Liiycze, ob. Licicze. Litygajny al. litygajno, niem. LiifgainerSee, dosyć długie, ale wąskie jez. w pow. margrabowskim. ; rzeka Hasna łączy je z jeziorem Hasny. Kś. Fr. Lityn, miasto powiatowe w gub. podolskiej, nad rz. Zharem, Boharem i Szmigówką, pod 49 20 szer. i 45 45 dłg. dłg. T. , o 160 w. od Kamieńca Podolskiego. Mk. 7181, w tej liczbie męż. 3563, kob. 3518; pod względem wyznań prawosł. 3135, katol. 603, żyd. 2400, sekciarzy roskolnicy 943. Pod względem stanów szlachty 238, duchow. 72, mieszczan 6403; reszta włościan. Tu mieszczą się urzędy powiatowe, kantor pocztowy 4 klasy, stacya telegraficzna, kościół parafialny Niepokalanego Poczęcia N. P. wybudowany w 1856 r. ze składek na miejscu dawnego drewnianego postawionego w 1748 r. ; parafian 1860, kaplica na cmentarzu; 3 cerkwie, z tych 1 murowana; synagoga; dm. 891, po większej części drewnianych z przedm. Siedliszcze; szkoła powiatowa 2klasowa, szpital miejski na 35 chorych i drugi więzienny, apteka i kilku lekarzy. Jest tu fabryka tytuniu, świec z produkcya na 2350 r. , cegielnia na 700 rs. i młyn krupczatny na 2000 rs. Mieszkający tu piliponi wyrabiają sanie, zwane powszechnie lityńskiemi. Jarmarki w Litynie 1 stycznia, 2 lutego, 9 marca, 30 marca, 8 maja, 31 maja, 1 sierpnia, 29 sierpnia, 26 września, 8 listopada, 6 grudnia i 15 kwietnia. Obrót na tych jarmarkach według urzęd. obliczeń od 7 do 10, 000 rs. Kiedy L. założony niewiadomo; prawdopodobnie założyli go Lityńscy, gdyż znajdujemy wzmiankę w Niesieckim, że Zygmunt August odebrał im Lityn; nie wspomina jednak kiedy i za co, jak również niewiadomo, czy to ten sam Lityn. Następnie władali nim Kmitowie h. Chorągwie. Synowie Aleksandra Kmity podzielili się majątkami ojcowskiemi. Krzysztofowi dostał się Korosteszów ob. a Semenowi Lityn, Pików, Hlińsk z Sieliszczami aż do Czarnego szlaku. Krzysztof zeszedł bezpotomnie; wszystkie więc dobra spadły na brata Semena Kmitę, rotmistrza J. K. M. , ożenionego z Katarzyną Owdotyą Kapuśtianką. Tenże Semen Kmita zostawił tylko jednę córkę za Iwanem Proskurą i syna Filona późniejszego wojewodę smoleńskiego 1596, znakomitego wojownika kresowego. Filon Kmita odziedziczył więc cały ojcowski majątek; wkrótce potem Korostyszów sprzedał Olizarom, a Lityn zamienił na Czarnobyl, jak to czytamy w przywileju Zygmunta Augusta danym w Bielsku 29 marca 1566 r. Gdy około szerokości gruntów owych imion, o ludziach i pożytkach z nich przychodzących, od dworzanina naszego Bazylego Mackiewicza do nas i do skarbu naszego wiadomość pewna jest przyniesiona, my, mając łaskawy wzgląd na wierne, poczciwe i pilne posługi pana Filonowe, ktoremi on od niemałego czasu na posługach naszych gospodarskich i ziemskich, i w niemałych bitwach bywając przeciw nieprzyjaciela naszego, nie litując garła i przelewania krwi swojej, mężnie się, jako prawemu rycerzowi naszemu należy, zastawiał i tem łaskę nasze zasługując, dobrze się nam podobał, z łaski naszej hospodarskiej na tę odmianę pozwoliliśmy. Wziąwszy więc te wyżej wzmiankowane imiona Lityn, Półtewicze i Sołasze do rąk i do stołu naszego hospodarskiego, za to daliśmy mu wzamian zamek nasz Czarnobylski, z miastem i z mieszczany tamecznymi i bojarami, ze sługami pątnymi, z ich gruntami i siedzibami i siołami. Baliński Star. Polska; Źródła do dziejów Polski II, 321. L. więc został własnością królewską a następnie starostwem niegrodowem. Lustracya w 1616 r. przez Humieckiego kaszt. kam. robiona, zowiąc miasto to Litinią tak nam je opisuje Domów 130 było, ale teraz po spaleniu lat temu dwie, tylko 88; ratione libertatis pożytków nie czynią żadnych, które im było pozwolono do lat 12. Szewców jest 6, krawiec, kuśnierzów 2, kowalów 2, garncarzów 2, żydów 12, służkow 2, którzy straż od Tatar odprawują, pop, wójt, lontwójt. Staw pod zamkiem, młynów 2. Crescentia iż niewielka, a do tego iż ludzi niemało zamek do obrony potrzebuje, tedy się wszystko na wychowanie podstarościego jako i czeladzi defalguje. Baliński Star. Polska. Jak więc widzimy, stan ówczesnego L. był bardzo smutny; posesorem wtedy był Piotr Łaszcz a do starostwanależały oprócz miasta L. wsie Stara Wieś, Woniaczyn, Nowosielice, Pułtowicze, Ilikowce, Czortki i słoboda Bruślinowo, ze stawami, młynem, arendą, z 3ma folwarkami w tem starostwie, z mytem od woza po groszu; suma prowentu ststwa 2 11 złp. 8 gr. , kwarty zaś 422 złp. Był tu i zamek, jak nam wspomina lustracya z 1631 r. zamek zbudowany na kępie, miał 8 hakownic, kul 200 i kilka dział spiżowych z napisem Osvaldus Baldinus Cracoviam fecit A. D. 1568. Widać że L. znowu uległ klęsce, bo lustratorowie w 1665 r. opisują stan jego w bardzo smutnym stanie. Starostwo zastaliśmy cale zdesolowane, zrujnowane, które cale in hostico będąc, trudno tam za niedobrym poddanych osadzać i restaurować, gdzie przez kilkanaście lat w posesyi rąk nieprzyjacielskich bo to starostwo graniczy z wojew. bracławskiem zostawają Baliński. Gdy traktatem buczackim w 1672 r. dostało się Podole Turkom, zajęli oni i L. , który przez 27 lat zostawał w ich posiadaniu; zwrócony Polsce, należał ciągle do wojew. bracławskiego. Inwentarz w 1762 r. podaje gospodarzów chrześcian 184, na przedmieściu 39, zatylnych

Litycze

Lityn