Pożajście

Pożajście

Pożajście, dwór nad Niemnem, pow. kowieński, o 8 w. od Kowna, wsławiony wspaniałym kościołem i eremem niegdyś kamedułów, na górze zwanej Mons Pacis Góra Pokoju, z aluzyą do nazwiska Paców, zamienionym dziś na monaster prawosławny. Erem ten wzniesiony został w 1662 r. przez Krzysztofa Paca, kanclerza w. ks. lit. , jednego z najznakomitszych mężów stanu za Jana Kazimierza a następnie głównego doradcy i przyjaciela króla Michała, i żonę jego Elżbietę Eugenią z hr. de Maly. Droga brukowana i słupkami granitowymi obsadzona prowadzi do obwodu murem otoczonego, gdzie za bramą była ulica lipami wysadzana, a w końcu jej dopiero druga brama, przez którą wchodziło się do tak zwanego Forestarium. Jest to dziedziniec otoczony budowlami murowanemi ze trzech stron, którego czwartą ścianę stanowi sama świątynia. Mury te przeznaczone były po większej części dla pomieszczenia tych, którzy tu przybywali żądając gościnności zakonników. Od bramy na prawo jest tak zwana sala Pacowska, budowa długa bez piętra, ozdobiona czterema wielkimi obrazami pędzla włoskiego. Pierwszy z nich przedstawia powitanie Bogarodzicy ze św. Elżbietą; drugi wyobraża Chrystusa z uczniami i ma głowy bardzo pię kne; trzeci Wniebowzięcie P. Maryi; czwarty ś. Romualda, a wszystkie mają zalety niepospolite. W tej sali także mnisi zachowali ekran, na którym tak doskonale odmalowany miał być kominek z palącym się ogniem, że Karol XII przybywszy tu podczas wyprawy na Litwę w 1706 r. , kiedy wszedł do sali zziębnięty, chciał się przy nim ogrzać. Lecz poznawszy złudzenie zagniewany trącił go nogą, od czego została plama z błota, której kamedulidla pamiątki zmywać nie chcieli. Kościół sam jest rotundą zawartą między dwoma skrzydłami piętrowemi pięknego stylu, które przegradzają klasztor właściwy czyli erem od Furestarium. Fronton kościoła stanowią dwie wieże, a między niemi wklęsły półowalny przysionek, wszystko z ciosu. Nad drzwiami na marmurowej tablicy napis złocistemi literami, wyrażający kiedy i przez kogo te gmachy wzniesione. Kościół tutejszy nie jest to żaden ogromny gmach, ale pod każdym względem liczyć się może do najpiękniejszych świątyń w dawnej Polsce. Od gzemsów kopuły wszystkie ściany powleczone są czarnym i czerwonym włoskim marmurem, posadzka tymże samym kamieniem wysłana w kostki białego i czarnego koloru; kopuła zaś okryta bogatą rzeźbą i pięknymi alfreskami, wyobrażającymi historyą zakonu kamedułów. Wielka płyta ciemnego marmuru włożona w posadzkę ze złotymi napisami, pokrywa wejście do grobu fundatora i żony jego, gdzie także spoczywa troje dzieci ich i kilku wiernych służących. Przeszedłszy galeryą na kolumnach wspartą i przy kościele będącą, wchodziło się do samego eremu, który był podobnym do wszystkich klasztorów kamedulskich. Składało go dwanaście domków murowanych, stojących w pewnej symetryi, w sadzie drzew owocowych obwiedzionym wysokim murem. W końcu wznosiła się wieża na urwistym brzegu Niemna wymurowana. Kościół ten poświęcony św. Romualdowi i św. Magdalenie de Pazzi z Florencyi, razem z klasztorem, prócz hojnego uposażenia w ziemi, miał kosztować podług jednych 2, 000, 000 złp. , a podług drugich, którzy sięgali do ksiąg rachunkowych domu Pacowskiego, 8, 000, 000 złp. Utrzymywała się tradycya miejscowa, że Pac miał na to wszystko ośm beczek złota poświęcić. Konstytucya sejmowa r. 1662 zatwierdziła tę fundacyą, druga zaś walnego sejmu warszawskiego r. 1667 ponawiając tę aprobatę, przydała zatwierdzenie na wioski temu klasztorowi od króla przydane i na majętność Duszmiany przez kanclerza Paca dla kamedułów nabytą ob. Vol Leg. , t. IV, str. 895 i 1005. Utrzymuje się między ludem około Pożajścia podanie, jakoby dyabli widząc tak wspaniały kościół wznoszący się tu na ich zgubę, postanowili zniszczyć go koniecznie. Dla naradzenia się zaś jak tego dokazać, złożyli sejm, zebrawszy się we środku

Pożary

Pożarstwo

piasta od koła porzuconego na drodze w pobliżu fabryki. Lecz Pac dostrzegł za łaską Ducha św. szatanów umawiających się i klocem z jarzębiny której uderzenie najgorzej im szkodzi kazał zaklinować piasto i w ogień wrzucić. W 1832 r. d. 29 września erem ten zamieniony został na monaster prawosławny klasy drugiej, a w 1842 r. wyniesiony na pierwszoklasowy. Kościół w 1840 r. poświęcony został pod wez. Uśpienia Bogarodzicy. W monasterze tutejszym przebywał b. arcybiskup miński Antoni Zubko, jeden z głównych działaczy przyłączenia unitów na Litwie do kościoła prawosławnego. Par. prawosł. P. , dekanatu błahoczynia kowieńskiego, ma 3 cerkwie i 14 parafian 8 męż. i 6 kob. W Tyszkiewicza Wilii znajduje się rysunek bramy do eremu kamedułów pożajskich i ich kościoła, jak one wyglądały do 1831 r. , t. j. do czasu przerobienia na cerkiew. Opis i widok P. podał Tygod. Illustr. z 1860 r. t. I, str. 199, górę zaś pod P. zamieściły Kłosy t. II, str. 317. Pożaków, wś należąca niegdyś do klasztoru cystersów w Mogile. Leżała w par. Prandocin i zlała się w jedne całość z tą wsią. W XV w. był tu folwark, młyn, łany kmiece, karczmy Długosz, Lib. Ben. , III, 425. Pożar al. Pożary, wś, pow. klimowicki, gm. rodniańska, ma 13 dm. i 87 mk. , z których 12 zajmuje się wyrobem wozów, sań, kół i t. p. W błotach około wsi P. bierze początek rzeka Ipuć. Pożar, wzgórze lesiste na płn. od wsi Bielawiec w pow. brodzkim. Po wschodniej stronie rozpościera się las Sznyrowczyk. Wznieś. 226 mt. szt. gen. ; miejsce znaku triang. Pożarce, wś nad bezim. strum. , pow. wilejski, w 3 okr. pol. , gm. Miadzioł, okr. wiejski Posopowo, o 12 w. od gminy a 64 w. od Wilejki, ma 10 dm. , 136 mk. 61 dusz rewiz. ; należy do dóbr Posopowo, hr. Tyzenhauza. Pożarele al. Pożerle, wś i fol. , pow. kalwaryjski, gm. i par. Ludwinów, odl. od Kalwaryi 12 w. , ma 10 dm. , 36 mk. , 415 mr. Wchodziła w skład dóbr rząd. Ludwinów. Pożarki 1. wś, pow. rzeczycki, w 1 okr. pol. brahińskim, gm. Mikulicze, przy drodze ze wsi Szkuryły do Uniechówki, ma 13 osad; grunta urodzajne, nieco faliste. 2. P. , wś, pow. wołkowyski, w 4 okr. pol. , gm. Wilczuki, o 16 w. od Wołkowyska. A. Jel. Pożarki, w dok. Wola al. Pożaryszcze i Pożarki wś, pow. łucki, niegdyś we włości Rożyszcze, na płn. zach. od Rożyszcz, niegdyś własność biskupów łuckich; ob. Arch. J. Z. R. , cz. I, t. 1 201; Kronika Wieliczki, t. III; 306. Pożarna, rzeczka, lewy dopływ rz. Byk Bykul, prawego dopływu Dniestru. Pożarnica 1. wś i dobra, pow. oszmiański, w 2 okr. pol. , gm. Połoczany, okr. wiejski Szypulicze, o 12 w. od gminy a 45 w. od Oszmiany, podług spisu z 1866 r. 2 dm. , 10 mk. kat. w 1864 r. 15 dusz rew. ; własność Puciatów. 2. P. , wś, pow. wilejski, w 2 okr. pol. , gm. Dołhinów, okr, wiejski Izabelin, o 6 w. od gminy a 50 1 2 w. od Wilejki, przy b. drodze poczt. dzisieńskiej z mk a Dołhinowa, ma 3 dm. , 23 mk. kat. 12 dusz rewiz. ; należy do dóbr Karolin, Kamieńskich. Pożarnica, przysiołek nad rz. Studzienicą Studenicą, dopł. Dniestru, pow. uszycki, w 2 okr. pol. Żwańczyk, gm. i par. Kitajgród, ma 15 dm. w 1868 r. ; własność Drużbackiej. X. M. O. Pożarnica 1. folw. na obszarze Babiniec, pow. borszczowski. 2. P. , gajówka w Dobrowodach, pow. zbarazki. Pożarów, wś nad Wieprzom, pow. lubartowski, gm. Firlej, par. Kock. W 1827 r. 31 dm. , 92 mk. W XV w. P. par. Kock należy do biskup, płockiego. Z trzech łanów kmiec. płacono dziesięcinę wartości 3 grzyw. probostwu w Kocku, zaś za dziesięcinę konopną dawano proboszczowi 4 koguty. Biskup płocki pobierał czynsz po fertonie z łanu Długosz, Lib. Ben. , I, 629, 631 i II, 566. Br. Ch. Pożarowo, os. wiejska, domin. i okr. domin. , pow. szamotulski, o 3 kim. na płd. zach. od Wartosławia, poczta tamże, par. i st. drogi żel. w Wronkach o 7 klm. Między r. 1383 i 1396 pisał się Mikosz z P. ; w r. 1580 należało P. do par. biezdrowskiej i składało się z Małego i Wielkiego P. ; na Wielkiem P. siedzieli Jan Smogulecki, Marcin i Paweł Przooławscy, a na Małem Maciej Gorzeński. Około 1773 r. był Adam Kurnatowski właścicielem całego P. Osada ma 6 dm. , 49 mk. 8 kat, i 41 prot. i składa się z hub pożarowskich, szkoły i cegielni. Domin. liczy 189 mk. i 13 dm. , obszaru ma 1386, 09 ha, czyli 407, 45 roli, 3744 łąk, 5805 pastw. , 838, 22 lasu, 29, 15 nieuż. i 15, 78 wody; czysty dochód 7582 mrk; cegielnia, nabiał, tucz bydła i owczarnia zarodowa. Właścicielem jest Stanisław Kurnatowski, wieloletni wicemarszałek sejmu prowincyonalnego. W skład okr. domin. wchodzi fol. Olina 1 dm. , 8 mk. ; cały okrąg ma 14 dm. , 197 mk. 180 kat. i 17 prot. . E Cal. Pożarstwo, wś, pow. maryampolski, gm. Chlebiszki, par. Preny, odl. od Maryampola 30 w. , ma 8 dm. , 96 mk. Pożary, wólka, pow. tarnowski, gm. Ryglice, ma 11 dm, , 72 mk. Br. G. Pożarynie, wś, pow. władysławowski, gm. Kidule, par. Kajmele, odl. od Władysławowa 35 w. , ma 3 dm. , 105 mk. W 1827 r. 6 dm. , 31 mk. Wchodziła w skład dóbr rząd. Kidule. Pożaryszcze 1. zaśc. pryw. nad rzeczką, pow. wilejski, w 1 okr. pol. , o 43 w. od m.

Pożaków

Pożarowo

Pożaryszcze

Pożarynie

Pożaków

Pożar

Pożarce

Pożarele

Pożarna

Pożarki

Pożarnica

Pożarów

Pożemis

Pożemie

Wilejki, przy b. drodze poczt. z m. Sosienki do granicy pow. borysowskiego, ma 2 dm. 14 mk. kat. 2. P. , wś, pow. wilejski, w 1 okr. pol, gm. Horodek, okr. wiejski Piotrówszozyzna, o 3 w. od gminy a 44 w. od Wilejkij przy b. drodze poczt. z Mołodeczna do granicy pow. mińskiego, ma 11 dm. , 76 mk. W 1864 r. należała w części do dóbr Piotrowszczyzua Olendzkich, w części zaś do Kalinowskich. W części Olendzkich było w 1864 r. 12 dusz rewiz. włośc. uwłasz. , 12 b. ludzi dwors, i 9 włościan nienadziolonych; w części zaś Kalinowskich 18 dusz rewiz. włościan uwłaszczonych i 2 b. ludzi dworskich. Była tu cerkiew prawosł. 3. P. , własność ziemska, pow. miński, od dość dawna należy do Komockich, ma przeszło 3 1 4 włóki. Poże, fol. , pow. wiłkomierski, par. Kupiszki, należy do dóbr Mirabel, hr. ChoiseuilGouffrien. Pożega, potok, powstaje w Wielkim lesie, w gm. Toporzysko, pow. myślenicki, płynie w kierunku wschodnim, tworząc granicę mię dzy Toporzyskami a Spytkowicami. Następnie przepływa las w gm. Wysoka i w płn. wschodniej stronie Spytkowic uchodzi do Ska wy. Długość biegu 6 klm. Br. G. Pożegi, niem. Poseggen, wś na pol. prus. Mazurach, pow. jańsborski, 3 klm. od granicy, st. p. Dłotowo. Eberhard v. Wesenthan, komtur baldzki, nadaje Antoniemu Pożodze Poszego i Stanisławowi, jego bratu, na prawie magdeburskiem 10 włók w dąbrowie piskiej, położonych między Turowem, Stefenstock i Bogumiłami, z obowiązkiem jednej służby zbrojnej. Dan w Piszu r. 1448. Ad. N. Pożegowo 1. wś, pow. szremski, tuż pod Mosiną, ku północy; par, , poczta i st. dr. żel. tamże; 15 dm. , 150 mk. 137 kat. i 13 prot. . Fol. na P. jest własnością Stanisława Zakrzewskiego ob. Budzyń, W 1302 r. Mikołaj, woj. kaliski, oddając sołtysowi Henrykowi miasto Mosinę do osadzania na prawie niemieckiem, przyłączył do miasta P. , Krosno i Zarębek Zarub parvum. W 1358 r. Mikołaj z Mosiny sprzedał w takim samym celu Andrzejowi Wasiłowiczowi sołtystwo w P. ; około r. 1439 wchodziła ta wieś w skład ststwa mosińskiego, z którem podzielała swe losy. W 1580 r. miał Stanisław Górka, woj. poznański, w P. fol. z 2 osadn. Wykopaliska pożogowskie znajdują się w zbiorach poznańskiego Tow. Prz. Nauk. 2. P. , fol. do Dusiny, pow. szremski, o 2 1 2 klm. na płn. zach. od Gostynia, par. i poczta tamże, st. dr. żel. w Bojanowie o 27 klm. ; ma 94 mk. w 8 dm. ; właścicielem jest Nepomucen Kurnatowski. W r. 1246 przysądził Przemysław I klasztorowi lubińskiemu wieś Cichowo, do której rościli sobie prawo Krzyszko i Krystyn, synowie Bogusza, dziedzice Pożegowa i Tworzymirek; z tego też P. pisał się Maciej, który w r. 1275 procesował się o dziedzictwo Gostynia z Mikołajem, łowczym poznań. Kod. Wielkop. , 458. W 1301 r. biskup poznański Andrzej przekazał szpitalowi gostyńskiemu kościół w Starym Gostyniu z dziesięcinami z Pożego wa i innych osad; w r. 1337 Mikołaj z Gostyiiia nadał swemu miastu dziedzicznemu wś P. i inne. W końcu zeszłego stulecia należało P. z Dusiną do Nepomucena Mycielskiego, sta rosty ośnickiego. E. Cal. Pożegzdrze, wś, pow. władysławowski, gm. Dobrowola, par. Poniemoń, odl. od Władysławowa 45 w. , ma 15 dm. , 140 mk. W 1827 r. było 4 dm. , 30 mk. Pożelis, zaśc. nad jeziorem, pow. święciański, w 2 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Łabonary, o 6 w. od gminy a 28 w. od Święcian, ma dm. , 15 mk. kat. 8 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Łyngmiany. Pożelstwo, wś i fol. , pow. kalwaryjski, gm. i par. Ludwinów, odl. od Kalwaryi 14 w. Wś ma 19 dm. , 201 mk. , 17 os. , 368 mr. ; fol. 11 dm. , 42 mk. W 1827 r. należało do par. Krasno, miało 22 dm. , 185 mk. W 1835 r. należało do dóbr rząd. Ludwinów, nadanych jako majorat hr. Bergowi. Br. Ch. Pożemie, jezioro w pow. nowoaleksandrowskim, w obrębie dóbr Magunele, ma 11 mr. 6 pręt. obszaru. Pożemis, jezioro w pow. nowoaleksandrowskim, w obrębie dóbr Dukszty, Antoniny z Bie gańskich Dowgiełowej. Powierzchnia wynosi 14 mr. 7 pręt. , największa głębokość 5, 75 mt. 13 sąż. 1 st. . Na wybrzeżu połnocnem we wsi Swilskiej znajduje się źródło z tempe raturą 5 1 2 R. przy temperaturze powietrza 20 1 2 R. Od płn. i wschodu okolone uprawnemi polami, pastwiskami i łąką. Poławiają się jazgarze, okunie, miętusy, liny, płocie, szczu paki i raki w wielkiej ilości. A. K. Ł. Pożemiszki, wś, pow. nowoaleksandrowski, gm. Dukszty, ma 10 osad i 200 dzies. ziemi; ob. Magunele. Pożeńki 1. wś, pow. dzisieński, ob. Pieżeńki. Podług spisu w 1866 r. ma 14 dm. , 146 mk. 138 prawosł. i 8 katol. i jest odległą o 14 w. od Dzisny. 2. P. , zaśc. szlach. , tamże, o 11 w. od Dzisny, ma 1 dm. , 7 mk. katol. 3. P. , folw. , pow. sieński, w pobliżu źródło wody żelazistej. J. Krz. Pożercie, dwa dwory, pow. wiłkomierski, oba należą do Pożerskich. Pożernica, góra lesista w gm. Synowucku Wyźnim, w płn. jego stronie, między potokami Serednym od wsch. a Zdzennym od zach. . Wznies. 666 mt. sztab. gen. . Na płn. wsch. szczyt Pohar 719 mt. , na płn. zach. Kiczerka 744 mt, , a na zach. Czupryna 652 mt.

Pożegowo

Pożega

Poże

Pożemiszki

Pożeńki

Pożercie

Pożernica

Pożelstwo

Pożelis

Pożegzdrze

Poże

Pożegi

Pożezdrys

Pożeża

Pożeżyn

Pożóg

Pożog

Pożogi

Pożoha

Pożolpie

Pożordzie

Pożoryta

Pożeruny, dwór, pow. rossieński, par. taurogowska, własność ks. Wasilczykowa; obok wieś t. n. Pożerupie, wś, pow. rossieński, par. kołtyniańska. Pożery, wś, pow. maryampolski, gm. Wejwery, par. Godlewo, odl. 38 w, od Maryampola, ma 33 dm. , 262 mk. , 753 mr. W 1827 r. było 9 dm. , 116 mk. Wchodziła w skład dóbr Freda. Pożerys, wś, pow. sejneński, gmina Lejpuny, odl. od Sejn 42 w. ma 4 dm. , 15 mk. Pożewgirnie, pow. szawelski, ob. Giryszki. Pożewiszki, zaśc. , pow. święciański, w 2 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra skarbowe Daugieliszki, o 6 w. od gminy, 4 dusze rewiz. Pożezdrys, dwa zaśc, pow. święciański, w 2 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra skarbowe Daugieliszki, o 2 w. od gminy, 2 duszo rewiz. Pożeża al. Białozierze Białzierje Worońcowskie, w dok. Biedino Oziero, wś, pow. czerkaski, na płd. zach. od Moszen, rozrzucona na wielkiej przestrzeni śród błot, obecnie prawie zupełnie osuszonych wskutek przeprowadzonych prac kanalizacyjnych, ma 3828 mk. pł. ob. Cerkiew p. w. Pokrowy N. M. P. , wzniesiona w 1803 r. na miejsce dawniejszej z 1721 r. , uposażona jest 89 dzies. ziemi. Podług wizyty z 1740 r. par. składało 80 sadyb w Białozierzu i 30 w Bajbuzach. Parochem był Nikita Jarmuleńko, przedstawiany przez ks. Radziwiłłów, ówczesnych właścicieli klucza moszczeńskiego, i zatwierdzony przez metropolitę unickiego w 1739 r. Jeszcze w początku bieżącego stulecia w południowej stronie wsi było jezioro, mające przeszło wiorstę długości i tyleż szerokości. Pośrodku tego jeziora, dziś błota, po większej części wyschłego, znajduje się ostrów, zarosły lasem, na którym są ślady dawnego horodyszcza. W pobliżu sioła znajduje się 10 mogił stojących rzędem. W nich znajdowano kości ludzkie i zwierząt. Należy do klucza moszczeńskiego ks. Woroncowych. o P. znajdują sie wzmianki w dokumentach ogłoszonych w Arch. J. Z. R, cz. I, t. 3 548, 550, 552, 554, 582, 624, 628, 631. J. Krz. dzieńskiej, w 2 okr. 27 w. od Brześcia. od Brześcia. w Pożeżyn 1. folw. , pow. miński, od 1834 r. własność Krajewskich, ma przeszło 7 3 4 włók. 2. P. , sioło i folw. , pow. brzeski gub. gropol. gm. Wielkoryto, o 3. P. , sioło, tamże, o 30 Pożóg, wś i folw. ski puławski, gm. Końskowola. Leży pow. nowoaleksandryj NowoAleksandrya, par. niedaleko Klementowic, st. dr. żel. nadwiślańskiej. Część obszaru folwarcznego, mająca 396 mr. , należy do instytutu agronomioznoleśnego w Puławach, W XV w. P. , w par. Końskowola, była własnością Marcina Konińskiego h. Rawa Były tu łany kmiece, fol. rycerski, z których dziesięcinę wartości 12 grzywien płacono do Koń skowoli Długosz, L. B. , II, 571. Według reg. pob. pow. lubelskiego z r. 1531 wsio Pożog, Witowicze, Chrzochów i Siedlcze, w par, Koń skowola, miały 17 łan, , 1 młyn Pawiński, Małop. , 359. Br. Ch. Pożog, w narzeczu ludowem Pażoh, wś i folw. nad Stochodem, pow. piński, w 2 okr. pol. lubieszewskim, gm. KucheckaWola. Wś ma 13 osad; cerkiew pounicka p. w. św. Michała, fundacyi dawnej i możnej w Pińszczyźnie rodziny Czarneckich, ma z dawnych zsapisów 3 włóki ziemi i łąk; około 500 parafian; filia w Buczynie p. w. św. Paraskiewii, z zapisem 3ch włók ziemi. Dobra, własność Czarnockich, mają 719 dzies. Miejscowość bardzo nizinna, łąk wielka obfitość, rybołówstwo znaczne. Lud więcej flisaczy i rybacki niż rolniczy. Pożogi, mylnie Pozygi, w XV w. Pożogi major i minor, wś i folw. , pow. stopnicki, gm. i par. Gnojno, Wś ma 19 os. , 131 mr. ; folw. , należący do dóbr Gnojno, ma 432 mr. W 1827 r. było 12 dm. , 116 mk W XV w. wsie Pożogi major i P. minor w par. Gnojno, były własnością Andrzeja z Oleśnicy h. Dę bno, miały łany kmiece, karczmy, zagr. , z któ rych dziesięcinę płacono pleban, w Gnojnie Długosz, Lib. Ben. , II, 445, 446. Według reg. pob. pow. wiślickiego z r. 1579 wś Po żogi, w par. Gnojno w 1510 r. pow. szydłowski, dzierżawiona przez Kacpra Piątkowskie go, miała 3 osad. , 3 4 łana Pawiński, Małop. 227. Br. Ch. Pożogi, wś, pow. klimowieki, gm. Szymiacze, ma 35 dm. i 218 mk. Pożoha, Pożoga, mała rzeczka w pow. mozyrskim pr. dop. Uborcia, w obrębie gminy Bujniewicze; długość biegu w kierunku płn. zach. przez lesiste moczary około 1 mili. Pożolpie, wś, pow, rossieński, par. girdyska. Pożordzie, Pożardze, zaść. pow. dzisieński w 2 okr. pol. , gm. Jody, okr. wiejski i dobra Łopacińakich Rafałowo, o 3 w. od gminy a 74 w. od Jod ma 1 dm. , 28 mk, 10 dusz rewiz. . Pożoryta, Pozoritta niem. Poschoritta, wś, pow. i obw. sąd. kimpoluński, nad rz. Mołdawą, przy gościńcu z Kimpolungu do Dorny Watry. Graniczy od wsch, z Kimpolungiem i Sadową, od płn. ze Sadową, od płn. zach. z Fundulem mołdawskim, od zach. z Waleputną a od płd. z Dorną Watrą. Północny obszar przepływa Mołdawa od zach. na wsch. Obszar na płn. od Mołdawy położony przedstawia obszerne połoniny, spadające z płd. zach. pochyłości Mińczoła, wznoszącego nię na płn. wsch od granicy do 1286 mt. Obszar na płd. od Mołdawy położony, przeważnie lesisty i górzysty, W sa

Pożeruny

Pożeruny

Pożerupie

Pożery

Pożerys

Pożewgirnie

Pożewiszki

Pożyrnice

Prabichy

Prabuty

Pożwernie

Pożworkule

Pożychar

Pożyrdzie

Pożyżma

mym środku wznosi się góra stożkowa Aluna 1667 mt, od której jakby w promieniach rozchodzą się działy górskie, i tak ku płn. zach. dział Tinie 1280 mt. , ku płd. zach. dział ze szczytem Sapih 1428 mt. , od którego na płn. zach. wzbił się szczyt Strinsul 1377 mt. , a ku płd. wsch. dział Kaldu ze szczytem Dżumaleu 1859 mt. . Przez liczne doliny i jary, między tymi działami, toczą swe wody liczne potoki i rzeki. Między niemi najważniejszą jest Putna, która powstawszy na obszarze Waleputny, podąża ciasnym wąwozem, wśród lasów szpilkowych, w kierunku płn. wschod, przez obszar Pożoryty do Mołdawy, zabierając liczne strugi, jak pot. Tinis i Chersti. od płd. wschod. obszaru Kimpolunga wpływa na obszar Pożoryty strumień Izwor, uchodzący do Mołdawy. Wreszcie dalej na płn. wach. pot. Praska. W dolinach pot. Putny i Izworu, na dolnych ich biegach i nad pot. Praska, rozsiadły się zabudowania wiejskie Pożoryty. Na lew. brzegu pot. Praski, między nim od wsch. a Izworem od zach. , wzbiły się pięknemi kształtami wierzchołki Adam 1047 mt. i Ewa 1009 mt. Poszczególne części wsi są Hirnu, PareuIzwor, PareuKailor, Piczety i RunkuPerzu. Obszar gm. w r. 1869 wynosił 10, 480 ha 67 arów 14 mt kwadr. W 1880 r. było na obsz. wiejskim 388 dm. , na dwors. 111 dm. W r. 1869 było 1392 mk. w gm. , 471 na obszarze dwors. W r. 1880 na obsz. gm. 1353 mk. a dwors. 493 mk. , w ogółe było 1846 mk. Między nimi 301 kat. , 1218 gr. or. , 92 żyd. , 225 innych wyznań. Co do narodow, było w r. 1880 621 Niem. , 11 Rusinów, 1214 Rumunów. Jest tutaj cerkiew gr. orm. p. w. św. Mikołaja, zbudowana z drzewa w latach od 1801 do 1806, za staraniem Gabryela Bedrulego, Longina Salahoru i gminy. Szkoła ludowa jednoklasowa. Własność funduszu religijnego gr. orm. St pocz, w miejscu. Rz. kat. należą do par. łac. w Luisental. Jest tu siedziba o. k. zarządu leśnego. Kopalnie żelaza, miedzi i siarki. Br. G. Pożujewka, sioło, pow. homelski, gm. Wylewo, ma 106 dm. i 250 mk. Pożuwińcie, zaśc. nad potokiem, pow. święciański, w 2 okr. pot, gm. Kukuciszki, okr. wiejski Puczkarzyszki, o 10 w. od gminy a 51 w. od Swięcian, 1 dm. , U rak. kat w 1864 r. 7 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Inturki. Pożwelsie, wś nad rz. Zwelsą, pow. telszewski, okr. pol. sałancki, o 56 w. od Telsz, 22 dm. , 214 mk. , młyn wodny 1859. Pożwernie 1. fol. nad jez. Żwernis, pow. wileński, w 3 okr. pot, o 46 w. od Wilna, 4 dm. , 40 mk. 2 prawosł. , 28 katol, 10 żyd. . 2. ., lot szl. nad jez. Zwerins, pow. wileński, w 3 okr. pol. , o 54 w. od Wilna, 1 dm. , 12 mk. katol. Pożworkule, wś, pow. rossieński, par. kielmeńska. PożycharOstrow, obręb leśny wśród niedostępnych błot, pow. rzeczycki, w obrębie gm. karpowickiej, o parę wiorst na południe od jeziora Stojaczeje. W ostatnich czasach w tej okolicy przeprowadzono roboty kanalizacyjne, w skutek czego niezmierne bagna porosły bujną trawą. A. Jel. Pożyrdzie, wś, pow. rossieński, par. lidowiańska. Pożyrnice al. Na Pożyrnicy, grupa domów w Uciszkowie, pow. złoczowski. Pożyżma 1. ws i dobra nad Żyżmą, pow. lidzki, w 1 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Żyrmuny, o 14 w. od gminy, 9 dusz rewiz. ; własność Żelazowskich. 2. ., okolica szl. nad Źyżmą, tamże, okr. wiejski Horodenka, o 13 w. od gminy a 26 w, od Lidy, 12 dm. , 164 mk. w 1864 r. 35 dusz rewiz. jednodworców Prabichy, jezioro w pow. reszelskim, ob. Jeziorany III, 575. Prabuty, wś, pow. ostrowski, gm. i par Długosiodło. W 1827 r. 7 dm. , 52 mk. Prabuty, niem. Riesenburg, dok. Resem, Resenburg, 1376 Resinburg, około 1454 Prabuth, miasto w Pomezanii, pow. suski, 20 klm. na wsch. od Kwidzyna, nad rz. Liwną Liebe, niedaleko jez. Dzierzgoń, przy trakcie z Kwidzyna do Susza. W miejscu jest stacya kolei malborskomławskiej, urząd poczt, sąd okręgowy, cukrownia, która r. 1886 przerobiła 355, 660 cent. buraków, wodociąg założony między 1726 37 r. przez Fryderyka Wilhelma I, dostarczający miastu świeżej wody, dwa starożytne kościoły ewangielickie, jeden wielki grosse Stadtkirche i drugi mały czyli bernardyński Bernhardiner albo kleine Kirche, zwany dawniej kościołem pod zamkiem Kirche unter dem Schlosse. W tym ostatnim jeszcze r. 1789 odprawiało się polskie nabożeństwo. Kościół ten przez biskupa Jana IV 1480 1501 podarowany był karmelitom w Gdańsku. Spalił się 1727 r. , ale zaraz został odbudowany. Murowany kościół kat. po za miastem, p. w. św. Wojciecha, powstał dopiero przed kilkunastu laty. Tutejsza parafia kat. , należąca do dekanatu sztumskiego, liczyła 1884 r. 720 komunik. W 1885 r. było w P. 364 dm. i 4302 mk. W 1858 r. 3500 mk. ; 1880 r. 3718 mk. Ludność przeważnie ewangielickiego wyznania trudni się rolnictwem i drobnym handlem. Tutejsze ewang. realne progimnazyum szkoła Webera zostało 1870 r. założone; liczy 5 klas, 103 uczniów i 9 nauczycieli. Oprócz tego jest tu wyższy prywatny 4klas. zakład dla dziewcząt; szkoła

Pożujewka

Pożujewka

Pożuwińcie

Pożwelsie

Prace

Prachenau

Prachersdorf

miejska z 6 klasami, 6 nauczycielami i 368 uczniami, także druga dla uboższych, licząca 130 uczniów i prywatna szkoła kat. z 1 klasą. Niemiecka nazwa Rieseoburg pochodzi od starego terytoryum pruskiego Resin, Resen i Risen. P. są schludnem miasteczkiem. Ciasno zabudowane, leżą na pagórku, który z dwóch stron otaczają jeziora, z zachodniej Zamkowe SchlossSee, 1330 Lewencz zwane a z wschodniej Młyńskie Muehlen See, dziś już nieomal całkiem osuszono. Niedaleko za miastom na północ ciągnie się jez, Dzierzgoń. W objaśnieniach archeol. Prus zachodnich podaje Ossowski, że znaleziono tu młot starożytny z gnejsu str. 100. P. były dawniej rezydencyą bisk. pomezańskich, którzy je sami nazywają Castrum nostrae habitationis a. 1371. Zamek zbudował biskup Albert według Dusburga Ser. rer. Pruss. , I, 204 r. 1276, według bezimiennego kanonika sambijskiego r. 1277 Ser. rer. Pruss. , I, 280. Przy zamku powstała równocześnie osada, której biskup Rudolf r. 1330 nadał prawo miasta. Włók było 83, do kościoła należało 6. W oznaczeniu granic wymieniona jest także biskupia winnica. Oprócz tego zapisał biskup miastu jeszcze 7 włók, stanowiących dziś folwark Piątki; sądownictwo zaś zastrzegł sobie samemu ob. Voigt Cod. dipl. Pruss. , II, 131 i Cramer, Gesch. Pomesaniens, str. 75. W drugiej połowie XIV w. napotykamy tu kilkakrotnie litewskich książąt jako gości; tak r. 1379 Świdrygiełłę, r. zaś 1381 Waydotę ob. Ser. rer. Pruss. , III, 111 i 115. W czasie wojny r. 1410 i 1414 zajęli Polacy miasto, które r. 1414 wraz z zamkiem zgorzało ob. Ser. rer. Pruss. , III, 345, nie zaś jak powiada Długosz r. 1422. W 13letniej wojnie r. 1454 stanął i biskup pomezański z początku po stronie związku, ale po klęsce pod Chojnicami musiały się P. poddać zakonowi, który odtąd silną tu utrzymywał załogę. Gdy r. 1520 znów wojna wybuchła, spalili Polacy przedmieście i zmusili bisk. Joba, poplecznika Albrechta, do zawarcia pokoju. Tymczasem zaczęła się i tu szerzyć reformacya i już około r. 1524 ordynował Erhard v. Queiss Wawrzyńca Morgenstern, którego tu sam Luter przysłał ze Słupska w Pomeranii, na predykanta. Według topografii Goldbecka z r. 1789 odprawiali tu luteranie polskie nabożeństwo i posiadali także polską szkołę miejską ob. Kętrz. , O ludn. pols, , str. 210. Po pokoju krakowskim 1525 zostały P. punktem śródkowym nowego starostwa Hauptamt Riesenburg, w którem leżały miasta. , Biskupiec i Kisielice; parafii zaś luterskich 13 Biskupiec, Piotrowice, ., Gdakowo, Stanko, Riesenkirch, Lisnowo, Trumieje, Trumiejki, Pławty, Rodowo i Nowa Wioska ob. Hist. Comp. Geogr. v. Toeppen, str. 281. O utrzymanie zamku tutejszego, stojącego na płn. zachodniej stronie miasta, starano się już dla togo, że leżał nad głównym traktem między Berlinom a Królewcem i dla tego nieraz dostojnych w sobie mieścił gości. W 1556 r. przebywał tu ks. pruski Albrecht i ks. meklemburski Jan Albrecht na zebranym wtedy synodzie, roku 1629 zaś elektor brandenburski Jerzy Wilhelm, r. 1635 tegoż posłowie przeznaczeni do pertraktacyi ze Szwedami. Poeta Eobanus Hessus, który od r. 150913 zajmował wybitne stanowisko na dworze bisk. Joba, wysławia zamek tutejszy jako odznaczający się wieżami i basztami. Niedaleko zamku, tuż nad Liwną, stała dawniej wieża zwana gdańską. R. 1688 zniszczył ogień wielką część miasta i zamku, który odtąd coraz bardziej podupadał. Za zezwoleniem władzy zaczęli mieszkańcy z kościoła zamkowego i wieży gdańskiej używać materyału do swych domów. R. 1787 d. 11 paźdz. wielki pożar spustoszył czwartą część miasta i zamek, w którym się mieściło mieszkanie prezesa regencyjnego, urząd domen królewskich, magazyn wełny należący do tutejszego cechu sukienników i królewski magazyn zbożowy dla włościan. Dziś pozostały już tylko grozy i szczątki murów, tylko sklepy jeszcze całkowicie się zachowały. Widoki dawniejszego zamku podają Hennonberger Erklaerung der Landtafel z r. 1595 i Hartknoch Altes und neus Preussen z r. 1684. Prócz kościoła zamkowego była jeszcze kaplica zamkowa capella minor castri nostri 1421; dalej refektarz większy refectorium i mniejszy cenaculum, a w zachodniej stronie studnia Schlossbrunnen. Znajdują się też jeszcze dziś dobrze zachowane ganki podziemne ob. Zeitsch. d. Westpreuss. Gesch. Ver. , 1882, zeszyt VII, str. 49 55. Kś. Fr. Prace 1. Duże, wś i fol. i 2. P. Małe, wś i fol. , pow. grójecki, gm. Komorniki, par. Tarczyn, odl. 10 w. od Grójca. P. Duże mają 223 mk. , młyn wodny zwany Korczyk. W 1827 r. było 20 dm. , 195 mk. P. Małe mają 165 mk. Fol. P. Duże rozl w 1884 r. 1167 mr. gr. or. i ogr. mr. 659, łąk mr. 72, past. mr. 99, lasu mr 307, nieuż. mr. 30; bud. mur. 4, z drzewa 8; płodozmian 6polowy, las nieurządzony. Wś P. Duże 08. 34, z gr. mr. 344. Fol. P. Małe rozl. w 1873 r. 1025 mr. gr. or. i ogr. mr. 699, łąk mr. 61, past. mr. 42, lasu mr. 194, nieuż mr. 29; bud. mur. 2, z drzewa 13; las nieurządzony; młyn wodny. Wś P. Małe os. 24, z gr. mr. 28. 3. ., fol. , pow. ma kowski, gm. i par. Płoniawy. Br. Ch. Prachenau, wś, pow. zgorzelicki. Do 1815 r. należała do saskich Łużyc. W 1841 r. 333 mk. 1 kat. . Prachersdorf, ob. Ballupoehnen.

Prace

Pracutycze

Prachnówki

Prachnówki, niwy w płd. stronie Woli Wysockiej, pow. żółkiewski. Praciszki, dwór, pow. rossieński, par. betygolska, własność Montwiłłowej. Praciuny, wś włośc. nad rz. Dzisną, pow. swięciański, w 2 okr. pol. , gm. Daugieliszki, okr. wiejski Ożany, o 7 w. od gminy a 31 w. od Święcian, ma 9 dm. , 95 mk. kat. w l864. 21 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Seniszki. Pracka Wólka, wś i fol. , pow. grójecki, gm. i par. Jazgarzew, ma 91 mk. , 244 mr. dwor. , 25 mr, włośc. Fol. wchodził w skład dóbr Głosków. Prackowszczyzna 1. wś, pow. oszmiański, w 1 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Polany, o 2 w. od gminy, 9 dusz rewiz. ; należy do dóbr Starosiele, Skryplewskich. 2. ., wś i dobra, tamże, okr. wiejski Berwenciszki, o 5 w. od gminy, 18 dusz rewiz. , własność Moczydłowskich. Do dóbr należą wsie P. , Ciechany, Szarki i Czarny Ług. Pracopól 1. fol. , pow. wyłkowyski, gm. Zielonka, par. Wyłkowyszki, odl. od Wyłkowyszek 8 w. , ma 2 dm. , 40 mk. , 448 mr. Wchodził w skład dóbr Dydwiże. 2. ., os. , pow. wyłkowyski, gm. Zielonka, par. Olwita, odl. od Wyłkowyszek. 7 w. , 2 dm. , 45 mk. W 1827 r. było 3 dm, 36 mk. Pracopol, wś, pow. lucyński, w 2 okr. pol. do spraw włośc, gra. Pyłda, w 1863 r. 15 dusz rewiz. Pracówka, grupa domów w Źohatynie, pow. dobromilski. Praćpol, wś włośc. , pow. dzisieński, w 4 okr. pol. , gm. Jazno, okr. wiejski Pawłowicze, 3 dusze rewiz. Pracuty 1. wś nad rz. Rudnią, pow. święciański, w 4 okr. pol. , gm. Dubotówka, okr. wiejski Daniszewo, o 10 w. od gminy a 79 w. od Swięcian, 10 dm, 95 mk. kat. w 1864 r. 31 dusz rewiz. ; należy do dóbr Daniszewo Czarnowskich. 2. ., wś, pow. święciański, w 4 okr. pol. , o 60 w. od Święcian, 11 dm, , 68 mk. , kat. 3. ., fol. szl, , pow. święciański, w 4 okr. pol. , o 60 w. od Święcian, 1 dm. , 3 mk. katol. J. Krz. Pracutycze, wś, pow, wotkowyski, w 3 okr. pol. , gm. Bojary, o 35 w. od Wołkowyska. Pracy, niem. Protsch, wś, pow. mielicki, par. Mielice odl. 1 milę. W 1842 r. 37 dm. , zamek, fol. , 335 mk. 22 kat. , dwa młyny wodne, smolarnia, cegielnia, gorzelnia. Pracyplony, fol. , pow. miński, od 1857 r. własnośc Gałeckich, ma około 15 1 2 włók. Pracz, niem. Wiesenau, fol. , pow. wyrzyski, o 3 klm. na połud. od Wyrzyska, w którem jest parafia, poczta i st. dr. żeL w Osieku Netzthal, 8 dm, 128 mk. 75 kat. , 53 prot. . Należy do królewskiej domeny Wyrzysko. Praczaki, grupy chat w obr. gm. Rzyki, pow. wadowicki, nad górnym biegiem rzeki Wieprzówki, na póło. stoku Łamanej Skały 934 mt. . W pobliżu leżą zabudowania wiejskie Sordelówka, Hatale i Moskówka. Br. G. Pracze al Praczów, także w dok. Pratcze, Pratce, wś dziś nieistniejąca, która w XIV i XV w. leżała tuż koło Krakowa, na wschód od miasta, między Dąbiem a Piaskami, przedmieściem Wesołą i Grzegorzkami. W dokumencie wystawionym przez klasztor mogilski 27 stycznia 1389. , sprzedającym mieszczanom krakowskim wieś Dąbie in dorso agrorum hereditatis de Praczów Kodeks m. Krakowa, str. 84, w dyplomie Spytka Tarnowa z 4 paźdz. 1389 r. oznaczającym granice wsi Dąbie, gdzie jako świadkowie występują mieszkańcy wsi Lęgu lang et pracze ibid. , str. 90 i w układzie klasztoru mogilskiego z mieszczanami krakowskimi z 1 maja 1428 ibid. , 184 i 186 des dorffis Pratcze. Wydawca Kodeksu miasta Krakowa przypuszcza, że może to być pierwotną nazwą Płaszowa, któryby w takim razie leżał wówczas po lewym brzegu Wisły, prawdopodobniej jednak jest to nazwa wsi królewskiej zniszczonej wylewami i nieodbudowanej, nazwanej od powinności, podobnie jak Rybaki, Piekary i t. d. Mac. Praczka 1. w XVI w. Praczkie, fol. , pow. włoszczowski, gm. i par. Kluczewsko, odl. 9 w. od Włoszczowy. W 1886 r. fol. ten od dóbr Kluczewsko oddzielony, rozl. mr. 346 gr. or. i ogr. mr. 242, łąk mr. 9, past mr. 2, lasu mr. 86, nieuż. mr. 7; bud. z drzewa 8; płodozmian 11polowy, las nieurządzony. Fol. ten już wspominany w akcie rozgraniczenia wsi Ciemiętniki Czyenyathnyky w 1562 r. pod nazwą Praczkie Lib. Ben. Łask. , I, 550. 2. ., os. leś. , pow. lipnowski, gm, i par. Nowogród, odl. o 20 w. od Lipna, ma 1 dm. , 11 mk. , 15 mr. Br. Ch. Praczka, część Gabonia Polskiego, pow. nowosądecki. W 1869 r. było 13 dm. , 126 mk. Ob. Gaboń. Br. G. Praczkarnia, karczma na obszarze Bakończyc, pow. przemyski. Praczuny, ws, pow. rossieński, par. betygolska. Praddau niem. , majątek, pow. królowiecki, 2 klm. od st. poczt. i tel. Waldau. Obszar 178 ha. Pradła Prądła al. Korytnica Łabęcki, Górn. , I, 432, rzeczka w pow. olkuskim, ma początek pod Samoszycami, na płn. wsch. Kromołowa, płynie piaskami w kierunku wsch. północnym pod Pradłami i powyżej wsi Grabiec na granicy pow. włoszczowskiego wpada z praw. brzegu do Krztyni. Długa około 16 w. Niekiedy tak Krztynia jak i sama przyjmująca ją Żebrówka, noszą nazwę Pradły.

Prachnówki

Praciszki

Praciuny

Pracka

Prackowszczyzna

Pracopól

Pracopol

Pracówka

Praćpol

Pracuty

Pracy

Pracyplony

Pracz

Praczaki

Pracze

Praczka

Praczkarnia

Praczuny

Praddau

Pradła

Praelang

Praga

Praetlack

Praetz

Praeslauken

Praesidentenhoehe

Praemnitz

Praenierhaus

Praedit

Pradła

Prad

Pradło

Pradna

Pradziad

Pradzuchy

Pradła, w XVI w. Kuźnica Prądelna, wś, fol. i dobra nad rzką Pradła, pow. olkuski, gm. Kroczyce, par. Irządze, odl. 28 w. od Ol kusza; leżą przy drodze bitej z Żarek do Szcze kocin, posiadają pokłady rudy żelaznej i wa pna, wielki piec wytapiający surowiec, fryszerkę wyrabiającą kute żelazo, młyn amery kański, tartak, st. poczt. odl. 21 w. od Żarek a 14 w. od Szczekocin. W 1827 r. było 47 dm. , 290 mk. Była to pierwotnie osada gór nicza koło kuźnicy posługującej się siłą wody. Według regest, pobor. z 1581 r. Kuźnica Prądelna, w par. Irządze, należy do ststy chęciń skiego Dębińskiego, mającego swe części w przyległych Siedliszowicach, Irządzach, Gołuchowicach. Kuźnica ma 2 koła i 5 towa rzyszy robotników. Wś nie istniała wte dy widocznie. Wielki piec istniał tu podobno już w XVIII w. W 1835 r. bank polski zbu dował swym kosztem wielki piec, który nastę pnie przeszedł w posiadanie właściciela dóbr. W 1884 r. fol. P. rozl. mr. 2858 gr. or. i ogr. mr. 368, łąk mr. 32, lasu mr. 2381, nieuż, mr 87; bud. mur. 28, z drzewa 25; płodozmian 11polowy, las urządzony. W skład dóbr wcho dziły dawniej wś P. os. 77, z gr. mr. 692; wś Gołuchowice os. 40, z gr. mr. 529; wś Siedliszowice os. 32, z gr. mr. 473. Folwarki na leżące do tych dóbr zostały w 1884 r. hypotocznie oddzielone. Br. Ch. Pradło, inaczej Pradlno, pole czy też plac miejski, wspomniany trzykrotnie w opisie Piotrkowa w Lib. Ben, Łask. II, 225 i 226 jako pradlo lub pradlno sutorum. Jest to zapewne plac nad rzeczką czy stawem, służący za pralnią. Pradna, strumień, długi 5 wiorst, w pow. będzińskim, poczyna się na zachód Żarek, płynie ku zach. lasami, poruszając kilka młynów i na południe Starej Kuźnicy wpada od praw. brzegu do Warty nazwa z mapy Reymanna Pradziad, gromada zabudowań w obrębie gm. Jeleśni, pow. żywiecki, na praw. brzegu Koszarawy, niedaleko granicy Mutnego. Pradzuchy, grupa domów w Wiszence Wielkiej, pow. gródecki. Praedit Stary, Średni i Nowy rządowe stadniny i zabudowania gospodarskie pod Horodnikiem Dolnym, w pow. radowieckim. Br. G. Praelang niem. , dobra ryc. w Pomeranii, pow. szczecinkowski, st. p. Knacksee. Praenierhaus niem. , ob. Przewóz, pow. szamotulski. Praemnitz, ob. Promnice, pow. poznański. Praesidentenhoehe niem. , góra pod Zaworami w kaszubskiej Szwajcaryi, w pow. kartuskim; otwiera się z niej piękny widok na jeziora Raduńskie, Kłodno, Rekowo i Białe. Praeslauken niem. , wś, pow. gołdapski, st. p. i tel. Szittkehmen. PraetzKadies, Matz al. Tumstallies, wś, pow. szyłokarczemski, st. p. Schakuhnen. PraetzRudies, Matz, ob. Kuppern. Praetzmen, ob. BartelPretzmen. Praegsden 1. Gross, wś, pow. morąski, blisko granicy pow. licbarskiego, niedaleko jez. Wusznik, 4 klm. na płd. wsch. od st. p. i tel. Dobregomiasta. 2. P. Klein, dobra ryc. z fol. Herzogswalde, tamże. Obszar 154 ha. Praetlack niem. , wś, pow. gierdawski, st. p. , tel. i kol. żel. Gierdawy. Praga 1. z przedmieściami Nowa Praga, Pelcowizna, Szmulowizna, Targówek, Grochów, obecnie dzielnica Warszawy, dawniej odrębno miasteczko, leży na prawym brzegu Wisły, naprzeciw Warszawy, na szeroko rozwiniętej dolinie nadrzecznej. Żelazny most systemu kratowego łączy P. z dzielnicami miejskiemi lewego brzegu, P. pod względem, administracyjnym wcielona w obręb Warszawy od 1791 r. , stanowi 12ty okrąg cyrkuł policyjny i 11ty okrąg sądowy sąd pokoju. Posiada kościół paraf. katolicki murowany, cerkiew parafialną, synagogę, gimnazyum, szpital ogólny, ochronę dla dzieci, kasę oszczędności groszową i czytelnię bezpłatną utrzymywane przez Warsz. To warz. Dobrocz. , oddział straży ogniowej miejskiej, dwa dworce dróg żelaznych petersburskiej i terespolskiej, trzeci zaś drogi nadwiślańskiej na przedmieściu Pelcowiznie, połączony z dworcem warszawskim lewego brzegu za pośrednictwem drugiego mo stu żelaznego kratowego, urząd pocztowy, trzy stacye telegr. na dworcach, park rozległy nad brzegiem Wisły, targowisko na konie i bydło targi co piątek, kilka mniejszych zakładów fabrycznych fabryka kamieni młyńskich, 24 ulic, 239 posesyi z zabudowaniami przeważnie murowanemi i do 20, 000 mk. w 1882 r. 16, 290 mk. . Komunikacya tramwajowa łączy dworce pragskie z Warszawą a linia kolei obwodowej utrzymuje związek tych dworców z warszawskimi warsz. wiedeńskiej i nadwiślańskiej drogi. Rozwój P. wiąże się ściśle z kolejami Warszawy. Zmienny bieg Wisły oddalił dzisiejszą P. od Warszawy, podczas gdy jeszcze w XVII w. koryto Wisły podchodziło pod nam wyniosły brzeg warszawski a od prawego brzegu ciągnęły się obszerne kępy, utworzone przez napierające na ten brzeg fale, których ciągła działalność usunęła dziś i te szczątki dawnej linii brzegowej. Gdy wyniosły brzeg warszawski nie przedstawiał, z wyjątkiem Solca i Ujazdowa, dogodnych warunków dla handlu wodnego i gospodarstwa wiejskiego, opartego na hodowli bydła i koni, to niski, płaski, obfity w lęgi, błota, pastwiska brzeg pragski, zachęcał do zakładania osad, które się długim ciągiem tu rozłożyły. Dość znaczne oddalenie wynioślej

Praegsden

Praetzmen

Praga

szego, lesistego przeważnie obszaru od brzegów Wisły, było powodem, iż wody leśne i wody drobnych lecz licznych zbiorników i mokradeł wytworzyły rzeczkę, zwaną Skurczą, która okrążała Pragę, towarzysząc pasmu wzgórzy piaszczystych i spływała pod Tarchorainem. Por. plan dołączony do Opisu bitwy pod Warszawą w 1656 r. w Bibl. Warsz. z 1887 r. i opis sam pola walki na str. 228 do 232, zeszyt za luty i marzec. Obecnie, chociaż koryto Wisły odsunęło się od brzegu warszawskiego a nurt zwrócony ku prawemu brzegowi zniósł istniejące dawniej kępy i zarwał zapewne część wybrzeża, na lewym brzegu jednak wazki pas tylko nadbrzeżnej niziny oddziela koryto Wisły od wyniosłej krawędzi płaskowzgórza, na którym się rozłożyła Warszawa, podczas gdy na prawym brzegu podnoszenie się poziomu występuje bardzo nieznacznie i nie przedstawia widocznych krawędzi. W dwuwiorstowej dopiero odległości pojawia się pas piaszczystych wzgórków, zwanych Łysemi górami, ciągnący się równolegle z Wisłą, jakby wał naturalny, po prawej stronie nasypu linii drogi żel. nadwiślańskiej. Rozległa piaszczysta równina prawego brzegu, podlegająca zalewom Wisły, z ubogą glebą, nie przedstawiała przyjaznych dla rolników warunków. Puszcze, pokrywające cały obszar między Bugiem, Liwem, Wilgą i Wisłą, dochodziły aż do tej ostatniej i przechodziły na lewy brzegi sięgając do Pilicy. Puszcze te miały, nielicznych wprawdzie, mieszkańców żyjących z przemysłu leśnego. Brzegi rzek ściągały ludność, tu bowiem najłatwiej było zbywać produkty przemysłu pierwotnego i nabywać w zamian potrzebne przedmioty. Takiem targowiskiem nadrzecznem był niewątpliwie warszawski Solec przedmieście Warszawy a pierwotnie odrębna wieś, takiem również Modlin przy ujściu Narwi. Znajdywane w okolicach Pragi a głównie na owych Łysych górach narzędzia krzemienne i cmentarzyska w Grochowie i Targówku świadczą, iż zaludnienie sięga tu epoki przedhistorycznej. Kolonizacya oparta na przemyśle rolniczym hodowli bydła bierze tu początek w niezbyt odległej epoce XVI wiek zapewne i rozwija się najżywiej w obecnem dopiero stuleciu. Obszar otaczający Pragę miał głównie dwóch właścicieli książąt mazowieckich i biskupów płockich. Choć właściciele ci we własnym interesie starali się zaludniać puszcze, jednak uboga gleba i brak zbytu na produkty rolne a przytem brak ludzi utrudniał kolonizacya. Sam brzeg Wisły jedynie przedstawiający w swych łęgach i kępach dogodne pastwiska dla bydła a przytem dogodne warunki zbytu, pociągał osadników, którzy mając po drugiej stronie rozwijającą się dość szybko od XV w. Warszawę, zaludnili brzeg przeciwległy por. nadanie brzegu Wisły we wsi Drwały i Zerzenia 1303 r. klasztorowi płockiemu, Kod. Mazow. , 36. Powstają tu drobnych rozmiarów wioski Golendzinów, Praga, Skaryszew, Kamionka i dalej nieco od brzegu położone Brudno, Grodzisk, Białołęka, Targówek, Grochów. Początek tych osad i ich nazwy sięgają zapewne odległej przeszłości, lecz ich zaludnienie i przekształcenie z leśnych na rolniczoprzemysłowe zaczyna się nie wcześniej zapewne jak w XVI w. Nazwa Praga oznacza osadę na wypalonym lesie założoną od słowa prażyć, ztąd nazwa Prażucha. Z dokumentu którym biskup płocki Klemens poświadcza w 1347 r. zwrot wsi Kamono prope Wislam nec non Thargowe prope Kamono sitam, należących od niepamiętnych czasów do bisk. płockich a przywłaszczonych przez Trojdena, ks. mazowieckiego, widzimy Kod. Mazow. , 58, 59, iż posiadłości te obejmowały całe prawie terytoryum dzisiejszej P. i jej przedmieść. Kamion później Kamionka, Targowe Targówek, obok których powstają później zapewne Grochów i Skaryszew, należą do biskupów płockich. Grodzisk był wsią książęcą, w której Bona podobno fundowała kościół parafialny a Zygmunt III nadał połowę wsi bernardynom warszawskim; Brudno, także wieś książęca, od XV wieku stanowi własność szpitala pp. marcinkanek w Warszawie; Białołęka ma dworzec książęcy. Brzeg Wisły musiał być wcześnie już rozdarowany przez książąt. W XVI w. Warszyccy posiadają wieś Goleńdżinów gdzie obecnie fort Sliwickiego, naprzeciw cytadeli warszawskiej a przyległa wioska Praga wprost ulicy Mostowej w Warszawie należy do rodziny Praskich. W dalszym ciągu, tam gdzie się rozwinęła dzisiejsza F. , między Wisłą a dworcami kolei petersburskiej i terespolskiej, leżała wieś Skaryszew. Centrem dóbr biskupich była pierwotnie Kamionka, gdzie wznieśli oni zdawna już kościołek i ustanowili przy nim probendę, służącą za uposażenie dla kanonika pułtuskiego. Prebendarza zastępował zwykle wikary; kościół stał podobno w miejscu gdzie dziś cmentarz katolicki. Wzrost Warszawy stającej się miastem sejmowem i zbudowanie stałego mostu na Wiśle 1569 1573 przez Zygmunta Augusta podziałało na rozwój osad przeciwległego brzegu. Nowy most, zbudowany w przedłużeniu dzisiejszej ulicy Mostowej, prowadzącej do Nowej Wzrszawy, wywołał zabudowanie się i zaludnienie wioski Pragi, do której prowadził. Rzecz naturalna, iż właściciela ziemi zachęceni wysokiemi cenami sprzedają częściowo swą posiadłość. Jan Zamoyski w 1583 r. kupuje pewien obszar Wajnert, Star. Warsz. , I, 318, powołuje się na Metr.

Praga

Kor. , 127, f. 235 i takowy odstępuje Marcinowi Białobrzeskiemu bisk. kamienieckiemu, w zamian za Szarogród na Podolu. Odtąd aż do 1794 r. biskupi kamienieccy mają tu swą rezydencyą. Przy końcu XVI i w pierwszej połowie XVII w. zarówno obszar Pragi jak i przyległego Golendzinowa przybierają charakter przedmieścia noszącego ogólną nazwę Pragi. Dziedzice Golendzinowa Warszyccy wznoszą około 1598 r. kościół murowany p w. św. Antoniego i osadzają przy nim bernardynów. Klasztor sam był pierwotnie drewniany, dopiero w 1653 r. stanął murowany budynek na 30 zakonników. Bernardyni wznieśli przy kościele w 1640 r. kaplicę loretańską na wzór domku w Lorecie z pomocą darów pieniężnych Władysława IV, Cecylii Renaty i braci królewskich. W trzydzieści pięć lat później, zapewne po uszkodzeniach z czasów wojny szwedzkiej, odnowił kaplicę ks. Węgierski, pleban z Nieporętu pod Warszawą. Kaplica ta była celem pobożnych pielgrzymek dla mieszczan warszawskich. W adwencie co sobota zbierały się tłumy pobożnych. Uczniowie szkół jezuickich i pijarskich urządzali uroczyste procesye z chorągwiami i światłem po zamarzniętej Wiśle. Rywalizacya obu kolegiów sprowadzała często bójki między dwoma wspólczesnemi procesyami. Rozporządzenie marszałka Bielińskiego położyło koniec skandalom przez wyznaczenie oddzielnych dni dla każdej szkoły. Szczegóły te podaje Kitowicz. W Lorecie tym podziwiano ołtarz cały lśniący od złota i licznych wotów; oglądano z całą wiarą garnuszki i miseczki, jakoby przez Matkę Boską używane. Adam Jarzembski w Opisie Warszawy z 1643 r. powiada o Pradze, że są tu wielkie ulice, słodownie, karczmy, browary, składy rozmaitych kupców, ogromny skład soli, mieszkanie żupnika, cegielnia, kościół bernardynów porządny, z gankami dla muzyki. On też opisuje kaplicę loretańską a następnie przyległy Skaryszew, który przedstawia jako miasteczko z nowym kościołem i obszernym rynkiem, mieszka tu burmistrz z rajcami, wójt i ławnicy. Bokami nad Wisłą ciągną się spichrze a przy nich szkuty. P. ze Skaryszewem stanowią drugą Warszawę. Żydom nie było wolno mieszkać. Biskupi płoccy rywalizowali zapewne ze swymi sąsiadami biskupami kamienieckimi w wyzyskiwaniu korzystnego położenia nadwiślańskich wiosek. W 1641 r. Skaryszew otrzymuje przywilej miejski i prawo magdeburskie, burmistrza i wójta, tudzież pewien obszar łąk i pastwisk. W tym czasie zapewne powstaje tu kościołek filialny, drewniany, p. w. św. Stanisława. W 1655 r. brat królewski ks. Ferdynand Karol, biskup płocki i wrocławski, wyjednywa u króla 3 jarmarki dla miasteczka. W 1691 r. Jędrzej Załuski, biskup płocki, oddzielił prebendę w Kamionce od kanonii pułtuskiej, stanowiąc stałego plebana a następnie, z powodu zrujnowania kościoła w Kamionce, przeniósł parafią do Skaryszewa. Od 1773 do 1793 r. proboszczem tutejszym jest zasłużony pisarz, publicysta i pedagog ks. Bohomolec. Kościół skaryszewski, zniszczony w 1794 r. , został ostatecznie rozebrany przy budowie fortyfikacyi nad Wisłą w 1807 r. Parafią przeniesiono do kościoła bernardynów. Przykład biskupów płockich pobudził Michała Działyńskiego, biskupa kamienieckiego, który w 1648 r. otrzymuje od Władysława IV przywilej miejski dla Pragi. W akcie tym król zaleca, ażeby wszelkie zwyczaje omnes modos et consuetudincs prawu magdeburskiemu przeciwne a przez mieszkańców P. dotąd używane, zostały zniesione, ustanawia magistrat, upoważnia do zakładania zgromadzeń kupieckich i rzemieślniczych, prowadzenia handlu. Nadaje miastu 4 jarmarki i targi tygodniowo co piątki na konie i bydło, we wtorki i soboty na inne przedmioty. Żydom zabrania przebywać, z wyjątkiem jarmarków, dysydentów nie dozwala przypuszczać do praw miejskich i nabywać nieruchomości lub gruntów. Nadany miastu herb przedstawia Matkę Boską a dokoła godła biskupie i herb Ogończyk. Przywilej miejski zamiast rozpocząć erę pomyślniejszego rozwoju, zamyka właściwie takową. Rozwinąwszy się pomyślnie jako osada targowa, przemysłowa, w której pobudowano też liczne gospody dla szlachty zjeżdżającej na sejmy do Warszawy, zaczyna P. wraz z krajem przechodzić szereg klęsk wojennych. Trzydniowa bitwa na przyległych do Pragi polach tocząca się 28 do 30 lipca 1656 r. , między wojskami polskiemi a Szwedami i Braodeburczykami, skończyła się powtórnem zajęciem Warszawy przez Szwedów i spaleniem Pragi, Skaryszewa i Kamionka. Rekwizycye wojskowe, rabunki i pożary, wreszcie morowe powietrze ubożąc Warszawę i kraj cały, dały się we znaki i pragskim przedmieściom Warszawy. Karol XII w 1702 r. obozuje na P. Na początku XVIII w. powstając tu klasztor bernardynek, założony przez Urszulę Iwanowską, bernardynkę klasztoru warszawskiego. Kościół i klasztor drewniany wykończono zostały około 1750 r. kosztem Zamoyskich i przy pomocy daru Augusta III. Zrujnowany w 1794 r. , trzymał się mimo to tak, iż w 1800 r. było jeszcze 14 zakonnic. W 1807 r. zakonnice przeniesiono do szpitala Dzieciątka Jezus w Warszawie a w 1809 r. rozebrano klasztor i kościół; ołtarze przeniesiono do kościoła we wsi Grodzisku. D. 5 paźdz. 1733 r. odbyła się na polach wsi Kamionka przyległych do Skaryszewa elekcya Augusta III,

Praga

po skończeniu której odśpiewano Te Deum w kościele bernardynów. W czasie modłów załamała się podłoga nad grobami kościelnemi. W 1770 r. otoczono P. i Skaryszew usypanymi okopami z powodu morowej zarazy. Według testamentu Bohomolca w skład par. Skaryszew wchodziły P. , Brudno, Ząbki, Grodzisko, Kawęczyn Gocław, Targówek, Kamień i Grochów. Nazwa Praga powoli wchodzi w użycie na oznaczenie całego ogółu osad leżących na prawym brzegu Wisły. Obok założonych dawniej miasteczek powstają nowe tak zwano jurydyki na obszarach nabytych przez Lubomirskich, Kazanowskich, Czartoryskich. W 1782 r. pożar niszczy drewnianą osadę. W 1791 r. komisya policyi podzieliła Pragę na dwa wydziały siódmy, po lewej ręce Brukowanej ulicy i ósmy po prawej stronie tej ulicy. W 1792 r. P. jurydyki bisk. kamienieckich i trzech wspomnianych rodzin ma 14 ulic, 254 posesyi, Skaryszew i Kamień 18 ulic, 206 posesyi dzisiejsza ulica Targowa i okoliczne, Golendzinów 4 ulice i 46 posesyi. Według szczegółowego wykazu podanego przez Al. Wajnerta, wszystkie posesye są drewniane, z wyjątkiem 6 kamienic i browarów. Korzon podaje Wewn. dzieje Polski za Stan. Augusta, I, 289 ludność P. w 1787 r. na 6700 głów. Choć w latach następnych wraz z wzrostem Warszawy w czasie wielkiego sejmu wzmagało się zapewne zaludnienie P. , to znowu po 1792 r. nastąpił odpływ niestałej, łatwymi zarobkami ściągniętej ludności. W 1794 r. nie było chyba więcej jak 7000 mk. Chwilowo jednak i to przed pamiętnym szturmem przybyła tu pewna liczba wieśniaków okolicznych, spędzonych do sypania wałów a w części i chroniących się przed nadciągającem wojskiem, tudzież mieszczan warszawskich, którzy jako ochotnicy pracowali w liczbie 3000 w październiku około połowy nad budową fortyfikacyi, a przed szturmem w nocy z 3 na 4 listopada stawili się ale w znacznie mniejszej ilości kilkuset do obrony szańców. Wobec sprzecznych ze sobą relacyi rossyjskich, pruskich i polskich trudno ściśle oznaczać ilość walczących. Korzon przyjmuje następne cyfry 13, 637 wojska, 3200 mieszczan warszawskich, 6700 mieszkańców Pragi i nieoznaczoną cyfrę napływowej ludności, ogółem do 24, 000. Z tej cyfry niewielka tylko część zdołała się przedrzeć do Warszawy, z którą komunikacyą przerwano przez zniszczenie mostu, reszta o ile nie dostała się do niewoli według raportu Suworowa 438 oficerów i do 16000 żołnierzy znalazła śmierć. Pomiędzy poległymi byli generałowie Jakub Jasiński, Paweł Grabowski i poseł z wielkiego sejmu Korsak. Drewniane zabudowania przedmieścia spłonęły do szczętu. Suworów przyjmuje deputacyą warszawską w namiocie, siedząc na pieńku. Dopiero 9 listopada odbudowano most na Wiśle. Zaledwie zaczęła się P. odbudowywać, gdy znowu w 1807 r. z polecenia władz wojskowych francuzkich ufortyfikowano ją i w tym celu rozebrano znaczną ilość domów spis domów tych podaje Gazeta Warsz. z 1807 r. Nr. 100, klasztor bernardynek i kościołek skaryszewski. W 1831 r. znowu na tych samych prawie polach, na jakich walczono w 1656 r. , stoczoną została w d. 25 lutego walka zwana zwykle Grochowską od głównego punktu rozległego pobojowiska. Do 1860 r. P. jest spokojnem, nieludnem przedmieściem, miejscem wycieczek letnich mieszczan warszawskich, podążających tu łodziami lub po drewnianym łyżwowym moście wprost ulicy Bednarskiej do pragskich ogródków na miód, piwo, kurczęta i t. p. Przeprowadzenie kolei warszawskopetersburskie z dworcem na Pradze 1860 r. , zbudowanie stałego żelaznego mostu na Wiśle otwarty 1864 r. , następnie kolei terespolskiej 1865 i nadwiślańskiśj 1876 r. , wywołało szybki wzrost ludności i współczesne zabudowanie główniej szych ulic murowanemi, piętrowemi kamienicami. Zaprowadzono oświetlenie gazowe wodociągi, założono na piaskach nadwiślańskich rozległy park, poprawiono bruki, sprostowano ulice, wreszcie przeprowadzono linie tramwajowe, otwarto gimnazyum a obecnie parafia katol. pragska zamierza wznieść nowy kościół. Parafia ta po zamknięciu kościołka w Skaryszewie przeniesioną została do kościoła bernard. Rząd pruski zabrał dochody probostwa i wyznaczył wzamian 300 tal. rocznie. Kościół i klasztor bernardynów rozebrano z powodu wznoszonych fortyfikacyi w 1811 r. Pozostała tylko kaplica loretańska. Przy rozbiorce oszacowano kościół skaryszewski na 100, 000 złp. a bernardyński na 329, 344 złp. Sumy te miał wypłacić skarb na budowę nowego kościoła. Do 1853 r. mała kapliczka loretańska służyła za kościół dla parafii pragskiej, która w 1854 r. ma 3210 dusz a w 1860 r. 6240 obejmuje Pragę i wyliczone wyżej przyległe wioski. Dopiero w 1853 r. rozszerzono kaplicę otaczając dokoła obszerniejszą budowlą z wieżą, ściany której utworzyły okalający kaplicę korytarz. Zaludnienie przyległych przedmieść doprowadziło cyfrę parafian do 28, 650 w 1884 r. . Budowa nowego kościoła ma się rozpocząć w 1888 r. Do dziejów P. odnoszą się następujące druki Relatia krótka o domeczku nazareńskim Najświętszej Panny dla pospolitego pożytku ludzi. .. którzy chcą nabożeństwo w domeczkach Jej. .. , mianowicie w Pradze przy Warszawie zażywać, wydana z klasztoru pragskiego Warszawa, 1642, ob. Enc. Orgelbr. , t. XXVI,

Praga

465; Gościniec albo krótkie opisanie Warszawy z okolicznościami jej dla kompanii dworskiej, przez Adama Jarzembskiego, muzyka J. K. M. i budowniczego ujazdowskiego Warszawa, 1643, streszczone prozą w Pamiętn. o dawnej Polsce Niemcewicza, t. III; O bitwie ze Szwedami w 1656 r. i jej opisach strategicznych niemieckich, współczesnych, pisał Konst. Górski w Bibl. Warszaw. 1887 r. styczeń marzec; opis szturmu z 1794 r. podają raporty Suworowa, zeznania Wawrzeckiego w komisyi petersb. , wydane w zbiorze prac Rossyj. Tow. historycz, Cztienia. .. z 1867 r. ; pamiętniki Kitowicza i Zajączka. W 1836 r. wydał J. Słowaczyński, Praga, rys historyczny Paryż. O zabytk. archeol. okolic P, ob. Wiad. archeol. , Warszawa, 1873 r. , str. 70. Dzieje kościołów P. , podał Pamiętnik religijnomoralny Warszawa, 1854, t. XXVI, 232. Historyą parafii P. , W. Sułkowski, , Gazeta Warszawska z 1884 r. , No 243 248. O kościołach P. pisał J. Bartoszewicz Kościoły Warszawskie, Warszawa, 1856 r. . Tyg. Illustr. z 1863 r. t. VIII, 282 i 1868 r. t I, 161. 2. P. Nowa, osada, przedmieście Warszawy, należy do gminy Brudno, w pow. warszawskim, a do par. katol. Praga, zajęło obszar po za walem miejskim w stronie północnowschodniej Pragi, dotyka od połud. wschodu dworca i stacyi dr. żel. warsz. pe tersburskiej, na północowschód graniczy z częścią wzgórzy piasczystych Łysych gór, na których w ostatnich czasach także wiele domów pobudowano. Na północ dotyka gruntów zajętych pod esplanadę cytadeli Warszawskiej a raczej fortu Śliwickiego, na płd. zachód zaś dotyka przedmieścia Pragi. Przedmieście to powstało na obszarze dóbr Targówek, mianowicie jednej z kolonii, utworzonych około 1844 r. , przez ówczesnego właściciela tych dóbr Józefa Noskowskiego. Kolonia ta oznaczona 12, obejmowała 12 mr. i 20 prętów i nabytą została około r. 1861 przez Ksawerego Konopackiego, który korzystając z sąsiedztwa ze świeżo wzniesionym dworcem kolei warsz. petersb. na gruntach tejże wsi Targówka, wytknął na swej kolonii ulice i rozdzielił ją na place, na których liczni nabywcy pobudowali w krótkim czasie domy po większej części drewniane. Początkowo płacono za place około 20 kop. za łok. kwadr. , z czasem jednakże ceny się podniosły tak, że około 1880 r. sprzedawano łokieć po 2 ruble i wyżej, zwłaszcza gdy Towarzystwo Warszawskiej fabryki stali zakupiwszy od właściciela dóbr Targówek obszar, obejmujący 31 mr. 18 pręt. , zbudowało tam wielką fabrykę stali, przerabiającą żelazo surowe w aparatach Beasemera i zatrudniającą znaczną liczbę robotników. Obecnie N. P. liczy 263 dm. a na obszarze zajętym przez fabrykę stali 17 dm Ludność stała wynosi 4211 dusz, lecz ogólna ludność jest znacznie większą, z powodu iż mieszka tu znaczna liczba robotników przybywających z okolic i zapisanych do ksiąg niestałej ludności. Najważniejsza dźwignia korzystnego rozwoju osady, fabryka stali, jest obecnie stopniowo zwijana, z powodu przenoszenia takowej w głąb cesarstwa. Produkcya tej fabryki ulegała w ogólnej cyfrze nagłym przeskokom. Gdy w 1879 r. wartość wyrobu wynosiła 1, 069, 753 rs. a ilość robotn. 896 330 cudzoziem. , to w 1880 r. wyprodukowano za 5, 076, 785 rs. przy udziale 1037 robotn. 114 cudzoziem. . Zagranicznego surowca użyto za 1, 472, 479 rs. , krajowego za 268, 000 rs. , zarobek robotników wynosił 420, 000 rs. Wartość machin i budowli fabrycznych wynosiła w 1879 r. 1, 062, 460 rs. Drugi zakład wyrobu stali w pobliskiej wsi Brudno zajmował w 1880 r. 100 robot. 55 cudzoz. i wyrobił za 49, 800 rs. Na Nowej P. mieści się urząd wójta gminy Brudno, apteka i liczne sklepy obok drewnianych, pobudowano dość domów murowanych. Od murowanych, piętrowych i dwupiętrowych domów dziwnie odbijają szerokie, proste lecz nie brukowane i nie oświetlone ulice, piaszczysto lub błotniste na przemiany. Zamierzone wcielenie przedmieścia w obręb Warszawy zostało powstrzymanem z powodu znacznych wydatków, jakichby wymagało uporządkowanie i utrzymywanie osady, która ponosi obecnie niewielki tylko ciężar opłat gminnych. Szczegóły tyczące innych przedmieść P. podano pod właściwemi nazwiskami tych osad ob. Grochów, Pelcowizna. Ogólna ludność P. wraz z przedmieściami wynosi w przybliżeniu 40 do 50, 000. Sama ludność katolicka parafii pragskiej wynosiła w 1884 r. 28, 000 a do tego trzeba zaliczyć prócz dość znacznej ludności niestałej, jeszcze znaczny procent żydów i należących do innych wyznań chrześciańskich. 3. P. , os. młyn. nad rz. Mrożycą, pow. brzeziński, gm. MrogaDolna, par, Kołacinek, 1 dm. , 28 mk. , 24 mr. ziemi dwor. 4. P. , kol. i os. nad rz. Ner, pow. łęczycki, gm. i par. Poddębice, odl. od Łęczycy 26 w. ; kol. ma 31 dm. , 234 mk. ; os. ma 1 dm. , 7 mk. 5, P. , wś włośc. , pow. kozienicki, gm. i par. Zwoleń, odl. od Kozienic 27 w. ma 12 dm. , 116 mk. , 198 mr. włośc. ; garbarnia i olejarnia. 6. P. fol. , pow. iłżecki, gm. i par. Sienno, odl. od Iłży 19 w. a 2 1 2 w. od Sienna; leży na wzgórzu, ma 14 dm. , 83 mk. , 568 mr. ziemi dwor. 7. P. , wś, pow. konecki, gm. i par. Gowarczów, odl. od Końskich 9 w. , ma 10 dm. , 114 mk. , 2310 mr. ziemi dwors. , 23 mr. włośc. W 1827 r. było 10 dm. , 97 mk. Fol. P. wchodzi w skład dóbr Gowarczów. 8. P. , wś nad

Prańce

Pramsin

Pramsen

Prams

Pramort

Prałkowce

Pralniki

Pralnia

Pragarine

rz. Wisłą, pow. płoński, gm. Sielec, par. Czerwińska odl. o 30 w. od Płońska, ma 3 dm. , 16 mk. , 92 mr. Br. Ch. Pragurine litew, nazwa, tyle co, ,bezdenne, błoto pod. Kiernowem, pow. wileński. Praimiberg, szczyt górski, ob. Kieżmark t. IV, 55. Prakendorf, niem. Prackendorf, węg. Prakfalu, dawniej Praków wś górnicza, w hr. spiskiem Węgry, pow. gielnicki, na praw. brzegu rzeki Gielnicy, przy ujściu pot. Hralikowa, w pięknej okolicy Beskidu spiskiego, na płd. zach. od Gielnicy. Wś ta istniała już w XVI w. , gdyż według przywileju Ludwika Węgierskiego z 1375 r. miasto Gielnica posia dało siedm wsi, między nimi Fraków, dzisiej sze Prakendorf. Przeciwległe boki doliny ota czającej wieś, składają się z łupku talkowego i przeobrażonego. Pokład zwany JohauniGoldgang składa się przeważnie z białego kwarcu i gruboziarnistego węglanu żelaza; tu rozsiany jest też panabaz, siarczyk miedzi i żelaza; pokład zaś zwany Landstrasse składa się z wodanu żelaza i ma do 2 mt. grubości. Według Zipsera są też pokłady węglanu manganezu któremu towarzyszy żelazo magne tyczne w paśmie górskiem Tohanką zwanym. Istnieje tu siedm czynnych kopalni. W 1876 r. dostarczyły one z 4 gór 8516 klg. rudy miedzianej a z jednej góry 745 klg, miedzi i srebra. Oprócz tego są huty żelazne. W 1880 r. było 121 dm. , 758 mk. Niemców i Słowaków. Parafia rzymskokatolicka w Gielnicy a greko katolicka w Helcmanowcach. Obszar wynosi 5447 sążni kw. katastr. Sąd powiatowy, urząd podatkowy i stacya pocztowa w Gielnicy. Br. G. Praksedów al. Niwice, kol. nad rz. Wartą, pow. kolski, gm. Brudzew, par. Dobrów ewan. Koło, ma 8 dm. , 257 mr. Należała dawniej do dóbr Kwiatków i stanowi jedną całość z kol. Janów ob. . Prakwice, niem. Proeckelwitz, wś, pow. morąski, st. p. i tel. Kiszpork. Wś ta świadczy o kolonizacyi polskiej i w tym powiecie. Pralnia, uroczysko, pow. białostocki, w 2 okr. pol. , gm. Obrębniki, o 13 w. od Białegostoku. Pralniki, wś i dobra nad rzką Makasierką, dopł. Isłoczy, pow. miński, w 2 okr. pol. rakowskim, gm. Iwieniec, par. kat. Raków, ma 19 osad pełnonadziałowych; cerkiew pounicka, filia par. Ojceniewo, fundacyi obywatela Ra tyńskiego z 1805 r. Od początku bieżącego wieku aż do 1852 r. P. były własnością Ratyńskich, dziś należą do hr. Ledochowskich. Dobra te, dawniej obszerniejsze, teraz mają 889 dz. ziemi dworskiej w wybornej glebie. We dworze stare archiwum. Dochody przyno szą propinacye i młyny. A. Jel. Słownik Geograficzny Tom IX. Zeszyt 97. Prałkowce, rus. Prałkiwci, wś, pow. przemyski, 4 klm. na płd. zach. od sądu pow. , st. kol. , urz. pocz. i tel. w Przemyślu. Na płn. zach. i płn. leży Ostrów, na wsch. Kruhel Ma ły, na płd. wsch. Kruhel Wielki i Wituszyńce, na płd. zach. Rokszyce, na zach. Nahórczany. Wzdłuż granicy płn. płynie San od zachodu na wschód, łukiem na płn. wygiętym i przyjmuje w obrębie wsi dopływ od praw. brzegu. Zabudowania wiejskie leżą w półn. stronie obszaru 240 mt. . Na płd. zach. leży las, ,Długie 403 do 407 mt. wznies. Grupa domów Na Dołhim leży w środku obszaru. Własn. wiek. Feliks Drużbacki ma roli or. 189, łąk i ogr. 48, past. 30, lasu 712 mr. ; wł mn. roli or. 174, łąk i ogr. 27, past. 26 mr. W r. 1880 było 60 dm. , 376 mk. w gminie, 10 dm. , 90 mk. na obsz. dwor. ; 155 rz. kat. , 285 gr. kat. , 26 izrael; 176 Polaków, 287 Ru sinów. Par. rz. kat. w Przemyślu, gr. kat. w miejscu, dek i dyec. przemyska. Do par. należą Kruhel Wielki i Kruhel Mały. We wsi jest cerkiew drewniana przez Eustachego Druźbackiego w r. 1842 postawiona. Przy go ścińcu sanockim za P. występuje w kamienio łomie szary, nieco bitumiczny piaskowiec ze znacznem lepiszczem wapiennem. Skała ta zawiera liczne odciski i skorupy ammonitów. Ta obecność ammonitów wskazuje, iż jest to najstarszy horyzont kredowy, mianowicie neokom Dunikowski, Rzut oka na geol. stosunki Galicyi, str. 46. Lu. Dz. Pramort niem. , dobra w Pomeranii, pow. Franzburg, st. p. Zingst. Prams, kol. i młyn, pow. ziębicki, ob. Olbersdorf 2. . Pramsen 1. wś i fol. , pow. brzeski Brzeg na Szląsku, par. ew. Schwanowitz Żwanowice. W 1842 r. była tu kaplica ew. drewniana, szkoła ewang. , 56 dm. , 305 mk. 17 kat. . 2. P. , ob. Prężyna. Pramsin niem. , ob. Prężyna. Prańce, wś, pow. władysławowski, gm. i par. Błogosławieństwo, odl. od Władysławowa 31 w. , ma 9 dm. , 139 mk. W 1827 r. było 6 dm. , 82 mk. Prandocin al. Prendocin, w XV w. Prandoczyn, wś, pow, miechowski, gm. Kacice, par. Prandocin, leży w pobliżu drogi bitej z Miechowa do Słomnik, posiada kościół par. z kamienia ciosowego, szkołę początkową ogólną. W 1827 r. było 185 dm. , 1091 mk. Wieś ta stanowiła posiadłość rodu Odrowążów. Jeden z nich Wisław zamierzał założyć klasztor cystersów w Prandocinie, lecz na życzenie Iwona Odrowąża, biskupa krakowskiego, fundacyą przeniesiono do Mogiły pod Krakowem. W 1235 r. Henryk Brodaty uwalnia P. od straży; 1243 r. Bolesław Wstydliwy uwalnia

Pragurine

Prakwice

Praksedów

Prakendorf

Praimiberg

Prandocin

Prandotów

P. i kilka innych wsi klasztornych od stróży i przewodu; 1266 r. poddaje te wsie juryzdykcyi duchownej. W 1278 r. przywilej ksią żęcy nadaje P. prawo niemieckie. Kiedy po wstał kościół i parafia w P. niewiadomo. Po dana przez Sobieszczańskiego Enc. Org. i rubrycele kościelne wiadomość jakoby Floryan czy też Bartłomiej Ligęza, woj, krakowski, był fundatorem kościoła w 1814 r. nie zasługuje na wiarę dla braku dowodów i w obec świadectwa Długosza, który opowiada pod 1235 r. , iż Konrad mazowiecki walcząc z Bolesławem Wstydliwym, pozamieniał na warownie i poosadzał załogami kościół św. Jędrzeja pod Krakowem i kościoły w Skalmierzu, Jędrze jowie i Prendocinie, wskutek czego Henryk Brodaty i Bolesław powznosili w tych miej scowościach warownie z bali i kłód drze wnych. Dopiero w 1237 r. , po zawarciu ugo dy, wyprowadził Konrad załogi swe z tych warowni. W opisie parafii Długosz nic nie wspomina o założycielu, powiada tylko, że kościół jest p. w. św. Jana Chrzciciela, wzniesiony z kamienia ciosowego. Wieś, własność klasztoru w Mogile, miała 50 łanów kmiecych, dwie karczmy z rolą, zagrodn, z rolami. Dzie sięcinę, wartości do 50 grzyw. , brał klasztor. Był także folwark klasztorny i wykupione soł tystwo, niedające nikomu dziesięciny. Pleban miał swe role i łąki i grzywnę czynszu z kar czem na świecę paschalną, wedle dawnego zwyczaju i prawa a kmiecie dawali mu za meszne po mierze owsa i żyta Lib. Ben. , II, 32. Według reg. pob. pow. proszowskiego z r. 1581 wś Pręndoczin, należąca do opactwa Mogilańskiego, miała 46 łanów kmiecych, 8 zagr. z rolą, 12 komor, bez bydła, 1 karczmę, 1 chałupnik, czyn. , 12 ról Chatowskich Pawiński, Małop. 23. Co do dalszych kolei tej wsi ob. Kacice. P. par. , dek. miechowski, 3189 dusz. Br. Ch. Prandotów, folw. , pow. skierniewicki, gm. Doleck, par. Stara Rawa, odl. 7 w. od Skierniewic. Folw. ten odłączony od dóbr Trzcianna, ma rozległ, mr. 388 gr. orn. i ogrody mr. 356, łąk mr. 6, pastw. mr. 10, nieuż. mr. 16; bud. z drzewa 10; płodozmian 15 polowy. Prangenau niem. , ob. Prągowo i Pręgnowy. Prangschin niem. , ob. Prędzieszyn. Pranie, leśn. na pol. prus. Mazurach, pow. jańsborski, st. pocz. Turośl. Prantlack niem. , dobra ryc. , pow. irydlądzki, 5 1 2 klm. od st. pocz. i tel. Szępopeln. Obszar 188 1 2 ha. Prapolany, wś, pow. wyłkowyski, gm. Kibarty, par. Olwita, odl. od Wyłkowyszek 25 w. , ma 4 dm. , 61 mk. Prappeln niem. , wś, pow. królewiecki, st. pocz. , tel. i kol. żel. Królewiec. Prasatin, szczyt górski 855 mt na obszarze wsi Niżna, w hr. orawskiem. Praska, potok górski, wypływa z pod góry Praski 975 mt. , w obrębie gm. Pożoryty, w pow. kimpoluńskim, płynie na płn. zachód przez płd. wschod. część wsi, a opłynąwszy stopy szczytów Adama 1047 mi i Ewy 1009 mt. , zwraca się na płn. wschód i u płn. podnóża Magóry 1113 mt. wpada do Mołdawy z praw. brzegu. Długość biegu 7 klm. Prasneta, niem. AltHuette, według Kętrzyńskiego miejscowość w pow. suskim; w spisach nowszych nie zapisana. Prassberg niem. wś, pow. gołdapeki, st poczt. Tolmingkehmen. Prassen niem. 1, dobra ryc. , leśn. , cegielnia, pow. rastemborski, 7 klm. od st pocz. i tel. Szępopeln. Nałożą tu folw. Gross Bloskeim, Landkeim, Leunenburg, Wangnick i Wettin; razem obszaru 2716 ha, z tego 602 ha lasu. Jestto majorat hr. Eulenburg. 2. P. , folw. do Frednów należący, pow. suskie st. pocz, Rudzicz, par. kat. Iława, ew. Frednowy. W 1868 r. 7 bud. , 4 dm. , 22 mk. ewang. Prassnicken niem. , dobra ryc. , z folw. Herrmanshof i os. holend. Spohr I, pow. królewiecki, 5 kim. od st. pocz. i tel. Waldau. Obszar 298 1 2 ha. Praszczyki, wś i os. karcz. , nad rz. Kostrzewską Wodą, pow. częstochowski, gm. Panki, par. Truskolasy; wś ma 46 dm. , 431 mk, 695 mr. dwors. ; os. 2 dm. , 7 mk. , 39 mr. ; os. karcz. 1 dm. , 3 mk. , 3 mr. W 1827 r. było 32 dm. , 256 mk. Praszka, niem. Prauskaw, osada miejska, folw. , os. leś. , przed 1865 r. miasteczko, pow. wieluński, gm. i par. Praszka, odl. 21 w. od Wielunia. Leży nad Prosną i jej dopływem rzeczką Śmierdzącą, na wznies. 604 st. n, p. m. Na prawym brzegu Prosny, na płd. od Praszki, występuje jura brunatna, składająca się z piasków i piaskowców żelazistych; są również pokłady torfu i rudy żelaznej. P. posiada kościół par. murowany, cerkiew prawosławną, dom przytułku dla 6 ubogich, szkołę początkową ogólną, sąd gm. okr. V, st. pocz. , komorę celną na granicy od Prus, straż ogniową ochotniczą, aptekę, około 250 dm. 60 murow. i do 3000 mk. Ludność trudni się głównie szewctwem i stolarstwem. Z zakładów przemysłowych są młyn parowy i kilka małych garbarni. Po pożarze, który w 1852 r. zniszczył całą osadę, odbudowała się ona na nowo według ułożonego wtedy planu regulacyjnego. P. prawdopodobnie była pierwotnie osadą górniczą, należącą do sąsiedniej wsi Strojec Stradziec. Dobywanie rudy żelaznej błotnej, obfitującej w żelazo, zajmowało już w XV w. ludność osady. Niezbyt żyzna gleba nie sprzyjała pracy rolniczej a pograniczne i nadrzeczne położenie

