stanowi naturalny dział wód płynących do Bugu i Narwi; pozostała część przestrzeni między Narwią i Bugiem jest prawie zupełnie płaska; od Zambrowa do Tykocina, Mazowiecka, Ciechanowa, Ostrowi, a z Ostrowi do Śniadowa, Ostrołęki, Wyszkowa, wszędzie równina. Bug ma brzegi niskie i na wiosnę rozlewa szeroko; lewy brzeg Narwi równie płaski, dopiero niedaleko połączenia obu tych rzek powierzchnia nieco się podnosi, tworząc łuk wypukłością zwrócony ku rzekom, a idący od Wyszkowa na Kręgi, Somiankę, Dzierżeniu i Zatory. Niziny pojeziorna niewątpliwie, lub doliny rzek stanowiące, uajznaczniejsze znajdują się we wschodniej części gubernii. Najobszerniejszą z nich jest nizina nad Jegrznią, Łykiem i Biebrzą na wsch. od Rajgrodu i Grajewa, gdzie na przestrzeni przeszło 100 włók ciągną się tak zwane łąki nadbiebrzańskie; dalej na płd. idzie nizina nad dolną Wissą dopływ Biebrzy i nad Narwią Pulwy pod Ł. , błota gackie w okolicy Gaci, Grądów, Konieck, błota tykocińskie; obszerne pulwy nad dolnym Bugiem, a także, o czem wspominaliśmy już wyżej, liczne niziny pomiędzy piaszczystemi wzgórzami na kurpiach. Główną arteryą wodną stanowi Narew, która w górnym swym biegu płynie na granicy gubernii, w średnim i dolnym przerzyna gubernią, pod Serockiem łączy się z Bugiem i w połączeniu płyną granicą od strony gub. warszawskiej. Przeszło 3 4 całej długości Narwi należy do gub. łomżyńskiej; główniejsze miasta gubernii jak Ł. , Ostrołęka, Pułtusk, Tykocin leżą nad Narwią. Narew w górnym swym biegu jest wązka, miewa po kilka koryt i zaledwie za Tykocinem, poniżej ujścia Biebrzy, może być spławną dla berlinek i mniejszych statków. Przyjąwszy wody kilku rzeczek, już powyżej Ostrołęki przedstawia się wspanialej, koryto ma stałe i szerokie, brzegi pewne. Z dopły. wów Narwi ważniejsze są, z prawej strony 1 Biebrza al. Bóbr płynie na granicy gub. grodzieńskiej, należy do systemu kanału augustowskiego, łączącego Wisłę z Niemnem; dopływy Biebrzy z prawej strony Łyk z Jegrznią i Wissa obie te rzeki wypływają z błot pińskich, płyną w kierunku płd. wsch. i przy ujściu mają niskie brzegi, użyźniając rozległe łąki. Jegrznią prowadzi wody z jez. Rajgrodzkiego. 2 Pissa ze Skrodą wypływa z Prus, przepływa przez pow. kolneński i naprzeciw Nowogrodu wpada do Narwi. 3 Skwa, 4 Rozoga, 5 Omulew, wszystkie blisko siebie leżące, prawie równoległe, płyną w kierunku płd. wsch. , przepływają okolice zamieszkałe przez kurpiów. Omulew w górnym biegu stanowi granicę od gub. płockiej, pow. przasnyskiego. 6 Orzyc tylko w niższej połowie należy do gub. łomżyńskiej, bieg ma bardzo bystry i brzegi malownicze. Z lewej strony wpadają Liza płynie na granicy gub. grudzieńskiej. Slina w pow. Mazowieckim. 3 Jabłoń ze strugą Gacką wypływa z Czerwonego Boru, brzegi ma niskie z wybornemi łąkami. 4 Ruż w pow. łomżyńskim i ostrołęckim wypływa z Czerwonego Boru, brzegi ma usiane bardzo licznemi wioskami. 5 Orz bierze początek z Czerwonego Boru, przepływa przez powiaty łomżyński i ostrołęcki; nadbrzeżne grunta jego odznaczają się szczególną urodzajnością, czem wybitnie różnią się od sąsiednich piaszczystych obszarów. Drugi system wodny mniej już ważny dla gub. łomżyńskiej, stanowi rz. Bug. Bug, od chwili gdy kierunek swój płd. płn. zmienia na Wsch. zach. i wchodzi w terytoryum Królestwa Polskiego, stanowi granicę gub łomżyńskiej z jednej, a siedleckiej i warszawskiej z drugiej strony, i pod Serockiem łączy się z Narwią. Bug ma brzegi niskie, piaszczyste, koryto płytkie z mieliznami i dla tego jako arterya komunikacyjna ma mniejsze znaczenie. Z dopływów Bugu tylko prawe należą do gub. łomżyńskiej, a z nich ważniejsze dwa 1 Nurzec płynący na granicy gub. łomżyńskiej i grodzieńskiej. 2 Brok z Broczynkiem płynie w pow. mazowieckim i ostrowskim, terytoryum oblane przez obiedwie to rzeczki jest najwięcej zaludnione z całej gubernii. Jeziora, Północna część gubernii a właściwie północna część pow. szczuczyńskiego, należy do tego charakterystycznego obszaru Prus wsch. usianego licznemi jeziorami, poprzedzielanemi gliniastemi wzgórzami. W okolicach Rajgrodu jest spora liczba większych i mniejszych jeziór. Ważniejsze z nich są 1 Rajgrodzkie, obejmujące obszaru około 10, 000 mr. , z których 3, 000 leży w obrębie Królestwa Polskiego. 2 Dręstwo o połowe mniejsze od poprzedzającego. 3 Tajno 1, 000 mr. 4 Toczyłowskie 200 mr. i wiele innych. Jeziora te są bardzo rybne i przynoszą spory dochód właścicielom, zwłaszcza z połowu sielaw, które z tych stron rozchodzą się po całym kraju. Oprócz tego jeszcze niewielkie jezioro w pow. kolneńskim na kurpiach. Serafin, około 100 mr. przestrzeni, lecz coraz bardziej zarasta i z czasem przemieni się w trzęsawisko. W innych okolicach gubernii jeziór nie ma, są tylko zapadliny po dawnych korytach Bugu lub Narwi, zwane przez miejscowych mieszkańców jeziorami. Zwróciwszy ogólną uwagę na rozkład wód, można wyrzec, że gub. łomżyńska jest w nie rownomiernie zaopatrzona, oprócz kilku miejscowości, jako to wyżyny Czerwonego Boru w pow. łomżyńskim, części powiatu ostrołęckiego i makowskiego gmina Nakły i Sieluń części pow. ostrowskiego między Orzem i Brokiem, reszta posiada wodę w dostatecznej ilości. Najwięcej obfitują w wodę część pow.

Łomża