przez rząd pruski 1 3 części sumy anszlagowej, nikt domu nie był w stanie wymurować. Ł. pod panowaniem pruskiem utraciła jedyną posiadłość i bogactwo bór Czerwony, który topór niemiecki całkowicie wyciąwszy, miliony z niego wniósł do skarbu pruskiego. Z dwóch zamków ani szczątka nie zostało. Zamek książąt mazowieckich, stojący niegdyś na wysokiem wzgórzu nad Narwią, gdzie, teraz bóżnica, prawdopodobnie zniszczony w XVII wieku. Z murów do niego należących, jedna tylko część, nazwana Skarbcem, przetrwała do 1824 r. Skarbiec ten bez piętra, dosyć obszerny, o jednej wielkiej sali ze sklepieniem murowanem, oknami małemi okratowanemi i drzwiami żelaznemi Wielkiemi, mieścił w sobie archiwum akt dawnych ziemi Łomżyńskiej, Wizkiej, Bielskiej i prócz Łomży 13tu miast. W roku 1824 gmach ten rozebrany, a archiwum przeniesiono do gmachu trybunalskiego w Nowym Rynku. Drugi zaś zamek w Szurze, zwany zamkiem Królowej Bony, niewiadomo kiedy zniknął. W r. 1805 w miejscu, gdzie stał, odkopano szczątki murów i drzwi żelazne. Z dawnych kościołów pozostał kościół farny, pod wezw. ś. Michała. Świątynia ta w dyecezyi płockiej, do której należała, po kościele katedralnym płockim i po kolegiacie pułtuskiej, pierwsze miejsce zajmowała. Odznacza się wielkością, okazałością i prześlicznemi sklepieniami gotyckiemi. Prezbiteryum stanowiło pierwotnie kaplicę zamkową ś. Anny, erygowaną 1410 r. Około zaś 1520 r. ksiądz Jan Wojsławski, kanonik płocki i warszawski, pleban łomżyński, z pomocą książąt mazowieckich Stanisława, Janusza i Anny, część dalszą kościoła tego wybudował, poświęcenie onego 1525 r. od biskupa płockiego Andrzeja Noskowskiego wyjednał i parafię tu z kościoła Panny Maryi przeniósł. W r. 1526 książę Janusz mansyonarzom przy tym kościele nadał grunta, łąki i dochód z mostu na Narwi, 6 kóp groszy wynoszący. Biskup płocki Noskowski w r. 1552, kościół ten w liczne prawa i prerogatywy uposażył, plebana, oraz 7 mansyonarzy i altarzystów ustanowił, nadał im grunta, łąki, ogrody i dziesięciny. Probostwa piątnickie i małopłockie królowie oddali ks. mansyonarzom. Jur patronatus fary ciągle było przy królach. Godność proboszczów piastowali tu zwykle biskupi lub kanonicy płoccy, lwowscy i warszawscy. Pzy farze była szkoła parafialna i 2 szpitale, uposażone w grunta i ogrody. Fara w skutek częściowego spalenia, prawdopodobnie przez piorun, odbudowana 1696 r. Napis na ścianie kościelnej Post ruinam casualem restaurata an. 1698. Restaurowano ją jeszcze w latach 1752, i częściowo 1844. Gdy świątynia ta w ostatnich czasach bardzo była zniszczona, dozór kościelny, ze składek parafian, mur opasujący kościół podźwignął, dach przerobił, wnętrze wybielił, zewnątrz szczerby załatał. W r. 1647 miała 2 kaplice i 17 ołtarzy. Obecnie jest 10 ołtarzy i 1 kaplica. Kaplica bowiem ś. Jana w dzwonnicy zniesiona. Istnieje dotąd kaplica N. Matki Boskiej Różańcowej pokryta blachą miedzianą, ma piękny ołtarz snycerskiej roboty, posadzkę marmurową; wnijście do niej opatrzone wielką ozdobną kratą żelazną. Mieści w sobie kilka okazałych nagrobków. familii Modliszewskich, starostów łomżyńskich z. XVI wieku. W presbiteryum okazały nagrobek z prawnej strony Mikołaja Troszyńskiego, starosty łomżyńskiego, zmarłego 1575 r. ; z lewej zaś z pięknego brunatnego marmuru, ozdobny z tarczą u góry herbową i pięknym napisem polskim, Nikodema Kossakowskiego, starosty łomżyńskiego, zmarłego 1611 r. W posadzce kościelnej trzy zatarte grobowe marmury. Na jednym dosyć jeszcze wyraźna postać prałata, jak podanie niesie, Wojsławskiego. Tegoż, jako fundatora kościoła wielkie popiersie w płaokorzeźbie, umieszczone w facyjacie, u samej góry, pod krzyżem. Do osobliwości należą ofiarnica, w kształcie wielkiej drewnianej skrzzyni, z wyrznięciami gotyckiemi i rokiem 1619, pamiątka po Szwedach, którym miała być zabraną; wielki dzwon rozbity świętego Michała, w ogromnej dzwonnicy gotyckiej, o którym przechowało się podanie, że przed każdem większem nieszczęściem o północy dźwięk przeciągły, ostrzegający wydawał, i kule kamienne w zewnętrznych ścianach się znajdujące. Kościół pierwotnie jezuicki, następnie pijarski, a obecnie ewangelicki, pod względem wielkości i okazałości, pierwsze po farze zajmuje miejsce. Kościół ten fundacyi Jana Szembeka, kanclerza w. kor. , ststy łomżyńokiego i t. p. , założony 1730 r. , poświęcony pod wezw. ś. Stanisława Kostki 1732 r. stoi w miejscu, na którem poprzednio był kościół drewniany księży jezuitów, erygowany około 1630 r. Jezuitów sprowadził z Pułtuska do Ł. pod tytułem misyi kaznodziejskiej r. 1609, kś. Jan Chociszewski, kanonik płocki i warszawski, proboszcz łomżyński. Obszerne kolegium jezuickie dwupiętrowe wzniosła 1754 r. Ewa z Leszczyńskich Szembekowa, z funduszów przez męża Jana na ten cel zostawionych. Nader wielkie uposażenie mieli tutejsi jezuici ob. Dawna i teraźniejsza Łomża, str. 72. Po zniesieniu jezuitów, kolegium wraz z kościołem przeszło na właoność pijarów, którzy do r. 1807 utrzymywali tu szkoły. Po rozejściu się pijarów, w tym kościele odprawiano do 1850 r. nabożeństwo dla młodzieży szkolnej. Obecnie świątynia należy do gminy ewangelickiej, która ją swym kosztem wyrestaurowała. Nie ma tu żadnych nagrobków.

Łomża