Prandotów

Prangenau

Prangschin

Pranie

Prantlack

Prapolany

Prappeln

Prasatin

Praska

Prasneta

Prassberg 

Praszczyki

Praszka

Praszki

nadawało się do wytworzenia tu handlowego i przemysłowego ogniska. Nazwa sąsiedniej wsi Kowale, wskazuje na rodzaj zajęcia ludności. Z czasem P. wyniosła się po nad sąsiednie osady przez swe pomyślniejsze położenie i otrzymanie praw osady miejskiej. Wynikiem skupienia tu ludności i pracy przemysłowej było zubożenie sąsiednich parafii Strojec i Kowale i wcielenie takowych do młodszej prawdopodobnie lecz bogatszej parafii w Praszce. Fundatorami kościoła i założycielami miasta byli zapewne właściciele Strojca i Praszki, Nieczujowie, którzy przybrali nazwisko Praskich. Według reg. pobor, z 1552 r. w Strojcu i Praszce władają Prascy. W Strojcu jest kuźnica o 2 kołach wodnych. W 1563 r. P. ma 2 rzemieśl. Wieluń 133, Bolesławiec 45 i płaci soszu 4 zł. 24 gr. Przy mieście jest młyn o 2 kołach Pawiński, Wielkop. , II, 294, 309. W mieście jest jednak szkoła, kościół zaopatrzony jest w aparaty 4 srebrne kielichy, księgi około 1521 r. jest mszał drukowany i agenda krakowska, pleban ma łan dający mu pół grzyw. czynszu, pobiera też z łanów miejskich meszne po mierze owsa i żyta a z łanów szlacheckich i dziedzicznych dziesięcinę snopową Łaski, Lib. Ben. , II, 123, 124. Zygmunt III bawiąc w P. 1620 r. miał na prośbę mieszczan wydać przywileje na utworzenie cechów Sobieszcz. Enc. Org. . Od Praskich przeszła P. i przyległe dobra w ręce Wężyków, którzy upamiętnili się przez przebudowanie kościoła Zofia Wężykowa, kaszt. wieluńska i dobudowanie dwóch kaplic, fundacyą prebendarza i altaryi, mieszczanom zaś stali się pamiętni przez pozbawienie ich praw miejskich i obciążenie pańszczyznianemi powinnościami. Mimo to, dzięki pogranicznemu położeniu, osada utrzymywała swój miejski charakter lecz zaludnioną została przez żydów. W 1807 r. było tu 1000 mk, w tej liczbie 300 żydów. W 1827 r. P. ma 186 dm. , 1850 mk; w 1862 r. było 221 dm. , 2258 mk. , przeważnie żydów. Po Wężykach dziedzicami miasta i dóbr byli w polowie XVIII w. Mączyńscy a w końcu hr. Tomasz Potocki i jego spadkobiercy. Staranne gospodarstwo zaprowadzone w tutejszych dobrach opisane zostało w, ,Opisie podróży po kraju przez uczniów instytutu marymonckiego Bibl. Warsz. 1848 r. , I, 41. Dobra Praszka składały się w 1885 r. z folw. Praszka, Rozterk, Grodzieczyzna, Raczyzna i Kuźnieczka. Rozl. dom. mr. 3191; folw. P. gr. or. i ogr. mr. 249, łąk mr. 45, pastw. mr. 12, zarośli mr. 6, nieuż. mr. 19, razem mr. 331; bud. murow. 13; płodozmian 9 polowy; fol. Rozterk gr. or. i ogr. mr. 212, łąk mr, 27, zarośli mr. 5, nieuż. mr. 23, razem mr. 267; bud. mur. 2, z drzewa 7; płodozmian 10 polowy; folw. Grodzieczyzna gr. or. i ogr. mr. 453, łąk mr. 10, pastw. mr. 14, lasu mr. 605, nieuż. mr. 88, razem mr. 1170; bud. mur. 14, z drzewa 3; płodozmian 9 polowy; folw. Raczyzna gr. or. i ogr. mr. 513, łąk mr. 5, lasu mr. 602, nieuż. mr. 21, razem mr. 1141; bud. mur. 6, z drzewa 3; płodozmian 13 polowy; folw. Kuźniczka gr. or. i ogr. mr. 170, łąk mr. 101, zarośli mr. 1, nieuż. mr. 9, razem mr. 281; bud. mur. 2, z drzewa 4; płodozmian 9 polowy, las nieurządzony. W skład dóbr wchodziły os. Praszka os. 213, z gr. mr. 1010; wś Szyszków os. 32, z gr. mr. 342; wś Strojec os. 43, z gr. mr. 467; wś Wygiełdo w os. 24, z gr. mr. 386; wś Brzeziny os. 33, z gr. mr. 403; wś Prosna os. 19, z gr. mr. 329; wś Rosocha os. 14, z gr. mr. 134; wś Skotnica os. 34, z gr. mr. 258; wś Bugaj os. 2, z gr. mr. 12. P. par. , dek. wieluński, 4030 dusz. P. gmina należy do s. gm. okr. V w miejscu. Ma 16, 691 mr. obszaru i 7800 mk. Br. Ch. Praszki, wś, folw. , os. młyn. nad rz. Wolborką, pow. brzeziński, gm. Będków, par. Łaznów, leży przy linii dr. żel. warsz. wied. , niedaleko st. Rokiciny, odl. 21 w, od Brzezin; wś ma 30 dm. , 318 mk. ; folw. 8 dm. , 63 mk. ; os. młyn. 1 dm. , 4 mk, 15 mr. Przechował się ciekawy wyrok wydany 1488 r. w grodzie łęczyckim przez Floriana de Komorowa, skarbnika brzeskiego i starostę łęczyckiego, w sprawie granicy między wsią Praszki i Wola Praska, należącymi do Stanisława Pokrzywnickiego, a Kurowicami, wsią bisk. krakowskiego klucz Pabianicki i Łaznowem, wsią bisk. kujawskiego Muczk. Rzysz. , II, 575. W akcie tym wś zwana jest Praskij i Prasska, tudzież wymieniona nieistniejąca dziś Wola Praska. Dobra P. składały się w 1871 r. z folw. Praszki i Teodorów, rozl. mr. 1202 gr, or. i ogr. mr. 661, łąk mr. 55, pastw. mr. 100, lasu mr. 90, zarośli mr. 170, w osadach mr. 15, nieuż. mr. 111; bud. mur. 2, z drzewa 9; gospodarstwo 4 polowe pokłady torfu. Wieś P. os. 33, z gr. mr. 362; wś Teodorów os. 4, z gr. mr. 24. Praszków, młyn, ob. Piekłów. Praszlauken niem, , wś, pow. gąbiński, st. pocz. Walterkehmen. Prasztuły, mylnie podano ob. Krasnosielc, IV, 638 zamiast Przytuły. Praszywa 1. góra lesista, w Karpatach szląskich, w obr. gm. Wędrynia Wendrin, w pow. cieszyńskim, ob w. sąd. jabłonkowskim, nad granicą od Bystrzycy i Nidku. Od płn. zach. opływa ją pot. Wędrynka, a od płd. wsch. Głuchowa, dopływy Olszy. Wznies. 569 mt. szt. gen. . 2. P. , góra i szczyt lesisty, w Karpatach szląskich, w dziale jabłonkowskim, w odnogach północnych, na granicy Ligoty Górnej OberEllgoth, w pow. cieszyńskim, obw. sąd. frydeckim, i Ligotą Kameral

Praszki

Praszków

Praszlauken

Prasztuły

Praszywa

Praszywka

Praszywka

Pratków

ną, w pow. i obw. sąd. cieszyńskim, na pra wym brzegu Moraw ki. Wznosi się do wys. 843 mt. nmp. szt. gen. . Na płd. od niego szczyt Jagocz 861 mt. , na płd. zach. Czubel 796 mt. . Liczne potoki spływają ku zacho dowi do Morawki, a ku płn. do Holczyny, do pływu Łuczyny jakoteż na płn. wsch do Słonówki, dopływu Olszy. 3. P. , potężny dział górski w Tatrach niżnich, w zach. ich części, rozciągający się w głównym grzbiecie, od wsch. ku płd. zach, , między 36 59 a 37 9 wsch. dłg. g. Ferro, na południowej granicy hr. liptowskiego z hr. zwoleńskiem. Jest to lesista, dzika grupa gór, przytykająca odl wschodu do działu górskiego Dżumbir. Oba te działy górskie łączy szczyt Chabieniec Chabenec, 1955 mt. wznies. Odtąd ciągnie się grzbiet ku zach. aż po szczyt Wielką Halę 1640 mt. . Cokolwiek na wschód wznosi się szczyt Latiborska Hala 1648 mt. . Od Wielkiej Huli zwraca się na płd. zach. aż po szczyt Kosarzysko Wielkie 1682 mt. . Ta zwraca się znowu na zach. i w szczycie Chochuli Wielkiej al. Kochali Wielkiej dosięga 1754 mt. Tu zwraca się nagle ku płd. kończąc się nad przecznicą korytnicką 1103 mt. , stano wiącą przejście z doliny Rewuczanki do doli ny Hronu. Długość działu 18 klm. Ze stoków płn. spływają strugi zapomocą Łupczanki do Wagu, a przez Łużankę do Rewuczanki. Stok płd. należy do Hronu. Na płn. stoku legły li ptowskie osady górnicze Łużna i Magórka, jakoteż Osada z Korytnicą, zakładem kąpie lowym. Br. G. Praszywka, potok podgórski, powstaje na obszarze Ligoty Górnej, w pow. cieszyńskim, obw. sąd. frydeckim, u płn. zach. podnóży gó ry Praszywy; płynie na płn. zach. przez ob szar Ligoty Dolnej i Noszowic a następnie podpływa pod Bukowiec, w końcu przechodzi na obszar gm. Wojkowic, gdzie poniżej gościńca frydeckiego łączy się z praw. brzegu z Rybją, tworząc rz. Holczynę, dopływ Łuczyny. Dłu gość biega 4 1 2 klm. Br. G. Praszywka, góra i szczyt lesisty w Beski dzie żywieckim, w gm. Rycerka Górna, pow. żywiecki, między pot. Rycerką i Rycerskim. Wznies. 1043 mt. Br. G. Praszywka, grupa domów, w gm. Rycerka Górna, pow. żywiecki, na zach. stoku góry Praszywki 1043 mt. , ma 2 dm. , 10 mk. Pratków, w XVI w. Prathkow wś i os. karcz. , pow. sieradzki, gm. Wojsławice, par. Korczew, odl. od Sieradza 15 w. , posiada szkołę początkową. Wieś, obecnie kolonia, ma 48 dm. , 327 mk. ; karcz. 1 dm. , 8 mk. Według Lib. Ben. Łask. 1, 481 łany kmiece dawały dziesięcinę na stół arcybiskupi a kolędę pleban w Korczewie, folwarczne zaś dziesięcinę dawały plebanowi. Według reg. pob. pow. szadkowskiego z r. 1552 1553 wś P. , w czę ści Jana Krusa miała 1 łan. Część Jana Kamockiego miała 4 łany. Część Mikołaja Pratkowskiego 2 lany Pawiński, Wielkp. II, 245. Br. Ch. Pratkowice, w XVI w. Prathkovicze, Prawkowycze i Praphkovicze wś, folw. , pow. noworadomski, gm. i par. Wielgomłyny; wś ma 35 dm. , 252 mk. , 544 mr. ; fol 4 dm. , 615 mr. W 1827 r. było 30 dm. , 173 mk. Na wyroku królewskim z 1466 r. , w sprawie między bisk. kujawskim Jakubom a Mikołajem Oporowskim o groblę pomiędzy Raciążkiem a Ciechocin kiem, podpisany jest Piotr Donin z Prawkowic podkom. sandomier. Muczk. Rzyszcz. Kod. dyp. , II, 532, W Lib. Ben, Łask. II, 204, 207 wś ta podana z trzema waryantami nazwiska; łany fol. dają dziesięcinę plebanowi w Wielgomłynach, kmiece zaś pleb. w Chełmie. Według reg. pob. pow. radomskiego z r, 15521553 wś Prawkowicze, w par, Wielgy Młyn, własność Gmościńskiej, miała 8 osad, a łącznie z Sokolą Górą 8 łanów Pawiński, Wielkp. II, 276. Br. Ch. Pratkuny, wś, pow. nowoaleksandrowski, na zach. od wsi Poubiany, o 8 w. na płd. zach. od mka Sołoki. Pod wsią wznosi się góra t, n. , 113 saż. n. p. m. Pratten niem. , ob. Napratten. Pratulin, wś i folw. nad rz. Bugiem, pow, konstantynowski, gra. Bohukały, par. Pratulin wschod. obrz. , odl. 16 w. od Janowa, ma 13 dm. , 170 mk. ; w 1827 r. było 43 dm. , 306 mk. Jest tu cerkiew parafialna, kościół par. katolicki zamknięty został w 1876 r. Na obszarze folw. gorzelnia, olejarnia, wiatrak, pokłady torfu. P. pierwotnie zwał się podobno Hornow, nazwę tę nosił jeszcze w 1478 r. W 1686 r. Tomasz z Nasiłowa Ostrowski odbudował stary kościół i założył parafią; nowe uposażenie kościoła uczynił w 1787 r. Jan Potocki, dziedzic. W 1838 r, Tomasz Mostowski wzniósł kościół murowany p. w. św. Piotra i Pawła. Cerkiew grekounicka, niewiadomej erekcyi wspominana w wizytach z 1738, 1751, 1757; nowo wybudowana 1852 r. Założycielem miasta w 1732 r. miał być Józef Fran. Sapieha, Joachim Potocki, ststa trembowelski, uzyskał u Augusta III przywilej na jarmark dwutygodniowy, który poraz pierwszy odbyt się 1761 r. Miasto nie mając warunków bytu nie mogło się rozwijać, ztąd osada zachowała charakter wsi. W 1861 r. parafia P. dek. kodeński obejmowała 1850 dusz obrz. grec. 251 obrz. łaciń, 32a katol. , 14 mahometan i 62 żydów, ogółem 2309. Dobra Pratulin składały się w 1886 r. z folw. P. i Zaczepki, z awulusem Krynica. ., rozl. mr. 2275 folw. P. gr. or. i ogr. mr. 587, łąk mr. 359, pastw. mr. 104, lasu mr. 63, nieuż. mr. 182, razem mr. 1295;

Pratkowice

Pratkuny

Pratten

Pratulin

Pratwalki

Prawda

Prawciuki

Prawaluk

Prauster

Praust

Praussen

Prausnitz

Prauske

Prauschwitz

Praus

Praurimie

Praukau

Prauerschitteu

Pratwin

Pratwa

Pratwa

bud. mur. 11, z drzewa 35; płodozmian 12 polowy; folw. Zaczepki z przyl. Krynica gr. or. i ogr. mr. 629, łąk mr. 47, pastw. mr. 8, lasu mr. 278, nieuż. mr. 18, razem 980; bud. mur. 4, z drzewa 17; płodozmian 12 polowy, las nieurządzony. W skład dóbr wchodziły wś P. os. 8, z gr. mr. 7, wś Bohukały os. 56, z gr. mr. 1019, wś Zaczepki os. 52, z gr. 994, wś Łągi os. 46, z gr. mr. 452. Br. Ch. Pratwa, niem. Proschlitzer Bach, rzka, lewy dopływ Prosny powstaje pod Guzanowem, na Szląsku, o 8 klm. na zachód od Górzowa i Pra szki; płynie od wschodu ku zachodowi na Na sale, Gosław, Parusowice, Chudobę, Sarnów, Kochłowice, Biskupice, Prośnicę Proschlitz, gdzie skręca ku północy, Miechów Omechau i Kosztów; mija Siemianice w pow. ostrzeszowskim i wpada do Prosny na łąkach siemianickich. Długość biegu wynosi około 27 klm. ; przyjmuje drobne strugi. Obraca Piłę pod Prośnicą i młyn Olek między Miechowem a Kosztowem; pod Prosznicą rozdziela się na 2 ramiona i tworzy Wielki staw; w pow. ostrzeszowskim płynie 1800 metrów. Kopalnie rudy żelaznej znajdują się nad Pratwą w Gosławiu. E. Cal. Pratwalki, wś, pow. rossieński, par. niemoksztyńska. Pratwin, ob. Przetwin. Prauerschitteu niem. , wś i folw. , pow. frydlądzki, st. poczt. , tel. i kol. żel. Bartoszyce. Praukau, 1217 r. Prauicouo, wś, pow. wołowski, par. Lubiąż. W 1842 r. 67 dm. , folw. 497 mk. 79 ewang. , szkoła katol. filialna, młyn wodny, potażarnia, gorzelnia. Wś należała do klasztoru w Lubiążu. Praurimie al. Wesoła, wzgórze pod Kownem, ob. Aleksota. Praus, 1394 Praws, wś nad rz. Slęzą, pow. niemczyński, posiada kościół par. ewang. , kaplicę katol, i ewang. W 1842 r. było 51 dm. , folw. i dwór, 441 mk. 157 katol. Prauschwitz, ob. Pruszczewo, pow. kościański. Prauske 1. Cruciusa, wś, pow. rozborski, odl 3 3 4 mil. od mta pow. par. ewang. Gebelzig Ober. Do 1815 r. należała do saskich Łużyc. W 1842 r. 34 dm. , 164 mk. przeważnie Serbów łużyckich. 2. P. Rietschen, wś, pow. rozborski, par. Danbitz. W 1842 r. 45 dm. , 277 mk. ewang. Prausnitz Nieder i Ober, 1370 Pruznicz, wś i dobra, pow. jaworski, par. ewan. w miejscu, odl 1 1 4 mili od rata pow. W 1842 r. był tu kościół par. ewang. od 1801 r. , kaplica katol filia par. Seichau, szkoła ewang. , dwie rezydencye pańskie, 3 folw. , 154 dm. , 969 mk. 20 katol, 5 młynów wodnych, piec wapienny, łomy kamienia. Hodowla bydła i owiec. Parafia i kościół istniały tu już w XV w. W r. 152326 prob. Otto von Zedlitz i cała gmina przyjęła naukę Lutra i wprowadziła nowy obrządek kościoła. W XVII w. odebrali katolicy kościół i szkoła została zamkniętą w 1666 r. a dopiero w 1741 r. na nowo otwartą. Praussen niem. , posiadł. , pow. świętosiekierski, 6 klm. od st. pocz. , tel. i kol. żel. Ludwigsort. Obszaru 150 ha. Praust niem. , ob. Pruszcz. Prauster 1. Krug niem. , os. do wsi Braunsdorf należąca, pow. gdański, ma 7 mk. 2. P. Pfarrdorf wyb. , do Pruszcza należące, pow. gdański, 3. P. Schild, wyb. do Prusz. cza należące, pow. gdański. 4. P. Schleuse wyb. do Pruszcza należące, pow. gdański. Prawaluk, jezioro w obrębie dóbr Orniany, w pow. wileńskim. Prawciuki, wś nad rz. Sołokuczą, prawym dopł. Prypeci, w zach. stronie pow. rzeczyckiego, przy granicy pow. mozyrskiego, w 2 okr. pol jurewickim, w gm. narowlańskiej, ma 2 osad; miejscowość dość malownicza, falista, grunta wyborne, łąk dużo, most na Sołokuczy. Prawda 1. kol. nad rz. Górecką, pow. łódzki, gm. Gospodarz, par. Rzgów, ma 30 dm. , 296 mk. , 497 mr. W 1827 r. 16 dm, , 158 mk. Wchodziła w skład dóbr rząd. Gospodarz, oddzielonych od dóbr Pabianice. 2. P. , pow. miechowski, gm. Michałowice, par. Węcławice. 3. P. , fol. , pow. tomaszowski, gm. Kotlice, par. Dub, odl 30 w. od Tomaszowa. Fol. ten powstał z gruntów należących do probostwa Dub, ma rozl mr. 401 gr. or. , i ogr. mr. 296, łąk mr. 54, lasu mr. 39, nieuż. mr. 12; bud. mur. 3, z drzewa 3, las nieurządzony. 4. P. , wś, fol. i majorat rząd. , pow. łukowski, gm. Prawda par. Stoczek, odl około 30 w. od Łukowa, 31 dm. , 210 mk. 14 żydów. W 1827 r, 19 dm. , 122 mk. Dobra P. stanowiły własność rządową. W 1835 r. z dóbr tych wydzielono na majorat gen. Gołowina folw. Prawda mr. 780, Borek mr. 112, Januszówka mr. 144, Lasy mr. 2961; młyny Dąbek mr. 6, Okuń mr. 60, Sniczek mr. 69, Ozimek mr. 105; sołtystwo Kinkówka mr. 61, razem mr. 4298. Należały toż wsi P. os. 17, z gr. mr. 561; Wólka Poznańska os. 6, z gr. mr. 198; Kobiałki os. 22, z gr. mr. 713; Jamielnie os. 42, z gr. mr. 1293; Kiecikowa os. 18, z gr. mr. 606; Ruda os. 7, z gr. mr. 165; Kisielek os. 31, z gr. mr. 1023; Wola Kisielska os. 23, z gr. mr. 815; Kadzidła os. 6, z gr. mr. 173; Mizary os. 40, z gr. mr. 982; Błażej ki os. 13, z gr. mr. 421; Wólka Różańska os. 15 z grun. mr. 408; Borki os. 5, z grun. mr. 119; Rosy os. 13, z gr. mr, 535 Toczyska os. 43, z grun. mr, 985; Soćki os. 10, z grun. mr. 328; Zabiele os. 24, z gr. mr. 882; Zgorz

Prawdzino

Prawęcin

nica os. 30, z gr. mr. 1192; Januszówka lsza os. 4, z gr. mr. 156; Januszówka 2ga os. 15, z gr. mr. 78; Róża lsza os. 88, z gr. mr. 2684; Róża 2ga os. 19, z gr. mr. 47. Wydzielono na majorat Iwowe dla gen. Gorłowa wś Chromin mr. 801 i wś Łopacianka mr. 587. Pozostało przy skarbie folw. Jamielnik mr. 751, Lipniak mr. 716, Zwola mr. 631, Sucha Wola mr. 331; młyny Komar mr. 4 i Grobla; obszar leśny mr. 1574; os. Stoczek mr. 313; wsie Lipniak mr. 127, Jedlanka mr. 2067, Zagoździe mr. 919, Jamielnik mr. 1127, Szyszki mr. 920, Zwoła mr. 846, Sucha Wola mr. 238. P. gmina należy do sądu gm. we wsi Miast ków Kościelny odl. 13 w. , urząd gm. w os. Stoczek, st. poczt. Łuków 30 w. , Siedlce 36 w. i Żelechów. Gmina P. graniczy z gmina mi Mysłow i Miastków, ma 5729 mk. 1881, w tej liczbie 2839 męż. , 2890 kob. ; co do wy znania 5198 katol. , 528 żyd. i 3 prawosł. Ob szar wynosi około 24, 000 mr. 12, 914 dzies. , w tem 14, 000 mr. ornej ziemi a reszta pod łąkami, lasami, budynkami. Gleba żytnia, ro dzi żyto, owies i kartofle; sieją też pszenicę, jęczmień, proso i groch. Znajduje się w gmi nie 283 koni, 2420 bydła, 3850 owiec, 826 świń. Jedyna szkoła począt. w Stoczku liczy do 100 dzieci. W skład gminy wchodzą Błażejki, Borki, Dębek, Dąbina, Jamielne, Jamiel nik, Januszówka, Kadzidło, Kapica fol. , Kienkówka, Kisielsk, KisielskaWola, Kochany, Kobiałki, Mizary, Okoń, Poznańska Wólka, Prawda, Rossy, Róża, RóżańskaWólka, Ru da, Rudnik, Soćki, Stoczek, Toczyska, Zabiele, Zaskwira i Zgórznica. 5. P. , pow. augu stowski, gm. Dowspuda, par. Janówka, odl. od Augustowa 15 w. , ma 1 dm. Br. Ch. Prawda 1. wólka w gm. Raciborowice, pow. krakowski, tuż nad granicą Galicyi z królestwem polskiem, między Łysą górą 284 mt. a wzgórzem Pod Pielgrzymowem 305 rat, . W 1880 r. 8 dm. , 44 mk. 2. P. , os. w zachodniej stronie Pankowie, pow. brodzki. Prawdniki, wś, ob. Prawiedniki. Prawdowo 1. wś na pol. prus. Mazu rach, pow. ządzborski, na płn. od mikołajkowskich lasów, w pobliżu st. p. i tel. Mikołajek. W r. 1623 znajdujemy w P. Jakuba Brodę, któremu r. 1635 ks. Jerzy Wilhelm zatwier dza przywilej na dwie włóki tamże. 2. P. Nowe, dobra, tamże. Ad. N. Prawdzino, wś nad rz. Brożą, pow. bobrujski, w 2 okr. pol. paryckim, gm. Broża, ma 13 osad; miejscowość poleska, piaszczysta, równa, nizinna. A. Jel. Prawdziska, wś na pol. prus. Mazurach, pow. łecki, ledwie 1 2 klm. od granicy królestwa polskiego, 7 klm. na płd. wsch. od st. poczt. Kalinowa. Jakub Reiff, zwany Walter, wójt łecki, sprzedaje r. 1505 Jadamowi Sandam i Mikołajowi Belom 10 włók pod Prawdziskami, biorąc za włókę 3 dobre woły. Prawego brzegu Odry, droga żelazna na Szląsku pruskim, wychodzi z Wrocławia i przechodzi przez OleśnicęBernstadt Namysłów Konstad KluczborkVossowską TarnowiecBytom LaurahuetteSzopienice Emanuel Segen TychówPszczynę i w Dziedzicach łączy się z linią austryacką kolei Północnej. Odnogi jej są 1 OleśnicaSyców Bralin KępnoPodzamcze 8 mil długości; 2 VossowskaMałepany Opole 4 mile dłg. Ogólna długość wynosi 316, 8 klm. Prawęcice, w XVI w. Praweczice kol. i os. nad rzeczką, pow. łęczycki, gm. Chociezow, par. Bełdów, odl od Łęczycy 23 w. ; kol. ma 31 dm. , 295 mk. ; os, 1 dm. Według Lib. Bon. Łask. II, 377 łany kmiece dawały plebanowi w Bełdowie tylko kolędę po groszu z łanu, zaś dziesięcinę klasztorowi w Trzemesznie myl nie wydrukowano Przemyslensi. Według reg. pobor. pow. łęczyckiego z r. 1576 wś Praweczicze miała 7 łanów, 2 wójtowskie łany, 13 osad; należała do opactwa trzemeszeńskiego Pawiński, Wielkop. , II, 54. Br. Ch. Prawęcin, wś, pow. opatowski, gm. i par. Kunów, odl. od Opatowa 23 w. , 44 dm. , 307 mk. , 620 mr. ziemi włośc. W 1827 r. 20 dm. , 151 mk. Wś ta była pierwotnie osadą leśną śród puszcz otaczających Łysogóry. Przemysł leśny zajmował prawdopodobnie nieliczną ludność. Chcąc zwiększyć dochody swej posiadłości przez ściągnięcie osadników i wykarczowanie lasów na orne pola, uzyskuje w 1340 r. od Kazimierza W. Jadwiga, wdowa po Broszku, wraz z synami Tomisławem, Falisławem i Wojciechem, przywilej na założenie na obszarze dąbrowy merica, zwanej Prawęcinem, wsi na prawie niemieckiem średzkiem, na 24 łanach i na przeniesienie kmieci wsi Prawęcina z pod prawa polskiego na niemieckie. Przeszedłszy na własność trzech braci, w dalszych pokoleniach wieś dzieliła się na drobne części. Ilość łanów osadzonych nie dosięgała zapewne nigdy cyfry oznaczonej w przywileju królewskim, sołtystwo też nie zostało utworzone i obsadzone. W połowie XV w. drobniejsze cząstki skupiły się znowu w ręku Tomasza h. Róża, zwanego Kalski, Pozostała po nim wdowa Barbara z domu Morawa, zapisała klasztorowi św. krzyzkiemu 50 grzywien, zabezpieczając na swej posiadłości, w skutek czego P. przeszedł na własność klasztoru. Było wtedy 6 łan. kmiec, płacących po 1 2 grzywny, poradlnego 2 grosze, 30 jaj, 2 koguty, 2 sery; jeden dzień w tygodniu odrabiano własnym wozem i pługiem. Prócz tego były 4 karczmy z rolą, zagrodnicy płacący ogółem 3 grzyw. 4 gr. Z roli karczemnej i z ról kmiecych płacono dziesięcinę wartości

Prawda

Prawdniki

Prawęcice

Prawego brzegu Odry

Prawdowo

Prawdziska

Prawda

Prawkowice

Prawingen

Prawina

Prawiedniki

Prawicz

około 30 grzyw. probostwu w Kunowie. Ist niał też folwark, z którego płacono dziesięci nę do Gielszowa z łanów innych dawano miarę jęczmienia i 4 korce owsa, jako meszne zapewne Długosz, L. B. , II, 477 i III, 237. Według reg. pob. pow. sandomierskiego z r. 1578 wś P. , w par. Kunów, należała do opac twa św. krzyzkiego, miała 11 osad, 5 1 2 łan. , 1 zagr. z rolą, 2 komor. biednych Pawiński, Małop. , 193. Br. Ch. Prawicz al. Brabec potok górski, wypły wa w Karpatach wschodnich, w gm. Lolina, pow. dolińskim, z pod grzbietu łączącego grzbiet Gorganu ilemskiego z grzbietem Jajec, w krainie kosodrzewu i płynie leśnym paro wem na płn. wsch. , przybierając liczne strugi. Prawie w połowie, na wysok. 875 mt. , znajdu je się śluza, która wstrzymując wodę, tworzy spory stawek. Wezbrana woda pędzi korytem i zabiera w różnych miejscach ponakładane kłody, które spławia aż do Świcy. Od tej śluzy wzdłuż potoku prowadzi droga do doli ny Świcy. Ubiegłszy 6 klm. wpada do Świ cy z prawego brzegu. Br. G. Prawiedniki, w XV w. Prawydlnyki, wś nad rz. Bystrzycą, pow. lubelski, gm. Zemborzyce, par. Krężnica Jara, odl. 13 w. od Lublina, ma młyn wodny, pokłady kamienia wapiennego i torfu. W 1827 r. było 24 dm. , 163 mk. W 1885 r. fol. P. rozl mr. 524 gr. or. i ogr. mr. 329, łąk mr. 48, past. mr. 1, lasu mr. 130 nieuż. mr. 16; bud. mur. 2, z drzewa 8; płodozmian 5, 6 i 7polowy, las nieurządzony. Wś P. os. 21, z gr. mr. 568. Wspomina tę wieś Długosz, lecz nie daje jej opisu Lib. Ben. , II, 540. Toż samo reg. pobor. pow. lubelskiego z 1531 r. wymieniają nazwę tylko, bez żadnych szczegółów Pawiń. , Małop. , 354. Prawina, ob. Prowena. Prawingen, dobra koronne, w okr. , pow. i par. tukumskiej Kurlandya. Prawkowice, ob. Pratkowice. Prawkowski Las, wielki las dębowy, na wschód od wsi Koszlany, w pow. lipowieckim. Prawnik, os. , ob. Niepołomice t. VII, 106. Prawno, wś nad rzką Stróżą i Podlipie, pow. nowoaleksandryjski puławski, gm. Rybitwy, par. Prawno, posiada kościół par. dre wniany, 37 osad, 332 mr. , młyn i tartak. W r. 1827 18 dm. , 343 mk. Wś wchodziła w skład dóbr Mazanów. Założona prawdopodobnie przez Sienińskich. Ani Długosz, ani regestra pobor. z XVI w. nie wymieniają P. Kościół i parafią erygował tu w 1614 r. Jan Abraham z Sien na Sieniński, dziedzic Mazanowa i Krasnego. Obecny pochodzi z XVIII w. Dykcyonarz Echarda nazywa P. miasteczkiem w dopeł nieniach; spis z 1827 r. podaje P. jako miasto. P. par. , dek nowoaleksandryjski dawniej chodelski, 1111 dusz. Br. Ch. Prawomyśl, niem. Bergthal, os. , pow. chodzieski, na praw. brzegu Noteci, par. i st. dr. żel. w Miasteczku Friedheim, odl. 6 klm. poczta w Kaczorach Erpel, 39 dm. 320 mk. 168 kat. , 152 prot. . Prawten niem. , wś, pow. królewieckie st. poczt. Neuhausen. Prawutyn 1. Mały, wś, pow. nowogradwołyński, gm. Berezdów, ma 217 dusz włościan, ziemi włośc. 759 dzies. Należy do dóbr wielkoprawutyńskich, własność Woroniczów. 2. P. Wielki, wś, pow. nowogradwołyński, gm. żołobeńska, par. Berezdów, ma 231 dusz męż. włościan, ziemi 895 dzies. Niegdyś należała do dóbr berezdowskich ks. Jabłonowskich. przez ks. Stanisława sprzedana Woroniczom, stanowi ich własność. Przy rezydencyi dziedziców jest mszalna katol. kaplica. Dobra prawutyńskie, do których należy wś P. Mały i Chizówka, mają 1573 dzies. ziemi dworskiej. PrawyLas, wś, pow. suwalski, gm. i par. Przerośl odl. od Suwałk 25 w. , ma 45 dm. , 240 mk. Prazdniki, wś, pow. wołkowyski, w 3 okr. pol. , gm. Bojary, o 22 1 2 w. od Wołkowyska. Prażma, wś, pow. cieszyński, obw. sąd. frydecki, na Szlązku austr. , na lew. brzegu Morawki, przy zejściu się gościńców od Morawki i z Krasnej, na płn. pochyłości Beskidu jabłonkowskiego, wznies. 428 mt. Południowy obszar zajmują lasy; wznies, na płd. granicy 669 mt. szt. gen. . Z lasów tych, Oborą zwanych, spływają potoki dwa wschodnie do Morawki a trzeci zachodni do Mohelnicy, lew. dopływu Morawki. W 1880 r. było 75 dm. , 548 mk. , 532 kat. , 8 prot. , 8 żyd. ; 24 Niem ców, 524 Czechoszląz. ; obszaru 617 mr. ; par, łac w Morawce, st. p. w miejscu. Br. G. Prażmów 1. wś, fol. i dobra nad rzką Jeziorną, pow. grójecki, gm. Wągrodno, par. Prażmów, odl. 9 w, od Grójca, posiada kościół par. murowany, kaplicę cmentarną, młyn wodny, 345 mk. W 1827 r. było 30 dm. , 273 mk Dobra P. składały się w 1884 r. z fol. P. , Wola Prażmowska i Dziecinów, rozl. 3170 mr. Fol. P. gr. or. i ogr. 699 mr, łąk 213 mr. , past. 17 mr. , lasu 955 mr. , nieuż. 47 mr. , razem 1931 mr. ; bud. mur. 6, drew. 29; płodozm. 15polowy. Fol. Wola Prażmowska gr. or. i ogr. 559 mr. , łąk 51 mr. , past. 22 mr. , lasu 308 mr. , nieuż. 13 mr. , razem 953 mr. ; bud. mur. 3, z drzewa 15; płodozmian 9o polowy. Fol. Dziecinów gr. or. i ogr. 185 mr. , łąk 29 mr. , pastw. 8 mr. , lasu 46 mr. , nieuż. 17 mr. , razem 286 mr. ; budowli z drzewa 3; płodozmian 7o polowy. W skład dóbr wchodziły poprzednio; wś Prażmów os. 26, z gr. mr. 39; wś Wola Prażmowska os. 22, z gr. mr. 174; wś Wilcza Wólka al. Prażmowska Wólka os. 13, z gr. mr. 315; wś Zawodne os. 5, z gr. mr.

Prawomyśl

Prawno

Prawicz

Prawnik

Prawkowski

Prawten

Prawutyn

Prawy

Prazdniki

Prażma

Prażmów

Prażmowska

Prażnowo

Prażmowska Wola

Prażów

125; os. Dziecinów z gr. mr. 4. Na gruntach należących do dóbr utworzono w ostatnich czasach nowe kolonie Żabieniec, Aleksandrów i Nowa Wola. Według ks. Lubomirskiego Księgi sądowe ziemi czerskiej, parafia istniała już w r. 1406. W latach 1452 1479 był plebanem ks. Bernard; kościół tytułu św. Wita stał na pagórku nad łąkami nadrzecznemi, mając od wschodu lasy, a od zachodu piaszczyste wydmy. Kościół zrujnowany, dla ubóstwa i starości, ściany grożą zawaleniem, powiada wizyta z 1616 r. Z drewnianego kościołka dziś niema ani śladu, miejsce tylko jego wskazuje murowana kaplica Roztworowskich, stojąca na starym cmentarzu obok plebanii. P. był gniazdem rodziny Prażmowskich. Między latami 1468 a 1470 sędzią ziemi czerskiej był Piotr z Prażmowa. W r. 1564 P. należał do Inocentego Prażmowskiego, kanonika płockiego i kruszwickiego. Stąd rodem był głośny w XVII w. Mikołaj Prażmowski, arcyb. gnieźnieński. Ulryk Werdum w swej podróży po Polsce tak pisze o P. pod d. 3 kwietnia 1672 r. Liske, Cudzoziemcy w Polsce Z Grzegorzewic do Tarczyna 2 mile; miejscowość z dwoma kościołami, jeden z kamienia, drugi z drzewa. Potem do Prażmowa 1 mila. Jest to dwór szlachecki, leżący za wsią pomiędzy piaszczystemi gruntami nad jeziorem. Tutaj urodził się wraz z braćmi swymi teraźniejszy prymas polski i arcyb, gnieźnieński Mikołaj Prażmowski. W wojnie kozackiej szwedzkiej w r. 1656 spalono tu na okół wszystko aż do gruntu. Zbudowano tu napowrót z drzewa wcale nie pośledni dwór i położono fundamenta kamiennego kościoła; tymczasem odbywają nabożeństwo w malutkiej drewnianej kaplicy. Założono tu także ładny ogród, a w nim zgrabny pawilon, częścią z drzewa, częścią z kamienia, z wielu komórkami; już byt po większej części gotów, od Prażmowskich, dobra przechodzą na własność Roztworowskich, Czołchańskich, i barona Klewitza, ministra z czasów pruskich, a z kolei do Ryxów, w których posiadaniu do dziś pozostają. Jeden z Czołchańskich jako założyciel obecnego murowanego kościoła, ma w zakrystyi kamień z napisem dziś mocno zatartym. W r. 1817 Franciszek Ryx, b. major wojsk pol. i synowiec starosty piaseczyńskiego, odnowił kościół, jak świadczy napis na marmurowej tablicy umieszczonej nad głównemi drzwiami, W r. 1874, za staraniem Bronisława Ryxa i miejscowego proboszcza, kosztem parafian, wybudowana została na froncie murowana wieża, służąca zarazem za dzwonnicę. W zakrystyi przechowuje się ładna srebrna monatracya, na postumencie której wyrznięto Memorie nobilis viri Laurencii Prażmowski, can. ploc. herodis et pastoris loci. Laudi divinae; marcae II Scoti XI A. 1565, herb Belina. Dzwon duży ma napis Gloria in excelsis Deo. offert Deo Ecclesiae pro animabus existentib, in purgatorio indign. peccator Hieronym. Michael in Prażmow Nieporet Comes Prażmowski. Vexiliferides curiae regni. A. Dni 1702 die 16 Febru. Varsoviae fecit Christian Thim. Dzwon mniejszy ma napis A. Ł. Soli deo gloria anno 16 brak dwóch cyfr. Do zabytków P, należy też figura murowana na pagórku za wsią, wy stawiona jak się zdaje na pamiątkę bitwy ze Szwedami w r. 1656. Od granicy Gościeńczyc i Mirowie znajduje się cmentarzysko przedhistoryczne, dotychczas niezbadane, w którem od czasu do czasu wykopują włościanie urny i garnki. W ogrodzie dworskim, tudzież w bor ku za łąkami stoją dęby, których wiek obliczają na 800 do 1000 lat. W dniu 6 sierpnia 1863 r. zaszła tu potyczka gen. MellerZako melskiego z oddziałem Grabowskiego, w któ rej z obu stron zginęło po kilkunastu ludzi. P, par. , dek. grójecki, 2243 dusz. 2. P. , wś i fol. , pow. sieradzki, gm. Majaczewice, par. Burzenin, odl. 17 1 2 w. od Sieradza, posiada urząd gminny, 19 dm. , 211 mk. we wsi, 8 dra. , 76 mk. na folw. Jestto starożytna osada jak o tem świadczą ślady cmentarzyska przed historycznego, odnalezione w 1880 r. Na po czątku XVI w. były tu tylko łany kmiece, dające dziesięcinę podobnie jak i Burzenin ka tedrze i kanonii gnieźnieńskiej Łaski, Lib. Ben. , I, 427. Według reg. pobor. pow. sie radzkiego wś Prasmów, w par. Burzenin, mia ła w 1553 r. 5 łan. a w 1576 r. 5 1 2 łan. Pawiński, Wielkop. , 215. Dobra P. były kolej no własnością Burzeńskich, Pstrokońskich, hr. Schliebenów, Morsztynów, książąt d Aschen, hr. Dąmbskich, Wiewiórowskich por. Witów, Tymienieckich, Węglińskich, Kuntzego, Do maniewskiego, dziś Michała Kobierzyckiego, który je nabył za 36, 000 rs. W 1887 r. fol P. rozl. 994 mr. gr. or. i ogr. 500 mr. , łąk 43 mr. , pastw. 36 mr, , lasu 369 mr. , nieuż. 46 mr. ; budowli mur. 7, z drzewa 10, jest wia trak; las urządzony. Wś P. os. 30, z gr. mr. 282. 3 P. wś, pow. garwoliński, gm. Pawłowice, par. Stężyca, ma 10 dra. , 60 mk. , 55 mr. ziemi. Br. Ch. Prażmowska Wola 1. wś włośc. , pow. radzymiński, gm. Strachówka, par. Jadów, ma 14 mk. , 116 mr. 2. P. W. , wś, pow. grójecki, gm. Wągrodno, par. Prażmów, ma 193 mk. , 970 mr. ziemi dwor. , 184 mrwłośc. Prażmowska Wólka, ob. Wilcza Wólka. Prażnowo, dobra wchodzące niegdyś w skład sstwa niegrodowego Koziany, obecnie w pow. horodeckim. Prażów al. Prażewo, w dokum. Preżów, Prezów, Pryżów, wś przy ujściu Kodeńki do Huj

Prądki

Prądnickie Holendry

Prądnik

wy, pow. żytomierski, par. Żytomierz, na płd. wschód od Żytomierza. W 1870 r. 58 dm. , 223 mk. w tem 15 procent żydów, cerkiew. Należała do Worcella. Podług rewizyi zamku żytomierskiego z 1545 r. stanowiła ojcowiznę Bohdana, Zdana, Semena i Waśka Prozowskich. Wspomniana w Arch. J. Z. R. , cz. I, t. 4 641; cz. III, t. 2 508; cz. VI, t. 1 231; do datki 641. J. Krz. Prażuchy, kol. i dwie os. , pow. kaliski, gm. Ceków, par. ewang. Prażuchy, odl. od Kalisza 23 w. , od Cekowa 2 w. , posiada kościół par. ewangielicki, murowany, cmentarz i szkołę ewang. Kol. ma 68 dm. , 807 mk. ; dwie os. 2 dm. , 12 mk. ; os. pastora 1 dm. , 6 rak. Kolonia ta powstała na obszarze lasów należących do dóbr Ceków. Par. ewangielicka obejmuje 3000 dusz. Prażyszki, zaśc. szlach. , pow. trocki, w 4 okr. pol, o 50 w. od Trok, 2 dm. , 8 mk. kat. Prądki, mylnie Prątki niem. Prondtke, wś na praw. brzegu Noteci, pow. bydgoski, o 9 klm. na wschódpołudnie od Rynarzowa, między Bydgoszczą a Łabiszynem; poczta i par. w Bydgoszczy, st. dr. żel. w Chmielnikach, 3 dm. , 34 mk. 3 katol. , 31 prot. . Należała do wójtostwa bydgoskiego. Prądnica, ob. Prątnica. Prądnickie Holendry al Prądno, Promno, pow. średzki, nad rz. Cybiną, o 5 klm. na zachód połud. od par. , poczta i st. dr. żel. w Po biedziskach, 8 dm. , 61 mk. 4 katol. 57 prot. . Należały dawniej do benedyktynek poznań skich. Leśnictwo królewskie Promno, niem. Krummfliess, ma 1 dm. i 19 mk. katol Powsta ło na gruntach Prądna. E. Cal. Prądnik, Prątnik, Promnik, także Białucha, Białka, rzką, lewy dopływ Wisły, bierze początek śród wyniosłego tarasu krakowskiej wyżyny, w stronie wschodniej od Olkusza, we wsi Sułoszowej, w pobliżu kościoła. Tworzy on z początku strumień do 1 3 4 mt. szeroki. od źródła aż do zamku w Pieskowej Skale bieży ku płd. wschod. wąską doliną a raczej wąwozem, zwartym z obu stron malowniczo najeżonymi wzgórzami i skałami. Opodal zamku zabiera z lew. brzegu strumień tryskający z pod skały, poniżej ktorego wysyła ramię do stawów pieskoskalskich. Koryto dzikie płynie od płd. tuż obok lasu Bukowca, mija dwa stawy, dosięga zamku, tworzy pod lasem znaczną topiel otoczoną skałami. Pod Sokolcem Pałką Herkulesa zabiera ramię lewe, płynące ze stawów na młyny. Koryto dzikie leży o 2 1 4 mt. niżej poziomu stawów. Dotąd dno P. stanowi skała wapienna. Minąwszy zamek wydobywa się P. na obszerniejszą dolinę, otoczoną Wysokiem i ścianami wyżyny. Pod Grodziskiem tworzy kilka stawów, dziś po większej części zarosłych szuwarem. Odtąd z obu brzegów sterczą skały wapienne, których szereg zaczyna Grodzisko z kaplicą i pustelnią św. Salomei. Stroma ta skała opada ku zach. i płd. w dość obszerną dolinę. Od płn, przechodzi w płaskowzgórze, pokryte gęstym lasem. W dalszym ciągu skały jużto wyskakują w postaci słupów, już też układają się w prostopadłe ściany. Pod Ojcowem południowe pasmo skał pokrywa las szpilkowy, śród którego wyskakująca ku płn. skała dźwiga na barkach swych resztki zamku Ojcowa. W całym przebiegu towarzyszą strumieniowi po brzegach łąki. Koryto ma 2 2 3 mt. , brzegi 1 1 4 mt. wysok. , nurt 30 60 cm. Obraca kilka młynów, dawniej w Ojcowie papiernią. Poniżej Ojcowa skały kryją się pod warstwą zie mi i rosnącym na niej lasem. Ze szczytu Chełmu widzieć można dolinę Prądnika, pod Kraków sięgającą. Po przeciwnym lewym brzegu P. , również wznoszą się strome, ale nagle skaliste wzgórza, z licznemi grotami. Minąwszy te wzgórza napotykamy okruchy wapieni prostopadle sterczące, które przepuszczając wąski strumyk, przedstawiają jakoby ruiny bramy. Odtąd skały maleją i wzgórza okryte ziemią, rozstępując się coraz bardziej, doprowadzają aż do wsi Januszowie, nad granicą królestwa polskiego. Wszedłszy na obszar Galicyi przyjmuje P. nazwę Białuchy. Ta ma on 2 2 3 mt. szerokości a nurt 30 cmi; brzegi namuliste, na nich wąskie, paśmiste łąki. Od Januszowie zwraca się cokolwiek ku wschodowi, mija na gliniastym wzgórzu położony Giebułtów, następnie dosięga po lew. brzegu leżących Trojanowie. Już pod Giebułtowem rozdwaja się. Lewe ramię idzie na młyn, krzyżując się z dzikiem czyli prawem, tak, że ostatnie staje się północnem, i poniżej młyna, zabrawszy południowe, tworzy na łąkach strumień 3 1 2 mt. szeroki, o nurcie 30 cmt, a brzegach dochodzących 2 1 3 mt. wys. Następnie mija grupę domów Kąty, a nim dojdzie do Pękowic, rozdwaja się powtórnie. Koryto, ujęte rowem 1 3 4 mt. szer. , leży 1 1 2 3 mt. wyżej poziomu przyległych łąk, które w czasie wylewu P. zastępują miejsce koryta dzikiego. od młyna koryto się rozszerza. Pod Zielonkami przyjmuje cechy dzikiego. Rozdziela wieś na północną, nisko położoną, i południową, zajmującą skaliste wzgórze. Mija młyn prądnicki al. rozdziałowski, następnie młyn duchacki pod Lipkami, wreszcie kaniowski. W tym przebiegu opływa od płn. wsie Prądnik Biały i Czerwony. Koryto 2 mt. szerokie, brzegi 1 mt. , nurt 60 cmt. Nadto rzeczone koryto raz łączy się upustem z korytem Robotnej ob. , a w załom jego od Prądnika Białego ku płd. wpada Górecka woda. Minąwszy Prądnik Czerwony skręca się na płd. , mija Rakowice, gdzie przyjmuje od lewego brzegu potok Sudolski.

Prażuchy

Prażyszki

Prądnica

Prażuchy

Poniżej, w wschod, stronie Rakowic, ramię ro bocze łączy się z dzikiem, a pod Olszą przyj muje z praw. brzegu pot. Robotne. Odtąd przepływa pola i wieś Dąbie w kierunku płd. wschod. brzegi 1 4 mt. , łęgi 3 rat, ma nurt 60 cmt. do 174 mt. , szerokość 3 1 2 7 mt. ; dno kamykami i żwirem wysypane. W całym przebiegu przerzyna P. wąską dolinę, otoczo ną po większej części kamienistemi wzgórzami. Koryto płytkie, dno kamieniste. Wzbiera gwałtownie na wiosnę lub po deszczu. Wtedy zatapia dolinę, zalewa młyny wsi Januszowi ce, Tonie, os. Kąty. Pod Pękowicami, z powo du wąskiego i płytkiego koryta, wylewa na wet w czasie podniesienia się nad 1 mt. Cała dolina dość sucha. Wyjątek stanowią Pękowice, Zielonki, w części Prądnik Biały i Czer wony, Rakowice, Olsza, Dąbie, Woda czysta, zdrojowa, zimna. Prócz ryb pospolitych, jak białki, branki, karasie, lipienie, ślizie, węgo rze, strzeble, ma dosyć pstrągów, które lubią szczególnie głębiny Pieskowej Skały, Ojcowa i Giebułtowa. Obraca wiele młynów. W r. 1880 zarybiono Prądnik pod Krakowem przez wpuszczenie 4000 pstrągów. Wśród swego biegu w Galicyi przedewszystkiem nosi przeróżne nazwy, i tak od granicy do Zielonek zwie się Sułoszówką, od Zielonek do wsi Prąd nika Białuchą lub Białką, między wsią Prądni kiem Białym a Czerwonym ma nazwę, , Prądnik lub pospolicie Wódki, dalej zaś aż do ujścia nazwę Olsza. Dopływy prawe są Sąspowski pot. , Robotna lewe dopływy Gar licka al Naranka, Górecka woda i Sudolski pot. W dokumencie z r. 1267, mocą którego Salomea osadza miasteczko Skałę na prawie teutońskiem, czytamy Prandnik i Prandenik; tę samę nazwę napotykamy w dok. z r. 1274, 1335, 1348; nazwę zaś Prandnyk w dok. z r. 1355 i 1360 ob. dr. Piekosiński, Kodeks dypl. Małopolski. Długość biegu w królestwie polskiem 14, w Galicyi 13, razem 27 klm. Szcze gółowy opis podaje Hydrografia mta Krakowa i okręgu Fr. Marczykiewicza str. 74 78 oraz Oskara Flatta, Opia doliny Prądnika Gaz. Codz. z 1855 F. , l89, 190, 191, 198, 210 i 212. Br. G. Prądnik, Jestto ogólna nazwa całego obszaru doliny towarzyszącej rzeczce tego nazwiska. Na obszarze tym mieści się dziś cały szereg wiosek mających obok ogólnej drugą właściwą nazwę. Cześć tych wsi leży w pow. olkuskim, gm. Cianowice, par. Smardzewice. 1. P. Czajkowski, ma 96 mk. 2. P. Korzkiewski, par. Biały Kościół, ma 18 mk. 3. P. Ojcowski, ma 124 mk. ; ob. Ojców. 4. P. , wś nie istniejąca obecnie, w par. Chełmce, pow. kieleckim. Wspomina ją Lib. Bon. Łask. I, 590, nie podając żadnych szczegółów. Spotykamy ją w regestr, pobor, pod 1508 r. w pow. chęcińskim jako własność Łukowskie go. Według reg. pob. z r. 1540 wś Prądnik, w par. Chełmcze, własność Jakuba Szczygnieiwskiego, dzierżawiona przez Wacława Jasień skiego, miała 8 kmieci osiadłych na łanach, 1 2 łana pust. , 1 zagr. , karczmę, lasy i pasieki wspólne dla wsi Chełmcze i Strawczyn. Ogól na wartość trzech wsi 350 grzywa. W r. 1573 miała 3 łany, 4 zagr. Pawiński, Małop. str. 275, 485, 574. Br. Ch. Prądnik 1 Biały z Górką Narodową i Witkowicami, rozległa wś, powiat krakowski, przy gościńcu z Krakowa do granicy królestwa polskiego, w równinie glinkowej urodzajnej, o nieznacznych wzniesieniach. Obszar wsi przepływa strumień Prądnik al Białucha, z dopływem z lewego brzegu, płynącym z pod Bibic w kierunku południowym. Przeważnie nad tym potokiem ciągną się chaty włościańskie, nad nim też stoją zielenią otoczone dworki Górka Narodowa i Witko wice. Znaczna część obszaru między wsią a Krakowem, zwana Czternastówkami, jest mniej urodzajną i używaną bądź za pastwiska, bądź za miejsce ćwiczeń wojskowych. Wieś składa się z trzech odrębnych grap chat, liczących razem 101 dm. , z czego przypada na Górkę 25 a na Witkowice 41 dm. i 960 mk. 465 męż. , 495 kob. , 926 rzym. kat. , 2 prot. i 32 izrael Obszary dworskie mają w Górce 4 dm. i 32 mk. 28 rzym. kat. i 4 izrael. , w Witkowicach 3 dm, , 85 mk. 80 rzym. kat. a 5 izrael i w Biskupim 3 dm. , 67 mk. , 41 rzym. kat. a 26 izrael. Jest też szkoła ludowa i trzy młyny wodne. Pos. większa wynosi razem 120 mr. roli, 4 mr. łąk i 20 mr. pastw. ; mniejsza pos 293 mr. roli, 4 mr. łąk, 28 mr. pastw. i 2 mr. lasu. Według regestr. pobor, z r. 1581 należał P. do par. św. Mikołaja i dzielił się na części Wawrzyńca Dudkowicza, kapituły sandomierskiej i klasztoru św. Trójcy, prócz tego miał łan sołtys i papiernią Zreckinger. Pierwsza część największa miała 16 łanów kmiecych, 3 zagrody bez roli, 3 komorników bez bydła i 1 czynszownika; druga 2 zagrody bez roli, 1 komornika z bydłem i 1 komornika bez bydła; trzecia, trzy łany kmiece, 1 zagrodn. bez roli i komornika bez bydła Pawiński, Małop. , 5. 2. Prądnik czerwony z Olszą Bosackiem i Celarowską, wś, pow. krakowski, na płn. od Krakowa nad Sudolskim potokiem, uchodzącym na obszarze Olszy do Białuchy, leży na wschód od poprzedniego. Osada składa się z czterech części; Prądnika Czerwonego 94 dm. i 917 mk. , Olszy 8 dm, , 81 mk. , Bosackiego 8 dm. , 92 mk. i Celarowskiej 8 dm. , 120 mk. . Obszar większy rozpada się na pięć części, z których Olsza ma 5 dm. , 67 mk. , Bosackie 2 dm. , 12 mk. , Celarowska 5 dm. , 33 mk. , Domini

Prądnik

Prądnik

kańskie 4 dm. , 84 mk. i św. Łazarza 2 dm. 33 mk. Razem 136 dm. , 1436 mk. 703 męż. , 743 kob. , 1369 rzym. kat. i 67 izrael. Obszar wiek. pos. ma 565 mr. roli, 34 mr. łąk i ogr. i 21 mr. pastw. ; pos. mn. 501 mr. roli, 17 mr. łąk i ogr. , 27 mr. pastw. i 2 mr. lasu. Według Długosza, który tę wieś nazywa L. B. II, 28 przedmieściem za bramą św. Mikołaja, należało tu do opactwa tynieckiego 17 łanów kmiecych i sołtystwo na 4 łanach, z czego płacono dziesięcinę plebanowi u św. Mikołaja w Krakowie wartości 25 grzywien. Prócz tego mieli mieszczanie krakowscy trzy folwarki, z których dziesięcina przynosiła 14 grzyw. a proboszcz miał 2 i pół łana, łąkę i pastwisko. W innem miejscu podaje III, 210, 453, że sołtystwo utworzono w r. 1400 i że pierwotnie należało 5 łanów do franciszkanów czyli minorytów, od których kupili je opaci tynieccy. Według reg. pob. z r. 1581 Pawiński, Małop. , 5 część biskupów krak. miała 3 półłanki kmiece, 3 zagrody z rolą, 2 komorników z bydłem, 3 młyny i papiernię, a nadto były dwie mniejsze części młynarza Janikowskiego i Ansullowy. Tutaj znajduje się kaplica murowana, wzniesiona w r. 1640 przez Jana Morskiego, mająca w ołtarzu obraz Biczowania Chrystusa z podpisem Stanisław Boja 1604 Łepkowski, Roczn. Tow. nauk. krak. , 1861, str. 100. Skreślić w krótkości chociażby pobieżnie przeszłość tej miejscowości jest bardzo trudno, albowiem z powodu bliskości Krakowa dzieliła się na wiele drobniejszych części, które często zmieniały właścicieli. Zazwyczaj też nie rozróżniano od siebie obydwóch wsi, oznaczając je imieniem Prandnyk, Prandenyk, Prandnik. W 1220 r. Dług. L. B. , III, 38, 42, 105 Iwon de Końskie Odrowąż, biskup krak. , wykonując zamiar swego poprzednika Pełki Fulco herbu Lis, czego bisk. Wincenty Kadłubek z Karwowa wykonać zaniechał, sprowadził zakonników św. Ducha ztąd część zw. Duchackie, obecnie św. Łazarza z Wienny i założył szpital, dając zakonnikom kościół św. Marcina w Biskupicach koło Wieliczki z do chodami a nadto wieś biskupią Prądnik z młynem, Krowodrzę, Wielki i Mały WroBłędów i część dochodu z karczmy nin, w Sławkowie. Szpital w Prądniku istniał tyl ko 24 lat, ale już po czterech latach 6 kwietnia 1224 postanowił bisk. Prandota z Bialaczewa Odrowąż przeniesienie szpitala do Krakowa, któremu nadał kościół św. Krzyża. Przy tym kościele był ten szpital do ostatnich lat, w końcu tylko oddział obłąkanych pod tytułem św. Ducha przy ulicy Szpitalnej. W 1268 bisk. krak. Paweł z Przemankowa przemienił cokolwiek dotacyą szpitala, czyniąc pobory wygodniejszymi por. także Bielski, Kronika, wyd. 1764, str. 117. Odnośnie do P. mamy wiele dokumentów z XIV w. mniejszej wagi, dotyczących kupna, zamiany młynów i t. p. ob. Kod. dypl. Małop, 209 i 247 i Kod. katedry krak. , str. 77, 78, 123, 124, 223, 274, 466 i 467. Tutaj istniała sławna papiernia Jana Hallera w XVI w. Na polach między tymi wsiami a Krakowem stoczył Zamojski pamiętną bitwę z Maksymilianem w r. 1587, w której zmusił go do ustąpienia na Szlązk. Tutaj również witano królów odprawiających wjazdy na koronacyą a także przyjmowano uroczyście kondukty pogrzebowe królewskie. Tu również zbudował Samuel Maciejowski, bisk. krakowski, letni dworzec, w którym Górnicki pomieścił towarzystwo dysputujące w Dworzaninie. Oba P. należą do parafii u św. Krzyża w Krakowie. Graniczą na zachód z Bronowicami i Toniom, na płn. z Zielonkami, Węgrzcem i Dziekanowicami a na wschód z Mistrzejowicami i Rakowicami. Mac. Prądnik, u ludu dziś Prudnik, niem. Neustadt, do 1708 r. PolnischNeustadt, mto powiat. na Szląsku pruskiem. Leży nad strum. Prudnik i jego dopływem Braunde, pod 35 14 3 wschod, dług. i 50 15 30 płn. szerok. , na wznies. 1088 st. n. p. m. , w odl. 14 3 4 mil od Wrocławia i 7 mil od Opola. W 1861 r. był tu kościół par. katolicki, kościół przy klasztorze braci miłosierdzia i kościół przy zakładzie karnym dla duchownych, kościół par. ewang. pokapucyński, wyższa szkoła miejska 5 klas, wyższa szkoła dziewcząt, katolicka wyższa szkoła dziewcząt, katol, szkoła elementarna, ewang. szkoła element. , żydowska szkoła, ochronka dla biednych dzieci, szpital miejski, szpital przy klasztorze braci miłosierdzia, sąd okręgowy, urząd celny, poczt. i telegr. biuro, urząd powiatowy. Z zakładów przemysłowych była tu wielka fabryka wyrobów lnianych, zatrudniająca tkaczów w sąsiednich wioskach i urządzona w 1863 r. na nowo na wzór angielskich i irlandzkich fabryk płótna. W mieście było 270 tkaczy płóciennych i bawełnianych z 590 warsztatami, 6 tkaczy wełnianych i jedwabnych. Prócz tego było 5 cegielni, 3 młyny wodne, tartak, 6 browarów, 2 gorzelnie, 1 fabr. octu. Z pomiędzy rzemieślników najwięcej było szewców 108, stolarzy 24, krawców 19, piekarzy 16. Były też 2 apteki, 1 fizyk powiatowy, 3 cywilnych lekarzy i 2 wojskow. Ludność z 3684 dusz w 1803 r. , wzrosła w 1831 r. do 4682 a w 1861 r. do 8464 359 wojskow. . Miasto ma 6133 mr. ziemi, rozdzielonej na 314 posiadłości; w tej liczbie 4710 mr. roli i 633 mr. łąk. Z pomiędzy posiadaczy ziemi 93 żyło tylko z pracy rolnej, 164 zajmowało się innemi jeszcze przemysłami. Pod miastem znajduje się na wyniosłości, w malowniczem położeniu, dom poprawy dla duchownych na Kapellenberg a niedaleko

Prądnik

Prądnik

Prądno

Prądy

Prądno

w wąwozie górskim klasztor franciszkański i wiejski folw. Kotzem, nabyty w 1420 od bisk. wrocławskiego Konrada a po 1849 r. przeważnie rozparcelowany. Od strony południowej ciągną się aleje spacerowe, obsadzone drzewami owocowemi. Miasto początek swój zawdzięcza podobno templaryuszom, po których zamku, zwanym Wageudrossel, została pamiątka w wieży strażniczej dotąd stojącej. Oni to zapewne na miejscu pierwotnej wsi założyli osadę miejską. Po zniesieniu templaryuszów przeszedł zamek i przyległe dobra w 1312 r. na własność książęcą. W 1327 r. istnieje już Nowe Miasto obwarowane. Ludność pierwotnie słowiańska polskomoraw ska zapewne i w archiwach miejskich według Triesta Topograf. Handbuch von Oberschlesien, Breslau 1865 znajdują się dokumenty w, , słowiańakim języku. W 1384r. przystępuje P. do związku miast szląskich. Najdawniejszym z dochowanych dokumentów miejskich jest przywilej ks. Władysława Opolskiego, nadający miastu wyższe sądownictwo, wieś AltKotzem. W ciągu XVI w. powstają i organizują się cechy rzemieślnicze. Szewcy otrzymująswój przywilej 1506 r. , piekarze 1555 a za niemi z kolei krawcy itd. Sukiennicy do stają list gildyjny 1579 r. od ces. Rudolfa II. Handel winem i lnem zbogacił tak miasto, iż w 1597 r. odkupuje od cesarza Rudolfa w zastawie zostające liczne wsio przyległych dóbr. W 1554 r. rozszerza się reformacya; kościół parafialny zostaje w ręku protestantów od 1556 do 1629 r. Wystawiony przez gminę ewang. w 1627 r. nowy kościół został w 1652 r, oddany założonemu ta klasztorowi kapucynów. Dopiero po zniesieniu klasztorów w 1810 r. powrócono kościół ewangielikom. Morowe powietrze w 16245, pożar w 1627 r. , z którego zostały 4 całe domy i wypędzenie protestantów zadały ciężką klęskę pomyślnie rozwijającemu się miastu. Po pierwszej wojnie szląskiej przechodzi P. 1742 r. pod panowanie pruskie. W czasie wojny 7letniej musiało miasto zapłacić do 30, 000 talar. Dnia 28 lutego 1779 r. Austryacy zbombardowali miasto, przyczem spłonęły kościoły, 183 domów w mieście i 48 na przedmieściach. Fryderyk II udzielił zapomogę w sumie 127, 000 tal. na odbudowanie. Rozporządzenie cesarskie z 1708 r. zniosło dawną nazwę Polnisch Neustadt zamieniając ją na Koenigliche Stadt Prądnicki powiat, w zachodniej części regencyi opolskiej na Szląsku, graniczy od zachodu z pow. nissańskim, od płn. z niemodlińskim i opolskim, od wschodu z wielkostrzeleckim i kozielskim, od południa z głupczyckim i kilku gminami morawskimi, włączonymi w obręb pow. tropawskiego na Szląsku austryackim. Obszar powiatu wynosi 14, 56 mil. kwadr, albo 314, 001 mr. Szorokość największa 4 1 2 mili, długość zaś od zach. km wschod. około 6 mil. Zajmuje on dorzecze lewego brzegu Odry i składa się z wschodniej części górzystej, obej mującej do 3 mil kwadr. i falistego płaskowzgórza. Część górzystą wypełniają odnogi gór morawskich, sięgające najwyższego wznios. 969 st. w okolicy wsi Langenbrueck. Skały składają się głównie z szarej waki i szarowakowych łupków. Tworzą one kilka dzikich, malowniczych wąwozów Neudeck, Eichhaeusel i Wildgrund, od których ta okolica nosi miano szląskiej Szwajcaryi. Średnie wznies. powiatu wynosi 710 st. Glina pokrywająca skały wytwarzą żyzną ale trudną do uprawy glebę. W miarę posuwania się ku wschodowi górska okolica przechodzi w lekko pofalowaną równinę o coraz to uboższej glebie, Głównemi rzekami w powiecie są dopływy Odry Straduna we wsch. część, Osoblaha w płd. i do pływy jej Prudnik i Stynawa. Są to niewiel kie, o nieuregulowanych korytach, w ciągłych zakrętach płynące rzeczki. Ludność zajmuje się przeważnie rolnictwem. W części górzystej przeważa uprawa żyta i owsa, pszenica w ró wninach. Ludność powiatu jest w połowic polską. Miasto Prądnik z okolicą i część za chodnia powiatu są przeważnie niemieckie. Co do wyznania przeważają katolicy. W 1861 r. było 38 parafii katol. a trzy ewangielickie. W 1861 r. było 80 101 mk, , w tej liczbie 6299 ewang. i 728 żydów. Budynków mieszk. prywatnych 10, 423, publicznych 256, szkół i kościołów 140, gospodarczych bud. 6963, przemysł, i fabrycz. 517. Pod względem hi storycznym obszar powiatu stanowił dawniej część pograniczną od Morawii ks. opolskiego, po przejściu Szląska z pod władzy Austryi pod panowanie pruskie utworzono dopiero w 1817 r. z rozdziału poprzedniego, większego obwodu, dzisiejszy powiat. Br. Ch. Prądno 1. al. Promno, dok. Prandno, wś i okr. wiejski, pow. średzki, nad strumieniem, który ta wpada do Cybiny; par. , poczta i st. dr. żel w Pobiedziskach odl. 4 klm, ; 27 dm. , 229 mk. P. znane już. było w r. 1257; ztąd pisał się Janko Kot w r. 1381, a w r. 1565 należało do Prądzyńskich. W 1618 r. posiadały benedyktynki poznańskie jedną część P. , drugą zaś sukcesorowie Hieronima Prądzyńskiego. Około 1649 r. cala wś była własnością zakonie. W skład okręgu wchodzi osada tejże nazwy; cały okrąg ma 3l dn. 1263 mk. 169 katol. , 94 prot. . 2. P. , os. , tatnże, 4 dm. i 34 mk. 3. P. , ob. Prądnickie Holendry. E. Cal. Prądy 1. niem. Prondy, os. , pow bydgoski, o 7 klm. na zachód od par. , poczt. i st. dr. żel. w Bydgoszczy; 19 dm. , 177 mk. 45 kat. , 132 prot. . 2. P. , wś, tamże; 9 dm. , 68 mk. 9 kat. , 59 prot. ; przy schyłku zeszłego wie

Prądzonka

Prądzyński

Prągowizna

Prągowo

Prądy

Prądzew

Prądzona

ku należała do Józefa Korytowskiego. 3. P. niem. ProndyKrug, karczma i okrąg wiejski, tamże; 6 dm. , 55 mk. ; w skład okręgu wcho dzi hamernia tejże nazwy cały okrąg ma 8 dm. i 73 mk. 19 kat. , 54 prot. . 4. P. , niem. ProndyKupferhammer, hamernia, tamże; 2 dm. , 18 mk. 5 P. , folw. , tamże; 2 dm. , 35 mk. , należy do okr. wiejskiego Pawłówek. 6. P. , niem. ProndyMuehle, młyn, tamże, z pocztą w Wilczaku, okr. wiejski Pawłówek, 1 dm. , 10 mk. ; należał niegdyś do Józefa Korytow skiego. E. Cal. Prądy 1. niem. Brande, 1480 r. Prandi, 1534 Prudy, wś, pow. niemodliński, par. kat. Prądy, odl. 1 milę na wschód od Niemodlnia. W 1861 r. był tu kościół katolicki od 1831 r. par. , szkoła katol. , szkoła ewang. od 1861 r. , młyn wodny, 82 dm. , 336 mk. 192 ewang. . Obszar wynosił 4770 mr. w tem 1736 mr. roli i 2111 mr. lasu, rozdzielonych między dwa sołtystwa, 25 gospodarzy, 8 ogrodu, , 13 komom. 2. P. , niem. Brande, kol. pow. lubliniecki, kol. i folw. dóbr Strzebień. Prądzew, 1 w XVI w. Prandzewo, kol. , i P. al. Liberadz, folw. nad rz. Bzurą, pow. łęczycki, gm. i par. Topola, odl. od Łęczycy 7 w. ; kol. ma 11 dm. , 62 mk. ; folw. 8 dm. , 35 mk. Folw. P. rozl. mr. 586, gr. or. i ogr. mr. 533, łąk mr. 43; nieuż. mr. 10; bud. mur. 8, z drze wa 9. Według Lib. Ben. Łask. II, 431 były tu łany folwarczne, oddawna odrębne od kmiecych, dające dziesięcinę pleban. w Kościole Tumie pod Łęczycą; kmiece zaś mansyonarzom przy kościele łęczyckim. Według reg. pob. pow. łęczyckiego z r. 1576 wś Prandzewo, w par. Topola, w części Baltazara Puczka miała 2 łan. , 4 osad. Część Doroty Wiesio łowskiej, wdowy po Albercie, 2 łan. , 1 zagr. , karczmę, 3 osad. Część Stanisława i Marcina Gawrońskich 1 1 2 łan. , 1 zagr. pusta, 4 osadn. Część Jadwigi Żernikowskiej, wdowy po Mi kołaju Gajewskim, miała 3 lany i 3 osad. Część Alberta Golisewskiego, pusta i nieobsiana, 1 osad. Pawiński, Wielkp. , II, 71. 2. P. , kol. , pow. łaski, gm. Dąbrowa Rusiecka, par. Wola Wiązowa, ma 19 dm. , 253 mk. , 445 mr. Powstała na obszarze należącym do dóbr Wola Wiązowa. Br. Ch. Prądzona, niem. Prondzonna, wś szlach. , pow. człuchowski, st. pocz. Lipienico, par. kat Borzyszkowy 3 4 mili odl Ma 499307 magd. mr. obszaru. W 1868 r. 106 bud. , 45 dm. , 433 mk. , 40 ewang. , 391 kat. , szkoła katolicka. P. leży niedaleko płn. granicy powiatu. Już za czasów Rzpltej leżała w pow. człuchowskim. Według taryfy z r. 1648, gdzie uchwalono pobór podwójny a akcyzę potrójną, płacili tu Prądzyński od 10 włók folw. 10 fl. , Andrzej Prądzyński od 2 1 2 wł. folw. i ogr. 2 fl. 23 gr. , Krzysztof Prądzynski od 3 wł. folw. i ogr. 3 fl. 8 gr. , Wawrzyniec Prądzyński od 2 folw. włók 2 fl. 23 gr. ob. Roczniki Tow. F. N. w Pozn. , 1871, str. 190. Według taryfy na symplę z r. 1717 płacili tu Wojciech Gostomski z częścią Łąkie 8 gr. , Maciej Jerzy Lipiński 4 gr. , Wojciech Prądzyński 4 gr. , Maciej Lipiński 1 gr. 15 3 4 den. , część Jana Starzyńskiego 2 gr. 4 1 2 den. , Mateusz Prą dzyński 1 gr. 15 1 4 den. , Maciej Prądzyński 11 gr. 4 1 2 den. i Łukasz Lipiński 4 gr. 15 1 2 den. ob. Cod. Belnensis w Peplinie, str. 95. Prądzonka, 1710 Prądzanka, 1648 Prządząka, niem. Prondzonka, wś, pow. człuchowski, st. pocz. Studzienice, par. kat. Ugoszcz; zawiera 5865, 96 magd. mr. W 1869 r. 49 bud. , 15 dm, 209 mk. , 200 kat. , 8 ew. , szko ła katol. , która r. 1886 liczyła 43 dzieci P. leży tuż nad granicą pow. człuchowskiego i bytowskiego. Według wizyt. Rybińskiego z r. 1780 było 91 mk. katol str. 23. We dług lustr. z r. 1664 płaciła wś do zamku tucholskiego 123 flor. W 1648 r. płacili tu poddani od 4 karczem i 4 ogrod. 6 fl. 12 gr. ob. Roczn. Tow. Przyj. N. w Pozn. , 1871, str. 185. Kś. Fr. Prądzyński Młyn, niem. ProndzonnaMue hle, os. młyń. , pow. człuchowski, liczy się do Prądzony. W 1868 r. 4 bud. , 2 dm. , 8 mk. ew. Prągowizna, według Kętrzyńskiego miejscowość w pow. lubawskim, w spisach nowszych nie zapisana. Prągowo, 1641 Kętrzyń. Pręgnowo, Pręgnowy i Pręgowo, dok. 1350 Prangow, niem. Prangenau, wś na Wielkich Żuławach malborskich, pow. malborski, st. pocz. Nytych, par. kat. Nowa Cerkiew, odl. 2 1 4 mili na płn. zachód od Malborka. Posiada kośc. par. ewang. i szkołę ewang. Zawiera 11 chełmińskich majętności i 7 zagród, razem 68 włók 21 mrg. W 1869 r. 260 mk. , 80 kat. , 137 ew. , 43 menonitów, 30 dm. Pierwszy przywilej wystawił tej wsi w 1350 r. w. m. Duserner v. Arfberg. Pierwszy ewang. predykant nastał ta dopiero około r. 1660 ob. Gesch. d. Kr. Marienburg, von Eckerdt, str. 99. Dawniej była tu kaplica katolicka, o której w spisie kośc. z r. 1641 czytamy Prągowo capella desolata ob. Urk. B. des Bist. Culm y. Woelky, sir. 1028. Prągowo 1. Dolne, mylnie Pręgowo Kętrzyński i Przegonowo Ossowski, niem. NiederPrangenau, wś kośc. , pow. kartuski, nad Radunią, tworzącą tu granicę między pow. kartuskim i gdańskim, odl 3 1 4 mili na płd. wschód od Kartuz, st. p. i par. ew. Lubiewo. Razem z plebanką Popówką i os. młyn. , własnością katol. królewskiej kaplicy w Gdańsku, zawiera ta wieś 957 mr, , zagród 4, gburstw 2. W 1869 r. było 164 mk. , 127 kat. , 37 ew. ; 15 dm. Tutejsza 1klas. szkoła katol. , liczyła 138 dzieci 1886 r. . Na obszarze do Popówki

Prądy

Prątnia

Prątnicą

należącym znajduje się t. z góra zamkowa Schlossberg, która dawniej była obwarowaną. Podobno w okolicy znaleziono groby starożytne; 2 urny twarzowe ztąd znajdują się w zbiorach Towarz. antropol w Berlinie ob. Objaśn. do mapy archeol. Prus Zach. przez Ossowskiego, str. 56 i Preuss. Prov. Bl. , 1852, str. 139. W dok. napotykamy P. po raz pierwszy r. 1323 już jako wś kościelną ob. Zeitschrift d. Westpr. Gesch. Ver. VI, 66. Potem nadał ją w. mistrz Konrad v. Jungingen pannom brygitkom w Gdańsku ob. Borck, Echo sepulchralis, II, 452. Kościół tutejszy był pierwotnie parafialny, później został jako filia przyłączony do kaplicy królewskiej w Gdańsku, od której dopiero r. 1859 znów go odłączono. Patronat wykonywa rząd. Tutejsza parafia, należąca do wiejskiego dekanatu gdańskiego, liczyła 1867 r. 4139 dusz, w 1886 zaś roku 4962. Kościół p. w. Bożego Ciała pochodzi prawdopodobnie z początku XIV w. ; cały zrąb z nieociosanych kamieni zbudowany, tylko szczyty i okolenia okien są z cegły, posowa z desek. Wieża została około 1739 r. w pruski mur zbudowana; jej spiczasty szczyt jest cynkiem pokryty. Z starszych zabytków sztuki zasługuje na wzmiankę obraz przedstawiający św. Rocha, jak mu aniołowie rany zawiązują. W kruchcie stoją dwie stare granitowe kropielnice. Dzwonów posiada kościół dwa; mniejszy bez napisu i większy z napisem Jesus nasarenus en Konick der juden, help s. maria madalena anno 1519 ob. Bauund Kunstdenkmaeler d. Pr. Westpr. , I, 21 23. Są także dwa nagrobki Adama Gołyńskiego, oficyała pomorskiego dziekana i proboszcza gdańskiego i prągowskiego 1635 i familii Lindów. Napis drugiego już za czasów Borcka był nieczytelny ob. Echo sepulchralis, II, 453. Do par. należą Prągowo Dolne i Górne, Ostroszki, Babidół, Neuheit, Popówka, Kałbudy Górne i Dolne, Podwidlino, Łapino wraz z Papiernikiem, Buschkrug, Wielino, Buszkowy Górne i Dolne, Bielkowo, Bielkówko, Ziegelsoheune, Nicponie, Schlangenberg, Lisewo, Krymki, Warcz, Johannesthal, Malęcin, Domachowo, Fachsberg, Kleszczewo, Pulvermuehle, Fichtenkrug, Czernie wo i Czerniewko, Zaskoczyno, Goszyno, Żuława i Żuławka, Lubiewo i Bąkowo Do kościoła filialnego w Czapielsku zaś są przyłączone Czapielsk Wielki i Mały, wś Marszewo, Marschauerberg, kol. Marszewo, Ząbrcz Dolny i Górny, Ober i Nieder Huette, Majdany, Kroenke, Nowydwór, Weismist, Pomlewskie zarośla, Stęgwołd i Nowa Karczma. Oprócz tego należy do parafii publiczna kaplica św. Krzyża w Żuławie. Przy kościele prągowskim są dwa bractwa Opatrzności Boskiej od 1763 r. , trzeźwości od 1858 r. Z tutejszych księży są nam znani Mikołaj Koss prob. r. 1583, jego wikaryuszem był Ambroży Kaczkowski; 1686 Jerzy Ridel oraz dziekan i prob. gdański, jogo wikaryuszem był Franciszek Markiewicz; 1710 kanonik włocławski i dziekan gdański Szczepan Janowicz; 1848 był lokalnym wikarym Karol Kunert; 1860 August Folleher. Według taryfy z r. 1648, gdzie uchwalono pobór podwójny, płaciła tu panna ksieni gdańska summatim 30 fl. 20 gr. ob. Roczn. Towarz. Przyj. Nauk w Pozn. , 1871, str. 173. 2. P. Górne, niem. OberPrangenau, wś włośc. , tuż obok P. Dolnego położona, należała także do brygitek w Gdańsku, zawiera 20 gburstw i 39 zagród, 804 mr. 1869 r. 462 mk. , 377 kat. , 80 ew. , 5 żyd. , 51 dm. Woda z tutejszych obfitych źródeł idzie rurami do Gdańska. Kś. Fr. Prątnia. os. włośc. , pow. rypiński, gm. Pręczki, par. Rypin, odl o 4 w. od Rypina, 1 dm. , 13 mk. , 62 mr. ; należy do dóbr Kowalki. Prątnica 1. dok. Pratnica, rzeczka, dopływ Rogoźnicy, w pow. wejherowskim. Wspomnia na w przywileju Mestwina z r. 1281, przy odgraniczeniu wsi Świecina, którą książę na daje pannom benedyktynkom w Żarnówcu ob. P. U. B. V. Perlbach, str. 283. 2. P. , dok. Pranthenycz, 1321 Prantenitz, 1452 Prantnicz, 1546 Pranthnicz, tak zwała się dawniej rzeka pod wsią Prątnicą w pow. lubawskim, dziś zwana Pęcherz. Kś. Fr. Prątnicą, niem, Pronikau, dok. 1400 Prandnitz, Brandnicz, 1546 Branthnicz, 1667 Prądnica, Brandtwitz, wś kościelna, pow. lubawskie st. p. Lubawa odl. 1 milę. Ma 3884, 73 magd. mr. ; w 1868 r. 114 bud. , 48 dm. , 401 mk. , 395 kat. , 6 ew. Szkoła kat, którą 1886 r. odwiedzało 100 dzieci. Kościół murowany, p. w. św. Katarzyny, patronatu bisk. i rządowego; przy kośc. istnieje bractwo trzeźwości od 1855 r. . W skład par. wchodzą Prątnica, Omule, Szczepankowo, Tuszewo, Olszan w pow. lubawskim, zaś w ostródzkim Czerlin, Napromki, Wygoda, Pieńki, Marwałd, Gintlewo, Janowo, Pląchawy, Ketzwalde, Georgenthal i Kernsdorf Parafia, należąca do dek. lubawskiego, liczyła 1867 r. 1635 dusz, zaś 1886 r. 1780. P. leży niedaleko granicy pow. ostródzkiego, nad strugą Pęcherzem, praw, dopływem Wla. Struga ta zwała się dawniej Prątnicą w dok. ; od niej więc pochodzi nazwa wsi, która przedtem była własnością bisk. chełmińskich. Wizyt. Strzesza donosi 1667 r. , że wś tę założył bisk. Otto 1323 49, lokując ją na 60 włókach. Do prob. należą 4 włóki w 3 polach, z których jedno nazywało się Szczytne, a drugie Dworznica. W skład par. wchodziły wówczas P. , Omule, Szczepankowo, Tusze wo i Napromek. Na małem wzgórzu stała szkoła; komunikantów było 300 str. 235. R. 1706 posiadał prob. 6 włók, 19 było pustych, od

Prątnica

Prątnia

Prebenda

Preban

Prążyce

Prążewo

Prątnik

reszty 35 płacono po pół korca żyta i owsa od włóki wizyt. Potockiego, str. 448. Probosz czem był Jan Janiszewski, komunikantów liczono przeszło 400, gdyż i z Prus książęcych to wielu przybywało. R. 1546 podaje biskup Tidemann do wiadomości, że ponieważ w sku tek założenia stawa rybnego mieszkańcom wsi łąki się zalewają, nadaje im 2 puste włóki na obszarze wsi leżące. Zastrzega sobie jednak po wynagrodzeniu te włóki, gdyby woda im już więcej szkody nie wyrządzała ob. Urk. B. des Bist Culm von Woelky, str. 820. Inwentarz bisk. chełmińskiego z r. 1731 podaje o wsi Szołtys Ewertowski na wiecznych włókach z budynkami; szołtys Klimek na włókach wiecznych, trzyma dwie wolne do czesno, którym już lata wyszły. Smołka gbur, chałupa w szacholec z dachem zła, stara, sto doła o dwu klepiskach w wiązarek, jeden sąsiek a dwa w zrąb, stara, zła, z dachem, szopa w szacholec dobra oprócz dachu, chlewy się zrujnowały. Drzwi ladaco wszystkie. Kaczewski gbur, Burhard gbur, Kopec gbur, Lapa gbur, Pierzchała gbur, Korpacki gbur, Laguna gbur, Lemani za przywilejami Cysztopski za prawem doczesnem, z budynkami swemi, Lam pas Jan za przywilejem ze swojemi budyn kami, Rykaczewski za prawem, jego budyn ki; za kontraktem jeden, budynki ma swoje str. 64. Kś. Fr. Prątnik al. Sędziwuje, fol. , pow. łomżyński, gm. i par. Zambrów, odl. 25 w. od Łomży, rozl. mr. 257 gr. or. i ogr. mr. 109, łąk mr. 55, pastw. mr. 33, lasu mr. 48, wody mr. 4, nieuż. mr. 6; bud. z drzewa 6; las nieurządzony, młyn i pokłady torfu. Prążewo, wś włośc. , nad rz. Łydynią, pow. ciechanowski, gm. Opinogóra, par. Ciechanów, odl, o 2 w. od Ciechanowa, ma 12 dm. 108 mk. , 431 mr. Prążyce, niem. Brandschuetz, 1319 Branschin, 1401 Pranschiz, 1466 Pranse, wś i dobra, pow. nowotarski na Szląsku, par. Auras. W 1842 r. szkoła ewang, od 1800 r. , 41 dm. , zamek, 282 mk. 70 kat. . Preban, ob. Przyboń. Prebenda Koprzywnicka, fol. majorat, pow. sandomierskie gm. Pokrzywnica, par. Łoniów, odl. od Sandomierza 14 w. , ma 216 mr. ziemi dworskiej. Prebiczka, góra w gm. Kamionka, pow. doliński, na zach. granicy gm. ze Skolem, na lewym brzegu pot. Kamionki, praw. dopływu Oporu, dochodzi 819 mt. szt. gen Br. G. Prechelhauland, ob. Dreihaus i Trzy Domy, pow. chodzieski. Prechlau niem. , ob. Przechlewo. Prechrastje al. Przechreście, szczyt w paśmie Magóry spiskiej, wznosi się 1199 mt. ; miejsce znaku triang. Por. Frankowa Mała Wielka. Br. G. Precza, osada nieistniejąca w pow. starogrodzkim ob. Gorzędziej. Preczer, grupa zabudowań w obrębie gm. Ostrej, pow. i obw. sądowy kimpoluński. Predelek al. Tredelek, małe jezioro w dobrach Kadaryszki, pow. suwalski. Predeszi, fol. , pow. raciborski, ob. Gorczyce. Predstawino, sioło, które według Nestora leżało nad rzką Łybed ob. t. V, 847. Preedeneeken, fol. dóbr Pormsaaten, w okręgu hazenpockim, pow. grobiński, parafia gramzdeńska. Preedulajs, zapora na spławnej rz. Dźwinie, u ujścia Ewikszty. Stąd aż do Kokenhuzy liczne prądowiny, zwłaszcza między Stabben a Kokenhuzą. Preekuln, ob. Prekuln. PreekulsAssiten, dobra pryw, , w okr. i pow. hazenpockim, par. amboteńska. Do dóbr należy fol. Elkoseem i Abelneeken. Preetz, dok. 1262 Poretz, później Porez, dziś Porzecze, niem. Paretz, wś w Pomeranii, pow. sławiński. W 1268 r. nadaje ją ks. Barnim klasztorowi bukowskiemu pod Sławnem ob. P. U. B. von Perlbach, str. 138. Preetzen niem. , dobra ryc. w Pomeranii, pow. nakielski, st. p. Crien. Pregelkrug niem. 1. os. , pow. królewiecki, st. p. tel. i kol. żel. Królewiec. 2. P. Neu, os. , tamże. Pregelswalde niem. 1. wś, pow. królewiecki, st. p. i tel. Loewenhagen. 2. P. , wś i dobra, pow. welawski, st. p. i tel. Tapiewo. Pregoła al. Pregla, Pregel, rzeka w Prusach wschodnich, powstaje z połączenia Pisy, Rominty, Węgorapy i Wystruci. W okolicy Wystrucia dopiero przybierają te połączone wody ogólne nazwisko Pregoły. Całe to dorzecze leży już na północnej stronie baltyckiej wyżyny i zabiera tylko z lewego obszaru wody północnych stoków. Wystruć płynie z północy i ma źródło w puszczach bagnistych, płynie z początku w kierunku płn. zach. a potem zwraca się na płd. zachód. Od praw. brzegu przyjmuje tylko drobne strugi, od lewego zaś naprzód bardzo rozgałęzioną rz. Meskuppe, następnie trzy strugi, z których jedna zwie się Daube, następnie rz. Niebudis a poniżej Striss. Pisa wypływa z wisztynieckiego jeziora i zabiera z sobą od praw. brzegu kilka drobnych strug, z których druga zwie się Dobup, od lewego zaś brzegu naprzód dwie strugi a następnie rz. Romintę, która w okolicy lesistej i lekkimi wzgórkami pokrytej, powstaje w okolicy Przerośla. Od prawego i lewego brzegu uchodzi do Rominty 7 strug jeziornych; Rominta uchodzi do Pisy przy Gąbinie. Węgorapa nakoniec wypływa z jeziora

Pregelkrug

Pregelswalde

Pregoła

Preetzen

Preetz

Preekuls

Preekuln

Preedulajs

Preedeneeken

Predstawino

Predeszi

Prątnik

Predelek

Preczer

Precza

Prechrastje

Prechlau

Prechelhauland

Mamry przy mieście Węgoborku i płynie z południa ku północy a w biegu pomija Darkiejmy; przyjmuje od praw. brzegu naprzód rz. Gołdapę, powstającą z jezior w okolicy Przerosła, zkąd płynie kręto na zachód a w biegu swoim pomija Gołdapę. Następnie uchodzą do Węgorapy trzy strugi, złączone przy ujściu. Pod Wystruciem połączone wody tych rzek i odtąd już P. zwane, przebiegają jeszcze tylko przestrzeń mii 12 w kierunku ze wschodu na zachód, pomijając Welawę i Tapiawę. Poniżej Tapiawy dzieli się P. na dwa ramiona, z których lewe Starą a prawe Nową P. jest nazwane. Ramiona te oblewają podłużną, lasami porosłą wyspę i łączą się dopiero z sobą w samym już Królewcu pruskim, gdzie się od Starej P. jeszcze jedna odnoga odrywa, która oblawszy Knipawę pod Gotdau znowu do głównego wartu powraca. Dalej pomija P. Szpichrze Miejskie i wpada trzema ujściami do zatoki Świeżej Frischhaf. Jedno z ujść pod wsią Judyty. Kraj którym od Wystrucia płynie jest równy, urodzajny, dolina jej rozkłada się szeroko, a brzegi są po obu stronach łagodnie ku wodom pochylone i czarnemi borami zamknięte. Koryto głębokie i przystępne, spadek wód wolny a miejscami leniwy. Ważną jest P. pod względem rózgałezienia wodnego, bo zgromadza wielkie wody na krótkiej przestrzeni; jej dopływy południowe są większe od niej samej, szczególniej zaś Węgorapa i Łyna. Dorzecze jej jest tedy stosunkowo szersze niż dłuższe. P. odznacza się także tem jeszcze, iż jest jedną z większych rzek baltyckich, która grzbietu baltyckiej wyżyny nie przerywa, lecz po za nim spokojnie swe wody zebrawszy, bez zawad uchodzi. Dopływy P. powyżej Wystruci należy uważać za jej górny bieg, na tej przestrzeni poczynają być Pisa i Węgorapa splawnemi jaz od jezior z których wypływają. Spadek wód Węgorapy jest nagły i rwący, jezioro Mamry leży o 336 stóp wyżej od jej ujścia a cały jej bieg zajmuje tylko mil 23. Łoże jej jest kamieniste. Od Wystrucia chodzą po P. pomniejsze żagle; Łyna zaś, która od lew. brzegu do P. na jej dolnym biegu pod Welawą wpada, z połud. ku północy mil 30 płynie, na grzbiecie roztoki pruskiej, z mnogich jezior powyżej Olsztynka nastaje, unosi już statki od miasta Frydlądu. Łoże P. jest pod Królewcem głęb sze od zatoki Fryskiej dla mielizny tej i ław piaszczystych na kotlinie, podchodzą tedy tylko pomniejsze okręty do królewieckiej ostoi. Z owych zaś trzech ramion, któremi P. do zatoki wpada, jest tylko północna do żeglugi zdatna. Po Wystruci jest dolina P. odchodzi skiem morskiem. Jeziorne i leśno jej wody wzbierają mocno i wylewają szeroko wiosną, jesienią i pod dżdżystą porę, bo masa tych wód wspiera się na znacznie płytszej kotlinie zatoki Fryskiej i zrządza wylewy. Poniżej Wystrucia od praw. brzegu P. uchodzi naprzód rz. Droje, następnie P. styka się z kanałem AuerGruben, który na półoccy styka się z rzeczką Dojmą, uchodzącą do P. przy Tapiawie. Poniżej tego kanału uchodzi do P. rzeka Nehne i jeszcze jedna struga, następnie rz. Dejma, która pośrednio, przez kanał opływający Labiawę łączy P. z Kurońską zatoką poniżej Dejmy uchodzi pięć strug zosobna a w samym Królowcu uchodzi WirrGrab. Od lewego zaś brzegu poniżej Wystruci uchodzi do P. najprzód rz. Szerimm, następnie rz. Auxinne z rzeczkami Diltowa Jodka, Meernitze i Bundsze, poniżej rz. Menge a następnie uchodzi rz. Łyna, największy z dopływów. Długość P. podają jedne źródła na 128 klm. , inni znów, razem z Pisą, liczą 26 mil. Na całej długości, w której nosi miano P. , jest spławną. Węgorapa, z której głównie powstaje P. , wypływa z pow. leckiego i płynie przez pow. węgoborski, darkiejmski, wystrucki. Od Wystruci, jako Pregoła, płynie przez pow. wystrucki, welawski i królewiecki. Por. Gilia, Golbe, Guber, Ilme, Jańsborski Kanał, Łyna z pomocą Hydrografii W. Pola. Prehata al. Pryhata, młyn w Hrehorowie, pow. rohatyński. Prehode, ob. Prychody. Prehoryłe al. Prehoryły, wś i dwór nad rz. Bug, pow. hrubieszowski, gm. i par. Kryłów Leży tuż pod os. Kryłów, w stronie połudn. stanowi niejako jej przedłużenie. Posiada cerkiew filialną, pounicką. W 1827 r. było tu 112 dm. , 737 mk. Preibit dok. , ob. Strzemocin. Preichau, ob. Prychow. Preil niem 1. os. , pow. rybacki, st. p. Metgethen. 2. P. , wś, pow. kłajpedzki, st. poczt. Nidden. Preiland, 1311 r. Prelant, wś nad rz. Bielą, pow. nissański, par. Biała Bielau, posiada szkołę katol. W 1861 r. była tu przędzalnia bawełny od 1847 r. , zatrudniająca 80 robota. Sołtystwo rycerskie. istniejące tu sprzedała Anna von Prittwitz, wdowa, dziedziczka na Heide i Preiland, w 1616 r. miastu Nianio za 11, 400 talar. Obszar wsi wynosił w 1861 r. 2471 mr. ; było 75 dm. , 581 mk. 5 ew, . Preilsdorf 1. 1373 Preilingsdorff wś, pow. bolkowicki, par. ewang. Rohnstock. W 1842 r. 14 dm. , 93 mk. , folwark. 2. P. , 1369 Pryolsdorf, 1376 Breilingsdorff, wś i fol. , pow. strzygłowski. W 1842 r. 40 dm. , folw. , 292 mk. 22 katol. , szkoła ewang. od 1760 r. i cmentarz ewang. od 1784 r. Preis niem. , struga, dopływ Dźwiny pod Frydrychstatem, w okr. selburskim. Preisenwałd, ob. Prycenwałd.

