tem a Starą Wisłą. W swej dolnej części stanowi Tuga część kanału gdańskoelbląskiego, który przy Nowymdworze opuszcza Tugę, przy Czerwonej budzie zaś pod Główką gdańską łączy się z gdańską Wisłą, Kanał ten jest teraz główną drogą wodną między Gdańskiem a Elblągiem, gdyż elbląska Wisła teraz już zbyt snadka; jest 18 kil. długi. I Linau i Pröznick ostatniej nie można było odszukać na mapie przyczyniają się nie mało do osuszenia tej mokrej ziemi na Żuławach. Prócz tego jest tu jeszcze wiele strug i rowów, starannie utrzymywanych, które z niemiecka po większej części Lachen albo Graben zowią np. BinnenLache, KirschGraben, SchmierGr. , TrummGr. , LandGraben i t. d. O Młynówce Mühlengraben, uchodzącej do Nogalu pod Malborkiem, była już przy opisie zamku mowa. Z jeziór wymieniamy dzierżgońskie DrausenSee, którego tylko zach. część należy do pow. malborskiego. Komunikacya jest tu zimą bardzo trudna, bo na mokrych gruntach sypanie bitych traktów z Wielkiemi połączone jest kosztami. Zbudowano jednak dotąd już następujące 1 z Lisewa do Fiszewa 33. 80 kil. dłg. 2 ze Starego pola do Reichfelde 4. 70 kil. dłg. 3 z Lisewa do Nytychu. z Nytychu na Nowydwór i do Platenhof. z Nytychu do Malborka i 6 z Thiergarth do Granowa; długość tych 4 ostatnich wynosi 47. 57 kil. w powiecie. Cztery żelazne koleje przerzynają powiat 1 kolej wschodnia od Lisewa do Granowa na 39 kil. przestrzeni; stacye są Szymon, Malbork, Stare pole i Granowo. 2 Prywatna kolej malborskamławska, z przystankami w Sandhof, Liebenthal i Lindenwald. 3 Poboczna kolej z Tiegenhof na Nytych do Szymona z odnogą na Heubude do Malborka, 4 Wreszcie kolej miast nadwiślańskich WeichselstädteBahn z Malborka na Kwidzyn, Sztum, Grudziądz, Chełmno i Toruń; otwartą została 15 sierp. 1883 r. Pow. malborski wybiera razem z elbląskim 2 posłów do parlamentu. Ludności liczono 1819 roku 39, 884; 1858 55, 126; 1861 r. 56, 205; 1879 r. 57, 566. Na milę kwadr. przypadało 3714. 1 dusz. Ludność katol. pomnaża się stosunkowo. Co do wyznania liczono w pow. 1819 r. 13724 katol. ; 1858 r. 20761; 1861 r. 21147. Ewang. 1819 r. 19718; 1858 r. 29341; 1861 r. 29097. Menon. 1819 r. 5687; 1858r. 5415; 1861 r. 5343. Żydów 1819 r. 218; 1858 r. 468; 1861 r. 489. Sekta menonitów zmniejsza się więc z roku na rok, co ma swoje przyczyny. Menonici przybyli tu z Holandyi r. 1568. Osiedlili się najprzód około Nowego dworu Tiegenhof. Sprowadzili ich Jan i Szymon v. Loysen, którzy byli wówczas tenutaryuszami ziemi nowodworskiej. Tu osuszyli oni te moczary, które im następnie r. 1578 nadał Jan v. Loysen na 30 lat w dzierżawę za 52 złotych i 13 kur od włóki. R. 1581 przeszedł ten klucz cały w ręce Ernesta Wejhera, kasztel. elbląskiego, który z menonitami zawarł nowe kontrakty na 20 lat. Według tych kontraktów byli men. wolni od tłoki, od sypania grobli, z wyjątkiem tych, które leżały w ich granicach i nowodworskiej; byli także wolni od podwód i kwaterunków i mieli wszelką wolność co do wyznania. Władysław lV potwierdził im ich przywileje r. 1642. Jeszcze dziś nazywają ziemię przez nich zajętą włókami holenderskiemi; takich włók liczono w drugiej połowie XVII w. 430; r. 1867 zaś 528 1 2. Że między ich przywilejami była i wolność od służby wojskowej, można na pewno przypuścić, bo tej zakazywały im ich przepisy. Wsie, które jeszcze dziś mają holenderskie włóki, na których przeważnie siedzą menonici są 1 Około Nowego dworu Platenhof, Tiegenhagen, Tiegerweide, Reimerswalde, Orlofferfeld, Pletzendorf, Orłowo, Pietzkendorf, Petershagenfeld. 2 Na wielkiej żuławie, t. j. między Wisłą i Nogatem, ale dalej na południe Hej budy, Gurken, Herrenhagen. 3 Na małych żuławach, t. j. na prawym brzegu Nogatu Kampenau, Schwansdorf, Hohenwalde, Thiensdorf, Balewo, Marcushof, Węgle, Eschenhorst, Altrosengart, Rosenort, Reichshorst, Sorgenhorst, Kuckuck, Kronsnest, Sparau i Szenweza. R. 1678 potwierdził im ich przywileje król Jan III Sobieski, później uczynili to samo Augustowie r. 1732, 1736 i 1764. Nie brakło jednak sporów między nimi a ewangielikami, mianowicie co do dziesięcin i co do wybawiania metryk; zachodziły też zatargi z władzami rządowemi względem nabywania majątków, czego im rozkazem gabinetowym z d. 15 lut. 1824 r. zakazano, wreszcie co do służby wojskowej, na którą im ich przepisy nie zezwalają. Dla tego menonici zaczęli opuszczać żuławy i osiedlać się w południowej Rosyi, gdzie w pow. ekaterynosławskim niektóre nazwy osad przypominają jeszcze wsie na Żuławach malborskich położone, np. Grunau, Kampenau, Kronsdorf, Mirau, Rosengart, Schönwald, Tiegenhof, Tiegenort, te zostały założone r. 1823, a 1832 r. Gr. i Kleinwerder. Około Melitopola zaś powstały następ. osady. R. 1804 Halbstadt, Blumstein, Altenau, Munsterberg, Muntau, Schönaw; 1805 r. Ladekopp, Orloff, Petershagen, Rosenort, Schönau, Tiegenhagen, Tiege; 1806 Fürstenau; 1811 Rückenau; 1819 Lichtfelde i Marienau; 1820 Pordenau, Rudnerweide i Scharpau; 1821 Fürstenwerder; 1822 Tiegerweide; 1824 Prangenau i Wernersdorf; 1828 Sparau. Wszystkich osad menonickich jest tam 44. Nad Samarą, lewym dopływem Wołgi, leży kol. Koppenthal, 1844 r. założona. W nowszym czasie zniesiono w Prusach cał

Malbork