nych, to przy kościołach ani jedna nie istnieje, a dzieci wieśniaków w ogóle, więc i katolików, otrzymują naukę w tak zwanych narodnych uczyliszczach, które obecnie są zamieniane na parochialne przy cerkwiach. Jan Chodźko zostawił w rękopisie, w dwóch poszytach Wiadomości o kościołach i klasztorach dyecezyi mińskiej, z której dwa wyjątki ogłoszono w Pamiętniku relig. moralnym nowa serya IV, 32 i 361. Mińska eparchia prawosławna, zawiera się w obrębie wszystkich dziewięciu powiatów gub. mińskiej. Wyznanie obrządku słowiańskiego przyszło na terytoryum obecnej gub. mińskiej od pierwszych zaczątków Rusi Waregskiej; władyctwo było wówczas w starożytnym Turowie, a następnie w Pińsku, za metropolią zaś zawsze uważany był Kijów. Wiarogodny niemiecki kronikarz Dytmar uważa za pierwszego apostoła stron nad Prypecią, współczesnego sobie biskupa kołobrzeskiego Reinberna, który przywiózłszy do Turowa Waregowi Światopełkowi żonę, córkę króla Bolesława Chrobrego, chrzcił lud pogański i bałwany jego topił w wodach księga VII, rozdz. 52. Losy władyctwa pińskoturowskiego, wiążąc się z dziejami całego kościoła Rusi, należą do specyalnej historyi ob. Bartoszewicza Szkic dziejów kościoła ruskiego, tu zaś jedynie należy zanotować kilka najwybitniejszych faktów tej ważnej sprawy. Po 1596 r. , kiedy większość wyznawców obrządku ruskiego przyjęła unią w skutek uchwały brzeskiej, pozostali tych stron dyzunici, nie mając uregulowanej hierarchii, porozumiewali się zwykle w rzeczach wyznania, prywatnie, z władykami po za krajem żyjącymi lub nawet patryarchą greckim w Konstantynopolu. Głównym punktem dyzunii mińskiej pod te czasy był Słuck, ochraniany tradycyjnie powagą rodu znakomitych władców Słuczyzny Olelkowiczów, a następnie ich spadkobierców, dysydenockich Radziwiłłów. W Słucku wtedy podobno istniały szkoła przepisywaczy ksiąg liturgicznych i przytulisko w monasterze spaskim na Trojczanach dla kształcących się przyszłych duchownych. Bądź co bądź, nie pomyślano z góry o nadaniu praw wyznaniu, które często podburzane kontrowersyami z jezuitami tem chętniej zwracało się po opiekę gdzieindziej; to też skutki tego objawiły się w pamiętnym akcesie słuckim w 1767 r. i zakończyły smutnie wynikami konfederacyi barskiej; a w 1785 r. cesarzowa Katarzyna II wymogła już na Stanach, aby wszystkie kościoły dyzunickie w rzeczypospolitej podlegały władzy zwierzchniej głośnego w dziejach Wiktora Sadkowskiego, z archimandryty słuckiego zamianowanego episkopem perejasławskim. Jak tylko w 1793 r. wojew. mińskie przeszło pod panowanie Rosyi, natychmiast zwinięto biskupstwo unickie pińsko turowskie, władyka Joachim Horbacki i jego wikary Józefat Bułhak usunięci z pensyą, a Wiktor Sadkowski 13 kwietnia 1794 r. otrzymał nominacyą na episkopa mińskowołyńskiego i koadyutora kijowskiej metropolii; jednocześnie zaś przy monasterze słuckim założono wielkie seminaryum, które tam przetrwawszy 47 lat, przeniesione zostało w 1840 r. do Mińska. W tej dobie wyznanie słowiańskie Mińszczyzny było przeważnie w unii. Wyznanie prawosławne liczyło 11 monasterów, 89 parochij, mianowicie w okręgach duchownych słuckim 45, pińskim 7, turowskim 8, mozyrskim 12, dawydgródeckim 12, petrykowskim 6. Wkrótce staraniem episkopa Wiktora, namiestnika mińskiego Iwana Nieplujewa i generałgubernatora Tymofieja Tutolmina do 100, 000 unitów przyłączono do kościoła panującego, przez co nowa eparchia mińska odrazu urosła, zwłaszcza na Polesiu. Ukazem z d. 6 wrześ. 1795 r. cesarzowa Katarzyna zawiesza władzę biskupów unickich w obrębie nowo ustanowionej gab. mińskiej. Ztąd więc mińskiej eparchii przybyło znowu dużo wyznawców. W 1796 r. biskupowi unickiemu białoruskiemu Herakliuszowi Lisowskiemu poddano unitów mińskich, którzy zaczęli tę zmianę tłumaczyć na swoją stronę, w skutek czego naczolnik gubernii okólnikiem z d. 4 marca objaśnił unitom płonność ich nadziei i polecił sprawę misyi kościoła panującego gorliwiej prowadzić, więc przyłączanie unitów nieustawało. W 1796 r. episkopa Wiktora przeniesiono na archiepiskopią czernihowską a jego miejsce zajął Job Potemkin i rządził do 1812 r. Job przyczynił się też nie mało do rozpowszechnienia swego wyznania w Mińszczyźnie. W 1797 r. unici poddani zostali jego jurysdykcyi w przedmiocie ksiąg metrycznych, w ozem dopomagał nawet wspomniany Herakliusz Lisowski, arcybisk. unicki połocki, ale konkordat w tymże roku zawarty ze stolicą papiezką utrzymał do czasu unię pozostałą. W 1799 r. archiepiskopowi mińskiemu nadano tytuł mińskiego i litewskiego W 1800 r. eparchia liczyła już 213 parafii, 10 monasterów i przeszło 262, 000 wyznawców. Od 1812 do 1816 r. rządził eparchia Serafin Głogolewski, późniejszy metropolita petersburski; odtąd znowu do 1832 r. był na eparchii. Antoni Maksimowicz; po nim do 1834 r. Eugeniusz I Bażanów, późniejszy egzarcha Gruzyi. Za Eugeniusza w 1833 r. zmieniono znowu tytuł Władyki przez wyrzucenie słowa litewski i zamianę na grodzieński. Następnie do 1840 r. rządził eparchia Nikanor Klementejewski, późniejszy metropolita nowgorodzki, petersburski i finlandzki. Za Nika

Mińsk