Prehata

Prehode

Prehoryłe

Preibit

Preichau

Preil

Preiland

Preilsdorf

Preis

Preisenwałd

Prehata

Prejkopie, wś, pow. kowieński. Prejkury, wś, pow. rossieński, par. kielmeńska. Prejszagoła, wś szlach. , pow. kowieński, par. w Wędziagole, okr. pol. i st. poczt. w Janowie o 14 w. . Prejsagołka, wś, pow. kowieński, par. w Wędziagole, gm. Żejmy, dawniej własność uniwersytetu wileńskiego. Prekrasna Pustynia, niegdyś monaster bazylianów w Jasienicy, pow. kamionecki ob. t. III, str. 473. Prekule, rzeczka w gub. kurlandzkiej, dopływ rz. Durbe, płynie w par. gramzdeńskiej. Prekuin al. Preekuln, łotew. Preekule, dobra pryw. w okr. hazenpockim, pow. grobiński, par. durbska, w miejscu kośc. ewang. , z filią w FirkęAssiten. Do dóbr należą folw. Kaupen, Katharinenhof, Julianenhof, Jaugeneeken. W 1585 r. własność Mikołaja Korffa. Na gruntach dóbr znajduje się stacya dr. żel. lipawo romeńskiej, na przestrzeni LipawaMo żejki, pomiędzy st. Wajnoden o 16 w. i Grobin o 22 w. , o 38 od Lipawy a 49 w. od Możejek. Prele, mko i wś łotew. Prejlu mtstieńsz i Prejlu mujża nad rzką Prelką, pow. dyneburski, niedaleko Ruszony, ma około 1000 mk. , kośc. kat. paraf. , jarmarki. W pobliżu mka wznosi się piękny pałac prelski, wzniesiony w pierwszej połowie XIX w. przez hr. Michała Borcha. Kościół paraf. p. w. N. M. P. Szkaplerznej, zbudowany z drzewa w 1771 r. przez ówczesnego dziedzica sstę Józefa Borcha, na miejscu dawnego, założonego w 1715 r. przez dominikanów posińskich. Gdy ten kościołek popadł w ruinę, proboszcz miejscowy ks. Józef Jarocki, dzięki ofiarności miejscowych i okolicznych parafian, przystąpił w 1877 r. do budowy nowego kościoła, który w d. 24 lutego 1886 r. poświęcony został przez dziekana dolnodyneburskiego ks. Jozefa Szymanowicza. świątynia ta, z kamienia łupanego, w styla ostrołukowym, długą jest na 27 a szeroką na 12 sążni. Dach pokryty blachą cynkową, na wieży znajdują się dwa niewielkie dzwony. Według Mantenffla Inflanty polskie, str. 122 dobra P. i Wypiwg nadane zoBtały w 1563 r. przez Zygmunta Augusta, jako dobra lenne, rodzinie Borchów i w posiadaniu jej pozostały do 1866 r. ; obecnie hr. Mohla. Podług szczegółowego opisania Prel w dodatku do Rigasche Zeitung z d. 23 listopada 1864 r. dobra prelskie jeszcze w XIV w. , mianowicie 1382 r. znajdowały się już w posiadaniu Borchów, a następnie, mianowicie od 1472 r. służyły za świetną rezydancyą dla prowincyonalnego mistrza Bernarda de Borch. Gdyby ta wiadomość była prawdziwą, to, jak powiada Manteuffel, zadziwiający i jeSłownik Geograficzny Tom IX. Zeszyt 97. dyny byłby przykład, że władca rycerskiego zakonu dziedziczne posiadał dobra, które na stępnie potomkom swoim zostawił. Parafia katol. , dek. dolnodyneburskiego, ma 7162 dusz; filie Pelany i Eleonorwil. J. Krz. Prelipcze al. Prelipce, rus. Prilipcze, wś kośc. nad Dniestrem, pow. kocmański, obw. sąd. Zastawny, graniczy od płn. po za Dniestrem z Pieczarną, od wsch. z Łuką, Kostryźówką i Zwiniaczami, od płd. z Kisielowem, a od zach. z Babinom. Wzdłuż zach. granicy płynie pot. Wymuszów; oprócz tego bierze we wsi początek pot. bezimienny, który zrazu płynie na płn. a potem zwróciwszy się na wschód uchodzi do Dniestru między Łąką i Kostryżówką. W 1869 r. było 2283 ha obszaru, 190 dm. , 831 mk W 1880 r. było 15 dm. na obsz. dwor. , 188 na obsz. włośc. ; 811 mk. na obsz. włośc. , a 59 mk. na obsz. dworsk. , rz. kat. 53, gr. orm. 782, żyd. 35 Niemc. 35, Rusinów 819, innych zaś 35. Par. gr. orm. w miejscu. Cerkiew drewniana p. w. Uspienia N. P. M. , zbudowana r. 1784, odrestaurowana r. 1883. Szkoła ludowa jednoklasowa, st. pocz. Zaleszczyki w Galicyi. Wznies. wsi 270 mt. własność Jana Łukasiewicza 1869. Prelisko al. Perelisko, część Zabłociec, pow. brodzki. Prellwitz niem. , ob. Przelewice. Prełaje, ob. Przełaje. Prełuczka, grupa domów w Uścierykach, pow. kossowski. Prełuczny al. PrełukaLedeskulska, grzbiet pograniczny w dziale czarnohorskim Karpat, na granicy Węgier i Galicyi, między szczyta mi Ledeskulem al. Borszutynem 1590 mt. a Budyowską Wielką 1684 mt. . Wznies. 1573 mt. Na wschodnich stokach obszerne połoniny. Wody tego pasma uprowadza pot. Kosmacz ob. . Br. G. Prełuczny, pot. górski, wypływa z pod działu Prełucznego, w paśmie czarnohorskim, płynie nad płn. wsch. leśnym parowem i po 4 klm. biegu zlewa swe wody do Czeremoszu Czarnego, z lew. brzegu. Ujście leży 929 mt. npm. Br. G. Prełuka 1. grzbiet górski w Karpatach wschodnich, w dziale skolskodelatyńskim, ciągnie się od działu Guretwyny wprost na płd. , na granicy Galicyi i Węgier, aż po szczyt Busztul 1693 mt. ; w nim szczyty od płn. ku płd. 1258 mt. , 1195 mt. , 1204 mt. , następnie szczyt Prełuka 1520 mt. , inne na 1408 1619 mt. i szczyt Busztul 1693 mt. U płd. wsch. podnóży źródła Łomnicy. Z wschod. stoków spływają do Łomnicy potoki Lachów, Woronin, Darów z Guretwyną; od zach. opływa podnóże grzbietu potok Mokranka, dopływ Taraczki. Od tego grzbietu na płn. wsch. między Łomnicę a pot. Darów wybiega grzbiet Jesi

Prejkury

Prełaje

Prellwitz 

Prelisko

Prelipcze

Prele

Prekuin

Prekule

Prekrasna

Prejsagołka

Prejkopie

Prejkopie

Prełuka

Prełuczny

Prełuczka

Prejszagoła

Prełuki

Premslaff

Premore

Premdau

Preny

Prełużny

sty Barów zwany, kończący się nad Łomnicą szczytem Owołem 1615 mt. . 2. P. Lede skulska, ob. Prełuczny. Br. G. Prełuki, wzgórze leśne na granicy Prełuk i Duszatyna, pow. sanocki, na pr. brz. Osławy, między pot. Olchowatym od płd. a Kołodzialnym od płn. ; las po stronie płd. zwie się Niwą Turzańską. Wznies. 779 mt. Miej sce znaku triang. Br. G. Prełuki, wś, pow. sanocki, w okolicy gór skiej, 453 mt, npm. , nad pot. Osławą. Cerkiew i część chat leży po lewym, reszta zaś na praw. brzegu rzeki. Obszar wsi stanowią lasy na wzgórzach, na płd. wschód od wsi szczyt Prełuki 779 mi Z wyżyn tych spływa kilka potoków do Osławy; największe są z praw. brz. Trawny i Kołodaczny. Wś graniczy na płn. z Turzańskiem, na wschód z Kamionkami, na płd. z Duszatynem a na zachód z Komań czą 37 klm. , mającą st. kolei przemyskołupkowskiej. Gleba nieurodzajna, owsiana. P. mają 46 dm. i 316 mk. gr. katol. , Rusinów. Cerkiew par. drewniana, należy do dek. ja sliskiego. Par. obejmuje Duszatyn i Piekarki. Uposażenie parocha wynosi 16 mr. roli i 129 złr. dodatku do kongruy. Obszar więk. pos. Okt. hr. Alcantara i I. Kanitz w Belgii ma 16 mr. roli, 7 mr. łąk, 8 mr. pastw. i 544 mr lasu; pos. mn. 526 mr. roli, 112 mr. łąk i 325 mr. pastwisk. Według Siarczyńskiego rps. bibl. Ossol. 1826 było tu źródło słone, które z rozkazu rządu austryackiego zasypa no. Istniało tu wójtostwo, które należało do ststwa mrzygłodzkiego ob. Mrzygłod, t. VI, 772. Mac. Prełużny, szczyt lesisty w Karpatach wschodnich, dziale czarnohorskim, w obr. gm. Hryniawy, pow. kosowski, na lew. brzegu Czeremoszu Białego, na płd. od pot. Maskotyna. Wznies. 1517 mt. npm. Br. G. Premdau, ob. Przebędowo. Premore dok. 1262, wś zaginiona pod Oksywiem, pow. wejherowski, dawniej własność panien norbertanek w Żukowie ob. P. U. B. v. Perlbach, str. 305. Premslaff niem. , ob. Przemysław. Prenada 1. karczma w Jaryczowie Starym, pow. lwowski. 2. P. , ob. Prynada. Preniuki, wś, pow. wileński, w 2 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Giełwany, o 5 w. od gminy a 65 w. od Wilna, ma 7 dm. , 67 mk. katol. 36 dusz rewiz; należy do dóbr Tundziszki, Łukaszewiczów. Prenowłoki, wś nad jeziorem, pow. maryampolski, gm. Chlebiszki, par. Preny, odl. od Maryampola 38 w. , ma 28 dm. , 277 mk. W 1827 r. było 15 dm. , 195 mk. We wsi jezioro mające 15 mr. obszaru. Preny 1. miasto w pow. maryampolskim, w pobliżu Niemna, w malowniczej dolinie, otoczonej z południa i zachodu przez rozległe lasy dawnej puszczy preńskiej, odl. od Maryampola 42 w. , od Olity 28 w. a około 20 w. od st. dr. żel. warsz. petersb. Mauracie między Kownem a Wierzbołowem. Posiada kościół par. drewniany, kościół ewang. filialny, synagogę, dwie szkoły początkowe, st poczt. , urząd miejski. Miasto należy do sądu pokoju okr. III w Maryampolu. Zabudowane z drzewa, ma 10 dm. murów. , 201 drewn. , 3304 mk. 1584 męż. , 1720 kob. W 1827 r. było 187 dm. , 1972 mk. ; w 1862 r. 206 dm. , 2688 mk Dochód miasta w 1878 r. 2986 rs. Od Pren aż do Kowna ciągnęły się głośne lasy lipowo, które dostarczały znanego kowieńskiego miodu. Puszcze te, własność w. książąt litewskich, nadał król Aleksander w 1502 r. ks. Michałowi Glńskiemu, , lecz zdrada kraju pociągnęła utratę dóbr, które wróciły znowu do króla. Na początku XVII w. starostwo preńskie posiada Kacper Horwat, który w 1609 r. założył kościół i uposażył parafią w P. W tym czasie zapewne osada otrzymała przywilej miejski, Jan Kazimierz wstępując do zgromadzenia jezuitów w Rzymie, prosił brata Władysława IV by zezwolił na rozdanie dóbr, stanowiących jego uposażenie, między zasłużouych dworzan. Wtedy starostwo preńskie otrzymał Gotard Wilhelm Butler, towarzysz podróży i niewoli królewicza we Francyi w latach 1638 1640. Wystawił on w P. , na górze za dzisiejszą osadą, nad Niemnem zamek, przypominać mający planem więzienie królewicza w Citeron we Francyi. P. zostawały w ręku jego potomków do 1773 r. Ostatni z rodu Michał Butler zmarł bezdzietnie. Na sejmie z 1773 75 nadano starostwo Kazimierzowi Sapiesze, gener. artyleryi litews. Butlerowie płacili kwarty 8, 446 zł. 6 gr. a hyberny 7, 060 złp. Napoleon I w 1807 r. nadał to starostwo ponownie swemu szambelanowi ks. Aleksandrowi Sapiesze na lat 50. W 1857 r. gdy termin nadania upłynął, dobra wróciły w posiadanie rządu. Dobra rządowe Preny składały się w 1859 r. z kluczów; 1 Kwieciszki 26 nomenklatur, 2 Elżbiecin 43, 3 Igliszki 59, 4 Jaworów 7, 5 Michaliszki 61, 6 Chlebiszki 47, 7 Szałtupie 25, 8 Tarpupie 36, 9 Rudupie 10, 10 Żytowiszki 16. Ogółem rozległość w gruntach folwarcznych 9395 mr. , w gruntach włościańskich 79, 041 mr. , w lasach 42, 065 mr. , razem 130, 501 mr. Z dóbr powyższych ukazem z r. 1866 dobra Szałtupie nadane zostały na własność generałmajorowi Stachowiczowi, Następnie 1866 i 1868 r. nadano na prawach majoratu generalfeldmarszałkowi hr. Bergowi dobra Kwieciszki, Karkliny, Rostkowszczyzna, Porowsie, Kadaryszki, Burniszki i OlszankaHuk. W 1866 r. dobra Elżbiecin

Prełuki

Prenowłoki

Preniuki

Prenada

Prepunty

Preny

Prenzlau

Prenzlaw

Prenziawitz

Preobrażenka

Preobrażenskaja

Preobrażeński

Prepinka

Prepoły

Prerow

Presaca

Presberg

Presekareny

Prenzlau

nadane zostały na własność rzecz, radcy stanu Hilferdingowi. O losach samego miasta brak wiadomości. W 1750 kościół drewniany uległ przebudowaniu i wtedy zapewne powsta ła przy nim murowana kaplica grobowa rodzi ny Szuksztów. W 1794 r. jest chwilowo mia stem powiatowem a jedynym marszałkiem pow. preńskiego jest podówczas Biszping. Za rządów pruskich P. są siedzibą sądu okręgowego, st. poczt. pogranicznej, i kwaterą stałą szwadronu czarnych huzarów, którym zbudo wano tu magazyn. Z zamku starostów były tylko ruiny. Miasto, zaludnione przeważnie przez żydów, miało 204 dm. i 1224 mk, Holsche, I, 432. P. par. , dek. maryampolski, dawniej sapieżyński, 14, 210 dusz. 2. P. , fol, pow. maryampolski, gm, Chlebiszki, par. Preny, odl od Maryampola 42 w. , ma 3 dm. , 81 mk. W 1827 r. było 6 dm. , 75 mk. Br. Ch. Preny 1. wś włośc, pow. święciański, w 1 okr. pol, o 38 w. od Święcian, ma 29 dm. , 245 mk. katol i 6 żydów. 2. P. , zaśc. włośc. , pow. wileński, w 2 okr. pol. , gm, Giełwany, okr. wiejski Giełwanki, o 7 w. od gminy a 70 w. od Wilna, 2 dm. , 17 mk. starowier. w spisie z 1864 r. podana jako wś, mająca 3 dusze rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Szeszolki. 3. P. , wś nad jez. Niewieranką, pow. wileń ski, w 2 okr. pol, gm. Muśniki, okr. wiejski i do bra Zawadzkich i Urbanowiczów Poszyrwińce, o 7 w. od gminy a 59 w. od Wilna, ma 11 dm. , 80 mk. katol. i 53 starowier. podług spisu z 1864 r. tylko 24 dusz rewiz. . 4. P. , wś włośc. , pow. wileński, w 4 okr. pol, gm. Bystrzyca, okr. wiejski i dobra skarbowe Preny, o 10 w. od gminy, 115 dusz rewiz. W okolicy znajduje się tuf wapienny. W skład okręgu wiejskiego wchodzą wsie P. , Borejszuny, Pierczyna, Maguny, Ogierdany, Strzypuny; zaśc. Szaszkinia, Roubiszki, Bołoszyna, Pinaniszki, Pojedupie, Cipliszki, Bindraje, Wirdzieliszki, Skastupole i Brzegówka, w ogóle 430 dusz rewiz. b. włośc. skarbowych. 5. P. , fol i wś na lew. brz. Dubissy, pow. kowieński, między Butkiszkami a Czekiszkami, par. Czekiszki; własność Brygidy z Białłozorów Konstantowej Ferguessowej. 6. P. , pow. kowieński, ob. Wysoki Dwór. 7. P. , wś, pow. rossieński, par. kołtyniańska. 8. P, dwór rządowy, pow. rossieński, par. lidowiańska. J. Krz. Prenzlau niem. , ob. Pręsłwek Prenzlaw niem. , ob. Przemysław. Prenziawitz niem. , ob. Pęsławice, Preobrażenka, przysiołek wsi włośc. Pieredolje al Pieredoły, pow. dzisieński, w 1 okr. pol, gm. Plissa, okr. wiejski Pieredolje. Preobrażenka, wś w pow. aleksandrowskim gub. ekaterynosławskiej, ob. Litewskie Sioło. Preobrażenskaja, st dr. żel. warsz. pe tersburskiej, w gub. petersburskiej, pomiędzy st. Mszynskaja o 17 w. a Ługa o 13 w. , o 116 w. od Petersburga a 383 w. od Dynęburga. Preobrażeński, zaśc. włośc, pow. wileński, w 3 okr. pol, gm. Janiszki, okr. wiejski Goćkiszki, o 6 w. od gminy, 11 dusz rewiz; należy do dóbr skarbowych Inturki. Prepinka, grupa domów w Humniskach, pow. KamionkaStrumiłowa. Prepoły, ob. Przepoły. Prepunty, jezioro na obszarze wsi t. n. , w pow. sejneńskim, leży 7 w. na południe od jez. Duś, ma około 2 w. długości a 1 1 2 szer, brzegi bezleśne, wzgórkowate. Na brzegach leży fol Prepunty i wś Buteluncy. Obszar jeziora wynosić ma 60 mr. Wolski, a wody jego odprowadza strumień do Białej Hańczy. Prepunty, fol nad jeziorem, pow. sejneński, gm. i par. ŚwiętoJeziory, odl od Sejn 29 w, , ma 3 dm. , 37 mk. W 1827 r. 2 dm. , 38 mk. . Fol P. w 1882 r. rozl mr. 1058 gr. or. i ogr. mr. 312, łąk mr. 178, past. mr. 7, wody mr. 270, lasu mr. 275, nieuż. mr. 16; bud. mur. 1, z drzewa 9; płodozmian 4polo wy, las nieurządzony, pokłady torfu i wapna. Do fol. należała wś Buteluncy os. 21, z gr. mr. 443; wś Żyliszki os. 5, z gr. mr. 123. Prerow niem. , rzeczka na półwyspie Dars w Pomeranii, na zachód od Stralsundu; uchodzi do Baltyku. Prerow niem. , wś nad rz. Prerow, w Po meranii, pow. Franzburg, leży na półn. wy brzeżu półwyspu Dars, tuż nad Bałtykiem. Wiele ucierpiała od wylewów, lecz w osta tnich czasach groble znacznie wzmocniono. Posiada szkołę dla żeglarzy i 1376 mk. , niemal wyłącznie ewang. 1877, trudniących się ry bołówstwem i rolnictwem. Kś. Fr. Presaca, ob. Prysaka. Presberg niem. , wybud. , pow. gołdapski, st. p. i tel. Gołdap. Presekareny, wś kośc. nad rz. Seretem, pow. i obw. sąd. storożyniecki. Seret wypływa tu z Karabczowa Serockiego i przerzyna obszar P. z płn. zachodu na płd. wschód. Tu przyjmuje z praw. brzegu Mały Seret. Na płn. granicy wznosi się szczyt Płaj Paltin 493 mt; cokolwiek na płn. od dworu szczyt Gramena 401 mt. . W płd. stronie rozpościera się las Humena ze szczytem Mihuczka 454 mt. . W r. 1869 było 2217 ha obszaru, 133 dm. , 781 mk. W r. 1880 było na obsz. dwor. 14 dm. , 78 mk. , a na włośc. 128 dm. , 600 mk. , razem 142 dm. , 678 mk. męż 332, kob. 346; rz. kat. 33, gr, or. 598, żyd. 47; Niemców 6, Rusinów 2, Rumunów 667. Par. łac. w Starejhucie niem. Althuette, gr. kat. w Hliboce, a gr. orm. w miejscu. Cerkiew drewniana pod

Preusslanken

Preussenhof

Preussendorf

Preuschmarkt

Preusechhoff

Pretzmen

Pretoschin

Preśniszcze

Presowce

Preświata

Prethin

Pretmin

Presenske

Presnki

Preuszlauken

Prewedy

Prewalówka

Preworokie

Preussisch

wez. św. Jana ewang. , zbudowana w latach 1793 1803 staraniem ówczesnego właściciela Ilii de Grigorcea. W r. 1877 właścicielka Aleksandra de Grigorcea sprawiła do cerkwi nowy ikonostas. Do tej par. gr. orm. należy wś Karapczów. St. p. Hliboka. Br. G. Presenske niem. , dobra ryc. w Pomeranii, pow. rugijski, st. p. Altenkirchen. Presnki, wś poleska w płn. stronie pow. słuckiego, nad błotem Hałe, z którego wy pływa rz. Łoknieja, w 3 okr. pol kopylskim, gm, Hresk, ma 31 osad pełnonadziałowych; grunta nieco faliste, lekkie. A. Jel. Preśniszcze, wś nad rzką Czerniawką, pow. ihumeński, ma 7 os. ; grunta piaszczyste Presowce, rus. Prysiwci, wś, pow, złoczowski, 24 klm. na płd. wsch. od Złoczowa, 4 klm. na zach. od urzędu poczt. i sądu pow. w Zborowie. Na płn. leżą Młynowce, na wsch. Zborów, na płd. wsch. Pohrebce, na płd. Korszyłów, na płd. zach. Zarudzie, Płn. wsch. kra wędzią obszaru wsi bieży gościniec złoczowsko tarnopolski, wchodząc tu z płn. zach. od Młynowiec, a wiodąc na płd. wschód do Zbo rowa. Krańcem połudn. obszaru płynie Mała Strypa, która na zach. tworzy część granicy P. od Korszyłowa, a na płd. wschod, krańcu, na przestrzeni 1 klm. , granicę od Zborowa. W dolinie Strypy i jej małego przytoku leżą zabud. wiejskie 342 mt. . Najwyższe wznie sienie w stronie płn. wsch. , obok gościńca, do chodzi 394 mt. Obszar wsi wynosi 1040 ha. Własn, więk. ma 147 ha ziemi urodz. i 97 ha; lasu w stronie płn. zach. obszaru, mieszanina dębu, grabu, brzozy i osiki; jest to płd. kranieć lasku zwanego Chorostkowiec, z którego reszta należy do Urlowa i w małej cząstce do Pleśnian; dochód roczny 684 złr. ; własn. mn. ma 760 ha ziemi urodz. , dochód roczny 3489 złr. W r 1880 było 712 mk. ; rz. kat. 181, gr. kat. 508, izrael. 20. Par. rz. kat. w Zborowie, par. gr. kat. w miejscu, dek. zborowski. Do par. należy Korszyłów i Pohrebce. We wsi jest cerkiew p. w. N. M. P. , szkoła etatowa od r. 1865, gminna kasa pożyczkowa z kapit. 783 złr. i młyn wodny o 3 kamieniach. Wła sność większa należy do oo. dominikanów w Podkamieniu. Br. Sok. Presse, ob. Przysieka, pow. kościański. Preświata, rzeka, lewy dopływ Dźwiny, ma źródła w pow. iłłukszciańskim, obok folw. Matuliszki, ujście pod folw. Annenhof, ; przepływa jezioro t. n. na granicy gub. kowieńskiej z Kurlandyą. Prethin, dzisiejsze Brzeźno w pow. wejherowskim, nazwane tak w kopenhagskich tablicach woskowych z XV w, Pretmin niem. , dok. 1223 Pretemyn, wś pod Kołobrzegiem w Pomeranii. W 1223 r. nadają ją księżniczki Mirosława i Ingardis klasztorowi w Mogilnie ob. P. U. B. von Perlbach, str. 21. Pretoschin niem. , ob. Przetoczyn. PretzmenBartel, ob. BartelPraetzmen. Preusechhoff niem. 1. wś, pow. świętoSiekierski, st. p. i teł. Swiętasiekierka. 2. P. , maj. chełm. , pow. ostródzki, 2 kim. od st. p. Brzydowa; obszar 122 ha. Preuschmarkt niem. , ob. Przezmark. Preussendorf niem. , ob. Prusinowo, Preussenhof niem. , fol. , pow. holądzki, st. p. AltDollstaedt. Preussenhof, ob. Ludowo. Preussisch, skrócone Preuss. al, Pr. znaczy pruski; nazwy z tym przymiotnikiem złożone, jeżeli nie tworzą jednolitego wyrazu, umieszczone są pod głównym wyrazem, Tu pomieszczamy także te, które na właściwych miejscach opuszczone zostały, Preussisch 1. Arnau niem. , dobra ryc, pow. królewiecki, st. p. , tel. i kol. żel. Królewiec. 2. P. Bahnau niem. , wś, pow. świętosiekierski, st. p. , tel. i kol. żel, Świętasiekierka 3. P. Eylau, ob. Iławka. 4. P. Goerlitz, ob. Gierłoża Pruska. 5. P. Hoehe niem. , dobra na Mazurach, pow. łecki, st. p. Prostki. 6. P. Holland, ob. Holland. 7. P. Mark, ob. Przezmark. 8. P. Rockels niem. , karczma, pow. rybacki, st. p. Gruenhoff. 9. P. Thierau niem. , pow. świętosiekierski, st. p. Bladiau. 10. P. Waeldchen niem. , dobra, pow. świętosiekierski, 7 klm. od et. p. i tel. Zinten. Obszaru 78 ha. 11. P. Wilken niem. , dobra z cegielnią, pow. frydlądski, st. poczt. i tel. Domnau. Preusslanken niem. ; ob. Pruska Łąka. Preuszlauken niem, , dobra, pow. welawski, 7 klm. od st. p. , tel. i kol. żel. Welawy; obszar 79 ha. Prewalówka, Prywałówka, w dok. Perewałowka, wś nad Słuczą, pow. nowogradwołyński, na płd. od Połonnego, gm. Mszaniec, 324 dusz włościan, ziemi włośc, 856 dz. , dwors. 909 dz. Dawniej własność Budzyńskich, obecnie Miączyńskich. Ob. Arch. J. Z. , cz. VI, t. 1 290. L. R. Prewedy, grupa domów w Szczutkowie, pow. cieszanowski. Preworokie al. Preworoki, wś, pow. 1 obw. sąd. serecki, nad dopł. pot. Kotowca, który przychodzi od Tereszen i przez poła Kotowiec wpływa na obszar Opryszen. W półn. stronie wznosi się góra Gerla 385 mt. ; cały naziom nachyla się ku połud. tak, że na połud. granicy gm. Preworokie, przy ujścia wody preworockiej do Kotowca, wznies. wynosi 327 mt. szt. gen. . Graniczy od płn. z Mołodią pow. czerniowiecki, od zach. z Tereszenami i Dymką, od płd. z Opryszenami, a od wsch. z Stanowcami Górnymi. W płd. wsch. stronie wsi las Obczyna. Z Tereszen od gościńca czernic

Presenske

Preybeth

wieckosuczawskiego, przez obszar Tereszen i P. wiedzie gościniec do Stanowców Górnych. Wś ma 985 ha 95 arów obszaru; 123 dm. , 498 mk. w 1869 r. ; w 1880 r. 111 dm. , 487 mk, rz. kat 1, gr. orm. 475, żyd. 10; Niemców 10, Rusinów 2, Rumunów 474. Par. łac. w Sere cie, gr. kat. w Hliboce, a gr. orm. w Tereszenach. St. poczt. Tereszeny. Własność gr. orm. funduszu religijnego. Br. G. Prewssen niem, , dobra w pow. chełmińskim, ob. Prusy. Preybeth dok. , ob. Strzemocin. Prezantól, fol. szlach. nad Niemnem, pow. trocki, w 3 okr. pol, o 64 w. od Trok, 2 dm. , 29 mk. 1 prawosł. , 28 katol; była tu gorzelnia. Prezma, w dok. z 1583 r. Pressmen, wś i dobra, pow. rzeżycki, stanowią osobną parafią dekan. rzeżyckonadłubańskiego, która w 1886 r. liczyła 2038 dusz. Sam dwór P. leży przy ujściu rzki Prezmienki do Małty, o 2 1 2 mili na południe od Rzeżycy, 10 mil na płn. od Dyneburga, 1 milę od Antonopola, st. dr. żel petersburskowarszawskiej, która w odległości 3 4 mili od dworca kolejowego przecina obszar dóbr. Przez dobra te przechodzi też szosa petersburskowarszawska. Najdawniejsze wiadomości o P. sięgają pierwszej połowy XVI w. Lustracya dóbr inflanckich, dokonana z rozkazu Stefana Batorego w 1583 r. , opiewa wyraźnie jako dobra Pressmen, które niegdyś wchodziły w skład dóbr Laedschen, stanowiących od 1507 r. dziedziczną posiadłość rodu Overlaker, przez Filipa de Overlaker ustąpiono zostają jego krewnemu Wawrzyńcowi Brinkowi w dniu śś. apostołów Szymona i Judy 1550 r. , w obec świadków Henrico ab Huelsen, Joanne à Manteuffel dicto Szoege, Joanne à Wolkershan et Henrico à Borch, którą to cesyą Filipa Overlakera ówczesny prowincyonalny mistrz krzyżaków inflanckich Henryk a Galen, na prośbę tegoż Wawrzyńca Brinka, urzędownie konfirmuje w d. 2 czerwca 1554 r. Król polski Zygmunt August przywilejem danym w Wilnie d. 3 maja 1562 r. utwierdza dziedzictwo Wawrzyńca Brinka na dobra Pressmen cum omnibus attinentiis. W XVII w. przechodzi P. do rodu dc Berg. Inwentarz z 1677 r. wykazuje w P. z folw. Czernawsk i Ładyszmojżą późniejszy Rezentów 406 włók litew. ziemi i 240 mk. Od Bergów przechodzi P. do Grothusów, od tych do Borchów, W 1714 r. Jan Andrzej Borch, horodniczy inflancki, starosta lucyński, sprzedaje P. cum omnibus attinentiis Janowi PereświtSołtanowi, chorążemu inflanckiemu, w którego rodzie dobra prezmieńskie i dotąd pozostają. Wszelako część znaczna attynencyj, mianowicie fol Rezentów i Czerniawsk, stanowiące obecnie osobną parafią rezentowską, sprzedał Piotr Pereświt Sołtan w 1766 r. Felkerzambowi, od którego prawem sukcesyi przeszła następnie do Bohomolców. Obecnie w skład dóbr P. , oprócz głównej fermy, wchodzą folw. Wirtukszna, Łosze, Sucharzewo i Syłańcze, których obszar wynosi ogółem 2181 1 2 dzies, nie licząc w to 1571 1 2 dziesięcin ziemi należącej do włościan zamieszkałych w 11 wsiach, z których 10 Lisowskie, Mamulnica, Ziemskie, Stukmujża, Dzenie, Bykowniki, Puszbarny, Astyki, Pustoszka i Uzuliszki osiadłe są wyłącznie przez Łotyszów, a 11ta Skradale przez Rossyanstarowierców, przybyłych w te okolice przed 1772 r. Włościanie należą do gminy rezentowskiej, której kancelaryai zarząd oraz szkółka gminna znajdują się przy folw. Wirtukszna. W par. P. już w 1854 r. w dniu śgo Jerzego zniesione zostało poddaństwo a chłopi osadzeni na czynsze. Łotysze wszyscy bez wyjątku katolicy, dbali o oświatę; wielu z nich mówi po polsku a wszyscy umieją czytać przynajmniej po łotewsku, bo do 1863 r. istniała tu szkółka łotewska elementarna, utrzymywana kosztem dziedziców. Odkąd tę ludową szkółkę zamknięto, matki Łotewki, co niegdyś do niej uczęszczały, same uczą dzieci czytać; utrudnia naukę brak elementarzy i książek łotewskich, wydawanych w narzeczu miejscowem, druk których w 1871 r. został wzbroniony ob. art. Łotysze, V, 743; książki zaś ogłaszane w narzeczu szwedzkoinflanckich i kurlandzkich Łotyszów, używających głosek gotyckich i zawiłej pisowni niemieckiej, nie są zrozumiałe dla włościan Łotwy katolickiej. Teraźniejsza szkółka gminna w folw. Wirtuksznie nie pociąga włościan. Osada P. , tuż przy dworze, dziś pozbawiona nazwy miasta i w skład dworu poniekąd wchodząca, założoną została za przywilejem Augusta III z d. 11 października 1750 r. , danym Dominikowi Pereświt Sołtanowi. odbywają się tu dwa jarmarki doroczne, na Wniebowstąpienie Pańskie oraz w niedzielę po dniu śś. Szymona i Judy według nowego stylu. Jest to jedyny w Inflantach zabytek zastosowania kalendarza gregoryańskiego. Kościół parafialny, wzniesiony z muru w 1858 i 59 r. kosztem Sołtanów, w stylu włoskim, z wyniosłemi wieżami, p. w. śś. Szymona i Judy, pod tytułem których był i dawny kościołek drewniany, fundowany w 1781 r. przez Franciszka Sokołowskiego. Pomiędzy kościołem a dworem znajduje się młyn murowany, poruszany siłą wody rzeczki Prezmienki, wypływającej z jeziora Łosze w obrębie dóbr a uchodzącej do Małty we wsi Prezmie. Obszar dóbr przerzyna też rzka Wirtukszna, wypływająca z jez. Wirtukszna; stanowi ona aż do ujścia swego do Małty granicę pomiędzy parafią prezmieńską a rezentowską. Na obszarze par. P. są cztery niewielkie

Prewssen

Prewssen

Prezantól

Prezma

jeziora. Do większych zaś należy jezioro Wirtukszna, słynące z malowniczego położenia wśród małych pochyłości, otoczone w części borem sosnowym a w części lasami świerkowemi, oraz część znaczna obszernego jez. Łosze, należącego do kilku właścicieli ziemskich. Wody tego jeziora ostatniemi laty znacznie się obniżyły. Większa część obszaru dóbr P. jest wzgórkowatą a po części lesistą. Błot i nieu żytków jest tu stosunkowo mało, gdyż tylko 14, 17 dzies. Lasu budowlanego 400 dzies. , opałowego 425, łąk 297 dzies. Grunt najroz maitszy. Gleba składa się przeważnie ze źwiru, gliny, marglu i piasku, i wydaje różne zboża i jarzyny; pszenica wszakże udaje się tu taj tylko w latach, w których zima dobra; gdy zaś pola śniegiem nie dość dobrze były pokry te, wtedy najczęściej wymarza. W starym dworze godnemi uwagi są biblioteka i archi wum. Pierwsza liczy obecnie do 10, 000 tomów; pomiędzy niemi wiele rzadkich starych wydań, jako to Juvenalis Satyrae Aldus z r. 1501; ,, Martialis epigrammata z r. 1501 także Aldus; ,, Biblia Leopolity; Kazania Skargi o siedmiu Sakramentach 1610; Syreniusza Zielnik z r. 1603. Archiwum liczy do 1500 numerów. Wiele się tu przechowuje pamiątek rodzinnych; pomiędzy niemi laska marszałkowska i ordery Stanisława Sołtana, w. marsz. lit. , jego pierścień zloty dar Kościu szki z napisem gdzie cnota tam sława oraz Tadeusz Kościuszko Naczelnik, pas złotolity króla Jana III, mający 4 1 2 metrów długości i 56 centymetrów szerokości, i wiele in nych. G. Manteuffel. Pręczawa, niem. Prenczawa, dok. 1533 Prenczell, rzeczka, prawy dopływ Ossy, wypływa z jez. Gapiami al. Gapy w pow. grudziądzkim, mija os. Gapę i płynie rowem przez plebańskie łąki do Gubin, gdzie przerzyna jezioro. Potem spieszy do Rogoźna i dopiero tu przybiera miano Pręczawy. Przy dworcu rogozińskim wpada do niej z prawej strony Czerwona Woda, płynąca z pod Kalmuzów. Za Kłódką zmienia P. swój płnpołudniowy bieg na płn. zachodni i łączy się z Ossą, Kś. Fr. Pręczki, 1434 Pranczkow, w XVI w, Preczkowo, wś, folw. i dobra, pow. rypiński, gm. Pręczki, par. Rogowo, odl. o 7 w. od Rypina. Posiada kościół katolicki filialny, szkołę początkową, urząd gminny, 20 dm. , 300 mk. , wiatrak, pokłady kamienia wapiennego i torfu. Na akcie z 1434 r. Kod. dypl. Mucz. Rzysz. , II, 860 podpisany jest Joannes de Pranczków, z ziemi dobrzyńskiej. Według reg. pob. pow. rypińskiego z r. 1564 wś Preczkowo, w par. Rypin, własność Walentego Przeczkowskiego, miała 5 poddanych na całym łanie i 2 zagr. ; Andrzej Przeczkowski miał 5 poddanych i 7 zagr. ; Konstancya Białymska miała 3 poddanych na całym łanie, młyn o 1 kole zwany Korzecznik, należący do Jana Gniazdko. Pobo ru płacono zł. 8 gr. 4 i 2 solidy Pawiński, Wielkop. I, 288. W 1789 r. własność Fran. Łempickiego, który wysiewa 50 kor. żyta, 2 kor. pszen. ; pobiera 269 złp. czynszu. Dobra P. w r. 1879 uległy segregacyi. W 1885 r. folw. P. rozl. mr. 1107 gr. or. i ogr. mr. 512, łąk mr. 123, pastw, mr. 38, lasu mr. 406, nieuż. mr. 28; bud. mur. 7, z drzewa 8; las nieurządzony. Do dóbr zaliczały się dawniej wieś P. os. 29, z gr. mr. 99; wś Lasoty os. 23, z gr. mr. 109; wś Dębiany os. 8, z gr. mr. 17; kol. Dębiany os. 40, z gr. mr. 230; wś Karbowizna os. 9, z gr. mr. 198; os. Pryszcze os. 1, z gr. mr. 2. Poprzednio należały do dóbr P. folw. Dębiany i Drozdowo. P. gmina należy do sądu gm. IV okr. , ma 314 dm. , 2923 mk. i 9388 mr. obszaru 6335 ornej ziemi. W gmi nie znajduje się kościół filialny katol. , ewang. dom modlitwy, szkółka, urząd gminny, browar, cegielnia, 4 młyny, 4 karczmy. W skład gm, wchodzą Balin, Bożymin, Czarownica, Dębiany, Drozdowo, Dylewo, Dziewanowo, Głowińsk, Gniazdek, Krupianka, Karbowizna, Kamionka, Kowalki. Lasoty, Pieńki, Przyro wa, Przecze, Puszcza, Prątnia, Piekiełko, Pręczki, Rejki, Sikory, Sosnowo, Szynkowizna, Szwarowy Wyręby, Wysokie Pole, Zajeziorek, Zakroczek. Br. Ch. Pręczów, Preczów, wś i folw. nad rz. Czarną Przemszą, pow. będziński, gm. Gzichów, par. Będzin; wś ma 22 dm. , 179 mk. , 198 mr. ; folw. 2 dm. , 5 mk, 51 mr. W 1827 r. było 17 dm. , 136 mk Prędkie, część Żurawiec, pow. Rawa Ruska. Prądkowice, niem. Prentkowitz, wyb. do Chełmna należące, pow chełmiński, szkoła Grubno, ma 448, 86 magd. mr; 4 bud, , 1 dm. , 14 mk, Skat. , 6 ew. 1868 r. , W r. 1710 dał Seweryn Szczuka, archidyakon chełmiń ski, siostrom miłosierdzia w Chełmnie wiatrak zwany Propowski, w Prędkowicach przed mia stem położony ob. Klasztory żeńskie przez ks. Fankidejskiego, str. 232. . Kś. Fr. Prędocin 1 wś i fol, pow. iłżecki, gm. Błaziny, par. Iłża, odl. od Iłży 5 w. , ma 92 dm. , 396 mk. , gorzelnią i wiatrak W 1827 r. było 66 dm. , 391 mk. W 1881 r. folw. P. rozl mr. 1264 gr. or. i ogr. mr. 1042, łak mr. 21, pastw. mr. 14, lasu mr. 163, nieuż. mr. 24; bud. mur. 5, z drzewa 13; płodozmian 6 i 8 polowy, las urządzony. Wś P. os. 82, z gr. mr. 805 W XV w. P. , w par. Iłża, był własnością biskupstwa krakowskiego, miał 12 łanów km. , 2 karczmy, z których dziesięcinę, wartości 10 grzyw. , płacono plebanowi w Iłży Długosz, L. B. , II, 482. Według reg. pob. pow. radomskiego z r. 1508 wś Prędoczin i

Pręczawa

Prędocin

Pręczawa

Prędkie

Pręczów

Pręczki

Prętynia

Prichracane

Pribstow

Pribbernow

Priban

Pri

Prędocinek

Prężyna

Prętkowice

Prętki

Pręsławek

Pręgszyn

Pręgnowo

Pręgowo

Prędzieszyn

Prędocinek

Brzoza, dzierżawione przez Abrahama z Brzozy, płaciły pob. 1 grzyw. gr. 16. W r. 1569 wś P. , należąca do klucza iłżeckiego dóbr bisk. krakowskiego, miała łan. 14, kom. 3 Pawiński, Małop. , 322, 476. 2. P. , ob. Prandocin. Prędocinek, w XV w. Prędocin, wś i folw. , pow. radomski, gm. i par. Radom, odl. od Ra domia 2 w. , ma 15 dm. , 176 mk. , 281 mr. zie mi dwors. , 144 mr. ziemi włośc. W 1827 r. było 12 dm. , 112 mk. W 1885 r. folw. P. rozl. mr. 271 gr. or. i ogr. mr. 243, łąk mr. 14, pastw. mr. 3, lasu mr. 4, nieuż, mr. 7; bud. mur. 2, z drzewa 14. Wś P. os. 15, z gr. mr. 145. W połowie XV w. Prędocin, wś w par. Stary Radom, własność Mikołaja Szydłowieckiego, miała łany kmiece, karczmę i zagrodników. Dziesięcinę płacono w połowie większej biskupowi krakow. a mniejszą połowę oddawano plebanowi w Starym Radomiu. Z folwarku rycerskiego płacono dziesięcinę do Szydłowca Długosz, L. B. , II, 525. Według reg. pob. pow. radomskiego z r. 1577 wś Predoczin, w par. Stary Radom, miała 3 łany, 1 pusty Pawiński, Małop. , 297. Br. Ch. Prędzieszyn, niewłaściwie Pręgszyn, niem. Prangschin, dobra ryc, pow. gdański, st. kol. na przestrzeni z Kościerzyna do Skarszew otworzona w 1885 r. . Leży przy szosie gdańskiej, nad rz. Radunią, l 1 2 mili na płd. od Gdańska; par. kat, św. Wojciech, ew. Jaśki. Obejmuje 204, 3 ha roli or. i ogr. , 13, 68 łąk, 21, 29 pastw. 1, 81 lasu, 10, 17 nieuż. , razem 251, 25 ha; czysty dochód z gruntu 2698 mrk w 1869 r. 207 mk. , 99 kat. , 108 ewang. , 16 dm. , dwie hamernie i dwa młyny. Według taryfy z r. 1648, gdzie uchwalono pobór podwójny a akcyzę potrójną, płacił tu Dawid Pideman od 13 wł. folw. , 4 ogr. , karczmy, 6 kół młyńskich 26 fl. 12 gr. ob. Rocz. Tow. Przyj. N. w Pozn. , 1871, str. 173. Mesznego pobie rał ztąd prob. w 1710 r. 6 korcy żyta i tyleż owsa ob. Wizyt, Szaniawskiego, str. 147. Pręgowo, ob. Prągowo. Pręgnowo, wś, pow. rastemborski, 5 klm. na płd. zach. od mta Rastemborku, w którym jest st. pocz. , tel. i kol. żel. Pręgowo, ob. Prągowo. Pręgszyn, ob. Prędzieszyn. Pręsławek, niem. Prenzlau, w dok. Prazile, Prezla 1250, dobra ryc, pow. kwidzyński, st. poczt. Czarne Górno 3 klm. odl, st. kol. Gardeja, par. ew, Tromnowo, kat. Gr. Schoenwalde; 84, 2 ha roli or. i ogr, 53, 85 łąk, 2, 22 lasu, 3, 74 wody i nieuż. , razem 144, 01 ha; czysty dochód z gruntu 1536 mrk, hodowla owiec W 1868 r. 11 bud. , 3 dm. , 48 mk. ew. P. leży nad rz. Jardęgą, niedaleko granicy pow. grudziądzkiego. W 1240 r. obowiązują się Pomerańczycy pobudować kościół in Procile, i j. w Pręsławku, który wówczas był zapewne grodem polskim, posuniętym w granice pomerańskie ob. Kętrz. O ludn. pol. , str, 28. Pod 1414 r. wspominana w dok. wś Preczlaw str. 214. W r. 1525 sprzedają Maths, Nicolas, Marcus die van Bandtkow gebruder und Khachna, Barbara geschwister, t. j. Maciej, Mikołaj, Marek Bądkowscy z Bądek, Kachna i Barbara ich siostry, Melchiorowi Schulkman 8 włók w Pręsławku str. 200. Z szlachty polskiej mieszkali tu dawniej Boruccy str. 203. Kś. Fr. Prętki, niem. Schreibersdorf, wś na pol. prus. Mazurach, pow. niborski, tuż nad granicą Prus Zachodnich, 5 klm. na płn. od st. pocz. Płośnicy. Mikołaj Prawda z Wierzbowa nabył P. w 1527 r. ; ks Olbracht zatwierdza kupno dnia 3 czerwca tegoż roku. Ad. N. Prętkowice, os. leśna, pow. kościański, o 9 klm. na zachód od Kościana; par. i okr. domin. Białcz, poczta w Szmiglu, st. dr. żel. w Starem Bojanowie, 1 dm. i 3 mk. ; należy do Żółtowskich. Prętynia, jezioro na obszarze wsi Ostrowitego, ad limites villae Gorale pow. lubawski ob. Wizyt. Strzesza z r. 1667, str. 460. Prężyna Wielka i P. Mała, Pramsin Gross i P. Klein, 1379 r. Pramsin Major i P. Minor, 1423 Parva Pramsen, 1534 Gross Prusin, dwie wsi i dobra, pow. prądnicki, odl. 1 1 4 mili od Prądnika. P. Wielka, wś, posiada kościół par, katolicki, szkołę katol. W 1861 r. 576 mk. 1 ewang. , 98 dm. , 29 gospodarzy, 20 ogrodu. , 26 komorn. Obszar wynosił 3237 mr. , w tem 2847 mr, roli. P. Mała, wś i dobra, 121 dm. , 672 mk. 3 ewang. , szkoła katol. , młyn wodny, 13 gospod. , 32 ogrodn. , 44 komorn. , 1656 mr. ziemi 1343 mr. roli, 97 mr. ogrod. , 105 mr. lasu. Do wsi należy kol. Neuhof. Dobra rycer. P. , z folw. Eloisenhof, mają 1724 mr. roli, 515 mr. lasu, 81 mr. łąk, ogr. i nieuż. Gleba żytnia. Do par. P. należą P. Mała i Wielka, Scisowice, kol Neuhof. Pri. .. ., ob. Pry. .. . i Przy. .. . Priban, ob. Przyboń. Pribbernow niem. 1. , wś w Pomeranii, pow. kamiński. W 1877 r. 789 mk. ewang. , trudnią się rolnictwem, hodowlą bydła i pszczelnictwem. We wsi jest fabryka machin rolniczych i st. poczt. 2. P. Deutsch al. Ganzken, dobra ryc w Pomeranii, pow. Greifenberg. 3. P. Wendisch, dobra ryc, tamźe. Pribstow niem. , dok. 1248 Pristowe, Peristowe, Piristowe, wś w Pomeranii, pow. Sławiński, na południe od Ruggenwalde. W 1248 r. nadaje ją Świętopełk cystersom w Dargunie w Meklenburgii dla założenia klasztoru ob. P. U. B. v. Perlbach, str. 99. Prichracane, węg. Perlasz, wś, hr. goemoerskie Węgry, kościół katol. filialny, par. ewang. , garncarstwo, 219 mk.

Prilipka

Prillwitz

Prinzenthal

Prinzenhof

Prieblow

Priddargen niem. , dobra ryc. w Pomeranii, pow. bobolicki, et. poczt. Bobolice. Priebisch, ob. Przybyszew, w pow. wschowskim. Priebitz niem. , ob. Przybycz. Priebkow 1. Alt, dobra ryc. w Pomeranii, pow. szczecinkowski, st, poczt. Baerwalde. 2. P. Neu, dobra, tamże. Prieblow niem. , folw. do dóbr Falkenburg należący, w Pomeranii, pow. drawenburski, st. poczt. Falkenburg. Prieborn, 1297 Antiquum preworn, 1318 Priworn, 1431 Breborn, wś nad rzką Kryhnbach, pow. strzeliński, par. kat. Sieben Hufen. Posiada kościół par. ewang. , szkołę, zamek. W 1842 r. było król leśnictwo folw. , 119 dm. , 927 mk. 261 kat. , młyn wodny, olejarnia, rafinerya cukru, gorzelnia, słodownia, hodowla owiec i bydła. Tutejsze łomy marmuru dostarczają siwego i szarego marmuru, używanego na słupy, posągi itp. Zamek tutejszy i dobra należały w XV w. do rodziny Czirnów. Wzniesioną przez nich warownią na Rummelsbergu oblegali Wrocławianie i mieszkańcy Nissy w 1429, 1443 i 1461 r. , w końcu zburzyli. Z kolei przeszedł zamek i dobra do ks. na Brzegu a po nich od 1675 do dóbr korony czeskiej. Kościół zdawna istniejący, był odbudowany w 1575 r. Priebus, ob. Przewóz. Prielang niem. , ob. Przyłęk. PrielippNeu niem. , trzy dobra w Pomeranii, pow. pierzycki, st. poczt. Damnitz. Priemen, dobra ryc. w Pomeranii, pow. nakielski, st. poczt. Guetzkow. Priemhausen, wś ze st. poczt. w Pomera nii, pow. Naugard. W 1877 r. 640 mk. ewang. Priester See niem. , pewnie Księże jezioro, jezioro w pow. kartuskim, pod Parchowem. Leży w lesie, na wznies. 154, 5 mt. npm. , tuż przy płd. zach. końcu jeziora. Kl. Mansch. Swą nazwę ma pewnie ztąd, że prob. parchowski miał tu wolne rybołóstwo ob. Wanderungen durch die Kassubei von Pernin, str. 33. Kś. Fr. Priesznau al. Pritznau, wyb. do Bolszewa należące, pow. wejherowski, st. poczt. Rybińska Karczma. Prijutino, os. włośc, pow. radomski, gm. i par. Radom, odl. od Radomia 2 w. , ma 10 dm. , 65 mk. Utworzona po 1864 r. na gruntach pokościelnych, oddawanych zwykle żołnierzom dymisyonowanym. Prikra, wś. hr. szaryskie Węgry, obszerne lasy, 101 mk. Prilacken niem. , majątek, pow. rybacki, u stóp góry Galtgarben, 4 klm. od st. pocz. i tel. Drugehnen. Obszaru 230 ha. Prilang niem. , ob. Przyłęk, Prilipcze, ob. Prelipcze, Prilipka, wzgórze na lew. brzegu rz. Zadobrówki, na płd. gm. Wasłowiec, w pow. czerniowieckim; wznosi się 308 mt. npm. Na płd. wsch. leży lesista Gropa Wyższa 251 mt. . Prilipp niem. , dobra w Pomeranii, pow. Randow, st. p. Szczecin 6 klm. odl. Prillwitz niem. , wś i dobra ryc. w Pomeranii, pow. pierzycki, st. poczt. w miejscu, w 1877 r. 722 mk. ewang. Priment, ob. Przemęt i Perkowo, w pow. babimoskim. Primkenau, w dok. Primislavia, Primke, Primikau, miasto i gmina zamkowa, pow. sprotowski. Miasto posiada kościół par. kat. , kościół ewang. , dwie szkoły katol. i ewang. , 1676 mk. , zamek książęcy ks. Schleswig, Holstein, SondenburgAugustenburg, piękny park, fabrykę żelaznych odlewów i wyrobów emaliowanych Henrietten Huette. Przemysł garncarski i wyroby drzewne. W 1842 r. było 156 dm. , 1358 mk 1163 ew. , 195 kat. . Gmina zamkowa miała 21 dm. , 136 mk. 13 kat. . Przy zamku książęcy browar, a na północ od miasta książęcy folwark. Miasto założył w 1280 r. Przemysław I, ks. na Stynawie, Szprotawie i Żeganiu, ztąd zwało się Prymka, Prymikau. Kościół katol. przeszedł w ręce ewangielików od 1521 do 1637 r. ; obecny kościół ewang. zbudowany w 1741 r. Br. Ch. Primore, dok. z 1279 r. , i Prsimore 1283, wś zaginiona pod Gdańskiem. Należała już r. 1279 do cystersów w Oliwie ob. P. U. B. v Perlbach, str. 205. Por. Jelitkowo, Prinkendorf, 1414 Primkindorff, wś, pow. lignicki, w pobliżu praw. brzegu Kacbachu. W 1842 r. 22 dm. 175 mk. 3 katol; młyn wodny, Prinsnig, 1360 Prinzenig, wś, pow. lignicki, par. ewang. Gross Tinz Tyniec. W 1842 r. 36 dm. , 215 mk. 1 kat, zamek, 2 folw. ; kopalnia żółtej i czerwonej ziemi farbiarskiej. Prinzdorf, wś, pow. bolesławski, par. ew. Schoendorf. Do 1815 r. należała do saskich Łużyc. W 1842 r. 38 dm. , folw. , 269 mk. 1 kat. ; szkoła ewang. Prinzenberg, folw. dóbr Neugut łotew. WezzaMuiża, w okr. mitawakim, pow. bowski. par. neugutska Kurlandya. Prinzenhof al Erbprinzenhof, dobra koronne w okr. , pow. i par. goldyńskiej Kurlandya. Prinzenthal, wś, pow. dobromilski, 12 klm. na płd. od sądu pow. w Dobromilu, 18 klm. na płd. zach. od urz. poczt. i st. kol w Chyrowie. Na płn. leży Starzawa, na wsch. Smereczna, na płd. zach. Terło pow. staromiejski. Środkiem obszaru płynie Smereczanka, dopływ Borsecki, wpadającej do Strwiąża. W r. 1880 było 11 dm. , 77 mk. , 1 gr. kat. , reszta ewang. Niemcy. Par. rz. kat. w Chyrowie, gr. kat. w Terle. Kolonią tę założono

Prinzenberg

Prinzdorf

Prinsnig

Prilipp

Prinkendorf

Primore

Primkenau

Priebkow

Priddargen

Priment

Priddargen

Priebisch

Priebitz

Prilang

Prilacken

Prikra

Prijutino

Priesznau

Priester

Priemhausen

Priemen

Prielipp

Prielang

Priebus

Prieborn

Prilipcze

Priwalnaja

Prinzenthal

Printzlaff

Prinzwald

Pripiat

Prisaca

Priskevitz

Prislop

Prismara

Prissau

Prisselwitz

Pristelwitz

Pristram

Prisvitz 

Priszyb

Pritschen

Prittag

Pritten

Prittin

Prittisch

Prittwitzdorf

Pritzenow

Pritzier

Pritzig

Pritzkehmen

Pritzlow

Priwolnoje

Pro

Probabin

Probark

Probarski

Probina

Prinzenthal

na mocy kontraktu abolicyjnego z d. 31 sierpnia 1787 r. Ob. Smereczna. Lu. Dz. Prinzenthal, ob. Wilczak Wielki, pow. bydgoski. Printzlaff niem. , ob. Przemysław. Prinzwald niem. , wybud. , pow. ostródzki, st. p, i tel. Miłomłyn. Pripiat, ob. Prypeć. Prisaca, ob, Eisenau i Prysaka Priskevitz niem. , dobra w Pomeranii, pow. rugijski, st. p. Trent. Własność klasztoru św. Anny w Stralsundzie. Prislop al. Prisłop, ob. Przysłop. Prismara z Prismarką, dwie małe strugi, wpadają z lewej strony do Desny, lewego dopływu Dniepru. Prissau niem. , ob. Prusewo. Prisselwitz niem. , ob. Przecławice. Pristelwitz, 1389 Priczilwicz, wś, pow. trzebnicki, par. kat. i ew. Trzebnica. W 1842 r. szkoła ewang. , dwór, 2 folw. , 22 dm. , 160 mk. 18 katol. Pristram, 1370 r. Pristran, wś, pow. niemczyński. par. ew. Pątnów. W 1842 r. był dwór, folw. , sołtystwo, 40 dm. , 294 mk. 15 kat. , gorzelnia, hodowla owiec. Okolica malownicza, górska, obfita w jaskinie i wąwozy Hochlengrund i Himmel, tudzież starożytne zabytki okopy tatarskie. Prisvitz niem. , dobra ryc. w Pomeranii, pow. rugijaki, st. p. Bergen. Priszyb 1. sioło w pow. kremieńczugskim gub. połtawskiej, 2400 rak. , jarmarki. 2 P. , kolonia nad rz. Mołoczną, pow. melitopolski gub. tauryckiej, 1600 mk. Niemców, kościół ewang. , szkoła, 3 jarmarki, fabryka octu, cegielnia. Pritschen, ob. Przyczyna, pow. wschowski. Prittag, wś, pow. zielonogórski. W 1842 r. 142 dm. , 860 mk. 9 kat. ; kościół ewang. paraf, szkoła ewang. , 4 młyny wodne, olejarnia, gorzelnia. Do dóbr należały dwa folw. Obervorwerk i Waldvorwerk. Pritten, dobra ryc. w Pomeranii, pow. drawenburski, st. p. Labenz. Prittin, ob. Prethin. Prittisch, ob. Przytocznia, Prittwitzdorf, wś, pow. bolkowicki, par. ewang. i katol Rudelstadt. W 1842 r. 30 dm. , 168 mk. 15 kat. Jestto kolonia należąca dawniej do Rudelstadt. Pritzenow niem. , dobra ryc. w Pomeraranii, pow. dymiński, st. p. Voelschow. Pritzier niem. , fol. fiskalny w Pomeranii, pow. gryfijski, st. p. Wolgast. Pritzig niem. , dobra ryc. w Pomeranii, pow. miastkowski, st. p. Pollnow. Pritzkehmen, ob. Misslauken. Pritzlow niem. , dobra ryc. w Pomeranii, pow. Randow, st. p. Szczecin 7, 5 klm. odl Priwalnaja niem. Wagenburg, kol niemiecka przy ujściu rz. Sonkułowki do Wołgi, , pow. nowouzeński gub. samarskiej, 4000 mk. kościół katol, szkoła, 2 jarmarki, przystań, st. poczt. Priwolnoje, osada przemysłowa nad płn. Dońcem, pow. bachmucki gub. ekaterynosławskiej, 600 mk. ; odznacza się bogatymi pokładami węgli kamiennych. Pro. .. , ob. Pru. .. Próba, kol, pow. sieradzki, gm. i par. Brzeźnio, odl od Sieradza 11 w. , ma 19 dm. ; stanowi jedną całość z wsią Zapole. Probabin, wś, pow. horodeński, odl. 7, 5 klm. na wschód od Horodenki, na płd. zachod, brzegu Dniestru. Granice wschod, rz. Dniestr i Babin, połud. i zach. Serafińce, półn. Strylcze. Obszar dwor. 262, włośc. 420 mr. W 1857 r. 258 mk. ; w 1870 r. 317; w 1880 r. w gminie 342, na obszarze dwor. 10; rz. kat. 32, par. Horodenka, gr. kat. 315; cerkiew mur. wystawiona i poświęcona 1882 r. , par. Strylcze o 3 klm. ; kasa pożyczkowa gm. z kapit. 409 złr. Wszystkie urzędy w Horodence. Właściciel pos. dwor. Szulim Neuberger. B. R. Probark 1. niem. Probeberg, dobra na pols. prus. Mazurach, pow. szczycieński, st. p. i tel. Dźwierzuty. 2. P. Stare, niem. Proberg Alt, wś na pols. prus. Mazurach, pow. ządzborski, nad jeziorem t. n. , około 7 klm. na płd. wsch. od st. p i tel. w Ządzborku. 3. P. Nowy, niem. P. Neu, wś, tamże, o 1 klm. na płn. wsch. od P. Starego. Są to wsie polskie. Frycz v. Lucken, ststa szestyński, sprzedaje Janowi Kutyłowskiemu, Stanisławowi, synowi jego, Piotrowi, Andrzejowi i Marcinowi Smoleńskim, jego bratankom, oraz Mikołajowi i Tomaszowi, jego siostrzeńcom, dobra P. z 50 włókami; z nich otrzymał Jan Kutyłowski 20, jego syn 10, jego bratanki 10 i jego siostrzeńcy również 10 włók na prawie chełmiń. Ks, Olbracht nadaje 1558 r. Tomaszowi Richter 12 włók w P. nad granicą Wierzbowską ob. Kętrz. , O ludn. , 414. 4. P. Mały, niem. P. Klein, kol, tamże. 5. P. Wielki, niem. P. Ober, kol. , tamże. Ad. N. Probarski al Probarkowsi Ostrów, niem. Probergswerder, os. na Mazurach, pow. ządzborski, st. p. i tel. Ządzbork. Probina, pot. górski, powstaje w gm. Hryniowy, w pow. kosowskim, ze złączenia się pot. Łukowca, Mihailewy i Odzirnego, spływających z płn. wschod. pochyłości działu Ludowy. Pot. Łukowico uważają niektórzy za ramię Probiny; w takim razie strugi Mihailewa i Odzirny są jej prawymi dopływami. Między Łukowcem al. Probiną a Mihailewa rozciąga się grzbiet Rozbinyczna 1274 mt. a między Mihailewa a Odzirnym grzbiet Pochreptina 1312 mt. ; oba do siebie równoległe, biegną ku północy. Od t. z. Starej Klauzury płynie

Probina ku wschod. jarem, nad którym od płn. rozpościera się las Ludowa ze szczytem Ludową 1466 mt. , a od płd. grzbiet Odzir niński 1258 mt. Od ujścia Czarnego pot. z lew. brzegu zwraca się ku płd. wschod. po pod las Stopnie, między nim a Odzirnińskim grzbietem. Przyjąwszy od praw. brzegu pot. Moczerny podąża znowu na wschód; zasiliwszy się od praw. brzegu wodami pot. Hramitnego przyjmuje kierunek płn. wsch. śród or nej doliny górskiej, nad którą od zach. wznosi się szczyt Stopnie al. Stoupny 1274 mt. a od wsch. Perehrestyj 1073 mt. , Kaptarka 1017 mt. i wreszcie Kobyła Wielka 1066 mt. . U półn. stóp Kobyły Wielkiej uchodzi P. do Czeremoszu Białego. Od lew. brzegu wpadają doń Czarny, Hryniawa al. Hryniuka i Malowaty, a z prawego Mihailewy, Odzirny, Moczerny i Hramitny. W wodach pot. Probiny żyje przeważnie pstrąg. Długość biegu wyno si 20 klm. Zwą go także Probihną albo też Probijną. Br. G. Probnitz Deutsch i P. Polnisch, pols. Browiniec, 1379 Polonical Profencz, 1534 Polnisch Brownitz, Deutsch Probens, dwie wsi i dobra, pow. prądnicki, odl. 1 1 2 mili od Prądnika. P. Deutsch posiada kościół paraf. katol. , szkołę katol. Wś ma 3157 mr. 2940 mr. roli, dobra 844 mr. P. Polnisch ma 1586 mr. W 1861 r. było w P. Deutsch 93 dm. , 641 mk. 1 ewang. , a w P. Polnisch 251 mk. kat. i 39 dm. Por. Browiniec. Br. Ch. Proboj, trzy pobliskie osady, pow. ihumeń ski. Mieszczanin Kudzin od 1857 r. posiada 3 4 włóki; szlachcic Górski od 1872 r. ma 3 włóki; włościanin Cimochowicz od 1875 r. 8 1 4 włóki. Do tych własności należy uroczy sko Rozsochy. A. Jel. Probołowice, w XV w. Probolowycze, wś i fol. , pow. pińczowski, gm. Czarnocin, par. Probołowice. Leży w dolinie, na lewo od drogi z Działoszyc do Wiślicy, odl. 20 w. od Pińczowa; posiada kościół paraf. drewniany, szkołę począt. ogólną. W 1827 r. 38 dm. , 288 mk. W 1887 r. fol P. rozl mr. 640 gr. or. i ogr. mr. 450, łąk mr. 48, past. mr. 2, lasu mr. 125, nieuż. mr. 15; bud. mur. 2, z drzewa 13, płodozmian 12polowy, las urządzony w kolei 60letniej. Do folw. należały poprzednio wś P. os. 30, z gr. mr. 206; os. Zawada os. 3, z gr. mr. 19; os. Podlesie os. 3, z gr. mr. 8; os. Młynek os. 2, z gr. mr. 15. Kościół i par. zostały tu utworzone już XIV w. a może i wcześniej. Długosz w opisie uposażenia katedry wiślickiej podaje, że Włościbór, proboszcz z Probołowic, podarował wikaryuszom wiślickim łan na przedmieściu Wiślicy, przynoszący grzywnę czynszu. W XV w. istniał tu kościół paraf. a wś była własnością Piotra Gnoińskiego h. Rak. Cztery łany kmiece dawały dziesięcinę, wartości 4 grzywien, kantoryi wiślickiej. Prócz tego było 5 łanów kmiecych, dwór rycerski z rolą, karczma z rolą, 3 zagr. z rolą, z których dziesięcinę, wartości 6 grzywien, płacono proboszczowi w Probołowicach. Probostwo posiadało dostateczne łąki. Był też młyn bez roli Długosz, Lib. . Ben. , I, 413, 432, II, 414. Według reg. pob. pow. wiślickiego z r. 1579 wś P. , własność Stanisława Gnoińskiego i synowca Andrzeja Gnoińskiego, miała 12 osad, 6 łan. , 4 zagr. z rolą, 13 biednych i 3 rzem. Pawiński, Małop. , str. 217. Obecny kościół drewniany wystawił 1759 r. prob. Jacek Kowalski. P. par. , dek, pińczowski dawniej opatowski, 1315 dusz. Br. Ch. Proborz, wzgórze, na płn. zach. od wsi Czcrepina, w pow. lwowskim, na granicy tej gminy z Dawidowem, wśród pól, wznies. 353 mt. szt. gen. . U płd. Wsch. podnóża tej góry biją źródła pot. Czerepinki. Miejsce znaku triang. Probościszki, wś włośc. i zaśc, , pow. oszmiański, w 3 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra skarbowe Dziewieniszki, o 2 w. od gminy a 34 w. od Oszmiany; wś ma 5 dm. , 52 mk. katol. ; podług spisu z 1864 r. mają razem 41 dusz rewiz. Probostwo 1. Łask, wś i os. prob. nad rz. Grabówką czyli Pisą, pow. łaski, gm. i par. Łask, leży przy mieście Łasku. Wś ma 24 dm. , 323 mk. , 2. 5 mr. włośc; prob. 5 dm. , 8 mk. , 6 mr. prob. ; os. 2 dm. , 9 mk. , 3 mr. dwors. ; os. 2 dm. , 40 mk. , 2 mr. dwor. 2. P. Niewiesz, pow. turecki, gm. i par. Niewiesz, odl. od Turka w. 27, ma 2 dm. , 11 mk. , szkołę początkową, 3. P. Sucha, os. , pow. kozienicki, gm. Suskowola, par. Sucha. 4. P. Kazimierz, fol. , pow. głupczycki; ob, Kazimierz III, 934. Probostwo 1. niem. Probsteivorwerk, fol. pod Poniecem, pow. krobski. 2. P. pod Ryczywołem, pow. obornicki. 3. P. pod Gośliną Murowaną, pow. obornicki. 4. P. pod Łopiennem, pow. wągrowiecki. Probostwo Skarszewskie, fol. plebański, na leżący do katol. proboszcza w Skarszewach, pow. kościerski, obejmuje 214 ha 84 1 2 arów. W pobliża dworu napotykają tu na wzgó rzach piaszczystych groby skrzynkowe ob. Objaśn. do mapy archeol. Prus zachod, przez Ossowskiego, str. 49. Kś. Fr. Proboszczowice 1. kol. i fol. , pow. łódzki, gm. Lućmierz, par. Zgierz, odl, 10 w. od Łodzi, przy drodze bitej ze Zgierza do Ozorkowa; kol. ma 30 dm. , 594 mk. , 195 mr. włośc; fol. 6 dm. , 39 mk. , 238 mr. dwor. W 1827 r. 8 dm. , 80 mk. Fol. P. lit. A rozl w 1885 r. mr. 194 gr. or. i ogr. mr. 179, łąk mr. 7, past mr. 2, odpadki mr. 2, nieuż. mr. 4; bud. mur. 2, z drzewa 14. Do fol należały wś P. os. 34, z gr. mr. 261; wś Maryanowo os. 5,

Probnitz

Proboj

Probołowice

Proborz

Probościszki

Probostwo

Proboszczowice

Probnitz

z gr. mr. 45; wś Stępowizna os. 31, z gr. mr. 55. Według Lib. Ben. Łask. II, 387 folwark dawał dziesięcinę pleb. w Zgierzu, zaś łany kmiece kanonii łęczyckiej, którą wtedy posiadał Bernard Wapowski, a pleban. w Zgierzu tylko kolędę po groszu z łanu. Według reg. pob. pow. łęczyckiego z r. 1576 wś P. , w par. Zgierz, miała w części należącej do Andrzeja Tymińskiego 1 2 łana, 2 osad. Część Mateusza syna Jana Jedlickiego miała 1 łan, 1 osad. Pawiński, Wielkop. , II, 63. 2. P. al Proboszczewice, wś i os. nad rz. Wartą, pow. turecki, gm. Grzybki, par. Warta, odl. od Turka 36 w. , ma 42 dm. , 324 mk. Według Lib. Ben. Łask. I, 412 wś dawała pleb. w Warcie tylko kolędę po groszu z łanu. Według reg. pob. pow. sieradzkiego wś P. , w par. Warta, miała w 1553 r. 2 1 2 łan. Pawiński, Wielkop. , IL 221. 3. P. , wś i fol nad rz. Wierzbicą dopływ Skrwy, pow. płocki, gm. Brwilno, par. Proboszczowice, odl 14 w. od Płocka, w stronie północnej. Posiada kościół paraf. mur. , karczmę, 51 dm. , 209 mk. , 1536 mr. obszaru 844 mr. folwar. . W 1828 r. był tu młyn, 16 osad rolnych, 5 dm. bezrolnych i 239 dusz. Kościół obecny pochodzi z końca XVII w. , wystawiony przez ks. Całowańskiego, sufrag. płockiego. P. należały do dóbr biskupów płockich a następnie do dóbr rząd. ekonomii Brwilno. Parafią i kościół fundowali tu zapewne biskupi. Dawniejsze niż wieś jest niewątpliwie wielkie grodzisko w stronie południowej wsi. Mieści się ono nad głębokim jarem, utworzonym przez wody spływające z istniejących dawniej bagien i jezior. W lesie Junoszyce, należącym do wsi Żągoty, są ślady dawnych jezior, zawalonych starymi pniami drzew. Grodzisko ma kształt owalny; wznosi się na 15 sążni po nad okoliczną równinę, wewnątrz ma wklęsłość głęboką 5 sążni, sreroką 60 kroków a długą na 120 kroków. Dokoła grodziska są ślady dalszych okopów w półksiężycowej formie. Lud nazywa to grodzisko Kosmatą górą albo Szwedzkimi okopami. Szczątki podobnych, tylko mniejszych okopów spotykamy w okolicznych wsiach Mokrzko, Brudzew, Trzebunie. Być może, iż pochodzą one już z czasów historycz nych i stanowiły obwarowania mające osłaniać Płock od napadów Prusaków a może i Krzyżaków. Opis tego zabytku podał W H. Gawarecki w Pamiętniku Płockim z 1830 r. P. par. , dek. płocki, 2166 dusz. 4. P. , wś nad rz. Naruszówką, pow. płoński, gm. Szum lin, par. Wrona, odl o 12 w. od Płońska, ma 17 dm. , 262 mk. , gorzelnią. Dobra P. i Wrona, oddzielone dawniej od dóbr Szumlin, składały się w 1887 r. z fol P. i Wrona, rozl mr. 1807 fol P. gr. or. i ogr. mr. 599, łąk mr. 36, past. mr. 12, lasu mr. 1, nieuż. mr. 16, razem mr. 664; bud. mur. 4, z drzewa 6; fol Wrona gr. or. i ogr. mr. 309, lasu mr. 827, nieuż. mr. 7, razem mr. 1143; bud. Br. Ch. Proboszczowice, niem. Proboschowitz, wś i fol, pow. toszeckogliwicki, par. Kotulin Wielki, odległa 4 mile od miasta powiat. , ma 583 mr. obszaru, 41 dm. , 280 mk. kat. Folw. Dombina zwany powstał około 1840 r. i ma 454 mr. obszaru. Ztąd zapewne pochodził Piotr z Proboszczowic, astronom i astrolog, prof. akademii krakowskiej za czasów Zygmunta Augusta, wydawca kalendarzy. Proboszczówka, niem. Drobe, łąka w komturstwie bierzgłowskiem, w pow. toruńskim, którą r. 1347 komtur bierzgłowski Henryk v. Kranichsfeld zapisuje Mikołajowi Selhorne i jego braciom Janowi i Gotken ob. Urk. B. des Bist. Culm, v. Woelky, str. 217. Kś. Fr. Proboszczowskie, fol dóbr rząd. Krzepice ob. t. IV, 784. Probotschine, 1288 Prewozn, 1369 Pravocin, wś, pow. wrocławski. Dawniej własność katedry wrocławskiej. W 1842 r. 12 dm. , sołtystwo, 93 mk. 23 ewang. ; par. ewang. Silmenau. Probotschuetz, 1403 Prawoczycz, wś, pow. trzebnicki, par. ewang. Lutzine Nieder. W r. 1842 dwór, folw. , 16 dm. , 101 mk. 1 kat. . Probowda, rzka w gub. kowieńskiej, praw. dopł. Gintary, praw. dopł. Szałtony. Płynie pod Rossieniami. Probowdzie, wś, par. rossieński, par. rossieńska. Probstberg niem. , wś, pow. prądnicki, ob. Wyszków. Probstei niem. , fol do dóbr ryc. Buczka należący, pow. złotowski, obejmuje 30, 64 ha roli or. i ogr. i 7, 66 łąk, razem 38, 3 ha. St. poczt. , tel. i kol Lipka, 3, 5 klm. odl Probstei, wś, pow. nowotarski na Szląsku, par. Nowytarg. W 1841 r. 15 dm. dwor. , folw. , 150 mk. 57 kat. . Dawna posiadłość kapituły wrocławskiej. Probstelvorwerk niem. , ob. Plebania 2. . Probsthain. , 1206 Probosthow Gay 1409 1409 Probsthagn, wś nad pot. Deichsel, wypływającym z poblizkiej Klingelberge, pow. głogowskohajnowski. Leży w malowniczej górskiej okolicy, posiada kościół par. ewang. , szkołę ewang. i dwie pomocnicze w górnej i dolnej wsi W 1842 r. było tu 228 dm. , 2 folw. dwor. , 1364 mk. 20 kat. , 4 młyny wodne, gorzelnia, piec wapienny, hodowla owiec i bydła. Kościół tutejszy zbudowany w 1168 r. , od 1550 ewangielicki, jeden z niewielu jakie pozostały protestantom w latach od 1544 do 1740 r. Probus, wzgórze 258 mt. wysok. znak triang, , w płn. zach. części Kniażego, pow. złoczowski.

