ła przeniesiono sobór prawosławny. Z zabytków starożytnych mają się tu dotąd znajdować bardzo stary obraz M. Boskiej, malowidło bizantyńskiej szkoły, ewangelia wileńskiego druku z 1644 r. i indulgencya papieża Piusa VI na nadane tej cerkwi odpusty za czasów, kiedy była unicką. Najstarożytniejszą z łuckich cerkwi, nierównie starszą nawet od byłej ruskiej katedry tutejszej, była przed kilką laty dopiero rozebrana cerkiew ś. Dymitra, w dolnym czyli okólnym zamku tuż przy klasztorze pp. brygidek położona. Zbudowana przez księcia Mścisława 1132 r. , syna Wło dzimierza Monomacha, który ją uposażył gruntem i osadą Demianów. Do tej cerkwi przywiązane jest ustne podanie okolicznego ludu, jakoby po zniszczeniu przez ogień czy przez Tatarów cerkiewkę tę odbudowano nanowo na pamiątkę jakiegoś krwawego zajścia Siemaszków z Hulewiczami. Dziś z tej cerkwi pozostały zaledwie fundamenta, nieco nad ziemią wyniesione, a niedawno jeszcze stała zupełnie cała, choć budowla, którą za naszych już czasów, z powodu zarysowania rozebrano, zdawała się być tylko presbyteryalną częścią starożytnej obszerniejszej świątyni, tak przynajmniej wnosić było można z jej struktury i z ornamentyki, która ocalała była powyżej jej sklepienia. Oprócz tych cerkwi w starożytnym Ł. , jak z podań w kronikach pozostałych widzimy, najodleglejszych czasów sięgające były na przedmieściach dwa monastery bazyliański męski z cerkwią ś. Jerzego, nieopodal dzisiejszego klasztoru bernardyńskiego; tego fundatorem był także ks. Mścisław, syn Włodzimierza Monomacha; i bazyliański żeński z cerkwią Wniebowzięcia N. Panny, fundacyi ks. Wasyla Romanowicza 1269 r. , niedaleko teraźniejszego trynitarskiego kościoła, na tak zwanej w aktach Świętej górze w Ł. położony. W tej miejscowości dotąd jeszcze mają się znajdować ślady grobów zakonnic. Fundacyą obu tych monasterów i ich przywileje potwierdził Świdrygiełło. Obydwa te monastery przetrwały aż do początku XVII w. , t. j. do założenia wspomnionego już przez nas wyżej bazyliańskiego kościoła, W XV już i w XVI w. , oprócz wymienionych, natrafiamy w kronikach na wspomnienia o następujących jeszcze cerkwiach ruskich w Ł. 1 ś. Jana Chrzciciela, 2 Zmartwychwstania Pańskiego, 3 ś. Mikołaja patrona miasta, 4 ś. Piotra, 5 ś. Trójcy, 6 Narodzenia N. Panny, 7 ś. Michała, 8 ś. Katarzyny, 9 s. Jakóba, 10 ś. Aleksego, 11 Przemienienia Pańskiego, 12 Wniebowstąpienia, 13 ś. Pryski czyli Piatnicka, 14 ś. Łazarza z szpitalem i 15 ś. Ducha. Ze wszystkich zaś cerkwi w Ł. , o ile z kronik wnosić można, murowane były tylko następujące katedra ś. Jana Ewangelisty i cerkwie ś Dymitra, ś. Michała, ś. Katarzyny i ś. Jakóba; wszystkie zaś inne z drzewa były pobudowane i dla tego znikły tak prędko. Cerkwie ś. Michała i Narodzenia N. Panny, znajdowały się, jak to widać z kronik, na gruncie zajętym później przez klasztor i ogród trynitarski. Cerkiew Zmartwychwst. Pańskiego na miejscu, gdzie później był ogród jezuicki. Cerkiew ś. Trójcy około dzisiejszego dominikańskiego kościoła, skąd i ulica ta w lustracyach przeszłego wieku Troicką bywa nazywana. Cerkiew ś. Mikołaja stała na rogu ulicy Troickiej i prowadzącej do karmelitów, naprzeciw murowanego budynku, w którym za naszych już czasów urządzał się teatr. Cerkiew ś. Jakóba, gdzie klasztor bonifratrów. Cerkiew ś. Pryski, na górze naprzeciw miejsca zwanego Świętą Górą, a za nią były cerkwie ś. Atanazego i Wniebowstąpienia. Cerkiew zaś ś. Łazarza znajdowała się na tem miejscu, gdzie dziś sterczą ruiny bazyliańskich gmachów. Nie godzi się pominąć bez wspomnienia łuckiej żydowskiej synagogi. Stoi ona na wyspie, zewnątrz dolnego zamku, i przedstawia kształtem swym mikroskopijną forteczkę. Do kwadratowej dwupiętrowej baszty, opatrzonej strzelnicami i ambrazurami, przypiera na lewo wysoka wyfloresowana ściana prześliczna, o którą opiera się niższa od niej piętrowa budowla z połamanym dachem, z sufitem wewnątrz w łuki sklepionym; cała architektura tej dziwnej budowli nosi na sobie wyraźne cechy przed Witoldowych czasów, XIII stulecia. Jakie było pierwotne przeznaczenie tego budynku, kto go wzniósł, kiedy żydzi założyli w nim swoją bóżnicę, nic z tego wszystkiego niewiadomo, a w starych aktach, ani w lustracyach łuckich, nie pozostało zgoła żadnej o tem wzmianki. Dokładny rysunek tego budynku zamieściły Kłosy w Nr. 377 z r. 1872. W ostatnich czasach, od r. 1870, Ł. otrzymał fortyfikacye, które urzędownie noszą nazwę Michajłogradu, a są niezbyt silne i niewielkie. O mieście tem najważniejszą jest w literaturze naszej monografia T. J. Steckiego Kraków, 1876, którą głównie się posiłkowaliśmy. Czyt. też Tyg. illustr. z r. 1865, str. 124 i z r. 1872 338. W literaturze roasyj skiej monografie Kowalnickiego, Sendulskiego, Uwodskiego. Bibliografią też podaje Ukazatiel k izd. wrem. komisii Kijów 1883, t. II, str. 449 460. W mieście Ł. urodził się 1771 r. Aloizy Feliński. Powiat łucki graniczy na płn. z pow. pińskim, na wsch. i płd. wsch. z pow. rowieńskim i dubieńskim, na zach. z pow. włodzimierskim i kowelskim. Rozległość powiatu wynosi 6626 w. kw. czyli 580, 880 dzies, , z których było w 1872 r. pod zabudowaniami, ogrodami, drogami, wygonami 9, 045. dz. , pod rolą 241, 000

Łuck