wek w ekonomii dóbr rządowych Łaznów. W 1823 specyalnie wydelegowany komitet dopełnił regulacyi StaregoMiasta. W 1825 cesarz i król Aleksander I, w podróży przedsięwziętej dla poznania fabrycznych miast królestwa, zwiedził Ł. i zezwolił wtedy na nowe rozszerzenie obszaru miejskiego, przez włączenie wsi Wólki, wójtostwa Zakrzewskiego i części lasu rządowego z ekonomii Łaznów. Na tym nowym obszarze wytknięto 462 placów do budowy, resztę zaś oddano siedmiu większym zakładom fabrycznym. W przedłużeniu osady sukienniczej powstała nowa osada tkacka Łódką zwana. Wzrost ludności i produkcyi fabrycznej musiał być o wiele szybszym niż pozwalają o tem wnosić urzędowe dane statystyczne, skoro w przeciągu pięciu lat zaszła potrzeba przeprowadzenia aż trzech regulacyi połączonych z tak znacznem rozszerzeniem obszarów miejskiego terytoryum. Tabela miast i wsi wydana w 1827 r. przez ówczesną komisyą spraw wewnętrznych podaje dla Ł. tylko 97 dm. i 939 mk. ; Oskar Flatt w swej monografii Ł. opartej na urzędowych dokumentach, podaje na rok 1827 r. cyfrę 2, 843 mk. a w tem 322 robotników fabrycznych. I ta druga cyfra jest niewątpliwie za mała. Pomimo chwilowej stagnacyi pod wpływem wypadków 1831 r. ludność i produkcya wzrastają gwałtownie od 1832 r. tak, że w 1833 r. jest już 5, 730 mk. co stanowi względem cyfry z 1827 r. zdwojenie w ciągu 6 lat, a w 1837 liczy 10, 645 mk. zdwojenie w ciągli 4 lat. Ówczesny rząd królestwa dla nowego rozszerzenia obszaru miejskiego odstąpił w 1839 r. 28 włók lasu rządowego z leśnictwa Łaznów skutkiem czego nastąpiła w 1840 dodatkowo, czwarta już regulacya miasta. Nowy obszar mający 835 mr. rozdzielono na 300 placów na których jeszcze w 1840 r. wzniesiono 150 domów, na 36 morgach urządzono ogród, spacerowy, wytknięto dwa nowe rynki, cmentarz 13 mr. , ogród strzelecki 9 mr. i pod ulice użyto 67 mr. Ułatwienia czynione nowoosiadającym fabrykantom, w uzyskaniu placów i drzewa na budowlę ściągały tak licznych przybyszów, iż w 1840 r. ludność doszła do 20, 000 a więc zdwoiła się po 3 latach i po raz trzeci w ciągu lat 13 od 1826 r. . Ponieważ jednak produkcya fabryczna nie wzrastała z równą szybkością przeto od 1840 r. występuje dość szybki ubytek ludności, pomimo, iż w produkcyi, o ile można wierzyć niedokładnym wykazom podanym ze źródeł urzędowych przez Flatta, widzimy powolny wzrost. Podczas, gdy w 1840 r. przy 20, 150 mk. wartość produkcyi podaną jest na 941, 228 rs. , to w 1844 r. przy zniżeniu liczby mieszkańców do 14, 028, wartość produkcyi wzrosła do do 1, 251, 062 rs. Nie można w tem widzieć wyników zastąpienia pracy ludzkiej machinami, gdyż pierwsza machina parowa wprowadzona w 1839 r. o sile 60 koni, dopiero po 8. latach doczekała się towarzyszki o sile 20 koni, a jeszcze w 1850 istnieją tylko 4 machiny o sile 150 koni. Przyczyną tego wyludnienia był nienormalny rozrost przemysłu bawełnianego, który doszedłszy w 1840 r. do 12, 672 wrzecion, zeszedł w 1841 r. na 7, 728, a jednocześnie ilość warsztatów pończoszniczych z 59 spadła na 23 w 1847 r. . Podczas, gdy w 1839 r. zużyto 949, 343 funtów przędzy bawełnianej w 1840 r. tylko 616, 820 funt. Dopiero w 1850 r. wraca cyfra 986, 875 funt. , wartość produkcyi dochodzi 1, 712, 429 rs. , a ludność w 1851 r. wzrasta do 18, 190 mk. W 1860 r. ludność wynosiła 29, 450 stałych 3, 189 niest. mieszk. , w tej liczbie 12, 179 niemców. Podług wyznań było 12, 518 katol. , 12, 179 ewang. , 3 prawosł. , 171 braci moraw. , 4, 579 żydów. Produkcya fabryczna wynosiła 2, 612, 095 rs. i zajmowała 7, 107 robotników. Najznakomitsze fabryki były Ludwika Gajera przerabiała 541, 000 funt. przędzy bawełn. , 547 robot. ; Grohmana 158, 000 funt. przędzy bawełn. 103 robot. , Daniela Lande 211, 000 funt bawełny 162 rob. ; Fryd. Moesa 171, 000 funt. baw. 85 rob. ; Karola Scheiblera 458, 000 funt. baw. 115 rob. ; Petersa Jakóba 76, 100 funt. wełny 145 rob. . Zbudowanie kolei terespolskiej łączącej królestwo ze środkowymi guberniami cesarstwa i upadek waluty rosyjskiej podczas wojny francuskopruskiej, podtrzymany i zwiększony jeszcze przez wojnę wschodnią sprowadził zdumiewający rozrost produkcyi fabrycznej Ł. W 1878 r. 500 fabryk wyrobów bawełnianych wyprodukowało za 18, 754, 000, a 80 fabryk wełnianych za 8, 517, 070 rs. W porównaniu więc z 1860 r. wartość produkcyi wzrosła w dziesięćkroć. Historyą Ł. z dokumentami urzędowymi i wykazami statystycznemi, skreślił Oskar Flatt w dziełku Opis miasta Łodzi, Warszawa, 1853 r. z 8 rycin. i. planem miasta. Czyt. też artykuł Majewskiego w Petrok. Gub. Wied. 1877, 5 i Petzet a Globus t. 17 19 22. Por. Kod. dypl. pol. II, 662. Powiat łódzki gub, piotrkowskiej utworzony został w 1867 r. z 15 gmin pow. łęczyckiego, 6 gmin pow. piotrkowskiego i jednej gminy Brus pow. sieradzkiego. Graniczy on od północy z pow. łęczyckim, od wschodu z brzezińskim, od południa z piotrkowskim, a od zachodu z łaskim i łęczyckim. Obszar powiatu wynosi 17. 05 mil kw. i przedstawia wyżynę stanowiącą punkt zejścia się linii wododziałów Warty, Wisły i Pilicy. W północnej części okolica Zgierza stanowi wyżynę lesistą, do koła której bierze początek Bzura i jej dopływy Linda, Czarnówka, Mosz

Łódź