turkampf zadał siostrom ciężki cios; pozostawiono im tylko pielęgnowanie chorych. Ob. Fankidejski Klasztory żeńskie etc, str. 238. Klimat w M. jest zdrowy, ale zimny, bo dla braku borów i gór miasto wystawiane jest na północne wichry; w okolicy miasta zaś panują często epidemiczne choroby, może dla braku dobrej wody do picia. Prócz przedmieścia Kałdowa, leżącego na lewym brzegu Nogatu i złączonego z miastem mostem łyżwowym, liczą się do miasta jeszcze 2 wsie Hoppenbruch 675 mk. r. 1868 i Willenberg i enklawa Fleischerweide. R. 1772 liczyło miasto bez przedmieść 262 dymów, z przodmieściami 4575 mk. , bez nich 2831. R. 1819 4931; 1858 7532. R. 1868 było tu 8249 mk. i to 4875 ew. , 2873 katol. , 144 menonitów, 10 kalwinistów i 1 baptysta, 2 niem. kat. , 27 wolnej sekty freie Gemeinde i 317 żyd. ; dm, było 737 r. 1868. R. 1877 liczono 8538 mk. , 6 10 ewang. , 3 10 katol. , 1 10 menonitów i żydów. Mieszkańcy trudnią się głównie handlem płótna, które sprowadzają z Warmii, dalej skupywaniem bydła i handlem zboża na wielką skalę, gdyż cały obrót wynosi w tym kierunku rocznie około 8 milionów marek. Małych rzemieślników jest bardzo wielu, tak że są wstanie zaspokoić wszelkie potrzeby gęsto zamieszkałych Żuław. Są tu prócz tego 2 drukarnie, 2 wodne młyny, 1 młyn parowy, 2 tartaki parowe, 2 fabryki waty, 1 fabryka octu, 1 fabryka mydła, 1 pralnia parowa, kilka browarów i cegielni, 3 fabryki machin, gazownia, 1 fabr. wyrobów glinianych Thonwaarenfabrik i cukrownia, która w kampanii z r. 1883 84 576, 860 centn. buraków przerobiła. Tutejszy most żelazny został zbudowany r. 1857 na wzór tczewskiego; spoczywa na trzech murowanych filarach i jest 278 metrów długi. Portale i wieże w gotyckim stylu są dziełem nadbudowniczego Stüler; most zaś budował jakiś Lentze. Niedaleko zamku stoi pomnik pamięci burmistrza Blume poświęcony, który tu, jak wiadomo, 8 sierp. 1460 r. za zdradę poniósł karę śmierci. Jako miasto powiatowe jest M. siedzibą różnych władz rządowych; jest tu więc landratura, sąd ziemiański okręgowy Amtsgericht, inspektura tam, sztab drugiego batalionu 45go regimentu, stacya poczt. pierwszej klasy, st. teleg. z 9 aparatami. Poczty osobowe idą stąd do Nowegodworu Tiegenhof i do Sztumu; poczta posłańcowa zaś do AltMunsterberg. Prócz tego jest w M. filiabanku państwowego i bank prywatny. Jarmarków odbywa się 6 do roku, 2 kramne, 3 na bydło i konie i jeden 2dniowy na konie cugowe. Malborski okrąg urzędu stanu cywilnego liczył 1880 r. 9, 559 dusz; 1882 r. urodziło się 360 dz. ; umarło 394 osób, zawarto 63 ślubów; wreszcie jest w M. stacya 4 kolei, o których przy opisie pow. będzie mowa. R. 1883 84 wynosiły komunalne i powiatowe podatki na miasto 129, 902 mrk. Przypadał więc 300 proc. podatku klasowego i dochodowego, i 140 proc. podatku budynkowego. Powiat malborski leży między 53 55 i 54 18 płn. szer. a 36 28 i 37 8 wsch. dług. i graniczy na północ z pow. gdańskim, na Wschód z zatoką fryską, pow. elbląskim i pow. holądzkim, na płd. z pow. sztumskim, a na zach. z gdańskim i starogrodzkim. Obejmuje żyzne niziny, żuławami zwane, które tylko przy Marienhohe wznoszą się 36 metrów npm. Areału ma 15. 13 mil kwadr. czyli 81, 219 ha. Rola orna zajmuje 58. 8 proc, a jeden hektar przynosi przecięciowo 33. 6 mrk. zysku czystego; ogrody zajmują 0. 9 proc. 1 ha. 43. 8 mrk. , łąki 24. 7 proc 1 ha. 31. 8 mrk. , past. 3. 8 1 ha. 8. 7 mrk, bory 2. 1 proc. 1 ha. 9. 3 mrk. Przecięciowo przynosi każdy ha. 30. 9 mrk. , co świadczy o nadzwyczajnej żyzności gleby, która pod tym względem przewyższa wszystkie powiaty Prus wschod, i zachod. Pow. malborski liczy 57, 566 mk r. 1879, 2 miasta Malbork i Nytych 1691 mk. i 1 targowisko Nowydwór Tiegenhof 2, 441 mk. ; tu jest także sąd okręgowy. Główne rzeki powiatu są Wisła i Nogat. Wisła płynie od Grudziądza prawie na północ, dzieli się przy mątawskim cyplu na właściwą Wisłę i na Nogat; pierwsza tworzy zachodnią granicę pow. malborskiego i dzieli się w odl. 9 kil. od morza pod Gdańską główką Danziger Haupt na gdańską i starą, czyli elbląską Wisłę, która tworzy północną granicę pow. malborskiego. Nogat tworzy od cypla mątawskiego aż do Malborka południową granicę powiatu. Dawniej odpływała Nogatem tylko mała część wody, ale z czasem powiększało się łożysko, już to przez spad stromy, już to przez wygłębianie, tak że potem Nogat więcej wody uprowadzał niż Wisła. Stąd powstały wielkie spory między Gdańskiem a Elblągiem za czasów jeszcze polskich. Dla tego zasypano między r. 1845 1857 ujście do Nogatu przy mątawskim cyplu i przekopano 4 kil. niżej z Wisły nowy kanał do Nogatu WeichselNogat kanal, 2 kil. długi, którym teraz 1 3 część wody upływa. Potem płynie Nogat w północnowschodnim kierunku przy M. , wstępuje poza Czerwoną będą Rothebude w pow. elbląski i wielu ramionami wpływa do zatoki świeżej. Z mniejszych rzek zasługują na wzmiankę Mała święta, wypływająca z mątawskiego boru, i Wielka Święta gr. Schwente, mająca swe źródło przy Altenowie. Przy Nytychu łączą się te dwie rzeczki i przybierają przy Nowymdworze miano Tugi Tiege. Tuga jest dla mniejszych statków spławna i uchodzi dwoma ramionami do zatoki Świeżej, między Noga

Malbork