ską. Klimat w ogóle jest zdrowy w obwodzie i umiarkowany; tylko zbyt długie przymrozki j na wiosnę nie mało szkodzą zbożom. Lasy znajdują się dość obszerne, obejmują mr. 1587969, t. j. niemal czwartą część całego obwodu. Państwowych lasów liczą 670500 mr. , gminnych 63600, prywatnych 853800. Po lewej stronie Wisły są lasy daleko obszerniejsze, np. tucholskie, wałeckie, grunt mają po największej części piaszczysty. Po prawej stronie jest grunt mocniejszy, gliniasty. Z pomiędzy drzew leśnych zajmuje pierwsze miejsce sosna, około 9 10 część; dąb, buk, brzoza, olsza, zachodzą prawie tylko dodatkowo, między sosną pomieszane; w większych obszarach znachodzą się w leśnictwie Rehhof i Jamy pow. kwidzyński, Lindenberg pow. człuchowski i Schönthal pow. wałecki. W państwowych borach obliczono dosyć dokładnie sosen 95, dębów 2, buków 1, olsz, brzóz i t. d. 2 Największą klęską dla lasów są od czasu pożary wznawiane, osobliwie w tucholskich borach dość regularnie powtarzające się. W okolicach tych rzadko zamieszkanych gaszenie ognia utruanione. To też nieraz dawniej obszary aż do 10000 mr. wypalały się, nawet jeszcze r. 1863 mr. 5000. W nowszych czasach pożary rzadsze. Zwierzyny leśnej wystrzeliwają rocznie jeleni około 80 sztuk, danieli 5, sarn 1360, zwierzyny czarnej 4, dzików 172. Zajęcy płoszą do 924 sztuk, kuropatw 149, lisów 15, dzikich kaczek 116, bekasów i t. d. 67. Pod względem administracyi rozpadają wszystkie bory na 4 inspekcye leśne Forstinspectionen, pod któremi zostaje 21 nadleśnictw i 170 leśnictw. Co się tyczy wyznania, liczy obwód katol 359945, ewang. 359213, gr. katol. 28, menon. 2625, dysyd. 1474, żyd. 20429. Ewangelicy oprócz nizin szczególnie miasta zamieszkują; z powiatów niemal całkiem jest protestanckim pow. suski; więcej niż do połowy lutrów jest w pow. złotowskim, grudziąskim, wałeckim, kwidzyńskim i człuchowskim. Katolików zaś najwięcej liczy pow. lubawski oprócz 9000, po nim idzie pow. tucholski, brodnickochojnicki i sztumski. Mało przeważa liczba katolików w pow. świeckim, chełmińskim i toruńskim. Katolicy należą niemal wyłącznie do dyec. chełmińskiej; U parafij z 7 filiami w dekanacie starotarskim przyłączone są do dyec. warmińskiej; także U parafij z 33 filiami w dękan. wałeckim i gniewkowskim do archidyec. gnieźnieńskiej. Dyecezya chełmińska zajmuje dekanatów 18, jako to wąbrzeski, golubski, grudziąski obecnie zniesiony, kamieński, chełmiński, chełmżyński, łasiński, lubawski, lidzbarski, gniewski, nowski, nowomiejski, radzyński, świecki, człuchowski, toruński, brodnicki i tucholski. Kościołów liczą tu paraf. 157, fil 74. Ogółem więc kośc. paraf. 178, fil. 114. Dawniej bywało tu kościołów bez porównania więcej. Nie licząc części dyecezyi warm. i gnieźn. ani okolic wyłącznie prawie przez inowierców zajętych, w samej części dyec. chełmińskiej kwidzyńskiego obwodu, posiadały kościoły następujące miejscowości Chełmno 2 prepozytury św. Ducha i św. Jerzego, kościół św. Marcina, kościółek św. Michała i św. Agnieszki na Rybakach, Kokocko. Toruń kościół św. Wawrzyńca, Katarzyny, Mikołaja, św. Ducha, św. Krzyża, św. Maryi Magdaleny, Piotra i Pawła, prepoz. św. Jerzego, Stary Toruń obecnie nie istnieje, Grębocin, Rogowo, Lubicz, Chełmża św. Mikołaja, oo. franciszkanów, Zajączkowo, Rychnowo, Wałycz, Wronie, Jarentowice, Wiewiórki, Turznica, Lipnica, Nowa wieś, W. Pułkowo, Kowalewo prepozyt. , Brodnica scholasteryą św. Ducha i prepoz. św. Jerzego, Kawki, Radzyń, Słupy, Orle, Bursztynowo, Świecie wieś, Lisnowo, Grudziądz św. Jerzego prepoz. i pp. benedykt. , Tarpno. Łasin prepoz. , Szynwałd, Jankowice, Kisielec, Nowe miasto prepoz. św. Jerzego, Gwiździny, Chróśle, Jamielnik, Wonno, Krotoszyn, Lubawa oo. bernard. , Ławice, Gramoty, Wąpiersk, Wlewsk, Gniew prep. św. Jerzego, Młyny gniewskie, Szprudowo, Janiszewo, Lipiogóra, Swiecie miasto, Święte, Michale, Stwolno, Poledno, Gronowo, Krajenka prep. , Piecewo Tarnówka, Ossówko, Krzywa wieś, Kamień wieś, Grudna, Sokólna, Złotowo, Potulice, Lipka, Batorowo, Więcbork, Skic, Tuchola prep. św. Ducha i św. Elżbiety, Koślinka, Koźmin wieś zaginiona, Rocławki, Obiezierze, Zalesie, W. Klonia, Blumfelde, Człuchowo prep. św. Katarzyny, Stolcenfelde, Chojnice prep. św. Jerzego i św. Ducha i kościół oo. augustyanów, M. Chojnica, Hengowice, Powałki, Dorengowice, Pruoteuwalde, Sohonwerder, Rosenfelde, Lendyczek, Krummensee, Breitenfelde, Bärenwalde, Domysław, Falkenwalde, Łoza, Gockowy, Ruthenberg, Rychwałd, Ritterberg, Elznowo, Wittfelde, Grabowo, Szonowo, Frydland, Brzeźno, Marienfelde, Lanok, Darzno, Sępolna, Szczytno kościoły te zaginęły częścią w skutek reformacyi luterskiej, częścią też po okupacyi pruskiej. Także i klasztory dawniej liczne istniały w obwodzie; Chełmno posiadało klasztory oo. dominikanów, franciszkanów, misyonarzy, pp. benedykt. i sióstr miłosierdzia, Toruń; franciszkanów, dominikanów, jezuitów, bernardynów, pp. cystorek, benedykt. i 10 konw. torcyarskich; Grudziądz jezuitów, reformat. , bened. , szarytek, zakład sióstr szkólnych i tercyarek; Swiecie bernard. i szarytek; Lubawa bernard. i szarytek; Chojnice augustyanów, jezuitów i franciszkanek; Brodnica

Kwidzyń