w 1108 r. zajął on Ł. a raczej gród nadrzeczny, który widocznie odgrywał ważną rolę w życiu politycznem całej okolicy, gdyż odtąd występuje często jako miejsce zebrań politycznych i synodów kościelnych. Pierwszy taki donioślejszy zjazd, zanotowany w kronikach, zwołał Kazimierz Sprawiedliwy w 1180 r. Zjechali tu Bolesław ks. szląski na Wrocławiu, Leszek mazowiecki i Otton poznański, tudzież liczni panowie świeccy i duchowni, dla uchwalenia postanowień i ugód wywołanych ówczesnemi potrzebami. Przy rozdziale monarchii Piastowskiej między synów Kazimierza Sprawiedliwego, Ł. z całą ziemią dostała się Konradowi. Synowie jego Kazimierz i Ziemowit wydzierają ją sobie kolejno. Leszek Czarny, Kazimierz wreszcie Władysław Łokietek panują tu kolejno. Znaczenie Ł. jako pierwszego chrześciańskiego ogniska w całej ziemi łęczyckiej a może i w dalszych okolicach, centralne i obronne położenie sprawiło iż stanowiła ona stałe miejsc synodów duchowieństwa, których odprawiło się tu podobno około 20. Kazimierz Wielki uwzględniając znaczenie Ł. , wzniósł podobno, czy też odbudował tylko zamek miejscowy i otoczył miasto murem łączącym się z zamkowymi murami. Osada miejska przeniósłszy się z pierwotnej siedziby, gdzie dziś wś Tum, nad brzegi rzeki, które w skutek obniżenia poziomu wód umożebniały osiedlanie się pod osłoną grodu na kępie, wzniosła dla siebie nowy kościół parafialny, który istniał już przed 1299 r. Później nieco, choć także około XIII w. powstał zapewne kościół i klasztor dominikanów. Kazimierz W. oddał ziemię łęczycką wnukowi Kazimierzowi ks. szczecińskiemu, w 1370 r. , ale Ludwik Węgierski odebrał ją wzamian za ziemię dobrzyńską. W 1400 r. przywilej Władysława Jagiełły przeniósł Ł. z prawa polskiego na chełmińskic; jednocześnie w miejsce drewnianego kościołka paraf. wzniesiono murowany, poświęcony 1425 r. Napady krzyżackie zadawały często klęskę Ł. W 1331 r. spalili oni zamek, w 1406 nasłany przez nich Bartłomiej Wizemberg spalił miasto. Za Kazimierza Jagiellończyka na zjeździe w 1448 r. uchwalono tak zwany statut łęczycki. W 1454 r. król przyjmuje tu deputacyą miast i ziem pruskich poddających się jego berłu. Zjazdy takie bogaciły miasto i ściągnęły tak znaczną ludność, iż na wojnę pruską w 1459 r. dostarcza Ł. 25 zbrojnych pieszych. W 1474 r. Kazimierz przyjmuje tu posłów bawarskich, proszących o rękę królewny Jadwigi dla ks. Jerzego. Dobrobyt miasta nie oparty na trwałych warunkach, zaczął upadać z chwilą, gdy Ł. przestała stanowić miejsce zjazdów politycznych i kościelnych, skutkiem przeniesienia się ognisk życia politycznego, naprzód do Małopolski, a następnie na Rus i do Warszawy. W 1655 r. zajęli Ł. Szwedzi, w 1656 r. odebrały ją po 11dniowem oblężeniu wojska polskie, przyczem sprawiono rzeź między żydowską ludnością, z powodu okazywanych jakoby Szwedom sympatyi i rzucania kamieniami na szturmujących Polaków. Lustracya z 1661 r. zastała w Ł. ruiny i zaledwie szczątki dawnej ludności. Żydzi uzyskawszy w 1724 r. przywilej na handel różnymi przedmiotami, palenie wódki i szynkowanie, rzez bydła, sycenie miodu, ogarnęli cały handel i przemysl miejski. Pożar 1794 r. zniszczył ponownie miasto. Rząd pruski przyszedł z pomocą mieszkańcom, odnowił i umocnił mury i zamek, pozakładał szańce. Wojska austryackie zniszczyły w 1809 r. te fortyfikacye, które odtąd popadły w ruinę. Bramy i mury rozebrano dla rozszerzenia miasta, zamek także został zrujnowany za staraniem chciwego na materyał budowlany burmistrza w 1834. Obecnie miasto powzięło zamiar uporządkować i umocnić resztki zamku kosztem funduszów miejskich i urządzić w nich bazar targowy. Kościół paraf. fara ś. Andrzeja, murowany, dachówką kryty, z XV w. , lecz kilkakrotnie przerabiany, zachowuje w skarbcu starożytny relikwiarz srebrny, wysadzany kamieniami z płaskorzeźbą byzantyńskiej roboty. Przedstawia ona Chrystusa między Bogarodzicą a ś. Janem ewangelistą. Drugi istniejący dotąd kościół pobernardyński został założony wraz z klasztorem w 1632 r. przez Dorotę z Otolina Piwowę, podczaszynę płocką, dziedziczkę dóbr w okolicy Łęczycy. W zakrystyi kościoła przechowują trumienkę szklaną ze zwłokami dziecka, które w 1639 r. mieli zamordować żydzi we wsi Komarzyce. Obraz olejny współczesny przedstawia wytaczanie krwi z ciała zamordowanej ofiary, a opis wypadku podaje metalowa tablica umieszczona przy trumnie. Zabudowania poklasztorne przeznaczone na ochronę dotąd nieurządzoną, służą za koszary. Kościół i klasz. dominikański założone w XIV w. zostały po kasacyi klasztorów za rządu pruskiego, obrócone na więzienie dotąd istniejące. Kościół i klasz. norbertanek założony w XVII w. przez Mikołaja z Szubska Szczawińskiego, kasztel. brzezińskiego, zniesiony za księstwa Warszawskiego, używany był na składy i na salę teatralną; przed kilku laty przerobiono mury na obszerną i niezgrabną kamienicę. Drewniany kościołek św. Ducha założony za miastem w 1521 r. popadł w ruinę i został rozebrany w 1825. Przy kolegium jezuickiem rozpoczęto w XVIII w. budowę kościoła kosztem Teodora Potockiego arcyb. gnieźnieńs. Gdy po kasacyi zakonu kolegium przeszło pod zarząd akademii krakowskiej, budowa kościoła uległa przerwie, a rząd pruski gmach kolegium i mury kościoła zamienił na koszary sto

Łęczyca