gu leżą niziny gniewskie albo waliohnowskiej długie około 2 mile, pół mili szerokie, obszaru liczące mórg 17110. Niziny te są groblami mocnemi z niemałym kosztem i wzorowym porządkiem zabezpieczone przeciwko wylewom, począwszy od wsi Wołcz aż do pow. sztumskiego przy Białej górze Weissenburg. Na kwidzyńskich nizinach wynosi ich; długość 12177 prętów, w szerokości mają stóp 1214, wysokości 27 31 stóp; groble na walichnowskich nizinach liczą długości prętów 4632. Dopływy ma Wisła tylko po lewej stronie 1 nieznaczna struga młyńska Muhlenfliess, koło wsi Jaźwiska poniżej Nowego, uchodzi naprzeciw Kwidzyna do Wisły. 2 Wierzyca Ferse, z po za Kościerzyny przychodząca z pod gór szymbarskich, liczne tworzy zakręty; począwszy od wsi Nowe Janiszewo płynie granicą pow. kwidzyńskiego i starogrodzkiego, przy Niem. Brodach przechodzi do pow. kwidzyńskiego, uchodzi do Wisły pod Gniewem; z prawej strony od południa przyjmuje strugę Jonkę, która źródła swoje ma w pow. kwidzyńskim i w mniejszej tylko części płynie przez powiat. 3 Struga Drybok między Peplinem a Tczewem. W części prawego brzegu Wisły znaczniejsza rzeka jest Stara Nogata; kilku odnogami ściąga wodę z południowych nizin kwidzyńskich, po wiekszej części u stóp wzgórza nadwiślańskiego leniwo płynie przez całe te niziny z południa na północ; koło Kwidzyna przyjmuje strugę Liwnę; przy wsi Landersweida przechodzi do pow. sztumskiego, w którym się łączy z Nogata. Struga Liwna Liebe Fl ma swoje źródła na zachód wielkich Jezierzysk Geserich See, mija Prabuty; przy wsi Wolde wstępuje w pow. kwidzyński, płynie na zachód ku Kwidzynowi, który omija, znaczny łuk tworząc na południe; na nizinach kwidzyńskich łączy się ze Starą Nogatą. W stronie wschodniopołud. powiatu ma swoje źródła Gardęga, do pow. grudziąskiego niebawem stąd przechodząca. Oprócz Wisły żadna struga nie jest spławna, chyba młyny liczne, hamernie i t d. poruszają cą. Po obu stronach Wisły ciągną się wzgórza przybrzeżne, dość stromo spadające, okalają powyżej opisane niziny nadwiślańskie; wysokości 130 metrów nie przenoszą. Pod względem wyznania liczy powiat katol. 24821, ewang. 39450, menon. 355, dysyd. 181, żydów 919. Katolicy zamieszkują przeważnie część zachodnią, dawniej polską, i należą do dyecezyi chełmińskiej, w dekanatach gniewskim i nowskim pomieszczeni. Kościoły paraf. w dekan. gniewskim są Gniew z filią w Tymawie, Dzierzążno, Walichnowy, Garc, Ligaowy, Piaseczno z filią w Opaleniu Misterwałdzie. Nowski dekanat zawiera 3 kościoły paraf. ; w Jani, Lalkowach i Pieniążkowie. Część wschodnią zajmują głównie lutrzy. Katolicy mają tu 3 tylko parafie w Kwidzynie, Tychnowach i w Janowie; z tych kwidzyńska i janowska parafia wraz z kościołem w nowszych dopiero czasach ufundowane zostały. Tychnowy i Kwidzyn należą do dekan. starotarskiego w dyecezyi warmińskiej. Ogółem więc posiadają katolicy 14 kościołów. Dawniej istniały jeszcze kościoły w Lipiogórze, w Gniewie 2, w Młynach gniewskich, Janiszewie, Sprudowie i Kursztynie mały, które najwięcej skutkiem reformacyi zaginęły. Po prawej stronie Wisły więcej daleko kościołów zaginęło między luteranami, ale się tu nie wyliczają. Luteranie podlegają po większej części władzy superintendenta kwidzyńskiego; kościołów paraf. posiadają 12 i dwie filie. Menonici mają zbór 1, żydzi dwie synagogi w Gniewie i w Kwidzynie. Liczba Polaków najmniej około 23000 wynosić powinna, gdyż w tych okolicach, z drobnymi bardzo wyjątkami, każdy kto katolik zarazem i Polak, a katolików, jak wyżej podano, znajduje się w pow. 24821. Rządowi statyści zmniejszają tę liczbę na 19000, ponieważ u nich każdy po niemiecku mówiący do niemców bywa zwykle zaliczany. Nadworna drukarnia Kantera w K. wydawała dawniej bardzo pokupne książki polskie do nabożeństwa, tudzież kalendarze polskie. Polskie towarzystwo rolnicze istnieje dotąd w Piasecznie, gdzie i teatra polskie amatorskie od czasu do czasu bywają przedstawiane; przed niedawnym czasem znajdowały się podobne towarzystwa rolnicze w Gniewie i Pieniążkowie. W Gniewie spółka pożyczkowa w dobrym jest stanie. Większe majątki szlacheckie posiadają wyłącznie niemcy. Gazety li tylko niemieckie wychodzą w K. i Gniewie. Polacy czytają Przyjaciela z Torunia, Pielgrzyma z Peplina, Przyjaciela ludu i Gońca wielkopol. z Poznania i inne. Władze powiatowe są po największej części w K. pomieszczone, jako to landratura, kasa powiatowa, pow. kasa pożyczkowa Kreissparkasse, fizyk powiatowy i t. d. Sąd ziemski znajduje się w Grudziądzu, obwodowe sądy Amtsgericht w K. i Gniewie, Pożyczkowa kasa powiatowa istnieje od r. 1816, r. 1865 liczono depozytów 45404 tal. , procentu wypłaca kasa 3 i pół, fundusz rezerwowy wynosił 1891 tal. , rozpożyozona suma 38510 tal. Komunikacyą w pow. jest ogółem bardzo ułatwiona. Oprócz żeglownej Wisły, przez którą urządzone tak zwane szybkie przewozy fliegende Fähre, przechodzą pod Kwidzynem, przy Kurzebraku i pod Gniewem, trakty bite łączą wszystkie miejscowości ważniejsze. Do r. 1880 rozchodziły się tu trakty 1 z Kwidzyna na Gardeję do Grudziądza, 18 kil. długości w powiecie; 2 odnoga od tego traktu wiedzie z W. Bątek do

Kwidzyń