wyższą Auxtote, t. j. właściwą Litwę. Ta ostatnia to kolebka Litwinów, to wyższy bieg Niemna i Wilii, okolice na południe od rzeki Niewiaży, dopływu Niemna, leżące. Już w XI w. L. wystawioną była na najazdy, które przyczyniały się do grupowania pojedynczych gmin w jedne społeczną całość. Były to najazdy waregskich książątek, panujących nad krewickiemi ludami. Następstwem tych napadów było hołdowanie L. , z ponad górnej Wilii, w. ks. Jarosławowi Włodzimierzowiczowi. Lecz daleko większego wpływu na losy L. były usadowienia się niemieckich osadników ponad dolną Wisłą i u ujść Dźwiny. Niemieccy osadnicy, a jak się wkrótce dało widzieć i boleśnie uczuć, zdobywcy, prawie jednocześnie stanęli nad Wisłą i Dźwiną. Krzyżacy zaczęli się kolonizować w ziemi chełmińskiej w roku 1225, a kawalerowie mieczowi przybyli do ujścia Dźwiny w r. 1201. I tu i tam, pod pozorem apostołowania, rycerskie zakony szerzyły ucisk, zabór i wytępiały ludność miejscową. Pierwsi całem swem brzemieniem przytłaczali Prusów, drudzy zaś Łotwę. Oba te szczepy, pokrewne Litwinom, wciągały i tych ostatnich w krwawe zapasy, lecz głównie L. wspiera Łotwę i walczy z kawalerami mieczowymi, nad którymi nawet odnosi zwycięstwa w czasach, gdy na czele narodu litewskiego staje Ryngolt r. 1230. Wódz ten bitny prawdziwym przodownikiem jest swego narodu na polu uspołecznienia się. Drogą podboju wytwarza państwo śród dziedzin waregskich książątek, których zwycięża w wielkim boju pod Mobilną 1235 r. ; rozszerza granice swego państwa poza granice szczepu litewskiego; sięga do Prypeci, na południu, i do Dźwiny górnej, na północy, ujarzmiając Połock, ustalając pobyt władzy naczelnej tworzącego się państwa śród siedzib krewickich, w Nowogródku. Zaledwie ta pierwsza postać dziejowa Litwy znika, ukazuje się na historycznej widowni inny wódz, książę, który góruje nad innymi książętami L. ówczesnej i jej imię czyni głośnem w świecie chrześciańskim. Był to Mendog Mindowe, Mindows. L. pod naciskiem dwóch niemieckich zakonów skupia się, jednoczy w jednę całość, rozlewa się po ziemiach słowiańskich, wytwarza monarchią pogańską, panującą nad ludami chrześciańskiemi. Wojny nieszczęśliwo z zakonem mieczowym znagliły Mendoga do przyjęcia chrztu. Oba zakony sprzymierzały się na zgubę L. Ale i chrzest przyjęty z rąk katolickich kapłanów Wit błogosławiony, polak, zakonnik, zostaje wówczas biskupem katolickim całej Litwy, i poddanie się Rzymowi, który go królem uznaje, nie zdołały ocalić niepodległości jego dziedzin. Krzyżacy, w połączeniu z mieczowym zakonem, myślą o budowie państwa. Mendog, zagrożony. wraca do pogańskiej wiary i do walki z krzyżactwem, które nie zostało wstrzymane przez stolicę apostolską od zaborów i najazdów. Postanawia on odtąd walczyć ze wszystkiem co chrześciańskie, walczy więc i z Polską. L. staje się najezdniczą, łupieżczą. Śród tych krwawych zagonów zapoznają się wtedy po raz pierwszy Polacy z Litwinami 1260 r. . Po kilkudziesięciu latach najazdy L. wgłąb Polski sięgały aż do murów Kalisza. W owej dobie widzimy na widowni dziejów niemało imion różnych książąt, lecz wzajemny ich do siebie stosunek hierarchiczny nie jest dokładnie znany. Witines wreszcie zaczyna się wyróżniać jako władzca naczelny Litwinów, walczący wciąż i dość szczęśliwie z krzyżakami. Jest on założycielem dynastyi, która dała się poznać światu i zasłynęła na ówczesnej europejskiej północy. Posuwał on bardzo daleko swe najazdy w głąb ziem, równie krzyżackich jak i polskich, i wielokroć na swych barkach dźwigał brzemię krwawego odwetu krzyżaków. W r. 1315 na tronie pogańskiej L. zasiada syn Witinesa Gedemin; obejmuje on po ojcu, wraz ze spadkiem krwawej. walki z zakonem, posiadłości dość obszerne; gdyż oprócz ziem mówiących językiem litewskim do państwa jego Wchodziły ziemie słowiańskie krewiclcie, t. j. białoruskie. Granicą jego państwa na wschodzie była Berezyna, na północy przekraczała ona górną Dźwinę, obejmowała bowiem połockie księstwo, a ku południowi sięgała władza Litwy po Prypeć; na zachodzie o Biebrzę i Narew opierała się, i miedzą wschodnią krzyżackich siedzib do morza biegła; Kurlandya wreszcie, ówczesna posiadłość kawalerów mieczowych, zamykała od północy granice księstwa litewskiego w chwili, gdy je obejmował Gedymin. Pogrom krzyżaków, dokonany przezeń wnet po wstąpieniu na tron, dał mu możność szybkiego rozszerzenia swej władzy na południu poza Prypecią, szeroko, po dolny Dniepr. Waregscy książęta, osłabieni walkami domowemi i upokorzeni mongolską przewagą, niemocni byli do stawienia mu czoła. Wprędce upadli w boju. Włodzimierz Wołyński, Łuck, Kijów, Żytomierz i Perejasław w r. 1321 uznali w Litwinach swych panów. Gedymin stał się w ten sposób największą potęgą wschodniej Europy. Rozpostarł się na ziemiach rusińskich, brał spadek po waregskich książątkach. Maluczki co do liczby i co do potęgi ludek, ludek przytem pogański, obarczał przewagą i dawał miano swe obszernym ziemiom i ludom chrześciańskim. Odtąd miano Litwina zaczyna służyć nie tylko ludowi litewskiemu, ale każdemu z mieszkańców państwa Gedyminowego. Szczególniej wschodni sąsiad Litwy, Moskwa, mianem Litwina hojnie obdarzała każdego, co przybywał z poza jej

Litwa