Łomy, wś, pow. rossieński, par. chwejdańska. Łomża, nad rz. Narwią, główne miasto gubernii t. n. loży pod 53 10 4 szer. i 39 48 7 dług. geograf. Odl. od Warszawy 147 w. , od Suwałk 125 w. , leży przy dawniejszym trakcie pocztowym z Warszawy do Kowna. Najbliższe stacye dróg żelaznych są Czyżew kolei warsz. peters. o 46 w. i Grajewo linii brzeskograjews. o 57 w. , obie złączone z Ł. drogami bitemi. Miasto samo rozłożone na wzgórzystej krawędzi wyżyny zajmującej środkową część powiatu i wzniesionej na 420 stóp nad poziom morza, podczas gdy dolina Narwi wznosi się 327 stóp, z tego powodu przez całą szerokość doliny idzie wyniosła grobla, łącząca oba przeciwległe wyniosłe brzegi niziny rzecznej. Grobla ta ma 710 sążni długości i posiada dwa mosty jeden do przepuszczania w czasie przyboru wód Narwi tworzącej tu nagły zakręt w kierunku grobli, a drugi na samem jej korycie. Na przeciwległym brzegu wzniesienie dochodzi do 530 stóp. Obecnie posiada Ł. trzy kościoły katolickie parafialny fara, kapucyński i panien benedyktynek, okazałą nowo wzniesioną cerkiew, kościół ewangielicki i nowo wzniesioną synagogę, szpital ś. Ducha na 20 łóżek, szpital starozakonnych, gimnazyum męskie, progimnazyum żeńskie, 4 szkółki początkowe. Z władz rządowych znajduje się rząd gubernialny, sąd okręgowy, zarząd akcyzy na trzy gubernie, zarząd powiatowy, urząd miejski, zjazd sędziów pokoju, sąd pokoju, urząd pocztowy gubernialny, stacya telegraficzna, więzienie. Miasto samo jest porządnie zabudowane, posiada dwa rynki stary i nowy, ten ostatni pięknie zabudowany, plac przed urzędem pocztowem na którem mieszczą się najważniejsze gmachy miejskie. Ruch miejski koncentruje się na ulicy łączącej oba rynki. Ogród spacerowy urządzony przy alei wiodącej do wioski Łomżycy. Teatr w zabudowaniach po szpitalnych. W stronie południowozachodniej znajdują się przedmieścia Ł. Łomżyca i Skowronki, w stronie wsch. połud. na wyniosłym brzegu Narwi znajduje się tak zwana Stara Łomża, widocznie miejsce pierwotnej osady. Z Nowego Rynku spadzista ulica Mostowa dochodzi do wielkiej grobli, wysokiej na 6 sążni i wysadzanej drzewami, która prowadzi na drugi brzeg doliny Narwi, na którem na przeciwko Ł. rozłożyła się osada miejska Piątnica stanowiąca właściwie przedmieście Ł. Jest tu starożytny kościołek drewniany, browar i koszary straży pogranicznej. W 1827 r. Ł. miała 340 dm. i 3302 mk. w 1861 r. było już 476 dm. 152 mur. i 10822 mk. w tem 6072 stałej, obecnie jest 777 dm. 182 mur. i 11260 ludności stałej, 3500 niestałej i do 2000 wojska, razem 16760 mk. W tej liczbie żydów 7933 w 1879 r. . Jakkolwiek przemysł fabryczny i rękodzielniczy nie rozwinął się szerzej w Ł. , gdyż bliskość granicy pruskiej około 4 mil i szeroko rozwinięte przemytnictwo stoi na przeszkodzie, za to istnieje tu dość ożywiony handel zbożem, i drzewem, oparty na spławności Narwi i bliskości pruskich rynków. Dochód kasy miejskiej, który w 1860 r. wynosił 6125 rs. , wzrósł w 1877 r. do 17662 rs. Obszar gruntów miejskich i całego terytoryum wynosi 4827 mr. Podania i niektóre ślady piśmienne, jak np. napis na tablicy u fary, założenie pierwotnego kościoła famego w Starej Łomży odnoszący do 1000 r. i wspomnienie w Kronice Spangeberga o Brunonie, mnichu bene lyktyńskim, który po ś. Wojciechu nawracając Prusaków, miał przybyć do Mazowsza i założyć kościół ś. Wawrzyńca, nakazują odnieść początek Ł. do czasów Bolesława W. Gruntując się na podaniu, założenie zamku książąt mazowieckich, który stał w miejscu, gdzie teraz bóżnica, przypioać należy Bolesławowi Kedzieizawemu w XII wieku. Drugiego zaś zamku w Szurze, pod Starą Łomżą, o którym dotąd przechowało się wiele podań ob. Dłużniewski Dawna i teraźniejsza Łomża założycielem, około 1340 r. , miał być Kazimierz Wielki. Na historyczną widownią miasto występuje dopiero na początku XV wieku. Do tego wieku należą przywileje i nadania książąt mazowieckich Janusza i Bolesława z lat 1418 i 1440 i przywilej Kazimierza z r. 1447. W XVI wieku, tak od ostatnich książąt mazowieckich jak i królów polskich, miasto obdarowanc w nader liczne przywileje z lat 1513, 1519, 1528, 1531, 1538, 1543, 1544, 1556, 1557, 1563, 1567, 1576, 1578, 1579, 1581, 1588, 1591, 1598. W XVII w. otrzymała przywileje w latach 1607, 1618, 1658 i 1678. Jakkolwiek zwykłą rezydcncyą książąt mazowieckich w XV i na początku XVI wieku była Warszawa, są jednak dowody w aktach grodu łomżyńskiego, że w zamku tutejszym książęta mazowieccy Bolesław, Jan, Kazimierz i Janusz często zamieszkiwali, tu na zgromadzeniach prezydowali i sprawy sądzili Termini ducales Lpmzae celebrati od r. 1421, 3 fol. 43, 93, 289, 356 i t. d. . Pod władzą książąt mazowieckich Ł. była najszczęśliwszą. To też XV i XVI wiek wielce sprzyjały wzrostowi tego miasta. Na początku bieżącego stulecia znajdowane w polach gruzy, fundamenta, sklepienia i bruki świadczą o jego obszarze. Prócz dwóch zamków, połączonych z sobą przez wały, przekopy i podziemne ganki, miała Ł. w czasach najświetniejszych 7 kościołów ś. Wawrzyńca, ś. Ducha szpitalny, ś. Piotra nad Narwią, na drodze do Szuru; ś. Michała, teraźniejszą farę; N. M. Panny i Rozesłańców, Łomża Łomy Łomża