od wsch. , Wisła od zach. a Wieprz i Tyśmienica od płn. Pod względem układu poziomego przedstawia ona rozległą wyżynę, wzniesioną średnio na 800 do 900 stóp, otoczoną dokoła dolinami wielkich rzek. Wzniesienie to poziomu wzmaga się w miarę oddalania się od dolin rzek opasujących środkową wyżynę. Część północna gubernii, obejmująca płn. część pow. nowoaleksadryjskiego puławskiego, położona na lewo od drogi bitej z Puław do L. , tudzież cały niemal pow. lubartowski z wyjątkiem pasu przylegającego do pow. włodawskiego i chełmskiego przedstawia równinę utworzoną przez spotkanie sie dwóch dorzeczy Wisły i Wieprza, bez wyraźnej linii działu wodnego, niczem się nieróżniącą od równiny pow. łukowskiego i radzyńskiego, po drugim brzegu Wieprza rozłożonej. Te same rozległe lasy, rzadkie wsie i kolonie świeżo przeważnie pozakładane na wykarczowanych obszarach, gleba piaszczysta, uboga roślinność, leniwo wlokące się ale obfite rzeczki i strumienie, słowem typowe rysy mazowieckiego Polesia, podczas gdy we wschodniej części pow. lubartowskiego, w półn. wschod. połowie chełmskiego i wschod, części hrubieszowskiego, występują liczne jeziora, bagna, cechujące, wraz z ubogą, karłowatą roślinnością, nędzną glebą, obszary bagniste sąsiedniego Polesia wołyńskiego i dolinę Bugu, który po za Horodłem tworzy na prawym brzegu częste bagna. Dorzecze Wisły, obejmujące pow. nowoaleksandryjski i zachodnią część janowskiego, przedstawia dalszy ciąg wyżyny sandomierskiej, w której Wisła wyżłobiła sobie dolinę, rozpościerającą się naprzemiany to po prawym, to po lewym brzegu, to znowu zwężającą się do szerokości koryta jedynie na przestrzeni 14 wiorst między Kazimierzem a Puławami. Południowa część pow. janowskiego i płn. zach. część pow. biłgorajskiego stanowią dorzecze i część rozległej doliny Sanu, łączącej się tu z szeroką doliną Wisły. Droga łącząca wieś Łążek na granicy od Galicyi z Janowem, stanowi w przybliżeniu linią działu wodnego Wisły i Sanu a zarazem kraniec doliny Sanu. Środkowa wyżyna, starnowiąca charakterystyczną cechę układu poziomego gubernii lubelskiej, rozpocząwszy się w środkowej części pow. nowoaleksandryj skiego między Kazimierzem a Puławami, obejmuje płd. część pow. lubartowskiego, cały pow. lubelski, wsch. połowę janowskiego, zamojski, krasnostawski, płd. zach. część chełmskiego, niemal cały hrubieszowski i dochodzi do najwyższego wzniesienia 900 do 1050 w tomaszowskim i przyległej mu wschodniej części biłgorajskiego. Wyżyna tomaszowska jest punktem zbiegu i przecięcia się wododziałów Wisły, Sanu, Wieprza i Bugu. Z niej wypływa Wieprz, Tanew do Sanu, Sołokija i Huczwa do Bugu. Wieprz przebija się w ciągłych zakrętach przez środkową wyżynę i uprowadza jej wody. Wrzyna się on głęboko w tę wyżynę i płynie wąskiem korytem o wysokich brzegach, rozsuwających się od czasu do czasu dla utworzenia błotnistej doliny, jak przy ujściu Poru, w okolicach Tarnogóry i Izbicy, pod Krasnymstawem gdzie przyjmuje Żółkiewkę. Po za Łęczną przyjmuje pod Spiczynem Bystrzycę i szeroką błotnistą płaszczyzną podąża do połączenia się z Tyśmienicą powyżej Kocka a nadawszy tej ostatniej rzece wraz ze swemi wodami swą nazwę, płynie w wytkniętym przez Tyśmienicę kierunku aż do Wisły. Ta środkowa wyżyna, przerznięta licznemi rzekami i strumieniami, które w niej powyżłabiały głębokie jary, dotąd jeszcze, w środkowej i południowej części przedstawia lesisty obszar, z bogatą roślinnością dąb, lipa, buk, mało zaludniony dla braku komunikacyj południowa połowa gubernii nie ma dotąd dróg bitych. Wielkie wsie po 100 do 200 dm. i od. 1000 do 3000 mk. , znacznie od siebie oddalone, skupiają się po brzegach rzek w szerszych jarach i dolinach. Znaczne kilkomilowe nieraz obszary w pow. janowskim, krasnostawskim i biłgorajskim są pokryte w zupełności lasami, urwistemi jarami, wąwozami lub bagnami. Kolonizacya i kultura rolna pojawia się tu przed kilku dopiero wiekami od XIV wieku, spółczesnie z procesem kolonizacyjnym i cywilizacyjnym, jaki się obudził na Rusi po jej złączeniu z rzpltą. Dorzecze Wisły przyjmowało już dawniej osadników i kulturę z Małopolski. Przez Końskowolę, L. , Krasnystaw, Hrubieszów szedł zdawna wielki trakt handlowy od Gdańska i Bałtyku na Wołyń, Ukrainę aż do morza Czarnego. Z wzrostem Rusi i Lwowa otworzył się nowy trakt z L. do Lwowa i Węgier, któremu Zamość zawdzięczał swe znaczenie. Przeprowadzenie kolei nadwiślańskiej zbliżyło nieco te nieprzystępne dla oświaty, handlu i przemysłu okolice, choć dopiero odnoga na Tomaszów do Lwowa wiodąca i jednoczesna sieć dróg bocznych kołowych, starannie utrzymanych, może rozbudzić życie i nadać wartość naturalnym bogactwom tych okolic. Co do układu geologicznego, to środkowa wyżyna spoczywa na pokładzie kredowym, który, wziąwszy początek na lewym brzegu Wisły w gub. radomskiej, przechodzi na prawy brzeg i począwszy się za Puławami, obejmuje część południową pow. lubartowskiego, ciągnie się lewym brzegiem Wieprza w dół po Łęczne, rozszerza się po za Chełm i sięga ku południowi aż po za Tomaszów. Na krańcach płd. zach. , pośród tej formacyi a także w okolicy Chełmu występuje tak zwane średnie ogniwo. Wierzchnie warstwy stanowią w dolinach rzek piaski i namuły, w środkowej wy

Lublin