gdzie potem księża kapucyni; kościół szpitalny drugi, miejsce jego niewiadome; ś. Agaty od miasta po prawej stronie grobli. Trzy kaplice ś. Magdaleny przy drodze od Szuru, śś, Rocha i Jakóba w Starej Łomży i N. P. Maryi 8kaplerznej w sadzie poróżańcowym na drodze do Skowronki. Volumina legum, Lustracye i inne akta miejskie wspominają o wielu okazałych w Ł. gmachach publicznych i prywatnych w dawnych czasach, jako to o dwóch ratuszach, jednym w Starej, drugim w Nowej Ł. Ten ostatni miał zegar na wieży, której szczyt ozdabiał szczerozłoty herb miasta Jeleń w biegu; dalej wymieniają wielki dom radziecki, w którym odbywały się sądy radzieckie i ziemskie; dom wójtowski trzypiętrowy; wielką łaźnię, 18 murowanych śpichleirzy, obszerny magazyn soli, wielką ludwisarnię i arsenał; ten za Zygmunta III odnowiony, dostarczał rynsztunków wojennych dla całego Mazowsza; kilka pałaców, jako to Anny Jagiellonki, biskupi, Łazarza Choromańskiego, wielką gospodę kupiecką i rzemieślniczą; dwie bramy kamienną, od wjazdu Giełczyńskiego i żelazną od Skowronek, wodociągi, których szczątki widzieć jeszcze można było około 1840 r. Na dowód, jak miasto było rozległe, dosyć powiedzieć, że Piątnica i wsie Kraski i Siemień stanowiły przedmieścia Ł. W XVI wieku rzemieślników i różnych profesyonistów było tu 600, kupców 60, cechów przeszło 20, Miasto prowadziło handel bardzo znaczny, do tego dopomagło położenie nad rzeką spławną w samym środku dawnej Polski. Handel prowadzono z Litwą, Prusami; miastami Królewcem podobno jedno z przedmieść Królewca nosi, czy też nosiło nazwanie Łomżyckiego, Toruniem, Elblągiem i Gdańskiem. O tem świadczy spór z Gdańszczanami, przez Zygmunta I ostatecznie rozstrzygnięty na korzyść Ł. Lib. ter. Lomz. , 1528 an. 9. Przedmiotem handlu były miód, który bartnicy z puszcz okolicznych obowiązani byli sprzedawać do składów w Ł. wosk, bursztyn, zboże wszelkiego rodzaju, drzewo, anyż, len, konopie, owce, bydło rogate, nierogacizną, ryby, ruda żelazna między Nowogrodem a Łomżą; na nią miasto miało, przywileje książąt Bolesława, Konrada i Janusza, a Surowiecki w dziele O upadku przemysłu i miast twierdzi, iż oprócz zamku i kamienic wolnych, samych domów podatkujących, liczyła Ł. 540. Domów wszystkich w 1590 r. z jurydykami osobnemi i wolnemi placami było 800, mieszkańców kilkanaście tysięcy. Kromer w Opisie Polski mówiąc o Mazowszu, wymienia Warszawę, Płock i Łomżę, jako najznakomitszei największe w niem miasta w XVI wieku. Gwagnin i Stryjkowski chwalą jej gmachy murowane. Święcicki w Opisie Mazowsza powiada Miasto nader przyjemne i po Warszawie wspaniałością murowanych domów, zamożnością i uprzejmością obywateli, oraz okazałością placów targowych żadnemu nie ustępuje. .. Ratusz i inne gmachy publiczno zbudowane wytwornie. Domy obywateli okazałe, lecz w około miasto obwarowań żadnych niema kwart. Kłosów t. II, 109. Statutem 1447 r. nakazano, aby rzeka Narew wolną była dla kupców tak w górę, jak i na dół płynących. Także Kazimierz zniósł cła wodne i lądowe, co Zygmunt Stary zatwierdził. Do Ł. należały dwie puszcze Łomżyńska i Giełczyńska; nadto wolny miała wręb w lasach królewskich Wąsoskich; w leśnictwach Bronowo, Borzejewo, Kalinowo, oraz do puszcz Dybla, Klimaszewnicy, Zagąjnie na drzewo budowlane i opałowe. W boru Czerwonym miała wolny wyręb samego tylko opałowego drzewa. Puszcze Łomżyńska, Giełczyńska i Ostrołęcka, były zwykłem miejscem łowów dla książąt. Dla Zygmunta Augusta Ł. była zwykłem miejscem. Anna Jagiellonka, od śmierci brata swojego, do zimy 1572 r. smutne dni pędziła w zamku łomżyńskim i tu miała na utrzymanie siebie i dworu swego dochody wyznaczone. Według podań, Bona zjeżdżała na łowy do Ł. August II widząc stan opłakany upadłego miasta, sam przybył do Ł. 6 lipca 1700 r. i tu wszystkie dawne jej prawa i przywileje zatwierdził. Ł. , w bliskości Litwy i posiadłości krzyżackich, była przedmurzem Mazowsza. Prócz dwóch zamków, cała była wałami opasana. Litwini, Żmujdzini, Prusacy i Tatarzy wielokroć razy od miasta odparci. R. 1410, Tulny, kasztelan łomżyński, odniósł świetne zwycięstwo nad krzyżakami, okupione jego zgonem dziś jeszcze drogę przy magazynach, gdzie bitwa miała miejsce, nazywają krzyżacką. Na tę pamiątkę i dla uwiekopomnienia wielkiej wygranej pod Grunwaldem, Jan, książę mazowiecki, założył 1411 r. na Popowej górze gdzie później ojcowie kapucyni kościół N. P. Maryi i do niego parafię z kościoła ś. Wawrzyńca przeniósł. Za panowania Aleksandra Tatarzy niszcząc Litwę, podsunęli się pod Ł. , której przedmieścia i wsie okoliczne spalili. Gdy po wygaśnięciu książąt mazowieckich 1526 r. Mazowsze wcielone do Korony, z ramienia królów miało wielkorządzców, Ł. jak i inne grody mazowieckie, doznała niemałego uszczerbku w swych prawach. Sstowie dopuszczali się różnych nadużyć, zabierali mieszczanom majątki, wyzuwali ich z praw. I tak, 1530 r. Wolski, ssta łomżyński, przywłaszczył sobie pobór cła z mostu wielkiego, kosztem miasta zbudowanego i do niego należącego. Szlachta, aby swym niesprawiedliwościom nadać jakikolwiek tytuł prawny, pociągała mieszczan rządzących się prawem chełmińskiem do rozpraw w sądach

Łomża