Probsthain

Probstei

Probstberg

Proboszczowice

Probowdzie

Probowda

Probotschuetz

Probotschine

Proboszczowskie

Proboszczówka

Proboszczowice

Probus

Probu na

Prochenki

Prochidne

Prochir

Prochniów

Probużna Stara i Nowa, mczko, pow. husiatyński, odl. 20 klm. na płd. zach. od Husiatyna. Granice wschod. Tłasteńkie, połud. Hryńkowce, zachod. Szwajkowce, półn. Żabińce. Obszar dwor. 1748, włośc. 1515 mr. wybornej podolskiej gleby, kukurydza i tytuń doskonale się udają obok pszenicy i innych ziemiopłodów. W 1857 r. 2189 mk. , w 1870 r. 2034; w 1880 r. w gminie 2364, na obszarze dwor. 202; rz. kat. w P. i Hryńkowcach razem 388, par. w Żabińcach, gr. kat. par. w miejscu, właściwie w P. Nowej. Cer kiew p. w. Wniebowstąpienia N. P. Maryi wystawiona 1882 r. ; gr. kat. parafian przy głównej cerkwi 574; cerkiew filialna w Probużnie Starej p. w. N. P. Maryi liczy parafian 744, filia Hryńkowce 572, razom 1890 gr. kat. Szkoła etat. o 2 nauczyc. ; dzieci w wie ku szkolnym będących gr. kat. obrządku 214. Kasa pożycz. gm. z kapit. 2726 złr. Co wtorek targi bardzo uczęszczane, szczególniej na woły, z powodu licznych gorzelni w okolicy. W 1885 r. w P. byli mosiężnik 1, złotnik 1, kołodziej 1, szklarzy 3, szewców 4, waciarz 1, tkaczy 2, kuśnierzy 2, krawców 21, balwie rzy 2, piekarz 1, dzierżawca młyna 1, rzeźników 11, gorzelnia 1, mydlarz 1, kowali 2, stolarz 1, handlujący przędziwem 1, kramarzy 10, handlarz skórami 1, handlarzy mąką 2, dzierżawca propinacyi 1, spekulant pieniędz mi 1, faktor 1, szynkarzy 10. Sąd pow. Husiatyn, poczta i tel. w miejscu. Właśc. pos. dwor. dawniej Antoni Rogala Zawadzki, po jego śmierci sukcesorowie sprzedali Maryi hr. Drohojowskiej. Na granicy miasta i wsi Probużny, wsi Hadynkowiec, Kociubiniec i Kopyczyniec 6 lipca 1746 r. Antoni Potocki, wo jewoda bełzki, i inni komisarze królewscy roz graniczają Pobożne i Hadynkowce w skutek polecenia Augusta III króla z d. 28 sierpnia 1744 r. wydanego w Warszawie Ak. g. i z. , t. X, str. 420, ustęp 7102. B. R. Proce, wś, pow. słonimski, w 1 okr. pol. , gm. Piaski, o 92 w. od Słonima. Procewicze, wś i dobra w pobliżu kotliny rz. Słuczy, pow. słucki, w gminie carewskiej, przy drodze z Carowców do Iserny albo Giserni. Wś ma 31 osad. Dobra, dawniej ks. Radziwiłłów, od drugiej ćwierci b. stulecia ks. Wittgensteina, mają 23 włóki. Miejscowość dość równa i nizinna. Grunta lekkie, urodzajne łąki piękne. Proch, wś, pow. grudziądzki. Leży pod Radzynem, ma 303, 62 magd. mr. W 1868 r. 10 bud. , 5 dm. , 36 mk. , 4 kat. , 32 ew. Powstała na obszarze do Radzyna należącym w połowie XVIII w. W 1790 r. wypuszczono ten folw. miejski w wieczystą dzierżawę zagrodnikom Jerzemu Tesamer i Andrzejowi Baumann za 266 tal. 60 gr. zakupnego, a 50 tal. rocznego kanonu. Za tn pozyskali prawo wolnej paszy w miejskim lesie Buk dla 12 koni, 6 źrebiąt, 10 krów, 8 wołów, 12 jałowic, 60 owiec i 40 świni. Za zrzeczenie się tego prawa dało miasto w 1832 r. 40 mr. roli. W 1772 liczyła ta osada 3 domy z drzewa i 15 mk. ob, Gesch. d. Graudenzer Kr. Froehlicha, I, str. 243. Kś. Fr. Prochano, jezioro, pow. orszański; roczny połów wynosi około 65 pudów. Prochenki, wś, pow. konstantynowski, gm. Olszanka, paraf. r. 1. Hadymów, r. g. Prochenki. Posiada cerkiew, szkołę początkową. Ma 2199 mr. obszaru, 84 dm. , 623 mk. W 1827 r. było 64 dm. , 367 mk. Cerkiew tutejszą pounicką erygował podobno 1669 r. Michał Korybut Wiśniowiecki. Wś ta należała do starostwa łosickiego. Prochidne, las w płn. części Choderkowiec i płn. zach. części Łanów, pow. bóbrecki. Prochir al. Prochirów, Chirowa, potok, powstaje w gm. Ławrów, pow. staromiejskim, w lesie kobeńskim; płynie zrazu na wschód, a potem na płd. , i wreszcie na wschod, końcu Ławrowa uchodzi do Leniny z lew. brzegu. Długość biegu około 4 klm. Br. G. Próchna al. Pruchna al. Pruszna, wś kość. , pow. strumieński, na Szląsku austryackim, posiada st. kol. żel. północnej między Krakowem a Wiedniem, o 109 klm. od Krakowa, między stacyami Seibersdorf a Chiby. Trakt pocztowy łączy P. ze Skoczowem 15 klm. i z Ustronią 24 klm. . Gmina ma 1337 mk. , 3325 mr. obszaru. F. par. katol, dek. strumieńskiego, ma 2645 katol. , 950 ewang. , 40 izrael. Próchniewo, pow. augustowski, gm. Bargłów, par. Studzieniczna, 1 dm. , 20 mk. Próchnik, wzgórze 357 mt. wys. znak triang. , w płn. zach. stronie Janowa, pow. gródecki. Prochniów, ob. Pruchno, Próchnowo 1. al. Prochnowo i Pruchnowo, majorat i okrąg domin. , pow. chodzieski, o 5 klm. na płd. wsch. od Margonina, na trakcie wągrowieckim, w okolicy wznoszącej się do 94 mt. n. p. m. ; par. Żoń, poczta w Margoninie, st. dr. żel. w Budzyniu o 12 klm. P. liczy 277 mk. w 16 dm. ; obszaru ma bez folwarków 652, 46 ha, t. j. 565, 05 roli, 36, 31 łąk, 2610 pastw. , 2, 61 lasu, 13, 23 nieuż. i 9, 16 wody; czysty doch. grunt, wynosi 8044 mrk; parowa gorzelnia i śrotownia. Klucz prochnowski składają folw. Dziewoklucz, Klaudia, Ofelia, Sulaszowo, Zbyszewice i Tereska. Cała majętność ma 3394, 11 ha, t. j. 2239, 43 roli, 145, 97 łąk, 203, 61 pastw. , 692, 97 lasu, 62, 00 nieuż. i 50, 13 wody; cz. doch. grunt. 29052 mrk; właścicielem jest ordynat Zygmunt hr. Potulicki. W r. 1272 Bolesław syn Odonicza sprzedał Henrykowi Stroibirowi z Kłecka wś Prochnowo i pozwolił osadzać ją na prawie niemieckiem; r. 1364 przy rozgraniczaniu dye

Probużna

Proce

Procewicze

Proch

Prochano

Prochonica

Prochody

Prochodziec

Prochorów

Prochorówka

Prochorowka

Prochory

Prochownia

Prochowszczyzna

Prochwatyłówka

Prochy

cezyi gnieźnieńskiej od poznańskiej zostało P. z dziesięciną przy biskupie poznańskim, za cza sów atoli arcyb. Łankiego należało do archidyecezyi gnieźnieńskiej. W 1579 r. było w P. 16 śladów osiadłych, 6 zagrodników i kowal; r. 1618 stal tam młyn o 2 kołach. Przy schył ku zeszłego stulecia należał klucz prochnowski do Fryderyka Skórzewskiego, dziedzica dóbr łabiszyńskich. W skład okręgu domin. wcho dzą Bugaj, Ofelia, Sulaszewo i Tereska; cały okrąg ma 35 dm. i 579 mk. 557 kat. , 22 prot. , 2. P. Nowe al. Pruchnowo, os. , pow. chodzieski, na lewym brzegu Noteci, o 4 klm. na płn. wschód od Szamocina, 21 dm. , 160 mk. 37 kat. i 123 prot. . 3. P. , ob. Pruchnowo, pow. gnieźnieński. E. Cal. Prochody 1. błotnisty obręb leśny w zacho dniej stronie pow. bobrujskiego, w obrębie gm. Horki, pomiedzy rzeką Otoczką i strugą błotną Stupnicą, w okolicy wsi Sorogi i zaśc. Zarezinka. 2. P. , zaśc, pow. borysowski, o 3 w. na płn. zach. od mka Chotajewicz, gmina pleszczenicka, par. kat. Chotajewicze, ma 2 osady; grunta lekkie. 3. P. , zaśc, pow. bo rysowski, w 2 okr. pol. łohojskim, gm. Hlewin, o milę ku zachodowi od Hlewina, ma 3 osady; grunta lekkie, miejscowość odosobniona. 4. P. , mały zaśc, pow. ihumeński, gm. Budzicze, przy drożynie z Cieplenia do Jaczonki, ma 3 osady; należy do domin. Samuelów, Czap skich. Miejscowość dość leśna, grunta lekkie. 5. P. , wś i zaśc nad rz. Jasiołdą, pow. piń ski, w 1 okr. pol. łohiszyńskim, gm. Porzecze, w pobliżu gościńca z Pińska do Porzecza. Wś ma 15 osad, zaśc zaś 1 osadę. Miejscowość nieco falista, piękna, grunta wyborne, obfitość łąk. Lud trudni się rolnictwem i flisactwem. 6. P. , wś, pow. słucki, w 2 okr. pol. kleckim, gm. hrycewicka, przy gościńcu z Puzowa do Cepry, ma 4 osady; grunta urodzajne, miejsco wość bezleśna, A. Jel. Prochodziec, folw. i karcz. szlach. , pow. wilejski, w 3 okr. pol, o 64 w. od Wilejki, 5 dra. , 29 mk. katol. Prochonica, rzeczka w pow. orszańskim, wpada do jez. Orzechy Orjechi, w gm. Wysockiej. Prochorów, chutor nad rz. Tykiczem, pow. zwinogródzki, o 11 2 w. od Budyszcz Łysiańskich par. praw. , ma 14 mk. i 30 dzies. zie mi; własność w 1878 r. Anny Prochorowej. Prochorówka, wś, pow. klimowicki, gm. Chotowiż, ma 27 dm. i 165 mk. , z których 1 zajmuje się wyrobem wozów, sań itp. , 1 kowalstwem. Prochorowka 1. osada nad rz. Plisą, w pow. obojańskim gub. kurskiej, 1400 mk. , 5 handlowych jarmarków. 2. P. , os. , w pow. koroczańskim kurskiej gub. , st. p. i st. dr. żel. kurskocharkowo azowskiej, pomiędzy st. Marjino o 24 w. a Kustarnaje o 25 w. , o 97 w. od Kurska, 132 w. od Charkowa a 669 w. od Rostowa nad Donem. 3. P. , wś nad Dnie prem, w gub. chersońskiej, na wprost wsi Maszczenia w pow. czerkaskim. 4, P. , wieś cerkiewna, pow. zołotonoski gub. połtawskiej, na zchd od Zołotonosza; ob. Arch. J. Z. R. , cz. III, t. 3 593. J. Krz. Prochory, wś cerkiewna nad strum. Wiałym, pow. borzneński gub. czernihowskiej, na płd. zach. od mta Borzna, niegdyś mto setnicze. Z setników wymieniają dokumenty Grzegorza Chomeńko. Prochownia, wś, pow. warszawski, gm. Młociny, par. Kiełpin. Leży na zachód od lasu. młocińskiego, przy szosie do Modlina, o 16 w. od rogatek marymonckich, ma 5 dm. Prochownia, grupa chat w gm. Nowojowa Góra, pow. chrzanowski. Br. G. Prochownia 1. al. Na prochowni, osada w Bezbrudach, w pow. złoczowskim. 2. P. , osada w mieście Brodach. Prochownia 1. posiadłość, w pow. ostrzeszowskim, nad Olszynką, o 4 klm. na zachódpołudnie od mta powiat. , pod Rojowem. Nie wykazana w Spisach urzędowych. 2. P. , nasyp, w pow. szremskim, pod Zaworami. Prochownia, niem. Pulvermuehle, os. do Oliwy należąca, pow. gdański. Dawniej była tu prawdziwie fabryka prochu, należąca do kla sztoru cystersów. Kś. Fr. Prochowszczyzna, uroczysko około wsi Warowicze, w pow. radomyskim. Prochwatyłówka, wś, pow. zwinogródzki, par. praw. Olohowiec o 2 w. , ma 566 mk, pł. ob. Powstała z chutorów mka Olchowca i ma położenie górzyste. Prochy, dominium z kościołem paraf. , pow. kościański, o 3 1 2 klm. na płd. wschód od Rakoniewic, w pobliżu kanału Obrzańskiego; par. w miejscu, poczta w Rakoniewicach, st. dr. żel. o 22 klm. w Starem Bojanowie; liczy 14 dm. i 196 mk. , t. j. 184 katol. , 12 prot. ; obszaru ma 846, 26 ha, czyli 293, 58 roli, 403, 92 łąk, 2 92 pastwisk, 124, 18 lasu, 20, 90 nieuż. i 0, 76 wody; czyst. doch. grunt. 636 mrk; cegielnia. P. należą do hr. Platerów. W r. 1380 bracia Sambor, Jan, Stanisław, Stępota i Maciej, dziedzice Proch, Proszkowa i Tamowej, uposażyli tu kościół p. w. N. M. Panny, św. Mikołaja i św. Krzyża, przekazując mu wolną karczmę, ogród przy młynie, łąkę Rudki, dziesięciny z Tamowej, Proch i Proszkowa, tudzież daniny z młynów dziedzicznych i łanów kmiecych. W r. 1725 stał w miejscu poprzednich nowy kościół, zewnątrz w mur pruski stawiany, kolacyi Wojciecha Gozdawy Dzierzanowskiego, dziedzica ówczesnego. Przy schyłku zeszłego wieku należały P. do Rozalii Kierskiej, a później do hr. Mielżyńskich. Około r. 1564 skła

Prochody

Proczert

Proca

Procyń

Procykowch

Proćwin

Procki

Prockendorf

Procisne

dały biskupom poznańskim 42 gr. fertonów z 3 1 2 łan. osiadłych; r. 1580 były tam 3 łany, 9 zagrodników, 6 komorników, 3 rzemieślników, 20 owiec i 2 młyny wodne. Do paraf. dek. grodziski wcielone były Proszkowe Pruszkowo i Tarnowa Tomowo; później przybyły Faustynów, Piotrów i Terespol. W 1873 r. obejmowała 550 dusz. E. Cal. Prochy, niem. Proch, dobra, pow. złotowski, st. poczt. i paraf. katol. Zakrzewo, ma 2294, 79 magd. mr. W 1868 r. 15 bud. , 4 dm. , 90 mk. , 22 katol, 68 ewang. Na obszarze dóbr znaj duje się góra zamkowa Schlossberg, o której Quandt Baltische Studien 1853, I, 179 utrzymuje, że na niej stał za czasów książąt pomorskich gród należący do kasztelanii nakielskiej. Kś. Fr. Procile dok 1249, ob. Pręsławek. Procisne, wś, pow. liski, w okolicy gór skiej i lesistej, 637 mt. n. p. m. , na lewym brzegu Sanu. Par. rzym. kat. w Polanie a gr. kat. w Smolniku. Odl od Lutowisk 7, 5 klm. Liczy 39 dm. i 261 mk. 130 męż. , 131 kob. , 18 rzym. kat. , 210 gr. kat. a 33 izrael. Na ob szarze więk. pos. Fel Podolski jest 6 dm. i 35 mk. , 7 rzym. kat. , 10 gr. kat. i 18 izrael Obszar pos. większej wynosi 126 mr. roli, 46 mr. łąk, 107 mr. pastw, i 431 mr. lasu; obszar pos. mniejszej 300 mr. roli, 90 mr. łąk i 80 pastw. Wysoko wzniesiona, ma glebę na wy brzeżu Sanu i potoków górskich namulistą, na górach zaś zimną i nieurodzajną. Lasy szpilkowe, przeważnie świerkowe. Graniczy na za chód z Dwernikiem, na wschód ze Smolnikiem i Stuposianami a na południe przez góry z Caryńskiem. Mac. Prockendorf, 1374 Brockendorf i Bruckendorf, wś, pow. nissański, par. Volkmannsdorf. Posiada szkołę. Wś składa się z 3 sołtystw, 33 gospodarzy, 28 komorn. z rolą, 12 bez roli, z ogólnym obszarem 3570 mr. Uprawa pszeni cy i lnu. Obszar wsi początkowo niewielki, wzrósł przez wcielenie bądź przyległych wsi Tschesohdorf, bądź kawałków roli i łąk. Procki, wś, pow. kaniowski, ob Prucki. Proćwin al Prućwin, w XVI w. Proczvyn, wś, pow. konecki, gm. i par. Końskie, odl od Końskich 2 w. , ma 18 dm. , 131 mk. , 279 mr. ziemi włośc. W 1827 r. było 10 dm. , 65 mk. Według Lib. Ben. Łask. I, 703 ze wszystkich łanów szła dziesięcina dla pleb. w Końskich, wynosząca około grzywny a także dzies. ko nopna po pół grosza z łanu. Według reg. pob. pow. opoczyńskiego z r. 1508 wś P. i Modliszowice, własność Andrzeja Modliszewskiego, płaciły pob. 1 grzyw. 13 gr. 9 d. W r. 1577 P. , w par. Końskie, własność Prussakowskiej, miała 1 1 2 łan. , 3 zagr. Pawiński, Małop. , 285. . Później wchodził P. aż do ostatnich cza sów w skład dóbr Końskie. Br. Ch. Procykowch, młyn w Olszanicy, pow. złoczowski. Procyń, ob. Proczyn. Proca, węg. Procsfalva, wś, hr. szaryskie, lasy, łąki, 228 mk. Proczert, os. w Jamnej, pow. nadwórniański. Proczyn, al Procyn, wś, domin. i okr. do minialny, pow. mogilnicki, o 4 1 2 klm. na płd. od par. i poczty w Gębicach Gembitz, st. dr. żel o 12 kim. w Mogilnie. W r. 1271 komes Lanchomir zapisał P. kościołowi kruszwickiemu; r. 1285 arcyb. gnieźnieński Jakub przy sądził wieś tę klasztorowi trzemeszeńskiemu przeciw uroszczeniom Stanisława i Wojciecha, synów Andrzeja, kasztelana nakielskiego Kod. Wielkp. , 554. W 1363 r. toczyły się spory o młyn Gać na rzeczce Różannej między dzie dzicami P. a wspomnianym klasztorem, któremu przysądzono połowę młyna spornego; r. 1367 Grzymisław, jeden z dziedziców, ułożył się z klasztorem. W r. 1489 piszą się ztąd Proczyńscy Prosińscy, z których Walenty po siadał część wsi przed r. 1582; przy schyłku zeszłego stulecia należał P. do Ign. Kossow skiego, później do Malczewskich, dziedziców dóbr Myślątkowskich. Wś liczy 24 mk. katol w 3 dm. Dominium ma 12 dm. i 221 mk. ; obszaru 881. 25 ha włącznie z folw. Nowawieś, t. j. 680, 69 roli, 43, 28 łąk, 46, 90 pastw. , 60, 40 lasu, 13, 40 nieuż. i 36, 58 wody; cz. doch. gr. 6243 mrk; chów bydła, gorzelnia parowa, młyn wodny o 2 kołach, 2 cegielnie i stacya do sta nowienia klaczy; właścicielem jest Niemiec. W skład okr. domin. wchodzą Nowa Wieś i młyn Gać; cały okrąg ma 14 dm. i 248 mk. 178 kat. , 63 prot. i 7 żyd. E. Cal. Proczynko, osada w Krasnej, pow. nadwórniański. Proczyska al. Proszyska i Proszysk, domin. , pow. inowrocławski, o 8 klm. na płd. wschód od Strzelna, par. Kościeszki, poczta w Wojcinie, st. dr. żel o 21 klm. w Mogilnie; 5 dm. i 62 mk. katol w r. 1871; ma 214, 03 ha; czysty doch. 1202 mrk; cegielnia. Właścicie lom był w r. 1885 Marceli Kugler, dawniej Mierosławscy, dziedzice Mirosławie. P. wy stępują w dok. pod r. 1358 przy rozgranicza niu dóbr klasztornych mogilańskich i strzelneńskich. E. Cal. Proczyrka, grupa domów w gm. Stebne, pow. wyżnicki, obw. sąd. Uścia Putyłowskiego, na praw. brz. Czeremoszu Białego. Br. G. Proden, dobra prywatne, w okr. zelburskim, pow, iłukszteński, par. dyneburska Kurlandya. Do dóbr należą folw. Kazimirswahl, Jakobsruh i Hermaniszki oraz mko No wy Subocz NeuSubbat. Prodkuny, wś, pow. trocki, w 2 okr. pol, gm. Kronie, okr. wiejski Nikodemowo, o 51 w

Procile

Prodkuny

Proden

Proczyrka

Proczyska

Proczynko

Prochy

Prochy

Proczyn

Progalina

Progi

Prohibna

Prohn

Prohnen

Prohon

Prohyniec

Projektowicze

Prokisiel

Prokocice

od Trok, ma 2 dm. , 36 mk. katol. w 1864 r. 9 dusz rewiz. . J. Krz. Prodobole, os. włośc, pow. kalwaryjski, gm. i par. Ludwinów, odl. od Kalwaryi 9 w. , ma 10 dm. , 55 mk. , 65 mr. W 1827 r. 1 dm. , 7 mk. Wchodziła w skład majoratu Ludwi nów lit. B. Br. Ch. Produbówka, wś u źródeł rz. Willi, dopł. Teterowa, pow. radomyski, o 10 w. od sioła Wilna al. Wilia par. prawosł. , ma 95 mk. pł. ob. 20 katol. w 1864 r. . Włościanie nadzieleni zostali 208 dzies. ziemia ocenionej na 4279 rab. , z której płacą 255 rs. 54 kop. rocznie. We wsi znajduje się drewn. kapl. kat. par. Korystyszew, wzniesiona przez dawniejszego dziedzica Jorlicza. Własność Gustawa Belkę, który posiada 47 dzies. gr. orn. , 282 dzies, lasów i 18 dzies. nieużytków. Proebbernau niem. , ob. Przebrno. Proeck niem. , folw. , pow. gierdawski, st p. i tel. Nordenbork. Proeken niem. , wś, pow. gołdapski, st. p. i tel. Gołdap. Proekuls niem. 1. wś, pow. kłajpedzki, 21 klm. na płd. zach. od Kłajpedy, nad rz. spławną Mingą, śród rozległej niziny, wystawionej w porze wiosennej i jesiennej na powo dzie. Grunt gliniasty; na zachodzie ku Kuryjskiej zatoce torfiska. Mieszkańcy, w liczbie 400, Litwini i Niemcy, trudnią się przeważnie rol nictwem i handlem drobnym. Trzy jarmarki rocznie na bydło i konie. Znajduje się tu urząd nadleśniczy, st. poczt. , tel. i kol. żel. tylżycko kłajpedzkiej; poczta piesza chodzi do Kinten i Aglonen. 2. P. , dobra ryc, tamże. Ob szar 1237 ha. 3. P. , dobra, tamże. Obszar 334 ha. Ad. N. Proembock niem. , fol. do dóbr ryc. Woplauken należący, pow. rastemborski, st. p. , tel. i kol. żel. Rastembork. Obszar 163 ha. Proenken niem. , ob. Prynka. Proessln niem. , ob. Proszczyny, Proewoiszen niem. , wś, pow. ragnecki, st. poczt. , tel. i kol. żel. Ragneta. Profen, 1401 r. Profen, wś, pow. jaworski, nad rz. Waidlache, par. ewang. Jawor odl. 3 4 mili. Posiada kościół par. katol, szkołę katol. , szkołę ewang. W 1842 r. zamek z pięknym, rozległym parkiem, folw. , 104 dm. , 698 mk. 202 ewang. , 2 młyny wodne, hodowla bydła i owiec Do P. należy folw. Raaben, mający 6 dm. , 36 mk. i owczarnię. Profeska Wólka, wś przy ujściu rzki Kurowki do Wisły, pow. nowoaleksandryjski puławski, gm. Nowa Aleksandrya, par. Włostowice. Fabryka krochmalu i mąki kartoflanej, założona około 1880 r. przez przemysłowca holenderskiego. Progale, wś, pow. bielski gub. grodzieńskiej, w 1 okr. pol. , gm. Nowe Berezowo, o 29 w. od Bielska. Progen niem. , dobra ryc, pow. welawski, 1 kim. od st. poczt. i tel. Alemborku. Obszar 441 ha. Progalina, uroczysko, pow. sokólski, w 2 okr. pol. , gm. Romanówka, o 31 w. od Sokółki. Progalwis, rzeczka w gub. kowieńskiej, lewy dopł. Dobikini, pr. dopł. Windawy. Progi, ob. Porohy. Prohibna, pot. , pow. kosowski, ob. Mihailewa. Prohn niem. , folw. , pow. Franzbmrg w Pomeranii, 2 klm. od Baltyku; ma st. pocz. , 365 mk. ewang. Prohnen niem. , dobra z maj. Feilshmidt, al. Prohnen Klein, pow. morąski, 2 klm. od st. poczt. Miswalde. Prohon, wś w zach. stronie pow. borysowskiego, w 2 okr, pol. łohojskim, gm. Pieszczenice, ma 18 osad pełnonadziałowych; miejscowość nieco falista, dość leśna. A. Jel Prohyniec, gajówka na obszarze Barańczyc, pow. Samborski. Projektowicze, mały folw. nad bezim. dopływem Serwecza, pow. nowogródzki, w 2 okr. pol. horodyszczańskim, grunta wyborne, miejscowość nieco falista. Prokisiel, wś we wschod, stronie pow. rzeczyckiego, w 4 okr. pol. rzeczyckim, gm. Chołmecz, o 6 w. od mka Chołmecza i od brzegu Dniepra; ma 39 osad; grunta wyborne, lud zamożny. Własność niegdyś Rokickich. Prokocice, wś, pow. pińczowski, gm. Dobiesławice, par. Rachwałowice, ma 23 os. , 290 mr. W 1827 r. było 17 dm. , 180 mk. Wcho dziły w skład dóbr Dobiesławice. W połowie XV w. wś Prokoczyce, w par. Rafałowice, by ła własnością Mikołaja Szalowskiego h. Strzemię, miała 2 łany km. , karczmę 2 zagr. z rolą, od których dziesięcinę snopową płacono kapitule krakowskiej. Za dziesięcinę konopną da wano po 4 pęki, wartości około 5 grzyw. Był tam dwór rycerski z rolą z którego dziesięcinę płacono do Rafałowic Długosz, L. B. , I, 30, 153. Według reg. pob. pow. proszowskiego z r. 1581 wś P. , w części Polianowskiego mia ła trzy półłanki, 1 czyn. , 1 kom. bez bydła. Część Mikołaja Złotnickiego 1 2 łana, 1 komor. Pawiński, Małop. , 10, 442. Br. Ch. Prokocim, w 1392 r. Prohocin, u Długosza Krokoczyn i Prokoczyn, w 1490 r. Proczyn, wś nad Drwiną, potokiem uchodzącym z prawego brzegu do Wisły, w pow. wielickim, leży w okolicy pagórkowatej, urodzajnej. Od północy przecina jej obszar tor kolei Karola Ludwika między stacyami PłaszówPodgórze a Bierzanowem, od południa gościniec z Podgórza 6, 1 klm. do Wieliczki. W odsłoniętych łomach występuje tu gips i alabaster. Przed r. 1846

Prokocim

Prodobole

Prodobole

Produbówka

Proebbernau

Proeck

Proeken

Proekuls

Proembock

Proenken

Proessln

Proewoiszen

Profen

Profeska

Progale

Progen

Progalwis

Prokopie

Prokurowa

istniała tutaj także komora celna. Wś ma 89 dm. i 522 mk. rzym. kat. ; na obszarze więk. pos. 8 dm. i 63 mk. , 49 rzym. katol. a 14 izr. We wsi jest młyn wodny. Pos. większą wy nosi 165 mr, roli, 85 mr. łąk i ogr. , 16 mr. pastw. i 52 mr. lasu; pos. mn. 294 mr. roli, 116 mr. łąk i ogr. i 133 mr. pastwisk. Na jej obszarze stoi piękny pałacyk. Pierwotnie na leżał P. do par. św. Jakuba na Kazimierzu Długosz, L. B. , II, 23; teraz do par. w Bierzanowie. Dyplom Kazimierza W. wydany przy zatwierdzenia podziału dóbr między Kry stynom z Mikluszowic a jego czterema synami Stanisławenj, Jędrzejem, Wydźgą Wiczga i Janem Kod. , Małop. Piekos. , I, 347 podaje Wyszyce cum libertate ipsius Prokocina. Następnie jest P. wymieniony w dyplomie Mikołaja, archid. i administr. dyec. krakow. , z r. 1392 Kod. dypl katedry krak. , str. 166. W XV w. P. był własnością wdowy po Koczwarze lub Czoczwarze, konsulu krakowskim L. B. , II, 23. Obszar dworaki oddawał wte dy dziesięciny kościołowi i scholasteryi w Wojniczu, kmiecie zaś, karczma i zagrodnicy proboszczowi u św. Jakuba na Kazimierzu. Aktem z 5 czerwca 1482 r. Stanisław i Jan z Dobczyc, Lanckorony i Prokocima nadają Klemensowi z Górki, kaznodziei polskiemu przy kościele św. Barbary w Krakowie, 17 grzywien na Prokocimie, w myśl testamentu Stanisława Koczwary konsula krak. Kod. m. Krakowa, wydanie Piekosińskiego, 1882, str. 622. W sto lat później według reg. pobor. z r. 1581 Pawiński, Małopolska, 40 trzymał P. Łyczko; miał 1l łanów kmiecych, 3 zagro dy z rolą, tyleż bez roli, 3 komorników z by dłem, 7 kom. bez bydła. W tych spisach ma my także nazwy w r. 1490 Proczyn a 1491 Prokoczyn. Na poczatku b. stulecia był P. własnością hr. Wodzickich a później hr. Skorupków. Graniczy na zachód z Wolą Duchacką, na południe z Piaskami Wielkiemi, na wschód z Bierzanowem a na płn. z Płaszowem i Rybitwami. Mac. Prokopie Majdan, pow. lubartowski, gm. Syrniki, par. Ostrów. Prokopów 1. rus. Prokopiw, os. w Libochorze, pow. turczańskim. 2. P. al. Wojniłów. W r. 1552 pozwolił Zygmunt August Prokopowi Sieniawskiemu, stol. lwowskiemu, założyć miasto nad rzeczką Sielką al. Wojniłówką, i nazwać je Prokopowem. Widać jednak, że nazwa ta się nie przyjęła, gród bowiem nazwano Wojniłowem Petruszewycz, Swodnaja litopyś w Literaturnym Sbornyku z r. 1872 i 1873, Lwów, 1874, str. 629. Prokopów, wś, pow. pleszewski, o 2 klm. na płn. wschód od mta powiat. , par. Grodzisko, poczta w Pleszewie, st. dr. żel. o 5 klm. w Kowalewie; 12 dm. , 97 mk. 89 katol. 8 prot. . Prokopowicze 1. wś, pow. grodzieński, w 2 okr. pol. , gm. Indura, o 26 w. od Grodna a 22 w. od Krynek; ma zarząd gminy indurskiej. 2. P. , wś, pow. sokólski, w 1 okr. pol. , gm. Grzebienie, o 31 w. od Sokółki. Prokopówka, wś, pow. homelski, gm. Markowicze, ma 34 dm. i 177 mk. , z których 1 zajmuje się krawiectwem, 1 szewctwem, 2 obróbką materyałów leśnych, 1 kowalstwem. Wznios. 515 st. n. p. m. Prokorty 1. zaśc. szl. pow. wileński, w 4 okr. pol. , o 35 w. od Wilna, 1 dm. , 7 mk. kat. 2. P. , zaśc. szl. , pow. wileński, w 5 okr. pol. , o 25 w. od Wilna, 1 dm. , 7 mk. katol. Prokowo, niem. Prockau, wś włośc. , pow. kartuski, st. p. i par. ewang. Kartuzy 5 8 mili odl. , katol. Chmielno; zawiera 22 gburskich posiadłości i 34 zagród, 2058 mr. obszaru wraz z jeziorem 60 mr. . Szkoła kat. w miejscu. W 1869 r. 510 mk. , 506 kat. , 4 ew. , 61 dm. Za czasów krzyżackich należało P. do wójtostwa mirachowskiego. ale miało jeszcze polskie prawo i płaciło od radła 18 skojców. Około r. 1440 leżało tu z 8 radeł 6 1 2 odłogiem. R. 1495 nadaje król Olbracht wś P. kartuzyanom w Kartuzach. Dan w Toruniu feria quinta ante domiuicam Judica proxima. Między świadkami są wymienieni bisk. warmiński Łukasz, chełmiński Szczepan, Jan Bysza, woj. ruski, Ambroży de Pampów, sieradzki, Mikołaj Bażyński, malborski, Karol de Felden, chełmiński, Mikołaj do Wolkaw, pomorski; dalej kasztelani Jan de Dambrow, chełmiński, i Maciej de Waplitz, t. j. z Waplewa, elbląski, wreszcie podkomorzowłe Eberhard Powersche, chełmiński, Andrzej z Borzechowa, malborski, i Jan de Wolkow, elbląski ob. Cod. dipl. Cartusiae w Peplinie, str. 230. Jeszcze dziś płaci kasa rządowa co rok 19 tal. na odprawienie aniwersarza za duszę fundatora. Tutejsze wolne sołectwo posiada przywilej z r. 1675, karczma z r. 1801; uwłaszczenie czynszewników nastąpiło r. 1820. Prokowskie Zarośla, niem. ProckauerGestraeuch, wś, odl. 1 2 mili od Kartuz, założo na w obecnem stuleciu, na obszarze lasu król. , sprzedanego w 1837 r. Zawiera 5 gburskich, posiadłości, 217 mr. ; 1869 r. 71 mk. , 60 kat. , 11 ew. , 6 dm. Kś. Fr. Prokuratowszczyzna, wś gub. grodzieńskiej, w b. ziemi bielskiej. Prokurowa, wś, pow. kossowski, odl. 23 klm. na zach. od sądu pow. i urz. tel. w Kossowie, a o 15 klm. na płd. zach. od rz. kat. par. i urz. poczt. w Pistyniu. Leży w głębokich górach karpackich, rozrzucona po nad niezliczonymi potokami, zlewającymi się do rzeczki Pistynki, dopływu Prutu. Granice

Prokopie

Prokuratowszczyzna

Prokowskie

Prokowo

Prokorty

Prokopówka

Prokopowicze

Prokopów

Promnice

Prole

Prolenau

Prolejki

Prole

Prolna

Prom

wschod. Szeszory, połud. Brustury, zachod. Kosmacz, półn. Akreszory. W płn. zach. stronie stoi na wzniesieniu Schelen znak triang. wznies. 449 7 mt. n. p. morza Czarnego. Obszar dwor. 430 mr. lasu, włośc. 1409 mr. W 1857 r. 786 mk; w 1870 r. 715; w 1880 r. w gminie 874; gr. kat. , w 1887 r. 949, par. Szeszory o 12 klm. Cerkiew p. w. N. P. M. drewniana, bardzo stara. Szkoła filialna. P. należy do dóbr rządowych. B. R. Prole, wś na pol Warmii, pow. olsztyński, par. Lamkowo, st. p. i tel. Wartembork, st. kol. żel. Wieps. R. 1581 nadaje bisk. warmiń ski, Marcin Kromer P. swemu bratu. R. 1656 należą do Radzimińskiego. Ad. N. Prolejki, wś i kol, pow. augustowski, gm. Hołynka, par. Teolin, odl. od Augustowa 48 w. ; wś ma 18 dm. , 171 mk. , 27 osad, 365 mr. ; fol. 1 dm. , 3 mk. ; należy do majoratu rząd. Łabno. W 1827 r. 20 dm. , 117 mk. Prolenau, fol. dóbr pryw. Sussei, w obw. zelburskim, pow. iłukszteński, par. dyneburska Kurlandya. Prolna al. Ławrowo, zaśc. pryw. , pow. wilejski, w 1 okr. pol, o 51 w. od m. Wilejki, przy b. drodze pocztowej z mka Ilii do mka Radoszkowicz, 1 dm. , 3 mk. prawosł. Prom al. Podpromie, grupa domów w gm. Drabinianka, pow. rzeszowskie nieopodal prze wozu na Wisłoku pod Rzeszowem. Wznies. 211 mt. szt. gen. . Br. G. Promiadziów, dwór, pow. rossieński, par. girtakolska, własność Kajsarowej. Promież al. Promierz, fol. i dobra nad rz. Pierczajką, pow. kalwaryjski, gmina i par. Udrya, odl. od Kalwaryi 47 w. , leży na samej granicy pow. maryarapolskiego, niedaleko od Balwierzyszek, ma 23 dm. , 69 mk. W 1827 r. 4 dm. , 44 mk. P. Buchta, os. , ma 1 dm. , 22 mk. Dawna własność rodu Pakoszów h. Prawdzic. Był tu zbór kalwiński, którego fundatorem i patronem był właściciel tych dóbr Teofil Pakosz, żyjący około 1680 r. Pastor tutejszy miał kilka włók gruntu, chłopów czterech i pieniędzy 320 złp. od sumy 4000, na ton zbór legowanej od Hrehorego Mińskiego, strażnika litew. i żony Katarzyny z Kopaszczewskich. Wiernych w 1715 r. nie wiele było; sam patron tylko i dom jego Hrehory Pakosz, Wolan i Szweryn; w r. 1732 znajdował się on jeszcze w ręku kalwinów, ale w r. 1754 już go nie posiadali. Dobra P. własn. Józefa Narbuta miały 5369 mr. ziemi dwors. Dykc. Echarda nazywa P. miastem w woj. i pow. trockim. Dobra P. w 1866 r. składały się z folw. P. , Pierszajka, Tamuliszki, Adasin al. Strogiszki, attyn. Pas, Markowszczyzna, Stroga i Posada Strzelca, rozl. mr. 2540 fol. P. gr. or. i ogr. mr. 751, łąk mr. 129, past. mr. 44, nieuż. mr. 36, razem mr. 960; bud. mur. 13, z drzewa 14; Słownik Geograficzny Tom IX. Zeszyt 97, płodozmian 12polowy; fol. Pierszajka gr. or. i ogr. mr. 381, łąk mr. 104, past. mr. 14, nieuż. mr. 18, razem mr. 517; bud. mur. 1, z drzewa 9; płodozmian 12polowy; fol. Tamuliszki gr. or. i ogr. mr. 97, łąk mr. 6, past. mr. 4, nieuż. mr. 3, razem mr. 110; bud. z drzewa 5; płodozmian 8polowy; fol. Adasiu al. Strogiszki gr. or. i ogr. mr. 291, łąk mr, 38, past, mr. 8, nieuż. mr. 11, razem mr. 348; bud. mur. 1, z drzewa 7, płodozmian 9polowy, las mr. 605 urządzony w kolei 60letniej; pokłady torfu. W skład dóbr dawniej wchodziły wś P. 08. 16, z gr. mr. 419; wś Koleśniki os. 21, z gr. mr. 440; os. Popoje z gr. mr. 34; wś Karkliny os. 14, z gr. mr. 319; wś Zegary os. 18, z gr. mr. 375; wś Jackany os. 25, z gr. mr. 232; wś Szuksztele os. 10, z gr. mr. 215; wś Podworzyszki os. 11, z gr. mr. 11; wś Jawojszany os. 87, z gr. mr. 356; wś Narkuny os. 19, z gr. mr. 35; wś Swirniszki os. 7, z gr. mr. 25; wś Kaleśnie os. 4, z gr. mr. 5; os. Tamuliszki z gr. mr. 1. Promieże, zaśc, pow. trocki, w 3 okr. pol. , gm. Jezno, okr. wiejski Sabowa, o 10 w. od gminy, 12 dusz rewiz. Promiszki 1. wś, pow. augustowski, gm. Sztabin, par. Krasnybór, odl. od Augustowa 12 w. , ma 21 dm. , 176 mk W 1827 r. 9 dm. , 51 mk. 2. P. , pow. augustowski, gm. Kolnica, par. Augustów, odl. od Augustowa 12 w. , ma 2 dm. , 18 mk. W 1827 r. 3 dm. , 22 mk Promna, wś i fol. nad rz. Pilicą, pow. grójecki, gm. i par. Promna, odl. 20 w. od Grójca, posiada kościół paraf. drewniany i szkołę początk. , młyn wodny, pokłady torfu, 449 mk W 1827 r. 34 dm. , 387 mk. Kościół tutejszy niewiadomej erekcyi. Parafia przeniesiona tu została z Biejkowa. Już w 1616 r. kościół był zrujnowany. W 1805 r. kościół tutejszy jako zrujnowany, został z rozkazu władzy rozebrany a materyał sprzedano przez licytacyą. Parafianie wystawili nowy z drzewa, który spłonął w 1857 r. , skutkiem czego nabożeństwo odprawiano w kaplicy. W 1885 r. fol. P. pozostały po rozdziale obszerniejszych dóbr, rozl. mr. 1500 gr. or. i ogr. mr. 600, łąk mr. 172, past. mr. 3, lasu mr. 626, nieuż. mr. 99; bud. mur. 25, z drzewa 14; płodozmian 4 i 8polowy, las nieurządzony. Wś P. os. 40, z gr. mr. 677; wś Zbrosza Mała os, 17, z gr. mr. 31. P. par. , dek. grójecki, 1984 dusz. P. gm. należy do sądu gm. okr. II w os. Goszczyn, st. poczt. Białobrzegi, ma 12, 451 mr. obszaru i 2500 mk. ; urząd gm. w Falęcicach. Br. Ch. Promnice, może Prądnice, niem. Premnitz, os. , pow, poznański, o 4 klm. na zach. połud. od Gośliny Murowanej, wzdłuż praw. brzegu Warty, par. Owińska, 49 dm. , 382 mk. 138 kat. , 244 prot. ; poczta w Goślinie, st. dr. żel. o 10. klm. w Wargowie. W poblizkiej mogile

Promiadziów

Promież

Promieże

Promiszki

Promna

Promniec

Pronia

Pronczejkowo

Promuszka

Promyk

Proncewicze

Promniec

Promnik

Promno

Promyślata

Promowa

Promówka

Promsza

Promusz

Pronczaki

znaleziono kościotrupy, a na cmontarzysku popielnice i naczynia bronzowe. E. Cal. Promniec, potok, powstaje w gm. Lężyn, pow. jasielski, z dwóch strug, jednej od wsch. , drugiej zaś od pln. Potok płynie ku płn. zach. wzdłuż gościńca źmigrodzkojasielskiego, a minąwszy wś Swirchową uchodzi do Wisłoki z praw. brzegu, ubiegłszy 6 klm. Ujście znajduje się na granicy Swirchowy i Zarzycza. Promnik al. Promnica, rzka w pow. garwolińskim, poczyna się pod wsią Ostrożeń, płynie ku zach. przez Gończyce, Łaskarzew i pod Damirowem wpada z praw. brzegu do Wisły. Długa 21 wiorst. Promnik 1. fol. , pow. rawski, gm. Góra, par. Żdżary, odl. 21 w. od Rawy, ma 1 dm, 30 mk. W 1885 r. fol. P. lit. A B rozl. mr, 485 gr. or. i ogr. mr. 417, łąk mr. 61, nieuż. mr. 7; bud. mur. 1, z drzewa 4; płodozmian 9polowy. 2. P. , wś, fol. i dobra nad rzką bezim. , pow. kielecki, gm. Piekoszów, par. Strawczyn, odl. 14 w. od Kielc, posiada pokłady wapienia, piec wapienny, młyn wodny. W 1827 r. było 45 dm. , 243 mk. Dobra P. składały się w 1886 r. z fol. P. i Ruda Strawczyńska, attyn. Kamieniec, Piotrowice, Bukowko i Ogrójec, rozl. mr. 1614 fol. P. gr. or. i ogr. mr. 469, łąk mr. 45, past. mr. 20, lasu mr. 636, odpadki mr. 2, nieuż. mr. 36, razem mr. 1208; bud. mur. 14, z drzewa 4; płodozmian 9Polowy; fol. Ruda Strawczyńska z attynen. Kamieniec gr. or. i ogr. mr. 298, łąk mr. 84, nieuż. mr. 24, razem mr. 406; bud. mur. 9, z drzewa 6; płodozmian 9polowy. Wś P. os. 52, z gr. mr. . 629; wś Ruda Strawczyńska os. 28, z gr. mr. 575 wś Małogoskie os. 7, z gr. mr. 215; wś Akwizgran os. 7, z gr. mr. 170. 3. P. , wś, ob. Prądnik. Br. Ch. Promno 1. al. Prądno, niem. Claraslust, fol. , pow. czarnkowski, par. i poczta w Czarnkowie, odl. 6 klm. , stacya drogi żel. 17 klm. w Trzciance, okr. domin. Sarbia, 1 dm. , 18 mk. 2. P. , ob, Prądno, Prądnickie Holendry, pow. średzki. Promowa, os. szl. , w pow. rowieńskim, należy do dóbr Hubków. Promówka, ob. Poromówka. Promsza, rzka w pow. nowogródzkim i Słonimskim, mały prawy dopływ Mołczadzi, lew. dopł. Niemna. Jestto właściwie dalszy ciąg rzki Droczyłówki, biorącej początek w pow. nowogródzkim, we wzgórzystej okolicy wsi Koszelewo. Nazwę P. przybiera na granicy pow. nowogródzkiego i Słonimskiego. A. Jel. Promusz, zaśc. i os. młyn. nad rzką Promuszką, pow. wiłkomierski, par. Wiłkomierz o 8 w. . Promuszka, rzeczka w pow. wiłkomierskim, wypływa z jez. kurońskiego i wpada do Muszy; długa 4 w. Promyk, pow. jędrzejowski, gm. Wodzisław, par. Krzcięcice. Promyślata, zaść pryw. , pow. wilejski, w 3 okr. pol. , gm. Łuczaje, o 80 w. od mta Wilejki, 1 dm. , 2 mk. kat. Proncewicze, wś, pow. wilejski, w 1 okr. pol. , gm. Krasne Krasne Sioło, okr. wiejski Ułanowszczyzna, o 7 w. od gminy, 11 dusz rewiz. jednodworców; należy do dóbr skarbowych Krasne Sioło. Pronczaki, wś, pow. nowogródzki, w 5 okr. pol. snowskim, gm. snowska, w pobliżu gośc. z miasteczka Wiedźmy do fol. Dubiny, ma 23 osad pełnonadziałowych; miejscowość bezleś na, grunta i łąki urodzajne. A. Jel. Pronczejkowo, wś i dobra, pow. wilejski, w 1 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Horodek Gródek, o 5 w. od gminy a 45 w. od Wilejki, przy b. drodze poczt. z Mołodeczna do granicy pow. mińskiego; fol. ma 1 dm. i 21 mk. , wś zaś 29 dm. i 164 mk. 77 dusz rewiz. ; własność Tyszkiewiczów. Pronia, rzeka w gub. mohylewskiej, prawy dopływ Soży. Bierze początek w pow. boreckim z błota w pobliżu wsi Antipeńki gm. Światoszyca, przepływa w kierunku południowym przez pow. czauski, następnie rozgranicza pow. bychowski od czerykowskiego i pod Propojskiem uchodzi do Soży. Długa do 150 w. , szeroka pod Horkami około 5 saż. , pod mkiem Drybinem 4 saż. , w pow. czauskim od 5 do 10 saż. a w bychowskim i czerykowskim od 10 do 15 saż. W górnym biegu ma brzegi nizkie, błotnisto; poniżej miasta Horek płynie śród dość głębokiej doliny, mającej od 1 do 2 wiorst szerokości i pokrytej przeważnie łąkami, w nielicznych miejscach przerzniętemi zaroślami lub niewielkimi laskami. Dno rzeki powyżej Horek jest przeważnie iłowate, poniżej zaś piaszczyste albo kamieniste. W wielu miejscach pokryte roślinnością wodną. Wezbranie wiosenne zaczyna się w końcu marca i trwa w górnym biegu przez tydzień lub dwa tygodnie, w dolnym zaś około miesiąca. W pow. boreckim szerokość rozlewu nie przewyższa zwykle 50 saż. , w czauskim w niektórych miejscach dochodzi od 1 1 1 2 w. a pod mkiem Drybinem nawet do 3 w. ; w pow. bychowskim i czerykowskim wynosi od 1 1 1 2 w. Młyny na P. znajdują się w pow. horeckim pod wsiami Sawa, Rodyonówka i Seńkowo oraz w pobliżu Horek; w pow. czauskim pod wsiami Założe, Skwarsk i Piotuchówka. W pow. bychowskim i czerykowskim nie ma młynów na Proni. Promy znajdują się w pow. czauskim pod wsiami Założe, Drużenopol, Skwarek, Pucek, Starosicie i Wysokie; w pow. bychowskim i czerykowskim pomiędzy siołami Ciepłem Tepłym i Berezówką. Oprócz mostów znajdu

Proniewicze

Prońki

Prońsk

Pronzendorf

Propimo

Propojsk

Proniuny

Proniłów

Pronikau

Proniatyn

jących się zwykle przy młynach, ważniejsze znajdują się pod rakiem Drybinem, pod słobo dą Dranicką i w pobliżu Propojska pod szosą moskiewskowarszawską. Spław zaczyna zię w pow. czauskim od wsi Pucek. Pronia przy biera od praw. brzegu Pniewkę, Basię z lewobocznym dopływem Koszną i Restą al. Retę przybierającą od praw. brzegu Rudzieję, Bie licę i Chotin, od lewego zaś Nawoznicę i Wi lią; od lew. brzegu wpadają do niej Bystra, Wierzbówka i Koszanka. J. Krz. Proniatyn, wś, pow. tarnopolski, odl. 6, 4 klm. na płn. zach. od ststwa, sąd. pow. , urz. poczt. i tel. w Tarnopolu. Granice wschód Biała, płd. Kutkowce, zachód Dołżanka, płn. Hłuboczek Wielki i Czystyłów. Leży przy płn. zach. krańcu stawu Tarnopolskiego, nad rz. Seret. Między P. a Białą i Czystyłowem przechodzi tor kol. żel, Iwow. tarnopol. Obszar; dwor. 758 mr. , włośc. 1294 mr. Są tu łomy piaskowca. W 1857 r. 429 mk; w 1880 r. w gm. 612, na obsz. dwor. 39, wszyscy gr. katol. ; par. Kutkowce, szkoła etat. o 1 naucz. , kasa pożyczk. gm. z kapit. 2370 złr. Właśc. pos. dwor. Jakub Gall. W Warszawie 19 listopada 1743 r. August III pozwala Jerzemu Hondorfowi, stol. inflanckiemu, podpułk. piechoty, zlać prawa dożywocia przysługujące mu na wsiach królewskich Kutkowicach teraz Kutkowce i Proniatynie, w woj. ruskiem, ziemi halickiej a pow. trembowelskim, na Józefa Potockiego, woj. poznańskiego, leżajskie go itd. ststę, hetmana w. kor. A. g. i z. , t. X, str. 240 ustęp 7095. W Warszawie 7 lutego 1762 r. August III rozszerza prawa Jozefa Potockiego, star. leżajskiego, do dóbr Kutkow ce i Proniatyn na żonę jogo Teresę z Ossoliń skich tamże, str. 431, ustęp 7291. Proniatyńskie starostwo niegrodowe, w pow. trębowelskim, podług spisów podskarbińskich z r. 1771 obejmowało Proniatyn i Kutkowce z przyległościami, które w tym czasie posiadał Józef Potocki, z żoną Teresą z Osolińskich, opłacając kwarty złp. 1065 gr. 28, a hyberny złp. 13 gr. 25. Rząd austryacki sprzedał te dobra dnia 14 sierpnia r. 1776 Janowi Orłow skiemu za złot. reń. 20, 500. Potem należały do Turkułów i Mierów. B. R. Pronieszki, wś w płn. części pow. borysowskiego, w 3 okr. pol. i gm. Dokszyce, przy drożynie z Łydnicy do Hołubicz, ma 2 osady. Proniewicze 1. wś, pow. bielski gub. grodzieńskiej, w 2 okr. pol. , gm. Rajsk, o 3 w. od Bielska. 2. P. , okolica szlach. , pow. grodzieński, w 2 okr. pol, gm. Krynki, o 43 w. od Grodna. Proniewszczyzna, folw, pow. konstantynowski, gm. Hołowczyce, par. Sarnaki, st. poczt. Janów, okr. sąd. Komarno, ma 136 mr. , w tem 98 mr. roli, 37 mr, lasu. Pronikau niem. , ob. Prątnica. Proniłów, wś, pow. latyczowski, par. Międzybóż; cerkiew. Należała do ks. Adama Czartoryskiego; ob. Arch. J. Z. R. , cz. III, t. 2 578. X. M. O. Proniuny, wś i fol. , pow. kalwaryjski, gm. Nad niemeńska. par. Rumbowicze, odl. od Kalwaryi 60 w. ; wś ma 13 dm. , 90 mk. ; folw. 5 dm. , 25 mk. W 1827 r. było 9 dm. , 62 mk. Proniuny 1. zaśc, pow. oszmiański, w 1 okr. pol. , gm. Polany, okr. wiejski Dziegieniewo, o 8 w. od gminy, w 1864 r. 1 dusza rewiz. ; należy do dóbr Kamionka, Łokuciewskich i Leszczyńskich. 2. P. , folw. szl. , pow. oszmiański, w 1 okr. pol. , o 18 w. od Oszmia ny, 1 dm. , 10 mk. katol. ; kaplica katol, par. Soły. 3. P. , wś włośc, pow. oszmiański, w 1 okr. pol. , o 16 w. od Oszmiany, 4 dm. , 47 mk. katol. J. Krz. Prońki 1. 1sze, wś, pow. święciański, w 4 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Zaporocz, o 4 w. od gminy, ma 57 dusz rewiz. ; należy do dóbr Augustowo Świąteckich. 2. P. 2gie, wś, tamże, o 4 w. od gminy, ma 40 dusz rewiz. ; należy do dóbr Mokrzyca, Jewdokimowych. 3. P. , wś włośc, pow. święciański, w 3 okr. pol. , o 64 w. od Swięcian, 17 dm. , 250 mk. 240 prawosł. , 10 katol. . Prońsk, w dokum. Pryńsk, Pruńsk, mto pow. gub. riazańskiej, nad rz. Pronią, pr. dopływem Oki, o 143 w. od Riazania, ma 1641 mk. , 7 cerkwi, szkolę powiat. i miejską, szpital, 6 fabryk mniejszego znaczenia, jarmarki; st. pocztowa. Starożytne, założone w 1186 r. przez ks. Wsiewołoda i Światosława, warowne, później siedziba udzielnych książąt Prońskich, zburzone przez Mongołów w 1237 r. W 1372 r. weszło w skład ks. riazańskiego, następnie przyłączone do w. ks. moskiewskiego, pamiętne bitwą z Tatarami krymskiemi pod wodzą chana Gireja w 1541 r. Proński powiat ma na przestrzeni 2112 w. kw. 90974 mk. , trudniących się głównie rolnictwem i przemysłem. Powierzchnia wzniesiona, częścią zaś równa, grunt gliniastopiaszczysty. Znajduje się tu ruda żelazna, glina garncarska, wapno, źródła wody żelazistej. Znaczniejsza rzeka Pronia. Lasy zajmują 14 ogólnej przestrzeni. Pronzendorf, 1452 Bruntzelndorf, wś, pow. stynawski, par. ewang. Kunzendorf, kat. Krehlau. W 1842 r. 73 dm. , 2 folw. , 486 mk. 127 katol. , szkoła ewang. , szkoła kat. , młyn wodny, hodowla owiec i bydła. Propimo, wś, pow. rossieński, gm. chwejdańska. Propojsk, mko na prawym, wyniosłym brzegu Soży, przy ujściu do niej Proni, pow. starobychowski, przy dawnej szosie moskiewskowarszawskiej, w 2 okr. pol. , gm. Propojsk, o 55 w. od Bychowa a 88 w. na płd. wschód

Proniatyn

Pronieszki

Proniewszczyzna

Prora

od Mohylewa. W 1880 r. było tu 2123 mk. 1023 męż. i 1100 kob. , w tej liczbie 1071 prawosł. 10 katol. i 1042 żydów; 341 dm. drewnianych 107 należy do chrześcian a 154 do żydów, letnia rezydencya właścicieli, w prześlicznym położeniu na stromym brzegu Soży, otoczona pięknym parkiem; 40 sklepów drewnianych; 2 cerkwie murowane, z których jedna p. w. Narodzenia N. M. P. , wzniesiona w 1793 r. przez ks. Golicyna; synagoga drewniana i 4 szkoły żydowskie. W P. znajduje się biuro 2 okr. policyjnego stanu, zarząd gminny, szkoła ludowa, lecznica wiejska, biuro sędziego pokoju 7 rewiru okr. mohylewskiego, poczta, biuro poborowe; fabryka kafli, zatrudniająca 21 robotn. i produkująca za 2800 rs. , 2 fabryki powroźnicze, zatrudniające 33 robotn. i produkujące za 4500 rs. rocznic, oraz trzy wiatraki. Na znajdującej się przystani na Soży ładuje się rocznie średnio do 25 statków. W ciągu 9 lat 1872 80 naładowano średnio rocznie na 10 statków 98420 pudów wartości do 30610 rs. , wyładowano zaś z 14 statków 95, 640 pudów, wartości 79160 rs. W miasteczku odbywa się małoznaczący jarmark w 10 piątek po Wielkiejnocy. Jest to starożytna osada, wymieniona w XIV w. w liczbie miast zależnych od Kijowa. Wraz z innymi nadane przez Wład. Jagiełłę Skirgajle, ks. trockiemu i połockiemu. W 1430 r. należy do Swidrygajły. Od końca XV w. , jako mto pograniczne z posiadłościami w. ks. mosskiewskich ulegało częstym napadom, podobnie jak podczas wojen kozackich. W 1511 r. otrzymali mieszkańcy przywilej wnoszenia podatków bezpośrednio do skarbu. W tym też czasie było mtem królewskim i stanowiło sstwo niegrodowe, leżące w pow. rzeczyckim woj. mińskiego i zajmujące znaczną część dzisiejszego pow. bychowskiego. Wedle metryk litewskich obejmowało od 1518 r. miasta P. i Czeczersk, z zamkami, wsiami i dobrami Czeryszcze, Jeziora, Hryby, Łapicze, Hołowczyce albo Hołowacze, które od t. r. posiadali kolejno Czartoryscy, Wiszniewscy, Zonowiczowie, Sołtanowie, Służkowie, Krasińscy, Zaronkowie, Niezabitowscy, Sapiehowie, Chreptowiczowie, Massalscy, Brzostowacy, wreszcie z mocy przywileju króla Stanisława Augusta z d. 25 kwietnia 1769 r. , po śmierci Stanisława Brzostowskiego, dzierżył to dobra narodowe Niesiołowski, kasztelan nowogródzki, opłacając zeń kwarty złp. 9902 gr. 6. Podczas wojny północnej w pobliżu P. , pod wsią Leśną, wojsko Piotra W. odniosło d. 28 września 1708 r. zwycięztwo nad armią szwedzką pod wodzą Lewenhaupta. 1. 16 września 1772 r. przeszło pod panowanie Rossyi i wkrótce potem darowane zostało przez cesarzową Katarzynę II ks. Aleks, Golicynowi. Obecnie należy do Muromcowej, Gmina propojska ma 6459 mk. 1518 męż. , 1609 kob. i 3332 dzieci, z których 594 zajmuje się przemysłem leśnym W gminie znajduje się 6936 dzies. lasów prywatnych i 1079 dzies. włościańskich. Prora niem. , las na Rugii, pow. rugijski, własn. ks. Putbus, st. p. Zirkow, 4, 5 klm. odl. Proroki al. Bogacze, grupa chat w obr. Tar nawy Dolnej, pow. żywiecki. Br. G. Prorokowa Góra, wzgórze po części lesiste, w gm. Tarnawa Dolna, pow. żywiecki, nad ujściem Tarnawki do Skawy, z lew. brzegu, na płd. brzegu Tarnawki a zach. brz. Skawy, pod 37 14 wsch. dłg. g. F. a 49 46 12 płn. sz. g. Wznies. 584 mt. Od strony płd. powstaje potok Błądzonka, dopływ Stryszawki. Prorokowo, pow. szczuczyński, gm. Pruska, par. Bargłów. Prorów, jez. w pow. rohaczewskim; rocznie poławia się około 20 pudów szczupaków, linów, płoci, okoni i jazów. Prorwy 1. wś, pow. dzisieński, w 3 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra Łopacińskich Leonpol, o 6 1 2 w. od gminy, 15 dusz. rewiz. 2. P. , wś włośc, pow. dzisieński, w 3 okr. pol. , gm. Przebrodź, okr. wiejski Skakuny, o 37 w. od gminy a 45 w. od Dziany, ma 2 dm. , 9 mk, prawosł. 7 dasz rewiz. w 1864 r. . Prość, mała rzeczka w pow. borysowskim, wypływa z błota Kałuhy, leżącego na zachód od wsi Makowie, w dobrach mściskich. Płynie przez wś Makowie, potem kanałem wykopa nym w cela osuszenia łąk bagnistych, któ rym przebiegłszy 930 prętów wchodzi w wła sne koryto, dalej przebiega jez. Bustowo i wpada do rz. Berezyny z prawej strony na granicy dóbr mściskich i budzienickich. Brze gi P. , jako też kanału przez który płynie, są ni skie i bagniste; dawne koryto Prości zarosłe trawą błotną. T. S. Prościanka, rz. w gub. mińskiej, lewy dopływ Swisłoczy, pr. dopł. Berezyny. Proście, piękne dobra nad rz. Uszą, pow. nowogródzki, w gminie horodziejskiej, da wna własność Protasewiczów, ma 64 włóki. Grunta i łąki wyborne, znaczne dochody z młynów i propinacyi. Obecny właściciel Maurycy Protasowicz zaprowadził piękno we wszystkich gałęziach i zamożne gospodarstwo. Znajduje się tu kaplica katol par. Połoneczka, dawniej par. Mir. Miejscowość małoleśna, falista, rezydencya piękna. A. Jel. Prościeniec, kol, pow. błoński, gm. Guzów, par. Szymanów. Powstała na rozparcelowanej części dóbr Miedniewice. Prościuny, pow. władysławowski, gm. Swiatoszyn, par. Poniemoń Fergisa, odl. od Władysławowa 45 w. , ma 8 dm. , 105 mk. W 1827 r. 8 dm. , 63 mk. Proseczanka, rzeka podgórska, w hr. lip

Proroki

Prorokowo

Prorów

Prorwy

Prość

Prościanka

Proście

Prościeniec

Prościuny

Proseczanka

Prora

Prosie Błota

towskiem, powstaje po płn. stronie pasma Tatr liptowskoorawskich i płynie na płd. ja rem górskim przez Tatry liptowskoorawskie, przerzucając się na ich stronę południową, przepływa wieś Prosek i poniżej Sielnicy uchodzi do Kwaczanki. Długość biegu 9 klm. . U płn. wejścia w pasmo Tatr wznies. 783 mt. , ujście 541 mt. Br. G. Prosek al. Prosnek, wś, w hr. liptowskiem, w pow. mikułaskim, nad Proseczanką, u płd. stóp Tatr liptowskich, a na płn. od wsi Sielnicy. Wznies. 598 mt. npm. W 1880 r. 50 dm. , 313 mk. , obszaru 2929 kw. sąż. katastr. Sąd pow. w św. Mikułaszu. St. poczt. Sielnica. W miejscu znajduje się par. łac. z 1826 r. , poprzednio należała do par. św. Anny. Metryki od 1779 r. Kościół p. w. św. Elżbiety. Br. G. Prosiaczka, rus. Porosiaczka, gorzelnia, młyn i zabudowania włościańskie w Nagórzanach, pow. zaleszczycki. Prosiczny, potok, powstaje w gm. Hryniawa, pow. kosowskim, ze źródeł leśnych, płynie na płn. wschód przez obszar Hryniawy i Ko łowego, gdzie, ubiegłszy 5 klm. , uchodzi do Czarnej, dopływu Czeremoszu. Br. G. Prosiecz, mały zaśc. , pow. słucki, w 2 okr. pol. kleckim, gm. krugowicka, przy gościńcu poczt. nieświeskopińskim, o 4 w. na płn. od st. Lubaszewo, w pobliżu toru dr. żel. baranowicko pińskiej. A. Jel. Prosie Błota, bagna na obszarze dóbr ryc. Gruenfelde w pow. sztumskim, wymienione w przywileju z r. 1316 ob. Gesch. d. Stuhmer Kr. Schmitta, str. 246. Prosiełkowicze al. Prosiłkowicze, urzęd Peresiełkowiczy, folw. , pow. dzisieński, w 4 okr, pol. , gm. Mikołajów, o 9 w. od Dzisny, ma 1 dm. , 10 mk. ; dobra za poddaństwa liczyły 52 dusz rewiz. i miały 510 dzies. ziemi dworskiej. Własność dawniej Mogilnickicb, później Rypińskich. Znajduje się tu kapl. katol. murowana p. w. N. M. P. , wzniesiona w 1762 r. , dawniej filia par. Dziana. Prosienica, wś i folw. , pow. ostrowski, gm. Jasienica, par. Ostrów. Wieś włośc. ma 171 mr. , część szlachty drob. 284 mr. , folw. P. 144 mr. W 1827 r. było 26 dm. , 141 mk. Prosika, wś, pow. nowogradwołyński, gm, serbowska, 35 dusz włościan. , ziemi włoś. 112 dzies. Należy do dóbr kurczyckich hr. Mę cińskiej. L. R. Prosinówki, dobra, pow. połocki, własność Ogińskich. Prosit niem. folw. , pow. gierdawski, st. p. , tel. i kol. żel. Klein Gnie. Prositten niem. , wś kośc. na niem. Warmii, pow. reszelski, dekanat jeziorański, st. p. i tel. Bisztynek. Proskau, ob. Pruszków, Proskówka, grupa chat w gm. Stróży, na praw. brz. Raby, przy granicy Górnej Wsi, naprzeciwko ujścia pot. Mikoszcza. Br. G. Proskownia, wś, pow. iłżecki, wchodziła w skład dóbr rząd. Grabków. Proskurnie, wś, pow. rohaczewski, gm. Strzeszyn, ma 76 dm. i 474 mk. , z których 1 zajmuje się krawiectwem, 1 bednarstwem. Proskurów urzęd. , mylnie Płoskurów, właściwie Płoskirów, mto powiatowe gub. podolskiej, przy ujściu rz. Płoski zkąd nazwa mta do Bohu, położone pod 49 26 płn. szer. i 44 39 wsch. dług. , na błotnistej równinie, otoczonej wzgórzami. Odl. o 87 w. od Kamieńca a 50 w. od Wołoczysk, komory pogranicznej, połączone jest traktem pocztow. , przechodzącym na Wołyń do StaregoKonstanty nowa oraz przez obecnie budowaną drogę bitą szosę przez Kamieniec do Isakowiec na granicy Galicyi. Znajduje się tu st. dr. żel. odesko wołoczyskiej między Bohdanowcami a Czarnym Ostrowem, o 454 w. od Odessy a 92 od Żmerynki, połączona z miastem drogą bitą, st. tel. rządowa i kolejowa, poczta, urząd powiatowy i zjazd sędziów pokoju, kościół par. katol. p. w. św. Anny, wymurowany na miejscu dawnego drewnianego w 1801 r. przez Macieja Żurowskiego, prezesa sądów granicznych. Kościół ten znajduje się w starem mieście, gdzie dawniej był także zameczek, z którego niema śladów. Parafia od 1715 r. miała w i 884 r. 8684 wiernych, po większej części Mazurów, osiedlonych tu jeszcze przez Zamoyskich; zachowali oni ubiór, mowę i zwyczaje i oznaczają się wielkiem przywiązaniem do kościoła. Na starym cmentarzu, dziś w obrębie miasta położonym, jest kaplica katolicka. Cerkiew murowana p. w. N. P. M. , wzniesiona w 1837 r. i uposażona 35 dzies. ziemi, ma do 2000 parafian; druga cerkiew p. w. Wniebowzięcia, na cmentarzu. W 1881 r. było 14554 mk. , obecnie jest z górą 15, 000; przed otwarciem dr. żelaznej było zaledwie 6794, ludność więc wzrasta ciągle. Pod względem wyznań jest 3472 katol. , 7437 żydów, reszta prawosławnych. Pod względem stanów jest 212 szlachty, 19 duchow, i około 10, 000 mieszczan, reszta włośc. Miasto błotniste, bruku dotąd nieposiada, ma do 800 domów, po większej części drewnianych, kilkanaście większych sklepów i magazynów. Handel, zwłaszcza zbożem, dość znaczny. Z fabryk znajduje się 2 fabryki świec łojowych z produkcya 5500 rs. ; fabryka mydła z produkcya 1400 rs. ; gorzelnia, założona w 1878 r. , z aparatem Galla, zatrudnia 10 ludzi, przerabia 17273 pudów, wyrabia 691, 274 stopni spirytusu i opłaca 39, 409 rubli akcyzy; duży młyn krupczatny, zatrudnia 9 ludzi, przerabia do 3100 czetwerti zboża, na 27, 900 rs. ; 2 browary zatrudniają 6 ludzi, z produkcya 2600 rs. ; 2 fabryki wód

Proskurów

Proskurnie

Proskownia

Proskówka

Proskau

Prositten

Prosit 

Prosinówki

Prosika

Prosienica

Prosiełkowicze

Prosiecz

Prosiczny

Prosiaczka

Prosek

Prosek

Proskurów

mineralnych, produkują za 2200 rs. ; fabryka tytuniu przerabia 779 pudów tytuniu bessarabskiego, krymskiego i miejscowego, wyrabia 95, 400 sztuk cygar, zatrudnia 10 ludzi, opłaca akcyzy 7673 rs. ; 3 cegielnie z produkcyą 5000 rs. , zatrudniają 33 ludzi; fabryka powozów Dorożyńskiego, zatrudnia 17 ludzi; razem 24 fabryk według wykazu kijowskiego komitetu, zatrudniających 131 robotników i prod. za 88, 000 rs. Rzemieślników jest w ogole 508. Odbywają się w mieście dwa jarmarki na rok. Pod względem sanitarnym jest w mieście 7 lekarzy, 2 apteki, skład materyałów aptecznych, szpital miejski na 25 łóżek i szpital więzienny na 7 łóżek. Pod względem oświaty znajduje się dwuklasowa szkoła miejska. Do par. katol. , oprócz P. , należą wsie Arkadyowka, Chodakowce, Dawidkowce, Hreczane, Hryniowco Lasowe, Iwankowce, Kalinówka, Karpowce, Krzyszkowce, Kopystyn, Leźniów, Maćkowce, Malinicze, Oleszyn, Peczyska, Rakowa, Różyczna, Różyczanka, Stufczyńce, Skarzyńce, Szaraweczka, Szumowce, Wojciechówka, Tyranówka i Zarzecze. Niewiadomo kiedy i przez kogo zbudowany został Proskurów. W 1483 r. był jeszcze wsią, mającą 7 osad. Początkowo należał do dóbr królewskich, dopiero Zygmunt August w 1550 r. wynagradzając zasługi i waleczność Macieja Włodka z Hermanowa, chorążego i ststę kamienieckiego Niesiecki nazywa go generałem podolskim, nadał mu wieczyście dobra królewskie, włości Ploskirzów, Lessnow Lezniów i Holyschin Oleszyn z przyległościami, nad Bohem w pow. kamienieckim leżące Baliński. Ten Maciej Włodek był rzeczywiście znakomitym rycerzem kresowym. On to rozbił Wo łochów u miasteczka Gojsca, odebrał hołd w 1552 imieniem króla od Piotra, wojewody mołdawskiego Cod. dipl. , I, fol. 619, przyczynił się do zwycięztwa pod Obertynem Bielski, pobudował bramę w Kamieńcu i zamek nietylko ufortyfikował ale i kształtniej ozdobił Paprocki. Z Łaskiej, wojewodzianki sieradzkiej, zostawił syna Stanisława, późniejszego w wdę bełzkiego, ststę halickiego i kołomyjskiego. Ten otrzymał od Stefana Batorego przywilej w 1578 r. na jarmarki na Nowy Rok, św. Wita i Narodzenia N. M. P. , targi zaś we wtorki; widać więc, że przedtem lub jednocześnie otrzymał P. przywilej miejski. Stanisław Włodek z Elżbiety Zamoyskiej, siostry kanclerza, zostawił córkę Jadwigę Firlejową, kaszt. zawichostską. Dla czego majętność ta nie przeszła we władanie córki, lecz wróciła do dóbr królewskich, niewiadomo, dosyć że podczas lustcracyi kaszt. kamien. Humieckiego w 1616 r. posesorem tych dóbr był Stanisław Lanckoroński z Brzezia, w wda podolski, za ustąpieniem prawa na osobę swoją przez JP. Potocką, wwdzinę bracławską W czasie wojea kozackich P. uległ zupełnemu zniszczeniu. Lustracya z 1662 r. podaje posesorem dzierżawy Marcin Zamoyski, podstoli lwowski, pułkownik JKM. Mieszkańców jest 12, żadnego podatku nie dają, gdyż niedawno na słobodę zeszli się. Wsi dzierżawy Holiszyn Oleszyn, Leśniów albo Hlesnów, Maćkowce, Wolica, Zarzecze; w nich żadnego niema poddanego, a zatem stawy i młyny puste, bo się zostać dla incursiej i najazdów opryszkowskich w domach swoich niemogą. Żeby jednak successu temporum per incuriam aliquam w dobra dziedziczne obrócone niebyły, gdyż największy jest dowód dobrom królewskim kwarty płacenie, tedy in vim supremi Rpublic. dominii naznaczamy, aby od przyszłej luatracyi ot ad feliciora tempora, na każdy rok dzierżawca wniósł do skarbu Rzpltej na Świątki do Rawy, pod winami w prawie opisanemi kwarty starej fl. 5, nowej fl. 5. Lustracya z 1765 r. tak stan dóbr opisuje Proskirów nad stawem na Bohu leżący, płaci czynsz z podorożczyzną, sierpowe, stawszczyznę, kotłowe, dziesięcinę pszczelną, oczkowe od pni, arendę itp. ogółem złp. 20, 363 gr. 6. Znajdują się cechy kuśnierski z krawieckim, tkacki z szewskim i kowalski z bednarskim. Starostwo w dzierżawie Zamoyskiej, wwdziny lubelskiej, lasów niema, prócz zapustów brzozowych i chaszczy; łanowego nie płaci, tylko podymne na wojsko; dochód wynosi 30, 732 złp. 14 gr. . Stanisław August w przywileju 22 grud. 1775 r. ,, mając wzgląd na zubożałe przez nieszczęśliwe okoliczności miasteczko, nadał nowe jarmarki na Nowy rok i św. Annę podług kalend. russ. , każdy z nich przez 2 tygodnie trwać mające. Taryfa 1776 r. wykazuje 366 dm. , opłacających podymne, lustracya zaś 1789 r. podaje, iż Proskirów ma 184 dm. żydowskich, mieszczan pociężnych 96, chałupników i piechotnych 126; dochód z miasta wynosi 24, 138, a ogólny ze starostwa 54, 023 złp. 14 gr. Do ststwa należały wsie Hreczana, Szaraweczka, Maćkowce, Zarzecze, Oleszyn, Iwankowce i Leśniów. Znajdowało się ono w dzierżawie Konstancyi z Czartoryskich Zamoyskiej, ordynatowej. W czasie tej luatracyi magistrat podał następującą skargę w zadosyć uczynieniu uniwersałom, dostawienie uczniów do szkoły głównej lekarskiej zalecającym, gdy miasteczko Podole czyli Bućniowce do wspólnego kosztu wraz z Proskurowem wyznaczone, po kilkakrotnych zgłoszeniach naszych żadnego nie uczyniło przychylenia, my kosztem naszym do złp. 400 na oporządzenie i inne potrzeby wynoszącym, jako też i na najętą podwodę złp. 126 zapłaciwszy, ucznia Wojciecha Plackowskiego do Krakowa 1786 r. odesłali, i na

Proskurów

edukacyę tegoż przez lat trzy corocznie po złp. 120 wypłaciliśmy. A że ten uczeń w czasie teraźniejszych wakacyi, przymuszony uszczupleniem wiktu i dochodów, jako też przez niedojście od miasta Podola podobnegoż wypłacenia o oddaleniu swojem obwieszczonym został, zaczym w takowej okoliczności do JWPanów udajemy się, jak najpokorniej dopraszając się, aby połowa kosztów naszych z mta Podola wrócona nam była, nadal zaś. aby inne miasto do wspólnej naszej expensy przykładało się Baliński, Starożytna Polska. Na sejmie z 1764 r. Stany Rzpltej zapewniły dożywocie na ststwie proskurowskiem ordynatowi Klemensowi Zamoyskiemu, łącznie ze ststwem tarnawackiem i dzierżawą Wieprzowe Jezioro, w woj. bełzkiem położonemi. Po przyłączeniu Podola do Rossyi w 1796 r. w P. ustanowiono urzędy powiatowe i w tym roku nadano mu herb w niebieskiem polu 3 strzały na krzyż ułożone, średnia ostrzem ku dołowi a 2ie ku górze. Cesarzowa Katarzyna darowała sstwo proskurowskie feldmarszałkowi Gudoniczowi, od którego przeszło do jego spadkobierców Lizogubów; dziś większa część tego majątku znajduje się w obcych rękach. W 1822 r. miasto uległo pożarowi, przyczem wszystkie archiwa spłonęły. Opis podał Orłowskij w Podoi. eparch. Wied. Proskurowski powiat zajmuje płn. zacho dnią część gub. podolskiej; graniczy na płn. z gub. wołyńską, na zachód z Galicyą, od której oddziela go rz. Zbrucz, na wschód z pow. latyczowskim, na płd. z kamienieckim i uszyckim. Położenie wyniosłe, zwłaszcza nad Zbruczem i w płn, zachodniej części, gdzie leży tak zwane Awratyńskie płasko wzgórze, od którego ciągną się wzgórza w pow. proskurowskim i sąsiednich Najwyższe wzniesienie pod m. Fulsztynem dochodzi do 1160 stóp ang. Okolice przylegające do Wołynia są więcej płaskie; brzegi Smotrycza i Uszycy kamieniste. Gleba wszędzie czarna, urodzajna; grubość czarnowiemu rozmaita, od stopy do kilku łokci, na podłożu gliniastem. Z rzek zraszających powiat najważniejszą jest Boh, zaczynający się na granicy Wołynia z Awratyńskiego płasko wzgórza; zródła jego leżą około 600 stóp npm. ; przepływa pod Czarnym Ostrowem, Proskurowem i przechodzi do pow. latyczowskiego. W granicach powiatu przybiera od prawej strony Mszaniec, mający zródło na Bębnowieckim stepie, uchodzący pod Czarnym Ostrowiem; Płoska, zaczyna się pod wsią Chomińcami, płynie z zachodu ku wschowi tworząc 6 stawów, wpada do Bohu pod Proskurowem; długość jej biegu 3 mile; płynie pod Chomińcami, Czabanami, Daniukami, Wodyczkami, Maleszowcami, Maćkowcami, Szaraweczką i Hreczaną; Samiec zaczyna się około wsi Reżoliniec, przepływa obok wsi Malinicz, Rożycznej, gdzie tworzy duży staw, następnie drugi pod Proskurowem zwany Rakowem i Dębowem jeziorem, a pod wsią Knyszkowcami, już w pow. latyczowskim, wpada do Bohu. Wołk zaczyna się na pograniczu powiatu między Szumowcami i Różyczną, przyjmuje Wołczek, zaczynający się pod wsią Wołkowcami i pod Latyczowem wpada do Bohu. Od lewej strony wpadają do Bohu Zwonicka al. Fossa, już w pow. latyczowskim; Bożek bierze początek na granicy Wołynia pod wsią Łyczówką, płynie granicą powiatu od zachodu ku wschodowi i pod Międzybożem wpada do Bohu. Oprócz Bohu i jego dopływów przepływają powiat; Uszyca, biorąca początek w południowej części powiatu pod wsią Nową Wsią, płynie przez wieś Sokołówkę, gdzie przechodzi do pow. latyozowskiego i dalej ku Dniestrowi. Przyjmuje w granicach powiatu Kadejoweczkę al. Uszkę, płynącą pod Szarawką i Bednarówką. Zbrucz płynie z Wołynia granicą pow. proskurowskiego pod Tarnorudą, Satanowem, przez pow, kamieniecki ku Dniestrowi, przyjmuje strumienie Gniłą, Szukaj wodę i Olchowiec. Smotrycz bierze początek z błot około m. Fulsztyna; właściwie tworzy się z małych rzeczek Wierzchówki, Skwili, Pisi i Trościańca, które w m. Gródku, w pow. kamienieckim, łączą się tworząc rz. Smotrycz. Powiat zajmuje 48, 48 mil kw. czyli 2345 w. kw. al. 244, 372 dziesięcin, jest więc najmniejszy ze wszystkich 12 powiatów gub. podolskiej. Z ogólnej tej przestrzeni miasta zajmuują 566 dz. , osady i wygony 20, 492 dz. , pola orne 157, 925 dz. , łąki 22, 201 dz. , lasy 22, 673 dz. ilość ta lasów zmniejszyła się obecnie do 16, 755, t. j. 6, 85 ogólnej przestrzeni, błota i wody 18, 380 dzies. Ziemi w posiadaniu włościan liczy się 112, 265 dzies. , w tej ilości 88, 837 ornej; ziemi prywatnej i rząd. 117, 633 dz. ornej 75, 156 dz. . W pow. jest 170, 065 mk. , w tej liczbie 89, 032 męż. i 81, 033 kob. , wypada więc na 1 milę kw. 3, 507 mk. , pod względem więc gęstości zaludnienia powiat proskurowski zajmuje drugie miejsce po kamienieckim. Pod względem wyznań 43, 541 katolików rubrycela, t. j. 25, 19 protestantów, 14, 070 8 żydów, reszta prawosławnych 66. Ze wszystkich więc powiatów proskurowski posiada najwięcej katolików. Podług kalendarza Hurlanda w 1879 80 r. było 18, 507 żydów 8552 męż. i 9955 kob. . Pod względem stanów 1734 szlachty, 1065 duchownych, 24, 000 mieszczan, resztę stanowią włościanie. Mieszkańcy trudnią się przeważnie rolnictwem. Ziemia, chociaż urodzajna, potrzebuje jednak nawozu. System gospodarstwa po większej części 3 polowy, w niektórych jednak gospodarstwach wprowadzony płodozmian. Stopień urodzajności wynosi dla

Proskurówka

oziminy od 6 do 10, dla jarzyny i owsa 8, jęczmienia 6, hreczki 5 do 6, grochu 6, prosa 12 do 20 ziarn. Najwięcej sieją pszenicy, której w 1881 zamiano przez większych posiadaczy 27, 336 czet. , przez włościan 12, 707 czet. , przez mieszczan 696, razem 40, 739 czet. Zebrano przez większych właśc. 109, 626 czet. , przez włośc. 44, 078, przez miesz. 2684, razem 156, 388 czet. Żyta zasiano przez właścicieli 6366, przez włośc. 59, 482, przez mieszczan 382, razem 66, 230 czet. , zebrano przez właścicieli 25, 464, przez włościan l93, 187 przez miesz. 1528, razem 220, 179 czet. Owsa zasiano przez obywateli 20, 667, przez włośc. 16, 766, przez mieszczan 238, razem 36, 671 czet. , zebrano przez obywateli 86, 334, przez włościan 77, 118, przez mieszczan 1326, razem 164, 778 czetw. Według wykazu miejscowego statystycznego komitetu z 1880 r. pow. proskurowski produkuje różnych gatunków zboża średnio do 675, 000 czet. , z tego na miejscowe potrzeby zużywają 460, 000 czet. , pozostałość wywozi się przez Wołoczyska lub Odessę za granicę. Bydła w powiecie było u obywateli 10, 694, u włościan 22, 581, u innych mieszczan 3, 735, razem 37, 010 sztuk, wypada więc na 100 mk. 27, 65 sztuk; wartość zaś obliczają na 557, 660 rs. Koni w miastach 417, u włościan 55, 626, razem 56, 043, w tej liczbie 21, 999 klaczy. Owiec wyższych gatunków u obywateli 8, 299, zwykłych u włościan 46, 610 sztuk, razem 54, 909; w ogóle hodowla owiec w ostatnich czasach upadła bardzo, z przyczyny nizkich cen na wełnę, a co więcej braku wypasów odpowiednich. Świń znajduje się 33, 092 sztuk. Zakłady przemysłowe w powiecie są następujące 3 potażarnie w Czarnym Ostrowie, w Zielonej i w Medwedówce, z produkcyą 2280 rubli, zajmują 16 ludzi, wyrabiają 1650 pudów; 2 fabryki wód gazowych w Proskurowie i w Jarmolińcach, produkują za 3, 000 rubli; fabr. cukru w Czarnym Ostrowie piasku, własność hr. z Przeździeckich Walewskiej, założona w 1849 r. , przerabia do 28, 000 berkowców buraków, z prod. do 20, 000 pud. piasku cukrowego; 6 cegielni większych, z dochodem do 14, 000 rubli; 7 młynów krupczatnych większych, zatrud, 31 ludzi, przerab. 13, 175 czet. na sumę 34, 652 rubli; 3 browary, z tych 2 w Proskurowie, zatrud. 6 ludzi, przerabiają do 1370 słodu i 34 pud. chmielu; 6 gorzelni w Niemierzyńcach, Sokołówce, Korytny, Satanowie, Stawczyńcach i w Proskurowie, zajmują 60 ludzi, przerab. 138, 839 pud. produktów krochm. , wyrabiają 4, 272, 031 stopni bezwodnego spirytusu; drzewa zużywają 502 sążni, akcyzy opłacają 286, 839 rubli; fabryka tytuniu w Proskurowie; 5 fabryk świec łojowych 2 w Proskurowie, w Jarmolińcach, w Kuźminie i Fulsztynie, zatrud. 16 ludzi, z prod. 10, 000 rubli; garbarnia w Satanowie, pracujących 3, przerabia do 4000 sztuk skór; fabr. odlewu dzwonów we wsi Zaharowcach, zatrudnia 5 ludzi, własność włościanina Jana Ostrowskiego, przerabia do 80 pud. na sumę 1080 rubli; fabryka powozów Dorożyńskiego w Proskurowie. Według sprawozdania kijowskiego komitetu przemysłowego z 1882 roku w pow. proskurowskim było 29 fabryk oprócz msta Proskurowa, zatrudniających 333 ludzi, z prod. 123, 650 rubli. Co się tyczy przemysłu domowego to w Satanowie i Mikołajowie mieszkańcy szyją kożuchy, które sprzedają na okolicznych jarmarkach; w Iwankowcach włościanie zajmują się tkactwem, w Matwiejkowcach wyrabiają plecionki, zastępujące dywany przy łóżkach, kobiałki, podkładki do wycierania nóg i inne rzeczy. Za materyał używają sitowia, , szuwar zwanego. Handel skupia się przeważnie na jarmarkach, z liczby których znane są w okolicznych prowincyach w Jarmolińcach od 15 czerwca do 1 lipca zwany na św. Piotra i Pawła; średni obrót wynosi do miliona rubli. Towar łokciowy przywożą z królestwa polskiego Łódź, z Moskwy i innych miejscowości, powozy, bryczki z Austryi, tabuny koni ze stepów południowej Rossyi. Oprócz tego znane są także jarmarki na konie w Fulsztynie, kilka razy do roku, i w Czarnym Ostrowiu na Pokrowy 1 października. Handlem zboża trudnią się przeważnie w Proskurowie miejscowi żydzi. Swiadectw na wolną sprzedaż w 1881 r. wydano na 16, 438 rubli. Z rzeczy kopalnych dobywają się nad brzegami Uszycy i Kadojoweczki Uszki fosforyty, szczególniej wś Borbuchy 12 w. od Jarmoliniec posiada jedną z większych kopalni. Rocznie dobywają do 150. 000 pud. , które wywożą do Anglii i Niemiec. Kopalnia w sąsiedniej Bednarówce dawała zaledwie do 30, 000 pud. Skutkiem nałożenia cła wywozowego cena produktu na miejscu spadła o połowę i wiele kopalni zostało zamkniętych. Kamień wapienny znajduje się w Bębnówce, Lipówce, Sokolówce i Tomaszówce. Kuźmin posiada kamień wapienny i ciosowy na żarna i kamienie młyńskie. W Nowym Świecie wyborny pianek do hut. Pod względem sanitarnym, oprócz szpitali w Proskurowie, znajduje się w Czarnym Ostrowie, przy fabryce cukru, na kilka łóżek. Lekarzy praktykuje w powiecie 3 rządowych i 9 prywatnych, dalej jest 6 aptek i skład aptecznych materyałów w P. Pod względem oświaty jest tylko szkoła dwuklasowa miejska w P. i szkółki wiejskie przy gminach. Obecnie zakładają szkółki duchowne przy cerkwiach po wsiach. W ogóle oświata stoi jeszcze na bardzo nizkim stopniu. Pod względem komunikacyi północną część powiatu przerzyna kolej żelazna odeskowołoczyska,

Proślice

Proskurówka

Prosmyczy

Prosna

ze stacyami w P. i w Czarnym Ostrowie. Trakt rządowy prowadzi z Kamieńca do Proskurowa, przez wschodnią część powiatu, ze stacyami w Jarmolińcach, Antonowcach i w P. Trakt ten na wiosnę i w jesieni jest tak błotni sty, że komunikacya prawie niemożliwa. Pro jektowana jest obecnie droga bita szose z Proskurowa przez Jarmolińce, Dunajowce do Kamieńca. Pod względem administracyjnym powiat dzieli się na 4 okręgi policyjne stany w Jarmolińcach, Czarnym Ostrowie, Satanowie i Fulsztynie; 2 okręgi pokojowe do spraw włościańskich w Jarmolińcach i Czarnym Ostrowie; 4 rewiry sędziów pokoju w Jarmo lińcach, Czarnym Ostrowie, Satanowie i Proskurowie; 10 gmin w Maliniczach, Fulsztynie, Szarawce, Jarmolińcach, Kuźminie, Sarnowie, Tretelnikach, Czarnym Ostrowie, Juryńcach i Chodkowcach. Obejmują one 177 okręgów wiejskich starostw; w powiecie jest 191 wsi, 6 miasteczek prywatnych i jedno rządowe, 19, 533 domów. Pod względem kościelnym dzie li się powiat na 6 dekanatów prawosławnych, obejmujących 112 cerkwi. Katolicki dekanat płoskirowski, dyec. łuckożytomierskiej, roz ciąga się na powiat t. n. i obejmuje 12 parafii P. , Fulsztyn, Mikołajów, Czarny Ostrów, Jar molińce, Satanów, Tarnoruda, Zawalijka, Kumaniów, Michałkowce i Skazińce. Liczy 41, 766 wiernych. Marszałkami powiatowymi szlachty byli Gadomski, Grabianka, Orłowski, Bor kowski, Przeździecki, Zaleski, Chwalibóg, Mar cinkiewicz i Popławski. Dr. M. Proskurówka al. Płoskirówka, mylnie Proskirówka, wś nad rzką Uszka, dopł. Uszycy, pow. uszycki, okr. pol. Dunajowce, gm. i par. Sołobkowce, ma 202 os. , 952 mk. z Hajdamakami, 616 dz. ziemi włośc, 1216 dz. dworskiej; młyny, papiernia parowa jedym w gubernii podolskiej, założona przez Narcyza Makowieckiego, zatrudnia 20 ludzi i produkuje za 17, 000 rs. rocznie. Cerkiew paraf. p. w. św, Mikołaja, wzniesiona w 1830 r. i uposażona 33 dz. ziemi, ma 1041 parafian. Dawniej była tu kaplica kat. par. Mukarów. Położenie górzyste, gleba glinkowata; znajduje się tu glina garncarska. Jestto stara osada, występująca w dziejach w czasie wojny króla Aleksandra z wojewodą mołdawskim Stefanem, któremu pomagał Menli Girej, chan Tatarów krymskich, trwającej z małemi przerwami od 1500 1506 r. Polacy dla obrony usypali szaniec we wsi P. , po lewej stronie rzki Uszki. Po drugiej stronie rzki usypali szaniec prawdopodobnie Mołdawianie i Tatarzy. W 1542 r. P. została zniszczoną i zamienioną przez Zygmunta I z Alitianem Popowskim na wś Popowce w pow. latyczowskim. Następnie wchodziła w skład sstwa barskiego jako wś bojarska. W czasie lustracyi Humieckiego, kaszt. kamienieckiego, w 1616 r. posesorami byli Proskirowscy, , prawem wiecznem, na co ukazali kommutacyą za wś Popowce, w pow. latyczowskim, za ś. p. króla JMci Zygmunta I de data Cracoviae feria secunda post festum Divisionis Sanctorum Apostolorum proximo anno 1542 która kommutacya, iż poprzedziła konstytucyą, którą zabroniono frymarków przez konsensa króla JMci, a do togo, że tak dawno są in possessione, tedy prawo dobre być znajdujemy, nihilominus wedle przywileju na tę kommutacyą przodkom swym danego, ad instar aliorum nobilium seryitia bellica z starostą barskim pro tempore będącym odprawować będą powinni Jabłonowski, Lustracye, str. 28. Na stępnie musiała być w częściach, gdyż nale żała w części do Humieckich, dziedziców są siednich Sołobkowiec. W 1656 r. został tu napadnięty i rozbity przez Tatarów krym skich ks. siedmiogrodzki Rakoczy, wracając do kraju po zawartym z Polakami pokoju w Międzyborzu. Obecnie P. należy do Ma kowieckich. J. Krz. Proskurowszczyzna, mały folw. w pow. mińskim, w 2 okr. pol. rakowskim, pomię dzy Horodyszczem Piszczatowskiem i okolicą Kryczniki; miejscowość bardzo wzgórzysta i malownicza. A. Jel. Proślice, niem. Proschlitz, wś i dobra nad rz. Pratwą, pow. kluczborski, odl. 2, 3 mil od Kluczborka. W 1861 r. jest tu kościół paraf. ewang. , założony w 1580 r. , z polskiem nabozenstwem, szkoła ew. , 60 dm. , 708 mk. 139 kat, 6 żyd. . Obszar dwor. ma 5168 mr. , na których uprawiano żyto, kartofle i len. Był tu zakład do przerabiania lnu, gorzelnia produkująca spirytus, cegielnia, owczarnia 2000 owiec, kopalnia torfu milion cegieł rocznie. Obszar wiejski miał 1080 mr. , karczmę i młyn. Prosmyczy, wś nad rz. Brahinką, pow. rzeczycki, w 1 okr, pol. brahińskim, gm. Sawicze, ma 33 osad. Grunta wyborne namułowe, łąk wielka obfitość, rybołówstwo znacz ne; miejscowość nieco falista, w ogóle bogata w dary natury, lud zamożny. A. Jel. Prosna, rzeka, lewy dopływ Warty, powstaje na Szląsku, pod Żarzyskiem Sorsisk, niegdyś własnością 1193 r. klasztoru N. M. Panny na Piasku w Wrocławiu, u stóp wzgórza wznoszącego się na 285 mt. npm. Płynie zrazu od północy ku południowemu wschodowi; pod Biskupicami Bischdorf skręca ku wschodowi, dotykając lasu biskupickiego i biegnie na Wolęcin 262 mt. , gdzie z prawego brzegu zasila się strugą radłowską. Minąwszy tę wieś porusza młyn Kowal, zmienia następnie swój bieg ku północy, oblewa zachodnie krańce Psurowa 239 mt. ; obraca młyny Bieniasz Beasch, Benach, Scymik na

Prosna

Proskurowszczyzna

wysokości Ligoty, Raj Roj, 268 pod Sternalicami 254 mt. , Kozak Kozok na mapie sztab. a Makosch na mapach Reymanna i Eagelhardta. Węgieł Waengel i Drochepka Droschepka, Drschepka, Wilhelm, poniżej którego dobiega granicy królestwa polskiego. Długość biegu jej na tej przestrzeni wynosi 9, 1 klm. Od miejsca tego do Siemianic odgranicza P. powiaty olesiński i kluczborski od wieluńskiego; o 600 mt. dalej oblewa Kuźnicę Żytniowską; lewy jej brzeg wznosi się tu 213 mt. ; następnie zmierzając ku półn. zacho dowi, płynie przez Wytokę, przedzieloną kordonem granicznym, na osadę wieluńską Pomyków, naprzeciw której stoi młym Bonasch, i dostarcza wody młynom Marosch, Paprotnik, Gola Goller Muehle, Rzepka, gdzie zasila się z prawego brzegu strugą od Brzezin, Roch i Zimnowody Kaltwasser, w pobliżu którego przyjmuje z lew. brzegu strugę kościelecką, a nieco dalej, pod Jastrzygowicami, naprzeciw Wygiełdowa, potok od Żarzyska. Od Jastrzygowic i Wygiełdowa zmierza ku Górzowu, powyżej którego znajduje się huta Paulina, obraca młyn Jagła Jagel, Jaglauer, Jagelowski i skręca potem ku północy. Pod Gorzowem przyjmuje Brzeżnicę Briesenitz, mylnie Brynica i płynącą od Szczotek Sotken strugę, odlewając staw naprzeciw Czyszkowa. Gorzów 205 mt. był kasztelanią w r, 1274, a zamczysko miejscowe miało byó wzniesione podczas najazdu Tatarów w r. 1241. P. mająca na Szląsku brzegi wzgórzyste, płynie od Wytoki do ujścia swego śród nizkich wybrzeży, pokrytych łąkami, przerywanemi tu i ówdzie pasmem pagórków, czarnoziemem lub lasami. W biegu tym tworzy drobne stawy i rozliczne łachy, zarastające trawą, trzciną i rokitą. Minąwszy Górzów, obraca młyn Łączny Wiesenmuehle, zasila się strugą od Lubiąża i oblewa wschodnią odnogą Praszkę a zachodnią Trusice i Zawisną. Między Praszką i Bugajem wpada do P. z praw. brzegu Jaworka, a nieco dalej strumień ożarowski al. Utrata przy młynie tejże nazwy, pod Krzyżańcowicami, do zachodniego zaś ramienia jej uchodzi struga płynąca od Goli. Krzyżańcowice, wieś fabryczna, rozciągająca się na 1 1 2 klm. wzdłuż lewego pobrzeża P. , posiada hutę żelazną Wsisko AltWziesko, a na półn. zachodnim krańcu jej stoi fol. Łącznów. Po stronie królestwa polskiego rozpościerają się pola kowalskie od Utraty ku Przedmościu; na przestrzeni tej stoi na wschodniej odnodze P. młyn Plewa Plewo, Plewy. Naprzeciw Przedmościa, nad strugą płynącą od Przymiarek Koenigswille, która tu wpada do P. , rozłożyła się wieś kościelna Zdziechowice Seichwitz, a o 2 klm. na północ od Przedmościa uchodzą dwa strumienie, łączące się pod Śmiałkami. Nieco dalej stoi na P. młyn Kik Kijek a przy nim bogato pokłady torfu; na przeciwległem pobrzeżu wznoszą się pagórki Zdziechowickie z szczątkami lasu. Uchodząc tędy z kraju królowa Bona kazała podobno usypać groblę dla łatwiejszej przeprawy skarbów swoich; szedł tu stary trakt z Wielunia do Byczyny, którym wiodła najbliższa i najdogodniejsza droga z Warszawy po za granico Rzpltej. Podanie wiąże ucieczkę Bony z młynem, zwanym dotąd Groblą Królewską. P. przed tym młynem odlewa staw na praw. brzegu i przyjmuje dwie strugi, od Komornik i od Mokrska. Między Kijkiem Kik a Groblą zmienia P. swój bieg ku zachodowi; poniżej Grobli przyjmuje z lewego brzegu strugę uszycką; o 1 2 klm. w dół rzeki stoi na prawym brzegu młyn Ług, a na zachod, odnodze jej, po stronie Szląska, młyn Utrata. Od Ługu ku północy ciągnie się smug bagnisty, który za Skomlinem rozramienia się ku Wieluniowi z jednej, a ku Wieruszowowi z drugiej strony. Tym smugiem sączy się od karczmy Brzozówki struga, która poniżej Zawady uchodzi do P. O 1, 4 klm. na zachód od ujścia tego stoi młyn dzierżkowicki, Bezulą zwany, a naprzeciw, t j, na zachodniej odnodze Prosny, młyn Nędza Nensa u Engelhardta, Nonsir u Reymanna. Nieopodal ztąd, wśród łąk i bagien schodzą się granice pow. szląskich olesińskiego i kluczborskiego; o 1, 7 klm. ku zachodowi wpada do P. z lew. brzegu struga roszkowicka, a w pobliżu ujścia jej stoją dwa młyny sierosławicki po stronie Szląska i Krupka po stronie królestwa polskiego. Między Krupką a wsią Golą o 2, 2 kim. na połud. wschód od Wójcina oznacza mapa Reymanna na prawym brzegu Prosny młyn Pohl; na lewej zaś odnodze na północowschód od Byczyny, stoi młyn kluczowski. Wieś Gola, należąca do dóbr wójcińskich, leży na starym trakcie z Bolesławca do Byczyny. Tuż przy Goli, ku zachodowi, znajduje się młyn i karczma Zmyślona MyslonyKrug. Odtąd do samego Bolesławca spotykamy jedną tylko osadę na prawym brzegu Prosny, t. j. młyn chrosciński Kasandrą zwany; Chrościn zaś, własność niegdyś cystersek ołobockich 1245 r. , leży o 1 klm. od rzeki. Powyżej Goli wieluńskiej rozdziela się P. na dwa ramiona; północne stanowi granicę, a południowe tworzy łachę pokrytą łąkami, do 5 klm. długą. Na południowej odnodze stoją młyny gołkowicki i nowowiejski. Po złączeniu się obu ramion, na wysokości Kosztowa, zwraca się P. ku północy. Naprzeciw młyna chrościńskiego schodzą się granice pow. ostrzeszowskiego i kluczborskiego, a nieco dalej wpada Pratwa, najznaczniejszy przypływ P. z lewego brzegu. Od młyna Kasandrą roz

