4 razy na bydło, konie i kramne. Z historyi miasta nader skąpe pozostały wiadomości. Jak wzmiankują akta kościelne, założone zostało miasto wraz z kościołem około r. 1301 na prawie niemieckiem. Pierwszy znany przywilej otrzymało dopiero w r. 1410 za mistrza wielkiego Ulryka von Jungingen. Tenże mistrz krzyżacki wystawił także dokument dotacyjny dla kościoła tutejszego r. 1409 Paweł von Russdorf stoi w aktach. Miasto L. posiadało za krzyżaków zamek obronny. Ludność, tak w mieście jak i w okolicy, od początku przeważnie była polska, jak świadczą nazwy ówczesne wiosek dotąd przechowane, których polski charakter krzyżacy nadaremnie usiłowali zatrzeć, I tak między innemi przekręcona nazwa krzyżacka Bladau, Blendorf, oznacza wieś dzisiejszą Bladowo, Bulkendorf Bełki, Dwór 1410, Hof Dwór, Gelen Jeleń, Klonau Klonowo, Leinau Linowiec, Melensdorf Młyniki, Renk, Reyneke Rynek, Selste, Selze Chełsty, Sti bor Cibórz, Wamperschke Wąpiersk, Weyer. Wery i t. d. Ob. Kętrzyński, Ludność polska w Prusach, str. 87. Za polskich czasów miasto L. składało wraz z przyległościami star. niegrodowe lidzbarskie. R. 1531 król Zygmunt I, chcąc polepszyć byt tego miasta, targi i jarmarki tu zaprowadził. R. 1703 Szwedzi zburzyli większą część miasta wraz z farą, ale za to następnie dotkliwie porażeni od Polaków. Podług ostatniej lustr. star. lidzbarskiego, wykonanej r. 1765, zamku już nie było w L. , tylko dwór stał w szachulec zbudowany nad rzeką. R. 1807 wiedziono przez miasto i kilka dni zatrzymano znaczną liczbę jeńców pruskich i rosyjskich. R. 1855 przybył pierwszy pastor luterski do L. Niegrodowe sstwo lidzbarskie, w województwie chełmińskiem, ziemi michałowskiej, powiecie brodnickim, podług lustracyi z r. 1664 obejmowało miasto i Wsie Wompiersk, Jeleniec, Jamielnik i folwark Podciborski. W r. 1771 posiadał je Stefan Rumocki wraz z żoną Anną z Piaskowskich, którzy opłacali z niego kwarty złp. 1071 gr. 7. Od dnia 13 wrześnili, 1772 r. przeszło pod panowanie pruskie. Parafia Lidzbark, w dekanacie lidzbarskim, obejmuje dusz 3580; kościół tytułu św. Wojciecha, patronatu rządowego, r. 1301 fundowany, nie wiadomo kiedy konsekrowany. Jest tu szpital dla 6 ubogich z parafii, bractwo szkapl. od r. 1647 i trzeźwości od r. 1859. Wsie paraf. Lidzbark miasto, Lidzbark przedmieście al. stara miasto niem. Amtsgrund Lautenburg, Bełki, Bladowo, Borki, Chałaty, Cibórz, Bryńsk, Ciechanówko, Jamielnik, Jeleń, Klonowo, Koty, Kurojad, Miłostaj, Nowy dwór, Nosek, Piaseczno, Podcibórz, Półko, Wlewsk, Wąpiersk; cegielnie w W lewaku, Jamielniku, Ciborzu i Jeleniu. Szkoły katol. w Lidzbarku 3kl, dz. kat. 314; w Wlewsku dz. 55, w Ciborzu 60, w Nowym dworze 71, w Wąpiersku 59, w Jeleniu 61; 30 katol dzieci odwiedza ew. szkołę w Bryńsku. Aż do niedawnych czasów istniał w L. jeszcze drugi kościół N. M. P. Wniebowzięcia na Starem mieście, albo jak teraz mówią na przedmieściu niem. Amtsgrund Lautenburg. Pierwiastkowe był on prepozyturą, z cmentarzem miejskim i szpitalem połączoną, i miewał własnych proboszczów. Podczas reformacyi. luterskiej znacznie podupadł. Z początku XVII wieku na nowo z gruntu dźwignięty przez zacnego mieszczanina, Wojciecha Kotka, r. 1606 przez bisk. chełmińskiego Gębickiego konsekrowany a zarazem jako filialny do miejskiej fary przyłączony. W wielkim ołtarzu posiadał obraz cenny N. M. P. z dzieciątkiem Jezus przez mistrza sławionego naonczas Borzymowskiego malowany. Wspomniony Wojciech Kotek zapisał temu kościołowi na lepsze uposażenie dwie przeszło włóki w Jamielniku, Anna Bobrowa darowała drugie dwie włóki, przeniesione potom do fary, Marcin Pudło dodał pół włóki i t. d. R. 1647 założono bractwo szkaplerzne przy tym kościele. Niestety, w następujących nieszczęśliwych czasach, głównie skutkiem wojen szwedzkich, po drugi raz znajdował się bliskimupadku. Drugim fundatorem jest Marcin Chełstowski, podkomorzy chełmiński, który ten kościół znowa podźwignał r. 1712. Nowe organy sprawiła zapewne jego małżonka pani Chełstowska. Konsekrował ten kościół bisk. Feliks Kretkowski roku 1725. Po okupacyi pruskiej luteranie czyhali na kościół N. M. P. , żeby go zabrać. R. 1800 był już wygotowany odnośny dekret stanowcza jednak opozycya biskupa Rydzyńskiego uratowała go ucieszonej gminie. Niemniejsze zasługi położył też prob. ówczesny Matyszkiewicz, który przeszło 33 lat czuwał nad tym kościołem; nawet z miasta w niebezpiecznej chwili nie ruszył się, żeby nie ułatwić zaboru innowiercom. R. 1807 pisze do duchownej władzy wspomniony proboszcz. Prowadzono tu przez L. jeden tysiąc jeńców, t. j. Rosyan, wpędzono ich do kościoła P. M. , który jest na przedmieściu. Tam byli przez noc i niemało świątynię Bożą znieważyli. Drugi raz wprowadzono znowu do kościoła 500 jeńców, głównie Prusaków, którzy ławki, ołtarze, konfesyonały i t. d. połamali; nawet w kościele ogień podłożyli, żeby się tylko wyratować, ale na szczęście dość wcześnie to jeszcze spostrzeżono. W następnych czasach wątłej budowy kościółek coraz bardziej upadał; r. 1850 rozebrano go i sprzedano za 200 tal. Ob. Utracone kościoły w dyec. chełmińskiej, sft. 137. Oprócz powyżej opisanego

Lidzbark