Lubartów dawniej Lewartów, miasto powiatowe gub. lubelskiej od r. 1867, poprzednio zaś okręgowe, położone o w. 2 od rzeki Wieprza; odległe od Warszawy 150 wiorst, od Lublina 24, od dawniejszych miasteczek, obecnie zaś osad Kamionki w. 10, Michowa 20, Firleja 12 i Czemiernik 26; połączone z Lublinem szosą gubernialną. Miasto posiada 12 ulic, z których tylko jedna, Lubelską zwana, jest brukowaną; inne zaś Rynek I, Rynek II koński, Kamionkowska, Stodolna, Browarna, Cmentarna, Syrnicka, Żabia, KrzyweKoło, Podzamcze i Piękna, niebrukowane, z powodu bardzo szczupłych środków kasy miejskiej. Stąd na wiosnę i jesień błoto trudne do przebycia dla pieszych; wysycha ono jednak w porze wiosennej bardzo prędko z powodu gruntu piaszczystego. Domy przy obu rynkach i w części na ulicy Lubelskiej murowane, parterowe lub jednopiętrowe; w reszcie zaś miasta, z małym bardzo wyjątkiem, drewniane, parterowe. Ludność z końcem r. 1883 wynosiła 4869, a mianowicie męż. 2400 i kob. 2469, a w tej liczbie obojga płci katol. 2148, prawosł. 22, ewang. 18 i żydów 2681. Ogólna przestrzeń terytoryum należnego do miasta wynosi mr. 1337 pręt. 71, t. j. pod gruntami ornemi mr. 1018 pręt. 106, pod zabudowaniami mr. 58 pręt. 53, pod pastwiskami mr. 105 pręt. 173, pod łąkami mr. 101 pręt. 268, pod nieużytkami mr. 4 pręt. 115, pod drogami, rzekami i błotami mr. 48 pręt. 256. Przed r. 1830 posiadało miasto 587 dm. , daleko obszerniejszych od teraźniejszych, lecz po spaleniu się do dawnego stanu dotąd nie powróciło; obecnie zaś istnieje dm. murow. 52 i drewn. 280, zaasekurowanych we wzajemnem gubernialnem towarzystwie od ognia, łącznie z wszelkiemi zabudowaniami gospodarskiemi, na sumę ogólną rs. 188100, z których opłaca rocznie składki ogniowej normalnej rs. 1677 kop. 76 i dodatkowej rs. 417 kop, 84 czyli łącznie rs. 2095 kop. 60. Mieszczanie z końcom r. 1883 posiadali koni 42, bydła rogatego sztuk 326 i nierogacizny 483. Mieszkańcy chrześcianie głównie zajmują się rolnictwem; żydzi zaś jedynie drobnym handlem i rzemiosłami. Obok tego znaczna część mieszczanchrześcian, z powodu małej ilości posiadanego gruntu, zajmuje się mularstwem, tak dalece, że z początkiem wiosny każdego roku około 200 starszych i młodszych udaje się na mularkę w okolice sąsiednie, do Lublina i dalszych miejscowości, by powrócić do domów dopiero późną jesienią; niektórzy wreszcie zajmują się robotami bednarskiemi i przygotowane przez siebie statki drewniane zbywają na miejscu, lub też rozwożą na sprzedaż po okolicznych jarmarkach. Miasto obecnie 1883 posiada narzędzia ogniowe, stanowiące własność kassy miejskiej sikawek 3, beczek 11, drągów żelaznych 10, bosaków 10 i beczkę dużą rezerwoarową na wózku, objętości wiader 30; obok zaś tego mieszkańcy drabin 332, bosaków 188, wiader 248 i beczek 332. Dochody kasy miejskiej w r. 1883 wynosiły rs. 4323 kop. 95; wydatki zaś w tymże roku rs. 3533 kop. 39. Miasto płaci składek gminnych i podatków skarbowych, oraz innych specyalne przeznaczenie mających rocznie rs. 6756 kop. 9 r. 1883; posiada 17 latarń na słupach żelaznych, oświetlanych naftą, na głównej ulicy Lubelskiej. Własności nieruchomej, oprócz szopy drewnianej na skład narzędzi ogniowych i szlachtuza miejskiego, z którego pobiera 1883 rocznej dzierżawy rs. 588, żadnej nie posiada. W mieście istnieją dwa browary piwne, na których wyrabia się piwo zwyczajne i bawarskie, na miejscu i przez okolicznych włościan i szynki używane, oraz fabrykę miodu. Z władz rządowych instytucyj i urzędników posiada L. zarząd powiatowy, magistrat, dziekana powiatowego, oddział pocztowy, stacyą telegraficzną, kancelaryą komisarza włościańskiego, sędziego pokoju, sędziego śledczego, rejenta, szkołę elementarną miejską i pomocnika nadzorcy okręgowego akcyzy; obok tego jest dwóch lekarzy, jeden powiatowy, drugi zaś wolno praktykujący, i jedna apteka, a przy zarządzie powiatowym istnieje litografia. Jarmarków bywa 6, we wtorki po Trzech Królach, po niedzieli kwietniej, po św. Stanisławie, po św. Annie, po św. Bartłomieju i po św. Dyonizym. W mieście znajdują się dwa kościoły katolickie jeden parafialny pod wezw. św. Anny, drugi zaś pokapucyński, pod wezw. św. Wawrzyńca; żydzi mają obszerną bóżnicę murowaną i dwie szkoły. R. 1781 urodził się w L. Feliks Bentkowski. Miasto L. założone zostało w r. 1543. Wybudował je na gruntach wsi Łucki i Szczekarkowa, śród lasów, Piotr z Dąbrowicy Firlej, wojew. bełski i lubelski, pan i właściciel dóbr Kockich, Czemiernickich, Firlejowskich, Baranowskich, Szczekarkowskich, Janowieckich i t. d. ; a miasto od swego herbu Lewart nazwał Lewartowem. W r. 1552, po śmierci Piotra, dziedzictwo przeszło na syna Mikołaja Firleja, nagrobki obu znajdują się w kościele ks. dominikanów w Lublinie, w oddzielnej bocznej kaplicy z prawej strony, Firlejowską zwanej, słynnego z pięknej wymowy. Ze sławnych szkół kalwińskich, do których Mikołaj Firlej sprowadzał znacznym nakładem biegłych nauczycieli z Lipska i Wittenberga, także i ze szkół aryańskich nie tylko śladów żadnych, ale nawet żadnych tradycyj nie przechowało się na miejscu. Mikołaj Firlej sprowadzał z Flandryi i Holandyi rękodzielników, obdarzając ich przywilejami, t. j, stolarzy w roku 1571, bednarzy zaś, kowali, cieśli, szewców i ku Lubartów