Prosna

dziela dziś P. historyczną ziemię wieluńską; lewe jej pobrzeże z pow. ostrzeszowskim przypadło Prusom, a prawe pozostało przy królestwie polskiem. W odległych wiekach bezpośrednie brzegi P. od Gorzowa po pod Bolesławiec nie były przystępno osadnikom; prócz młynów, o których powstaniu nie posiadamy wskazówek, znajdujemy tam późniejsze tylko osady. Jeszcze pożniejszcj jak np. Chrościn, Chotynin i Mieleszyn, powstawały w pewnom oddaleniu. Bolesławiec był drugim grodem nadbrzeżnym; Bolesław syn Odonicza, wspomina o nim w dyplomatach z r. 1277 jako o grodzie, przy którym zaczął zakładać miasto. Podział Polski urwał miastu położone na lewym brzegu Prosny grunta, na których stoi Podbolesławiec, a ststwu bolesławickiemu Jankowy, Donaborów i Wyszanów. Od Bolesławca ku północy ciągnie się wzdłuż praw. brzegu rzeki pasmo wzgórz po pod Wieruszów; przeciwległy zaś brzeg jest nizki, pokryty szczątkami lasów, zaroślami i łąkami. Okolicę Siemianic 182 mi i Opatowa 168 mt. tylko urozmaicają nieznaczne pagórki. Prawe pobrzeże P. w okolicy Bolesławca, dokąd sięgały posiadłości cystersek ołobockich, zaludniało się wcześniej aniżeli lewe, przeciwległe; tu pojawia się w XIII w. Opatów, pod r. 1280 jako własność klasztoru św. Wincentego w Wrocławiu, tam Chrościn 1245, Bolesławiec 1266, Chotynin 1213 i Mieleszyn 1245, pominąwszy Łubnice i inne osady w znaczniej szem nieco promieniu. Między Chotyninem a nowszą osadą Piaskami, zwaną, stoi kościołek św. Małgorzaty; u stóp jego wije się strumyk, który powstaje między Zażarem a Wójcinem i na wysokości Piasków uchodzi do F. Rzeka rozdziela się tu na dwa ramiona; główne koryto tworzy granicę, a na wschodniej odnodze znajduje się młyn Krupka. Od pustkowia ostrzeszowskiego Szpot płynie P. jednem korytem na przestrzeni 1, 3 kim. i znów się rozdziela przy młynie Moszczyńskim; na odnodze wschodniej, o 1, 3 klm. na zachód od Mieleszyna, stoi młyn Chochoł a nieco dalej hamernia miedzi Seiegacz u Eugelhardta, naprzeciw której znajduje się fol. Dobrygość. O 1 klm. poniżej hamerni łączą się oba ramiona w jedno koryto, do którego wpada strumień płynący od Parcic. Ztąd P. toczy się wśród bujnych łąk na Wieruszów; naprzeciw tej osady, z lewego brzegu, uchodzi Janica a raczej Niesób, nad którym odbył się wiec w r. 1233 i którego dolna część przed r. 1793 odgraniczała pow. ostrzeszowski od wieluńskiego. Do Wieruszowa spływają droga żelazna wrocławska, bity trakt z Kępna, gościńce z Byczyny, Ostrzeszowa i Grabowa, na lewem porzeczu Prosny, z Wielunia i Złoczewa na jej prawem porzeczu. Komory celne, straże graniczne i roje przemytników osiadły tu w bieżącem stuleciu po obu brzegach rzeki; Podzamcze wieruszowskie stało się jednym z etapów kolonizacyi niemieckiej prącej ku wschodowi. Wieruszów istniał już około 1360 r. wraz z poblizkiemi osadami na lew. brzegu Świba, Mirków 1253, Wyszanów i Lubczyna. O 700 kroków od zamku wieruszowskiego ku północy stoi na odnodze wschodniej młyn Pasternik. Jak Bolesławiec i Wieruszów tak też Mirków przecięto na dwoje przy podziale; na gruntach po stronie królestwa polskiego powstała istniejąca dotąd papiernia. Ta przyjmuje P. płynącą od Kopanin sokolnickich Brzeźnicę; nieco dalej, na brzegu, leży os. Sopel, a młyn cieszęciński stoi przy ujściu strugi, powstającej między Osową a Galewicami. W Cieszęcinie stał kościół p. w. św. Wojciecha już przed r. 1523; nie dalej też sięgają wiadomości nasze o pogranicznym Osieku; naprzeciw tej wsi przyjmuje P. z lewego brzegu strugę jutrkowską. Na tym brzegu, ku północy od wspomnianego właśnie ujścia, na przestrzeni około 4 1 2 klm. osiadły Śpik, Zimak, Tonia i Niełacnowskie. Naprzeciw fol. Niełacnowskiego, pod Węgłowicami, uchodzi rzeczka powstająca z 2ch strumieni, z których jeden płynie od Naramic, a drugi od Łęk Królewskich z pod Lututowa. Węgłowice, współczesne z Osiekiem i Cieszęcinem, leżą o 700 kroków od ramienia wschodniego i o 1 klm. od głównego koryta F. , gdzie idzie granica; nad odnogą tą stoi fol. Głowienkowski; tam uchodzi struga pod Mieszałami wąwozem śród pagórków, ciągnących się od Osieka po pod Węgłowice. odtąd znikają wzgórza na praw. brzegu P. O 2 1 3 klm. na półn. zachód od Węgłowic, po lew. brzegu P. , między Tonią a Oświęcimiem leżą Pługawice. Pod Oświecimiem rozdziela się znów P. na dwie odnogi, które poniżej Mieleszówki z jednej i Brzezin z drugiej strony zlewają się w jedno koryto, tworząc łachę 3 klm. długą a około 1 1 2 klm. szeroką; część połudn. wschodnia łachy pozostała przy pow. wieluńskim, Skarydów 1360 zaś z Oświecimiem i Mieleszówką przy powiecie ostrzeszowskim. Poniżej Brzezin stoi na prawym brzegu rzeki młyn Kiełpin, a nieco dalej fol. t n, graniczący od północy z Dębiczami. Naprzeciw Dębicz leżą Bobrowniki 1360, poniżej których t. j. pod Kuźnicą Bobrownicką, wprost Skrzynek, uchodzi Rudnica. Pod Skrzynkami wykopano w r. 1859 numizmat złoty z czasów Trajana. Tu tworzy znów P. jedną odnogę, po stronie królestwa polskiego stoi na niej młyn Osiny, a do niej przypierają pustkowia Budy i Pałaty. Naprzeciw Bud, przy młynie Olasz, powyżej Grabowa, uchodzi Porajówka. Grabów ze starostwem przecięta granica na dwoje; część jego na praw. brzegu

Prosna

rzeki nazwano Podgrabowem albo Paryżem. Grabów leży w nizinie, na bitym trakcie, wiodącym z Skalmierzyc do Kępna sięga podobno 1264 r. ztąd pochodzić mieli Zarembowie, których później 1417 r. widzimy dziedzicami Grabowa, miasta z prawem niemieckiem. Zamczysko miejscowe, zajęte przez Władysława opolskiego, odzyskał król Władysław 1398 r. Były tu niegdyś kopalnie rudy żelaznej; mosty na P. wiodły do zamku i do kościoła parafialnego. Poniżej Grabowa, na pół drogi do Giżyc, schodzą się granice pow. ostrzeszowskiego i odolanowskiego z jednej, wieluńskiego i kaliskiego z drugiej strony. Giżyce, posiadłość arcyb. gnieźnieńskich około 1357 r. , graniczą z Mącznikami, osadą późniejszą; na przeciwległym brzegu rzeki leżą Niwiska i Zamoście z Pustelnikiem Marcyan. O 500 kroków poniżej Mącznik oddziela się znów od P. ramię, do którego wpadają Biadaszka i, nieco dalej, pod Ostrowem kaliskim, naprzeciw Kani, Łużyca powstająca pod Starcami, na półn. zachód od Złoczowa. Ku północy od Kani, na lewym brzegu rzeki stoi młyn Teski. Wprost młyna wpada Głuszynka do odnogi, która pod Przystajnią łączy się z głównem korytem. Z lewego brzegu P. pod Raduchowem oddziela się Bystrzec, ramię przeszło 13 klm. długie, które pod Ołobokiem miesza swe wody z Ołoboczką i z nią wpada do P. Na Bystrcu, który tworzy łachę około 500 kroków szeroką, stoją 3 młyny Podgórny Górski poniżej Raduchowa, Wielowiejski i Młynek Młynikowski między Wielowsią a Ołobokiem. Ku zachod. od Wielowsi 138S r. , własności niegdyś cystersek ołobockich, wznoszą się wśród wyżyn miejscowych t. zw. okopy szwedzkie. Przeciwległe, prawe porzecze jest nizkie i tu tworzy P. takie łachy, które z małemi przerwami ciągną się od Przystajni po pod Zadowice odnoga Kakawska zowie się podobno Zapławiem. Na przestrzeni tej leżą odwieczne siedziby szlacheckie Kakawa 1388, Wola Droszewska 1377 i Zadowice 1213. Pod Kakawą znajdowała się około 1821 r. i później papiernia, a pod Wolą Droszewska młyn i Wólka z karczmą, zwaną Zwycięztwem. Naprzeciw tej karczmy, na samej granicy stoi druga Wydarła, uchodzi Ołoboczka i rozłożył się Ołobok z Zamościem. Ołobok był już w r. 1208 osadą kościelną, w której niebawem stanął klasztor cystersek, uposażony przez Władysława Odonicza. W okolicy Oloboka łowiono bobry na rzece. W 1360 r. król Kazimierz poruczył Kaliszanom, ażeby uspławnili tę rzekę na milę powyżej Ołoboka. W tej okolicy zlewała się w pewnych porach roku Prosna z Baryczą, dopływem Odry, Minąwszy Zamoście ołobockie, obraca P. młyny Sławiński i Zadowicki, z lewego brzegu, pod Lezioną, przyjmuje strugę od Mącznik potem oblewa Radziszew i Osieky gdzie rozdzieliwszy się, opuszcza granicę pruską odolanowską. Naprzeciw Smiłowa, w miejscu późniejszej karczmy Sobocińskiej, stał młyn Dobrzysłów około 1821 r. . W pobliżu Sobocina, o 2, 3 klm. na zachód od Stobna wpada do P. z prawego brzegu Krzemionka Godziesze. Wprost Osieka gostyczyńskiego stoi folwark Jozefów, a na lewym brzegu odnogi zachodniej, w powiecie kaliskim, rozłożył się z swym zamkiem Żydów 1213 r. , własność niegdyś cystersek ołobockich. Na odnodze tej, która o 0, 7 klm. poniżej zamku żydowskiego łączy się z głównem łożyskiem, stoją dwa młyny, jeden bliżej Osieka, drugi na północ od Żydowa. Ztąd płynie P. dalej na Piwonice 1282, gdzie z lew. brzegu przyjmuje strumyk Piwonija, który obraca młyn Wilczak; potem mija Zagórzynek i Rypinek 1287, a naprzeciw Zawodzia i starego miasta Kalisza przyjmuje z praw. brzegu Swędrnię z Cienią, którą w nowszych czasach Stawką i Trojanówką przezwano. Zostawiwszy przedmieście Czaszki na lewym brzegu, obramienia Kalisz kilkoma odnogami. Na tak utworzonem ostrowiu stanął przy końcu XIII w. dzisiejszy Kalisz. Ślady pierwotnego znachodzimy w Starem Mieście, sięgającem czasów przeddziejowych. Z Kalisza, drugiej po Poznaniu stolicy wielkopolskiej, rozpromieniają się trakty i gościńce na wszystkie strony. Ku zachodowi wychodzi bity trakt na Skalmierzyce do Ostrowa odolanowskiego i stary gościniec na Kościelną Wieś i Gołuchów do Pleszewa; na wysokości Kalisza, w tymże kierunku, schodzą się niedaleko granice powiatu odolanowskiego i pleszewskiego. P. oddzielając Kalisz od Ogrodów, własności proboszczów przy kościele św. Mikołaja, zmierza ku granicy pruskiej, którą na chwilę opuściła; po prawym brzegu zostawia Majków 1282 r. i Warszówkę 1335 r. , gdzie się znów rozdziela; zachodnią odnogą oblewa Kościelną Wieś 1171 r. , z klasztorem niegdyś benedyktynów, a wschodnią obraca młyn Woźnik, poniżej którego, o 600 kroków, w pobliża Podlesia Kucharskiego, dobiega granicy. Rozdziela ona popod Niniew pow. kaliski od pleszewskiego. Wyjąwszy okolicę Chocza, prawy brzeg P. na tej przestrzeni jest mniej błotnisty aniżeli lewy i ztąd więcej zaludniony. Na lewym brzegu leżą Kuchary 1198 r. o 2 klm. od głównego łożyska, Popówek 1309 r. o 1 klm. , Macew 1410 r. o 2 klm. , Jedlec 1309 r. o 800 kroków, a Gołuchów o przeszło 3 klm. ; na przeciwległym zaś pobrzeżu w Kaliskiem Pruszkowa o 1 1 2 klm. ; Zagórzyn 1326 r. zaś, Szadek 1326 i Kurza o kilkaset kroków tylko od brzegu, a Dojutrów przypiera prawie

Prosna

Prosna

całkiem do rzeki. Pod Dojutrowem uchodzi struga od Borkowa 7 1 2 klm. na północ od Kalisza, a pod Kurzą druga, od Jastrzębnik 1213 r. Między Kurzą a Szadkiem stoi młyn Żabiak. Na płn. zachód od Kurzy leżą Żerniki 1364 r. , Laszków 1136 r. i Biskupice Kierołowskie 1293 r. , naprzeciw których, z lewego brzegu, uchodzą Trzemna poniżej Gołuchowa i Sowinka pod Podrzeczanami poniżej Turska 1258 r. . Na Tursko idzie trakt bity z Pleszewa do Bogusławia, komory celnej na granicy pruskiej; ztąd zaś zwyczajna droga na Grodziszczko, Janków i Blizanów do Stawiszcza. Przez sam środek Blizanowa i Jankowa płynie struga, która powstaje pod Godziątkowem, obraca Nową Piłę i wpada do P. poniżej młyna Kotusz. Przy tym młynie oddziela znów P. po stronie królestwa polskiego ramię, do którego karta sztabu pruskiego 351 Sobotka wlewa rzekę Bawoł czyli Czarną Strugę, dopływ Warty, mylnie kreśląc jej bieg półkolem od Stawiszyna ku zachodowi. Między Kotuszem a Rokutowem, własnością niegdyś Bożogrobców miechowskich, pod Dębniakami, uchodzi do P. z lewego brzegu Ner al. Struga. Na prawym brzegu wschodniej odnogi, w Kaliskiem, leżą Brudzewek, Kuźnia, Piła i Olesiec, późniejsze osady. Z lewego brzegu wpada do P. Korzkiewka poniżej Grodziska 1160 r. . Pod Grodziskiem, w miejscu gdy P. oddziela odnogę, zwaną strugą Żegocińską, wznoszą się t. zw. okopy szwedzkie, przedzielone takiemi zalewami od Chocza. W dawnych czasach Chocz, otoczony z jednej strony odwiecznemi lasami, a z drugiej P. i jej licznemi odnogami, obronnem był stanowiskiem i już w r. 1294 znaczną osadą, w której Przemysław II sporządzał często akta. W 1382 r. wystawiono tu grodek obronny, a starosta odolanowski Bartosz rzucił na prędce most, którego śladów możnaby szukać w wspomnianych okopach. Poniżej Chocza leżą na tem samem porzeczu Mycielinek, Kwileń, Niniew i Obory, osady późniejsze; pod Mycielinkiem uchodzi strużka; między Niniewem a Oborami schodzą się granice pow. kaliskiego i słupskiego; naprzeciw Obór leży Łęg, siedziba niegdyś Łęskich i osada odwieczna, przy której znajdują się zwaliska starego zamku i gdzie wykopują różne zabytki przeddziejowe. Łacha utworzona tu dwoma odnogami P. ma do 16 klm. długości i 1 1 2 klm. szerokości. Ciągnie się ona wzdłuż granicy, w gorę rzeki poza Grodzisko, a w dół rzeki popod Prusinów. Wzdłuż odnogi wschodniej idzie granica; odnogę zachodnią zasilają wspomniana już powyżej Korzkiewka pod Grodziskiem, Strzydzewka między Polskiem a Zbikami, strumyk od Sadziska i struga wieczyńska pod Wieczynem 1289 r. . Na północ od Wieczyna o 1, 2 klm. stoi młyn, a na prawym brzegu Ruda Wieczyńska. Pod Oborami i Niniewem uchodzą do P. dwie strużki bezimienne. Poniżej Rudy Wieczyńskiej rozłożyły się osady Giżałki 1285 r. , Czołnochów 1328 r. i Szymanowice 1250 r. . Między Szymanowicami a Miniszewem z jednej i Prusinowem 1289 r. a Białym Dębem z drugiej strony znajduje się wygodny bród na rzece. Pod Prusinowem uchodzi strumień do jej zachodniej odnogi. Na tej odnodze stoi papiernia i młyn Robakowski; wieś Robaków leży na ostrowiu. O kilka set kroków na północ od wspomnionego brodu schodzą się na lewym brzegu P. granice pow. pleszewskiego i wrzesińskiego. W powiecie tym leżą na pobrzeżu Żerniki, Kretków 1382 r. , Chwałów i Komorze, na przeciwległym zaś brzegu Górki, Lisewo 1480 r. , Polazinski, Olsza, Ruda Komorska i Modlica. Między Lisewem a Szymanowicami uchodzi do wschodniej odnogi Świerczynka, a do głównego koryta, pod Olszą, płynąca od Łukomia struga, P. uchodzi do Warty pod Modlicą, o 3 klm. na południoza chód od Pyzdr; długość biegu jej wynosi 180 klm. Prócz wymienionych powyżej dopływów wspominają Starożytności Polskie Pokrzywnicę, której istnienia nie stwierdzają znane nam źródła, wykazana tam struga Rokułowa jest Nerem, uchodzącym w pobliżu Rokutowa. Zachodząca w dyplomatach wielkopolskich pod r. 1209 Syrcha Kod. Wiełkop. , n. 64 nie zdaje się być dopływem Prosny. Wątpliwym dokumentem z tegoż roku Kod. Tyniecki, str. 9 Mieszko Stary nadał klasztorowi św. Wawrzyńca połowę P. z wszelkiemi użytkami od Kościelnej Wsi do Kuchar podłężnych; w r. 1213 Władysław Odonicz nadał klasztorowi ołobockiemu część Prosny z bobrami; r. 1247 przy podziale Wielkopolski dostał się Bolesławowi kraj od Prosny do Przemętu. W 1280 r. Przemysław II oddając Herdanowi wieś Dobrzeć z pod Kalisza do osadzenia na prawie niemieckiem, pozwolił mu ryby łowić i młyny stawiać na P. ; o uspławnieniu 1362 jej i o moście 1382 pod Choczem wspomniano już powyżej. Przed upadkiem Rzpltej płynęła P. środkiem pow. kaliskiego, uchodząc pod Giżycami i wypływając z niego między Zernikami a Tomicami; w r. 1793 dostała się królowi pruskiemu, a w r. 1807 księztwu warszawskiemu; od r. 1815 rozgranicza część w. ks. poznańskiego od królestwa polskiego. Pod względem archeologicznym zasługuje lewe jej porzecze na szczególną uwagę badaczy. E. Cal. Prosna 1. wś nad rz. Prosną, pow. wieluński, gm. i par. Praszka, odl. od Wielunia 22 w. , ma 21 dm, 120 mk. 2. P. , os. leś. nad rz. Pilicą, pow. rawski, gm. Góra, ma 1 dm. , 8 mr. ziemi dwors.

Prosna

Prosno

Prosna, al. Prośna, niem. Prossen, wś, domin. i okr. domin. , pow. chodzieski, o 5 klm. na zachód od Budzynia, par. Ryczywół, poczta i st. dr. żel w Budzyniu. Około r. 1580 należała P. do Piotra Czarnkowskiego; było tam wówczas 7 1 2 łan. osiadłych, 7 zagrodników i 13 rzemieśl. ; około 1773 r. wchodziła w skład dóbr wyszyńskich Filipa Raczyńskiego, ssty mieściskiego. Wś ma 27 dra. , 189 mk. , 147 kat. i 42 prot. a dominium 7 dm. i 104 mk. , obszaru wraz z folw. Wyrydianna, 699, 89 ha czyli 58974 roli, 29, 85 łąk, 57, 98 past. , 29, 67 nieuż. i 1, 65 wody; czysty doch. grun. 7668 mrk; cegielnia; chów owiec; właścicielem jest Karol hr. Raczyński. W skład okr. domin. wchodzi cegielnia i fol. Wyrydianna; cały okr. ma 156 mk. , przeważnie katol. Prośnianka al. Prośnionka, wś, pow. bydgoski, o 9 klm. na płd. wschód od mta powiat. , par. i poczta w Bydgoszczy, st. dr. żel. o 4 klm. w Chmielnikach; ma 3 dm. i 23 mk. 10 kat, 13 prot. . Należała dawniej do starostwa bydgoskiego. Prośnica, struga pod Okoniem, w gm. Galewice, pow. wieluńskim. Prośnica, rzeka, ob. Persanta. Prosniska, os. , pow. sokołowski, gm. i par. Kossów, ma 2 dm. Prosnitz niem. , dobra ryc. w Pomeranii, pow. rugijski, st, p. Poseritz. Prosno, w XVI w. Prosno Zaliesne, wś i fol. , pow. włocławski, gm. i par. Chodecz, 9 dm. , 84 mk. Wś ma 30 mr. Fol. P. , mający 389 mr. , należy do dóbr Chodecz. W 1827 r. 6 dm. , 60 mk. Według reg. pob. pow. przedeckiego z r. 1557 1566 wś P. Zaliesne, w par. Przedecz, własność Jakuba Zaleskiego i braci, miała 2 łany Pawiński, Wielkop. , II, 23. Prosnów, wś, pow. konstantynowski, gm. i par. Huszlew, poczta Międzyrzec, ma 21 dm. , 236 mk. , 396 mr. W 1827 r. 22 dm. , 136 mk. Prosocha, fol. dóbr Turowa, w pow. opolskim. Prosowce, wś, pow. zbarazki, odl 9, 5 klm. od st. p. i tel. w Podwołoczyskach, leży na zachod, brzegu Zbrucza, przy granicy od gub. wołyńskiej. Granice wschod, Zbrucz, połudn. Dorofiówka, zachod. Pieńkowce i Medyń, półn. Worobiówka. Obszar gminny 651 mr. W 1857 r. 335 mk. ; w 1880 r. w gminie 376; rz. kat. 189, par. Toki o 5 klm. , gr. kat. 218, par. Skoryki. Kasa poż. gm. z kapit. 175 złr. Prosperowa Wola, wś i fol, pow. kutnowski, gm. Żychlin, par. Oporów, ma 6 dm. , 110 mk. , 216 mr. ziemi dwors. , 7 mr. włośc. W 1827 r. było 8 dm. , 38 mk. Prossen, ob. Kielary. Prossin niem. , ob. Proszczyńskie jezioro. Prostale, wś pryw. , pow. dzisieński, w 1 okr. pol, o 42 w. od Dzisny, 5 dm. , 64 mk. Prostiejow, niem. Prossnitz, mto okręgowe w Morawii, na równinie Hany, 15, 000 mk. , piękne kościoły, starożytny ratusz, fabryki sukna, cukru i in. , targi na zboże. Osada bardzo starożytna, niegdyś siedlisko braci czeskich, którzy mieli tu słynne szkoły i drukarnię. Prostiwec, wś, pow. bychowski, gm. horodecka, ma 28 dm. i 121 mk. , z których 2 zajmuje się krawiectwem. Prostka, mała odnoga rz. Oły, w pow. bobrujskim, w obrębie gm. NowoStepy, naprzeciwko wsi Plesowicze, długa przeszło na 1 2 w. ; tworzy wyspę na zakręcie Oły. A. Jel. Prostkergut, ob. Immionken. Prostki 1. Wielkie, wś nad rz. Łyk, na polprus. Mazurach, pow. łecki, 2 klm. od granicy królestwa polskiego, 5 klm. na płn. od st. kolżel. w Grajewie, 17 klm. na płd. od miasta pow. Położone w okolicy lesistej, mają glebę gliniastą, miejscami gołe piaski. Mieszkańcy, w liczbie 1300, prawie wyłącznie Polacy, trudnią się rolnictwem. Przeładowywanie towarów do wagonów rossyjskich i na odwrót zatrudnia około 150 robotników. Sześciu spedytorów tu mieszkających trudni się przeważnie transportem drzewa z Rossyi. Pamiątką historyczną jest słup graniczny, jaki książę Olbracht w r. 1545 wznieść kazał na oznaczenie granicy między Prusami a Litwą i Prusami a Mazowszem. Obok łacińskiego napisu umieszczono na nim herb Prus i Litwy. Stup ten stoi zapewne w miejscu starożytnego kamienia, jaki istniał tu w XVI jeszcze w. i stanowił znak graniczny pomiędzy ziemiami Prusów, Jadźwingów i Mazurów ob. Galindya, II, 475. Jerzy Ramungol Ramek, komtur ryński, nadaje r. 1432 Marcinowi i Janowi, synowi Tyburcego, 20 włók w P. na prawie magdeburskiem. Rudolf v. Diepoltskirchen nadaje roku 1509 Marcinowi, sędziemu ziemskiemu, staremu Pawłowi Małemu, Marcinowi, Janowi, synowi Tyburcego i Pawłowi z Prostek 7 1 2 włók pod Niadźwiedzkiemi na prawie magdeburskiem, z obowiązkiem 1 2 służby. Pod P. rozegrała się zaszczytna dla oręża polskiego bitwa podczas wojny szwedzkiej, a mianowicie wkrótce po nieszczęśliwej bitwie trzydniowej pod Warszawą. Wincenty Gosiewski pobił zupełnie połączone siły szwedzkobranden skie pod dowództwem Bogusława Radziwiłła i hr. Waldecka 8 października 1656 r. Zabito lub wzięto do niewoli 7000; ks. Bogusław i wielu ze starszyzny wpadło w ręce zwycięzców. Obecnio jest tu st. poczt. , tel. i kol żel Omnibus pocztowy kursuje do Ostrykóła. 2. P. Małe, komora celna, tamże. Ad. N. Prostredna Wes, węg. KisLadna, wś, hr.

Prośnianka

Prossen

Prosperowa

Prosowce

Prosocha

Prosnów

Prosna

Prosna

Prossin

Prostale

Prostiejow

Prostiwec

Prostka

Prostkergut

Prostki

Prostredna Wes

Prośnica

Prosniska

Prosnitz

Proszewska

Proszanka

Proszczyce

Proszczyńskie

Proszczyny

Proszenie

Proszew

Proszki

Prosty

szaryskie Węg, między górami, nad rz. Hernadem, st. kol. koszyckobogumińskiej, 332 mk. Prosty, wś, pow. grodzieński, w 1 okr. pol. , gm. Górnica, o 8 1 2 w. od Grodna. Prostyń, wś i fol. nad Bugiem, pow. wę growski, gm. i par. Prostyń. Leży w dolinie nadrzecznej, o 1 1 2 w. od Bugu z praw. brzegu, niedaleko od Małkini, st. dr. żel. warsz. pe tersb. , w bagnistem położeniu, odl. 29 w. od Węgrowa. Posiada kościół par. mur. , urząd gminny, 32 dm. , 336 mk. W 1827 r. było tu 28 dm. , 231 mk. Kościół tutejszy, słynny z odpustu na św. Trójcę, gromadzącego dzie siątki tysięcy pobożnych, założony był wraz z parafią w 1511 r. przez Prostyńskich, dzie dziców wsi. W 1758 roku wzniesiono nowy z drzewa a w 1852 r. obecny murowany. Mię dzy wotami zawieszonemi w kościele były kaj dany, oddane tu według tradycyi miejscowej podanej przez p. Delf. Kalicką przez małżon ków, właścicieli P. , którzy popadłszy w nie wolę tatarską, zostali z niej cudownie wyzwo leni. Dobra P. mają 3280 mr. obszaru, sama wieś ma 505 mr. P. , par. , dek. węgrowski, 2510 dusz. P. gmina należy do sądu gm. okr. Igo w Sadownem, graniczy z gm. Sadowno i Płatkownica, ma 2942 mk. i 4599 mr. obszaru; st. poczt. Małkiń. W skład gminy wcho dzą KępaPruska, Kiełczew, Kutaski, Morzyczyn, Orzelek, Prostyń, Treblinka, wieś i młyn, i Złotki. Br. Ch. Prostyrń al. Prostyrnia 1. odnoga rzeczna, pow. piński, w obrębie gm. Chojno, szeroko płynąca i stanowiąca połączenie rz. Strumienia z Prypecią z prawej strony, prawie naprzeciwko odnogi tegoż nazwiska, łączącej Prypeć ze Styrem ob. . Długość około 1 mili; prąd wody ma kierunek od Prypeci ku Strumieniowi na północ. 2. P. , odnoga rz. Styru, pow. piński, łącząca Styr z Prypecią z prawej jej strony, w obrębie gm. Chojno, na przestrzeni począwszy od wsi StareKoni, aż po za wieś Para. Długość odnogi około 10 w. ; ma ona kilka rozgałęzień mniejszych. A. Jel. Proszanka, urzęd. Pruszanka 1. Baranki, wś, pow. bielski gub. grodzieńskiej, w 2 okr. pol. , gm. Aleksin, o 33 wiorst od Bielska. 2. P. Stara, wś, tamże, o 23 w. od Bielska. 3. P. Nowa al. Mała, wś, tamże. Proszczyce, po białorusku Proszczycy, wś i dobra nad kotlinami rz. Słuczy i wpadającej do niej Wiesiejki, pow. słucki, w 1 okr. pol. starobińskim, gm. i par. kat. Stuck, o 3 w. od szosy bobrujskobrzeskiej. Wś, niekiedy zwana Wielkie Wialikija Proszczycy, ma 33 osad pełnonadziałowych. Dobra, dziedzictwo niegdyś kn. słuckich Olelkowiczów, z kolei ks. Radziwiłłów, a od drugiej cwierci b. wieku ks. Wittgensteina, mają około 83 1 2 włók w gruntach lekko szczerkowych, urodzajnych; łąk i lasów obfitość. A. Jel. Proszczyńskie, jezioro, niem. ProessinSee, leży pod Proszczynami, w pow. szczecinkówskim ob. Powiat wałecki przez Calliera, str. 45. ,, Palus Bzuczina w przywileju z 1286 r. , nadającym templaryuszom pewien obszar ziemi nad Drawskiem, odnosi Schmitt Gesch. d. Dt. Croner Kr. , 243 do Brocza nad wsią tejże nazwy w pow. miastkowskim, z większem atoli prawdopodobieństwem objaśnia je wydawca Nowego Kod. Wielkopol. jako jez. Proessin czyli Proszczyńskie tamże, str. 8. Proszczyny, niem. Proessin, dok. Prosin, Prosna, wś w Pomeranii, pow. szczecinkowski, leży na płn. Czaplinka i Drahimia, graniczy od zach. z Kłaszewem; wchodziła w skład sta rostwa drahimskiego Callier, Pow. wałecki, str. 45. Kś. Fr. Proszenie w XVI w. Proschynye, wś, koi, os. karcz. i os. leś. , pow. piotrkowski, gm. Bogusławice, par. Wolborz, leży na lewo od traktu z Piotrkowa do Wolborza. Wś i kol. ma 39 dm. , 357 mk. , 836 mr. ; os. karcz. 1 dm. , 2 mk, , 2 mr. dwor. ; os. leś. 2 dm. , 11 mk. 2050 mr. lasu w tem 30 mr. roli. W 1827 r. 26 dm. , 221 mk. Według Lib. Ben. Łask. II, 230 dziesięcina z łanów włośc. szła na stół arcybiskupi, jeden tylko łan, zwany Lychawa, dawał plebanii w Czarnocinie. Pleban w Wolborzu otrzymywał tylko kolędę po gro szu z łanu. Reg. pob. pow. piotrkowskiego we wsi Proshynye, w par. Wolborz, własn. bi skupa kujawskiego, wykazały w 1552 r. 21 osad a w 1553 r. 12 łanów Pawiński, Wiel kopolska, II, 267. Br. Ch. Proszew, wś i fol. nad rz. Kostrzyniem, który tu wpada do Liwca, pow, węgrowski, gm. Wyszków, par. Kopcie, odl. 14 w. od Węgrowa, ma 43 dm. , 456 mk. ; młyn wodny. W 1827 r. 36 dm. , 247 mk. Dobra P. składały się w 1885 r. z fol. P. , Wólka Proszewska, rozl. mr. 1108 fol. P. gr. or. i ogr. mr. 420, łąk mr. 171, past. mr. 82, lasu mr. 36, nieuż. mr. 66, razem mr. 775; bud. mur. 2, z drzewa 20; płodozmian 9polowy; fol. Wólka Proszowska gr. or. i ogr. mr. 240, łąk mr. 62, past. mr. 16, lasu mr. 6, nieuż. mr. 9, razem mr. 333; bud. mur. 2, z drzewa 4; płodozmian 10polowy. Wś P. os. 43, z gr. mr. 520; wś Wólka Proszowska os. 19, z gr. mr. 293. Proszewska Wólka, wś i fol. , pow. węgrowski, gm. Wyszków, par. Kopcie. Folw. należy do dóbr Proszew. Prószka, rzka w pow. opolskim, płynie koło wsi Chmielowice, Dziekaństwo i Pruszków. Proszki, wś nad rz. Dzisienką, pow. dzisieński, w 2 okr. pol, , gm. Jody, okr. wiejski i dobra Łopacińskich Tadulin, o 15 w. od gmi

Prostyń

Prostyrń

Prosty

Proszkowo

Prosznyowicze

Proszów

Proszowa

Proszowice

ny a 71 w. od Dzisny, ma 11 dm. , 106 mk. w 1864 r. 42 dusz rewiz. . Proszków al. Prostkowo, fol. i młyn na strudze smoguleckiej, pow. wągrowiecki, o 11 klm. na południe od Wyrzyska; par. i poczta w Smogulcu, st. dr. żel. o 7 klm. w Osieku, okr. domin. Smogulec; 3 dm. , 27 mk. Młyn istniał już za czasów Łaskiego L. B. , I, 121 Proszkowa góra, wzgórze w gm. Jeleń, pow. chrzanowski, w polud stronie gminy, nad granicą gm. Dęba, na lew. brzegu Przemszy, w pobliżu pot. Byczynki, uchodzącej do Przemszy, wśród rozległych mokradeł. Wznies. 274 rat. npm. szt. gen. . Miejsce znaku triang. Prószkówka, dawniej Podzbęcze, fol. dóbr Lipie, w pow. sądeckim. Prószkowo, wś i fol. nad rz. Mławką, pow. mławski, gm. Dąbrowa, par. Szreńsk, odl o 17 w. od Mławy, posiada ewang. dom modlitwy i szkołę począt. ewang. , wiatrak, 35 dm. , 314 mk. W pobliżu ciągną się rozległe błota, bio rące początek od Żaromina. Fol. P. rozległy w 1885 r. mr. 574 gr. or. i ogr. mr. 248, łąk mr. 235, past. mr. 1, nieuż. mr. 20; bud. mur. 3, z drzewa 5, pokłady torfu. Dawniej w skład dóbr wchodziły wś P. os. 51, z gr. mr. 438; wś Stołowe os. 12, z gr. mr. 287; wś Rochnia os. 24, z gr. mr. 622; wś Wola Prószkowska os. 19, z gr, mr. 440; wś Ostrów os. , 19, z gr. mr. 406. Br. Ch. Proszkowo, wś, pow. dzisieński, w 4 okr. pol. , gm. Prozoroki, okr. wiejski Ziabki, o 16 w. od gminy a 44 1 2 w. od Dzisny, ma 17 dm. 125 mk. w 1864 r. tylko 34 dusz rewiz. ; należy do dóbr Boryskowicze, Doboszyńskich. Była tu kapl. katol. filialna drewniana. Proszkowo al. Pruszkowo, Małe Prochy, wś, pow. kościański, o 2 1 2 klm. na południowschód Rakoniewic, na zachód od Wielichowa, par. Prochy, poczta Rakoniewice Rakwitz, st. dr. żel. pod Bukówcem Eichenhorst; 24 dm. , 165 mk. 15 katol. , 150 prot. . W r. 1380 dziedzice Proch, Proszkowa i Tamowej prze kazali kościołowi parafialnemu dziesięciny z P. ; w r. 1580 posiadał P. Maciej Proski; było tu 4 zagrodo, i 2 osadn. Około 1739 r. należała do Rozalii Kierskiej. E, Cal. PrószkowskaWola, wś, pow. mławski, gm. Dąbrowa, par. Szreńsk. Wchodziła w skład dóbr Prószkowo ob. . Proszniów, pow. kałuski, ob. Brożniów, Prosznyowicze, pierwosna nazwa wsi Woli Radłowskiej, w pow. brzeskim. Długosz opowiada L. B. , II, 136, że Zbigniew Oleśnicki przeniósł ją z miejsca bagnistego ex tristi optimam effecit, transferendo agros eius versus borram et antiquos agros novis in cruda radice exstirpatis adiugendo. W dawnej wsi było 6 łanów kmiecych; biskup dodał 6 nowych łanów, utworzył dwa sołtystwa, karczmę i zagrodę i nadto łan dał za wysługi. Wś ta należała do par. rz. kat. w Radłowie i sta nowiła posiadłość biskupią. Mac. Proszów, niem. Proschau, 1353 Preschow, wś, pow. namysłowski. W 1842 r. był tu kościół katol. filialny do Kreuzendorf, szkoła kat. od 1779 r. , 51 dm. , 2 sołtystwa, 354 mk. 18 ewang. . Wieś należała do dóbr biskupstwa wrocławskiego. Proszowa, wś, pow. tarnopolski, o 5 klm. od urz. poczt. w Baworowie a o 6, 8 klm. od sądu pow. i urz. tel. w Mikulińcach. Granice wschod. Smolanka, połud. Skomorochy i Mikulińce, zachod. Czartorya i Myszkowice, półn. Zastawie i Baworów. Obszar dwor. 1431 mr. , włośc. 555 mr. W 1857 r. 438 mk. ; w 1880 r. w gm. 602, na obsz. dwor. 50; rz. kat. 18, par. Baworów; gr. kat. 620, cerkiew paraf. w miojscu z filiami Smolanka 350, Skomorochy 48, Magdalówka i Teklówka 759, razem 2210 gr. kat. , dek. Trembowla. Szkoła etat. o 1 naucz. , kasa pożycz. gm. z kapit. 1387 złr. ; właśc. pos. dwor. Władysław hr. Baworowski. B. R. Proszowice, w dok. Prossovicz, Proschowicze, os. miejska, fol. i dobra, przed 1867 r. miasto, pow. miechowski, gm. i par. Proszowice, Leży śród wyżyny krakowskiej, sięgającej w okolicznych wzgórzach do 1050 st. npm. , na wzgórzu wznoszącem się na brzegu obszernej kotliny, która zapewne stanowiła niegdyś dno jeziora. Dziś wody tego zbiornika uprowadza Szreniawa. P. leżą przy starożytnym trakcie z Krakowa do Kielc, połączono z Krakowem drogą bitą, odl. od Miechowa 28 w. , od Krakowa około 4 mil a od Wisły 2 mile. P. posiadają obecnie kościół par. mur. kościołek fil. za osadą, szkołę począt. męzką i żeńską, dom przytułku dla starców, sąd gm. okr. V, urząd gm. , st. poczt. , fabrykę narzędzi rolniczych z prod. do 12, 000 rs. , aptekę, około 200 dm. przeważnie drewniane i do 2000 mk. Na obszarze fol jest browar i młyn wodny. W 1827 r. było 154 dm. , 1027 mk; w 1862 r. 169 dm. , 1676 mk. , wyłącznie katol P. są starożytną osadą, stanowiącą centralny punkt słynnej z żyzności okolicy. Spływające ku Wiśle wody północnych tarasów wyżyny krakowskiej powyżłabiały tu liczne doliny i poznosiły bogate pokłady napływowe, którym gleba proszowska zawdzięcza swą słynną urodzajność Żyzność globy ściągała tu licznych osadników i zachęcała do rolnictwa, zwłaszcza że blizkość Krakowa i drogi wodnej Wisła ułatwiała zbyt korzystny. Dolina Szreniawy stanowi kolebkę licznych rodów małopolskich. P. były pierwotnie wsią królewską; istniał tu zapewne dworzec służący za miejsce spoczynku królom w ich podróżach po kraju. Królowa Elżbieta założyła tu kościół parafialny, jak

Proszków

Proszkowa

Proszniów

Proszków

Proszowice

przekonywa akt nadający temu kościołowi dziesięciny z łanów we wsi Szczytniki, nadanych przez Kazimierza W. niejakiemu Petrlinowi Brunowi Kod. Małop, 372 i 374. Kościół był p. w. św. Jana. Wkrótce potem nastąpiła zapewne lokacya miasta na obszarze wsi. . Długosz pod 1412 r. opowiada jak Jagiełło spiesząc z Litwy na spotkanie przyby łego do Krakowa ks. Ernesta austryackiego, nocuje w Proszowicach, które zwie miastem oppidum. W Lib. Ben. II, 154 opisuje Długosz P. jako miasto mające 14 łanów i folwark królewski. Kościół paraf. byt murowany latere cocto p. w. Wniebowzięcia Matki Boskiej i św. Jana Chrzciciela. Proboszcz pobierał od mieszczan i z folw. dziesięciny i kolędę, miał w mieście 6 domów, dających mu czynszu kwartalnego po 9 skotów. Byli przy plebanie wikaryusze, przy kościole istniała altarya pobierająca dziesięcinę z jednego folw. w Dziemierzycach Lib. Ben. , I, 121, II, 79. Czynsz z P. , w ilości 16 grzyw. , stanowił uposażenie altaryi przy kościele św. Anny w Krakowie Lib. Ben. , II, 14. Traki strata publica przechodzący przez P. służył królom gdy jechali do Korczyna, Kielc, Lublina, na Litwę. Musiał tu stale istnieć dworzec królewski, który Dykc. Geogr. Echarda, zwie pałacem. Szczegół o kaflach rzeźbionych w P. dla Jagiełły w 1393 r. Życic domowe Jadwigi i Jagiełły, 85 świadczy, że przy dworcu królewskim rozwijała się tu rzemieślnicza osada, żyjąca z robót dla dworu wykonywanych. Gęste zaludnienie doliny Szreniawy wywołuje potrzebę odbywania w P. roków sądowych, które jak świadczą księgi sądowe ziemi krakowskiej dotąd przechowane, odprawiały się w 1377, 1386, 7, 8, 9 i następnych Hube, Prawo polskie w XIV w. , str, 4 i 296. Przywilej z 1409 r. zastrzega, że mieszczanie wrazie bytności króla lub królowej, mają dostarczyć pod sprzęty i rzeczy tylko 4 wozy. Zygmunt I w przywileju r. 1532 mówi ponieważ dla braku wody, mieszczanie z niemałym kosztem dla jej przywożenia konie utrzymywać muszą, a wrazie pożaru ratunek staje się nader utrudzający, pragnąc przeto tej niedogodności zaradzić, pozwalamy ażeby woda z rzeki Szreniawy sprowadzoną była kanałami do sporządzonego rezerwoaru wśród rynku, zkąd rurami dostarczać się ma po domach. Na opędzenie nakładów, stanowi król opłatę po 4 gr. od każdego waru piwa, inni zaś mieszkańcy wnosić mają po groszu co kwartał. Mieszczanie zawarłszy w 1549 r. układ z Miechowem, tyczący się składu i sprzedaży soli centnarowej, długie z wspomnionem miastem wiedli spory. Górnicki opowiada, iż gdy Zygmunt August blizko od trzech lat przebywał na Litwie obrażało to ludzie nie pomału; sprawiedliSłownik Geograficzny Tom IX. Zeszyt 97. wość leżała odłogiem, granice od nieprzyjaciela nie były bezpieczne; przeto celnicjsi ludzie złożyli sobie 1562 r. sejmik w Proszowicach, nad wolą i wiadomość królewską, z którego posłano do króla posły, upominając się powinności królewskiej, żeby sejm złożył i w Polsce mieszkał czego jeśliby uczynić nie chciał, iż oni o sobie chcą radzić. Podług lustracyi 1563 r. iesth łanow 10 3 4, z kthorich pro festo Martini placzą per gr. 20, kthorzi piwa niewarzą, a iesth ich 110, od kazdego domu per gr. l. Gutowe placzą pywowarowie na quarthal rinkowy per gr. 12, uliczni gr. 10, ktorich poczeth odmienia szie. Theras iest rinkowich 17 a ulicznich 20. Jathek rzezniczich 5, z kazdei per gr. 12 et per duos lapides sepi. Jathecznego od 6 okyen albo kramów pro quartali per gr. 4, a od sziodmego gr. 2. Pokazali raycze przywiley regis Casimiri 1456 super concessione fori septimanalis et exactione foralium pro oppido. Prziwiley 1467 donacionis balnei titulo perpetuo Nicolao de Dolsko barbitonsori. Przywiley na iathki ziwiolne 1490, na postrzigalnią y na wagę, alye niemasz czo do skarbu obraczacz z thakich rzeczi, bo nędza. Mlinow na Szrzeniawie 2, a na Wszczieklczu 1. Lustratorowie 1569 r. ten szczegół zamieszczają dochód rurny arendowali myesczanie pro mar, 36. Stego dawayą burrnistrzowy mar. 18, na drzewo, zelyazo, wyczysczenye rzek citra vel ultra mar. 10. WizytacyaRadziwiłła biskupa krak. z 1596 r. podaje o kościele Nadanie uniwersytetu jagiellońskiego. Kościół zbezczeszczony rozlewem krwi w czasie bezkrólewia; na nowo poświęcony przez sufragana krak. Jest proboszcz i powinno być 5 mansyonarzy, z tych atoli jest tylko jeden, z powodu, iż procenta i dziesięciny niewypłacone. Uposażenie lecioris missae ćwierć łanu rajcy zabrali. Dom zabrała p. Bzowska Bukowski, Hist. Reform. , I, 651. W lutym 1606 r. zgromadzona na sejmiku szlachta, podburzona mową Mik. Zebrzydowskiego, wdy krak. , spisała w kilkudziesiąt artykułach zażalenia na rządy Zygmunta III, Uchwała ta stała się zarodem rokoszu. W czasie wojny szwedzkiej wiele ucierpieć musiało miasto, lustratorowie bowiem 1664 r. mówią iż rury poniszczone, ratusz i postrzygalnia spalone; poboru płacą mieszczanie zł. 24, wozu zaś wojennego nie zwykli wyprawiać. Tych co na okienkach victualia przedają jest 5, kto piwo robi płaci gutowe, jest rynkowych 5, ulicznych 3; rzeźników 5, tkaczy 5, piekarzów 3, kuśnierzów 5, krawiec 1. W jednymże cechu zostają kowale, ślusarze, stolarze, kotlarze, kołodzieje, stalmasy, powroznicy, miecznicy. Tych rzemieślników nie masz oprócz jednego kowala i powroźnika. Szewcy, których jest 5, produ

Proszyca

Proszowice

kowali list urzędu radzieckiego, który zakażuje, aby żaden z partaczów nie ważył się roboty nosić, ani towarów wykupować pod winami opisanemi; z miast zaś gdzie są tego rzemiosła cechy, wolno przyjeżdżać z robotą i skórami tak garbarzom, jako i inszemu pospolitemu człowiekowi przynosić, przywozić i przedawać. Miasto należące do wielkorządów krak. , nie podźwignęło się z upadku; inwentarz 1733 r. podaje tylko 60 domów, które ogółem płacą zł. 4 gr, 5 den. 9. Zamożność mieszczan i blizkość Krakowa, ułatwiająca kształcenie synów, sprawiły, iż P. wydały cały szereg wybitniejszych zdolnościami ludzi, przeważnie duchownych. W 1567 r. przyszedł na świat w P. Stanisław Bzowski, późniejszy dominikanin, teolog i historyk kościoła 1637; Szymon z P. był suporintendentem zboru wilenskiego i wydał Akta t. j. sprawy zboru wileńskiego, które się poczeli r. 1557 Brześć 1559. Inny Szymon z P. , poeta łaciński, uczeń akad. krak. , rektor szkoły św. Floryana 1565, wydał w Krakowie kilka utworów. Ztąd też zapewne pochodził Jan Proszowski, malarz nadworny Jana Kazimierza, kształcony we Włoszech, po którym przechował się portret króla w zbiorze Tom. Zielińskiego i rysunek do obrazu przedstawiającego Wskrzeszenie Piotrowina Ambroży Grabowski, Dawne zabytki, Kraków 1850. On też wykonał rysunki do Hippiki Dorohostajakiego. Dziś jeszcze mieszczanie proszowscy synów swych najchętniej przeznaczają na księży, którzy zajmują następnie stanowiska proboszczów w okolicznych parafiach. Jedynym zabytkiem przeszłości jest kościół wystawiony z cegły, w stylu ostrołukowym. F. M. Sobieszczański w Encykl. Org. twierdzi, że Kazimierz Jagiellończyk wzniósł tu okazały kościół ostrołukowy na wzór wiślickiego ale większych jeszcze rozmiarów, ze sklepieniem, na dwóch rzędach filarów. Twierdzenie to atoli, niepoparte świadectwami, nie zgadza się z danemi jakie dostarczają dokumenty i Długosz. Budowla ta w XIX w, uległa znacznej przeróbce. Zniżono dach do polowy, rozebrano ścianę szczytową i wystawiono nową zmniejszoną, W 1860 r. dano kościołowi marmurową posadzkę. Rysunek kościoła podat Tyg. Illustr. z 1867 r. t. XVI, 128. Drugi kościółek św. Trójcy pod miastem, niewiadomej fundacyi, pierwotnie drewniany, został odbudowany z muru w ostatnich czasach. Przy kościele są groby rodziny Gostkowskich. P. były stolicą powiatu t. n. , który choć mały rozmiarami, był niejako sercem Małopolski, jako gniazdo dawniejszych rodów szlacheckich. P. par. , dek. miechowski, 4736 dusz. Dobra P. al. Zagrody Proszowskie składały się w 1885 r, z fol. Zagrody Proszowskie i Kadzice, rozl. mr. 843 fol. Zagrody Proszowskie gr, or. i ogr. mr, 315, łąk mr. 74, past. mr. 6, lasu mr, 15, nieuż. mr. 15, razom mr. 425; bud. mur. 8, z drzewa 10; pło dozmian 7, 8 i 9polowy; fol. Kadzice gr. or. i ogr. mr. 332, łąk mr, 39, past. mr. 18, lasu mr. 13, odpadki mr. 5, nieuż. mr. 10, razem mr. 417; bud. mur. 4, z drzewa 5; płodozmian 10 i 12polowy. Wś Zagrody os. 29, z gr. mr. 64; wś Kadzice os. 31, z gr. mr. 132. Pro szowice gm. należy do sądu gm. okr. V, ma 791 mr. obszaru i do 2000 mk. Br. Ch. Proszowice, niem. Proschowitz, wieś nad Odrą, pow. raciborski, par. Stara Wieś Altendorf, ma 724 mr. 667 mr. roli, 473 mk. katol. 1861 r. . Proszówka 1. część wsi Dobrocieszy, w pow. brzeskim. 2. P. , fol. na obszarze Li pia, w pow. nowosądeckim. Br. G, Proszówki 1. z Krzyżanowicami Małymi i Wygodą, w XV w. Proschovicze, wś, pow. bo cheński, par. rz. kat. w Krzyżanowicach Wielnich a urz. pocz. w Bochni 5, 3 klm. . Leży na lewym brzegu Raby, w glebie urodzajnej, namulistej, przy gościńcu z Bochni 5 klm. do Sierosławic, na granicy królestwa polnkiego. Od zachodu styka się z puszczą niepołomską. Składa się z trzech osad. Sama wieś ma 40 chat i 243 mk. , wólka Krzyżanowice Mało 37 chat i 202 mk, a wólka Wygoda 11 chat i 50 mk. Razem 88 dm. , 495 mk. , 489 rz. kat. i 6 izrael. . Obszar więk. pos. wynosi 344 mr. 276 roli, 12 łąk, 14 pastw. i 42 lasu; pos. mn. 318 mr. 248 roli, 42 łąk, 26 pastw. i 4 lasu. Istniała już w XV w. Długosz, L. B. II, 131 a w r. 1581 Pawiński, Małopolska, 59 miała dziewięć półłanków kmiecych, 5 za gród z rolą, 6 zagród bez roli, 4 komorników z bydłem, 7 komorników bez bydła, rybitwę i rzemieślnika. Na początku XIX w. należała do Wielowiejskich, po nich do P. Żuka Skarszowskiego a w 1885 nabył ją za 60 tys. zł. w. a. Ruebenbauer. We wsi most murowany na Rabie. Graniczy na zach. z Damienieami a na płn. z Daczkowem. Od południa i wscho du oblewa P. rzeka Raba. 2. P. , przyl. Dobrociecza, pow. brzeski. Wymieniają ją rogestra pob. z r. 1581 Pawiński, Małopolska, 139 wraz z Porąbką. Obie osady dzieliły się wów czas na trzy części Piotra Otfinowskiego, Marcina i Jerzego Porębskich i Barbary Gnojeńskiej. W całej nie wielkiej osadzie był 1 kmieć na półłanku, 7 zagród z rolą, 1 zagroda bez roli, 2 komorników z bydłem, tyluż bez bydła i trzy czwarto bez roli. Dzisiaj niema tam takiej osady. Mac. Proszowskie Opatkowice ob. Opatkowice, Proszyca, wś, pow. sieński, własność Bryka Szolkowskiego, posiada młyn wodny i folusz.

Proszowice

Proszówka

Proszówki

Proszowskie

Prowalniewo

Prothen

Prothenow

Protkowszczyzna

Protniszken

Protoczna

Protoka

Protschkenhayn

Prowalie

Protasewicz, mały zaśc. poleski we wsch. części pow. ihumeńskiego, w 3 okr. berezyńskim, gm. dołżańska, ma 1 osadę; miejscowość głucha; bezludna, grunta nizinne, piaszczyste. Protasewicze, wś, zaśc. i dobra poradziwiłłowskie nad rz. Sinią, pr. dopł. Swisłoczy, pow. bobrujski, w 4 okr. pol świsłockim, gm. Zamosze, o 4 w. od st. dr. żel. lipawo romeńskiej Osipowicze. Wieś ma 18 osad pełnonadziałowych; zaśc. 1 osadę; dobra, obecnie własność ks. Wittgensteina, około 400 włók. Miejscowość całkiem poleska, ponura i małoludiia; grunta piaszczyste, łąk i pastwisk dużo; lud okoliczny, oprócz rolnictwa, zajmuje się pszczolnictwem w paszczach. Młyny wodne; smolarnie po lasach, pokłady rudy żelaznej. Protasowszczyzna 1. własność ziemska w pow. ihumeńskim, od 1842 r. należy do szlacheckiej rodziny Baszkiewiczów, ma 3 3 4 włoki. 2. P, białoruskie Pratasouszczyna, dwa w pobliżu siebie leżące zaśc, pow. ihu meński, w 1 okr. pol. uździeńskim, gm. Szack, par. katol, uździeńska, mają razem 14 osad; grunta lekkie, okolica lesista, borowa. Nie gdyś dziedzictwo Oskierków, należała do dom. Szack; drobna szlachta ma ta teraz schedy dziedziczne. 3. P. , folw. , pow. grodzieński, w 4 okr. pol. , gm. Kamionka, o 50 w. od Grodna. A. Jel. Protasy 1. wś, pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , gm. , okrąg wiejski dobra hr. Czapskich Łużki, o 6 w. od gminy a 37 w. od Dzisny, ma 5 dm. , 58 mk, w 1864 r. 27 dusz rewiz. . 2. P. , wś, pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , gm. Łużki, okr, wiejski i dobra Hryniewskich Jakubeńki, o 8 w. od gminy, 22 dasz rewiz. 3. P. , wś, pow. bobrujski, w 2 okr. pol. paryckim, gm. Broża, ma 18 osad; miejscowość dzika, odosobniona, nizinna, grunta piaszczyste. 4. P. , wś, pow. białostocki, w 1 okr. pol. , gm. Zabłudowo, o 8 w. od Białegostoku. Protereb, opustoszała osada we włości iwankowskioj, na lewym brz. rz. Teterewa, t. j. w dzisiejszym pow. radorayskim, na zachód od Iwankowa; ob. Arch. J. Z, R. , cz. VI, t. 1; dodatki 156. Protesy z Zuzanówką, wś, pow. żydaczowski, odl. 16, 4 klm. na płd. wschód od sądu pow. , urz. poczt, i tel. w Żurawnie. Granice wschód. Dąbrowa, Dołżka, płd. Dubowica, To maszowce, płd. zachód Perekosy, płn. zachód Monasterzec, płn. Kotoryn. Obszar dwor. 248 mr. , włośc. 1127 mr. W 1857 r. 430 mk. ; 1870 r. 512; 1887 r. w gm. 611, na obsz. dwor. 20; rzym. kat. 75, par. Wojniłów, gr. kat. 548. Cerkiew par, w miejscu, z filią Dą browa 267 razem 815 gr. kat, dek żurawieński. Szkoła o 1 naucz. Właśc. pos. dwor. Ewelina Chajęcka. B. R. Prothainen niem. , folw. , pow. morąski, st. pocz. AltChristburg. Prothen niem. , folw. , pow. pr. holądzki, st. poczt. i tel. Christburg. Prothenow dok. , ob. Pruchno, Protkowszczyzna, wś, pow. słonimski, własność Jundziłów. Włościanie zapłacili 6728 rs. wykupu za nadaną im ziemię. Protniszken niem. , wś, pow. kłajpedzki, st. poczt. , tel. i kol. żel. Proekuls. Protoczna, wś nad Drucią, pow. bychowski, gm. Czyhyrynka, ma 40 dm. i 213 mk. ; młyn wodny, pływak. Protoka, na karcie Chrzanowskiego Przetoka, u Pochilewicza Rotoka i Rotka, rzeka w pow. wasylkowskim, lewy dopływ Rosi, do której wpada pod Białocerkwią, między rze kami Kamionką a Użynem. Bierze początek powyżej wsi Maryanówki, przepływa w kie runku z północy na południe pod wsiami Ksawerówką, Pińczuki, Hrebenki, Saliwonki, Hłuszki, Skrebesze, Pieszczany. Długa przeszło 50 w. Powyżej Białej cerkwi rozlewa się w stawy. J. Krz. Protschkenhayn, wś, pow. świdnicki, par. ewang. Fuerstenau, katol. Gross Mohnau. W 1842 r. 63 dm. , sołtystwo, 397 mk. 175 katol. , młyn wodny, cegielnia. Protsch nad Weide, wś, pow. wrocławski, par. katol. Świniary, ewang. Psary. Posiada kościół katol. filialny, wzniesiony 1348 r. , odbudowany z wieżą 1760 r. przez hr. Sierstorpf, szkołę katol. od 1798 r. . W 1842 r było 36 dm. , dwór, folw. , 250 mk. 52 katol. , młyn wodny od 1353 r, , gorzelnia, cegielnia. Protupiany, wś szl. , pow. święciański, w 3 okr. pol. , o 16 w. od Święcian, 7 dm. , 42 mk. 6 katol. , 36 starowierów. Protyk, folw. , pow. prużański, w 3 okr. pol. , gm. Horodeczna, o 28 w, od. Prużany. Proużyny, wś, pow. miński, w 2 okr. pol. rakowskim, gm. Iwieniec, przy gościńcu z mka Wołmy do mka Iwieńca, ma 22 osad pełnonadziałowych; miejscowość nieco falista, małoleśna, grunta szczerkowe. A. Jel. Prowal, przysiołek ob. t. III, 202, Hucisko 17. Prowale, ob. Prowała, Prowalene folw. , pow. orszański, posiada krupiarnią; własność Sawatiugina. Prowalie, uroczysko, ob. Ostr. t. VII, 672. Prowalniewo al. Prowalnowo, wś, pow. dzisieński, w 1 okr. pol, gm. Łużki, okr. wiejski i dobra Szyrynów Porzecze, o 5 w. od gminy a 38 w. od Dzisny, przy b. dr. poczt. z Wilejki do Dzisny, ma 2 dm. , 46 mk. 14 dusz rewiz. w 1864 r. . Prowała al. Prowale, wś, pow. żółkiewski, 16 klm. na płd. zach. od sądu pow. i st. kol, Iwowskobełzeckiej w Żółkwi, 11 klm. od urz.

Protsch

Protupiany

Prowalene

Prowale

Prowal

Proużyny

Protyk

Protasewicz

Protasewicze

Prowała

Protasowszczyzna

Protasy

Protereb

Protesy

Prothainen

Protasewicz

Prowałas

Prozoroki

Prowochyn

Prowle

Prowirszulis

Prowina

Prowent

Proweniszki

Prowena

Prowehren

Prowdy

Prowarken

Prowarda

Prowalas

pocz. w Krechowie. Na płd. leży Hucisko, na zach. Horbowico część Huciska, na pło. Krechowa na wschód Krecho w i Fujna. Wody płyną strugami na wschód i wpadają po za obrębem wsi do pot. Fujny. Zabudowania wiejskie leżą na płn. ; na płn. wsch. leży grupa domów Ilołuby. Na płd. od zabudowań wiejskich wznosi się wzgórze do 298 mt. , a na wschód od niego drugie do 373 mt. Własn, wiek. Micewskich ma roli or. 15, lasu 148; włas. ran. roli or. 239, łąk i ogr. 34, past. 43, lasu 61 mr. W r. 1880 było 47 dm. , 290 mk. w gminie, 10 rz. katol. , 275 gr. kat. , 5 izrael. , 9 Polaków, 281 Rusinów. Par. rzym, katol, w Żółkwi, gr. kat. w Krechowie. Lu. Dz, Prowalas, jez. w pow. śwwięciańskim, na płd. od stacyi Ignalino, pod wsią Garbuny, w pobliżu jezior Łankois i Majtys. Prowarda, rzeczka w gub, kowieńskiej, lowy dopływ Szeszuwki, low. dopł. Wilii. Za pośrednictwem P, . spływają do Szeszuwki wody z obszernego błota zw. Wielki Rojst. Prowarken niem. , folw. , pow. frydlądzki, st. pocz. i tel. Domnau. Prowdy, folw. , pow. lepelski, należy do dóbr Lachowo. Prowehren niem, , dobra ryc. , pow. rybacki, st. pocz. , tel i kol. żel. Królewiec odl. 7 1 2 klm. . Obszar 194 1 2, ha. Prowena, Prawina, rzeczka w pow. kowieńskim, pr. dopływ Niemna. , do którego uchodzi pod mkiem Rumszyszki; bierze początek śród obszernych błot. Długa do 20 w. Proweniszki al, Prowieniszki st. dr. żel. warsz. petersburskiej, w pow. trockim, na przestrzeni KownoWilno, pomiędzy Kownem o 19 w. a Koszedarami o 15 w. Prowent, os. , pow. włocławski, gm. i par. Chodecz, ma 3 dm. , 33 mk. Prowina, 1255 r. , al. Browina, niem. Froeben, rzeczka, ob. Fryba, Prowirszulis, jez. w pow. rossieńskim, z którego Łukna wypływa. Prowle, wś, pow. kowieński, gm. , par. i st. poczt. w Janowie o 3 w. . Prowochyn, pole w Pomeranii, nad rzeką Dzierzgoń, obejmujące 30 włók. W 1304 r. otrzymał je Janko Joncko, Prusak, od Zegarta z Szwarcburgu ob. Kętrz, O ludu pol, str. 191. Prozoroki, folw. i mko, pow, dzisieński, w 4 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra Prozoroki, o 327 w. od Wilna a 30 w. od Dzisny, ma 33 mk. 15 męż. i 18 kob. podług spisu z 1882 r. ; według zaś spisu z 1866 r. było tu 14 dm. i 103 mk. różnych wyznań; własność bar. Kreutza. Kościół par. katol. p. w. N. M. P. , wzniesiony z drzewa przez Justyna Szczytta, podkomorzego połockiego, w 1698 r. podług rubryceli Balińskiego i al. w 1677 jak podają akta francisz. ob. Encykl. Kośc. , V, 580, odnowiony był w 1721 r. przez Józefa Pawła Korsaka, chorążego smoleńskiego, a następnie w 1852 r. staraniem parafian. W 1797 r. oddano parafią franciszkanom, których mieszkało wówczas 4 w klasztorze. W 1832 r. franciszkanie zostali skasowani i parafią powierzono księżom świeckim. Parafia katol. , dek. dzisieńskiego, ma 4268 wiernych i kaplice w P. i Ostrowiu a dawniej i w Nowej Psui. Okrąg wiejski P. , w gm. t. n. , obejmuje mko P. wsie Kulhaje, Rudniki, Zapole, Szo Szczo, Osinówka, Górowo, Lepiejki, Bondary, Jałówka, Bojary, Szaragi, Wiracieje, Sobaczki, Łozowo, Góranie Iłoranie, Długie, Kamionka, Skrobotuny Skrabatuny, Dziwniki, Zaiwiś, Zaułek i Draczyno Draczyny, w ogóle w 1864 r. 432 dusz rewiz. włośc. uwłaszczonych, 83 b. ludzi dworskich, 24 jednodworców i 18 żołnierzy urlopowanych. Gmina P. należy do 1 okr. pokojowego do spraw włośc, 2 rewiru powołanych do służby wojakowej z pow. dzisieńskiego oraz 3 okr. sądu pokoju i obejmuje 94 wsie, mające 466 osad, zamieszkałych przez 6209 włościan pł ob. Zarząd gminy w mku Prozorokach. Gmina składa się z 6 okr. wiejskich P. , Sanniki, Błoszniki, Ziabki, Dziwniki i Cerkowno. Szkoła gminna znajduje się w Prozorokach. Uczęszczało do niej w 1885 6 r. 48 chłopców. Podług spisu z 1864 r. było w gminie 1465 dusz rewiz. włośc, uwłaszczonych, 81 b włośc. skarbowych, 335 b. ludzi dworskich, 53 jodnodworców i 67 żołnierzy urlopowanych. P. były niegdyś dziedzictwem Jozafata Kuncewicza, arcybiskupa połockiego; około 1609 r. dziedzicami byli Jan Rahoza z żoną Eufemią Masłowówną, po śmierci których w 1616 r. nastąpił dział pomiędzy ich synami Jaroszem i Dymitrem, na część Jarosza Rahozy dostały się P. W 1629 r. P. były już własnością Bazylego Tukowicza, który zapisał na majętności tej 600 kóp groszy żonie swej Zofii. W 1664 r. Stefan Tukowicz zastawił a w dwa lata później sprzedał P. Justynianowi Szczyttowi, wojskiemu połockiemu. Tenże Szczytt w 1677 r. podług Balińskiego w 1698 r. sprowadził do P. ks. franciszkanów. W 1691 r. P. były własnością Ewy z Korsaków ks. Czartoryskiej, I mo voto ks. Sołomereckiej. W 1710 r. Krzysztof Szczytt, cześnik lit. , syn Justyniana, zapisuje P. żonie swej Annie z Zawiszów. W 1713 r. tenże Krzysztof Szczytt dat prawo wyderkafowe na majętność Szo, należącą do P. , ks. franciszkanom na sumę 1000 złp. W 1719 r. Krzysztof Benedykt Szczytt, kasztelan smoleński, nabywa drugą część P. Następnie P. należą kolejno do syna jogo Józefa, kasztel mścisławskiego, a następnie około 1750 do wnuczka jego generała Krzysztofa Szczytta; po bezpotomnym zej

Prozoryszki

Prstna

Prucheńsko

Pruchna

ściu tegoż przechodzą na jego siostry, które spłaciwszy Teresa ze Szczyttów Eustachowa Chrapowicka, instygatorowa litew. , obejmuje P. na wyłączną własność, poczem przechodzą do jej syna Jozefa Chrapowickiego, marszałka gub. połockiej. Około 1811 r. własność jego syna Michała, marszałka dzisieńskiego, poczem około 1848 r. przechodzą drogą sukcesyi do jego syna Arkadyusza, od niego zaś do bar. Kreutza. Dziś P. przeszły w obce ręce. Prozoryszki 1 wś nad rzką Łowkistą, pow. trocki, w 2 okr. pol. , gm. Żośle, okr. wiejski Stabinciszki, o 6 w. od gminy a 39 w. od Trok, 18 dm. , 188 mk. katol. i 8 żydów w 1864 r. wraz z zaśc. Łopciszki 80 dusz rewiz. ; należy do dóbr Poporcie, dawniej Zaleskich, następnie Tuchołków. 2. P. , zaśc. na lew. brz. Wilii, pow. kowieński, okr. pol. i st. pocz. Janów o 15 w. , par. Kormiałów, o 17 w. od Kowna, własność Zdanowicza. Próżanka, zaśc, pow. wilejski, w 3 okr. pol. , gm. Miadzioł, o 48 w. od Wilejki, 1 dm. , 12 mk. prawosł. Prożytas, zaśc. włośc. , pow. wileński, w 1 okr. pol, gm. Rzesza, okr. wiejski Krzyżaki, o 4 w. od gminy, 14 dusz rewiz; należy do dóbr skarbowych Rzesza Gulbin. Prstec moraw. , niem. Perstetz ob. Pierściec. Leży nad pot. Bajerką, pr. dopływem Wisły. Wznies, wsi 290 mt. npm. W zach stronie wznosi się góra wapienna, Kępa winohradzka 317 mt. . Przy niej piec wapienny. Par. kat. P. obejmuje wsie Uchylany, Zaborze, Kowale i Rostropice. Kościół p. w. św. Mikołaja. W miejscu szkoła ludowa dwuklas. St. poczt. Skoczów. W r. 1880 było 83 dm. , 574 mk. ; rz. kat. 371, prot. 190, żyd. 13, Niemców 27, Czechosląz. 1, Polaków 545. Prstna mor. , ob. Piersna. W 1880 r. było 59 dra, 448 mk. , rz. kat. 442, prot. 4, żyd. 2; Polaków 394, Czechosląz. 1, Niem. 18. Br. G. Prucheńsko, w XVI w. Prochensko i Prochenisko, wś włośc, pow. opoczyński, gm. Owczary, par. Błogie Stare, odl od Opoczna 25 w. , ma 43 dm. , 369 mk. , 1034 mr. W 1827 r. było 27 dra. , 213 mk. Według Lib. Ben. Łask. 1, 628 wś dawała dziesięcinę, wartości do 11 grzywien, swemu plebanowi w Błogiem, We dług reg. pob. pow. opoczyńskiego z r. 1577 wś P. , w par. Błogie, należąca do opactwa su lejowskiego, miała 10 łan, , 2 zagrod, z rolą Pawiński, Małop. , 293. Br. Ch. Pruchna, w XVI w. Prochny, wś i fol, pow. sieradzki, gm. i par. Wróblew, odl. od Sieradza 10 w. ; wś ma 12 dm. , 150 mk. ; fol. 2 dm. W XVI w. łany kmiece i dworskie dawały dziesięcinę pleb. w Wróblewie. Wś P. należała podobno później do prob. w Wągłczewie. W 1874 r. dobra P. składały się z folw. P. i Żurawiec, rozl. mr. 113 fol. P. gr. or. i ogr. mr. 87, nieuż. mr. 8, razem mr. 95; bud. z drzewa 5; fol. Żurawiec gr. or. i ogr. mr. 17, nieużytki mr. 1, razem mr. 18; bud. z drzewa 3. Wś P. os. 36, z gr. mr. 153; wś Żurawiec os. 6, z gr. mr. 57. Fol. P. należy obecnie do częściowych właścicieli. Według reg. pob. pow. sieradzkiego wieś Prochny, w par. Wróblów, miała w 1553 r. 6 łanów a w 1576 r. 8 łanów Pawiński, Wielkop. , II, 220. Pruchna al. Próchna, wś, pow. bielski, obw. sąd. strumieński, na Szląsku austr. , leży przy gościńcu strumieńskofrysztackim, linii dr. żel. cesarza Ferdynanda. Graniczy od płn. na przestrzeni 6 3 4 klm. ze Szląskiem pruskim; od zach. leżą Zebrzydowice Górne, Kończyce Małe; od płd. Rudnik a od wschodu Ochaby i Drahomyśl. Wzdłuż wschod, granicy płynie pot. Knajka, lewy dopływ Wisły. Zabudo wania wiejskie legły przy gościńcu z Drahomyśla do Frysztatu. Wznies, wsi koło kościo ła 283 mt. ; na płd. zach. od tego wzgórze Ba uet 294 mt. . U płn. stóp wzgórza leży wól ka Babiszów, dalej na płn. wólka Gawliniec, na płn. wsch. Borowiec; przy drodze do Drahomyśla Knajski Dwór, na płd. od niego Ru dnik i las rudnicki, na zach. ostatniego fol. Chylistwo. Oprócz tego są wólki Chałupy Nowe, Kopaniny i Podbór. W 1880 r. było 162 dm. Chałupy Nowe 9, Gawliniec 13, Ko paniny 7, Podbór 3, Rudnik 8; mk. było 1525 Chałupy Nowe 74, Gawliniec 105, Kopaniny 63, Podbór 28, Rudnik 69; sama wś P. liczy 122 dra. , 1186 mk. 552 męż. , 634 kob. . Go do wyznania w 1880 r. 942 rz. kat. , 555 prot. , 28 żyd. , a co do narodowości 1429 Polaków, 10 Czechoszlązaków, 44 Niemców. We wsi jest kościół katol. paraf. starożytny, p. w. św. Anny. Do par. należą Rychold, Knaj i Kunczyce Małe. Obejmuje 2645 dusz kat. , 950 prot. , 43 żyd. W miejscu są dwie szkoły lu dowe 2klas. , st. p. i kol. Dobra są własnośoią arcyks. Albrechta. P. jest siedzibą zarzą du tych dóbr. Br. G. Pruchnik, potok, powstaje w gm, Kramarzówka, pow. Jarosławski, w lesie Grabińskim, płynie na wschód przez Kramarzówkę, nastę pnie zwraca się na płn. i opływając zach. i półn. podnóże góry Iwy 406 mt, , przepływa wś Pruchnik; ubiegłszy 12 klm. wpada do Mleczki wschodniej. We wsi Pruchnik odle wa kilka stawów. Źródła leżą na wysokości 328 mt, a ujście 224 mt. npm. Br. G. Pruchnik, pasmo wzgórzy na praw. brzegu Wereszycy, między Lelechówką a Janowem, w pow. lwowskim, na płn. zach. od Janowa, pod 4 22 40 wsch. dłg. g. a 49 56 płn. szer. g. Roślinność okolic tych wzgórzy, u stóp których od płn. wsch. rozlegają się wielkie błota, jest dosyć ciekawa, a chociaż nie bogata, to przecież charakterystyczna, gdyż

Pruchnik

Próżanka

Prożytas

Prstec

Pruchnik

Pruchniszcze

Pruchno

Pruchnik

rosną tu Alyssum montanum, Veronica spicata, Pyrola umbellata, Teucrium chamaedrys itd. Wznies. 357 mt. npm. a 60 mt. nad poblizki staw Janowski. Br. G. Pruchnik 1. mtko w pow. jarosławskim, odl. 21 klm. od Jarosławia, przy gościńcu z Jarosławia do Dubiecka, nad pot. Cietrzewią al. Pruchnikiem, ktory uchodzi z lewego brzegu do Mleczki. Składa się z 205, przeważnie drewnianych, domów z podcieniami, zabudowanych w rynek i kilku krótkich ulic. Mieszkańcy w liczbie 1503 718 męż. , 785 kob. , 740 rzym. kat, 188 gr. kat. , 3 różnow. i 188 izrael. , trudnią się szewstwem i masarstwem. Dawniej Siarczyński, rps. bib. Ossol. , No 1826 liczono w P. do stu szewców, dostarczających obuwia dla ludu wiejskiego a nadto istniał tu przemysł garbarski. Obecnie znajdują się tu piękne sady, jest kilku garncarzy i innych rzemieślników. Słynęły w okolicy tutejsze kukiełki, t. j. pszenne długie chleby. Miasto leży w kotlinie, w położeniu pagórkowatem. Najniższy punkt na płd. zachodniej stronie miasta, przy krzyża, wznosi się 244 mt. , najwyższy na płn. zachod. krańcu, przy gościńcu, 294 mt. Na południe od mtka wznosi się lesiste wzgórze Iwa do 406 mt. P. posiada kościół par. rzym. katol. i cerkiew gr, kat. , szkołę ludową czteroklasową, urząd pocztowy, kasę pożyczkową gminną z kapit. 4105 zł. w. a. , aptekę i lekarza. Co czwartek odbywają się targi a 21 stycznia i 26 lipca doroczne jarmarki. O początku P. niema wiadomości; pierwszy raz bowiem czytamy nazwę Prochnig na dyplomie erekcyjnym parafii w Krośnie z r. 1399 A, G. Z, VI, p. 134136, na którym jako świadek podpisał się Bernard rector ecclesiae in Prochnig. Obecny kościół murowany, w stylu gotyckim, założył Kość czyli Konstanty, dziedzic P. , około 1436. Szlachecka rodzina Próchnickich, mająca tutaj siedzibę i zamek, z którego atoli niema śladów, wsławiła się dwoma biskupami Mikołajem kamienieckim, i Andrzejem, arcyb, lwowskim 1633. Fundacyą parafii odnawiali Mikołaj, bisk. kam. , Jan z Rozborza, podczaszy przemyski, i Jan Miąsik, dziedzic P. , mianowicie fundacyą Loszka, jako też Piotr i Aleksander z Rozborza, rozszerzając fundacyą Konstantego. W rozgraniczeniu dóbr Staniaława i Jana Kmitów z 14 marca 1458 A. G. Z. , XT, 434, No 3442 oznaczono granice P. aż po Newnadową Nienadowa pod Dubieckiem; 1498 r. spalili P. Wołosi. W 1523 porażono tu Tatarów a niedługo potem wdowa po Janie Próchnickim. sędzim krak. , wniosła wianem tę majętność Janowi Odrowążowi Pieniążkowi. Zwolennik reformacyi, zabrał w 1570 r. katolikom kościół, który odzyskali dopiero 1607 r. W 1640 r. Anna z Konar Gorczyska utworzyła przy nim kolegiatę mansyonarzy, których przełożony aż do zajęcia Galicyi przez Austryą był proboszczem. Wtedy poświęcił kościół 14 maja 1684 r. Jan Dębski, sufragan przemyski. Geograf ówczesny Cellarins Descriptio Poloniae, wyd. Amsterdam, 1659, str. 326 nazywa Pruchnik castellum munitum Par. rzym. kat. należy do dyec. przemyskiej, dek. pruchnickiego, i obejmuje Czudowice, Chorzów, Hawłowice Górne i Dolne, Jodłówkę z nowo wymurowanym kościołem w r. 1831 Kramarzówkę, wieś Pruchnik, Rozborz Długi i Okrągły, Rzeplin, Swiebodnę, Tyniowice i Węgierkę. Par. gr. kat. ma cerkiew murowaną dyec. przemyska, dek. pruchnicki, obejmuje Węgierkę Uherkę, Tyniowice, Hawłowice Górne i Dolne, Przedmieście Górne i Dolne, Chorzów, Jackowice, Tuligłowy i Wolę Węgierską. Pleban gr. kat. ma uposażenia 74 mr. roli i 4 mr. łąk a oprócz tego 83 zł. w. a. dodatku do konguny. Mtko graniczy na wschód z Chorzowem, na płn. z Tyniowicami i Hawłowicami, na zachód z Rozborzem Okrągłym a na południe z Pruchnikiem wsią. 2. P. , wś pod miasteczkiem t. n. , zabudowana wzdłuż potoku w zwartej dolinie, ma 230 dm. i 1322 mk. 660 męż. , 662 kob. , 1214 rzym. kat. , 86 gr. kat. i 22 izrael. Prócz tego na obszarze dworskim są 4 dm. , w których przebywa 34 mk. , 24 rz. kat, 7 gr. kat. i 3 izrael Z obszaru 3060 mr. przypada 1068 mr. na własność większą, mianowicie 375 roli, 23 łąk i ogr. , 38 pastw. i 638 lasu, a 1992 mr. na własność mniejszą, t. j. 1348 mr. roli, 238 łąk i ogr. , 275 pastw. i 131 lasu. We wsi znajduje się szkoła etatowa, młyn wodny i kasa pożyczkowa gminna z kapit. 2000 zł. w. a. Wieś wraz z mtkiem w bieżącym wieku należała do Morskich, następnie do Włodzimierza hr. Dzieduszyckiego, poczem przeszła wianem na Zygmunta hr. Szembeka. Graniczy na wschód z Jodłówką, na płd. z Komarzówką. Od wschodu odgranicza ją góra Iwa i lasy od Węgierki i Woli Węgierskej. Gleba składa się z urodzajnej gliny. W lesie zwanym Kucowem stoi na wznies. 404 mt. leśniczowka Borowiec. Mac. Pruchniszcze al Pruchniska, rus. Prykmyszcze, wś, pow. kołomyjski, odl 5, 62 klm. od sądu pow. , par. rz. katol, urz. poczt. i tel. w Gwoźdźcu. Granice wschod. Winograd, płd, wschód. Ostapkowce, płd. zachód Turka, płn. zachód Dziurków, płn. Rosochacz, od któ rego ją dzieli pot. Czerniewa. Obszar dwor. 261 mr. , włośc. 775 mr. W 1857 r. 431 mk. , w 1870 r. 539 mk. ; w 1880 r. w gm. 526, na obsz. dwor. 30; rz. katol 80, gr. katol 455, par. Rosochacz. Kassa pożyczkowa gminna z kapit. 920 złr. Właściciel pos. wiek. Fran ciszek Kunz. B. R. Pruchno al Prochniów i Próchno, Kod. dypl. Wielki Prochnów 1337 Borkenow, później Bro

Pruchnów

Prucki

chenow, 1349 Prothenow, dziś po niem. Prochnow 1 P. Stare niem. AltP. wś kośc. i dobra ryc. nad jez. Bytyńskiem, w pow. wałeckim, na płn. wschód od Tuczna. Par. katol. Marcinkowe, st. pocz. Jabłonowo, szkoła ew. w miejscu; 4478, 48 magd. mr. obszaru. W 1868 r, 30 bud. , 7 dm. , 162 mk. , 14 kat. , 148 ewang. P. wymienia już dok. z r. 1251, akt rozgraniczenia ziemi Sternberg z Nową Marchią, tudzież przywilej z r. 1349. Obejmowało 40 włok, należało niegdyś do Nowej Marchii. W 1490 r. nadaje elektor Jan Cicero Wedelowi P. jako lenno ob. Pow. wałecki przez Calliera, str. 45 i Gesch d. Dt. Croner Kr. von Schmitt, str. 251. Dziś posiada te dobra hr. v. Schlabrendorf, 2. P. Nowe niem. NeuP. , wś tamże, 1190, 61 magd. mr. , 1868 r. 49 bud. . 14 dm. , 126 mk. , 37 kat. , 89 ewang. 3. P. Nowe, folw. , tamże, 1067, 17 magd. mr. ; w 1868 r. 5 bud. , 2 dm. , 33 mk. , 14 kat. , 19 ew. Kś. Fr. Pruchnów, folw. pow. sieradzki. Należał do dóbr Męka. W 1849 r. oddzielono od nich folw. P. i folw. Ocinek, każdy z obszarem 570 mr. Obecnie nie wykazany w spisach urzędowych. Pruchnowo, wś i folw. , pow. nieszawski, gm. Piotrków, par. Radziejów, odl. 35 w. od Nieszawy, ma 71 mk. W 1827 r. było 4 dm. , 38 mk. W 1883 r. folw. P. z attyn. czynszo wą Modlibórz rozl. mr. 329 gr. or. i ogr. mr. 203, łąk mr. 22, pastw. mr, 10, nieuż. mr. 9; attyn. czynszowa Modlibórz mr. 85; bud. mur. 7, z drzewa 2. Wś P. os. 6, z gr. mr. 5. Pruchnowo 1 folw. , pow. gnieźnieński, poczta w Kłecku; 4 dm. , 95 mk, 82 kat. , 13 prot. . Należy z Brzozogajem do bar. v. Sprenger; powstał w nowszych czasach. Mylnie widzą w tym folwarku wś Parchaczyno wydawcy Lib. Ben. Łaskiego I, 48 i 49. 2 P. , ob. Próchnowo, pow. chodzieski. Prucki 1. al. Prycki Małe, przysiołek, pow. , kaniowski, parafia katol. Rzyszczów, prawosł. Makedony, ma 450 mk. W 1741 r. było tu 10 a w 1792 r. 24 chat; . Wchodziły niegdyś w skład starostwa kaniowskiego, następnie własność Hołowińskich, potem Perrów. 2. P. Wielkie, Prycki, w dokum. Pruczki, Procki, wieś, pow. kaniowski, rozrzucona po wzgórzach i jarach, nad bezimiennym dopływem Dniepru, pod Rzyszczowem. Okolicę cechują liczno wyniosłości, jary i doliny, które zaczynając się od Stajek aż do Moszen i dalej, stale towarzyszą Dnieprowi. Okolica P. słynie z niezwykłej urodzajności gleby. Cukrownie założone 1847 r. w Jabłonowie przez Eustachego Jankowskiego, a w Wielkich P. przez Zenona Hołowińskiego, dały popęd do rozwoju przemysłu cukrownianego w tej okolicy. W 1863 r. w P. Wielkich było 355 mk. płci męż. Cerkiew tutejsza p. w. Simeona Bohopriimca, z drzewa zbudowana w 1854 r. W wizyt, z 1746 i 1782 r. czytamy, że istniała tu cerkiew unicka p. t. Zaczatja św. Anny, z kaplicą św. Mikołaja, zbudowana z drzewa, z trzema kopułami, wśród wsi na górze. W 1785 r. pożar ją zniszczył. P. Wielkie a. raczej ziemia na której stanęły, od najdawniejszych czasów wchodziły w obręb dóbr Rzyszczowskich i były pierwotnie dziedzictwem Kordyszów, możnej rodziny, idącej ze starego pnia bojarszczyzny kijowskiej ob. Malinowski, Źródła, t. II, str. 122. Pierwszym, znanym z dziejów członkiem tej rodziny był Skobiejko Kijanin, który w Trokach 1440 r. zamordował Zygmunta Kiejstutowicza, w. ks. lit. ob. Latop. Bychowca, wyd. Narbutta, Wilno 1846, str. 49. Od niego poszedł ród Skobiejków Kordyszów. Onyśko i Filon Skobiejkowie Kordysze w 1571 roku ojczyste Rzyszczów i Chodorów, zawiedli byli niejakiemu Hankiewiczowi, , za pewnem przestąpieniem a od tegoż ta ojczyzna dostała się w ręce Niemców Ksiąg ziem. i grodz. kijow. w magistracie kijow. znajdujących się od r. 1571 z datą i esencyą wypisany regestr. Majętność ta wszakże musiała napowrót przejść w posiadanie Kordyszów, bo w 1588 r. Filonowa Kordyszowa, po śmierci męża swego, Rzyszczów, Chodorów z horodyszczem, Hulatycze i Woronów z przyległościami przedaje za 3000 kop gr. lit. Andrzejowi Chaleckiemu. Ród Chaleckich pochodził pierwotnie z Czernichowszczyzny, gdzie od dóbr Chalczy Chaleckimi nazwani zostali. Pierwszym z rodu tego, który osiadł w Kijowskiem, był Michał Chalecki, ożeniony z Trypolską; posiadł on z daru w wody kijowskiego Łukę Strymiatycką, koło Chodorowa, nad Dnieprem. Żył on jeszcze około 1508 r. Andrzej Chalecki zaś był naprzód pisarzem ziemskim, potem marszałkiem rzeczyckim. W 1569 r. jeździł w poselstwie do Moskwy, a ścisła łączyła go przyjaźń z Andrzejem Kurbskim, który zbiegł z Moskwy i osiadł na Wołyniu Iwaniszew, t. I, str. 110, 114, 140. Ożeniony z Chwalczewską, miał trzech synów Józefiana, Franciszka i Piotra. Z tych Józefian w 1612 r. z podziału wziął Rzyszczowszczyznę i w niej na pamiątkę gniazda swego rodowego w Czernichowszczyznie, wieś Chalczę założył. Dobra Rzyszczowskie były skąpo zaludnione i cały ich obszar wonczas zamykał w sobie Rzyszczów, Chodorów, Hulatycze, Woronów i Chalczę. Były one w swoich granicach zakłócone. Mieszkańcy kaniowscy, już wtenczas, , kozakujący, wdarłszy się gwałtownie w sam środek tych dóbr, ogromną w nich przestrzeń pustkowiem zalegającą zajęli i trzymając takową, na tem calem oderwanem terytoryum, liczne posiadali futory,

Pruchnów

Pruchnowo

jako to Prucki, Rosochy, Czemysze, Dudarze, Czaplińce, Tulińce, Pieje i Mołodowce. Józafian Chalecki założył protest przeciwko zaborowi i pozwał Kozaków, składając dowody okazujące, że ziemia na której się osiedlają, jest jego własnością, i że nie do Kaniowa przecież, ale do włości Rzyszczowskiej należała. Sprawa ta oparła się aż o króla, który osobne po kilkakroć wyznaczał był komisye, ale te nie mogły do skutku przyjść dla trudnego, jak mówi dokument, zwiedzenia tych dalekich krajów przez Ichmość pp. Senatorów Chalecki zyskał chyba to, że gdy w 1616 r. odbywała się lustracya sstwa kaniowskiego, uprosił on lustratorów, aby onych osiedlonych bezprawnie na jego gruntach futorów nie lustrowali ob. Lustr, ststwa kaniowskiego r. 1616. Ale bunty kozackie już się wszczynały; Chalecki z Rzyszczowa na Litwę się wyniósł, powierzywszy zarząd dobrami niejakiemu Łochowskiemu, ale ten zaczął uciskać do tego stopnia poddanych, iż ci musieli się rozejść Opis akt. knigi kiew. centr. archiwa, Nr. 13, str. 86. To też dziedzic Rzyszczowa w celu odnowienia zaludnienia w 1618 r. wypuścił był Rzyszczowszczyznę w zastaw na trzy lata niejakiemu Czernyszewskiemu Ksiąg ziemsk. i grodz. etc. regestr. , rkpsm. Mamy ślad, że wymienione wyżej a na oderwanych gruntach od Rzyszczowa osiadłe futory kozackie, w 1622 r. już się na wioski poprzeistaczały Między innymi w P. Wielkich i Makiedonicach tak już podtenczas rachowano poddanych posłusznych stście kaniowskiemu 10 ciu; drudzy Kozacy, czynsz dają ob. Lustr. ststwa kaniow. z 1622 r. Tymczasem Chalecki, wystawiony na tak uprzykrzone sąsiedztwo z Kozakami starostwa i nie mogąc z rąk ich oderwanego od Rzyszczowa terytoryum uwolnić, z wielkiej dokuki, jak się wyraża dokument, własność swoją tak uszczuploną sprzedał Aleksandrowi Konst. Woroniczowi, podkom kijow. , z prawem atoli dochodzenia obszarów zagarniętych niesłusznie przez Kozaków. Woronicze byli pierwotnie ziemianami Wołynia, gdzie w pow. łuckim Tuliczowo posiadali, ale w końcu pierwszej połowy XVI w. już z nadań królów posiedli byli w Kijowszczyznie Łowków, Iwankowo, Krosznię Ad. Boniecki, str. 385, tudzież Trojanów i Szumsk. Rzyszczowezczyzna niedługo, bądź drogą kupna, bądź spadku na kilka oddzielnych rozpada się części. Obok więc Woroniczów stają się jednocześnie współdziedzicami tych dóbr Tyszkiewicze i Hołowińscy. Przez ożenienie Dymitra Hołowińskiego z Aleksandrą z Woroniczów, w dom Hołowińskich, oprócz Szumska, dostaje się jeszcze spora część w Rzyszczowszczyznie, w której już wtedy mieściły się wioski P. Wielkie i Małe, Pieje, Demonszczyzna, Onacki i in. Familia Hołowińskich należała do familii rodowych Wołynia. Prastarą ich dziedziną był Hołowin na Wołyniu, pomiędzy Stepaniem a Klewaniem położony. Już w pierwszej połowic XVI w. występują oni w aktach jako ziemianie i powietnicy łuccy Pamiat. izd. kiew. wrem, komis. , t. IV, cz. 2, str. 94. Oprócz Hołowina posiedli Hołowińscy jeszcze z nadania Aleksandra Jagiellończyka i Zygmunta Augusta dobra Jankiewicze, Lubusze, Berestowice, Podłużne, Panfiłowicze, Beresko, Peremirkę, Rokitnę Wielką i Małą, Piaski, Ostalce na Wołyniu i Cadynowce w pow. chmielnickim z akt grodz, łuckich. Nareszcie w 1525 r. nabyli oni od Rohaczowskich w pow. łuckim sioło Wielkie Krzywicze. Gabryel Hołowiński, mówi Paprocki, przy kniaziu Czartoryskim, na znacznych posługach i w potrzebach z pogany bywał. Kupił on Korytnę, Chotyn i Rudki od Korotenskich. Tomasz miał syna Bohusza, który na wojnie z Gustawem w Prusiech przy bytności królewskiej byt zabity, i córki dwie Eudoksyą za Michałem Sudymontowiczem Kropiwnickim i Halszkę za kniaziem Jerzym Michajłowiczem Czartoryskim O kolski, Orb. pol. , t. I, fol. 297, który z nią miał syna Jędrzeja, i córką za Kazimierzem Piaseczyńskim, ststą mławskim i ostrołęckim, pułkownikiem i regimentarzem, bezpotomną. Ten to Jerzy Czartoryski sprzedał w 1602 r. Janowi Pacowi Czartorysk J, Wolff, Pacowie, str. 47 9. Już od 1545 r. Hołowińscy z ojczystego Hołowina przenieśli się do Wielkich Krzywic, z których nawet, jako z gniazda rodowego, jakiś czas pisali się, ale nareszcie od wyjścia za mąż Aleksandry Woroniczównej za Dymitra Hołowińskiego, Szumsk w Kijowszczyznie stał się tej odtąd już kijowskiej tego domu odnogi siedzibą. Niedługo potem nadeszły wojny kozackie za Bohdana Chmielnickiego 1648 i ukraińscy dziedzice musieli z dóbr ustąpić. Jednakże w ciągu tych wojen okolicom Rzyszczowa najwięcej dały się we znaki czasy t. zw. ruiną, w których Rzyszczów sam przez Turków w 1677 r. byt spalony, a następnie w 1679 r. cała ludność miejscowa przez Samojłowicza, hetmana lewego brzegu Ukrainy, została przepędzoną za Dniepr. Rzyszczowszczyznę już odtąd najcałkowiciej pustą, wyprosił był dla siebie u hetmana Skoropadzkiego metropolita Krokowski; nadanie to wszakże nie przyszło do skutku, albowiem z racyi traktatu Grzymułtowskiego 1686 cała przestrzeń kraju nieosiadłego wzdłuż nowych granic pomiędzy Rossyą i Polską, w której zakres wchodziła i Rzyszczowszczyzna, na pustkę skazaną była. Ale gdy w 1711 r. nastąpił t. zw. traktat Prutski,

Pruchnowo

Pruczyska

Pruci

Prud

Prudaliszki

Prudce

Pruczyska

i gdy w skutek togo państwo ościenne zrzekło się było wszelkich uroszczeń do Ukrainy prawobrzeżnej, wtedy dopiero dawni miejscowi właściciele wrócili. Dymitr Hołowiński, dziedzic Prucek, już nie żył wtedy Opiś akt. knigi kiew. centr. archiwa, Nr, 5, str. 42, tylko małżonka jego Aleksandra z Woroniczów żyła jeszcze w 1701 r. , jak o tom dowiadujemy się z jej skargi sądowej, w tymża roku na Filona ojca i syna tegoż Michała Woroniczów, podanej o to, iż ci ostatni podczas przeszłych w wojew. kijowskiem trwających rozruchów napadli na siedzibę jej w Szumsku, spustoszyli ją i przeszło 12 armat i dział spiżowych i żelaznych do Syngur swoich, zabrali Arch. J. Z. R, cz. III, t. 2; str. 884 Nie ona wszakże ale dopiero syn jej Szymon Hołowiński przyszedł do faktycznego posiadania P. Było to wkrótce po 1711 r. , gdy na całej Ukrainie polskiej na nowo osadnicza rozpoczęła się praca. Wszędy też miejsca byłych wsi, dotąd dzikiemi zarosle chwasty, wznowiły się ludzkiemi osiadłościami. Własność się porządkowała. To też Szymon Hołowiński w Pruckach kazał wkopoć wolę i wkrótce sporo ludu emigrującego z Zadnieprszczyzny zajęło osamotnione uroczysko. W r. 1741 rachowano już w P. 100 chat. Tymczasem ani Szymon Hołowiński, ojciec, ani syn Jerzy miecznik czernichowski, w tej nowo urządzonej własności nie mieszkali, albowiem P. znajdowały się na samem pograniczu, niepokojone przez ustawiczne napady hajdamackie. Czerncy kijowscy posiadali pod nazwiskiem futorów część terytoryum kijowskiego, na prawym brzegu Dniepru położonego a traktatem Grzymułtowskim Rossyi odstąpionego; futory te zasiedlali zbiegami i włóczęgami z obu krajów do nich przybywającymi, a ci na rabunek w Rzyszczowszczyznę pograniczną i dalej wyprawiali się. Herman Hołowiński w swoich zapiskach opowiada, jak dziad i babka jego, Jerzy i Franciszka ze Szczeniowskich Hołowińscy, gdy przybyli do P. w pierwszym roku ich pobrania się babka zaledwie lat 14 liczyła zostali napadnięci przez kilkudziesięciu kon nych rabusiów, którzy powiązawszy służbę i rozbroiwszy spieszącego z bronią gospodarza, zabrali wszystko, co tylko uwieźć mogli, a mianowicie 12. 000 złp. w gotowiznie, i piękne jedwabne obicie; po dokonanym rabunku, pożegnali słowy Porostajte zdorowy rkpsm w zb. Konstantego Swidzińskiego. Hołowińscy rezydowali potem stale w Szumsku koło Żytomierza, a rządy P. powierzyli t. zw. gubernatorowi. Bunt 1768 r. ogarnął i okolicę P. ; kiedy został już ugaszony, Jan Hołowiński, syn Jerzego, zjechał do P. dla obejrzenia gospodarstwa i zabrania różnych prowentów Tymczasem lud okoliczny od Kaniowa do Lisianki ruszył się na nowo. I jakkolwiek Sa wicki zniósł hajdamaków pod Kahorlikiem, a Szelest, kozak z Bohusławia, wierny Rzpltej, tropił ich i ścigała jeden wszakże zastęp haj damacki uderzył w nocy na dwór w P. Na pastnicy zastawszy tam Jana Hołowińskiego, na śmierć go skłuli. Na wieść o śmierci brata Ignacy Hołowiński pośpieszył do P. , ale przed pogonią czerni zaledwie życie uniósł Serw. Pius Socharzewski Echo ukr. rzezi odgłosem brzmiące; rkpsm. W 1785 r. synowie Jerzego Hołowińskiego Ignacy, Onufry, Kazimierz i Piotr, sprzedawszy Szumsk, Wolicę, Dwo rzec, Żelezniak, Hołowinkę za 150, 000 Igna cemu i Szczęsnej z Woroniczów Działyńskim, przenieśli siedzibę swoją w okolice Rzyszczowa. od tego czasu P. stale zamieszkane zo stały przez Ignacego Hołowińskiego, któremu w skutek układów rodzinnych przypadł w udziale klucz pruckowski. Klucz ten wonczas zamykał w sobie P. Wielkie i Małe, Piwce, Onacki, Makedony, Demońszczyznę. Po Igna cym Hołowińskim, marszałku pow. bohusławskiego, wziął P. syn jego Zacharyasz. Ten ostatni w 1829 r. własnym wystawił kosztem dzisiejszy murowany kościół katolicki w Rzyszczowie. W 1792 r. było w P. Wielkich 141 zagród kmiecych, w przysiołku Burtach 32. I tak majętność ta, przez siedm prawie poko leń w imieniu Hołowińskich przebywszy, dziś jest własnością Zenona Hołowińskiego, b. mar szałka gub. kijowskiej, syna Zacharyasza, b. marszałka pow. bohusławskiego. Rezydencya w P. ozdobna, na piętrze z muru zbudowana, z pięknym ogrodem angielskim, założonym przez Miklera; sad słynie drzewami owocowemi w najlepszych gatunkach. Na polach P. Wielkich znajduje się 10 mogił ob. Kartę gen. sztabu, XXIII, str. 9, jedyna spuścizna odległych stuleci. W ogrodzie znajduje się kaplica murowana katol. , w której odprawia się nabożeństwo. Edward Rulikowski. Pruczyska, bagna nad rzką Kirsną, w pow. kalwaryjskim, ob. Kirsna. Pruci, rzeczka w gub. kowieńskiej, pr. dopływ Gorłówki, pr. dopł. Laudy, dopł. Niewiaży, Prud 1 mały zaśc. nad rzeką Citewką, pow. ihumeński, w 4 okr. pol. i gm. puchowickiej, par. kat. błońska, w pobliżu mka Błoń. 2. P, wś, pow. słonimski, w 3 okr. pol. , gm. Stara Wieś, o 24 w. od Słonima. 3. P. , wś, pow. słonimski, w 5 okr. pol. , gm. Derewna, o 19 w. od Słonima. Prudaliszki, zaśc, pow. wileńskie w 1 okr. pol. , gm. Niemenczyn, okr. wiejski Podkrzyż, o 5 w. od gminy a 30 w. od Wilna, ma 3 dm. , 9 mk. katol. w 1864 r. 6 dusz rewiz. ; należy do dóbr Podkrzyż hr. Tyzenhauzów. Prudce. wś, pow. lidzki, w 3 okr. pol. , gm.

