ozdobiły miasto w późniejszych czasach; prócz altaryi bowiem, która przed r. 1644 powstała, Adam Narbutt wojski lidzki z żoną Elżbietą fundował tu r. 1672 karmelitów trzewiczkowych, a Ignacy Scypion podstoli w. lit. sprowadził do L. pijarów, którzy tu marowane kolegium i szkołę założyli, nazwaną z czasem podwydziałową; jakową fundacyą stany sejmowe r. 1775 potwierdziły. Sądy odbywały się w zamku i akta grodzkie tam się przechowywały aż do panowania Stanisława Augusta, pomimo jego spalenia, lecz odtąd zamek ów poszedł w zupełną ruinę. Obecnie jednak stoją jeszcze piękne jego zwaliska w samem mieście. Czworogranne czerwone jego mury poważnie się wznoszą; widać Ślady baszt i przekopów, kształt zaś jego zupełnie jest ten sam jak zwalisk zamkowych w Miodnikach i Krewie. Por. Album N. Ordy. R. 1801 L. została miastem powiatowemi gub, grodzieńskiej, od 1842 wilańskiej. R. 1817 miała 292 dm. , w tem 4 mur. , 770 mk. , incl. 567 izr. R. 1879 było tu 3915 mk. , a r. 1862 4077, w tem 2059 męż. , 2028 kob. ; szlachty 200, duchowieństwa rozmaitych wyznań 36, kupców 14, mieszczan i rzemieślników cechowych 3336, włościan 32, tudzież osób nieobjętych powyższemi rubrykami 469. Ludności przypisanej do miasta było 1479 osób męsk. i 2082 żeńsk. , razem 3561 płci obojej. Posiadaczy domów i wszelkich innych nieruchomości w mieście 365. Handel L. , z powodu ustronnego położenia miasta, ograniczał się frymarkiem rzeczy niezbędnych do życia. Kupców pierwszej gildyi w r. 1861 było tu 2, a trzeciej 5; lecz większa ich część trudni się handlem gdzieindziej. Kramów jest w L. 76, innych zakładów handlowych 32. Jarmarków do roku przypada dwa, lecz te niewielkiego Są znaczenia; targi, odbywające się co tydzień, prócz zboża, ogrodowizn, drew i t. p. rzeczy na konsumpcyą miasta, nic prawie innego z okolic ni ściągają. Rzemieślników w L. 189 osób, po największej części żydów. Co do fabryk i rękodzielni, były tu 3 garbarnie, których wyroby na wartość około 6000 rs. rozwożą się po okolicznych jarmarkach, oraz dwie malutkie rękodzielnie świec maczanych zwanych pospolicie szabasówkami, a robionych na domowe potrzeby miasta. Mieszkańcy miasta mało się trudnią szukaniem zarobku po za jego obrębem; w r. 1861 wydano w tym cela tylko 146 świadectw pasportowych. Rolnictwem i połączonemi z niem gałęziami przemysłu, prócz na małą skalę prowadzonego ogrodnictwa, również niewielu tu się zajmuje. Dochody miasta w r. 1862 obrachowywano zwyczajne na 2516 rs. 24 k. , nadzwyczajne na 445 rs. 24 1 2 k. Rozchody zwyczajne w tymże czasie określono cyfrą 1470 rs. 71 k. , jednorazowe 490 rs. 77 1 2 k. Miasto posiada gruntu 1544 dziesięciny, a nadto wspólny wygon 345 dzies. rozległości. Po skasowaniu pijarów miała L. do 1850 r. 5klasowe szkoły. Bywały też tu walne kontrakta. Dziś miasto mało ożywione. Kolej wileńskorówieńska, obecnie się budująca, może je trochę podniesie. Paraf. kościół katol. Podw. ś. Krzyża, z muru wzniesiony 1770 przez ks. Tomasza Zienkowicza. Na cmentarzu kaplica. Parafia katol. dekanatu lidzkiego dusz 9892. Filia w Krupie, dawniej i w Kiryanowcach. Kaplice w Czechowcach, Perepeczychach, a dawniej i w Ostrowie. Dekanat lidzki ma 12 parafij L. , Nowydwór, Żołudek, Lack, Szczuczyn, Białohrud, Trokielo, Jelna, Żyrmuny, Nieciecz, Rożanka, Hermaniszki dawniej 13 prócz wymienionych także Dziembrów. Wiernych w dekanacie 41668. Powierzchnia gruntu w par. L. płaska, gleba kamienista, żwirowata i piaszczysta. Są też lasy, błota i bagna. Płyną tu rzeki Niemen, Zyżma, Dzitwa, Lidzieja, Krupka, Ostrowla. Jest też jez. Scierkowskie. Gmina wiejska L. ma 665 dymów, 5625 włośc. ob. płci, składa się z 6 okręgów wiejskich, 84 wsi. Okręgi są Jukurcie, Perepieczycha, Kołyszki. Dąbrowo, Berdówka, Kniazikowce. Okrąg adm. II t. j. lidzki pow. lidzkiego miał 1866 r. 4 mka, 5 siół, 42 folw. , 161 wsi. Rzeki Bachmatka, Mołczadka, Lebioda, Hołdówka, Chmielowszczyzna, Jelnianka, Trycianka, Brzost, Żołądozanka, Korytnianka, Derażenka, Rudnianka, Szczara, Hołub, Lipiczanka, Rudziszcza, Łukowica, Święcica, Turejka, Dzitwa, Niemen. Grodowe sstwo lidzkie, na sejmie walnym horodeńskim r. 1522 nadane w posiadanie Jerzemu Illiniczowi, składało się z miasta Lidy, Beresteczka i z dóbr BeliceLi pniszki. W r. 1766 posiadał je wraz z ekonomią lidzką Ignacy Scypio, opłacając z niego kwarty złp 780 gr. 15 a hyberny złp. 120. Starostami sądowymi od 1500 do 1794 byli Jędrzej Drozda, Illinicz, Jan Abrahamowicz, Piotr Bohatko, Aleksander Hołowczyński, Aleksander Naruszewicz, Mikołaj Pac, Aleksander Piotrowicz, dwu Frąckiewiczów, sześciu Radziwiłłów, dwu Sapiehów i trzech Scypionów. Powiat lidzki ma na przestrzeni 4935 w. kw. więcej niż 1 4 część lasów, przeszło 122000 mk. , grunt piaszczysty i gliniasty. Główna rzeka Niemen. Mieszkańcy zajmują się rolnictwem, uprawą lnu, hodowlą bydła i t. d. Jest to już więcej Czarna Ruś niż Litwa. W pow. lidzkim są 2 dekanaty katolickie lidzki i raduński. Prawosł. dek. lidzki obejmuje 12 parafij L. , Zblany, Honczary, Hołdowo, Dokudowo, Mała Możejka, Lebioda, Zyżmiany, Bielicze, Bobrowicze, Mytnica, Radziwoniszki dusz 16280. Prócz tego w pow. lidzkim jest jeszcze jeden dek. prawosł. szczu

Lida