IL Hydrografia, Obfitość jezior stanowi wybitną cechę obszaru Mazowsza; rzut oka na mapę już to uwydatnia. W pow. łeckim i leckim zajmują wody 30, 000 morgów, w ządzborskim przeszło 60, 000, a w jańsborskim nawet 72, 000 morgów. Jeziora mazurskie ciągną się najczęściej z południa na północ. Największe jezioro Śniardwy ma 1, 86 mili kwadr. obszaru i 12 do 14 mil obwodu. Lewientyn jest 3 i pół mili dług. a pół miii szer. i obejmuje 0, 47 mili kwadr. ; Mamry są 0 52 mili kwadr. duże, 3 mile dług. 1 3 4 mili szer; Orzysz 1 m. dłg. ; Niskie 3 m. dług. ; Wisztyniec mili dług. mili szer. ; Hasny czyli Łaźno 2367 morgów obejmuje Olecko 1087 morgów i t. d. Po trzech pierwszych chodzą statki parowe, a kiedy burza nastanie, bywają na nich fale niemal morskie. Według najnowszego obliczenia obejmują jeziora mazurskie 84, 745 ha. i dostarczają rocznie 19420 ton lub 833, 680 kilogramów ryb. Wszelako wskutek wyzyskiwania jeziór przez dzierżawców i potajemnego łowienia przez nadbrzeżnych wieśniaków ryb coraz więcej ubywa. Najwięcej ryb idzie do królestwa Polskiego. Najczęściej znachodzą się następne gatunki ryb leszcze, sandacze, liny, szczupaki, węgorze, morenki, w Sniardwach są i sumy, dalej stynki, płocie, okonie, łososie, minogi; raków także wielka obfitość. Z rzek mazurskich zasługują na wzmiankę Działdówka w pow. niborskim, Omulew także w pow. niborskim, Rożoga i Skwa w pow. szczycieńskim, Pisa w pow. jańsborskim i jej dopływ Wincenta; w pow. gołdapskim Jarka, Gołdap, Rominta; w leckim Gawlik; w łeckim Ełk; w margrabowskim Lega i Hasna; w ządzborskim Guber. Największą rzeką mazurską jest Węgorap, która wypływa z jez. Mamrami zwanego, jej długość ztąd aż do Wystruci, gdzie uchodzi do Pręgoły, wynosi 22 i pół mili, spad 336 stóp. Większa część wymienionych tu jeziór i rzek łączy się ze sobą już to za pomocą mniejszych strug, już to za pomocą kanałów; wymieniamy tu tylko kanał jańsborski, łączący za pośrednictwem Pisy i Węgorapi Wisłę z Pregołą. Gdzie są góry, bory i jeziora, tam nie zbywa na miejscowościach pięknością położenia odznaczających się. Zachwycającym jest np. widok na jezioro łękuckie pod Orłowem, otoczone z jednej strony pagórkami, których wierzchołki jodłami, świerkami i brzozami zarosłe, z drugiej strony dwór łękucki, gaje i łąki zielone i kościół orłowski z wysmukłą wieżyczką. Nie daleko ztąd leży Łaźno Haschnen śród zieleniejących borów i szumiących jezior; wieś ta bywa uważana za najpiękniejszą w całej okolicy. I miasto Ełk, stolica mazurska, w ładnej leży okolicy, ze starem zamczyskiem w pośrodku jeziora. III. Komunikacyą lądową ułatwiają liczne bite trakty, które przy poszczególnych powiatach są wymienione. Żelaznych kolei liczą Mazury tylko trzy; południowa wschodniopruska kolej KrólewiecGrajewo przechodzi nieomal przez środek ziemi mazurskiej przez Lec i Ełk; wschodnie powiaty przerzyna kokej wystruckołecka al. mazurska, a najdalej na zachód wysunięty powiat niborski kolej malborskomławska. IV. Klimat Mazowsza jest wogóle wskutek wysokiego położenia zimny; wiosna tu późna, jesień rychła, zima ostra i długa, pogoda niestała, temperatura zmienna, ranki w wiosennej i jesiennej porze mgliste. Całkiem pogodne dni są rzadkie. Przymrozki na wiosnę, nawet w maju, śniegi i lody trwają aż do połowy kwietnia, a na wyżynie do początku maja leżą. Średnia temperatura całego obwodu gąbińskiego, do którego M. po największej części należy, wynosi według Weissa 5 R. Upały dochodzą 20, rzadko 28 R. ; mrozy 18 aż do 22 R. Najzimniejszym punktem M. a podobno i całego państwa pruskiego jest wś Orzysz w pow. jansborskim, położona między 53 48 płn. szerok. i 39 36 wsch. dług. , a wyniesiona 465 7 stóp npm. Tu najwyższa i najniższa temperatura wynosi w marcu 19, 8 i 12, 9; w kwietniu 11, 7 i 22, 3; w maju 2, 6 i 23, 8; w czerwcu 2, 3 i 28, 8; w lipcu 2, 8 i 24, 8; w sierpniu 4 i 26; we wrześniu 1, 6 i 22, 4; w październiku 8, 4 i 18, 5. Deszcze obecnie mniej obfite jak dawniej. Nagłym zmianom temperatury towarzyszą częste gradobicia. Głównie uprawiają tu pszenicę, żyto, jęczmień, owies, jarkę, groch, bukwitę, kartofle i len; z jarzyn marchew, cebulę, brukiew, rąkiel i kapustę, stanowiącą obok kartofli główną potrawę uboższych warstw. V. Ludność polska i niemiecka, ziemię mazurską zamieszkująca, wynosiła podług urzędowych danych statystycznych dnia 3 grudnia 1867 roku przeszło 400, 000 mieszkańców. Ilu z tej liczby należy do Niemców, ilu do Polaków, dowiemy się porównywając odnośne daty z 1837 r. 1 w pow. węgoborskim liczono wtenczas 8, 994 pol. a 20, 834 niemc. ; 2 w gołdapskim 3, 333 pol. a 25, 516 niem. . 3 w jańsborskim 29, 386 pol. a 3, 695 niem. ; 4 w leckim 21, 207 pol. a 3, 086 niem. 5. w łeckim 27, 718 pol. a 3, 635 niem. ; 6 w margrab. 22, 074 pol. a 6, 266 niem. ; 7 w ządzborskim 27, 958 pol. , a 4, 921 niem. ; 8 w szczycieńskim 1848 r. 42, 827 pol. a 5, 581 niem. 9 Ludność powiatu niborskiego wynosiła 1867 r. 50, 340 mieszk. a ponieważ cały nieomal jest polski, liczyć można przynajmniej 45, 000 polaków. Zmniejszywszy ostatnie dwie liczby stosunkowo, będziemy mieli w 1837 r.

Mazowsze pruskie