Prudnia

lacka, okr. wiejski i dobra hr. Uruskiej, Spusza, o 7 w, od gminy a 21 w. od Szczuczyna, ma 22 dm. , 191 mk. w 1864 r. 59 dusz rewiz. . Prudczany, wś i karczma nad jez. Łukno, pow. trocki. w 1 okr. pol. , o 15 w. od Trok, 6 dm. ; 63 mk. katol, Prudek 1 zaśc, pow. trocki, w 1 okr. pol. , gm. Międzyrzecz, okr. wiejski Terniany, o 6 w. od gminy a 18 w, od Trok ma 1 md. 6 mk. katol. w 1864 r. 6 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Waka Metropolitalna. 2. P. , wś nad bez m. dopływem Berczyny, pow, bobrujski, w 2 okr. pol. i gm. paryckiej, przy gościńcu z Parycz do Jakimowskiej Słobody, ma 13 osad; grunta lekkie, faliste, miejsco wość poleska, bogata w łąki i rybę. 3. P. , mały folw. nad rz. Usą, dopł. Berezyny, pow, ihumeński, w 3 okr. pol. berezyńskim, gm. Jurewicze, przy gośc. z Domowicka do Natalowska; młyn, grunta lekkie, łąk dużo. 4. P. Stary, wś nad rzeką Usą, pow, ihumeński, przy gościńcu z Ihumenia do Jurewicz, w 3 okr. pol. berezyńskim, gm. Jurewicze, o 14 w. od Ihumenia, ma 4 osady, młyn; niegdyś należała do dóbr Iwanowskich ob. Iwanowsk bisk. wi leńskich przez dar Kieżgajłłow, następnie Szewiczów. Grunta lekkie, łąk dużo. Na rz. Usie znajduje się młyn i wspaniała grobla, usypana przez Francuzów w 1812 r. 5. P. , wś i dobra nad rzką t. n. , pow. mozyrski, w 1 okr. pol. skryhałowskim, gm. SkryhałowskaSło boda, o 1 1 2 mili od Mozyrza. Wieś ma 30 osad pełnonadziałowych; cerkiew. Dobra, dziedzic two Leńkiewiczow, razem z folw. Chomicze, mają około 150 włók obszaru; grunta dobre, łąk obfitość, rybołówstwo znaczne, młyn; miej scowość falista, dość piękna, wśród okolicznych nizin poleskich. 6. P. , własność ziemska, w pow. rzeczyckim, przeszło 4 włóki. 7. P. , wś i folw. nad rzeczułką dopł. do jez. Piasecz na, pow. rzeczycki, w 2 okr. pol. i gm. Jurewicze. Wś ma 27 osad, cerkiewkę; grunta uro dzajne, łąk dużo, rybołówstwo znaczne, okoli ca lesista. Jeden z folw. , dziedzictwo Żudrow, razem z fol. Szyrejkima 22 1 4 włóki. Drugi zaś, własność Knobelsdorfa, 9 włók. 8. P. , wś, pow. bychowski, gm. Bachań, ma 71 dm. i 462 mk. , z których 1 zajmuje się krawiec twem; cegielnia. 9. P. , wś, pow. newelski, w 1 okr. pol. do spraw włośc. , gm. Trechalewo, w 1863 r. 1 dusza rewiz. 10. P. , ob. Prudok. A. Jel. J. Krz, Prudele, os. , pow. kalwaryjski, gm. Kirsna, par. Urdomin, odl. od Kalwaryi 21 w. , ma 3 dm. , 16 mk. Prudetis, małe jezioro na obszarze dóbr Krasnowo, w pow. sejneńskim. Prudimmen niem. , dwie wsie, pow. nizinny, st. pocz. i tel. Lappienen. Prudiny, wś, pow. sieński, gm. Obczuha, ma 39 dm. i 306 mk. , z których 30 zajmuje się wyrobem przedmiotów z łyka i kory. Prudis, strumień, pow. święciański, płynie pod wsią Januszyszki. Prudka, rzka, poczyna się z trzech strumieni płynących od Mąkolic, Stradzowa i Mokracza, w pow. piotrkowskim, i łączących się pod Bogdanowem. Płynie w kierunku płd. wschod, przez Jeżów, Rozprzę, poczem wpada od lew. brz. do Luciąży. Na w prost Jeżowa przyjmuje z praw. brz. strugę od Blizina. Prudki 1. zaśc, pow. oszmiański, w 1 okr pol. , gm. Polany, okr. wiejski Debesie, o 7 w, od gminy, 8 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Ostrowiec Hudogaje. 2. P. , wś nad bezim. dopł. Hajny, pow. borysowski, w 2 okr. pol. łohojskim, gm. hajeńska, ma 24 osad; miejscowość mocno falista. 3. P. , wś nad Dnieprem, pow. mohylewski. Pod wsią znajduje się mielizna, utrudniająca żeglugę. Prudkowskie, jezioro, pow. klimowicki; roczny połów dochodzi do 50 pudów ryb. Prudnik, uroczysko około mka Bożyszcze, w pow. łuckim. Prudnia, jezioro w pow. świeckim, może w okolicy Płochocina ob. Zeitsch d. Westpr. G. Ver. , XVIl, str. 43. Prudnik, al. Pruśnik, potok, wypływa w lesie na zach. od wsi Siedlisk w pow. rawskim, płynie z początku na wschód przez wieś Siedliska i zwraca się na płn. wschód a dosiągnąwszy Hrebennego, przecina gościniec żółkiewsko tomaszowski, mija wś Hrebenny i w płn. kierunku podąża do Sołokii pod Mostami Matemi. Długość biegu wynosi do 7 klm. Źródła leżą 259 mt. , ujście 236 mt. npm. Prudniki 1. wś nad rz. Wiatą i jez. Mierzycą, pow. dzisieński, w 3 okr. pol. , gm. Drujka; okr. wiejski i dobra Miłoszów, Stajki, o 6 w. od gminy a 57 w. od Dzisny, ma 7 dm. , 87 mk. katol. w 1864 r. 36 dusz rewiz, . 2. P. , wś, pow. dzisieński, w 4 okr. pol. , gm. Prozoroki, okr. wiejski Błoszniki, o 8 w. od gminy, 29 dusz rewiz. ; należy do dóbr Józefowo Racewiczów. 3. P. , fol, pow, dzisieński, ob. Iwisa, 4. P. , wś nad rz. Wołożynką, pow. oszmiański, w 4 okr, pol. , gm, Wołożyn, okr. wiejski Czertowicze, o 61 w. od Oszmiany, 4 dm. , 42 mk. w 1864 r. 18 dusz rewiz. . 5. P. , zaśc, pow. trocki, w 2 okr. pol. , gm. Żośle, okr. wiejski Poporcie, o 9 w. od gm. a 34 w. od Trok, ma 1 dm. , 7 mk. katol. 6. P. , fol. pryw. , pow, wilejski, w 2 okr. pol, o 66 w. od Wilejki, przy dr. poczt. mińskiej, 1 dm. , 9 mk, katol. 7. P. , wś, pow. wilejski, w 2 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra Krzywicze, o 1 w. od gm. a 30 w. od Wilejki, ma 4 dm. , 50 mk. podług spisu z 1864 r. tylko 16 dusz rewiz. ; własność Szwejkowskich. Był tu młyn wodny drewniany. 8. P. , wś nad

Prudczany

Prudek

Prudele

Prudetis

Prudimmen

Prudiny

Prudis

Prudka

Prudki

Prudkowskie

Prudnik

Prudniki

Prudczany

Prudnikowo

strum. Rajówką, pow. wilejski, w 3 okr. pol. , gm. Miadzioł, okr. wiejski Ostrów, o 5 w. od gminy a 56 w. od Wilejki, ma 7 dm. , 58 mk. prawosł. i 25 katol. podług opisu z. 1864 r. 27 dusz rewiz. ; należy do dóbr Wereczata, Koziełłów. 9. P. , zaśc. włośc, pow. wilejski, w 3 okr. pol. , gm. Łuczaje, o 83 w. od Wilej ki, ma 3 dm. , 35 mk. 10. P. , wś, pow. wi leński, w 2 okr. pol. , gm. Muśniki, okr. wiej ski i dobra Ksaweryn Ksawerynowo, o 14 w. od gminy, 3 dusze rewiz. ; własność dawniej Montwiłów, obecnie Piłsudzkich. 11. P. , wś przy ujściu rzki Baranówki do rz. Pierszajki, w zach. stronie pow. mińskiego, w 2 okr. pol. rakowskim, gra, Pierszaje, ma 4 osady; grunszczerkowe, łąki dobre. 12. P. , wś nad rz. Dryssą, pow. dryseński, o 2 w. na płd. od mka Wolyniec; była tu st. poczt. przy trakcie z Połocka do Dryssy. J. Krz, Prudnikowo, zaśc. pryw. , pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , o 32 w. od Dzisny, 1 dm. , 5 mk. katol. Prudok, rzeczka w pow. mozyrskim, mały prawy dopływ Prypeci, zaczyna się za wsią Radusze, płynie w kierunku północnym, naj przód niziną aż ku wsi KamieńskaRudnia i tu przyjąwszy z pr. str. rzkę Kamionkę ma młyn na jeziorku, dalej nieco zasila się rzeczką płynącą od SkryhałowskiejSłobódy i odtąd ma już oba brzegi wzgórzysta. Przepływa da lej koło wsi Szekotowo, Boryskiewicze, Prudek młyn na rozlewie, Retyka i Mirabela, o 2 w. poniżej której ma ujście w pobliżu wsi Łyczeżewicze. Długość biegu prawie 2 1 2 mili. A. Jel, Prudok, w narzecza ludowem białoruskiem oznacza młyn wodny. Jest wiele miejscowości na Rusi litewskiej noszących tę nazwę i zawsze znajduje się w nich młyn z osadą młynarską, lub ślady istnienia takowej. Pokrewne tej nazwie są Prud, Prudziszcze, Prudy, Prudki i in. A. Jel. Prudok 1. mały zaśc. poleski nad bezim. dopł. rz. Siniej, pow. bobrujski, w 4 okr. pol. swisłockim, gm. Zamosze, o 4 w. od st. dr. żel. lipaworomeńskiej Osipowicze, ma 1 osadę. 2. P. , wś nad bezim. rzką, rozlaną tu w jeziorko, pow. borysowski, w 3 okr. pol. dokszyckim, gm. witunicka, przy drodze ze wsi Juchnówki, przez Skuraty do Dobryni, ma 3 osady, w pobliżu młynek; grunta lekkie, miejscowość dość leśna. 3. P. , zaśc, pow. borysowski, nad rzką Mańczą al. Izbą, która rozlewa się tu w jeziorko i obraca młynek. 4. P. Polewoj, wś, pow. borysowski, nad rzką Pieszczanką dopł. Bobra, która rozlewa się tu w jeziorko i obraca młyny. 5. P. Nowy mała wioseczka poleska nad rz. Usą, pr. dopł. Berezyny, pow. ihumeński, w 3 okr. pol. berezyńskim, gm. Jurewicze, 2 ma osady; grunta lekkie. 6. P. , zaśc, pow. ihumeński, ob. Podostrowie. 7. P. , wś nad jez. Pieszczanka, pow. rzeczycki, gm. Jurewicze. 8. P. , wś, pow. czauski, gm. Czausy, ma 28 dm. i 174 mk. , z których 1 zajmuje się stolarstwem. 9. P. , wś nad Biesiedzią, pow. czerykowski, własność Wasilewskich; młyn o dwóch postawach i stępy do kory łozowej, zatrudniające 5 ludzi i produkujące do 40, 000 padów rocznie. 10. P. , wś, pow. homelski, gm. Homel, ma 117 dm. i 551 mk. , z których jeden zajmuje się szewctwem, 6 stolarstwem, 1 obróbką materyałów leśnych, 5 kowalstwem. 11. P. , wś, pow. klimowicki, gm. Zabiełyszyn, ma 31 dm. i 138 mk. , z których 1 zajmuje się krawiectwem. 12. P. , wś, pow. klimowicki, gm. rodniańska, ma 20 dm. i 137 mk. , z których 3 zajmuje się bednarstwem 13. P. , wś, pow. klimowicki, gm. zahustyńska, ma 4 dm. , 15 mk. , z których jeden zajmuje się kowalstwem. 14. P. Biesiedzki, wś nad rz. Biesiedzią, pow. klimowicki, gm. Chocimsk, ma 39 dm. i 360 mk. , z których 1 zajmuje się wyrobem uprzęży, 37 naczyń drewnianych, 1 przedmiotów z łyka i kory. Most długi 15 a szeroki 2 1 2 saż. 15. P. Lipowy al. Lipowski, wś, tamże, ma 27 dm. i 270 mk. , z których 4 zajmuje się wyrobem naczyń drewnianych, 1 przedmiotów z łyka i kory, 16. P. , ob. Prudek. Prudowe 1. wś, pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , gm. Zaleś, okr. wiejski i dobra Michałowskich, Kosarzewszczyzna, 6 w. od gminy, 38 dusz rewiz. 2. P. , wś pryw. , pow. dzisieński, w 1 okr. pol, o 50 w. od Dzisny, przy b. dr. poczt. połockiej, 3 dm. , 32 mk. 3. P. , wś, pow. dzisieński, w 4 okr. pol. , gm. Prozoroki, okr. wiejski Ziabki, o 17 w. od gminy, 9 dusz. rewiz. ; należy do dóbr Boryskowicze, Doboszyńskich. Prudowiecie, pow. maryampolski, gm. Chlebiszki, par. Preny. Nie podane w ostatnich spisach urzędowych. W 1827 r. był i dm. , 2 mk. Prudowka, rzeczka w pow. rohaczewskim, wypływa z błota Korabliszcze, w gm. Koszelewo, i uchodzi od lewego brzegu do Lipy, pr. dopł. Soży. Prudówka, futor, pow. homelski, pod Homlem, w którym do 1881 r. istniała jedyna w gub. mohylewskiej cukrownia, założona w 1831 r. , zatrudniająca w ostatnim roku istnienia 238 ludzi i mająca około 50, 000 rs. obrotu. W 1882 r. cukrownia zamienioną została na fabrykę masy ze słomy do fabrykacyi papieru. Prudowo, wś pryw. , pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , o 55 w. od Dzisny, ma 5 dm. , 42 mk. prawosł. Prudy 1. wś nad Powianużką, pow. dzisieński, w 3 okr. pol. , gm. Mikołajewo, okr. wiejski i dobra hr. Platerów, Wianuża, o 10 w.

Prudy

Prudowo

Prudówka

Prudowka

Prudok

Prudowiecie

Prudowe

Prudnikowo

Prudzie

od gminy a 12 w. od Dzisny, ma podług spi su z 1864 r. 23 dusz rewiz. W spisie z 1866 r. pomieszczono 2 wsie i n. , o 12 i 12 1 2 w. od Dzisny, z których jedna ma 2 dm. i 18 mk. prawosł. , druga zaś 3 dm. i 40 mk. t. wyzn. 2. P. , fol. pow. oszmiański, w 2 okr. pol. gm. Bienica, okr. wiejski Zaśkiewicze, wła sność niegdyś Tukałłów, po 1864 r. skonfisko wany. 3. P. , wś nad rz. Szura, pow. oszmiański, w 4 okr. pol. , gm. Naliboki, okr. wiejski Prudy, o 5 w. od gminy a 101 w. od Oszmia ny, ma 35 dm. , 293 mk. , w tej liczbie 275 katol. i 18 żydów w 1864 r. 182 dusz rewiz. ; młyn wodny drewniany; należy do dóbr Naliboki ks. Wittgensteina. W skład okr, wiej skiego wchodzą wsie P. , Rudnia, Terebejna, Podrudnia, Nowosiołki i zaśc. Poddoroże, w ogóle 308 dusz rewiz. włościan uwłaszcz. i 205 b. włośc, skarbowych. 4. P. , fol. pryw. nad jez. Siekułką, pow. wilejski, w 1 okr. pol. , o 40 w. od m. Wilejki, przy b. dr. poczt z Wil na do Mińska, 1 dm. , 35 mk. , młyn wodny. Własność Tukałły. Była tu st. poczt. między Mołodecznem a Smorgonią. Obecnie st. dr. żel. lipaworomeńskiej, między st. Zalesie o 9 w. a Mołodecznem o 13 w. , o 89 w. od st. Wilejskiej i 85 w. od Mińska. 5. P. , zaśc. włośc, pow. wileński, w 3 okr. pol. , gm. Malaty, okr. wiejski Szylniki, o 12 w. od gminy, 4 dusze rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Białydwór. 6. P. , zaśc. nad rzką Schą albo Cchą, dopł. lewym Berezyny, pow. borysowski, przy drodze ze Starzyny do wsi Barany, w 3 okr. pol. chołopienickim, ma 3 osady; miejscowość poleska, grunta lekkie. 7. P. , wś, pow. grodzieński, w 5 okr. pol. , gm. Je ziory Oziery, o 23 w. od Grodna. 8. P. Niżnie, wś, pow. borecki, własność Wojejkowa, posiada młyn wodny i folusz. 9. P. , dawniej Prudowlany, wś, pow. lepelski, gm. i okr. wiejski Kublicze, należała do dóbr Kublicze. J. Krz. Prudyszcze, zaśc. pryw. , pow. dzisieński, w 1 okr. pol, o 57 w. od Dzisny, przy b. drodze pocztowej z Wilejki do Dzisny, 1 dm. , 9 mk. prawosł. Prudziany 1. wś włośc. nad rz. Nicwiszą, pow. lidzki, w 3 okr. pol, gm. Dubicze, okr. wiejski NowyDwór, o 10 w. od gminy, 55 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Ostrzyna. 2. P. , wś włośc, pow. trocki, w 2 okr. polic. , gm. Sumiliszki, okr. wiejski Dowgierdziszki, o 4 w. od gminy, 26 dusz rewiz. włośc. i 1 dusza jednodworców; należy do dóbr Dowgierdziszki, dawniej Seweryna Roemera. Prudzie, wś na pr. brz. Wilii, pow. kowieński, włanność Jabłonowskiego i Ćwiczyna. Prudziec 1. wś nad rz. Naczą, pow. borysowski, w gm. Chołopienicze, ma 27 osad pełnonadziałowych; grunta lekkie, szczerkowe, miejscowość dość leśna, wzgórzysta, młyn wodny. 2. P. , fol nalew. brz. rz. Słuczy, pow. słucki, przy drożynie z mka Pohosta do Listopadowicz i Starobina, w 3 okr. pol starobińskim, miejscowość poleska, odosobniona, łąki obfite, grunta lekkie. A. Jel. Prudzinki 1. zaśc. pryw. , pow, dzisieński, w 2 okr. pol, o 116 w. od Dzisny, 1 dm. , 9 mk. star. 2. P. al Ginie, wś, pow, dzisieński, w 3 okr. pol. gm. , okr. wiejski i dobra Łopacińskich, Leonpol, 4 3 4 w. od gminy a 31 1 2 od Dzisny, ma 8 dm. , 90 mk. prawosł. 45 dusz rewiz. . Prudziszcze 1. al Janowo, wś nad Dzisienką, pow. dzisieński, w 3 okr. pol, gm. Mikołajewo, o 5 w. od Dzisny, ma 2 dm. , 33 mk. 32 praw. i 1 kat. . 2. P. , zaśc. szl, pow. święciański, w 3 okr. pol. , o 24 w. od Święcian, I dm. , 8 mk. starow. 3. P. , zaśc. pryw. , pow. wilejski, w 1 okr. pol, o 59 w. od m. Wilejki, 1 dm. , 7 mk. kat. ; własność Wojciechowskiego w 1866 r. 4. P. , wś włośc, pow. wilejski, w 3 okr. pol, gm. Wołkołata, okr. wiejski Wirże, o 10 w. od gminy a 69 w. od Wilejki, ma wraz ze wsią Malakowo 5 dm. , 49 mk. kat. w 1864 r. P. 8 dusz rewiz. , Malakowo 13 dusz; należy do dóbr skarbowych Firkowszczyzna. 5. P. , folw. , pow. wileński, w 6 okr. pol, gm, Rudomino, okr. wiejski Tatarka, własność Chodolejów. 6. P. , wś na pograniczu pow. wileńskiego i oszmiańskiego, zapisana w 1616 r. wraz ze wsią Wewerany Wiewiorany al Wowierany przez Jana Mikołaja i Helenę z Gnoińskich Korsaków na uposażenie dominikanów w mczku Ostrowiec 7. P. , mała bagnista rzeczułka, w pow. bobrujskim, lewy dopływ Broży; płynie lesistemi moczarami w obrębie gm. horbacewickiej, w kierunku południowym, około 7 w. 8. P. , mały zaśc. nad strugą wodną zwaną Jaskinia, pow, bobrujski, w 3 okr. pol. hłuskim, w obrębie, gm. Osowiec; zapadłe Polesie, grunta piaszczyste. 9. P. al Laubuniewszczyzna, mały fol, pow, borysowski, od 1846 r. własność Urbanowiczów, przeszło 6 włók, 10. P. , wś nad rz. Hajną, pow. borywowski, w 2 okr, pol łohojskim, gm. jurewska, ma 10 osad pełnonadziałowych; grunta lekkie, miejscowość lesista. 11. P. , ob. Leśniki, pow. borysowski. 12. P. , mały zaśc. poleski nad bezim. dopł. rz. Schy, pow. borynowski, w 1 okr. pol chołopienickim, przy drożynie ze wsi Niemanicy do Żytkowa; grunta lekkie, łąk dostatek. 13. P. mały zaśc. poleski nad rz. Schą, dopływem Berczyny, pow. borysowski, w 1 okr. pol. chołopienickim, par. kat. Borysów, przy drożynie z Borysowa do Rogowszczyzny, ma 4 os. , miejscowość nieco falista, łąk dużo. 14. P. , mały zaśc. poleski nad bezim. dopł. Uszy, pow. ihumeński, przy drożynie z Zamostocza

Prudyszcze

Prudzinki

Prudziec

Janowo P

Prudziany

Prudyszcze

Pruppendorf

Prudziszki

Pruetzmannshagen

Prunkowszczyzna

Pruntnia

Prusak

Prusakiszki

Pruśce

Pruschillen

Pruschkehmen

Pruścisza

Prudziszki

do Słobody Rawanickiej, w 3 okr. pol. berezyńskim, gm. bieliczańska, ma 2 osady; grunta lekkie, miejscowość odosobniona, dzika. 15. P. , wś nad bezim. dopł. Moczyny, małego dopł. Świsłoczy, pow. miński, w 2 okręgu pol. rakowskim, gmina zasławska, ma 7 os. ; grunta wzgórzyste, szczerkowe, łąk dostatek. 16. P. , cztery folw. pow. miński a własność Witkowskich od 1847 r. , ma 3 włóki; własność Żebrowskich od 1860 r. 24 włók; własność dość dawna Łukaszewiczów, wraz z fol. Hanolesie 6 3 4 włóki; d własność dość dawna Naborowskich, wraz z fol. Ratomla, Wróblewszczyzna i Kijowiec, ma około 79 1 2 włók obszaru. 17. P. , dwa małe fol. nad rz. Ratomką, praw. dopł. Swisłoczy, pow. miński, o 3 w. od st. Ratomki dr. żel. lipawo romeńskiej, w 2 okr. pol. rakowskim, gm. zasławska. 18. P. , zaśc. nad rz. Baranówką, w zachod, stronie pow. mińskiego, w pobliżu granicy pow. oszmiańskiego, w 3 okr. pol. rakowskim, par. katol pierszajska, ma 1 osadę; miejscowość wzgórkowata, grunta szczerkowe, dobre. 19. P. , zaśc. w pobliżu rz. Wiaczy, w półn. stronie pow. mińskiego, w 1 okr. pol. derażańskim, ma 5 os. ; miejscowość wzgórzysta, grunta szczerkowe. 20. P. , mały zaśc. nad rz. Piereczutą, pow. miński, w 3 okr. pol. kojdanowskim, par, kat. Kojdanów, ma 2 os. ; miejscowość wzgórzysta, małoleśna, grunta dobre, szczerkowe. J. Krz. A. Jel. Prudziszki, wś, pow. suwalski, gm. i par. Jeleniewo, odl. od Suwałk 7 w. , ma 51 dm. , 393 mk. , 247 mr. obszaru. W 1827 r. było 38 dm. , 234 mk. Prudziszki 1. zaśc. szl. , pow. wileński, w 1 okr. pol. , o 17 w. od Wilna, 2 dm. , 15 mk. kat. 2. P. , wś nad rzką Permaksznią, pow. wileński, w 3 okr. pol. , gm. Janiszki, okr. wiejski i dobra Baranowo, o 18 w. od gminy a 70 w. od Wilna, ma 7 dm. , 93 mk. kat. w 1864 r. 28 dusz rewiz. ; własność ks. Wittgensteina. 3. P. , dobra, pow. drysieński, w 1639 r. własność Chrapowickich, z działu pomiędzy braćmi własność Tomasza Chrapowickiego; wnuk jego Władysław Tadeusz Wańkowicz z żoną swą Heleną z Wołodkowiczów sprzedał Annie z Hłasków Szczyttowej, wojskiej połockiej. Obecnie w pow. drysieńskim są trzy majątki t. n. a własność Bronisława Hłuszawina, 220 dz. ziemi dworskiej; Aleksandra Łakisa, 174 dz. ziemi dworskiej; Staszkiewicza, 20 dz. A. K. Ł. Pruetzmannshagen niem. , domena fiskalna w Pomeranii, pow. Grimmen, stacya poczt. Grimmen. Prunkowszczyzna, dobra, pow. słonimski, w 4 okr. pol. gm. Rogotna, o 38 w. od Słonima. Pruntnia, pow. rypiński, ob. Prątnia i Kowalki, Pruppendorf niem. , wś, pow. malborski, st. p. Stare Pole, par, kat. Notzendorf; obejmuje 4 chełmińskie majątki i 3 zagr. , 39 włók 8 rar. W 1869 r. 137 mk. , 89 kat. , 48 ew. , 8 dm. Wś ta leży nad szosą i koleją do Królewca wiodącą, 1 2 3 mili na wsch. od Malborka. Prusak, wś i os. , pow. wieluński, gm. Sokolniki, par. Walichnowy, odl. od Wielunia 16 w. ; wś ma 7 dm. , 44 mk, ; os. 1 dm. , 7 mk. Prusakiszki 1 fol. nad jez. Wiszyntą, pow. święciański, w 2 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Kukuciszki, o 54 w. od Święcian, ma 3 dm. , 25 mk. kat. ; własność Aleksandra Bożeniec Jałowieckiego, posiada rozległe lasy iglaste i rybne stawy. Do dóbr P. należały przed uwłaszczeniem włościan wsie Osmały, Borejsze i Kejlupie, w których było 27 chat, 7 zagrod, i 164 dusz męż. Po uwłaszczeniu pozostało przy dziedzicu 35 włók ziemi i 14 włók lasu. 2, P. , zaśc. rząd. , pow. święciański, w 2 okr. pol. , o 35 w. od Święcian, 2 dm. , 17 mk. katol. Pruśce al. Prusiec, wś kośc. i fol. domin, , pow. wągrowiecki, na lew. brzegu Wełny, o 6 klm. na wsch. od Rogoźna, przy trakcie wągrowieckim, wznies. 76 78 mt. Par. Lechlin, poczta i dr. żel. w Rogoźnie. Z P. pisali się Wierzbięta w r. 1329, Henryk, przeor kla sztoru owińskiego, w r. 1335, Maćko w r. 1372, Jakusz r. 13891391. Około 1580 r. posiadali tę wieś Marcin Zieleński i Maciej Sadowski, później Rumiejowscy, a w now szych czasach Radolińscy, dziedzice dóbr siernickich. Kościół miejscowy p. w. śś. Trójcy, Maryi Magdaleny, Macieja i Kazimierza, zało żyć miał w r. 1421 Jakub Wierzbięta, kaszt. rogoziński; w miejsce starego stanął nowy poświęcony w r. 1690 przez Hieron. Wierz bowskiego, sufrag. poznańskiego. W 1763 r. Wojciech i Anna z Bnińskich Radolińscy wy stawili nowy kościół, który spłonął w 1808 r. W skład parafii, którą następnie wcielono do Lechlina, wchodziły Pokrzywnica, Pruśce i Wiatrowo. Szkoła istniała tu między 1628 a 1778 r. ; szpital zgorzał około 1728 r. Wś ma 15 dm. i 137 mk. 124 kat. i 13 prot. . Fol wark, należący do okr. domin. Sierniki, ma 13 dm, 190 mk. ; obszaru 73310 ha, t. j. 272, 77 roli, 89, 81 łąk, 28, 91 past. , 279, 58 lasu, 1615 nieuż. i 45, 88 wody; czysty doch. grun. 3947 mrk; właścicielem jest dr. Władysław Szołdrzyński, E. Cal, Pruschillen 1. Gross niem. al. Czapullen, wś, pow. gąbiński, st. p. Nemmersdorf. 2. P. Klein, wś, tamże. Pruschkehmen al. Prushehmen, wś i dobra, pow. wystrucki, st. p. Norkitten. Pruścisza, rzeczka, prawy dopływ Zbychownicy, rzeczki przychodzącej z za Bychowa w ziemi lęborskiej i wpadającej do jez.

Prusele

Prusowo

Prusgirren

Prusianka

Prusice

Prusicino

Prusiecka

Prusie

Piaśnicy, w pow. wejherowskim. Wymienia ją przywilej Mestwina z r. 1279 pod nazwą Pruscisca. Dobra ryc. Prusewo, nad nią leżące, mają od niej swe miano. Kś. Fr. Prusdorf niem. , dobra ryc. w Pomeranii, pow. Franzburg, st. p. Damgarten, Prusele al. Pruszele wś, pow. władysławowski, gm. Giełgudyszki, par. Szaki, odl. od Władysławowa 27 w. , ma 12 dm. , 121 mk. , 425 mr. obszaru. W 1827 r. 8 dm. , 88 mk. Wchodziła w skład dóbr Giełgudyszki. Pruselskie starostwo niegrodowe, w wojew. trockiem, pow. upickim, podług spisów podskarbińskich z r. 1766 należało do Chaleckiego, ststy preńskiego, który opłacał kwarty złp. 610 gr. 26, a hyberny złp. 80. Prusewicze 1. wś z zarządem gminnym i dobra nad rz. Cną, pow, borysowski, w 2 okr. pol. łohojskim, par. kat. okołowska, dawniej własność jezuitów mńiskich. Wś ma 16 osad i szkółkę gminną. Cerkiew pounicka p. w. św. Mikołaja ma około 1200 parafian pł. ob. , 3 włóki ziemi z dawnych zapisów. Kaplice cmentarne w Dalkowiczach, z zapisem włóki ziemi obywatela Górskiego, w Stanowiszczu i Mietliczycach. Gmina prusewicka składa się z 7 okręgów wiejskich starostw, 288 osad, zamieszkałych przez 1791 włościan pł. męż. , posiadających 4734 dzies. ziemi. Dobra P. , własność Rogowskich, mają 116 włók i 3 mr. ; propinacya i dochód z młynów. Grunta szczer kowe, łąk dosyć; miejscowość mocno wzgórzy sta, malownicza i lesista. 2. P. , fol. w tejże okolicy, przy drodze ze Stanowiszcz do wsi Prusewicz. W dziejach miejsce to zostało upa miętniono potyczką stoczoną przez wojska li tewskie w 1657 r. z opryszkami, pod wodzą Muraszki, który buntował chłopów przeciw panom. Muraszko wzięty tu w niewolę, został stracony na szubienicy ob. Pamiętnik Cedrowskiego. A. Jel Prusowo, niem. Pruessau, dawniej Pruessow, Prissau, dok. 1376 Brusow, Prussow, dobra ryc. nad rzką Pruściszą, pow. wejherowski, st. p. Osieki w pow. lęborskim, 6 klm. odl. , st. kol. Wejherowo o 25 klm. , par. katol. Żarnowiec, 373, 27 ha roli or. i ogr. , 25, 53 łąk, 24, 26 past. , 47, 23 lasu, 12, 76 nieuż. , razem 483, 05 ha; czysty doch. z gruntu 5050 mrk. W 1869 r. 165 mk. ew. , 11 dm. R. 1376 d. 25 kwietnia komtur gdański Walpot v. Bassenheim zawiera ugodę z braćmi Stanisławem i Mikołajem, synami Alberta z Łepcza, mocą której nadaje im za ustąpioną trzecią część Prusewa połowę dóbr polchowskich na prawie polskiem. Tegoż roku d. 4 sierp, nadaje tenże dobra P. , zawierające 36 włók, na prawie chełmińskiem Marcinowi i jego prawowitym spadkobiercom. Sołtys ma posiadać 3 1 2 woln. wł. i trzecią część kar sądowych; drudzy płacą od włóki po pół grzywny, 2 kury i po 1 skojcu na Matkę Boską Gromn, ; biskup ma pobierać od każdej włóki pół wiardunka, proboszcz także tyle. Około r. 1400 ma P. 33 włók, pomiędzy niemi 7 pustych, 3 ogrody 1 młyn i dostawia 1 mierzynka Sowner i czyni jedną służbę zbrojną. Młyn około r. 1400 założony, czynszuje rocznie 2 grzywny ob. Gesch. d. Kr. Neustadt, von Prutz, str. 205. Kś. Fr. Prusgirren al. Schirwen, wś, pow. ragnecki, st. p. Budwethen. Prusianka, rzeczka w pow. czerkaskim i czehryńskim, dopływ Taśminy z praw. strony, bierze początek pod wsią Prusy w pow. czerkaskim i uchodzi pod wsią Rewówką w pow. czehryńskim. Prusice, 1253 r. Prusicz i forum hebdomadale Targowisko, niem. Prausnitz, miasto, pow. mielicki, odl. 4 1 2 mil na północ od Wrocławia, a 4 mil od Mielicza, w dolinie śród wyniosłości trzebnickich, nad rzeczką, lewym dopł. Baryczy, wznies, 303 st. npm. ; posiada kościół par. katol. , kościół ewang. , synagogę, szkołę katol, i ewang. , zamek książęcy, ratusz z kamienną wieżą, urząd miejski, urząd poczt. , szpital miejski, szpital księżęcy, przemysł sukienniczy szewctwo, dwa młyny wodne, browar miejski, 2149 mk. 1872 r. . W 1842 r. było 105 dm. w mieście, 121 na przedmieściach, w tej liczbie 21 publicznych budowli, 2429 mk. 1772 ew. , 545 kat. , 112 żyd. . Do miasta należy 750 mr. roli i 757 mr. lasu. Właścicielem posiadającym władzę sądową był księże Hermann von Hatzfeld Schoenstein, pan na Trachenbergu. P. , jako osada targowa z kościołom par. , wspominane są w dokumencie z 1253 r. Henryk ks. wrocławski nadaje P. w 1287 r. prawo miejskie. Husyci pustoszą w 1432 r. W 1640 do 1642 r. cierpi wielo od klęsk wojennych. Reformacya wprowadzona w końcu XVI w. , kościół par. w ręku ewangielików od 1594 do 1654 r. Nowy kościół ewang, stanął w 1742 r. Pożary niszczyły miasto 1452, 1520, 1529, 1833 r. Mury miejskie rozebrane zostały w 1819 r. Br. Ch. Prusicino, 1279 Prusecino, Prusentino, Prusencino, wś zaginiona pod Gdańskiem. Należa ła w 1279 r. do cystersów w Oliwie ob. P. U. B. v. Perlbach, str. 265. Kś. Fr. PrusieckaWólka, wś i fol. nad rz. Kacynką, pow. noworadomski, gra. i par. Brzeźnica, ma 35 dm. , 223 mk. , ziemi włośc. 469 mr. P. Wólka, własność Morzkowskich składa się z folw. Brąszew, P. Wólka z Młynem i Janów, ogólnej przestrzeni 3557 mr. , w czem ziemi ornej 1750 mr. Prusie, wś, pow. rawski, 10 klm. na zach. od sądu pow. , urz. poczt. , tel. i st. kol. w Rawie Ruskiej. Na płn. i płn. wschód leżą Sie

Prusdorf

Prusewicze

Prusdorf

Prusiecko

Prusiek

dliska, na wsch. Borowe część Potylicza, na płd. wschód. Huta Zielona, na płd. Potylicz i Dziewięcierz, na zach. Werchrata. Środkiem obszaru płynie Rata od zach. z Werchraty, na płd. wsch. do Borowego i przyjmuje w obrębie wsi kilka dopływów od prawego brzegu. W dolinie Raty leżą zabudowania wiejskie. Wschod. część doliny moczarzysta 259 mt. . W połud. stronie obszaru leży las Bukowy ze szczytem 329 mt. , w stronie płn. las Sosnowy 269 mt, . Własn. wiek. ma roli or. 94, łąk i ogr. 75, past. 6, lasu 1397 mr. ; wł. mn. roli or. 391, łąk i ogr. 115, past. 17, lasu 6 mr. W r, 1880 było 55 dm. , 296 mk, w gm. , 5 dm. , 21 mk. na obsz. dwor. ; 31 rz. kat. , 264 gr. kat. , 22 izrael; 16 Polaków, 276 Rusinów, 24 Niemców. Par. rz. kat. w Potyliczu, gr. kat. w Werchracie. We wsi jest cerkiew i hamernia miedzi. Za czasów Rzpltej należała do ststwa lubaczowskiego. W lustracyi z r. 1765 rkp. Ossol, Nr. 2835, str. 122 czytamy W tej wsi jest łan wybraniecki, na którym siedzący Jacko, Matwij, Iwan i Stefan Hnaty, wybrańcy, reprodoxerunt przywilej Najjaśn. Michała Króla w Warszawie d. 21 listopada R. P. 1760 uczciwym Huatykom, braci rodzonym na łan cały dany, vigore cujus privilegii tychże samych prawo reprodukujących Hnatów przy łanie zachowujemy i płacenie łanowego corocznie po zł. 100 zaczynając od raty marcowej przy kwarcie dwoma ratami po zł. 50 naznaczamy. Osiadłośó i powinności tej wsi Ta wieś osiadła na ćwierciach 35 po 12 zagonów i zagrodach 7, z których do cerkwi należy się ćwierć jedna; pod wybrańcami ćwierci 4, pod mielnikami ćwierci 2 i zagroda, do arendy miejskiej razem i z tej wsi idącej ćwierci 3, reszta pod poddaństwem. Poddanych w tej wsi znajduje się z Tywonem i mielnikiem Nr. 12. Powinności te Poddani z ćwierci osiadłej dni 4 pańszczyzny i szarwarków 4, pociężni ciągłem, piesi pieszo odbywają. Czynszyku drobnego gr. 24, furowego zł. 1, kurę 1 i jaj 5 oddają, a ze 3 zagonów osiadłych czwartą część tych powinności pełnią. Czynszu stróżnego z ćwierci, że są krótkie, nie płacą, tylko ze staja sznurem mierzonego, na zimę sianego, zł. 1 gr. 6, a na jare gr. 18. Zgoła wszystkie powinności tak jak w Radrożu i Dziewięcierzu odbywają. Staw, na którym młyn o jednym kamieniu. Ten staw OO. Reformaci Rawscy za konsensem JW. Marszałka nadwornego zławiają, który w intratę nie rachuje się, ile nigdy w arendzie spust nie bywał, i stawek mały. Mielnicy mają pół łanu i zagrodę; miarkę trzecią z tego młyna biorą, z którego za nieukarmienie wieprza zł. 15 gr. 15 z groszowym płacą. Powozów 3 o mil 12 dają, i z siekierą na tydzień dni 2 odbywają. Intrata roczna ze wsi wynosi 403 zł. 16 gr. 12 den. Arenda do arendy miejskiej potylickiej przyłączona. Lu. Dz. Prusiecki Młyn al. Prusiec, os. młyn. na Wełnie, pow. wągrowiecki, między Rogoźnem a Wągrowcem, poczta i st. dr. żel. o 8 klm. w Rogoźnie; 4 dm. , 43 mk. 39 kat. , 3 prot. , 1 żyd. Prusieckie al. Prusiec, jezioro, pow. wągrowiecki, o 7 1 2 klm. na wschód od Rogoźna, pod młynem Prusieckim, 2 1 2 klm. długie i około 1 2 klm. szerokie, odpływa do Wełny. Prusiecko, w dok. Prussyczko, wś, fol. i dobra nad rz. Wartą, pow. noworadomski. gm. i par. Brzeźnica. Leży na lewo od drogi z Brzeźnicy do Częstochowy, odl. 18 w. od Radomska. Posiada pokłady wapienia, fryszerkę 1874 r. , młyn wodny. Wś i fol. ma 78 dm. , 347 mk. ; os. karcz. 1 dm. , 7 mk. W 1827 r. było 45 dm. , 363 mk. Długosz, znający dobrze okolice P. jako strony rodzinne, podaje, iż wieś ta należała na początku XV w. do Hinczy z Rogowa h. Działosza, kasztel. sandomierskiego. Tenże Hincza na granicy wsi, na rzece Trzebiczy, wykopać kazał dwa obszerne stawy, obfitujące w ryby i takowe podarował klasztorowi mstowskiemu, który za ten dar i ofiarę pieniężną 15 grzyw. i 100 seksagen na kupno wójstostwa mstowskiego, zobowiązał się na wieczne czasy odprawiać za duszę ofiarodawcy po cztery msze żałobne tygodniowo i jedną śpiewaną do M. Boskiej Obowiązek dość uciążliwy, dodaje Długosz. W połowic XV w. siedzą tu w P. wnukowie Hinczy po synu siostry Hieronim, Jan i Jakub Kobyleńscy Lib. Ben. , III, 156. Według Lib. Ben. Łask. I, 484, 6 wieś ta zamieszkaną była przez kmieci i drobną szlachtę, dawała dziesięcinę kanonii gnieznieńskiej a pleb. w Brzeźnicy tylko kolędę po groszu. W P. były wtedy dwa młyny. Według Dykc. Geogr. Echarda w połowie XVIII w. dobra P. należały do Małachowskich a we wsi nad Wartą wznosił się zamek starożytny. Dobra P. składały się w 1874 r. z fol. P. i os. młynarskiej Almierz, rozl. 3594 mr. fol. P. gr. or. i ogr. 727 mr. , łąk 180 mr. , pastw. 103 mr. , wody 36 mr. , lasu 1818 mr. , zarośli 663 mr. , nieuż. 49 mr. , razem 3525 mr. ; z tej przestrzeni wydzielono za serwituty włościanom z zarośli 477 mr. ; osada wieczysto dzierżawna Kuźnica zawiera 69 mr. ; budowli mur. 6, z drzewa 25; las urządzony. W skład dóbr wchodziły wś P. os. 17, z gr. mr. 1014; wś Zychy i Płaczki os. 5, z gr. mr. 237; wś Kuźnica i Gość al. Gwoździec al. Gwojce os. 22, z gr. mr. 685. B. , Ch. Prusiek, w dok. Proseg, Proscheg, Proschek, Prossek, wś, pow. sanocki, przy ujściu pot. Drażowy do Sanoczka z praw. brzegu, w okolicy falistej, 336 mt. npm. Od wschodu zasłania wś las bukowy, pokrywający wzgórza

Prusiecki Młyn

Prusiecki

Prusieckie

Prusinów

Prusinicze

472 mt, na płd. graniczy z Niebieszczanami, na zachód z Pobidnem a na północ z Markowcami. Niegdyś wś królewska, osadzona na pra wie niemieckiem, stanowiła część sstwa sanoc kiego, miała powinności względem grodu sa nockiego, jak np. obowiązek naprawiania i utrzymywania 15 przęseł w warowni sanockiej, mianowicie wtyle wieży glinianej A. G. Z. , XI, 335, No 2681 a przytem prawo wyręba w lesie za Niebieszczanami. Wymienia tę wś dokument z 1424 r. A. G. Z. , XI odnoszący się do sporu sołtysa z szlachcicem Climaszkonem z Pisarzowic. W XVIII w. należał P. do Antoniego Starzenskiego. Obecnie liczy P. 118 dm. i 701 mk. , 317 rz. katol, 369 gr. katol. i 15 izrael. Obszar większ. posiadł. wynosi 151 mr. roli, 16 mr. łąk i ogr. , 14 mr. pastw. i 10 mr. lasu; obszar mu. pos, 603 mr. roli, 52 mr. łąk i ogr. , 224 mr. pastw. i 82 mr. lasu. We wsi znajduje się źródło nafty w formacyi cocenicznej. P. należy do par. rz. katol. i urz, poczt. w Sanoku; par. gr. kat. z cerkwią drew nianą w miejscu. Mac. Prusiele, żm. Prusalia, wś nad rz. Lepupie, pow, telszewski, okr. polic. sałancki, o 32 w. od Telsz, 14 dm. , 160 mk. , młyn wodny 1859. Prusim 1. wś, okr. wiejski, domin. i okr. domin. , pow. międzychodzki, o 3 1 2 klm. na wschódpółnoc od Kamionnej, nad dwoma stawami, spływającemi do Warty. Leży w oko licy wzgórzystej, wznies. 106 mt. npm. , par. i i poczta w Kamionnej Kaehme, st. dr. żel. o 30 klm. w Wronkach. Pod r. 1388 występuje Mirosław Prusimski. W r. 1389 pozwał Mścigniew Brodziszewski Piotrka z Połajewa do grodu poznańskiego o 40 grzywien, zabezpie czonych na P. W 1392 r. pisał się Mikołaj z P. ; r. 1438 bawił tu Rafał z Gołuchowa, sta rosta wielkopolski. Około 1562 r. płacił P. bisk. poznańskim 4 złp. 16 gr. dziesięciny z 17 łanów osiadłych, po 8 gr. od łanu; w r. 1580 posiadał Stanisław Prusimski 5 półłanów, 6 zagr. , 1 komor. , 20 owiec, pasterza i rolę karczmarską. Przy schyłku zeszłego wieku posiadali tę wś Wilkońscy. Wś ma 167 mk. , 22 dm. Do okręgu wiejskiego należy młyn Prusimski; cały okrąg ma 23 dm. , 180 mk. 133 katol. i 47 protest. . Dominium ma 8 dm. , 187 mk. , a obszar wraz z fol. Zielona Chojna 925 ha, czyli 422, 50 roli, 72 00 łąk, 164, 00 pastw, 170, 00 lasu, 16, 94 nieuż. i 79, 56 wo dy; czysty doch. gr. 4011 mrk. W skład okr. domin. wchodzi fol. P. ; cały okrąg ma 10 dm. , 226 mk. 166 katol. i 60 prot. 2. P. , ob Prusimski Młyn. E. Cal. Prusimski al. Prusim, młyn, pow. międzychodzki, na odpływie stawów prusimskich, par. i poczta w Kamionnej, okr. wiejski Prusim, 1 dm. i 13 mk. Prusin, sioło, pow. klimowicki, gm. Kostiukowicze, ma 92 dm. i 475 mk. Prusina, rzką, prawy dopływ Czarnej Wo dy, powstaje z kilku strug pod Osiecznem, w pow. starogardzkim, płynie potem przy Krownie, w płn. płd. kierunku i wstępuje przy kol. Bieliczku w pow. tucholski, Przyjąwszy z prawej strony Śliwicki Rów, pędzi w Łobodzie młyn, mija leśn. Łobodę i wś Śliwiczki, a przy leśn. Sarnówku przechodzi do pow. świec kiego. Tu płynie przez wś Laski i Zazdrość, wijąc się przy Łąskich Piecach, dąży przez le sistą okolicę do Łążka. Przy nadleśn. Szarła cie kieruje się ku wschodowi i przy karczmie Tleniu wpada do Czarnej Wody. W nowszym czasie, powstał projekt połączenia kanałem Prusiny z Czarną Wodą przez bory tucholskie dla spławu drzewa. Ks. Fr. Prusinech dok. z r. 1290, dwa jeziora pod Piechowicami, w pow. kościerskim. Ks. Mostwin nadał je wwdzic Mikołajowi z Kalisza ob. P. U. B. v. Perlbach, str. 422. Prusinicze, wś, pow. sieński, gm. Riasna, ma 14 dm. i 70 mk. , z których i zajmuj o się krawiectwem. Prusinów al. Prusinowo, wś i dobra nad bezim. dopł. Niemna, w płd. str. pow. mińskiego, w 3 okr. pol. kojdanowskim, gm. Swierzeń, o 2 mile od st. dr. żel. moskiowskobrze skiej Niehorełe, o 1 w. od brzegów Niemna. Niegdyś własność ks. Radziwiłłów, od początku bieżącego stulecia do końca lat siedmdziesiątych P. należał do Maszewskich. Przed kilku dopiero laty odprzedany Czapskim, przyłączony do dom. Stanków. Wieś ma 15 osad; dobra około 118 włók w glebie lekkiej, dość urodzajnej, lasu dostatek, łąk obfitość; rezydencya zamożna; z młynów, arend smolarni i propinacyi około 2000 rubli. Ostatni dziedzic z rodu Maszewskich Artur założył ta słynny na całą Litwę ogród owocowy i ananasarnią. Szkółka wyborowych drzewek owocowych zawiera przeszło 100. 000 szczepów, ogród fruktowy na przestrzeni 10 morgów, tudzież produkcya różnych nasion aptecznych i wszelkich jarzyn dopełniają wysoką wartość tego zakładu. Po przejściu w ręce Czapskich, jakkolwiek nakłady na ogrodnictwo zmniejszyły się, w. szakże przedsiębiorstwo nieustaje. Istnieje tu kościołek katolicki filialny par. swierżeńskiej. Przy dworze znajduje się kolonia dla robotników wiejskich, mająca 10 osad. Z powodu obszernych łąk miejscowość ta nadaje się dla hodowania stadniny, jakoż Maszewscy mieli tu zawsze doskonałe konie. A. Jel. Prusinów 1. wś i domin. , pow. pleszewski, o 9 klm. na wschódpołudnie od Żerkowa, na lewym brzegu Prosny, naprzeciw Szymanowie; par. Kretków dawniej Szymanowice, poczta w Robakowie, st. dr. żel. o 14 klm.

Prusiele

Prusinech

Prusiele

Prusimski

Prusin

Prusina

w Chrzanie. W r. 1288 Przemysław II pozwolił Piotrowi Prusinowskiemu, synowi Tomasza, osadzać P. na prawie niemieckiem; ztąd piszą się Stefan w r. 1318 i Przecław między 1352 i 1370; Jadwiga i Mikołaj Prusinowscy mieszkali tu w r. 1579; Andrzej Prusinowski i Jan Gutowski w r. 1618, a w nowszych czasach Stanisław Zieliński i Artur Dobrogojski. Wieś ma 10 dm. , 79 mk. 63 katol i 16 prot. . Dominium 5 dm. , 51 mk. 47 katol. i 4 prot. ; obszaru ma 194, 01 ha, czyli 166, 77 roli, 18, 07 łąk, 0, 87 pastw, 2, 81 lasu i 5, 49 nieuż. ; cz. doch. grunt. 1935 mrk. 2. P. al. Prusinowo, wś i folw. , pow. szremski, nad jez. Bnińskiem, o 4 klm. na płd. od Bnina; par. Bnin, pocz. w Kurniku, st. dr. żel. o 10 1 2 klm. w Środzie. Regestra poborowe Pawiński, Wielkop. I, 197 z r. 1578 wykazują tu 7 śladów. osiadłych i 3 puste Wojciecha Poznańskiego, sołectwo Macieja Korosza o 4 1 2 ślad. z 1 zagr. i 2 ślady poddanych. Regestra z r. 1618 Parczewski, 147 6 śladów osiadł. JP. Biechowskiego kasztelana i 2 komorników bez bydła. Wś ma obecnie 29 dm. i 297 mk. Folw. należy do klucza kurnickiego. 3. P. al. Prusinowo, wś i folw. , pow. czamkowski, o 6 klm. na południe od Czarnkowa; par. i poczta w Lubaszu, st. dr. żel. o 20 klm. w Wronkach i w Trzciance. W r. 1580 należał P. do Macieja Włościejowskiego, później wchodził w skład klucza czarnkowskiego, który w XVIII w. był własnością Poniatowskich, z kolei przeszedł na własność Świnarskich. Przy schyłku zeszłego wieku był P. w ręku Miaskowskich. Wś ma 14 dm, 80 mk. 69 kat. i 11 prot. . Folw. , w okr. domin. Lubasz, liczy 137 mk. i 8 dm. Właścicielem jest Dr Zygmunt Szułdrzyński. Prusinów, rus. Prusyniw, wś, pow. sokalski, 24 klm. na płd. zach. od Sokala, 5, 6 klm. na płd. od sądu pow. , urz. pocz. , tel. i st. kol. w Bełzie. Na płn. i wschód leży Góra, na płd. wschód Kuliczków, na płd. zach. Chliwczany, na zach. Tehlów obie w pow. rawskim. Wś leży w nizinie nadbużańskiej, między Sołokiją, dopływem Bugu, a Błotnią, dopływem Raty. Wody jej spływają na płn. do Sołokii. Zabudowania wiejskie leżą na płn. Na płd. od nich leży folw. Adelinówka nazwany na cześć Antoniny Adeli z hr. Humnickich Dodyńskiej i cegielnia, na zach. leśniczówka Zielona. Płd. zach. część zajmuje las Bełzki i Wysoka Dębina 225 mt. , część płd. las Brzezinki, a płd. wsch. Gniłe Potoki 218 mt. . Własn. wiek. Bogumiła Young ma roli or. 313, łąk i ogr. 240, pastw. 37, lasu 2950 wł. mn. roli or. 475, łąk i ogr. 766, pastw. 115 mr. W r. 1880 było 102 dm. , 616 mk. w gm. , 10 dm. , 99 mk. na obsz. dwor. ; 155 rzym. kat. , 508 gr. katol. , 50 izrael. , 2 innyco wyznań; 164 Polaków, 526 Rusinów, 26 Niemców. Par. rzym. katol. Słownik Geograficzny Tom IX. Zeszyt 80. i gr. katol. w Bełzie. We wsi jest cerkiew i szkoła etat. jednokl. Wś była niegdyś własnością miasta Bełza na mocy aktu fundacyjnego, wystawionego przez Zygmunta I d. 10 listopada 1509 r. we Lwowie a ponowionego w r. 1633 przez Władysława IV. W XVIII w. utraciło ją miasto; w archiwum miejskiem znajdują się akta tyczące tej sprawy. Dr Fr. Papée Zabytki przeszłości miasta Bełza, Lwów, 1884, str. 7 i 8 przedstawia tak tę sprawę Franciszek Salezy Potocki, wwda kijowski i ststa bełzki, oddawna już zakroił był na P. , leżący w obrębie jego posiadłości. Pierwsza sposobność podniesienia pretensyj pieniężnych przeciw gminie Bełza nadarzyła mu się, gdy pachołek obwiniony o kradzież sreber w jego kredensie, uciekł z więzienia miejskiego, dokąd był odstawiony. Tytułem odszkodowania puścili mu Bełżanie P. na czas krótki w dzierżawę, potem zaś zostawilimou i nadal tę dzierżawę. Aliści wojewoda zaczął rozgospodarowywać się w P. ; zaprowadził różne ulepszenia, przedewszystkiem zaś usypał nową kosztowną groblę między wsią a miasteczkiem. Gdy w r. 1770 mieszczanie zmuszeni byli wypożyczyć od Eyzyka Józefowicza sumę 986 zł. i 9 gr. poi. na pokrycie kontrybucyi przez wojsko rossyjskie nałożonej, Potocki nieproszony wykupił weksel od żyda. Po latach 20, gdy mieszczanie zapragnęli objąć P. we własny zarząd, Potocki zażądał kilkudziesięciu tysięcy złp. za poczynione nakłady. Zapłacić nie było z czego, przyszło więc do egzekucyi, tem łatwiej, że według zapewnień współczesnych aktów Jan Wojtawicki, landwójt miejski, przekupiony, słabo bronił interesów miasta. Po r. 1772 sprawa wytoczyła się przed sądy austryackie i po długich latach doczekała się załatwienia już w początkach naszego stulecia drogą komplanacyi. Następca Potockich Fabian hr. Humiecki utrzymał się w posiadaniu włości, odstępując miastu natomiast pewną sumę pieniężną i 150 morgów lasu. Z P. pochodził podobno dom Prusinowskich h. Topor ob. Siarczyński, Rkp. w Bibl. Osol. , No 1829. Lu. Dz. Prusinowa Wólka, wś na pol. prus. Mazurach, pow, ządzborski, st. poczt. Piecki. Ob. Czerawola, Prusinowice 1. w XVI w. Pruschynovicze, wś i folw. nad rz. Ner, przy ujściu Dobrzynki, pow. łęczycki, gm. Tkaczew, par. Leźnica Mała, odl. od Łęczycy 12 w. ; wś ma 11 dm. , 152 mk. ; folw. 3 dm. , 48 mk. W 1875 r. folw. P. rozl. mr. 426 gr. or. i ogr, mr. 167, łąk mr. 144, pastw. , mr. 91, wody mr. 24; bud. z drzewa 9. Wś P. os, 20, z gr. mr, 107. W potwierdzeniu przez Grzegorza IX w 1229 r. , posiadłości i praw klasztoru sulejowskiego wymieniono possessiones de Prussinou Kod. Małop. , II, 42. Wydawca Kod. Małop. wyra6

Prusinów

Prusinowice

Prusinów

Prusinowa

Prusinowiczki

Prusinowiczki

ża wątpliwość czy domyślać się tu Prusinowie w par. Leźnica czy też drugich w par. Waśniów; w obec tego jednaka iż te drugie Prusinowice należały do klasztoru w Wąchocku w 1275 r. ob. Kod. Małop. , 137, trzeba odnieść ów Prusinou do Prusinowic w par. Leżnica. Według Lib. Ben. Łask. II, 363 były tu zdawna odrębne role folwarczne, dające dziesięcinę pleban, w Leźnicy, kmiece zaś dawały na stół arcybiskupi a plebanowi tylko kolędę. Reg. pob. pow. łęczyckiego z r. 1576, podają we wsi P. 3 1 2 łan. , 2 zagr, , młyn dziedziczny o 2 kołach, 7 osad. Właściciel Jan Prusinowski Pawiński, Wielkp. , II, 70. 2. P. Wielkie, kol. , P. Lutomiersk, wś, P, Folusz, młyn, pow. łaski, gm. Lutomiersk, par. Mikołajewice. P. Wielkie mają 17 dm. , 183 mk. ; P. Lutomiersk 8 dm. , 26 rak. ; P. Folusz 1 dm. , 7 mk. W 1827 r. było tu w ogóle 24 dm. , 209 mk. Wraz z kol. Katarzynów i wsią Teresbór mają 33 dm. , 340 mk. , 796 mr. Według Lib. Ben. Łask. I, 382 łany folwarczne dawały dziesięcinę pleb. w Mikołaj o wicach, kmiece zaś tylko kolędę po groszu z łanu a dziesięcinę prepozyturze łęczyckiej. Reg. pob. pow. Szadkowskiego z r. 1553 podają we wsi P. major, w par. Mikołajewice, w części Mikołaja i Stanisława 6 osad, część Bykowskiego 7 osad, młyn; łącznie 2 części miały 5 1 2 łana Pawiński, Wielkp. , II, 237. P. Małe, ob. Prusinowiczki, 3. P. Żdżary w XVI w. Prussynowycze, fol. , pow. łaski, gm. i par. Wygiełzów, ma dm. , 22 mk. , 149 mr. dwor. W 1827 r. było 5 dm. , 26 mk. W XVI w. były tu łany kmiece i folwarczne, dające dziesięcinę pleban. w Wygiełzowie Łaski, Lib. Ben. , I, 455. Reg. pob. pow. Szadkowskiego z r. 15521553 podają we wsiach Pruszy i Chayczyny, w par. Wygiełzów, 7 osad, 4 łany Pawiński, Wielkp. , II, 240. Jest to zapewne tylko pomyłka w nazwisku. 4. P. , fol. i dobra i P. Stara Wieś, wś nad strum. Szadkówką, pow. sieradzki, gm, Zadzim, par. Szadek, odl. od Sieradza 20 w. ; wś ma 25 dm. , 306 mk. ; folw. 5 dm. , 66 mk. , gorzelnią parową i młyn. Staranne gospodarstwo rolne. Według reg. pob. pow. Szadkowskiego z r. 15521553 wś P. miała 16 osad. , 5 łanów Pawiński, Wielkp. , II, 229. W XVI w. łany dworskie dawały dziesięcinę pleb. w Szadku, kmiece zaś maldraty na stół arcybiskupi a kolędę plebanowi. W 1734 r. wś została zniszczoną przez oddział stronników Augusta III Dobra P. składały się w 1885 r. z folw. P. i Henryków rozl. mr. 2868 fol. P. gr. i ogr. mr. 750, łąk mr. 192, lasu mr. 1529, nieuż. mr. 74, razem mr. 2546; bud. mur. 16, z drzewa 4; płodozmian 5 i 13 polowy; fol. Henryków gr. or. i ogr. mr. 318, nieuż. mr. 14, razem mr. 322; bud. z drzewa 5; płodozmian 9o polowy, las urządzony. W skład dóbr poprzednio wchodziły wś P, os. 41, z gr. mr. 143; wś Grzybów os. 37, z gr. mr. 349; wś Borki os. 23, z gr. mr. 360. 5. P. , wś włośc, pow. opatowski, gm. i par. Waśniów, odl. od Opatowa 20 w. , ma 28 dm. , 261 mk. , 486 mr. W 1827 r. było 11 dm. , 92 mk. P. należały do klasztoru cystersów w Wąchocku jak o tem świadczy dokument z 1275 r. , którym Bolestaw, kn. krakowski i sandomirski, obdarza przywilejami i potwier dza jego posiadłości. Toź samo ponawia w 1284 r. Leszek, ks. krakowski, sandomierski i sie radzki Piekos. , Kod. Małop. , II, 137 i 159. Według Długosza Lib. Ben. , I, 354, III, 408 część wsi należała do klasztoru wąchockiego, nadana przez kanonika Humberta. Były tam łany, z których płacono czynsz i dawano po 30 jaj, 2 kapłony, nory, odrabiano jeden dzień w tygodniu własnym wozem i pługiem; odrabiano powab, dawano osep. Z części nale żącej do klasztoru wąchockiego płacono temuż klasztorowi dziesięcinę snopową i konopną, wartości 4 grzywien. Część wsi należała do prebendy i kanonii sandomierskiej, zwianej Za jączkowska; były tam 4 łany km. , z których każdy płacił po 2 grzywny, 30 jaj, 2 kapłony; z tych 4 łanów składano dziesięcinę konopną i snopową w Woli Konińskiej, w ziemi lubel skiej, wartości około 4 grzyw. Według reg. pob. pow. sandomierskiego z r. 1578 wś P. , w par. Waśniow, należąca do kanonii sandomierskiej, miała 2 osad. Pawiński, Małop. , str. 194. 6. P. , wś i folw. , pow. pułtuski, gm. Gołębie, par. Klukowo. W 1827 r. było 13 dm. , 133 mk. W 1868 r. fol P. rozl. mr 644 gr. or. i ogr. mr. 414, łąk mr. 43, pastw. mr. 14, lasu mr. 113, zarośli mr. 30, nieuż. mr. 30. Wś P. osad 30, z gr. mr. 132. Br. Ch. Prusinowiczki, wś, i P. Kwirynów, kol. , dawniej Prusinowice Małe, w XVI w. Prussynowicze minor, wś i os. , pow. łaski, gm. i par, Lutomiersk. P. mają 13 dm. , 90 mk. , 113 mr. włośc; P. Kwirynów 3 dm. , 22 mk. , 109 mr. kolonistów. Według Lib. Ben. Łask. I, 379 łany dworskie dawały dziesięcinę plebanowi w Górce Pabiańskiej, zaś kmiece prepozyturze łęczyckiej, wś należała jednak do par. Mikołajewice. Prusinowo 1 al. Pruska Wieś, niem. Preusendorf, dok, 1375 Pruschendorf, na początku XVI w. , Prusssendorf, 1648 Pruszewo, wś kośc, pow. wałecki, st. pocz. Ruszona, 6, 5 klm. odl. , par. kat. Nakielno, szkoła ew. w miejsca. P. leży na wschód od Tuczna, a na płd. zachód od Wałcza, ma 506, 46 magd. mr. ; 1868 r. 33 bud. , 7 dm. R. 1641 istniał tu drewniany kościół katol. , filia do Tuczna. Teraźniejszy kościół murowany pochodzi z r. 1864. Jeden dzwon data zrobić Urszula v. Wedel r. 1607. Tutejszy murowany kościół ewang.

Prusinowo

Prusińska

Prusinowo

Prusinowo

Pruska

Pruska Górka

Pruska Łąka

został zbudowany r. 1843 ob, Bauu. Kunstdenkmaeler von WestPreussen, IV, str. 435 456. 2. P. , dobra ryc. , tamże, 488, 17 ha roli or. i ogr. , 38, 3 łąk, 7, 66 pastw. , 257, 36 lasu, 16, 52 nieuż. , 29, 62 wody, razem 837, 63, ha; czysty dochód z gruntu 5077 mrk; gorzelnia parowa, młyn parowy, cegielnia, hodowla bydła. W 1868 r. 25 bud. , 11 dm. , ze wsią razem 255 mk, 100 kat. , 155 ew. R. 1805 posiadał te dobra v. der Goltz; były one wtedy oszacowane na 22, 000 tal. Nazwa P. wskazu je na osadzonych tu Prusaków ob. Gesch. d. Dt. Croner Kr. von Schmitt, str. 241. Zdaje się także, że tę samą miejscowość, pod na zwą Pruszewo, wymienia taryfa z r. 1648. W 1375 r. nadaje w. m. Winrych z Knyprody wiernym braciom Mikołajowi Nitzen i Janowi Hanus i ich spadkobiercom 40 wł. w P. Pruschendorf i 10 w Stręcznie Sterns na prawie chełm. Oprócz tego do łączamy jez. Coldalensek, w którym mogą dla własnej potrzeby małemi narzędziami ło wić. Za to będą czynili jedne służbę w lekkiej zbroi na każde zawołanie i będą nam pomagali przy budowlach. Ponieważ gleba tu mniej ży zna, dla tego będą nam płacili od każdej osia dłej włóki tylko po korcu owsa, a na uznanie naszej zwierzchności 1 funt wosku i 1 fenik chełmiński na św. Marcin. Dan w Kosubudach we wtorek po św. Marcinie ob. Dregera odpi sy w Peplinie, str. 23. 3. P. Nowe, niem. Neu P. , dobra ryc, tamże, st. pocz. od r. 1883, odl. od Wałcza 13, 8 klm. W 1868 r. 22 bud. , 9 dm. , 120 mk. , 40 kat, 80 ewang. Dobra te obejmują razem z folw. Gruenwald i Rohrkalk 991, 93 ha; tartak parowy; hodowla bydła i owiec. Kś. Fr. Prusinowo 1. wś na pol. prus. Mazurach, pow. ządzborski, st. pocz. Piecki. Frycz v. Lucken, starosta szestyński, sprzedaje braciom Piotrowi i Pawłowi na prawie chełmińskiem 30 włók w polu prusinowskiem. 2. P. , Prusenaw dok, dobra na pol. prus. Mazurach, pow. nibor ski, 5 klm. od miasta pow. , st. p. , tel. i kol. żel. Działdowa, o 2 klm. od granicy królestwa pol skiego. P. istniało już r. 1455. Ad. N. Prusińska Buda, wś, pow. klimowicki, gm. Kostiukowicze, ma 63 dm. i 353 mk. ; tartak, zatrudniający 20 ludzi i produkujący za 2000 rs. rocznie. Pruska, w XV w. Proszka, w XVI Proska, wś, pow. pińczowski, gm. i par. Opatowiec. W 1827 r. było 9 dm. , 56 mk. W XV w. wś należała do par. Opatowiec, była własnością wójta z Pilzna, miała łany kmiece, karczmę, zagrodników, z których płacono dziesięcinę, wartości 2 grzywien, biskup, krakowskiemu. Z folw. szła dziesięcina do Opatowca Długosz, L. B. , II, 409. Według reg. pob. pow. wiślickiego w 1508 r. Jan Królewski, właściciel Proski i części Mistrowic płacił poboru gr. 22 d. 9. W r. 1579 wś Proska, w par. Opatowiec, własność Rafała Węchadłowskiego miała 2 zagr. , 1 biednego Pawiński, Małop. , 214, 486. Br. Ch. Pruska, fol. , pow. szczuczyński, gm. Pruska, par. Bargłów. Leży na granicy pow. augustowskiego. Wieś, stanowiąca dawniej jedną całość z fol. , leży częścią w pow. augustowskim. Ogólny obszar wynosi 3188 mr. W 1827 r. było 2 dm. , 19 mk. P. gmina należy do s. gm. okr. III w os. Rajgród, tamże jest st. poczt. odl. 10 w. , urząd gminny we wsi Tajno. Gmina ma 3631 mk. , rozl. 16, 193 mr. W skład gul. wchodzą wś szlach. Górskie i włośc. wsie Barszcze, Karczewo, Dręstwo, Karwowska Wólka, Kruszewo, Kroszówka, Orzechówka, Pruska, Tajno, Tajenko, Woznawieś. 2. P. Mała, wś, pow. augustowski, gm. Dowspuda, par. Janówka, odl. od Augustowa 11 w. , ma 23 dm. , 213 mk, 621 mr. W 1827 r. było 15 dm. , 86 mk. Wchodziła w skład dóbr donacyjnych Dowspuda. 2. P. Wielka, pow. augustowski, gm. Dowspuda, par. Janówka, odl. od Augustowa 10 w. , ma 39 dm. , 307 mk. W 1827 r. było 26 dm. , 174 mk. Br. Ch. Pruska 1 wś, pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 4 okr. pol. , gm. Kamieniec Litewski, o 40 w. od Brześcia. 2. P. , wś i dobra, tamże, o 32 w. od Brześcia. 3. P. , wś i dobra, pow. kobryński, w 1 okr. pol. , gm. Pruska, o 12 w. od Kobrynia. Włościanie zapłacili 5422 rs. wykupu za nadaną ziemię. Zarząd gminy we wsi Czerewiczyce. Pruska Górka, zaśc. nad pot. , pow. oszmiański, w 1 okr. pol. , o 34 w. od Oszmiany, 5 dm. , 54 mk. katol. Pruska, potok, powstaje po płd. wsch. stronie góry Litacza 652 mt. , w gm. Trzetrzewina, pow. nowosądecki, płynie na płd. wsch. przez Niskową a powyżej Świniarska zlewa się do Dunajca. Długość biegu 7 klm. Br. G. Pruska Glerłoża, niem. Pr. Goerlitz, dom. i młyn, pow. ostródzki, 7 klm. od st. pocz. , tel. i kol. żel. Bergfredy. Obszar 506 ha. Pruska Kępa, pow. wągrowski, ob. Kołodziąż i Kępa Pruska, Pruska Łąka, niem. Preussisch Lanke al. Preusslanken, dok. Pr. Langka, dobra ryc, pow. toruński, st. poczt, , tel. i kol. Kowalewo, 6 klm. odl, 515, 17 ha roli orn. i ogr. , 31, 08 łąk, 65 lasu, 15 nieuż. , 0, 88 wody, razem 627, 13 ha; czysty dochód z gruntu około 6750 mrk, hodowla krów i świni. Właścicielem w 1858 r. Kalinowski, 1886 r. Emil Steinbart. Par. kat. Wielka Łąka, ew. Grębocin. W 1868 r. 25 bud. , 15 dm. , 179 mk, 143 kat. , 36 ew. Za czasów krzyżackich należała ta osada do komturstwa kowalewskiego. W wizyt. Potockiego z r. 1706 czytamy, że dobra te posiadał

Prust

Prusy

Pruska

Pruski

Pruski Holąd

Pruskie

Pruskołęka

Pruskowicze

Pruślin

Pruśnica

Pruśnik

Prusniszki

Prusocin

Prusoły

Prusów

Prusów Borek

Prusowo

Prusowszczyzna

Prussen

Prussiszken

Prussy

wówczas Zygmunt Dąbski, płacił mesznego 3 korce żyta i tyleż owsa; dawniej było tam 3 kmieci, wówczas nie było żadnego str. 146. Pruska Wieś, ob. Prusinowo, Pruska al. Czeczewiński Potok, dopływ Dunajca ob. . Pruski, pow. łęczycki, ob. Pruszki, Pruski 1. folw. na prawym brz. Horynia, pow. Ostrogski, o 15 w. aa płn. od Ostroga, założony w ostatnich czasach na gruntach wsi Stadnik, należy do Adolfa Jełowickiego, b. marszałka pow. krzemienieckiego, ma glebę czarną, wydającą obficie proso i pszenicę. 2. P. , w dokum, Prusy, wś na lewym wzgórzystym brzegu Horynia, pow. Ostrogski, o 30 w. na płn. od Ostroga, na płd. zach. od mka Hoszczy, ma glebę urodzajną, czarnoziem z podkładem gliniastym. Wieśniacy trudnią się tylko rolnictwem i są dość zamożni. Wś ta należała niegdyś do Hulewiczów, potem do Czarneckich, w końcu do Zwolińskich, w posiadaniu których do dziś pozostaje. Ob. Pamiat. Kij. Arch. Kom. , t. IV, cz. 2 88, 108. Z. Róż. Pruski Holąd, ob. Holąd Pruski. Pruskie, niem. Pruski, kol. , pow. świecki, st. pocz. Gacki, par. kat. Osie 1 1 4 mili odl. , 457, 63 magd. mr. W 1868 r. 32 bud. , 15 dm. , 92 mk. kat. Pruskołęka, wś, pow. przasnyski, gm. Zaręby, par. Chorzele, odl. o 28 w. od Przasnysza, ma 19 dm. , 107 mk. , 280 mr. ziemi użytecz. i 88 mr. nieuż. Pruskowicze, wś nad rz. Berezyną, pow. oszmiański, o 35 w. od Oszmiany, ma 5 dm. , 43 mk. , 35 prawosł. , 8 katol. Pruślin, wś, pow. odolanowski, o 4 klm. na wschód od Ostrowa, pod Wielkiem Wysockiem; 23 dm. , 227 mk. 208 katol i 19 Prot. ; par. , poczta i st. dr. żel. w Ostrowie. W r. 1579 należał P. do częściowych właścicieli Pruślińskich, a wr. 1618 do Augustyna Bobrowskiego, Piotra Rosowskiego i Jadwigi Pruślińskiej. Pod P. , ku północy, znajduje się z czasów wojen Napoleońskich cmentarz w sosnowym lasku między dwoma pagórkami. Na polach wiejskich wykopano różne popielnice z popiołami, czaszki ludzkie, monety obce. Pruśnica, ob. Pruźnica. Pruśnik, ob. Prudnik Prusniszki, w spisie w 1866 r. Prusiszki, wś włośc. nad jez. Galpie, pow. trocki, w 2 okr. pol. , gm. Sumiliszki, okr. wiejski Budzile, o 4 w. od gminy a 22 w, od Trok, ma 3 dm. i 47 mk katol. podług spisu z 1864 r. wraz ze wsią Jurażelis ma 26 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Sumiliszki. Prusocin. wś i fol. nad rz. Działdowką, pow. mławski, gm. Ratowo, par. Strzegowo, odl. 23 w. od Mławy, ma 11 dm. , 111 mk. ziemi włośc. 358 mr. , w tem 254 orn. Folw. należy do Radzimowic. J. O. Prusoły, pow. Nisko, ob. Nowawieś 11. Prusów al. Pruszów, dział górski i lesisty w Beskidzie Żywieckim, między Solą od zach. a Żabnicą od wsch. , na granicy gm. Milówki i Żabnicy w pow. żywieckim. Las od płd. zach. zowie się Milowskim, dalej na płd. las Sucha Góra, na płn. las Tynionka, a na wsch. las Prusów. Najwyższy szczyt tego działu wznosi się 1009 mt. npm. Miejsce znaku triang. Br. G. . Prusów, grupa zabudowań w gm. Milówka, pow. żywieckim, w wsch. części wsi, na płd. stoku góry Prusowa, na polanie śródleśnej. W 1880 r. 19 dm. , 84 mk. Ob. Milówka. Br. G. Prusów Borek, wś na pol. prus. Mazurach na płd. wschód od mta pow. Szczytna. Prusowo, uroczysko, pow. orszański, fabryka zapałek, zatrudniająca 16 ludzi, produkująca rocznie 2500 pudełek po 1000 paczek zapałek, wartości 2125 rs. Prusowszczyzna, fol. , pow. słonimski, w 2 okr. pol. , gm. Żyrowice, o 13 w. od Słonima. Prussen 1. Martin niem. , wś, pow. kłajpedzki, st. pocz. Dawillen. 2. P. Michel, ob. Plicken, Prussiszken niem. , wś, pow. kłajpedzki, st. pocz. , tel. i kol. żel. Proekuls. Prussy, ob. Prusy. Prussy, ob. Patków 2. . Prust niem. , dobra ryc. w Pomeranii, pow. Greifenberg, st. pocz. tamże. Prust niem. , ob. Pruszcz. Prusuma, dwór, pow. szawelski, gm. Zagory, o 68 w. od Szawel, Prusy 1. al. Prussy wś włośc, pow. grójecki, gm. Nowawieś, par. Warka, ma 126 mk. , 247 mr. 2 P. , wś włośc. , pow. nowomiński, gm. i par. Mińsk, ma 38 mk. , 66 mr. 3. P. , wś włośc. , pow. sochaczewski, gm. Seroki, par. Pawłowice, ma 106 mk. , 330 mr. W 1827 r. było 9 dm. , 69 mk. 4. P. , wś i folw. pow. skierniewicki, gm. i par. Głuchów, odl. 20 w. od Skierniewic, m. a 254 mk. W 1827 r. było 23 dm. , 199 mk. Dobra Prussy składały się w 1886 r. z folw. Prussy i nowo założonego fol. Nowiny, rozl. mr. 1378 gr. or. i ogr. mr. 857, łąk mr. 113, past. mr. 34, lasu mr. 342, nieuż. mr. 32; bud. mur. 13, z drzewa 22; płodozmian 8 i 9 polowy; las nieurządzony. Wś P, os. 20, z gr. mr. 248; wś Dzielnica os. 9, z gr. mr. 139. 5. P. Górne, wś i fol. , pow. opatowski, gm. Czyżów Szlachecki, par. Przybysławice, odl. od Opatowa 20 w. , ma 20 dm. 221 mk. W 1827 r. było 17 dm. , 107 mk. 6. P. Dolne, wś, pow. opatowski, gm. Czyżów Szlachecki, par. Przybysławice, odl. od Opato

