Łowicz, msto pow. gub. warszawskiej, nad rz. Bzurą, leży pod 52 11 1 szer. i 37 40 5 dłg. g. , na prawym brzegu Bzury, w nizinie, w punkcie zbiegu trzech dopływów Bzury Uchanki, Zielkówki i Jarzębówki; odległy 82 w. od Warszawy, z którą połączony jest linią drogi żel. warszaw. .bydgoskiej od r. 1845 od 1861 z Bydgoszczą; szosa 1go rzędu łączy go z Warszawą i Kaliszem; trakty gubernialne 2go rzędu z Płockiem, Łęczycą, Wiskitkami i Skierniewicami. Ł. posiada obecnie 6 kościołów katol. mur. kolegiata, paraf. ś. Ducha, fil. ś. Leonarda, fil. popijarski, fil. pomisyonarski i koś. z klaszt. bernardynek etatowy, cerkiew prawosł. , koś. par. ewang. , szpital ś. Tadeusza, ochronę na 40 dzieci, ochronę dla starozakon. , szkołę realną 6klas. , progimnazyum żeńskie 3klas. , cztery szkoły element. , dwie szkoły prywatne żeńskie, szkołę ewang. , bibliotekę przy szkole real. do 5000 tom. , sąd pokoju, urząd powiat. , miejski, st. dr. żel. warsz. bydgos. , st. poczt. i telegr. W 1827 r. Ł. miał 411 dm. 95 mur. i 6693 mk. 676 żyd. ; w 1862 r. 522 dm. 123 mur. i 5885 mk. 2061 żyd. ; w 1881 r. 248 dm. mur. , 395 dm. drewn. i 7567 mk. Z zakładów fabrycznych istniały tu w r. 1878 młyn parowy 24 robotn. z produkcyą na 85, 000 rs. , 2 dystylarnie 4 rob. z prod. 22, 000 rs. , 5 garbarni 10 rob. z prod. 27, 400 rs. , 4 cegielnie 17 rob. z pr. 4, 300 rs. , 3 mydlarnie 4 rob. z prod. 17, 200 rs. , fabryka wyrobów glinianych z prod. 14, 800 rs. , browar 5 rob. z prod. 10, 000 rs. , 2 olejarnie 6 rob. z prod. 10500 rs. , 2 warzelnie miodu z prod. 600 rs. , 3 fabryki octu z prod. 6, 260 rs. Do 1877 r. istniała tu fabr. wyrobów żelaznych z prod. na 10, 500 rs. W 1881 r. wartość produkcyi tutejszych fabryk dochodziła 217, 235 rs. Kasa miejska miała 13, 215 rs. przychodu, a 11, 874 rs. rozchodu. Szkoła realna miała w 1879 r. 316 uczniów 260 katol, 29 prawosł. , 13 ewang. , 13 żyd. , w tem 198 synów szlachty i urzęd. , 109 mieszcz. i 3 włośc; progimnazyum żeńskie 62 uczennic. Szpital ś. Tadeusza ma wraz z ochroną 42, 129 rs. kapitału i utrzymuje 16 łóżek dla ludności księstwa łowickiego. Ł. jest miejscem odbywania się głośnych od wielu wieków jarmarków na ś. Jan 2 dni i na ś. Mateusz 4 dni, na które przybywają liczni kupcy z odległych stron, a przedmiotami zbytu są konie, bydło, wyroby siodlarskie, rymarskie, kuśmierskie. Obecnie dawna świetność ich upadła. 7klas. gimnazyum realne z wydziałem mechanicznym liczyło w r. 1884 uczniów 320, nauczycieli 14 i 8 pomocników. Do 3klas. progimnazyum żeńskiego uczęszczało 90 uczennic pod kierunkiem przełożonej, 3ch dam klasowych, 3ch nauczycielek i 6ciu nauczycieli. Szpital pod nazwą ś. Tadeusza ma 36 łóżek, a od 1 stycznia 1884 r. istnieje przy Słownik geograficzny, Tom V. Zeszyt 58nim dom starców i kalek, dom podrzutków i ochrona na 64 dzieci. Ks. łowickie wnosi corocznie opłatę na 16 chorych bez względu na ich liczbę. Nadto, szpital posiada w Banku Polskim fundusz żelazny rs. 17, 000, od którego płaci 4. Sióstr miłosierdzia 4. Nadto istnieje w Ł. stały lazaret wojskowy. Według podania prawdopodobnego zresztą Ł. pierwotnie był dworem łowieckim Łowisko książąt mazowieckich, koło którego mieszkali ludzie pomagający przy łowach książęcych i utrzymujący w porządku łowieckie przybory. Papież Innocenty, zatwierdzając bullą z 1136 r. nadania poczynione arcybiskupom gnieźnieńskim, wymienia już Ł. Jeszcze w obecnem stuleciu stał pierwotny dworzec na środku rynku, służąc za skład soli. Kiedy osada ta otrzymała prawo miejskie, niewiadomo. Znaczenie jej datuje się od połowy XIV w. , kiedy Jarosław ze Skotnik, arcybisk. gnieźn. , wzniósł na sztucznym nasypie nad brzegiem Bzury okazały zamek, mający służyć za rezydencyą dla arcybiskupów. Ziemowit ks. Mazowsza przywilejem 1359 r. udzielonym temuż arcybiskupowi, nadał wielkie swobody miastu, jako też i całej majętności łowickiej. Odtąd arcybiskupi w okręgu tym władzę najwyższą, jako udzielni książęta, piastowali tak dalece, iż szlachta, bez apelacyi do króla, ulegała ich wyrokom. Nabrali więcej znaczenia, kiedy Kazimierz Jagiellończyk uwolnił w r. . 1463 arcyb Jana ze Sprowy i jego następców od wszelkich opłat. Prymasi z upodobaniem tu przemieszkując z licznym dworem, przyczyniali się do wzrostu i pomyślności miasta; sławny Jan Łaski na początku XVI w. rugował stąd żydów i surowemi obwarował prawami, aby nadal nie osiadali. Mikołaj Dzierzgowski złożył synod prowincyonalny 1556, Jakób Uchański zwołał tutaj po zgonie Zygmunta Augusta 1572 zjazd Wielkopolan i ustanowił urządzenia tyczące się porządku w kraju, bezpieczeństwa i obrony. Tenże, pragnąc poprzeć wybór cesarza Maksymiliana II, naznaczył tu zjazd na ostatni lutego 1576 r. Stefan Batory nawiedził w Ł. r. 1683 prymasa Karnkowskiego i przez kilka dni pobytu okazale był tu podejmowany. Święcicki w Opisie Mazowsza z pierwszych lat XVII w. powiada, iż Ł. posiada kilka rynków i wielkich ulic. Mieszkańcy zamożni pilnie zajmują się handlem; na jarmarki tutejsze wiele odległego ludu się zbiera. Zamek wybornym zbudowany kunsztem, posiada salę olbrzymią, ozdobioną wizerunkami królów od Lecha do Zygmunta III. Po prawej stronie zamku prześliczny pałac rozpoczęty przez Jakóba Uchańskiego Niemniej wystawnie przyjmował Wawrzyniec Gembicki wracającego 1623 r. z Gdańska Zygmunta III z żoną. Jan Kazimierz, chroniąc się przed morową za48 Łowicz Łowicz