bicki przestrzeń gub. obliczył na 1659 m. kw. , czyli 80277 w. kw. , co czyni 8362187 dzies. Pułk. Zieleński w Opisie gub. mińskiej podaje 79103 w. kw, . Obszar jej posiada odrębne cechy charakterystyczne. Większa bowiem część powierzchni zajmuje tak zwane przez starożytnych Morze Herodotowe czyli Polesie ob. . Granice Polesia właściwie nie leżą w obrębie mińskiej gub. , gdyż od zach. wrzyna się ono w gub. grodzieńską, od płd. w gub. wołyńską a od wsch. w gub. mohylewską. Stosunkowo niewielka część płn. i płn. zach. mińskiej gub. w powiatach borysowskim, mińskim a nieco w ihumeńskim i nowogródzkim posiada wzgórza, ostatnie odrośle wyżyn ałauńskich i wałdajskich, stanowiące dział wodny zlewisk morza Czarnego i Bałtyckiego. Obszerne zaś powiaty ihumeński w części, bobruj ski, słucki, piński, mozyrski i rzeczycki są owem Polesiem, zajętem przez kotliny Berezyny, Prypeci, Ptyczy, Słuczy, Jasiołdy, Piny i nieskończonej liczby innych rzek i wielu jeziór, oraz obszary nizinne, lesiste. Oddzielne wzgórza w mińskiej gub. dochodzą do 160 saż. nad poziom morza. Najwyższy szczyt, t. zw. Łysa góra, znajduje się w pow. mińskiem i dochodzi do 161 m. nmp. ; obok niego znajdują się Zalesie 1568aż. , Dubowo 159 1 2 saż. i Świerszczówka 156 saż. . Wzgórza w pow. ihumeńskim i słuckim dochodzą tylko do 110 1 2 saż. npm. Na linii działu wodnego znajdują się jeziora Maniec, Pławią i Bereszto, wody których spływają zarówno do morza Bałtyckiego i Czarnego. Rzeki mińskiej gub. należą do dorzeczy Niemna ob. i Dniepru ob. . Bogactwa przyrodzone tej dziewiczej jeszcze krainy należą do przyszłości i gdy kultura i cywilizacya tu przenikną znajdą się niewyczerpane źródła dla przemysłu i rolnictwa. Wprawdzie lasy ciągle nikną, ale są jeszcze wielkie zapasy na budowle i opał, skarby zaś w torfowiskach, w rybołówstwie, w łąkach, przestrzeniach rolnych i pastwiskowych nie dadzą się dziś obliczyć i leżą jeszcze odłogiem. Niziny Polesia, chociaż osuszone już nieco pracami znanego ziomka naszego Żylińskiego i przecięte kolejami żelaznemi, przedstawiają jednak przestrzeń nieludna, oczekującą kolonizacyi wielkiej i kapitałów. Znakomity Tadeusz Czacki w swoim czasie ubolewał nad zapoznaniem bogactw Polesia. Dziś wprawdzie więcej mówią o Polesiu, ale mało się jeszcze robi w stosunku do możebnych olbrzymich rezultatów dla kraju. Ludność w 1883 r. wynosiła 1, 569, 342, w tej liczbie mężczyzn 784, 688, kobiet 784, 684; w 1884 r. zaś 1, 591, 767, w tem 799, 715 męż. i 792, 052 kob. , czyli o 7, 663 mężczyzn więcej niż kobiet, zjawisko nienormalne, w całej bowiem Europie na 106 kob. przypada 100 męż. W stosunku do przestrzeni populacya słaba, wynosi bowiem tylko 20, 2 osób na 1 w. kw. ; najgęściej są zaludnione powiaty nowogródzki 36 osób i miński 32, najsłabiej mozyrski 8 osób. Według narodowości Białorusinów i czarnorusinów około 60 polaków około 20 Erkert; Stołpiańskij liczbę ich podaje na 117, 000 prawie, żydów przeszło 18, Wielkorusów rozkolników około 0, 57 cudzoziemców około 0, 47 tatarów około 0, 2. Według stanów włościan około 63, mieszczan 25, 7 szlachty 3, 6 po roku 1863 wiele szlachty załączono do włościan, wojskowych 6, 6 duchowieństwa 0, 4, cudzoziemców i innych 0, 7. Podług danych urzędowych z 1884 r. Pamiatnaja kniżka na l885r. według wyznań ma być prawosł. 1, 109, 127, katol. 162, 442, czyli 10, 2, ewang. reform. i augsb. 5, 925, starowierców 8, 618, żydów 301, 347 i mahometan 4. 312. Według stanów szlachty 57, 169 osób, duchownych 6, 547 w tem wyznania prawosł. 6, 021, katol. 49, ewang. augs. 18, reform. 3, mojżeszowego 159 i mahom. 10, mieszczan i kupców 404, 437, włośc. 1, 009, 339, stanu wojskowego 109, 382, w tem wojska czynnego 13, 084, żołnierzy urlopowanych i ich rodzin 96, 298. W liczbie duchownych wyzn. prawosł. jest 3, 043 męż. i 3, 178 kobiet. Co się tyczy szlachty i rozkolników zauważmy, iż w 1816 r. w ośmiu powiatach gubernii bez nowogrodzkiego, który dołączono w 1842 r. zapisano szlachty płci męzkiej 58, 706; w 1857 r. , według obliczeń deputacyi, było już tylko 28, 155 a to wskutek ograniczeń wywołanych przez ukaz z 19 paźdz. 1831 r. , odnoszący się do procedury wywodowej. To utrudnienie legitymacyi odrazu prawie połowę szlachty wcieliło do klas podatkowych, mianowicie tak zwanych jednodworców i chlebopaszców. W tym czasie wylegitymowani w heroldyi ziemianie, w liczbie 1817 rodzin, posiadali 291, 000 poddanych osiadłych na gruntach, zaś 75 właścicieli bez majątków, posiadało do 270 poddanych nieosiadłych. Cała ziemska własność szlachty wynosiła wtedy 10, 425, 000 mr. Rozkolnicy od czasów cesarz. Anny osiedli w pow. bobrujskim i borysowskim jako emigranci, w niewielkiej liczbie, która nie wzrastała; w ostatnich jednak latach wskutek sprzyjających okoliczności i łatwości nabywania ziemi liczba ich coraz się zwiększa, bo kiedy w 1880 r. było ich 6, 508, to w roku następnym wykazy statystyczne podały już 7, 354 a w 1882 r. 7, 649. W 1882 r. zawarto 15, 649 ślubów, urodziło się 72, 649 dzieci, umarło 46, 830 osób, z tego 24, 385 mężczyzn i 22, 445 kobiet, liczba więc urodzin przewyższa liczbę zejść o 25, 819. Ziemi znajdowało się we władaniu byłych włościan obywatelskich około 2, 694, 430 mr. ,

Mińsk