Pruska Wieś

Prusuma

Prusy

Prusy

wa 24 w. , ma 13 dm. , 118 mk. , 122 mr, ziemi włośc. W 1827 r. było 11 dm. , 52 mk. Dłu gosz podaje iż wieś P. należała do Jana Grada, h. Rawa. We wsi były cztery campi alias ni wy okopane dokoła rowami i łąka, należące do wikary i probendy Dwikozkiej w Sando mierzu. Role te dawały wikaryuszowi grzywnę czynszu rocznie Lib. Ben. I, 379. We dług reg. pob. pow. sandomierskiego z r. 1508 wś Prussy, Żyrniki, część Skrobaczewa, wła sność Mikołaja Swata z Piasecznej, płaciły poboru 4 grzywny. W roku 1578 Jan Slabkowski miał w Prusach 11 osad. , 5 1 2 łan. , 7 zagr. z rolą, 4 kom. , 4 biednych Pawiński, Małop. , 181, 439. Dobra P. składały się w 1887 r. z fol. P. , Józefków i nomenkl. Ce gielnia, rozl. mr. 1245 fol. P. gr. or. i ogr. mr. 647, łąk mr. 7, past. mr. 37, nieuż. mr. 6, oddano włościanom za służebności mr. 39, ra zem mr. 736; bud. mur. 4, z drzewa 16; pło dozmian 16 polowy; fol. Józefków z nomenkl. Cegielnia gr. or. i ogr. mr. 502, past. mr. 1, nieuż. mr. 6, razem mr. 509; bud. z drzewa 11; wieś P. Górne osad 17, z grunt. mr. 176. 7. P. , w dok. Prussi, Pruszy, wś, pow. stopnicki, gm. Szczytniki, par. Stopnica. W 1827 r. było 11 dm. , 107 mk. W XV w. P. nale żały do par. Stobnica, były własnością Jana z Rytwian, kaszt. krakowskiego. Z łanów kmiecych płacono dziesięcinę biskup. krakow skiemu. Z folwarku rycerskiego dawano dzie sięcinę do Stobnicy Długosz, L. B. , II, 442. Według reg. pobor. pow. wiślickiego z r. 1579 wś Prussy, własność kasztelana krakowskie go, miała 4 osad, 1 1 2 łan. , 2 zagr. , 1 biedne go Pawiński, Małop. , 233. Br. Ch. Prusy 1. wś, pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , gm. Łuck, okr. wiejski Kozłowsk, o 3 w. od gminy a 63 w. od Dzisny, ma 5 dm. , 55 mk. w 1864 r. 13 dusz rewiz. . 2. P. , wś poleska, pow. bobrujski, w 3 okr pol. hłuskim, gm. Osowiec, przy krzyżowych drogach z Małych Jaminek do Pasieki i z Plusna do Dokoła, ma 35 osad pełnonadziałowych. Miejscowość odosobniona, ponura, grunta piaszczyste, nizinne 3. P. , mały zaśc. poleski, pow. borysowski, w 1 okr. pol. chołopienickim, przy drożynie z zaśc. CzornyOsol do Zebeńkowa; grunta lekkie. 4. P. , wś i fol. w pobliżu zlewu rzek Morocza i Moży, pow. słucki, w 3 okr. pol. kopylskim, gm. cimkowicka. Wś ma 46 osad pełnonadziałowych; fol. , niegdyś radziwiłłowski, dziś ks. Wittgensteinów, ma około 67 włók w glebie wybornej, pszennej; miejscowość małoleśna, łąki piękne. 5. P. , wś i fol. poradziwiłłowski, pow. słucki, w 1 okr. pol. starobińskim, gm. carowska, przy drodze z Kosynicz do WielkiegoMłyń ska, ma 51 osad pełnonadziałowych. Folwark, obecnie dziedzictwo ks. Wittgensteina, ma około 67 włók. Grunta nieco faliste, lekkie ale urodzajne, miejscowość dość leśno. A. Jel. Prusy 1 wś u źródeł rzki Prusianki, pow. czerkaski, o 5 w. od Rajgrodu, ma 1951 mk. prawosł. i 9 katol. ; cerkiew p. w. św. Michała Archanioła, wzniesiona w końcu zeszłego wie ku, uposażona jest 36 dzies. ziemi. W pobliżu wsi znajduje się kilka dawnych mogił. Wś ta należała do hr. Samojłowa, następnie do Tar nowskich, od których przeszła do ich wierzy cieli Skrzebickich, Ruszczyców, Protosawickich i Turczaninowej. W 1863 r. posiadali tu bracia Macewicze 3274 dzies. ; Mitrochin 304 dzies. ; Zenon Fisz 323 dzies. ; Edward Protosawicki 239 dzies. Była tu cukrownia Macewicza, 1847 r. założona. 2. P. , wś nad rz. Rosią, przy ujściu do niej strum. Buszowe Stawy i rz. Horochowatki, pow. wasylkowski, o 1 w. od t. z. Wału Trojana, ma 738 mk. prawosł. i 78 katol. Cerkiew p. w. św. Trój cy, drewniana, wzniesiona w 1760 r. na miejsae dawnej, uposażona jest 47 dzies. ziemi. We wsi przy ujściu Horochowatki do Rosi znajduje się starożytne horodyszcze, mające przeszło 4 dzies. obszaru, oraz kilka mogił. Należy do klucza białocerkiewskiego hr. Branickich. J. Krz. Prusy, w XV w. Prussy, wś z os. Topolowa, pow. krakowski, par. rz. katol, w Raciborowicach. Wś leży przy gościńcu z Krakowa do Proszowic, wznies 294 mt. npm. Teren wznosi się zwolna ku północy, zkąd spływa do Dłubni mały potoczek. Glebę składa glinka urodzajna. P. mają 28 dm. i 167 mk. rz. katol. ; szkoła ludowa. Na obszarze wiek. pos. J. Johna jest 5 dm. , 51 mk. 47 rz. katol. , 2 Prot. i 2 izrael. . Z całego obszaru 482 mr. należy do pos. większej 289 mr. 236 mr. roli, 25 łąk, 25 pastw. i 3 lasu a do pos. mniejszej 193 mr. 154 mr. roli, 16 łąk i 23 pastw. . P. graniczą na płn. z Sulechowem, na wschód z Dojazdowem, na płd. z Łuczanowicami i Grębałowem a na zachód z Raciborowicami. Istniały już w XV w. Długosz, L. B. , II, 58. Prusy 1. z Tomaszówką, wś, pow. lwowski, 12, 18 klm. na płn. wschód od sądu pow. i urz. poczt. we Lwowie, 7, 2 klm. od urz. tel. i st. kolei Karola Ludwika w Barszczowicach. Na płn. leżą Żydatycze i Zapytów, na wschód Pikułowice, na płd, Kamienopol, na zach. Sroki przy Laszkach. Wieś leży w dorzeczu Wisty. Połudn. część obszaru przepływa Pełtew od zachodu na wschód. Środkowa część obszaru wznosi się do 269 mt. Na lew. brzegu Pełtwi leżą zabudowania wiejskie; prawy brzeg moczarzysty 239 mt. , również jak i krawędź północna; są torfowiska. Niwy w stronie zachodniej zowią się Jampul. Własność wiek. spadkob. Kornelego Krzeczunowicza ma roli or. 394, łąk i ogr, 65, past. 13 mr. ; wł. mn.

roli or. 686, łąk i ogr. 290, past. 161 mr. W r. 1880 było 175 dm. , 1081 mk w gminie, 7 dm. , 94 mk. na obsz. dwor. ; 1128 rz. kat. , 20 gr. kat. , 27 izrael. ; 1151 Polaków, 22 Niemców. Par. rz. kat. w miejscu, dek. lwowski zamiejski. Do parafii należą Kamienopol, Laszki, Pikułowice, Podborce, Sroki i Żydatycze. Dokumentem wydanym we Lwowie d. 23 października 1485 r. ob. Liske, A. G. Z. , t. VI, str. 211 nn. odnawia i zatwierdza Kazimierz Jagiellończyk założenie i uposażenie kościoła w P. Kościół ten był założony i uposażony na wiele lat przed r. 1485, skoro król mowi bacząc, że kościół parafialny we wsi naszej Prusy nie posiada uposażnych przywilejów na wszystkie w ogóle i w szczególności doń zdawna, jak z pewnego dowiadujemy się źródła, należące niżej opisane pożytki, należytości i dochody, postanowiliśmy wznowić, jakoż i wznawiamy niniejszem akt uposażenia i t. d. We wsi jest kościół murowany, postawiony w r. 1825, konsekrowany 1837 r. p. w. św. Bartłomieja; na cmentarzu kaplica publiczna. Par. gr. kat. w Pikułowicach. We wsi jest szkoła etat. 2klas. Wś, o ile się zdaje, została założona za czasów Władysława Jagiełły na gruntach królewskich wsi Kamienopola i osiedlona jeńcami zabranymi w wojnach z krzyżactwem. Dotąd jeszcze w Prusach mieszka 9, w Kamienopolu i Srokach po jednym a w Podborcach 4 gospodarzy nazwiskiem Prajs, a nadto w tych siołach i pobliskich Pikułowicach i Żydatyczach spotykamy nazwiska Abel, Tryz, Hammel, Prygel, Radier, przytem w P. wyjątkowo język polski i obrządek łaciński dotąd utrzymują się ob. Dodatek do Gazety Lwow. 1851, str. 115, 119 i 124. W r. 1433 Wincenty z Szamotuł, kaszt. międzyrzecki i ststa ruski, i Dobko ze Sprowy, podkomorzy ruski, ustanawiają z polecenia królewskiego granicę między wsiami P. i Sroki A. G. Z. , t. V, str. 72. W r. 1554 pozwala Mikołaj Odnowski z Fulsztyna, woj. krakowski i lwowski, wójtowi i poddanym z P. wrąb w Dąbrowie Barszczewickiej Arch. Bernard. we Lwowie, C, t. 475, str. 1056. W r. 1558 zawiadamia Zygmunt August spadkobierców Mikołaja Hineka, że wydelegował komisarzy do uregulowania sprawy o wójtostwo w P. ib. , C. , t. 330, str. 223 W r. 1604 nadaje Zygmunt III prawem dożywotniem wś P. Mikołajowi Kuropatwie, stolnikowi halickiemu ib. , C. , t. 360, str. 564. W r. 1650 nadaje Jan Kazimierz tę wieś Tomaszowi i Annie Jankowskim ib. , C. , t. 400, str. 765. W lustracyi z r. 1661 i 1662 rkp. Ossol, Nr. 2834, str. 93 czytamy Tej wsi posessorami Panowie Kasper Wandałkowski z Panią Zofią Gosławską, małżonkowie, in solidum ex cessione Genorosae Annae Krakowska, generosi olim Thomac Jankowski relictae viduae vigore consensus Sacrae Regiae Majestatis do data Leopoli die 9 mensis augusti anno 1653 factae et recognitae, którą una cum intromissione pokazano. Tenże pan dzierżawca wzwyż pomieniony produkował przywilej z podpisem Króla Imci Jana Kazimierza z r. 1654. Ta wieś ode Lwowa mil 2 leży, od starostwa lwowskiego oderwana, na półłanach Nr. 15 zdawna zasiadła, na których kmieci pociągłych bywało Nr. 15. A teraz tylko 12. Na ćwierci łanu każdy z nich siedzi. Przychodnich 7 a ojczyców 5. Czynszu z półłanku dawać powinni po gr. 17 1 2, co uczyni od poddanych 12 zł. 7. Kur, gęsi, jajec, owsa i stróżnego nie dają, jako się z lustracyi 1628 r. pokazało. Poddani z tej wsi z ćwierci łanu dwa dni w tydzień od poranka do wieczora robić powinni, a od św. Jana aż do św Marcina po 3 dni rabiają. Zagrodników w tej wsi przed wojną bywało 3, ci żadnego nie dawali czynszu, tylko dzień w tydzień robić byli powinni; teraz nie masz żadnego. Wójtostwo jest w tej wsi, którego posessorami wzwyż pomienieni Jm. PP. Kasper Wandałkowski z JWP Zofią Gosławską, małżonką swą, in solidum za konsensem Jana Kazimierza de data Leopoli 9 augusti A. D. 1653 z kancelaryi króla wydanym. Do tego wójtostwa jeden tylko łan roli należy. Poddani wszyscy z tej wsi przez cały rok 12 dni panu wójtowi odrobić powinni. W tej wsi jest kościół drewniany; jus collationis królowi należy. Venerabilis Andreas Kulicki Parochus. Dziesięcina temuż ks. plebanowi w Kamienopolu po folwarku wytyczna należy, a z Prus tuteczni poddani według dawnego zwyczaju i postanowienia meszne temuż księdzu Plebanowi z półłanku żyta pół kłody i owsa także dawać powinni; w Laskach pewno Laszkach także po folwarku wytyczna temuż ks. Plebanowi należy dziesięcina. Karczma w tej wsi była przed wojną, która spalona. Wkładamy to na p. dzierżawcę, aby onę pobudował i prowentu z tej karczmy do skarbu Rzpltej płacił złp. 20. Młyn w tej wsi przed wojną kozacką był, teraz spustoszał. Wybrańca ta wieś z Boroszenicami i Nawozem do obozu co rok wyprąwuje. Granicę ta wieś ma z Żydatyczami, wsią kapitulną z jednej, z Zapytowem, wsią JmP. Krakowskiej z drugiej, z Piekiełowicami t. j. Pikułowice, wsią kapitulną z trzeciej, z Kamienopolem, wsią Króla JMCI z czwartej strony, zewsząd spokojne. Summa prowentu z tej wsi złp. 27. Folwark w tej wsi jest nowo kosztem niemałym teraźniejszego p. Dzierżawcy zbudowany. Obora. Urodzaj folwarkowy wymieniony szczegółowo. Suma prowentu z tego folwarku facit zł. 172 gr. 15. Czeladź folwarkowa Urzędnikowi z żoną salarium na rok zł. 20. Summa dochodów wszyst

Prusy

kich ze wsi Prus i folwarku defalcatis salariis facit 179 zł. 15 gr. W r. 1678 potwierdza Jan III zrzeczenie się dożywocia na wsi P. przez Adama i Zofią Słażewskich na rzecz Zbigniewa Bliskowskiego ib. , C. t. 437, str. 1748. W tymże roku wypuszcza Zbigniew Bliskowski, podstoli lubelski, pułk. J. K. M. , dzierżawca wsi Prus, dwa puste dworzyska w tejże wsi położone, Emanuelowi de Jona Jonie, dr. medycyny, w dzierżawę i pozwala je zabudowywać i osadzać ib. , C, t. 445, str. 662. W r. 1682 pozwala Jan III Cecylii Bliskowskiej zrzec się dożywocia na rzecz Zygmunta Gałeckiego ib. , C, t. . 443, str. 748. W r. 1691 pozwala Jan III Zygm. Gałeckiemu, wielkiemu kuchmistrzowi kor. , i Rozalii z Dziedoszyc, małżonkom, odstąpić praw swoich do dożywocia na wsi P. na rzecz Jana i Anny Krosnowskich ib. , C, t. 174, str. 1825. W r. 1729 daje August II Stefanowi Potockiemu, marsz. nadwornemu, i żonie jego Teresie z Kąckich dobra P. w dożywocie ib. , C, t. 524, str. 1621. W r. 1767 pozwala Stanisław August Ewie z Kaniewskich Potockiej, wdowie, zrzec się dożywocia na wsi P. na rzecz syna Wincentego ib. , C, t. 610, str. 233. 2. P. , grupa domów Radrużu, pow. Rawa Ruska. 3. P. , wś, pow. Samborski, 20 klm. na płd. wsch. od Sambora, 8, 5 klm. na płd. zachód od sądu powiat. i urzędu poczt, w Łące, 5 klm. na płd. wschod od st. kol. i st. tel. w DublanachKranzbergu. Na zachód leżą Nowoszyce, na płn. Dublany i Tatary, na wsch. Ortynice i Byków, na płd. Bronica pow. drohobycki. Półn. część wsi przepływa dopływ Dniestru Bystrzyca. Wchodzi ona tu od zach. z Nowoszyc, a płynie na płn. wsch. do Ortynic. Zabudowania wiejskie leżą w środku obszaru. Płn. wsch. część wsi przerzyna kolej naddniestrzańska. Włas. wiek. Leonard Rychlicki ma roli or. 8, łąk i ogr. 10, past. 6 mr. ; wł. mn. roli or. 568, łąk i ogr. 202, past. 164 mr. W r. 1880 było 136 dm. , 657 mk. w gm. ; 46 rz. kat. , 561 gr. kat. , 50 izrael. ; 25 Polaków, 582 Rusinów, 50 Niemców. Par. gr. kat, w miejscu, dek. mokrzański. Do par. należą Nowoszyce. We wsi cerkiew drewniana p. w. Wzniesienia Krzyża św. , zniszczona przez pożar d. 24 grudnia 1886 r. Jest tu kasa pożycz, gminna z kapit. 418 zł. w. a. Za czasów Rzpltej należała wieś do dóbr koronnych ekonomii Samborskiej, w ziemi przemyskiej. W lustracyi z r. 1686 rkp. Ossol. , Nr. 1255, str. 81 czytamy W tej wsi jest folwark do Dublan należący; ten jest folwark dworski. W nim izba z oknami dobrymi i piecem, drzwi na zawiasach. Druga izba czarna, albo piekarnia, sernik, chlew z chrustu, obora dla bydła z chrustu, spiżarnia z drzewa zbudowana. Stodoła płotem ogrodzona, brogów 3. Ogrody tamże zasiane, ale nie zrodziły. Sad jest, ale nie obrodził tego roku, a kiedy obrodzi, dają z niego zł. 40. Tego roku zaprzedany za złp. 30. Zasiewek tamże żyta zasiano na zimę miary drohobyckiej półmiarków 76, owsa 80, grochu 2, jęczmienia 19, tatarki 11 1 2, konopi 1. Ta wieś ma łanów 3 1 2. Między tymi jest popowskich ćwierci 2, mielnicka 1, Tymonowa 1, karczmarskiej 1 2, u popa zabranej gromadzkiej ćwierci 1 2 ćwierć cale zarosła 1; osiadłych tedy zostaje do pańszczyzny należących ćwierci 8. Powinności poddanych tej wsi Robią z łanu każdego dni 6 od południa. Zakos, obkos, zażen, obżen, to jest dni 4 od południa Na szarwarki do młyna bez pańszczyzny pójść i robić powinni. Soli wywieźć powinni do składu z każdej ćwierci po beczek 6, a na myto dają im od beczki po gr. 5. A kiedy soli nie wożą, tedy za każdą beczkę płacą po gr. 24. Stróżę odprawują po jednemu na noc bez pańszczyzny. Przędzy uprząść powinni z pańskiego przędziwa z ćwierci po łokci 3. Konopi pańskich namoczyć, wymiędlić i wytrzeć pół kopy powinni i tak oddać wytarte. Krup hreczanych z pańskiej hreczki oddać powinni półmiarek. Gęś jedne z ćwierci, kur 2, jajec 6. Czynszu dają z ćwierci pociężnej po gr. 16; owsa miary Samborskiej z ćwierci dają po półmiarku jednym; od chlebnika każdego płacą czynszu gr. 2 1 2; pop płaci czynszu z pół łanu zł. 2; z kaczmarskiej pół ćwierci z obszarem płacić powinno zł. 16; z mielnickiej ćwierci płacą zł. 4. Zagród w tej wsi jest 5, z tych każdej płacą na rok zł. 2. Michał Popowicz z obszaru dworskiego, Mutryca i Zawyja innych nie pełniąc powinności jako z gruntu folwarkowego podług ostatniej rewizyi płacić ma zł. 30. Michał drugi Popowicz z obszaru dworskiego, nad brzegiem Bystrzycy leżącego, płacić powinien jako z gruntu folwarcznego po złp. 30. Łąki przy tej wsi dworskie poddani z Jakubowej Woli posiec, zgrabić i w styrty ułożyć bez pańszczyzny powinni, a tej roboty nie powinni im poddani z Prus pomagać. Ponieważ doniesiono nam, że Popowiczowie na ćwierci roli siedzący podymnogo nie chcą płacić, tedy widząc to być z uciążeniem poddanych, uznawamy, aby ciż Popowiczowie z chlebników swoich podymne równo z innymi poddanymi płacili, czego dwór dublański doglądać powinien. Także p. Jakubowski z roli ćwierci gromadzkiej podatki wszystkie aby do gromady płacił nakazujemy, i żeby zagrodnika J. Kr. Mości do gromady należącego, sobie jako do roboty tak do poddaństwa nie niewolił. Dymitr Mykita także do tych podatków wszystkich z roli kaczmarskiej należeć będzie powinien, i aby w szynkach arendarzowi doroszowskiemu nie przeszkadzał nakazujemy, i aby młyn Ortyński do kontraktu dublańskiego arendarzowi

Prusy

Prusy

oddał znajdujemy. A kiedy się na jakie podatki składać będą, tedy sami się rachować z łanów mają. Na prażniki, także i inne akty weselne albo chrzciny piwo im i gorzałki zrobić wolno będzie bez szynkowania, które do dnia drugiego wypić będą powinni. W inwentarzu z r. 1760 rkp. Ossol. , Nr. 1632, str. 22 i 23 czytamy Ta wieś osiadła na łanach 3 1 2 czyni ćwierci 14, videlicet gromadzkich roboczych ćwierci 3, arendownych 5, pustych, które gromada pozostawiała 2 1 2; do tych mielnicza, Miklaszewska zwana 1, popowskich 2, kaczmarskiej 1 2. Chlebnika gromadzkiego znajduje się ad praesens Nr. 12. Czynsze z tej wsi wymienione szczegółowo czynią 85 zł. 21 gr. Item w tejże wsi Prusach płacić powinni czynsz roczny, jako to JmPan Olszewski z pół ćwierci kaczmarskiej z obszarami zł. 16, który wszelkie podatki, tak hybernę, expenszczyznę, pogłówne i inne jako tylko być mogą, wraz z gromadą płacić powinien. Z obszaru dworskiego Mutryca nazwanego i Zawyja, kto trzyma, płacić ma zł. 30. Pam Gujska z przywłaszczonej sianożęci mielniczej do wójtostwa Bykowskiego zł. 4. Summa z obszarów czyni zł. 50. Powinności tej wsi Robią z łanu każdego dni 6 od południa na tydzień, ad praesens z ćwierci 3 roboczych przychodzi na tydzień półdzionków 4 1 2, facit na cały rok 234 półdzionków. W tem sami poddani obrachować się mają i regestr półdzionków dla odrobienia folwarkowi pruskiemu oddać. Zażen, obżen, zakos, obkos, to jest dni 4 pełnią półdzionków 4 każdy z chleba. Na folwarku stróżę po jednemu kolejno odprawują bez pańszczyzny. Przędą z pańskiego przędziwa po łokci 3, a z każdej ćwierci roboczej, ad praesens z ćwierci roboczych 3, przychodzi łokci 9, Krup breczanych z pańskiej hreczki wyrobić i oddać powinni półmacek na rok. Konopi pańskich pół kopy namoczyć, wymiędlić, wytrzeć i wytarte oddać mają. Łąki przy tej wsi dworskie poddani J. Kr. Mości wsi Woli Jakubowej pokosić zgrabić, w sterty ułożyć bez pańszczyzny powinni, a tej roboty nie mają im pomagać poddani pruscy. Na prażniki i inne akty weselne albo chrzciny, piwo warzyć i gorzałkę palić wolno im będzie, bez szynkowania, jednak tylko na własną potrzebę, które trunki do dnia drugiego powinni będą wypić. Dokumentem wydanym d. 24 lipca 1759 r. Dod. do Gaz. Lwow. 1861, Nr. 27 nadaje August III Adamowi i Teresie z Motowidłów Olszewskim, tudzież synowi ich Adamowi Motowidle karczmarstwo we wsi Prusach z półćwiercią pola, tudzież ćwierć pola pustą przy nim leżącą, Miklaszewska nazwaną, po dobrowolnej żyjących jeszcze Iwasia Wielkiego, Iwasia Małego i Stecia Dmytrowych, donataryuszów naszych, rezygnacyi, 4. P. , grupa domów i folwark w Torskiem, w pow. zaleszczyckim. Lu. Dz. Prusy 1. al. Prussy, Prusy Pośrednie, wś i okr. wiejski, pow. pleszewski, o 6 1 2 klm. na płd. wsch. od Jarocina, par. Witaszyce, poczta i st. dr. żel. w Jarocinie, 26 dm. , 194 mk. Około r. 1408 pisał się Dobrogost z Prus, W r. 1579 należały P. do Bartłomieja Pruskiego, a w r. 1618 do Pawła Dobrzyckiego i jednego z Bojanowskich. W skład okręgu wchodzą Dąbrowo i Franowo, cały okrąg ma 30 dm. , 218 mk. 202 kat. i 16 prot. . 2. P. Nowe, os. wiejska, pow. pleszewski, o 11 klm. na wsch. płd. od Żerkowa; par. Żegocin, poczta w Robakowie, st, dr. żel. o 14 klm. w Chrzanie; 3 dm. i 21 mk, kat. 3. P. Zakrzewo, ob. Zakrzew, pow. pleszewski. 4. P. , błota niegdyś, między Dolskiem a Drzonkiem, pow. szremski. E. Cal. Prusy Wschodnie, kraj, księstwo i prowincya. Swiat starożytny znał kraje nadbaltyckie pod innem mianem. Tacyt zwie mieszkańców tych ziem Aestii, mianem przyjętem od narodów germańskich, które ludność tych stron Estami, a kraj Eastland, t. j. ziemię na wschodzie leżącą nazywały. Pod tem nazwiskiem występują w historyi aż pod koniec X stulecia. Dopiero gdy w r. 997 św. Wojciech znalazł w kraju tym śmierć męczeńską, zasłyszano po raz pierwszy o Prusach czyli Prusakach Pruzi, Pruci, Porussi, bo wiadomość przyszła z Polski, a w Polsce tem mianem wyróżniano północnych sąsiadów. Odtąd znika nazwisko germańskie, a miejsce jego zastępuje polskie. Te dawne siedziby zaginionego plemienia stanowią obecnie dziś prowincyą zwaną Prusy Wschod. , tworzącą półn. wscho dnią część królestwa pruskiego. Leży ona pomiędzy 53 8 30 i 55 53 40 płn. szer. a 36 59 6 i 40 33 12 wsch. dłg. Ferro. Graniczy od północy z morzem Baltyckiem, ze wschodu z gub. kowieńską i augustowską, z południa z augustowską i płocką, z zachodu z Prusami Zachodniemi. Obejmują t. z. Stare Prusy czyli kraje, które należały do księstwa pruskiego, jakie utworzył ks. Olbracht po zniesieniu zakonu; Warmią, czyli powiaty olsztyński, brunsberski, licbarski i reszelski; Sambia czyli kraje objęte Dejmą, Pregołą, morzem Baltyckiem, Fryską i Kuryjską zatoką; Litwę czyli część północną; Mazury czyli południową obwodu gąbińskiego. Jakkolwiek urzędowo nazwy się te nie uwzględniają, utrzymały się jednak powszechnie i używane są więcej niż urzędowe. Kształt powierzchni. P. Wschodnie leżą na wielkiej germańskosłowiańskiej nizinie. Wzgórza baltyckoural skie, tu wschodniopruskiemi zwane, ciągną się wzdłuż prowincyi ze wschodu na zachód i dosięgają najwyższej wysokości przy Kerns

Prusy

Prusy Wschodnie

dorfie, 15 klm. na południe od Ostrodu leżącym, wznies. 317 mt. i w górach szeskich, ciągnących się na granicy pow. oleckowskiego i gołdapskiego i sięgających 313 mt. wznies. Znajdują cię jeszcze inne znaczniejsze wyniosłości na płn. zachód od Iławki, t. z. Stablack 216 mi, między rzekami Pasaryą i Łyną, wyżyna sambijska, miejscami 60 mt. stromo spadająca, ze szczytami Galtgarben 110 mt. i Rombinus 75 mt. , między Tylżą i Ragnetą na prawym brzegu Niemna. Z nizin najważniejsze są urodzajne, w łąki bogate niziny nadniemeńskie, tudzież nizina tylżycka między Rusą i Gilią zawarta. Obie zabezpieczone są przeciw powodziom i lodom silnemi tamami i poprzecinane licznymi kanałami, którymi zbyteczne wody odpływają. Ciągną się także niziny nad Pregołą. Na szczególną wzmiankę zasługują t. z. mierzeje, które jakby naturalne, piaszczyste groble odgraniczają Kuryjską i Fryską zatokę od morza. Kuryjska 98 klm. długa a przecięciowo 2 klm. szeroka, należy cała do P. Wschodnich; z wyjątkiem kilku nieznacznych zagajeń, przedstawia jedną wydmę piaskową; Fryska, należąca tylko wschodnią częścią do P. Wschodnich, nie wiele się różni od Kuryjskiej; ciągnie się aż do cieśniny; Piławskiej, dzielącej ją od sambijskiego półwyspu. Gleba i płody. Glebę posiadają P. Wsch. rozmaitą; pszenną mają niziny nad Niemnem, Pregołą i Warmia; piaszczyste są wybrzeża morskie, mierzeje, powiaty niborski, szczycieński i jańsborski; moczary większe znajdują się w pow. labiewskim i pilkałowskim, Z całego obszaru prowincyi przypada na pola, ogrody, łąki i pastwiska 73, 5 Najwięcej gruntów do uprawy mają pow. stołupiański, gąbiński, frydlądzki, rastemborski, pruskoho lądzki, podczas gdy królewiecki i szyłokarczemski najwięcej w łąki obfitują. Sieją tu głównie żyto, pszenicę, owies, jęczmień i sadzą kartofle; pszenica udaje się głównie na obszarze obwodu regencyjnego królewieckiego i około Gąbina; najlepsze koniczyny i trawy wydają niziny nad Niemnem. Len uprawiają na Warmii i około Tylży. Lasu posiada prowincya znaczne obszary, z których 353, 788 ha należy do rządu a 330, 598 ha do gmin i prywatnych właścicieli, razem około 18, 7 ogólnego obszaru. Największe lasy są w powiecie jańsborskim, t. z. puszcza jańsborska, 98 klm. długa a 45 klm. szeroka, tudzież lasy napiwodzkie, lasy nad Rusą i Romintą w pow. gołdapskim. Kruszców i węgla kamiennego prowincya nie posiada; węgiel brunatny znajduje się nad morzem, lecz w nieznacznej ilości. Za to posiadają P. Wschodnie wielkie pokłady torfu, głównie w moczarach nad zatoką Kuryjską i na północnym stoku wschodniopru skich wzgórz. Właściwością prowincyi jest bursztyn, który zbierają nad brzegiem morza, łowią w morzu, gdzie po powierzchni kawałkami pływa, lub za pomocą umyślnie w tym celu zbudowanych statków, t. z. bagerów, wydobywają z zaszlamionego dna zatoki, a także kopią w ziemi wzdłuż sambijskiego wybrzeża. W 1875 r. zebrano 1350 cnt. bursztynu, wartości 1, 145, 000 mrk. Przerabiają go w większej części na miejscu; znaczne partye jednakże wychodzą w stanie surowym zagranicę, mianowicie do Wiednia ob. Glagau, Littauen, str. 191. Hydrografia. P. Wschodnie oblewa na przestrzeni 202 klm. morze Baltyckie. Wybrzeże jego niskie, z wyjątkiem sambijskiego; nad brzegiem gęste ławy piaskowe utrudniają żeglugę. Latarnie morskie stoją przy Piławie, Bruesterost, Nidden, na mierzei Kuryjskiej i przy Kłajpedzie. Zatoka Kuryjska obejmuje 1614, 61 kw. klm. , zatoka Fryska 858, 09 kw. klm. Prócz tych dwóch zatok posiadają P. Wschodnie bardzo liczne jeziora, leżące przeważnie śród wzniesionego pasu tak zwanego pojeziorza baltyckiego, na wysokości około 100 mt. nad powierzchnią morza. Najznaczniejsze leżą w ob. wodzie regencyjnym gąbińskim. Z rzek najważniejsze są Niemen, Pregoła Łyna, Pisek, Drwęca, Gilia, Rus. Liczne są kanały Friedrichsgraben 18 klm. , łączący rzekę Dejmę z Nemoninem, Seckenburski 12 klm. między Nemeninem i Gilią, Wilhelmowski 23, 2 klm. , łączący Atmat z Minią, kanał łączący jeziora Sniardwy, Niewocin i Mamry i kanał łączący jez. Drużyńskie z jez. Miłomłynu, Zewałdu i Ostródu. Kąpiele morskie, licznie odwiedzane, znajdują się w Schwarzort na Kuryjskiej mierzei, Cranz, Naukuhren, Rauschen i Neuhaeuser nad wybrzeżem sambijskiem. Klimat Prus Wsch. przedstawia cechy morskiego północnego klimatu; zmienność częsta i obfitość opadów. Często już w październiku nastają mrozy, a w listopadzie spadają śniegi; zima z nagłemi zmianami w temperaturze trwa aż do kwietnia, mrozy nocne aż do maja czasami. Wiosna bywa krótka, zwykle chłodna i mokra; w lecie padają częste deszcze a nad brzegami morskimi zalegają mgły. Średnie ciepło roczne wynosi podług 20letnich obserwacyi w Kłajpedzie 5, 23, w Tylży 5, 10, w Królewcu 5, 37, w Orzyszu 4, 85 stop. R. Pora wegetacy i trwa przecięciowo 4 1 2 do 5 miesięcy. Chów zwierząt stanowi ważną gałęź przemysłu rolniczego, a rasa tutejszych koni cieszy się uznaniem i znacznym popytem. Do uszlachetnienia rasy przyczyniła się bliskość głównej stadniny królewskiej w Trakenach, największej w kraju, i trzech pomniejszych w Rastemborku. Wystruci i Gudwallen. Oprócz państwowych ma prowincya jeszcze wiele stadnin prywatnych. Nawet mniejsi właści

ciele chowają obok dobrych koni roboczych szlachetniejsze rasy, mogąc je łatwo zbywać, czy to na potrzeby wojska, czy też na dorocznych jarmarkach w Gąbinie, Tylży, Welawie i Królewcu. Bydło chowają w znacznej liczbie w pow. królewieckim, licbarskim, nizinnym, tylżyckim, stołupiańskim i gąbińskim. Mleko odstawiają do najbliższych miast lub przerabiają na masło i ser i posyłają do Berlina, Szczecina i Hamburga. Chów owiec, prawie wyłącznie szlachetnych ras, jest rozwinięty w pow. gierdawskim, rastemborskim, frydlądzkim, iławkowskim i świętosiekierskim. Świń chowają wiele pow. wystrucki, gąbiński, stołupiański i południowa część obwodu regencyjnego królewieckiego. W 1875 r. wywieziono ze stacyi wschodniopruskich kolei wschodniej Ostbahn 32, 979 koni, 3, 811 wołów opasów, 37, 537 bydła różnego, 35, 323 cieląt i świń opas. , 400, 130 świń chudych, 60, 997 prosiąt, owiec, kóz i jagniąt, 40, 689 gęsi. Z dziczyzny znajdują się łosie starannie chowane w lasach w Ibenhorst. Na zastrzelenie jednego potrzeba osobnego pozwolenia gabinetowego. Zatrudnienie mieszkańców, przemysł, handel. Przeważna liczba ludności trudni się rolnictwem, prowadzonem racyonalnie, do kategoryi tej zaliczano w ostatnich latach 40, 5 ogólnej liczby; 16, 1 zajmuje się górnictwem, hutnictwem, przemysłem i budownictwem, 5, 6 handlem a 37, 8 innymi zawodami. Do ostatnich policzono robotników, których liczba 9 wynosiła. Obok rolnictwa trudnią się mieszkańcy wydobywaniem torfu, używanego prawie wszędzie, zwłaszcza przez biedny lud. Doniosłego znaczenia dla mieszkańców prowincyi jest rybołóstwo. Trudnią się niem mieszkańcy wybrzeża morskiego, łowiąc przedewszystkiem lepsze gatunki ryb, jak łososie, dorsze i flądry. Niemniej rozwinięte jest rybołóstwo na obydwóch zatokach, gdzie łowią znane kuryjskie minogi, dalej na Niemnie i jeziorach mazurskich. Znaczną część ryb odstawiają do wielkich miast, wędzone i marynowane przeważnie do Rossyi i zachodnich prowincyi niemieckich. Raki z jezior mazurskich znajdują popyt aż we Francyi. Gorzelnie są liczne, a okowitę zużywają częścią na miejscu, częścią wywożą do Szczecina i Berlina. Niemniej liczne są browary, cegielnie, młyny i tartaki; najznaczniejsze leżą nad Łyną w pow. welawskim i frydlądzkim, nad Pregołą, w pow. wystruckim i nad Niemnem w pow. ragneckim; także wzdłuż brzegów Niemna i nad jeziorami mazurskiemi. Papiernie i fabryki papy wyrabiają towar bardzo dobry i rozsyłają go w znacznych partyach za granicę, mianowicie do Anglii. Odlewni i fabryk maszyn posiada prowincya wiele, nawet po mniejszych miejscowościach; wyrabiane przez nie maszyny rolnicze, sprzęty i t. p. idą prawie wyłącznie na zaspokojenie potrzeb prowincyi i po targowiskach zagranicznych nie znajdują popytu. Większą wziętością cieszą się gisernie i fabryki w Królewcu i Tylży, odstawiające i dla dalszych siron maszyny parowe, lokomotywy i okręty. Liczne garbarnie, farbiarnie, drukarnie, fabryki świec i mydła, fabryki wozów, smolarnie, warsztaty do budowy okrętów, fabryki tabaki, fabryki instrumentów muzycznych, zaspakajają lokalne potrzeby mieszkańców. Handel P. Wschodnich jaz w dawniejszych czasach znaczny, rozwijany przez Hanzę i Krzyżaków, do dziś jest znaczny, lecz, jak sprawozdania kupców królewieckich z lat ostatnich wskazują, świetność jego minęła, a nawet Królewiec, który stać się miał potężnem miastom handlowem i zając rolę Gdańska, utracił nadzieję świetnej przyszłości. Prócz Królewca prowadzą jeszcze znaczny handel Kłajpeda, Tylża, Wystruć i Brunsberga. Do artykułów handlowych należą węgle kamienne, sól, wapno, cement, gips, drzewo, żelazo, nafta, zboże, len, konopie, bawełna, herbata, kawa, ryż, tabaka, cukier, syrop, olej, wełna, skóry, futra, tran, mydło, porcelana, szkło, masło, ser, śledzie, płaty i t. p. Żeglugą morską trudnią się przedewszystkiem Królewiec i Kłajpeda. W r. 1875 nadeszło do Piławy Królewca 726 parowców, 1698 żaglowców; odeszło zaś 731 parowców, 1585 żaglowców. Do Kłajpedy zaś nadeszło 71 parowców, 1142 żaglowców; odeszło 68 parowców a 1220 żaglowców. Liczne statki krążą po rzekach i jeziorach; na samej Pregole naliczono 11, 000 statków; do Kłajpedy nadeszło 3767, w Tylży naładowano 135 statków. Komunikacye. Regularna komunikacya morzem łączy Królewiec z Amsterdamem, Hull, Londynem, Szczecinem, Gdańskiem, Kopenhagą i Antwerpią. Po wodach stałego lądu chodzą statki z Królewca na Piławę, Brunsbergę do Elbląga, na Tapiewo, Labiewo i Skoepen do Tylży i do Welawy; dalej między Cranz i Kłajpedą, Tylżą i Kłajpedą, Tylżą i Kownem, AltDollstaedt i Elblągiem przez jezioro Drużyńskie. Na Śniardawskiem i sąsiednich jeziorach między Lecem, Mikołajkami i Jańsborkiem krążą statki do ciągnienia tratw i łodzi i do transportu ludzi i towarów. Kolei żelaznych posiadają Prusy Wschodnie stosunkowo mniej niż inne prowincye państwa. Kolej wschodnia, główna linia przecinająca prowincyą, wchodzi między stacyami Gueldenboden i Schlobitten, przerzyna ją na linii brunsberskokrólewiecko wyatruckiej aż do st. nadgranicznej Ejtkun i łączy się tu, albo raczej na st. Kibarty, po za granicą leżącej, z odnogą wileńską drogi warszawskopetersburskiej. Druga połudn. linia

Prusy Wschodnie

kolei wschodniej na Piłę, Bydgoszcz, Toruń do Wystruci wchodzi między stacyami Rudziczem i Bergfredą, przechodzi przez Ostród, Olsztyn, Korsze, zdążając do Wystruci, gdzie łączy się z linią północną. Z Wystruci wychodzi kolej prywatna na północ do Tylży, gdzie łączy się z państwową koleją pod zarządem dyrekcyi kolei wschodniej stojącą i idzie aż do Kłajpedy. Inna kolej prywatna wschodniopruska południowa, wychodząca z Piławy, przecina w Królewcu linią północną, w Korszach południową kolei wschodniej, kończy się w Prostkach i ma związek z linią brzeskograjewską. Kolej prywatna z Malborku do Działdowa i dalej do Mławki, należy do P. Wschodnich tylko przestrzenią od Koszelew na Działdowo do Iłowa. Do tych dróg żelaznych przybyła jeszcze ostatnimi czasy kolej z Olsztyna do Gueldenboden, z Olsztyna do Ełku i z Ełku na Margrabowę, Gołdapią, Darkiejmy do Wystruci. Przystąpiono także do budowy kolei z Królewca do Labiewa, a w projekcie jest linia z Tylży na Ragnetę, Piłkały do Stołupian. Traktów bitych posiadał 1875 obwód regencyjny królewiecki 1933 klm. , obwód regencyjny gąbiński 1639, całe P. Wschodnie więc 3572 klm. W 1877 r. miały P. Wschodnie 16 stacyi poczt. I klasy, 28 II kl. , 137 III kl, 164 agentur, 482 stacyi telegr. , 99 poczthalteryi. W tymże roku wypadło 9, 97 listów i 0, 16 telegramów na jednego mieszkańca. Jedna stacya poczt. przypada na 107, 2 kw. klm. i 5380, 9 mk. , jedna stacya telegr. na 269, 9 kw. , a 13550, 5 mk. Podział administracyjny Władze, . P. Wschodnie dzielą się na dwa obwody regencyjne królewiecki, liczący 20 powiatów, i gąbiński, z 16 powiatami. Prowincyą reprezentuje w sejmie niemieckim 17, w sejmie pruskim 32, w izbie panów 25 posłów. Naczelny prezes prowincyi i dyrektor krajowy mieszkają w Królewcu, gdzie również swe posiedzenia odbywają sejm i wydział prowincyonalny. Pod nadzorem naczelnego prezesa stoją, prócz obydwóch regencyi prowincyonalne kolegium szkolne, medyczne, dyrekcya celna, bank rentowy prowincyonalny, sądy administracyjne obwodowe w Królewcu i Gąbinie, instytuty ziemskokredytowe, generalna dyrekcya towarzystwa zabezpieczenia od ognia na posiadłości wiejskie i miejskie. Do administracyi prowincyonalnej pod nadzorem wydziału i dyrektora krajowego stojącej, należą zakłady głuchoniemych w Królewcu i Węgoborku, zakład dla akuszerek w Gąbinie, zakład dla ociemniałych w Alemborku pod Welawą, szpital w Królewcu, zakład dla biednych w Tapiewie, kasa pożyczkowa prowincyonalna i kasa dla melioracyi w Królewcu. Wyższe szkoły są następujące uniwersytet w Królewcu, połączony ze szkołą agronomiczną i kliniką dla weterynaryi, lyceum Hosianum w Brunsberdze, 15 gimnazyów, i to 4 w Królewcu, po 1 w Olsztynie, Bartoszycach, Brunsberdze, Gąbinie, Olsztynku, Wystruci, Ełku, Kłajpedzie, Rastemborku, Reszlu i Tylży, 5 szkół realnych 1ej klas. , 2 w Królewcu, po 1 w Wystruci, Tylży i Welawie, 3 szkoły wiejskie obywatelskie, 7 seminaryów dla nauczycieli elementarnych, 30 wyższych szkół dla dziewczat, akademia sztuk pięknych, prowincyonalna szkoła przemysłowa, szkoły dla żeglugi w Kłajpedzie i Piławie. Prowincya należy pod militarnym względem do 1 korpusu, którego główna komenda znajduje się w Królewcu; tam garnizonują także sztaby 1 dywizyi, 1 i 2 brygady piechoty i 1 brygady kawaleryi. Katolicy P. Wschodnich należą do dye cezyi warmińskiej, którą rządzi biskup mie szkający w Fromborku. Dyecezya obejmuje 11 dekanatów; dekanat turowski w pow. niborskim należy do dyec. chełmińskiej ob. Warmia. Kościołem luterskim kieruje konsystorz w Królewcu, mający pod sobą 36 superintendentur. Gazety polskie w P. Wschod, nie zbyt liczne. Przed r. 1861 wydawał rząd własnym kosztem pismo p. t. Kurek Mazur ski, skierowany przeciw zabiegom polskim. od r. 1884 wychodzi staraniem naczelnego prezesa, a pod redakcyą pastora Klaudyusza z Małych Jeralek, pismo p. t. Nowe ewangielickie głosy, które bywają rozrzucane między ludność polską nie tylko protestancką, lecz też katolicką. Polszczyzna w niem licha. Prócz tego wychodzi Gazeta Lecka, wyda wana przez p. Gierscha. Do niedawnego czasu wychodził jeszcze Mazur w Ostródzie, wy dawany pod redakcyą p. F. K. Sembrzyckiego z Tylży. Od kwietnia 1886 r. poczęto wy dawać w Olsztynie na polskiej Warmii gazetę z tendencyą polskokatolicką; redaktorem jest J. Liszewski, b. nauczyciel. Ludność. Prusy Wsch. zamieszkują Polacy, Litwini i Niem cy. Polaków było 1875 18, 39, Litwinów 8, 1, Niemców 73, 48. Aż do linii z Ostródu do Lecu pociągniętej, mówią po niemiecku, choć miejscami mieszkają Polacy, poniżej tej linii po polsku. Zwłaszcza po wsiach jest pol skiej ludności podług niemieckich statystyk 8090, w miastach za to żywioł niemiecki liczniejszy. Wyjątek stanowią mazurskie mia sta Wielbark i Pasym, czysto polskie. Co do wyznania, to mieszkańcy prawie całego ob wodu regencyjnego gąbińskiego są protestan tami, i w królewieckim przeważają protestan ci, lecz na Warmii mieszkają prawie sami ka tolicy, bardzo liczni w pow. niborskim, ostródzkim, szczycieńskim, także w Królewcu i Kłajpedzie. Dzieje. Pierwotni mieszkańcy, zwani Prusakami, byli plemieniem litewskiem.

Prusy Wschodnie

Prusy Wschodnie

Łagodni i gościnni, trudnili się rolnictwem, pszczelnictwem, rybołóstwem i polowaniem. Religia ich polegała na czci sił przyrodzonych, uosobionych w postaciach licznych bogów i bożków. Pod względem politycznym nie stanowiło to plemie całości państwowej, lecz kraj składał się z licznych ziem, niepołączonych z sobą żadnym innym węzłem, jak tylko narodowością i spólnym językiem. Każda zaś ziemia rozpadała się znowu na tyle cząstek samodzielnych i niezależnych, ilu w niej było panów czyli właścicieli większych obszarów ziemi. Do większych terytoryów pruskich należały ziemia gołędzka, najbardziej na południe wysunięta, z Mazowszem granicząca. Mieszkańcy jej, liczni niegdyś, ponieśli klęskę od Polaków i prawie zupełnie wyginęli, przynajmniej w walkach Krzyżaków z pruskimi szczepami nigdzie nie ma wzmianki o Gołedzianach. Na zachód od niej leżała ziemia saska, kraj Sasinów, przedzielona od niej wielką puszczą zwaną Patrąkiem, zajmowała przestrzeń dzisiejszych pow. niborskiego i ostródzkiego. W ścisłym z nią stosunku stoi ziemia lubawska, rychło przez Polaków na Prusakach zdobyta i zaludniona, tak delece, że częścią jej być się zdaje; późniejsze jabłko niezgody między Polską a krzyżackim zakonem. Na północ od niej rozciągała się Pomezania, aż do Nogatu i jeziora Drużyńskiege, z którą ze wschodu graniczyła Pogezania. Dalej na wschód wzdłuż Fryskiej zatoki leżała Warmia, na półn. wschód ziemia bartska. Trójkątem między Warmią i ziemią bartską wrzynała się Natangia, a na północ ztąd leżała Sambia aż do morza i Kuryjskiej zatoki. Do pruskich prowincyi zaliczają się także ziemie nadrowska, szalawska i sudawska. Ściśle biorąc, ziem tych do Prus zaliczyć nie można, a granica Prus sięga z północy i wschodu aż do granicy Sambii, Natangii, ziemi bartskiej i gołędzkiej. Pojęcie Prus wytworzył dziejowy rozwój. Ze zdobyczami i postępem zakonu rozszerzyła się nazwa aż za Niemen, z upadkiem uległa ścieśnieniu, Bolesław Chrobry, Krzywousty i Kędzierzawy liczne przedsiębrali do P. wyprawy, zdobycze ich jednak nie były trwałemi, a kraj pruski zajęty przez Polaków, tak długo do nich należał, jak długo z wojskiem w nim stali. Nie brakło w tych walkach i dotkliwych klęsk dla Polski, jak przegrana za Kędzierzawego, gdzie kwiat polskiego rycerstwa, a podobno także Henryk Sandomirski poległ. Chrzesciaństwo nie mogło przebić się przez gęste puszcze; misye św. Wojciecha, Brunona spełzły na niczem. Dopiero z początkiem XIII w. podjęto znowu i z lepszym skutkiem pracę około nawrócenia Prusaków. Punktem, z którego wyszły te usiłowania, był wielkopolski klasztor cysterski w Łeknie, a szerzycielem apostoł Gotfryd. Udał się on celem uwolnienia kilku wziętych do niewoli braciszków do Prusaków i przy tej sposobności nabrał przekonania, że chrześciaństwo znalazłoby w tych okolicach dobre przyjęcie. Wyjednawszy pozwolenie papiezkie, przeszedł w następnym roku Wisłę i począł apostołować mając do pomocy kilku zakonników, z których najwięcej zasłynęli Filip i Krystyan, późniejsi kierownicy misyi. Prusacy przyjmowali tak licznie wiarę chrześciańską, iż okazała się potrzeba ustanowienia dla nich osobnego biskupstwa. Do godności tej powołanym został, po męczeńskiej śmierci Filipa, Krystyan 1215. Ten postęp chrześciaństwa rozdrażnił jednak Prusaków, którzy wierze ojców pozostali wiernymi i wywołał walki zacięte tak z nowo nawróconymi, jak z biskupem i posiłkującymi Polakami. Papież wezwał do kracyaty, a w skutek tego kilka wypraw ruszyło, jak zwykle z ziemi chełmińskiej, na Prusaków. Pomścili się za to Prusacy, pustosząc ją w 1220 r. Klęska ta była dotkliwą tak dla Polaków, jak i dla biskupa Krystyana. Konrad Mazowiecki, chcąc szkody wynagrodzić, nadał biskupowi znaczne dobra, a zarazem wyposażył go władzą biskupią w obrębie ziemi chełmińskiej. Odtąd ziemia chełmińska należała do biskupstwa pruskiego. Mimo to misya nie zaprzestała swych czynności. Konrad mazowiecki widząc, że sam nie poradzi z Prusakami, wezwał zakon teutoński Panny Maryi z Palestyny nad Wisłę. Gdy układy zbyt długo trwały, zorganizował na wzór teutońskiego zakon braci dobrzyńskich, którym walkę z Prusakami powierzył. Nie sprostali oni jednak zadaniu. Tymczasem 1228 r. przybyli Krzyżacy. Konrad przeznaczył im ziemię chełmińską, ale ponieważ chwilowo zajęli ją Prusacy, musiał ich pomieścić na lewym brzegu Wisły, gdzie im zamek Vogelsang, naprzeciwko dzisiejszego Torunia, postawił. Rycerze Panny Maryi, zapewniwszy sobie dokumentami od papieża, cesarza i Konrada rożne przywileje, poczęli apostołować między Prusakami mieczem. Lat pięćdziesiąt trwały te zapasy. Prusacy pobici, powstawali na nowo, aż upadli obezwładnieni w r. 1283. Po uspokojeniu kraju i zlokalizowaniu wojny z sąsiednimi Litwinami, począł zakon zajęte na Prusakach ziemie osadzać kolonistami, a używał do tego najbliższych sąsiadów Polaków Mazurów; prócz nich także Niemców, Litwinów i oczywiście Prusaków. Polaków osadzono przeważnie na obszarze dzisiejszych Mazurów pruskich. Litwinami kolonizowano północną część puszczy nadgranicznej, po obu brzegach Pregoły położonej, Niemcami zaś obszary dziś należące do pow. węgoborskiego, szestyńskiego i szczycieńskiego, oraz olsztynkowskiego,

Prusy Wschodnie

ostródzkiego. We wszystkich innych powiatach, w których także Polacy się osiedlali, czasami nawet znacznemi grupami, jak w wystruckim, gierdawskim, morąskim, pasłęckim i na Warmii, przeważali Niemcy i utrzymali przewagę swą, z wyjątkiem południowej Warmii, która od końca XV w. począwszy, w krótkim czasie się spolonizowała. We wszystkich zaś powiatach wschodnich, z wyjątkiem szestyńskiego, węgoborskiego, wystruckiego, oraz kilku wsi niemieckich, mieszkali Niemcy od początku tylko pojedynczemi osadami. Na zachodzie panowały te same stosunki, mianowicie w pow. działdowskim i niborskim, a tylko W ostródzkim, olsztynkowskim i północnej części dąbrowińskiego siedzieli Niemcy początkowo w większych masach. W ogóle zaś przeważali Polacy, z którymi Litwini i Prusacy się zlewali, i przed którymi ostatecznie i żywioł niemiecki nawet w pow. ostródzkim i olsztynkowskim musiał ustąpić. Prusacy wreszcie przeważali pierwotnie w powiatach półn. zachodnich. W tych stronach rozsadowił się od morza żywioł niemiecki i wypierał tubylców, ale i tutaj osiedlali się Polacy, mianowicie w okolicach pogranicznych z Polską. Wszystkie trzy narodowości polska, pruska i niemiecka były około r. 1410 liczebnie mniej więcej sobie równe. Posiadłszy kraje pruskie, potrafił zakon wojną lab sztuczkami dyplomatycznemi rozszerzyć panowanie swe na sąsiednie ziemie. Na początku XIII w. posiadł Pomorze, kupiwszy je za tanie pieniądze od margrabiów brandenburskich, którzy prawo do spadku po Świętopełkach sobie przywłaszczyli. Pod wielkim mistrzem Henrykiem Kniprode 135182 stanął zakon na szczycie potęgi. Dopiero 1410 rok przyniósł mu klęskę grunwaldzką, a w następstwie stopniowy upadek. Wprawdzie Henryk z Pławna, komtur świecki, a późniejszy wielki mistrz zdołał zawrzeć stosunkowo korzystny pokój z Polską, nie wstrzymało to jednak upadku zakonu. Wewnątrz kraju rosło niezadowolenie, szlachta wiejska i miasta połączyły się i stanęły otwarcie przeciw zakonowi, poddając się opiece króla Kazimierza 1454. Wielki mistrz Ludwik Erlichhausen musiał opuścić Malbork i przeniósł stolicę do Królewca 1457. W skutek pokoju toruńskiego 1466 musiał zakon odstąpić Polsce wszystkie ziemie za Wisłą, ziemię chełmińską, lubawską, michałowska, Sztum, Kiszpork, Malbork, Elbląg i Tolkmicko, jako też biskupstwo warmińskie; z pozostałych zaś ziem uznał się wasalem Polski. Z upokarzającego tego stanowiska usiłował zakon w ten sposób się wyzwolić, że obrał wielkim mistrzem ks. Fryderyka saskiego w przekonaniu, że tenże w skutek wysokiego urodzenia, koligacyi i potęgi zdoła chylącą się instytucyą zakonną podeprzeć; lecz nadzieje zawiodły, Fryderyk niczego dla zakonu nie uczynił. Następca zaś jego margrabia Albrecht przyjąwszy reformacyą, zmienił w 1525 r. za radą Lutra a zgodą Polski, kraje zakonne na państwo świeckie, dziedziczne, Polsce hołdujące, zwane odtąd Prusami Książecemi. Tak więc w Prusiech przestał zakon istnieć. Biskupi sambijski Jerzy von Polens i pomezański Erhard von Queis poszli za przykładem Albrechta i przyjęli protestantyzm, pociągając przykładem dyecezyan. W ziemiach pozostałych przy zakonie nic się w wewnętrznych stosunkach nie zmieniło, a język niemiecki pozostał oczywiście urzędowym. Pomimo to żywioł polski tak się rozszerzył, mianowicie w XVII i XVIII w. , że Prusy Książęce, mimo rządu niemieckiego, miały więcej polskiej niż niemieckiej ludności. Wśród mieszczaństwa i inteligencyi stosunek ten byt daleko mniej korzystnym dla ludności polskiej, mimo to na uniwersytecie królewieckim spotykamy w 1744 r. 119 Polaków pruskich nieszlacheckiego pochodzenia. Od 1718 do 1720 r. wychodziła w Królewcu jedna z najstarszych gazet polskich Poczta Królewiecka. Z śmiercią ks. Albrechta przeszło księstwo na linią brandenburskich Hohenzollerów, ciągle jeszcze jako państwo hołdownicze Polski. Dopiero wielki kurfirst Fryderyk Wilhelm, korzystając z krytycznego położenia Polski podczas wojny z Szwecyą, umiał się wyzwolić z hołdownictwa traktatem welawskim, potwierdzonym w Oliwie 1660. Następca jego Fryderyk ogłosił księstwo pruskie, za zgodą cesarza niemieckiego, królestwem i koronował się w Królewcu 1701. Odtąd poczyna się agitacya przeciw żywiołowi polskiemu. Reskryptem z 2 marca 1724 r. zakazał król Polakom osiedlać się na pruskiej Litwie, z d. 24 marca zaś zabronił używać do kolonizacyi Żmudzinów, Żydów i Polaków. Największą klęską dla ludności polskiej Prus Książęcych był podział Polski, przez który Fryderyk II uzyskał wszystkie kraje swego czasu w pokoju toruńskim odstąpione, prócz biskupstwa warmińskiego, Gdańska i Torunia; dwa te miasta dostały mu się przy drugim podziale. Z ziem tych, z wyjątkiem Warmii, utworzone zostały Prusy Zachodnie, z Warmii zaś i wszystkich innych ziem pruskich Prusy Wschodnie. Z zabranych przy trzecim rozbiorze ziem utworzono Prusy Południewe albo Nowe Prusy Wschodnie; musiano je jednak w r. 1807 w pokoju tylżyckim Francyi odstąpić, która z obwodu gdańskiego wolne miasto utworzyła, a inne ziemie do księstwa warszawskiego wcieliła. Po upadku Napoleona zabrały Prusy jeszcze ziemie chełmińską i michałowską. W r. 1824 połączono Wschodnie i Zachodnie Prusy w je

Prusy

Prusy Zachodnie

dną prowincyą, a 1 kwietnia 1878 podzielono je znowu na Wschodnie i Zachodnie. Po upadku Rzpltej zniemczenie szlachty i osad polskich stało się tylko kwestyą czasu, tem więcej, że kierunek polityki pruskiej wobec Polaków przybrał charakter wyraźnie nieprzyjazny. Powoli znikł język polski z urzędów, sądów i szkół. Aby zaś zniemczenie pszyśpieszyć, usunięto inteligencyą polską, to jest szlachtę; w tym celu wywłaszczył naczelny prezes prowincyi pruskiej Schoen obywatelstwo polskie, zalegające po wojnach francuzkich z procentami od pożyczek zaciągniętych w landszafcie królewieckiej. Udzielał zaliczek Niemcom z innych prowincyi sprowadzonym, by wykupili wystawione na sprzedaż majątki polskie. W ten sposób znikła szlachta w Prusach Książęcych. Lud zaś w skutek tego pozbawiony przewodników, bądź zniemczył się, bądź też zachowując język, zatracił poczucie łączności z macierzą. Obszerniej o Prusach Wschodnich czytać można u Kętrzyńskiago, O ludności polskiej w Prusach niegdyś krzyżackich; Toeppena, Hist. comp. Geographie v. Preussen; Das Reichspostgebiet; Handbuch des Grundbesitzer in OrtPreussen; Lohmeyer, Geschichte v. Ost. u. Westpreussen; Sieniawski, Biskupstwo warmińskie. Ad. N. Prusy Zachodnie, dawniejsze P. Królewskie, część Pomorza, obecnie jedna z 12 prowincyi królestwa pruskiego, już w części opisano w artykułach Gdańsk i Kwidzyn a pod względem kościelnym w artyk. Chełmno. Tu dajemy tylko uzupełniające szczegóły. Nazwa Kronikarz pruski Hartknoch pisze Porussi et contracte Prussi dicti esse videntur hi populi nostri quia fuerunt accolae Russorum ob. Voigt, Gesch. Preus. , I, 672. Drudzy wywodzą tę nazwę od Rusy, prawej odnogi Niemna. Rozmaite etymologie zestawił Voigt l. c, 666 673. Układ powierzchni. P. Zachodnie zajmują część niziny sarmackiej. Charakterystyczną cechą ich obszaru stanowi występująca tu wyżyna baltycka, która od obfitości jezior na niej rozłożonych nosi nazwę Pojezierza Seenplatte. Wyżynę tę, ciągnącą się ze wschodu na płn. zachód, dzieli Wisła na dwie części. Wschodnia sięga aż do Drwęcy, zachodnia aż do nizin Noteci. W pow. kartuskim dochodzi wyżyna do najwyższego wzniesienia w spiczastej górze Thurmberg w pasmie szymbarskich gór pod Kartuzami, wznies. 1020 stóp npm. Ku Wiśle i Baltykowi opadają te wyżyny dość ostro, tak że niżej położone okolice nadwodne zabezpieczać trzeba groblami. Przeciętne wzniesienie wynosi w pow. kartuskim 235 mt. , w kościerskim 171 mt. , człuchowskim 170, wejherowskim 152, chojnickim 151, wałeckim 139, złotowskim 137, tucholskim 133, gdańskim 132, świeckim 99 a w starogardzkim 98 mi Na calem pojeziorzu porozrzucane są liczno głazy erratyczne, przeniesione ze Szwecyi przez lodowce. Największe znajdują się pod Przetoczynem w pow. wejherowskim, dalej w Granicznej Wsi pow. gdański, przy Chłapowie pow. wejherowski tuż nad Baltykiem, w Wierzycy między Peplinem a Wierzycą. Największy może w całej prowincyi jest głaz pod Nową Hutą pow. kartuski, obejmujący około 93 mt. sześciennych. Niedaleko dworca kolei żelaznej w Laskowicach, pod Belnem, leży wielki głaz, ośm stóp wysoki, 28 kroków w obwodzie mający, z jednej strony są na nim wyżłobione progi, wklęsłość zaś na powierzchni pozwala domyślać się iż stanowił ołtarz ofiarny. Odrębnemi od wyżyny bałtyckiej są góry elbląskie, dochodzące w t. z. Górze Maślanej ButterBerg, pod wsią Trunz, 632 st. npm. Najżyzniejszemi są niziny wzdłuż Wisły położone, zwłaszcza Żuławy przy jej ujściu. Przeciwnie t. z. Puszcza Tucholska TuchlerHeide, między Czarną Wodą i Brdą, jest mało urodzajna i w znacznej części sosnowemi borami pokryta. Stosunki hydrograficzne i komunikacye przedstawione zostały już wyżej ob. t. II, 536 i V, 24. Klimat. P. Zachodu, jest morskim, ztąd wilgotny, zmienny, ostry. Najczęstsze są wiatry zachodnie, dosyć częste południowe i północne, najrzadsze wschodnie. Lato trwa krótko, upały dochodzą średnio 24, wyjątkowo 28 R. , zima jest długa, mrozy sięgają 22 R. Nad brzegami morza rozpoczyna się zima później, ale trwa dłużej. Wiosna nastaje zazwyczaj dopiero w końcu kwietnia. Północne wiatry i nocne przymrozki, aż do początku maja trwające, opóźniają rozwój roślinności. W połowie maja temperatura znów nagle się obniża o 6 do 12 stopni. U ludu powstało przysłowie, że wtedy panują surowi panowie Mamert, Pankracy, Serwacy i Bonifacy 1114 maja. Burze i pioruny bywają w czerwcu często. Jesień jest pogodniejszą niż w północnych Niemczech. Przeciętno ciepło wynosi według 20 letnich spostrzeżeń na półwyspie Helu 6, 01 R. . w Gdańsku 9 mt. npm. 6, 22 R, w Szymborku w pow. kartuskim 250 mt. npm. 4, 55, w Chojnicach 155 mt. 5, 35 R. Obok Orzysza w Prusach Wschodnich są Chojnice najzimniejszym punktem w całej prowincyi. Roczna ilość deszczu wynosi w Gdańsku 475 mlm. , w Chojnicach 487 mlm. Wegetacya trwa 4 1 2 do 5 miesięcy. Dzieje, obszar i podział. Po pierwszym podziale Polski utworzono z dawniejszych Prus Królewskich prowincyą, którą rozkazem gabinetowym z d. 31 stycznia 1773 r. nazwano Prusami Zachodniemi. Warmią wcielono do Prus Wschodnich, a Gdańsk i Toruń należały jeszcze do Polski. Za to przyłączono do P. Zachodu, wschodniopruskie mia

sta Kwidzyn, Prabuty, Susz i Iławę z ich okręgami, a r. 1775 także Nadnotecie Netzedistrikt. Najwyższą dla rzeczonej prowincyi władzą administrycyjną była t. z. izba spraw wojennych i królewszczyzn Westpreussische Kriegs und DomaenenKammer w Kwidzynie. Na jej czele stał z początku prezydent, od r. 1791 zaś naczelny prezes. W skutek drugiego podziału Polski wcielono r. 1793 także Gdańsk i Toruń do Prus Zachod, i od tego czasu nie zaszła aż do r. 1807 żadna zmiana co do terytoryum tejże prowincyi. Zawarty w r. 1807 traktat tylżycki, mocą którego utworzono księstwo warszawskie, oderwał od Prus Zach. większą część Nadnotecia, mianowicie pow. inowrocławski i bydgoski w całości, z pow. zaś kamieńskiego i wałeckiego większą część, dalej dawniejsze województwo chełmińskie, czyli nowo utworzone powiaty chełmiński i michałowski, z wyjątkiem Grudziądza i trzech wsi pomiędzy fortecą a ujściem Osy położonych, wreszcie Gdańsk z dwumilowym okręgiem. Izbę spraw wojennych nazwano mocą rozkazu z d. 26 grudnia 1808 r. regencyą zachodniopruską. Gdy r. 1815 uchwałą traktatu wiedeńskiego zniesiono księstwo warszawskie, wcielono napowrót województwo chełmińskie i Gdańsk do Prus Zachod. Prócz odłączonych w 1803 r. ziemi lęborskiej i bytowskiej, podzielono prowincyą zach. pruską na dwa obwody regencyjne gdański i kwidzyński i ustalono rozgraniczenie dotąd trwające, tak, że Prusy Zachodnie obejmują dziś całe Prusy Królewskie, z wyjątkiem księstwa warmińskiego, oraz cztery powiaty złotowski i wałecki, oderwane od Wielkopolski i kwidzyński i suski, należące przedtem do Prus Książęcych. W r. 1824 połączono Prusy Zachodnie i Wschodnie w jedną pruską prowincyę, ale r. 1878 znów je rozdzielono ob. Niektóre wiadom. o archid. pomorskim przez Hildebrandta, 1865, str. 80. Prusy Zach. lezą między 52 50 24 i 54 50 8 północn. szer. a 33 38 1 i 37 38 55 wsch. dł. od Ferro i graniczą na północ z morzem Baltyckiem, na wschód z P. Wschodniemi, na południe z królestwem polakiem i w. ks. poznańskiem, na zachód z Brandenburgią i Pomeranią. Obszar wynosi 25, 584 klm. kwadr. czyli 463 mil kwadr. Gdański obwód regencyjny dzielił się dotychczas na 9 powiatów w opisie Gdańskiej reg. , t. II, 530podano 8 pow. , bo opuszczono elblągski wiejski. Kwidzyński obwód regenc. zawierał 14 powiatów. W r. 1887 utworzono, celem wzmocnienia żywiołu niemieckiego, w obwodzie reg. kwidzyńskiej jeszcze jeden powiat wąbrzeski, a w obwodzie regencyi gdańskiej trzy tczewski, pucki i rozdzielono gdański na górny i dolny. Zamierzono obok wąbrzeskiego utworzyć jeszcze drugi nowy powiat nowski i wyznaczono Już jego obszar, lecz projekt ten nie został zatwierdzonym ostatecznie. Pow. tczewski będzie miał 51, 583 ha i ma liczyć około 29, 380 dusz; pow. gdański górny będzie miał 40, 954 ha i 39, 405 mk. 22, 103 katol. ; gdański dolny 42, 469 ha i 34, 114 dusz, lecz tylko 4370 katol. , wreszcie pucki 58, 173 ha i 24, 699 dusz 19, 409 katol. . Do pruskiej izby poselskiej wybierają P. Zach. 22 posłów i 11 do izby panów. Przy wyborach do sejmu pruskiego został nowy powiat wąbrzeski połączony z obwodem wyborczym toruńskochełmińskim, pow, tczewski z obwodem wyborczym kościerskostarogardzkim. Inne nowo utworzone powiaty głosują razem z temi, z których zostały utworzone. Głosowanie jest jawnem i odbywa się w trzech klasach, stosownie do wysokości podatku. Ten podział a przytem sztuczne łączenia pojedynczych okręgów są przyczyną, że tylko okręgi wejherowskokartuski i lubawski wybierają trzech Polaków. Do parlamentu niem. obiera prowincya 13 posłów. Łączą się zwykle po dwa powiaty w jeden okrąg wyborczy. Głosowanie odbywa się tajnie i nie według systemu klasowego lecz jest powszechne. Wedle liczebnego stosunku ludności polskiej do niemieckiej powinna pierwsza wybierać 5 do 6 posłów. W całych P. Zach. oddano przy wyborach w 1881 r. do 148, 000 głosów, z których około 68, 000 padło na kandytatów polskich, do 80, 000 na Niemców, licząc w to kandydatów katol. centrum. W r. 1884 przy wyborach rozstrzygających oddano około 180, 000 głosów; w tem około 75, 000 głosów polskich, 105, 000 niemieckich, licząc w to głosy na kandydatów centrum, z których obrano jednego. Posłów polskich obrano 5, niemieckich zaś 8. Zwycięztwo Polaków jest niewątpliwe w okręgach WejherowoKartuzy, Kościerzyna Starogard i ChojniceTuchola. W pierwszym było w r. 1884 12, 754 głosów polsk. , 3832 niem. ; w drugim 12, 136 polsk. , 5341 niem. ; w trzecim 7462 polsk. , 2917 niem. W trzech okręgach, mianowicie ElblągMal bork, Gdańsk miasto i Wałcz komitet polski zwykle kandydatów swych nie stawia ze względu na małą liczbę polskiej ludności. Powiat gdański wybiera zwykle kandydata contrum. Z pozostałych 6 okręgów jeden ZłotowCzłuchowo nie przedstawia lepszych widoków dla polskiego kandydata. W pozostałych natomiast pięciu zacięta zawsze wre walka, a szala zwycięztwa przechyla się raz na jedną, raz na drugą stronę. Tylko w lubawskosuskim okręgu nieudało się Polakom jeszcze nigdy zwyciężyć, ale stosunek bywał taki, iż w r. 1881 Niemiec miał głosów 7177, Polak zaś 6829, a w r. 1884 Niemiec 8405, Polak 6954. Okrąg wyborczy SztumKwidzyn wysłał w r.

Prusy Zachodnie

1867 do parlamentu Polaka. W r. 1878 kandydat polski miał 7406 głosów, niem. 7675, w r. zaś 1881 Polak 6789, Niemiec 7360; w r. 1884 pozyskał Polak 6274, a obydwaj kandydaci niemieccy 6938 głosów. I w tym okręgu większość niemiecka jest bardzo nieznaczna. Najwięcej ważą się losy w okręgach Grudziądz Brodnica, Świecie i ToruńChełmno. W pierwszym z nich r. 1881 polski kandydat otrzymał 8859 głosów a Niemiec 7748. Okrąg wyborczy Świecie reprezentował w r. 1874 i 1881 Polak, który w ostatnim roku otrzymał 5694 głosów, podczas kiedy na Niemca padło tylko 4937 głos. W r. 1884 zwyciężył 5403 głosami Niemiec Polaka, który miał tylko 5100 głosów. W okręgu ToruńChełnmo polski kandydat otrzymał w 1884 r. 9253 głosów, niemiecki zaś tylko 8787 głosów. Posiadłości ziemskie. Według statystyki Holschego Geographie und Statistik Westpreussen w 1806 r. było w P. Zach. 765 dóbr szlacheckich. Z tych 544 znajdowało się w ręku Polaków a tylko 221 w ręku Niemców. Dziś stosunek ten zmienił się na niekorzyść Polaków. Podług urzędowych danych w 1886 r. liczono w ogóle 2064 wsi. Dóbr Gutsbezirke było w obwodzie reg. kwidzyńskiej 639, obejmujących 550, 828, 95 ha; z tych posiadał fiskus 30, 176, 62 ha. Z 420, 651, 83 ha, należących do osób prywatnych, przypada 523 dóbr z 336, 563, 49 ha na własność Niemców a tylko 116 z 84, 115, 23 ha należy do Polaków. W obwodzie reg. gdańskiej znajduje się 448 dóbr, mających 315, 852, 13 ha. W rękach prywatnych pozostaje 201, 880 ha; z tych 236 dóbr z 183, 411, 52 ha należy do Niemców, a 42 z 18468, 48 ha do Polaków. Wielkie prywatne posiadłości, liczące przynajmniej 150 ha, obejmują w obwodzie reg. kwidzyńskiej 426, 441 ha; z tych Niemcy mają 336, 536 ha, Polacy tylko 84. 115 ha. W ostatnich 25 latach przeszło w ręce niemieckie 36, 864 ha, w polskie 4902 ha, więc posiadłości polskie zmniejszyły się o 31, 092 ha. W obwodzie reg. gdańskiej obejmują wielkie posiadłości 201, 880 ha i to niem. 183, 412, polak. 18, 428 ha. Posiadłości, obejmujące więcej jak 100 ha stanowią w P. Zach. 47, 1, od 10100 ha, 42, 4, od 1109, 1, wreszcie niżej 1 ha liczące 1, 3. W r. 1887 uchwaliła pruska izba poselska 100 milionów mrk na środki ku wzmocnieniu żywiołu niemieckiego w wschodnich prowincyach, t. j. w P. Zach. i Poznańskiem. Ustanowiona ku temu komisya kolonizacyjna skupuje teraz polskie dobra i nabyła już klucz ryński w pow. toruńskim, dalej Ostaszewo w tymże samym powiecie, obejmujące 1600 mr. za 230, 000 mrk; wś Bo browo w pow. brodnickim, przeszło 3000 mr. za 600, 000 mrk, Dolnik i Paruszkę, w pow. złotowskim, dalej Kijewo w pow. chełmińskim za 370, 000 mrk i dobra Lipusz w pow. kościerskim za 135, 000 mrk. Aby dalszym stratom zapobiedz, założyli Polacy bank ziemski w Poznaniu, z kapitałem zakładowym wynoszącym 3 mliony marek. Towarzystwo to rozpocznie już wkrótce swą działalność. Oświata. Uniwersytetu nie posiada obszerna prowincya. Gimnazya są katol. w Chełmnie, Chojnicach, Wałczu i Wejherowie, ew. w Gdańsku 2, w Elblągu, Grudziądzu, Malborku, Kwidzynie i Toruniu; symultanne w Starogardzie i Brodnicy; t, z. realno gimnazya są w Gdańsku 2, dalej w Elblągu i Chełmnie. Progimnazya są katol. biskupie w Peplinie; symultanne w Kościerzynie, Frydlądzie, Lubawie, Nowem Mieście i Świeciu; realno progimnazya istnieją i to symultanne w Tczewie, Toruniu, Jankowie, Prabutach i w Chełmnie; Kwidzyńskie zostało 1885 r. zniesione. Oprócz. tego jest w Gdańsku akademia handlowa, w Malborku szkoła rolnicza i w Nowymdworze Tiegenhof wyższy zakład dla chłopców. Wyższy katol. zakład dla dziewcząt z pensyą istnieje w Kościerzynie; symultanne są prawie w każdem mieście. Seminarya nauczycielskie katolickie istnieją w Kościerzynie, Grudziądzu i Tucholi; ewangielickie w Frydlądzie, Lubawie i Malborku; zakłady dla preparandów katol. w Radzynie, ewang. w Starogardzie. Szkoła kadetów w Chełmnie, ma być przeniesiona do Koszalina w Pomeranii. Zakłady dla głuchoniemych są w Malborku i Człuchowie, dla niewidomych w Koenigsthal pod Wrzeszczem Langfahr. Szkół ludowych w 1886 r. było 2066. W 1886 r. przypadało w obwodzie regencyjnym gdańskim 72 dzieci na jednego nauczyciela, w kwidzyńskim 82. Na 10. 000 rekrutów przypadało w P. Zach. w 1875 6 r. 1101, w 1885 6 tylko 666 nieumiejących czytać. Dziennikarstwo polskie w P. Zach. zaczęło się rozwijać dopiero od r. 1848. W tym roku zaczęło wychodzić drukiem i nadkładem Józefa Gółkowskiego w Chełmnie pismo tygodniowe p. t. Szkoła Narodowa. Dnia 4 lipca 1849 r. wyszedł pierwszy numer tygodnika p. t. Katolik dyecezyi chełmińskiej, także drukiem i nakładem Józefa Gółkowskiego, redagowany z początku przez kś. Pokojskiego w Kijewie, a po jego zgonie przez kś. Kręckiego, prob. w Starogrodzie, W końcu września r. 1851 Katolik przestał wychodzić dla trudności wynikających z nowego prawa prasowego. W r. 1850 począł tenże Gółkowski wydawać tygodnik Nadwiślanin z dodatkiem, , Gospodarz, a później z dodatkiem Przyjaciel Ludu. Początkowo nie miał debitu pocztowego, później wychodził trzy razy w tygodniu. Redaktorem był Ignacy Danielewski, ale podpisywał pismo jego teść Jozef Gółkowski. Z Nadwiślanina przekształ

Prusy Zachodnie

Prusy Zachodnie

cił się z początkiem r. 1867 na jedyne codzienne czasopismo Gazeta Toruńska, którą z kolei redagowali dr. Władysław Łebiński, potem dr. Szymański, Rakowicz, Glinkiewicz, Ign. Danielewski aż do r. 1886, a obecnie dr. Karol Graff. Gaz. Toruńska kosztowała dawniej 4 marki 25 fen. , teraz 3 marki i stoi na gruncie czysto religijnym. W 1861 r. powstało w Chełmie zasłużone pismo ludowe Przyjaciel Ludu, wychodzący następnie jako osobne pismo raz na tydzień 75 fen. kwart. ; w czasie swego rozkwitu liczyło 60007000 abon. Jego założycielem i redaktorem był Ignacy Danielewski. W 1850 r. wyszedł Kalendarz polski nakładem Gółkowskiego. Już przedtem wychodził u Lambeka w Toruniu Kalendarz SierpPolaczka t. j. Juliusza Preissa. Przyjaciela Ludu nabył później Tomaszewskie który go teraz wydaje w Poznaniu. Danielewski r. 1875 zaczął wydawać Przyjaciela razem z miesięcznym dodatkiem, , Gazetką dla dzieci 75 fen. kwart. . W r. 1869 pojawiły się dwa pisma rolnicze Piast w Chełmnie i Rolnik w Peplinie, które jednak zaledwie 2 lata się utrzymały. Na ich miejsce wystąpił Gospodarz, który dotąd co sobotę wychodzi w Torunia 60 fen. kwart. . W 1869 r. pojawił się w Peplinie Pielgrzym, którego założycielem i pierwszym redaktorem był kś. Keller, prob. w Pogódkach 1872 r. . Po jego śmierci podpisywali się redaktorowie z kolei Stan. Roman, Franciszek Wyrębski i Edward Michałowski. Pielgrzym wychodził początkowo raz w tydzień, przez kwartał r. 1872 z dodatkiem Podarek dla dzieci, od r. 1876 dwa razy tygodniowo, a od r. 1877 trzy razy. Od 1 stycznia 1881 r. do 30 czerwca 1883 r. wychodził tygodnik czysto religijny p. t. Krzyż, który od lipca 1883 r. stanowi niedzielny dodatek Pielgrzyma 1 mrk 50 fen. kwart. . Obecnie istnieją cztery czasopisma Gazeta Toruńska, Przyjaciel, Gospodarz i Pielgrzym, z których dwa Pielgrzym i Przyjaciel dołączają dodatki. Pielgrzym, obecnie najwięcej rozpowszechnione w Prusach Zach czasopismo, miewa latem przeszło 2000, zimą około 2500 abonentów. Dawniej wydawał jeszcze Chociszewski Przyjaciela dla dzieci i młodzieży w zeszytach a Danielewski Niańkę. Wychodził także w Chełmnie po raz drugi Katolik r. 1869, później wydawany przez Karola Miarkę na Górnym Szląsku. Kalendarzy wychodziło dwa w Toruniu, jeden w Pelplinie i jeden w Chełmnie. Do podniesienia oświaty przyczyniają się także niemało liczne biblioteczki ludowe, istniejące w wielu wsiach i miastach, a także i stowarzyszenia śpiewaków i przemysłowców, które co rok dają przedstawienia teatralne. Między stowarzySłownik Geograficzny Tom IX. Zeszyt 98. szeniami najstarszem jest Towarzystwo Pomocy Naukowej w Chełmnie, założone r. 1849. które w roku 1885 86 wydało na wsparcie uczącej się młodzieży 4498 mrk, i sumę tę rozdzieliło między 7 medyków, 3 filologów, 5 teologów, 2 prawników, 1 górnika, 1 weterynarza, 1 farmaceutę i 1 malarza razem 2999 mrk; prócz tego 31 gimnazyastom 1059 mrk. W 1875 r. założone zostało w Toruniu za inicyatywą Zygmunta Działówskiego z Mgowa Tow. Naukowe. Jego celem jest zbieranie i przechowywanie wszelkich pamiątek i zabytków krajowych, mianowicie do przeszłości Prus Zach. się odnoszących, tudzież przedmiotów naukowych, oraz pielęgnowanie nauk i umiejętności w języku polskim. Tow. to dzieli się na 3 wydziały teologiczny, lekarsko przyrodniczy i historyczno archeologiczny, który dotychczas najwięcej rozwinął żywotności i wydał kilka roczników zawierających ciekawe artykuły o Prusach Zachod. Istnieje też w Toruniu polskie muzeum, bogate w cenne starożytne zabytki. Jest tam wiele urn twarzowych na całą Polskę wyłącznie w Prusach Zach. się znachodzących, także kilka czerepów i jedna cała urna z rodzaju symbolicznych, rzadkości nadzwyczajnej, nadto broni kamiennej, brązowych narzędzi i ozdób znaczna ilość i umiejętnie ułożony zbiór numizmatyczny. Biblioteka także się pomnaża ob. Roczn. Towarz. Naukowego w Toruniu, r. 1884, str. 103. W Toruniu istnieje także bogate muzeum zach. pruskie, około którego najwięcej się zasłużył Działowski. Celem podniesienia dobrobytu włościan zaczęto przed kilkunastu laty zakładać towarzystwa rolnicze. Zarządy tych towarzystw sprowadzają poprawne nasiona zbożowe, pastewne i ogrodowe, szczepy drzew owocowych i ułatwiają zgłaszającym się nabycie potrzebnych narzędzi i sprzętów. Nie małą dzwignią dla ludu są także liczne polskie instytucye kredytowe. Na czele takowych stoi toruński bank kredytowy. Za nim idą spółki pożyczkowe, których w Prusach Zach. mamy 23, należących do związku spółek zarobkowych. Do najstarszych należą Brodnica i Golub, w których spółki już r. 1862 założone zostały; za niemi następuje Gniew 1864, Bobowo 1866, 1867 Starytarg i Toruń, 1868 Tuchola. Nowszej daty są spółki w Czersku, Lisewie, Wąbrzeźnie, Nowem, Sztumie, Pierzchowicach, Lidzbarku, Lubawie, Brusach, Drzycimiu, Lubiewie, Chełmnie, Chełmży, Kowalewie, Górznie i Łasinie. Stowarzyszenie św. Bonifacego i Wojciecha dla dyecezyi chełmińskiej wspiera ze składek duchownych i szkoły śród protestanckiej ludności istniejące. Duchownych utrzymuje ono w Dąbrownie, Suszu, Działdowie, Gowidlinie, Iławie, Nidborku, Ostrodzie i w Christ

Prusy Zachodnie

felde pod Człuchowem, szkoły zaś katolickie w Działdowie, Iławie, Marcinkowie, Nidborku i Suszu. Nadto opiekuje się nabożeństwem w Zełwałdzie i Morągu a nauką religii w Bukowcu i Karwach w parafii rozłazińskiej, w Cieplewie pod św. Wojciechem i w 7 szkołach parafii giemlickiej. W r. 1882 przybyła jeszcze na miejsce dwóch szkół wspieranych nowa w Narzymiu. W 1883 r. wynosił dochód 10, 052 mrk 64 fen. , rozchód 14, 369 mrk, r. zaś 1885 złożyła dyecezya 20, 229 mrk 94 fen. Stowarzyszenie św. Józafata wysyła co rok kilka tysięcy marek dla zmartwychwstańców w Adryanopolu na utrzymanie misyi bułgarskiej. Dla wspierania ubogich rodzin istnieją w dyecezyi stowarzyszenia św. Wincentego a Paulo, mianowicie w Peplinie, w Chełmnie, Lubawie, Wejherowie, Gdańsku, Toruniu, Grudziądzu, Chojnicach i w Czersku. Domy chorych utrzymują w Gdańsku siostry boromeuszki, w Kamieńcu elżbietanki, w Chojnicach franciszkanki, w Peplinie, Lubawie, Chełmnie, Wejherowie, Tczewie i Bysławku siostry miłosierdzia reguły św. Wincentego a Paulo. R. 1878 powstało w Toruniu Tow. Pomocy Naukowej dla dziewcząt, starające się o gruntowne wykształcenie swych stypendystek w gospodarstwie domowem, krawiecczyznie i innych odpowiednich rzemiosłach. R. 1869 zawiązało się także w Toruniu Tow. ku wspieraniu moralnych interesów ludności pol. pod panowaniem pruskiem. Celem Tow. jest skupić siły intelektualne i środkami prawnemi wspierać moralne interesa ludności pol. a na wewnątrz przez podniesienie oświaty, b na zewnątrz przez wpływanie na opinię publiczną w kraju za pomocą prasy i przez starania u rządu i reprezentacji kraju o uszanowanie i równouprawnienie narodowości pol. w całem państwie pruskiem ob. Rocz. Tow. Nauk. w Toruniu, r. 1884, str. 102. Ludność Wedle statystyki rządowej liczyły Prusy Zachodu. w 1867 r. 1, 282, 842 dusz; 1871 r. 1, 314, 611; 1875 r. 1, 343, 057; 1880 r. 1, 405, 898; 1885 r. 1, 408, 229; więc w ostatnich 5 latach pomnożyła się ludność tylko o 2331 dusz, czyli o 0, 15, podczas kiedy w całem królestwie pruskiem wzrosła o 3, 79. Ludność wiejska zmniejszyła się nawet w ostatnich 5 latach, czego przyczyną jest wychodztwo do Ameryki, dokąd r. 1883 z Prus Zach. udało się 13, 749 osób; dalej szukanie roboty w Westfalii i Saksonii, a wreszcie wydalanie Polaków nieposiadających pruskiego indygenatu, których liczba według urzędowych spisów aż do 1 stycznia 1887 r. wynosiła 28, 695 osób. W obwodzie reg. gdańskiej przypada na 1 milę kwadr. 3638 dusz, w kwidzyńskiej 2480, w całem państwie pruskiem 3911. Co do wyznania, to r. 1784 liczono w Prusach Zach. 203, 721 kat. a 122, 201 ew. R. 1817 było tu według rządowej statystyki o 31, 463 protestantów więcej niż katolików. W r. 1826 przewyższali protestanci katolików już tylko o 19, 165. W r. 1864 wynosiła większość protest. 25, 553. Ale w r. 1880 stosunek się zmienił; katolików było 693, 719, a protest. tylko 682, 735, a zatem 10, 984 mniej niż kat. Żydów było 1880 r. 26, 000. Menonitów, których r. 1875 liczono 12, 300, włączano do protest. Spis ludności z d. 1 grudnia r. 1885 wykazał, że w ogólnej cyfrze 1, 408, 229 mk, było 701, 842 katol, 667, 255 prot. , 24, 654 żydów, około 10, 000 zaś przypada na inne wyznania. Co do narodowości, to według rządowej statystyki z r. 1885 było w reg. gdańskiej 137, 000 Polaków, w kwidzyńskiej 280, 000, razem 417, 000, ale liczba ta jest za nizka, możemy śmiało twierdzić, iż ludność polska przenosi pół miliona. Miast liczą Prusy Zach. 55, między niemi 7 mających więcej niż 10, 000 mk. Gdańsk liczył 1885 r. 114, 822 dusz, 1880 r. zaś 108, 551; Elbląg 1885 r. 38, 286, 1880 r. 35, 842; Toruń 23, 914 1880 20, 617; Grudziądz 17, 336, 1880 17, 321; Tczew 11, 143 10, 939; Malbork 10, 122 9559; Chojnice 10, 056 9096; Chełmno 9979 9937; Kwidzyn 8080 8238; Mokre wś 6827 5244; Wałcz 6655 6568; Starogard 6619 6253; Orunia wś 5713 5513; Brodnica 5465 5801; Wejherowo 5146 4715; Jastrowie 5047 5456; Chełmża 4969 3429; Lubawa 4724 4857; Nowo 4722 4947; Wąbrzeźno 4655 4498; Iława 4574 4126; Gniew 4499 4715; Prabuty 4302 3718; Kościerzyna 4207 4283; Copoty targowisko 4083 3543; Złotowo 3883 3921; Oliwa wś 3838 3922; Sępolno 3643 3736; Lidzbark 3565 3820; Pruski Frydląd 3472 3597; Człuchowo 3278 3252 Kiszpork 3234 3284; Krajenka 3216 3531 Tuchola 3062 3066; Susz 3052 3044; Hamersztyn 2960 2956; Skarszewy 2919 2662; Tolkmicko 2845 2896; Czersk wś 2760 2356; Nowydwór 2749 2646; Nowe Miasto 2679 2742; Golub 2637 2893; Pangritz wś 2538 2240; Stutthof 2460 2394; Frydląd Marchijski 2439 2498; Baldenburg 2399 2419; Nitych 2375 2145; Pruszcz wś 2370 2135; Kartuzy 2300 2179; Sztum 2240 2210; Kisielice 2188 2298; Łasin 2186 2286; Człopa 2175 2156; Sypniewo 2144 2378; Peplin 2117 2049; Tuczno 2045 2045; Biskupiec 2027 1966; Skurcz wś 2014 2084; Radzyn 1941 1879; Puck 1880 2019; Kamien 1703 1737; Więcbork 1668 1661; Górzno 1620 1799; Gardeja 1150 1205; Lendyczek 980 1029; Kurzętnik 941 974. Stosunki etnogroficzne. Północną część Prus Zach. między Baltykiem, zatoką Pucką i Gdańską, górną Brdą a Pomeranią zajmują

Kaszubi ob. t. III, 904. Ziemię tę zowią Niemcy Modrą Krainą Das blaue Laendchen a górzystą okolicę koło Kartuz Szwajcaryą kaszubską. W okolicy Lignów w pow. kwidzyńskim i starogardzkim, wzdłuż lewego, brzegu Wisły, między Gniewem a Subkowami, mieszkają na t. z. Fetrach Feteraki. Jedni utrzymują, że ta nazwa powstała z niem. Futter Boden tłusta ziemia, bo gleba tu rzeczywiście jest bardzo urodzajna, drudzy że od niem. , Vetter, t j. kuzyn; Feteraki są bowiem między sobą często spokrewnieni i tak się nawzajem zwykli zagadywać. Wsie przez nich zamieszkało są W. i M. Słońca, M. Garc, Grębliny, W. Garc, Rudno, Walichnowy i Walichnówki, Lignowy i Sprudowo. Feteraki są Niemcami luterskiego wyznania; zdaje się, że się tu osiedlili juz za czasów krzyżackich. Północną część pow. starogardzkiego i część pow. kwidzyńskiego po lewym brzegu Wisły zamieszkują Kociewiacy ob. . Południową część pow. starogradzkiego zajmują Lasaki, mieszkający w wykarczowanej po większej części, mało urodzajnej okolicy, stanowiącej kończyny borów tucholskich. Wiele wsi lasackich przypomina już samą nazwą swoje lesiste otoczenie. Są niemi Czarnylas, wś parafialna, niejako stolica Lasaków, z bardzo starym murowanym kościołem; dalej Bukowiec, jedna z najmożniejszych wsi w tutejszej okolicy, i Zelgoszcz. Mieszkańcy tych wiosek trudnią się głównie rolnictwem, gdyż gleba tu dosyć urodzajna, a rozległe łąki umożebniają hodowanie bydła. Inne przez Lasaków zamieszkałe wsie są Wda, Długie, Gęby, Głuche, Osiny, Kasperus, Krępki, Karzynki, Mermet, Osowo, Osówko, Ocepel, Osiek, Połom, Smolniki, Ziemianek, Lubichowo, Zajączek, Osieczno, Wyciny, Czarne, Szlaga i inne. W tych wioskach gleba po większej części piaszczysta, to toż konia trudno tu ujrzeć, pracują w krowy. Chaty tu niepozorne, nizkie; rola mchem i wrzosem pokryta, lichy plon wydaje. Dla tego ubożsi szukają zatrudnienia w lesie, więc zimą wycinają drzewo na opal i do budowli, które potem Czarną Wodą spuszczają w dalsze strony. Wyrabiają także z drzewa osinowego lub olszowego różne narzędzia, jako to łyżki, łopaty, kopanki, warzęchy itd. , z któremi potem idą na jarmarki do Gniewu, Świecia, Nowego lub Peplina, by je spieniężyć. W lecie sadzą młode lasy, wypalają smołę i węgle drewniane dla fabryk i hamerni, hodują pszczoły, zbierają jagody i grzyby lub pracują w cegielniach i innych fabrykach. Dawniej, kiedy tu jeszcze nie było żelaznych dróg, wyjeżdżali Lasacy z drzewem opatowem, rzadziej z deskami, w każdy wtorek i piątek już popołudniu z domu, nocowali w wioskach nad traktami leżącemi, n. p. w Dzierzążnie, a rano puszczali się w dalszą podróż na targi do Gniewu, Nowego, Peplina i Starogardu, tak że wieczorem znów byli w domu. Lasak jest wysoki, silny i zdrowy, uczciwy, bardzo religijny, na ozdobę kościoła obficie i chętnie daje, chociaż nie jest zamożny. Z Lasakami graniczą na południe Borowiacy, zajmujący sławne bory Tucholskie, W płd. zachodnim pasie pow. chojnickiego, sięgając kończynami swemi w pow. tucholski i złotowski, mieszkają drobne kolonie Niemców dolnosaskiego pochodzenia, znanych w okolicy pod mianem Kosznajdry. Ludność ta żyje w swoim kole, unikając związku z obcymi, ztąd zachowała odrębny swój typ tak co do mowy, jako i zwyczajów i ubioru. Są oni katolikami gorliwemi. Kiedy i zkąd przyszli niewiadomo. Pochodzenie nazwy Kosznajdry nie jest dotąd wyjaśnione, równie jak ich doino niemiecka mowa. Prof. Schwemiński widzi wprawdzie w ich mowie dyalekt fryzyjski, ale przekonywających dowodów nie przytacza. Kwestya co do granic obszaru przez nich zamieszkałego jest sporną. Jedni twierdzą, że tylko 9 wsi Niem. Ciechocin, Ostrowite, Sławęcin, Lichnowy, Silno, Pawłowo, Granowo, Obrowo i Piastoszyn są siedzibą Kosznajdrów. Drudzy chcą nietylko Obkaz, Dąbrówkę i W. Cerkwicę, leżące w pow. złotowskim, po lewej stronie Kamionki, ale nawet wszystkich Niemców katolików południowej połowy pow. człuchowskiego do Kosznajdrów zaliczyć. Dyalekt człuchowskich katolików nie mało się różni od dyalektu Kosznajdrów chojnickich, lubujących się w używaniu brzmień przyćmionych. Prawda, że niektóre różnice, jak n. p. wymawianie zgłoski ke, koe, trybem polskim przez kie KelchKielch, KoenigKienig, wyrobiły się pod wpływem polskim, na który Niemcy człuchowscy nie byli tak wystawieni jak Kosznajdrzy chojniccy, ale mimo to różnica dyalektowa musi mieć przyczyny swe w różnicy okolic z których przybyli. Południowoczłuchow scy Niemcy w większej części przyjęli protestantyzm, Kosznajdrzy zaś chojniccy, w zbitej mieszkając masie, pozostali katolikami. Co do ziemi, z której przybyli, opiewa tradycya, jakoby nią była wschodnia Fryzya. Zdaje się, iż w tem jest coś prawdy. Ich język wykazuje niektóre cechy fryzyjskie, także zewnętrzna postać Kosznajdrów przypomina nieco ociężały typ chłopa fryzyjskiego. Pojawili się prawdopodobnie już za czasów krzyżackich. Zamieszkany przez nich obszar loży po lewej stronie Kamionki, południową swą granicą do niej przypierając, a więc na terytoryum krzyżackiem a nie polskiem. Wedle traktatu kaliskiego z r. 1343 rzeczka owa stanowiła granicę między dzierżawami polskiemi a krzyżackiemi. Nadto okolica owa, położona między Chojnicami a Tucholą, opierała się na waro

Prusy Zachodnie

wniach tych miast krzyżackich. Wsie przez nich zamieszkałe nosiły nazwy polskie, które później albo na niemieckie zamienione, jak Silno na Frankenhagen, albo też z niemiecka przeinaczone zostały, jak Sławęcin na Schlagentin, Ciechocin na Cekzin, Ostrowite na Osterwick, Piastoszyn na Petzlin, Lichnowy na Lichnau, Pawłowo na Paglau, Granowo na Granau i Obrowo na Abrau. Widzimy ztąd zarazem, że osiedli oni nie w pustej bezludnej okolicy, lecz na zasiedlonych już obszarach, których ludność pierwotna wyginęła może przez wojny lub powietrze a w części pewno przez asymilacyą z przybyszami W latach 135052 nawiedziło morowe powietrze, czarną śmiercią zwane, wiele krajów Europy, między niemi też Polskę, Prusy i Pomorze. W Gdańsku padło około 14, 000, w Elblągu około 7000 ofiar. Wiadomo, że Winryk v. Kniprode, zostawszy r. 1351 w, mistrzem, energicznie się zajął sprowadzeniem osadników zagranicznych, by na nowo zaludnić spustoszało okolice. O Kosznajdrach, pisał prof. Maroński w piśmie Pielgrzym za 1885 r. Sama nazwa Kosznajder dotąd nie wyjaśniona, zostaje być może w związku ze staropolskim wyrazem kośmider, oznaczającym człowieka ociężałego. Wyraz ten obecnie nie jest używany, ale w Prusach Zach. istnieją jeszcze dziś rodziny Kośmidrów. Pow. złotowski i przyległe powiaty od w. ks. poznańskiego zajmują Krajniacy, których siedziby Krajną ob. się zowią. Okolicę Tuczna zaś w pow. wałeckim nazywają Niemcy Nippsches Gebiet t. j. Niemiecką ziemią. Niziny nadwiślańskie po obu jej brzegach, od Torunia aż pod Gdańsk, zajmują Holendry ob. J. Są to koloniści niem. , po części ewangielicy, po części menonici. Trudnią się głównie rolnictwem i hodowlą bydła. Żyzne niziny przy ujściu Wisły nazywają się Żuławami. Są one zamieszkałe przez kolonistów niemieckich, najwięcej menonitów. Dalej na południe po prawym brzegu Wisły, między Nogatem, Wisłą, Ossą, Dzierzgonią Sorge i Druznem Brausen See leży po większej części niemiecka i protestancka Pomezania. Między Wisłą, Ossą i Drwęcą leży ziemia Chełmińska, od początku polska, jak tego dowodzą nazwy grodów i wsi wymienione w przywileju łowickim z r. 1222. Więc kiedy ją na mocy darowizny Konrada Mazowieckiego zajęli Krzyżacy, byt to kraj już zaludniony. Dalej na wschód leży ziemia Lubawska a na południe Michałowska. Przemysł rolniczy zatrudnia w Prusach Zach. 30, 7 proc. ludności, rękodzielniczy 17, 7, handlowy 6, 7; pracuje w innych zawodach 44, 9 mk. Obszar na rolę orną, ogrody, łąki i pastw. użyty wynosił 71, 5 proc. całego terytoryum. Hodowla drobiu bardzo rozwinięta, tak samo i mleczarstwo. Przed 40 laty płacono za fant masła 50 fon. , dziś zwykle I markę, za gęś dawniej 1 markę, dziś 3 do 4. Hodowla owiec na wełnę dziś się niebardzo opłaca, bo przed 40 laty kosztował centnar wełny 8120 tal, dziś około 50; dopiero w ostatnim czasie cena powoli idzie znów w górę. Za to hodowla bydła na opas przynosi zysk dostateczny. W 1873 r. było w Prusach Zach. koni 191, 032, bydła rogatego 430, 406, owiec 1, 806, 056, świni 241, 073, kóz 41, 310. Bydło lepszej rasy hodują głównie na większych posiadłościach. W wysokim stopniu rozwinięte jest leśnictwo. Lasy zajmują 22 całego obszaru. Największe są sławne bory tucholskie; we wszystkich przeważa sosna, która pokrywa 9 10 obszaru zalesionego. Tylko na mocniejszych gruntach trafiają się lasy dębowe, bukowe i brzozowe, na mokrych także olszowe. Pszczelnictwo na nizkim stoi stopniu, choć liczne lasy obfitego w tym względzie dostarczają materyału. Około r. 1880 liczono tylko 62, 723 koszek. Istnieje jednak od r. 1884 w Gdańska główne tow. pszczelnicze, liczące 29 filii i 555 członków. Rybołóstwem trudnią się nietylko mieszkańcy nadmorscy na Helu i Nierzeii, lecz i ci, których osady leżą nad Wisłą lub jeziorami, w które Prusy Zach. obfitują. Na Helu złowili rybacy 1872 r. 1557 łososi, 300 pstrągów, 12, 849 węgorzy, 1, 223, 847 śledzi i 36, 500 fląder. Pod Piekłem chwytają we Wiśle minogi. Wielką część ryb wysyłają już to świeże, już to wędzone lub marynowane do Polski i do zachodnich prowincyi praskich; raki nawet do Francyi. W ostatnich latach zajęto się zarybieniem rzek i jezior lepszemi gatunkami, na co sejm prowincyonalny daje rocznie 3000 marek. Urządzono też w Helu wędzarnią na większą skalę. Zawiązało się także zachodniopruskie tow. rybackie, liczące 1887 r. 520 członków, mające rocznego dochodu 10, 500 mrk. Przemysł młynarski w Prusach Zach. , pomimo licznych rzek i jezior, nie jest dosyć rozwinięty. Najwięcej młynów wodnych pędzi Radunia, Wierzyca i Drwęca. Młyny te służą głównie do mielenia zboża, ale są między nimi i papiernie, olejarnie, krochmalnie i tartaki. Przemysł cukrowniczy rozwinął się w Prusach Zach. dopiero w ostatnich 10 latach, ale zato nadzwyczaj szybko. Podczas kiedy około r. 1876 nie było jeszcze cukrowni, liczono ich r. 1883 już 13, a 1885 r. już 18. W 1880 r. było obsadzono burakami tylko 2223 mr. , r. zaś 1881 już 21, 895, a w 1882 r. 34, 807 mr. R. 1883 84 przerobiło 13 fabryk 7, 439, 656 centnarów buraków, w 1884 85 r. 18 fabryk 8, 611, 767 centn. Z tych Starepole przerobiło 385, 815 centn. , Chełmża, największa, 1, 553, 700; cukrownia w Tczewie, najstarsza w Prusach Zachodnich, 482, 630, W. Cedry 323, 730, Lisewo 410, 050,

Prusy Zachodnie

Prusy Królewskie

Nicpon pod Gniewem 292, 700, Kwidzyn 255, 010, Mełno 410, 851, Nowe Kowalewo 348, 480, Nitych 624, 950, Peplin 393, 740, Pruszcz pod Gdańskiem 506, 200, Prabuty 296, 326, świecie 515, 990, Sobowidz 516, 800, Nowy Dwor 454, 280, Unisław 365, 590, Mal bork 475, 430. Do wymienionych fabryk nale ży jeszcze dodać drogą fabrykę w Tczewie, która już w jesieni r. 1885 została w bieg puszczoną. W 1883 r. nastąpiła już reakcya. Nadprodukcya bowiem wywołała zniżenie w cenach buraków i cukru. Ztąd mniej korzy stnie położone fabryki otrzymały niedobory, a akcyonaryusze niedostawali żadnej albo tylko nizką dywidendę. Buraki tutejsze są ubogie w cukier, gdyż zawierają średnio 10 do 14. Fabryki we W. Cedrach i w Gniewie już upadły. Za mało jeszcze jest papierni i fabryk machin. W Gdańsku i Elblągu budują loko motywy i okręty, odlewnią dzwonów posiada tylko Gdańsk. Za to stosunkowo liczne są fa bryki tytuniu, octu, mydła i smolarnie. Kwi tnie także garbarstwo, farbiarstwo, drukar stwo, gorzelnictwo, browarstwo, hutnictwo i garncarstwo; najgłośniejsze są wyroby garn carskie w Tolkmicku; pierniki toruńskie i gdańska wódka zażywają szerokiej sławy. Na świeżej Nierzei znachodzi się także bursztyn; surowy materyał wywożą po części do Wie dnia i Konstantynopola, albo wyrabiają z nie go różne przedmioty dla ozdoby, zwłaszcza guziki, cygarniczki i naszyjniki. Cena robotnika była w 1884 r. w obwodzie reg. kwidzyńskiej następująca Dorośli mężczyźni pobierali dzien nie w pow. lubawskim 1 mrk 50 fen. , lecz w mieście Lubawie tylko 80 fen. , w miastach Kwidzynie, Gardeii, Biskupcu, Człuchowie i Sztumie 1 mrk 40 fen. Miasta Chojnice, Bro dnica, Golub, Górzno i pow. brodnicki miały też same ceny. Po 1 m. 35 fen. płaciły pow. chełmiński i lidzbarski; 1 m. 30 fen. miasta Krojanka, Radzyn i pow. chojnicki i świecki; z 1 m. 25 fen. następują dalej miasta Gru dziądz, Złotowo, Sępolno, Pr. Frydląd i pow. sztumski; 1 m. 20 fen. pow. kwidzyński, suski i miasta Toruń, Tuchola, Złotowo, Człuchowo, Kurzętnik, Kisielice i Hamersztyn; z 1 m. Wą brzeźno, Łasin, Wałcz, Jastrowie, Nowemiasto, Człopa, Prabuty i pow. wałecki, a wresz cie krom miasta Lubawy jeszcze Nowe. Z po wyższego zestawienia, wziętego ze źródła urzę dowego, wynika, że cena robotnika po wsiach prawie wszędzie jest wyższą niż po miastach. Zródła do dziejów Prus Zachodnich podano w artykule Pomorze. Kś. Fr. Prusy Królewskie, dawna prowincya Rzpltej, obejmowały po prawej stronie Wisły ziemię chełmińską i michałowską jako i Pomezanią, po lewej zaś Pomorze w ściślej szem znaczeniu a więc obszar dzisiejszych Prus Zachodnich z wyjątkiem pow. wałeckiego, oprócz tego aż do r. 1657 także ziemię bytowską i lęborską które dopiero mocą traktatu welawskiego Jan Kazimierz odstąpił, ale z obowiązkiem hołdownictwa, elektorowi brandenburskiemu w zamian za Warmią. Nazwa, która powstała w przeciwstawieniu do Prus Książęcych, jest pod względem historycznym całkiem niestosowna, bo na obszarze większej części tej dzielnicy, zwłaszcza po lewej stronie Wisły, Prusacy nigdy nie mieszkali. P. Królewskie były podzielone na trzy województwa chełmińskie, malborskie wraz z biskupstwem warmińskiem, stanowiącem udzielne księstwo, i pomorskie, i miały swoje osobne prawa, przywileje, stany, obrady i sądy. Krzesłowych senatorów było 8, jako to biskupi warmiński i chełmiński, wojewodowie chełmiński, malborski i pomorski, kasztelani chełmiński, elbląski i gdański. Ci dostojnicy wraz z podkomorzymi chełmińskim, malborskim i pomorskim, podskarbim i radcami wysyłanymi po dwóch ale po jednym tylko głosie mającymi od miast Gdańska, Torunia i Elbląga, składali pruską izbę senatorską, w której prezydował bisk. warmiński. Izbę poselską zaś składali posłowie, których województwo chełmińskie obierało na 7 powiatów 14 na sejmiku w Kowalewie, malborskie na 4 powiaty 8 w Sztumie, pomorskie na 8 pow. 16 w Starogardzie. Na t. z. generał pruski, odbywający się na przemian w Grudziądzu i Malborku, zjeżdżał się senat i posłowie. Najprzód obierano marszałka, potem wprowadzano uroczyście komisarza królewskiego. Ten składał swoje listy wierzytelne w języku łacińskim pisane, przedstawiał wnioski królewskie i uroczyście znowu do domu został odprowadzony. Następnie generał pruski rozdzielał się na dwie izby, wyższą i niższą. Potem w izbie niższej posłowie czytali swoje instrukcye. Wnioski przez zgodę przyjęte spisywano zaraz jako uchwały, wnioski zaś, na które nie było zgody, zamieszczano w oddzielnem piśmie z wyrażeniem do góry, t. j. do izby wyższej. Gdy już instrukcye wszystkich powiatów odczytano, łączyły się znowu obie izby. Marszałek zasiadał do stołu senatorskiego, posłowie zaś gdzie miejsce było i roztrząsano na nowo owe punkta sporne. Choć obrady w obu izbach toczyły się po polsku i tylko deputowanym miast wolno było używać języka łacińskiego, jednakowoż uchwałę ogólną spisywał po łacinie sekretarz toruński i z nią, jako z instrukcją, udawano się na walny sejm do Warszawy. Podkomorzowie rzadko kiedy a delegowani miast nigdy nie chcieli należeć do walnego sejmu, odwołując się na to, że Kazimierz Jagiellończyk przyrzekł, iż królowie sami na generały pruskie zjeżdżać będą. Szlachtę pruską obowiązywało

Prusy Królewskie

Prusy Wschodnie

Prusy

Prusy Południowe

prawo ziemskie nadane jej od Kazimierza Ja giellończyka i jego następców. W 1598 r. wy szła t. z. korrektura pruska, obejmująca zmia ny i dodatki do prawa ziemskiego. Szlachta apelowała do sądów nadwornych królewskich, wyłamując się z pod trybunału piotrkowskie go. Miasta rządziły się prawem chełmińskiem, odwołując się do sądów nadwornych królewskich. Urzędnik albo senator pruski winien być według przywilejów krajowych obywate lem pruskim. Dla tego stany miały często za targi z królem gdy tenże oddał urzędy nieosiadłym w ziemi obywatelom. Ci więc musieli się wystarać o indygenat pruski. Pospolite ruszenie pruskie nie było zobowiązane wycho dzić za granice Prus, dla tego szlachta królom nieraz odmawiała pomocy ob. Starożytności pol. , Poznań 1852, art. Generał pruski i Prusy Królewskie. Kś. Fr. Prusy Wschodnie Nowe, niem. NeuOst Preussen, była ta nazwa urzędowa dana prowincyom polskim zabranym przez Prusy na mocy traktatów podziałowych z 25 września 1793 r, i 3 stycznia 1795 r. Nazwą tą objęto ziemię dobrzyńską, obszar województwa i biskupstwa płockiego, większą część Mazowsza ziemie zakroczymska, ciechanowska, różanska, nuri ska, łomżyńska, wizneńska, większą część wojew. trockiego, małą część Żmujdzi po lewym brzegu Niemna. Wisła, Bug i Niemen były naturalnymi granicami tej nowej prowincyi, od Niemirowa nad Bugiem o 3 mile od Brześcia aż do Grodna ciągnęła się 30 milowa powyginana linia graniczna od posiadłości rossyjskich. Ziemię dobrzyńską i wojew. płockie, już w 1793 r. oderwane, zaliczono pierwotnie do Prus Południowych lecz od 1796 r. włączono je w skład NowoWschodnich Prus. Prowincyą tę rozdzielono na dwie kamery płocką i białostocką. Według przybliżonego obliczenia Holsche miała płocka kamera 350 mil kwadr. , 48, 975 dymów 1796 i licząc po 6 dusz na jeden dym, 293, 950 mk. , białostocka zaś 565 mil kwadr. , 88, 911 dym. i 512, 785 mk. Ogółem 915 mil kwadr. i 806, 735 mk. Gdy w 1807 r. utworzone zostało księstwo warszawskie w skład jego weszła cała kamera płocka, zaś kamerę białostocką na mocy traktatu tylżyckiego 7 lipca 1807 r. rozdzielono między księstwo a Rossyą, która otrzymała tak nazwany obwód białostocki. Prusy Południowe, niem. Sued Preussen, była to prowincya pruska utworzona z polskich prowincyi zabranych w 1793 i 1795 r. Części zajęte w 1773 r. nosiły nazwę Prus Zachodnich. Dopiero po tak znacznym przyroście obszaru utworzono odrębną prowincyą. Pilica i Wisła były jej naturalnymi granicami. W skład tej prowincyi weszły wojew. poznańskie, gnieźnieńskie, kaliskie, sieradzkie z ziemią wieluńską, rawskie, łęczyckie, brze skokujawskie, inowrocławskie bez ziemi do brzyńskiej i część Mazowsza na lew. brzegu Wisły z małym kawałkiem na prawym. Z części woj. krakowskiego częstochowski pow. utworzono Nowy Szląsk. Prowincyą cała dzieliła się na trzy kamery poznańską, kaliską, warszawską i 38 powiatów. Poznań ska kamera miała 408 1 2 mil kwadr. , kaliska 332 mil a warszawska 218 mil; Nowy Szląsk zaś 41 mil. Ogółem było 999 1 2 mil. kwadr. Miast znajdowało się 235. Poznańska kamera miała 120 miast 32 królew. , 88 szlach. , w nich 22, 387 dm. , z tych 787 murow. , 1317 dachówką a 20, 283 gontami lub słomą kry tych, 2978 pustych placów, 273 kośc. , 175. 416 mk. 465 zakonników, 85 zakonnic, 10, 415 wojsk. , 34, 811 żydów. Kaliska kamera miała 64 miast, w nich 405 murow. , 7746 drewn. domów, 78 kośc, 51 kaplic, , 40 klaszt. męzk. , 8 klaszt. żeń. , 1157 pustych placów, 72, 609 mk. Warszawska kamera miała 51 miast; Warszawa posiadała 3619 dm. 39 kośc. , 48 gmachów publicz. , 117 pałaców, 63, 359 mk. cywilu. 9724 żydów i 11, 232 wojsk. W po zostałych 48 było 33, 519 mk. dwóch niezna na cyfra mieszkańców i 4488 dm. w trzech nie podana cyfra. W 10 tylko miastach było więcej niż 1000 mk. a jedno tylko Łowicz miało więcej niż 2000. Br. CA. Prusy 1. niem. Adl. Prussy, dok. Prussen, Pruschin, Pruessen, 1499 Pruschin, 1438 Prewssen, 1516 Prussi, dobra szlacheckie, pow. chełmiński, st, pocz. , tel. i kol. Wąbrzeźno odl. 3 klm. , paraf. katol. i ew. także Wąbrzeźno. W 1868 r. 10 bud. , 3 dm. , 52 mk. , 32 kat. , 20 ew. ; 142, 14 ha roli orn, i ogr. , 17 łąk; czysty dochód z gruntu 2463 mrk, hodowla bydła holend. rasy. W dok. napotykamy P. po raz pierwszy r. 1438 jako dobra graniczące z Cymbarkiem i Wroniem ob. Gesch. d. Kr. Culm von Schultz, I, str. 201 i Woelky Urk. B. d. Bist. Culm str. 454. W 1499 r. poświadczają nobilis Laurentius Pyarkorsky una cum Joanne fratre amitali de Dambrowka przed sadem w Wąbrzeźnie że majętność swą w Prusach, obejmującą 7 włók, sprzedali biskupowi chełmińskiemu Mikołajowi pro septem sexagenis, którą to sprzedaż poświadcza sąd ławniczy w Wąbrzeźnie, r. 1546 ob. Urk. B. des Bist. Culm von Woelky, str. 600. R. 1516 poświadcza sąd w Chełmży, że Mikołaj Ponkoczky dobra Prusy sprzedał bisk. chełmińskiemu za 30 grz. pośledniej monety ob. Woelky, l. c, str. 671. Biskupi chełmińscy puścili potem te dobra w wieczystą dzierżawę. W 1667 r. zastał tu wizytator Strzesz 2 działy Nobilium Pruskich; każdy płacił mesznego 2 kor. żyta i tyleż owsa str. 400. Inwentarz biskupstwa chełm. z r. 1733 zawiera o P.

Pruszcz

następ. relacyą Tę wieś trzyma za prawem JM. Molin na lat 40, nie wiem jak stare, bo prawa niewidziałem. Jest folwark i chałup dwie; ci mu płacą co rok fi. 200. Do kościoła wąbrzeskiego dają fi. 9 str. 29. R. 1751 ustąpił bisk. Leski dóbr tych kapitule chełmińskiej ob. Woelky, l. c, str. 1134. 2. P. Stare, niem. AltPrussy al. AltPruss, dobra ryc, pow. chojnicki, st. pocz. , tel. i kol. Czarna Woda 4 kim. odl. , par. kat. Łęg 1 4 mili odl, ewang. Mokre. W 1867 r. 86 mk. , 61 kat. , 25 ew. , 17 dm. , 407, 8 ha roli or. i ogr. , 41, 8 łąk, 107, 7 past. , 72, 1 lasu, 10, 5 nieuż. , 4, 9 wody; razem 644, 8 ha; czysty dochód z gruntu 2192 mrk; gorzelnia, hodowla bydła na sprzedaż. P. leżą niedaleko granicy pow. starogardzkiego. W wizyt. Szaniawskiego z r. 1711 zowią się Brussy. Za czasów Rzpltej należały do pow. tucholskiego. Według taryfy z r. 1648, gdzie uchwalono pobór podwójny a akcyzę potrójną, płacił tu Sartawski od 1 wł. osiad. , 2 ratajów 2 fi. 16 gr. Podług taryfy na symplę z r. 1717 płacił tu Linda 1 zł. 3. P. Nowe, niem. NeuPrussy, dobra szlach. , pow. chojnicki, st. pocz. , tel. i kol. Czarna Woda, 5 klm. odl. ; par. kat. i ew. ta co i dla P. Starych. W 1867 r. 72 mk, 35 kat, 37 ew. Kś. Fr. Prusy 1 wś, pow. niborski, st. pocz. Koszelewy. 2. P. , wś, pow. olsztynkowski, dziś już nieistniejąca. 3. P. al. PreussenTil sit, wś przy Tylży. Pruszanka 1. Mała, pow. mazowiecki, gm, i par. Piekuty. 2. P. Mała, fol. , i P. Mańce, os. , pow. mazowieckie gm. Piekuty, par. Jabłoń. Pruszanka 1. zaśc, pow. wileński, w 1 okr. pol. , gm. Niemenczyn, okr. wiejski Padziuny, o 6 1 2 w. od gminy a 29 w. od Wilna, ma 3 dm. , 20 mk. katol. 9 dusz rewiz, ; nale ży do dóbr skarbowych Jęczmieniszki. 2. P. , dobra, kol. i folw. , pow. słucki, w 1 okr. pol. starobińskim, własność dość dawna starej ro dziny Proszyńskich. Dobra mają 2130 dzies. ziemi dworskiej, kolonia 7 osad robotników; grunta urodzajne, szczerkowe. A. Jel. Pruszcz 1. niem. Praust, dawniej Prust, wś nad rz. Radunią, pow. gdański górny. 1 1 2 mili na południe od Gdańska. Wraz z wybud. Prauster Pfarrdorf zawiera 9 gburstw i 44 zagród, 6456, 88 mr. W 1869 r. 1819 mk, 725 kat. , 1071 ew. , 4 menonitów i 19 żydów, 143 dm. ; 1885 r. 181 dm. , 495 dymów, 2370 mk. Ludnośó trudni się rolnictwem, hodowlą bydła, handlem zbożowym i rękodzielnictwem. Par. kat. św. Wojciech w Gdańsku. W miejscu jest kościół par. ewang. , sześcioklasowa szkoła symultanna z 432 dziećmi, trzema nauczycielami i jedną nauczycielką tylko jeden nauczyciel jest katolik, urząd pocz. 3 klasy, apteka, cukrownia, . która r. 1887 przerobiła 390, 680 centn. buraków. Niedaleko jest st. kolei tczewskogdańskiej i żukowskiej. Odłącza się tu od rzeki kanał Nową Radunią zwany, idący do Gdańska, podczas kiedy Stara Radunia uchodzi do Motławy. Przy wsi jest szluza, za pomocą której można kanał spuścić do Starej Raduni. Kanał ten zbudowali Gdańszczanie już w połowie XIV w. , dostarczał on miastu dobrej wody do picia i pędził liczne młyny. To też nieraz krwawe toczyły się walki o tak ważny punkt. Ponieśli tu Gdańszczanie klęskę od Krzyżaków r. 1460. W 1563 r. najechał tę wieś Erich z Brunświku; r. 1577 oszańcowali się tu Polacy pod Stefanem Batorym; r. zaś 1807 usadowili się ta Francuzi i urządzili w kościele magazyn prochu. Pierwszą wzmiankę o P. znajdujemy już r. 1307. O kościele zaś wspomina odnowiony przywilej z r. 1367, który wystawił komtur gdański Ludeke V, Essen. Kościół ten z cegły, w stylu bazylikowym zbudowany, należy do najciekawszych w prowincyi. Ma trzy nawy, z których średnia jest wyższa jak boczne. Szczegółowy opis podaje dzieło Die Bau und Kunstdenkmaeler d. Prov. Westpreussen II, str. 124 132. Między zabytkami sztuki zajmuje pierwsze miejsce wielki ołtarz pięknej snycerskiej roboty, pochodzący z końca XV. lub początku XVI w. Jest to rodzaj tryptyku, mieszczącego w średniem polu Ukrzyżowanie Pana Jezusa, w lewem Dźwiganie krzyża, w prawem Złożenie do grobu. Kazalnica została r. 1578 postawiona, a r. 1661 odnowiona; organy, odznaczające się bogatą ornamentyką, zbudował r. 1728 gdańszczanin Andrzej Hildebrandt. Chrzcielnica z czerwonego marmuru pochodzi z kościoła w Petershagen, który na początku drugiej wojny szwedzkiej został rozebrany. W kościele wiszą obrazy przedstawiające 10 przykazań w ten sposób, iż na jednej połowie odtworzono w odpowiednim pomyśle zachowanie, a na drugiej przestępowanie każdego przykazania. Odpowiednio temu występują aniołowie albo czarci przy odnośnej scenie. Kaznodzieja, który w trzecim obrazie słowo Boże ogłasza, ma rysy Lutra. Mniemanie, jakoby te obrazy były pędzlem Łukasza Kranach, jest pewnie mylne. Kościołowi tutejszemu darował je r. 1681 burmistrz Krystyan Schroeder. Dzwonów posiada kościół tutejszy trzy średni z r. 1551, inne późniejsze. W ręce luteran przeszedł kościół wcześnie, bowiem prawo patronatu wykonywał oddawna magistrat gdański. Pierwszy predykant został tu ustanowiony r. 1578. Kiedy r. 1583 komisarz biskupi przybył aby wizytować kościół, niedozwolił tego predykant. Gdy mu pokazano dekret biskupi wizytacyą rozporządzający, nie chciał czytać, dodając Ubi a Senatu so. gedanensi videro li

Pruszanka

Prusy

Pruszanka

Pruszczak

teras, libenter concedam ob. Wizyt. Rozdrażewskiego, str. 31. Obecnie na obszarze P. firma A. Rathke i Syn urządziła wielki zakład ogrodniczy, obejmujący przeszło 70 mr. Na wystawę owocową w Sansouci r. 1877 wysłano ztąd samych jabłek 105 gatunków. 2. P. , niem. Proust, wś kośc. niedaleko rzeki Sępolny, pow. tucholski, st. pocz. Gostycyn, par. ew. Kamienica, szkoła kat. w miejscu. W 1867 r. 463 mk. , 334 kat. , 118 ew. , 41 dm. , młyn wodny. Tutejszy kościół kat. p. w. N. M. P. jest patronatu prywatnego obecnie hr. Koenigsmark na Kamienicy. Kościół pochodzi z 1762 r. a r. 1792 benedykowany. Przy nim istnieje bractwo rożańcowe od 1853 r. W skład par. wchodzą Pruszcz, Kamienica, Bagienica, Motyl, Pinkowo i Krzywe Kolano. W 1867 r. liczyła par. 660 dusz, 1886 r. zaś 583. Dawniej należał P. do dekanatu więcborskiego, dziś do tucholskiego. Z wizyt. Trebnica 1653 r. dowiadujemy się, iż wieś należała podówczas do spadkobierców po Władysławie Witosławskim. W starym, drewnianym kościele były trzy ołtarze. Proboszcz posiadał 3 włóki ale niecałe. Mesznego dawało we wsi 11 gburów po 3 korce corios alias rzeszetniki żyta i tyleż owsa; 2 puste posiadłości uprawiał dwór, i nic z nich nie płacił z krzywdą proboszcza. Młynarz dawał 1 korz. żyta. Oprócz tego należały do probostwa 2 ogrody, jeden warzywny i drugi gdzie przed pożarem stała plebania, i trzy łąki, jedna in loco dieto Targowo, druga w lesie Dąbrówką zwanym i trzecia nad rzeką. Dawniej była tu i szkoła. Proboszczem był Piotr Przyłuski str. 141 142. Z wizyt. Mathego z r. 1767 dowiadujemy się, że wieś ta należała wtedy do Franciszka Weyhera, ststy białemborskiego. Kościół drewniany zbudował w 1735 r. skarbnik uski Franciszek Wałdowski, poświęcił go zaś tegoż roku Maciej Linkiewicz, kanonik kamiński. Przy kościele stała murowana dzwonnica z 3 dzwonami, postawiona r. 1760. Bractwo różańca św. istniało już od r. 1736. Proboszczem był Paweł Szwemiński, przed nim Wojciech Gierszewski. Obszaru obejmowała wś 23 włók włącznie ze z 2 sołeckiemi; z każdego pobierał proboszcz 1 1 4 kor. żyta i tyleż owsa. Sołtys posiadał jeszcze oprócz tego pół włoki, z której nic nie dawał z krzywdą dla prob. Katolików było we wsi 110, inowierców 32; cała parafia miała 244 kat, 164 innowierców str. 1458. P. istniał już r. 1351. 3. P, niem. Gross Prust, zwykle Prust, dok. 1349 i Prusk, po r. 1410 Prustk, 1442 Pruszz, dobra ryc, pow. świecki, st. pocz. , kol. tejże nazwy odl. 1 milę; par. kat. Niewieścin 1 2 mili odl. , ew. Jasieniec. W 1868 r. 30 bud. , 19 dm. , 194 mk. , 139 kat. , 55 ew. Razem z fol. Pruszczykiem i Pruszeckim folw. obejmują te dobra 610, 56 ha roli or. i ogr. , 36 łąk, 0, 78 past. , 19, 02 nieuż. , 0, 32 wody, w ogóle 666, 68 ha; czysty dochód z gruntu 8133 mrk; cegielnia, w któ rej wyrabiają dreny, hodowla bydła, mlekarnia, uprawa buraków dla cukrowni. P. leży tuż nad granicą Prus Zachodnich i w ks. po znańskiego. To też już r. 1349 w traktacie ka liskim napotykamy tę osadę jako wś granicz ną między ziemią kujawską a pomorską. Za czasów krzyżackich należały dobra do komturstwa świeckiego i odbywały jedne służbę zbrojną. W dok. z 1394 występuje Jan z P. , r. 1422 Thomke z P. ob. Gesch d. Kr. Schwetz von Wegner, str. 433. R. 1683 płaci P. mesznego 4 kor. żyta i tyleż owsa. Według taryfy z r. 1648, gdzie uchwalono pobór podwójny a akcyzę potrójną, płacił tu ststa Jasieniecki od wł. osiadł. , karczmy i 4 ogr. , ale ile, nie powiedziano. P. należał wtedy do pow. świeckiego ob. Rocz. Tow. Przyj. N. w Poznaniu, 1871, str. 180. Wizyt. Szaniaw skiego z r. 1710 donosi, że tu dawniej było 9 gburów coloni, każdy płacił pół kor. żyta i tyleż owsa, wówczas jednak zostały posiadłości gburów na dworskie zamienione, a dwór da wał tylko 3 kor. żyta, beczkę piwa i 2 flor. str. 250. 4. P. niem Prust, st. p, , tel. i dwo rzec kolei bydgoskotczewskiej, 21 klm. na płd. zachód od Świecia, pow. świecki; gleba żyzna; 1878 r. 8 mk. Linia drogi wschodniej OstBahn dochodzi tu na przestrzeni między Berlinem a Królewcem punktu kulminacyjne go, przy wznies. 321 st. npm. Kś. Fr. Pruszczak, folw. do Przytocznicy, pow. ostrzeszowski, o 7 klm. na wschód od Ostrzeszowa, par. Doruchów. W 1845 r. miał 2 dra. i 13 mk. katol. ; w nowszych Skorowidzach nie wykazany. Pruszczewo, dawniej Brzuszczewo i Brzoszczewo, niem. Frauschwitz, wś i folw. , pow. kościański, o 4 klm. na wschód od Szmigla, par. Szmigiel, poczta i st. dr. żel. o 4 klm. w Starem Bojanowie, Wznies. 93, 26 mt. n, p. m. ; 7 dm. , 90 mk. 76 kat, 14 prot. . Około r. 1180 należało P. do klasztoru lubińskiego; w r. 1580 składało się z 2 łanów, 2 zagrod. , 1 osadn. i młyna walnika; przy schyłku zeszłego wieku było własnością Chłapowskiego, podczaszego wschowskiego, następnie przeszło w ręce księżnej AcerenzaPignatelli. Obecnym właścicielem folw. , który nie tworzy odrębnej całości, jest Kalikst Biron, ks. kuroński, dziedzic dóbr koszanowskich Kuschen. E. Cal. Pruszczyk, niem. Klein Prust, folw. do Pruszcza należący, pow. świecki; w 1868 r. 5 bud. , 2 dm. , 5 mk. kat. , 3 ew. Pruszczyn al. Pruszczyno, wś włośc, i fol. , pow. płocki, gm. Swięcice, par. Orszymowo, odl. o 35 w. od Płocka, ma 8 dm. , 127 mk. W 1885 r. fol. P. i P. Górny rozl. mr. 609

Pruszczewo

Pruszczyk

Pruszczyn

Pruszczak

Pruszele

gr. or. i ogr. mr. 471, łąk mr. 27, past. mr. 23, lasu mr. 74, nieuż. mr. 14; bud. mur. 2, z drze wa 12; płodozmian 8polowy, las nieurządzony. Wś P. os. . 14, z gr. mr. 15. W akcie z r. 1254, którym Opiso, legat papieski, bierze w opiekę klasztor w Czerwińsku, wymieniono w liczbie posiadłości i wieś Prusczyno Kod. dypl Muczk. Rzysz, , I, 71. Br. Ch. Pruszele, ob. Prusele, Pruszewice, niem. Pruschwitz, wś i okr. wiejskie pow. średzki, o 10 klm. na płd. wsch. od Gośliny Murowanej, w pobliżu jezior Wrączyńskich; par. Wrączyn, poczta i st, dr. żel. w Pobiedziskach. Przy schyłku zeszłego wie ku posiadał P. Melchior Gurowski, proboszcz katedr. gniezn. , następnie Władysław hr. Gurowski. W skład okr. wiejskiego wchodzą ho lendry Tuczyńskie Tuczno z 43 mk. i 5 dm. ; cały okrąg ma 17 dm. , 154 mk. 18 katol i 136 protest. . E. Cal. Pruszewo, miejscowość wymieniona w ta ryfie z r. 1648, jako należąca do pow. człuchowskiego. Wówczas uchwalono pobór po dwójny, a akcyzę potrójną; według tej normy płacił tu Garczyński z Zamartego od 7 włok osiad. 14 fl. ob. Rocz. Tow. P. N. w Poznaniu, 1871, str, 190. Jest to pewnie dzisiejsze Prusinowo w pow. wałeckim, bo w dok. niem. z r. 1375 nazywa się Pruschendorf. Ks. Fr. Pruszischken al Pruszisken, wś, pow. gąbiński, st. p. , tel. i kol żel Gąbin. Pruszki 1. ogólna nazwa obszaru w pow. łęczyckim, gm. Topola, par. Siedlec, odl. 7 w. od Łęczycy. Na obszarze tym mieszkała dawniej zagonowa szlachta, której cząstki połączone utworzyły trzy folwarki zwane P, Piekacie Madaje P. PierdatkiMoraczewizna albo Pruszkowizna, P. SzarowiznaKoziołki, Nazwy te poszły od przezwisk dawniejszych lub pierwotnych posiadaczów. Ogólna ludność wynosi 120 dusz. Na obszarze fol Piekacie, na wzgórzu piaszczystem wykopano popielnicę, wysoką na stopę, przykrytą kamieniem, zawierającą spopielało kości. Lib. Ben. Łask. II, 435 nazywa tę wieś sześciorakie Pruszki sextuplex Pruskj, widocznie więc już na początku XVI w. istniało tu sześć oddzielnych cząstek szlacheckich. Dziesięcinę dawano plebanowi w Siedlcu; kmieci nie było wcale. W r. 1886 fol P. Piekacie A B rozl mr. 248 gr. or. i ogr. mr. 213, łąk mr. 19, past. mr. 3, lasu mr. 5, nieuż. mr. 8; bud. mur. 5, z drzewa 3; płodozmian 8polowy. Do 8 osad włośc. należy 18 mr. Fol P. Pierdatki al. Pruszkowizna rozl w 1870 r. mr. 136 gr. or. i ogr. mr. 132, łąk mr. 3, nieuż. mr. 1; bud. mur. 4, z drzewa 5; płodozmian 9polowy. P. Szarowizna rozl mr. 240 gr. or. i ogr. mr. 225, łąk mr. 3, past. mr. 1, wody mr. 3, os. karczm mr. 8, nieuż. mr. 6; bud. z drzewa 13; gospodarstwo 4polowe. Do 5 os. włośc, należy 4 mr. 2. P. , wś szlach, pow. makowski, gm. Sielc, par. Różan. 3. P. Jabłoń, pow. łomżyński, gm. i par. Zambrowo. W 1827 r. 8 dm. , 67 mk. 4. P. Wielkie i P. Małe, wś szl i włośc. pow. łomżyński, gm. i par. Puchały. W 1827 r. P. Wielkie miały 17 dm. , 127 mk. a P. Ma łe 3 dm. , 22 mk W dokum, z 1443 r. wymienione są już P. Jabłoń, P. Wielkie, P. Małe. Jest to gniazdo Prószkowskich i Pruszyńskich Gloger, Ziemia łomżyńska. 5 P. , pow. ciechanowski, ob. KosmyP. Br. Ch. Pruszki, fol nad rz. Moszną, dopł. Studzienicy Studenicy, pow. uszycki, w 2 okr. pol i par. Żwańczyk, gm. Łysice, st. poczt. Dunaj owce; należy do klucza żwańczykowskiego. X. M. O. Pruszków 1. wś, fol, os. fabr. , st. dr. żel i wille prywatne, pow. warszawski, gm. Pruszków, par. Żbików, odl 15 w. od Warszawy, leży w błotnistej nizinie nad rz. Pisą, al Mrową dopł. Bzury, przy dr. żel warsz. wied. , mającej tu swą stacyą. Boczna linia kolei, 6 w. długa, łączy Pruszków z fabryką cukru Józefów. Na obszarze P. znajduje się stacya kolejowa, fabryka odlewów żelaznych Rudnickiego z prod. w 1880 r. wartości 80, 950 rs. , przy udziele 60 robotn. , fabryka igieł, fabryka porcelany i fajansu, mydlarnia, eksploatacja torfu, szkoła początkowa, apteka, doktor, piękny park prywatny założony na osuszonych błotach, przylegających do st. kolejowej, kilkanaście willi i domków prywatnych służących za letnie mieszkania, powznoszonych na obszarze dawnego folwarku, sprzedawanego cząstkowo. W 1871 r. folw. ten miał 465 mr. obszaru, w tem 359 mr. roli; wieś miała 16 os. i 17 mr. a należąca przedtem do dóbr wś Józefów 9 os. , 211 mr. W 1827 r. było 14 dm. , 147 mk. ; w 1872 r. 182 mk. ; obecnie zaludnienie się wzmogło szybko bardzo i przechodzi zapewne 500 dusz bez napływającej na czas letni ludności Pozakładane sklepy, zakłady piekarzów i rzeźników nadają osadzie charakter miasteczka Zamierzona budowa szpitala dla obłąkanych w przyległej wsi Tworki, wpłynie niewątpliwie na pomyślniejszy jeszcze rozwój Pruszkowa. P. gmina należy do sądu gm. okr. III w Raszynie, ma 10, 564 mr. obszaru i 4324 mk. W gminie jest 5 wiatraków, młyn wodny, 4 cegielnie, 5 szkółek jednoklasowych. 3. P. , wś, pow. skierniewicki, gm. Dębowa Góra, par. Żelazna, ma 40 mk. , 144 mr. W 1827 r. było 9 dm. , 39 mk. 3. P. , w dok. Pruskow, wś i fol nad rz. Grabią, pow. łaski, gm. Pruszków, par, Marzenie, przy drodze z Łasku do Widawy. Wś ma 32 dm. , 274 mk. , 227 mr. włośc; fol. 9 dm. , 29 mk. , 1041 mr. 315 mr. roli i 385 mr. lasu. W 1827 r. 17 dm. , 139 mk. Wieś ta wraz

Pruszele

Pruszewice

Pruszków

Pruszki

Pruszischken

Pruszewo

Pruszów

Pruszków

Pruszkowo

Pruszno

z kilku przyległemi dawała dziesięcinę z łanów kmiecych kanclerzowi kapituły gnie źnieńskiej, zaś pleban w Marzeninie pobierał od nich tylko kolędę i dziesięcinę z ról folwarcznych, na których w części siedzieli też kmiecie i zagrodnicy Łaski, L. B. , I, 483. Według reg. pob. pow. szadkowskiego z r. 1552 i 1553 wś Prusków, w par. Marzeniu, w części Marcina miała 14 osad, 8 1 2 łanów, młyn o 2 kołach; w części Wawrzyńca 5 osad Pawiński, Wielkop. , II, 242. P. gmina na leży do sądu gm. okr. IV w Buczku, st. poczt. Łask, 8280 mr. obszaru i 2389 mk. 4. P. , w XVI w. Pruskowo major i minor, wś i fol. nad rz. Prosną, pow. kaliski, gm. i par. Pamięcin, odl, od Kalisza 4 w. Wś ma 15 dm. , 137 mk. ; fol. 1 dm. , 24 mk. W potwierdzeniu dóbr i dochodów arcyb. gniezn. przez Innocentego II w 1136 r. , wymienioną jest wś Pruszkow około Kalisza. Według Lib. Ben. Łask. II, 81 P. major dawało pleban. po mierze owsa i żyta z łanu, zaś w P. minor dawali tylko ry bacy po pół grosza kolędy. Według reg. pob. pow. kaliskiego z r. 1579 Pruskowo miało 4 łany, 1 komor. , 2 rybaków. Część Katarzyny z Orlia Ciswickiej miała 5 łanów, 4 rybaków Pawiński, Wielkop. , I, 24. Br. Ch. Pruszków 1. Prusków niem. Proskau, zamek, dobra królewskie, miasteczko i okr. lesny, pow. opolski, par. Pruszków, odl. 1 1 2 mili od Opola, wznies. 1552 st. par. npm. Posiadało głośną akademią rolniczą, kościół par. katol, , zamek użyty na pomieszczenie akademii. W 1861 r. było 207 dm. , 2190 mk. 336 ew. , 41 żyd. . Dobra P. należały pierwotnie do rodziny szlacheckiej mającej swą siedzibę w Ziemnicach Małych. W 1563 r. jeden z tego rodu Jerzy wybudował w P. zamek i odtąd poczęli się właściciele dóbr pisać Ton Proskau. Dobra te składały Biała miasto i hrabstwo, wsi Chrzelice, Kujawy i Komprachcice. Spalony przez Szwedów w 1644 r. zamek, został odbudowany w dzisiejszej postaci 1677 r. W 1696 r. ówczesny dziedzic Jerzy Krzysztof ustanowił z dóbr tych fideikomis, który przechodził w ustanowionej przez niego kolei z rąk do rąk, aż ostatni sukcesor sprzedał dobra w 1783 r. za 133, 323 dukat. królowi Fryderykowi W. Razem z dobrami sprzedano też fabrykę fajansu, istniejącą w nich, za 6202 dukatów. Zakład ten istniał do 1850 r. Królewską domenę wydzierżawiono w 1847 r. utworzonej tu królewskiej akademii rolniczej. Zamek użyto na pomieszczenie zakładu, który sciągał przez długi czas znaczną liczbę młodzieży polskiej zarówno z księstwa poznańskiego jak i królestwa polskiego i dalszych prowincyi. Od 1869 r. istnieje tu stacya rolnicza doświadczalna, od 1874 stacya botaniczna. Obszar wydzierżawiony akademii wynosił 4087 mr. , w tem było 1861 r. 3175 mr. roli, 407 mr. łąk, 230 mr. wód. Dzielił się na dwa zarządy Pruszków i Ziemnice, Gleba zawiera cały szereg odmian i stopni, począwszy od drobnego piasku aż do zbitej czarnej gliny. Część obszaru 780 mr. leżąca w dolinie Odry ma glinę z humusem mieszaną, na spodzie prze puszczalnym. Na folwarkach hodowla owiec 2585 w 1861 r, . Z zakładów przemysłowych były gorzelnia, browar i cegielnia. Miastecz ko P. z wioską tegoż nazwiska, kol. Neustadt i Neuwelt, os. Obora, Starą Kuźnicą i pasie kami Kaletta, Pfarrwidmuth, Bartsch, za wdzięcza swój rozwój głównie przyległej aka demii. W 1861 r. była ta fabryka narzędzi rolniczych, 3 młyny wodne, 34 mieszczan, 21 ogrodz. , 100 komorn. Do osady należało 1896 mr. , w tem 1509 mr. roli, 300 mr, łąk. Targi tygodniowe i 4 jarmarki rocznie. Kościół katolicki, zbudowany 1580 r. , pierwotnie filialny do Ziemnie, następnie parafialny z filiami Zie mnice i LigotaPruszkowska. Szkoła katolic ka miała 3 nauczycieli i 373 uczniów; szkoła ewang. istniejąca od 1809 r. , miała 70 uczniów. Zarząd domen królewskich miał tu swój urząd. Pruszkowski okrąg lasów królewskich Forst revier ciągnął się wzdłuź lew, brzegu Odry, obejmował 20, 726 mr. i dzielił się na 6 straży leśnych Wilhelmsberg, Przysiec, Hellersfleiss w części nad Odrą, zaś Polska Nowa Wieś, Jaś kowice i Ligota w części dalszej płn. zachod niej. Drzewostan składają świerki, sosny i dę by. Par. P. , dek. t. n. 1869 r. miała 3410 kat, 360 ew. , 46 izr. Dek. P. , dyec. wrocławskiej, miał tegoż roku 16, 565 kat. , 451 ew, i 59 izr. w 6 parafiach Chrościna, Chrzumczyce, Kom prachcice, P. , Ziemnice Wielkie i Żelazna. 2. P, niem. Pruskau, wś i fol. , pow. olesiński, par. Zembowice, odl. l 1 2 Olesina, ob szar dworski należy do dóbr Zembowice; wieś ma 29 dm. , 217 mk. 2 ew. . Br. Ch. Pruszkowo, wś i fol. nad rz. Działdówką, pow. płoński, gm. Kuchary, par. Królowo, odl 9 w. od Płońska, ma 17 dm. , 53 mk. W 1881 r. fol. P. i Pruszkówko rozl. mr. 536 gr. or. i ogr. mr. 449, łąk mr. 28, past. mr. 4, zarośli mt. 2, nieuż. mr. 13; bud. z drzewa 12; płodozmian 7polowy. Wś P. os, 27, z gr. mr. 249. Pruszkowo, dobra, pow. horodecki, w 2 okr. pok. do spraw włośc, gm. Długopole Dołgopole, w 1863 r. 27 dusz rewiz. Pruszkowo, ob. Proszkowo, w pow. kościańskim. Pruszno, fol. i dwie os. , pow. turecki, gm. Lubola, par. Brodnia, odl. od Turka 36 w. , ma 4 dm. , 26 mk. Pruszów, ob. Prusów. Pruszyn, w XVI w. Prussin, Prusehim wś i fol. nad rz. Liwiec, pow. siedlecki, gm. Stara Wieś, par. Pruszyn, odl. 9 w. od Siedlec,

Pruszków

Pruszyszki

Prut

posiada kościół par. mur. , szkołę począt. , dom przytułku dla ubogich fundusz, 43 dm. , 316 mk, , młyn wodny. W 1827 r. 28 dm. , 252 mk. Jestto jedna z dawniejszych osad w tych stronach. Należała w XVI w. do pow. łukow skiego. Kościół paraf. został podobno założo ny w 1430 r. Obecny murowany pochodzi z 1832 r. Według reg. pob. pow. łukowskiego z r. 1531 we wsi kośc. P. Jan miał 1 łan, pleban 1 4 łanu, Stanisław 2 łany i młyn. W r. 1552 Hieronim Prusiński miał 15 osadn. , Piotr Danielewicz 2 osadn. , 1 rolę pustą, Feliks 2 osadn. Według reg. pob. pow. łukowskiego z r. 1580 p. Jaroszowa Praszińska płaciła poboru z P. i Zawad od 7 wł. osiadłych fl. 7, od koła młyń. gr. 12, p. Maciej Prusziński od zagrody bez roli z Zawad gr. 4, suma fl. 7 gr. 16 Pawiński, Małop. , 380, 386, 401, 428. Dobra P. w 1884 r. rozl. mr. 2588 gr. or. i ogr. mr. 756, łąk mr. 141, lasu mr. 1651, nieuż. mr. 40; bud. mur. 1, z drzewa 22; las nieurządzony. Wś P. os. 31, z gr. mr. 419; wś Błogoszcz os. 2, z gr. mr. 1 P. par. , dek. siedlecki, ma 1407 dusz. Br. Ch. Pruszyn, obręb leśnobagnisty w pow. rzeczyckim, gm, Maładusz, po prawej stronie go ścińca ze wsi Horoszków do Dombrowicy. Tu się znajdują smolarnie. A. Jel. Pruszyna, część Rodatycz, pow. gródecki. Pruszynek, pow. nieszawski, gm. i par. Straszewo. Niepodana w spisie urzęd. miejscowości gub. warszawskiej. Pruszyńskie, wś, pow. rossieński, par. kielmeńska. Pruszyszki, wś, pow. maryampolski, gm. Michaliszki, par. Płutyszki, odl. od Maryampola 22 w. , ma 2 dm. , 19 mk. W 1827 r. 1 dm. , 14 mk. , par. Preny. Prut 1. staroż. Pyretus, rzeka, lewy dopływ Dunaju, bierze początek w Karpatach wschodnich, w dziale czarnohorskim. Grzbiet Czarnohory ciągnie się od szczytu Kukula 1542 mt. wprost na płd. po Howerlę 2058 mt. a ztąd wygina się ku płd. wschod. przez szczyty Dancerza 1822 mt. , Turkuła 1935 mt. i Szpyci 1866 mt. . Na płn. wschod, pochyłości ściany górskiej od Howerli do Turkuła leżą źródłowiska, których wody zbierają się w dwa ramiona, jedno wychodzi z pod Howerli ku wschodowi, drugie z pod Turkuła ku północy. Oba ramiona łączą się u płn. podnóża Maryszewskiej Małej 1451 mt. . Odtąd podąża Prut górskim wąwozem w krętym biegu ku północy, tocząc wody łożyskiem kamienistem i skalistera, zabierając liczne wody górskie z obu stron, jak z lew. brzegu Forczynkę al. Foreszczynkę, Hawryłeć Wielki i Mały, a z prawego Kostryczyk i Ardziałużę. Przy ujściu ostatniego potoku leży polana t. n. , stanowiąca miejsce wypoczynku owczarzów, jako też jadących wzdłuż koryta drogą, która ze wsi Woroczty prowadzi gęstymi lasami i manowcami na Czarnohorę i inne szczyty Karpat, a którą bez przewodnika trudno przebyć. Na tej romantycznej polanie występuje bogata i ciekawa roślinność. Nazwa tej okolicy rumuńska ma oznaczać długą dolinę. od polany Ardziałuży wygina się P. na płn. zach. aż po Worochtę i zabiera na tej przestrzeni z praw. brzegu Worochcel i Wojtuł, a z lew. brzegu Świnny pot. i Paradczyn. Poniżej Worochty płynie znów na północ wąwozem zwężonym, nad którym od zachodu wznosi się Magóra 1270 mt. , a od wsch. Ryza 1292 mt. , a przyjąwszy z praw. brzegu pot. Pihy z dopływem Hordie, wydostaje się na równinkę cokolwiek szerszą, na której legły zabudowania Tatarowa, wioski należącej do gm. Mikuliczyna; od lew. brzegu wpada silny dopływ Prutec zwany, z dopływami Prutczykiem, Hnylicą i Jabłonicą. Odtąd podąża przeważnie na północ, wijąc się śród doliny jużto się rozszerzającej, jużto zwężającej, aż wreszcie pod Mikuliczynem rozpływa się w szerokiem łożysku, zabrawszy z praw. brzegu znaczne ramię wodne, Pruteć mikuliczyński al. wschodni. Tym, którzy przybyli od północy do Mikuliczyna po raz pierwszy, okazują się wyniosłości karpackie, zasłonięte przedtem wyniosłymi brzegami Prutu. Na płd. wschod. półkolu tej kotliny wysuwają się lesiste kopce gór jedne po drugich; na płnwschód zaś wyzierają z osłony iglastych borów ostrokończyste grzbiety Gorganów. Poniżej Mikuliczyna dolina zwęża się znacznie, rzeka płynie miejscami ciasnem korytem, miejscami zaś wstępuje w rozwarte kotliny. Wszędzie dopływy Prutu tworzą tu wyłomy o stromych ścianach. Po za osadą Jamną rzeka zbliża się powoli ku Dorze, którą poprzedza wspaniały wodopad Prutu. Najdogodniej go oglądać z prawego brzegu, gdyż lewy brzeg lesisty wznosi się stromo nad korytem rzeki. Po głazach ogromnych, rozniesionych w korycie i przy brzegach, można się dostać podczas zwykłego wodostanu do groty wyżłobionej w ścianie skał lewego brzegu, zkąd wodospad przedstawia się z dołu we mgle pyłu wodnego. Środkiem toczą się z szumem spienione wody, cisnące się przez skalistą bramę wyłomu, spadają na dół z głuchym hukiem w postaci śnieżystych obłoków i rozbryzgując o głazy, rozpływają się następnie modrawozielonemi falami. Z hukiem wodospadu miesza się szum ujścia pobliskiego potoku Żonki, której pęd wartki uderza o kamienisty brzeg lewy Prutu. Minąwszy ujście Czernohorczyka pod Jaremczem, dosięga P. wsi Dory, leżącej w górskiem i lesistem otoczeniu. Wzniesienia tu występują rozmaicie, bliższe w postaci stoż

Pruszyńskie

Pruszyn

Pruszyn

Pruszyna

Pruszynek

Prut

ków zaokrąglonych, dalsze w głębi jeżą się ostrymi grzbietami. Od Dory poczywszy, aż po bliski Delatyn P. oswobadza się zwolna z ciasnych ścian skalnych i występuje na szersze równiny. Rozdzielając się odtąd na liczne ramiona, między któremi legły mniejsze lub większe kamieńce, pod Dolatynem zwraca się na płn. wschód, opierając się praw. brzegiem o podnóża gór, ostatnich wysłanników Karpat. Przepływa osady Dobrotów, Łanczyn, Sadzawkę, a od Iwanowiec, wyginając się ku płd. wschodowi, mija Tłomaczyk, Kniażdwór, Szeparowce, Diatkowce, Kujdańce a wreszcie podpływa pod Kołomyję. Tu dolina P. wraz z jego łożyskiem wysłanym naniesionymi głazami górskimi, staje się coraz szerszą. Na praw. brzegu P. wpadają do niego pod Kołomyją dwa górskie potoki Pistynka i Żuczka. Od Diatkowiec do Kołomyi zregulowano łożysko P. , który odtąd przybiera stale kierunek płd. wschodni, podążając kilku ramionami do Zabłotowa, Sniatyna, poniżej którego przyjąwszy od lew. brzegu pot. Turecki, tworzy granicę między Galicyą a Bukowiną, aż po ujście Czeremoszu. Odtąd przerzyna obszar Bukowiny w płd. wschodnim kierunku, mija Czerniowce, a od osady Lehuczen, części wsi Bojanu, aż po Nowosielicę tworzy granicę między Bukowiną a Mołdawią. Pod Nowosielicą opuszcza P. granicę Bukowiny i podąża granicą Mołdawii i Besarabii, z początku na wschód, potem płd. wschód, a wreszcie mołdawskiemi równinami i stepami w kierunku połudn. biegiem powolnym do Dunaju, do którego uchodzi niedaleko Reni, na wschód od Gałaczu. Od mołdawskiego miasta Stefaneszy bieg jego staje się wolnym; żeglownym jest P. dopiero od Skulien, naprzeciwko Jass. Pod miastem Husz opływa P. znaczny półwysep, na którym Turcy osaczyli Piotra W. i 23 lipca 1711 r. zniewolili do zawarcia pokoju. Od pokoju w Bukareszcie 1812 tworzył P. granicę między Turcyą a Rossyą; od pokoju paryskiego r. 1856 tylko do osady Katanory, podczas gdy odtąd aż do ujścia przyznano Rumunii także lewy brzeg. Wreszcie kongres berliński 13 lipca 1878 r. zrobił znowu P. aż do ujścia granicą między Rumunią a Rossyą. Górny bieg P. kończy się pod Delatynem, średni w okolicy Jass, a dolny sięga Dunaju pod Reni. Na pierwszy bieg przypada 65 klm. , na drugi 345 klm. , na trzeci 282 klm. , razem cały bieg jego wynosi 632 klm. czyli 85 mil geogr. Na Galicyą przypada 150 klm. , na Bukowinę 75 klm. a na resztę krajów 407 klm. Na górnej przestrzeni ciągnie się dolina rzeki śród gór poprzecznym wyłomem po Dolatyn. Od Delatyna do Kołomyi płynie u podnóża gór szeroką doliną; odchodzisko jej leży po lewym brzegu, po prawym zaś są dosyć nagłe zabrzeża. Na wielkie równiny wołoskie występuje w okolicy Lipczan, aż do Jass przypomina łoże jego rzekę górską; dalej idzie już równym stepem aż do ujścia. Przy ujściu rozlewa się szeroko. Spławy chodzą do Mikuliczyna na Prucie, a nawet i wyżej; mógłby być użytym do spławu nawet od źródeł, tak silne są wody jego, tylko że na górnej jego przestrzeni przepływa okolice niezamieszkane, a wielkie bogactwo lasów na porzeczach jego nie zmusiło jeszcze mieszkańców do posunięcia spławności P. ku wierzchowinie. Żeglowny mógłby być P. dla pomniejszych statków już od Czerniowiec, dla większych zaś statków od Skulien. Co do dopływów zabiera P. na praw. brzegu mnóstwo górskich nagłych potoków, które kończą się właściwie z ujściom Czeremoszu; odtąd poczynają się krótkie podgórskie strugi. Kiedy się ku południowi wykręca, wpadają doń krótkie stepowe rzeki. Od lewego brzegu zabiera P. również po Dolatyn wody górskich potoków; kędy się ku wschodowi wykręca, płyną ku niemu małe strugi, które na grzbiecie bukowińskiego międzyrzecza nastają. Mają one już charakter rzek stepowych, a to tem więcej, czem dalej się posuniemy za biegiem Prutu na wschód i południe. Dopływy galicyjskie i bukowińskie są z lewego brzegu Forczynka al. Foreszczynka, Hawryłeć Mały i Wielki, Świnny, Paradczyn, Pruteć Zachodni, Żeniec, Poławicza, Jawornieński pot. , Żonka, Czernohorczyk, Kamionka, Przemyska, Lubizna, Łojowiec, Krasna ze Słoboźnicą, Tłómaczyk, Moczychwost, Kołomejka, Rydyłówka, Kołomyjski pot. z Kozaczowem, Olchowiec, Hudka, Turka, Czerniawa, Orelec, Korbasinka, Bełełuja, Potoczek, Turecki pot. , Sowica, Szubraniec z Zadobrówką, Huków i Rokitna. Praw. brzegu Kostryczyk, Ardziałuża, Worochcel, Wojtuł, Pihy, Pruteć Wschodni, Nerezny, Kisny, Bujarski, Pithirski, Jasinoweć, Osława, Kobylica, Szybieńka, Łuczka, Pistynka, Hruszów, Berezówka, Cuculin, Horoczna, Dubowiec, Rybnica, Czeremosz, Bruśnica, Hlinica, Rewnia, Berenówka, Dereluj i Łukawicki pot, Czas żeglugi trwa dosyć krótko, bo wody przybywają wprawdzie nagle, ale i opadają dość szybko, gdy P. bez zawad miejscowych płynie; spław idzie na każdej wodzie, bo powyżej Delatyna jest spadek wód nagły, więc z łatwością uprowadza tratwy, a poniżej ujścia Czeremosza jest łoże Prutu już dostatecznie wodą opatrzone. W ogólności upływają spławy dziennie 8 do 10 mil. Z Delatyna mogą na Dunaju stanąć spławy w przeciągu 1011 dni w czasie pogody. Pod wodę nie chodzą na P. statki. Spław na P. składa się z 8 10 pni okrągłego drzewa na 68mt. długości; takie dwa spławy wiążą razem wicinami i spuszczają je jeden za

Pruteć

drugim zazwyczaj, a nie obok siebie, jak to bywa na innych rzekach. Poniżej Czerniowiec używają małych czajek, a na dolnej przestrzeni chodzą płaskie gabary, niekiedy żaglami opatrzone. Żegludze na P. stają na zawadzie wielkie łomy kamieni i pnie drzew, które nieraz powódź z gór sprowadza i w łożu jego składa. Około Dory sterczą progi kamienne; a tam, kędy ku równinom się przebiera, znajdują się częste kępy i mielizny. Wprawdzie tamy bite na zastrzał po brzegach jego, mianowicie koło Delatyna, Łanczyna, Kniażdwora, Załucza i Czerniowiec, wzmocniły siłę spławuą rzeki, ale nie usunęły jeszcze zawad, do których należą młyny pływaki, po brzegach jego, na przestrzeni średniego biegu. Na górnej przestrzeni F. jest okolica mało zamieszkała, Górale zajmują się głównie chowem owiec i bydła, tudzież spławem drzewa i żyją zbożem, a mianowicie kukurydzą zakupioną w równinach. Poniżej Delatyna wdzięczna gleba na porzeczach P. opłaca hojnie pracę rolnika. od źródeł po ujście rzeki Rokitny do pogranicza państwa bukowińskiego leży po obudwu brzegach rzeki 72 wsi, 3 miasteczek, 3 miast. Mianowicie w Galicyi Worochta, Tatarów, Mikuliczyn, Jamna, Dora, Delatyn, Zarzecze, Dobrotów, Łanczyn, Sadzawka, Iwanowce, Tłumaczyk, Kniażdwór, Szeparowce, Diatkowce, Kujdańce, Sopów, Werbiąż Niżny i Wyżny, Kołomyja, Oskrzesińce, Korolówka, Kornica, Pererów, Trościanka, Matyjowce, Załucze, Zamulińce, Siemiakowce, Debesławce, Borszczów, Chlebiczyn Polny, Trójca, Demycze, Ilińce, Zabłotów, Tułuków, Oleszków, Lubkowce, Wołczkowce, Orelec, Widynów, Tuława, Karłów, Uście, Cudyłów, Śniatyn, Kułaczyn, Zawale. Na Bukowinie zaś następujące osady Orszowce, Niepołokowce, Redykowce, Zopeny, Barbowce, Zielona, Rewakowce, Berhomet, Dabowce, Hiinica, Łuk, Rewna, Łużany, Mamajowce Stare, Mamajowce Nowe, Strylecki Kut, Biała, Lenkowce kameralne i prywatne, Czerniowce, Zuczka, Buda, Mahała, KołulOstrzyca, Ostrzyca, Czahor, Zuryn, Lehuczeny, Gugulina i Nowosielica. W Galicyi przepływa powiaty nadworniański, kołomyjski i śniatyński; na Bukowinie kocmański, starożyniecki i czerniowiecki. Przedmiotem spławu jest drzewo tarte i okrągłe, które częścią żupy solne zaopatruje, częścią po drodze pozostaje w miastach na Pokuciu i na Bukowinie, gdzie jest okolica żyzna lecz bezleśna, a częścią do Multan się spławia. Jak w dolinie dniestrzańskiej broi Strwiąż i Stryj, tak uderza Czeremosz potężnemi swemi wodami na dolinę P. , w skutek czego przybiera on kierunek Czeremoszu. Zetknięcie się P. z Czeremoszem pod kątem prostym sprawia, że dolina ich w tem miejscu aż po ujście Rybnicy podmaka na przestrzeni prawie dwóch mil. Górny bieg P. przedstawia krainę pstrą ga, a średni krainę brzany i głowacicy. Spa dek wód wskazują liczby 1750 mt. źródło połud. , 925 mt. ujście Forczanki, 690 mt. ujście Prutecia pod Tatarowem, 519 mt. uj ście Żonki, 443 mt. ujście Przemyski, 424 mt. ujście Łojowca, 285 mt. most pod Koło myją, 230 mt. pod Zabłotowem, 197 mt. most kolei czerniow. , 179 mt. ujście Hlinicy, 144 mt, ujście Rokitny. Br. G. Prut, potok górski, wytryska w obr. gm. Mołdawicy Ruskiej. w pow. kimpoluńskim, ze źródeł leśnych i płynie na płd. wśród łąk i ubiegłszy 3 kim. zlewa swe wody do Demakuszy z lew. brzegu. Br. G. Prut al. Mogilnca, prawy dopływ Obry, powstaje na łąkach Podlesiska, fol. należącego do Zgierzynki, o 3 klm. na południe od Pniew, w pow. bukowskim, na pograniczu szamotulskiego, płynie od północy ku południowi na Brody, Marszewo, Wymysłowo, Trzciankę, Chrystyanowo, Niegolewo, Opalenicę, Woźniki, Drużyn, Kotowo, Karczewo, Jaskółki, Konojad, Wilanowo, Małe Łęki i Sepno, gdzie o 7 klm. na północozachód od Kościana ucho dzi do kanału obrzańskiego. Wijąc się wśród łąk, nizin i lasów przez cały pow. bukowski, wchodzi między Cykowem a Granówkiem do kościańskiego, gdzie płynie około 9 klm. Cala długość wynosi 42 kim, w linii powietrznej. Głównym przypływem jest rzeczka, rownież Prutem i Mogielnicą zwana, która także po wstaje pod Pniewami, płynie od zachodu ku wschodowi na Chełmno i holendry Chełmińskie, gdzie skręca ku północy i ubiegłszy 20 klm. łączy się pod Dakowami Mokremi z właściwą Mogielnicą, która dobiegając granicy pow. ko ściańskiego, między Kotowem a Jaskółkami, zasila się zachodnim odpływem jeziora Strykowskiego. Ob. Mogilnca. E. Cal. Pruteć, nazwa dwu dopływów Prutu. 1 P. Zachodni, wypływa w obr. gm. Jabłonicy, pow. nadworniańskim, dwiema strugami, Prutczykiem i Hnilicą. Prutczyk nadpływa od wschodu, a Hnilica od płn. zachodu i łączą się pod tak zwaną Babiną Jamą. Odtąd płynie P. na wschód leśnym jarem i zasila się od lew. brzegu Bogdanem, a od prawego Jabłonicą i pod Tatarowem wpada do Prutu z lew. brzegu. Długość biegu 18 kim. 2 P. Wschodni, wypływa w obrębie Mikuliczyna, pow. nadworniański, z pod sz6zytu Hordie 1478 mt. ; płynie na płn. leśnemi debrami, w łożu kamienistem i pod Mikuliczynem wpada do Prutu z praw. brzegu. Długość biegu 20 klm. Przyjmuje z praw. brzegu Lewuszczyk, Rakietę, Foreszczynkę, a z lewego Szekelowski, Hyczkę, Kopczyn, Stawny. W obu P, żyje pstrąg.

Prut

Prutinek

Prutec, młyn koło Jabłonicy, w pow. nadwórniańskim. Prutinek, osada w Jamnej, pow. nadwórniańskim. Prutu, góra lesista w gm. Matków, na obszarze przys. Iwaszkowiec, pow. turczański, na praw. brzegu Stryja, między Kudawcem a Krowsienianką, dopływami Stryja. Wznies. 1000 mi Br. G. Prutylce, przys. wsi Daćki, w pow. kaniowskim, wchodziły niegdyś w skład ststwa korsuńskiego, podług lustracyi z 1763 r. jako oddzielna wieś Pruzinowce, wś, pow. grodzieński, w 4 okr. pol. , gm. Kamionka, o 44 w. od Grodna. Prużana al. Prużany, mto powiatowe gub. grodzieńskiej, po obu brzegach rz. Muchawca, powstającej ze zlewu dwu rzeczułek Muchy i Wica, łączących się przy samem mieście z zachodniej strony, i dzielącej mto na dwie nierówne części, z których większa leży po prawym brzegu Muchawca. Lewy brzeg rzeki jest nieco wyższy i leżąca po tej stronie część miasta odznacza się większą malowniczością, ma szerokie, wysadzone drzewami, niezabrukowane jednak dotychczas ulice, błotniste przeto na wiosnę i w jesieni. W części miasta po prawej stronie rzeki Szkolny dwór tylko znaczniejsze ulice są brukowane, przeważnie zaś bardzo wąskie, pełne brudu i zgnilizny. P. , położona pod 52 33 płn. szer. a 42 07 wsch. dług. , odl. o 189 w. od Grodna a 13 w. od st. dr. żel. moskiewskobrzeskiej Liniewo właśc. Linówka, ma 983 dm. w tej liczbie 64 murowanych i 7291 mk. 1611 prawosł. , 422 katol, 6 ewang. , 5252 żydów. W 1817 r. było 245 dm, , wszystkie drewniane, i 824 mk. w tej liczbie 374 żydów. W 1860 r. było 577 dm. i 5665 mk. , w tej liczbie 2908 żydów; do miasta należało 1551 dzies. ziemi. W 1878 r. było 7044 mk. 1746 prawosł. , 543 katol, 4750 żydów i 5 machometan. W mieście znajdują się dwie cerkwie paraf. murow, soborna św. Aleksandra Newskiego i Narodzenia Jezusa Chryst. , cerkiew filialna drewniana i kaplica na cmentarzu grzebalnym drewniana, dalej kościół katol. murowany p. w. św. Zygmunta i Wacława, wzniesiony na miejsce dawnego z 1522 r. w 1881 r. a konsekrowany w 1884 r. przez ks. Karola Hryniewieckiego, biskupa wileńskiego, kapl. kat. cmentarna murowana; 9 domów modl żydowskich, st. pocztowa, zwykłe urzędy powiatowe, zjazd sędziów pokoju, szkoła powiat. dwuklasowa, szkółka elementarna jednoklasowa, szkółka prywatna, szpital miejski, szpital żydowski kahalny. Instytucyi publicznych i dobroczynnych niema wcale w P. Kilka razy do roku odbywa się teatr amatorski na rzecz biednych, Przed kilkunastu laty żydzi rozpoczęli budowę synagogi, lecz dla braku funduszów takowej zaprzestali. W 1877 r. mieszkańcy mieli 250 koni, 785 sztuk bydła rogatego, 480 owiec zwyczajnych, 643 świń i 74 kóz. Pod względem fabrycznym znajduje się tu fabryka tytuniu machorki, zatrudn. 7 ludzi i produkująca za 12, 600 rs. ; dwa browary z produkcyą za 19, 340 rs. ; dwie fabryki zapałek z produkcyą za 1997 rs. ; trzy fabryki świec łojowych z produkcyą za 1175 rs. , oraz świeżo w 1887 r. założony młyn parowy na większą skalę, dotychczas jeszcze nie czynny. W P. jest 476 rzemieślników, po większej części garncarzy, zamieszkałych na przedmieściu zwanem Górka, i słynących na cały powiat; znajduje się tu 99 sklepów, z tych 54 murowanych. Targi odbywają się co tydzień, większe jarmarki zaś cztery razy do roku na drugi dzień Zielonych Świątek, w piątek dziesiątego tygodnia po Wielkanocy, 6 18 sierpnia i 14 26 października. Główne przedmioty handlu bydło i narzędzia rolniczo. P. połączony jest linią telegraficzną z Brześciem przez Kobryń i bezpośrednio z Wołkowyskiem. W dziejach występuje P. w drugiej połowie XV w. , gdy kn. Iwan Semenowicz Kobryński usiłował założyć tu miasto. Pierwotnie miał stać tu dwór należący do ks. Kobryńskich, nazwany Dobuczyn, który został nazwany P. , według podania Prosianą, od prosa, które znakomicie się tu rodzi. Z uwagi jednak, że o 5 w. od dzisiejszej P. jest duża wieś, do dziś dnia Dobuczynem nazwana, podanie to zdaje się być wątpliwem. Podług innego podania osada ta założoną została przez wychodźców pruskich, który uchodząc przed prześladowaniem Krzyżaków, schronili się do dzielnicy ks. Kobryńskich, osiedlili w lesistych okolicach wsi Dobuczyna i nadali nowej osadzie miano Prussany al Prussiany. W 1473 r. ku. Iwan Semenowicz Kobryński z żoną swą Fedorą, córką Iwana Rohatyńskiego, fundował w P. cerkiew na cześć Narodzenia Bożego. Akt fundacyi tej, wydany w Kobryniu d. 9 października 1473 r. i ogłoszony przez Balińskiego ob. Starożytna Polaka, t. III, 765, ma się znajdować w metryce litewskiej oraz w spółczesnym odpisie w książce cerkiewnej zawierającej ewangelie. Dokument ten, jak to słusznie zauważył Baliński, zdaje się być podrobionym, wszakże widocznie osnowa jest wzięta z autentyku, który protopop przedstawiając królowej Annie do potwierdzenia, mógł cokolwiek zmienić. Jednym z dowodów podrobienia jest, że kn. Iwan Kobryński nazwany jest tu dzierżawcą całej ziemi żmujdzkiej, podczas gdy wiadomo, że starostą generalnym żmujdzkim od 1450 do 1485 r. był Jan Kieżgajłowicz. Po wygaśnięciu na kn. Iwanie w linii męskiej rodu kn. Kobryńskich, dobra ko

Prużana

Pruzinowce

Prutylce

Prutec

Prutec

bryńskie wróciły do króla, który pozostawiając księżnę Fedorę w posiadaniu takowych, wydał ją 1492 r. za Juria Pacewicza; następnie Kobryńszczyzna pozostaje w posiadaniu Wacława Kostewicza, męża Anny, siostry ostatniego kn. Kobryńskiego, który po śmierci swej żony 1513 r. , otrzymał Kobryń w dzierżawę, był pierwszym jego starostą, i sumę dzierżawną 1000 kóp przy objęciu sstwa uiścił. Na przypadek śmierci Kostewicza przywilej na Kobryń otrzymała królowa Bona, która weszła w faktyczne posiadanie w 1533 r. Kostewicz fundował w P. w 1522 r. kościół katol p. w. św. Zygmunta i Wacława, który królowa Bona w 1534 r. odnowiła i nowym funduszem wzbogaciła, zamieniając osadę w miasteczko. Następnie dobra te otrzymała w oprawie wdowiej królowa Anna Jagiellonka, która w 1588 r. wyzwoliła miasto z pod prawa ziemskiego, obdarzając je magdeburskiem, przyczem nadała P. pieczęć czyli herb błękitnego węża, wijącego się i trzymającego w pysku dziecię do połowy widzialne, w srebrnem polu. Herb ten, będący herbem Sforzów, dotychczas pozostał. Zygmunt III potwierdzając 6 maja 1589 r. przywilej ten swojej ciotki, dozwolił miastu mieć własno kramy, inaczej kletkami zwane, woskobojnię i wagę, tudzież miarę zboża i miodu praśnego; oddał na dochód miasta pobór pod nazwami poduszne, pomierne, stołpowe i łopatkowe; za wolne szynko wanie miodu i piwa naznaczył kapszczyzny z każdego szynku po 60 gr. rocznie, od wina zaś i gorzałki arendy z całego miasta 100 zł. , które to pieniądze wójt winien na św. Marcin oddawać do rąk ststy albo ekonoma kobryńskiego. oprócz targów w piątek naznaczone zostały jarmarki na drugi dzień po św. Trójcy i na dzień Przemienienia Pańskiego lub na Podwyższenie św. Krzyża. W leżącem o 1 w. od miasta przedmieściu Górka, założoną została w 1570 r. cerkiew, którą w 1689 r. odnowił Bułharyn. Ekonomia prużańska składała się z 66 wsi i zarządzaną była przez gubernatora. Po ostatnim rozbiorze Rzpltej cesarzowa Katarzyna dobra te darowała generałowi Rumiancowowi; wkrótce rozprzedane przez niego Trębickiemu, Szwykowskiemu, Bułharynowi, Włodkowi i in. , w posiadaniu potomków których do dziś dnia po większej części pozostają. W 1812 r. stał tu generał francuzki Reynier z 7m korpusem piechoty. Par. kat. , dek. prużańskiego, 2119 dusz. Kaplica a dawniej filia w Dołhem. Par. prawosł. św. Aleksandra Newskiego ma 3318 wiernych, Narodzenia zaś Bożego 2841 dusz. Opis P. podały Kłosy, t. XI, Nr. 276. Prużański powiaty położony w środku gub. grodzieńskiej, ograniczony jest powiatami kobryńskim, Słonimskim, wołkowyskim i brzeskim. Położenie ma stosunkowo wzniesione lecz równe. W północnej części powiatu znajduje się błotniste płaskowzgórze, z którego biorą początek rzeki Muchawiec, wpadający do Bagu i idący z nim do Baltyku, oraz Jasiołda, zalewająca błota pińskie i zdążająca do morza Czarnego. Ten dział wodny może być uważany za płn. zachodnią granicę Polesia. Zachodnią część powiatu zajmuje puszcza Białowiezka, w której dotychczas znajdują się jedynę w Europie żubry. Liczba ich jednak zmniejsza się ciągle, zwłaszcza ostatnimi czasy, z powoda powstania tu nowych wsi i osad, mieszkańcy których wyrabiajac nowe pola i kosząc łąki, pozbawiają żubrów żywności, i niszcząc pokryjomu, liczbę ich uszczuplają, tak że ostateczne zniknięcie żubrów jest już teraz tylko kwestyą czasu. Gleba powiatu po części czarnoziemna, w części gliniasta, w ogóle urodzajna. Ogólna przestrzeń powiatu zajmuje 3465 w. kw. al. 360, 938 dzies. , w tej liczbie 106, 653 dz. rządowej. Lasów w powiecie znajduje się 123, 223 dz. 32, 492 dz. prywatn. i 90, 731 rząd. , t. j. 34 2 ogólnej przestrzeni. Podług dawniejszych pomiarów było w powiecie 350, 162 dz. , w tej liczbie 4, 335 pod sadybami, 115, 970 gr. orn. , 48, 074 łąk, 28, 623 pastw. , 150, 452 lasów i 2696 nieużytków. W 1860 r. było w powiecie 6550 koni, 24 986 sztuk bydła rogatego, 23, 090 owiec zwyczajnych, 20, 305 rasy poprawnej, 21, 650 świń i 249 kóz, w ogóle 96, 860 sztuk. W 1877 r. liczba bydła wzrosła do 161, 344 sztuk, mianowicie 16, 001 koni, 46, 022 bydła rogatego, 49, 541 owiec zwyczajnych, 13, 732 rasy poprawnej, 35, 645 świń, 401 kóz i 2 osły. W 1878 r. było w powiecie 96, 865 mk. , t. j. 28 na 1 w. kw. Podług stanu było oprócz mta P. , 755 szlachty rodowej, 40 szlachty osobistej, 222 stanu duchownego, 9920 mieszczan, 24, 635 włościan skarbowych, 315 kolonistów, 50, 428 włościan uwłaszczonych, 102 cudzoziemców; resztę stanowią wojskowi i żołnierze urlopowani. Pod względom wyznaniowym było w powiecie 67, 735 prawosł. , 12, 320 katol. , 397 ewang. i 9369 żyd. Pod względem narodowości w 1860 r. było 30, 000 Rusinów prawosł, 307 Wielkoross. prawosł. , 22, 103 Litwinów praw. , 6447 Polaków katol. , 5, 507 Litwinów katol. i 6013 żydów. Główne zajęcie mieszkańców stanowi rolnictwo. Pod względem fabrycznym, podług danych za 1877 rok, znajdowało się w powiecie 10 gorzelni produkujących za 131, 415 rs. i zatrudniających 65 ludzi; 4 browary z prod. 26, 500 rs. , dających zatrudnienie 17 ludziom; 1 młyn parowy, produkujący za 1400 rs. i zatrud. 5 ludzi; 4 fabryki terpentyny, produk. za 4810 rs. i zatrudn. 17 ludzi; 4 fabr. kleju, produk. za 855 rs. i zatrud. 4 ludzi; 6 cegielni, prod. za 4000 rs. i zatrud. 24 ludzi; 1 fabr. serów, prodiuk.

Prużana

Prybilina

Prybeń

Prużanka

Prużniszcze

Prużańska Juryzdyka

Prużanka

Prybisz

Prybołowicze

Prybołowickie

Prybor

Pryborki

Prybut

Prybytki

Prybytkowska Rudnia

Prybirynow

za 14, 000 rs. i zatrud. 3 ludzi; 1 fabr. sztyftów do butów, produk za 12, 000 rs. i zatrud. 4 ludzi. Pod względem administracyjnym powiat dzieli się na 5 okręgów policyjnych stanów Sielec, Bereza Kartuska KartuzBereza, Prużana, Szereszewo i Narewka; 22 gmin sielecką, noskowską, rudnicką, kotrańską w 1 okr. pol, bereską, malecką Malecz, rewiatycką, czerniakowską, maciejowską w 2 okr. pol, nikytyńską z zarządem w Prażanie, dobuczyńską, michałowską, linowską, bajkowską, wielkosielską w 3 okr. pol. , szereszewską, horodeczniańską, starunowską, murawiewską, suchopolską w 4 okr. pol. , masiewską i białowiezką w 5 okr. pol. . Oprócz P. w powiecie znajdują się raka Bereza, Malecz, Narewka, Sielec i Szereszewo. Pod względem kościelnym powiat dzieli się na 3 dekanaty błahoczynia prawosławne poznański, sielecki i szereszewski, obejmujące 27 parafii oprócz dwu parafii w P. i mających w ogóle 14 cerkwi murow. , 23 drewn. , 1 kapl. murow. i 14 kaplic drewn. Dekanat błahoczynie prużański ma 10 parafii i 19, 325 dusz. Wszystkie parafie katol. pow. prużańskiego tworzą jeden tylko dekanat t. n. , obejmujący dziś 4 tylko parafie P. , Szereszów, Siehniewicze i Kiwatycze dawniej jeszcze Sielec i Bereza; 19, 964 wiernych. Kościołów jest 2 murow. i 2 drew. oraz 2 kaplice murow. Nadto w powiecie znajdują się 2 domy modlitwy protestanckie drewn, , 2 synagogi żydowskie murow. , 1 szkoła modlitewna murow. i 19 drewn. St. pocztowe znajdują się w P. , Szeręszewie, Linowie, Berezie i Tewlu trzy ostatnie są także stacyami drogi żelaznej moskiewskobrzeskiej. W 1794 r. utworzony był z części pow. prużańskiego powiat berezki, którego jedynym marszałkiem był ks. Franciszek Lubecki. Marszałkami szlachty pow. prużańskiego byli Felicyan Grabowski h. Dołęga 1798, 1800, Filip Chrzanowski h. Korab 1805, 1807, Wiktor Wisłouch h. Odyniec 1807, Józef Bułharyn h. Dwa Miecze 1812, Kazimierz Moraczewski h. Cholewa 1817, 1825, Walenty Szwykowski h. Ogończyk 1854. J. Krz, Prużanka, rzka w pow. ihumeńskim, mały prawy dopł. Żarnówki, ma kierunek północny przez lesiste moczary i ostępy, o wiorstę za wsią t. n. ma ujście; długość biegu około 4 w. Ob. Cieklinka. A. Jel. Prużanka 1. zaśc. rząd. , pow. wilejski, w 3 okr. pol. , o 48 w. od Wilejki, 1 dm. , 12 mk. prawosł. 2. P. , wś nad rzką i n. , w półn. stronie pow. ihumeńskiego, w 3 okr. pol. berezyńskim, gm. bieliczańska, ma 10 osad, grunta lekkie, łąk dużo; miejscowość poleska. Prużańska Juryzdyka, wś, pow. prużański, w 3 okr. pol. , gm. michajłowska, o 1 w. od Prużany. Prużany, dobra, pow. prużański, w 1 okr. pol, gm. Dobuczyn, o 6 w. od miasta pow. Prużany. Prużniszcze, wś, pow. bobrujski, w 2 okr. pol. paryckim, gm. czernińska, ma 22 osad; grunta lekkie. A. Jel. Prybeń, część Podkamienia w pow. rohatyńskim. Prybilina, ob. Przybylina PrybirynowJar, uroczysko około mczka Koszewata, w pow. taraszczańskim. Prybisz, wś, hr. orawskie, pow. dolnokubiański, nad rz. Prybyszem, dopływem Orawy, w okolicy górskiej. W 1880 r. było 89 dm. , 434 mk. Słowaków. Par. łac. w Pucowie. We wsi jest kościołek drewniany p. w. św. Katarzyny. Według szem. duch. dyec. spiskiej z r. 1876 było rz. kat. 457, żyd. 12, nieun. 65, razem 534. Obszar obejmuje 1438 sąź. kw. katastr. Sąd pow. i urz. podatk. w Kubinie dolnym. St. p. w Podzamczu orawskim. Prybołowickie, jezioro, na połudn. krańcu pow, mozyrskiego, w obrębie gm. Tonież, ma około 300 mr. obszaru; na zachodnim brzegu leży wś Prybołowicze. A. Jel. Prybołowicze, wś nad jeziorom t. n. , na połudn. krańcu pow. mozyrskiego, w 3 okr. pol, gm. Tonież, 33 osad; cerkiewka. A. Jel. Prybor 1. mała osada, pow. słucki, w 1 okr. pol. starobińskim, gm. Starobin, przy dro żynie z mka Pohosta do Dziakowicz w Bobruj skiem. 2. P. , st. poczt. , pow. bychowski, pomiędzy st. Sidorowicze o 19 3 4 w. a Obidowicze o 15 3 4 w. . 3. P, wś, pow. ho melski, gm. teleszewska, ma 95 dm, , 233 mk. , z których 1 zajmuje się szewctwem, 1 bednarstwem. Posiada młyn krupczatny, zatrudnia jący 4 ludzi, wartość produkcyi 4 400 rs. , młyn wodny, krupiarnię, folusz. Własność ks. Paskiewicza. 4. P. , wś przy ujściu Wabicza do Druci, pow. mohylewski, gm. Cerkowicze, ma 10 dm. i, 71 mk. , z których 1 zaj muje się wyprawą skór, 17 powroźnictwem, 7 wyrobem wozów, sań i t. p. , 17 kobiet tkac twem. od P. Druć poczyna być spławną. 5. P. wś, pow. pow. rohaczewski, gm. Horo dec, ma 23 dm. i 147 mk. J. Krz. Pryborki, zaśc, pow. borysowski, w 1 okr. pol. i gm. łosznickiej, ma 3 osady; grunta lekkie, miejscowość małowodna. A. Jel. Prybut dok. , ob Strzemocin. Prybytki, wś cerkiewna, pow. homelski, gm. Nosowicze, ma 113 dm. i 587 mk. , z których 2 zajmuje się krawiectwem, 2 szewctwem, 4 stolarstwem, 4 obróbką materyałów leśnych, 1 kowalstwem. Prybytkowska Rudnia, wś, pow. homelski, gm. Nosowicze, ma 67 dm. , 417 mk. , z których 3 zajmuje się stolarstwem, 23 obróbką materyałów leśnych.

Prużany

Prycanowo

Prycanowo, wś i fol. , pow. makowski, gm. Perzanowo, par. Rożan, odl. 2 w, od Rożana, i Jako wś zaciężna wchodziło P. w skład staro stwa a następnie ekonomii Rożan. Podług poi miaru z 1805 r. wś miała 330 mr. magd. ; każdy włościanin odbywał do miejscowego folw. 104 dni sprzęż. i 104 piesz. W 1806 r. z powodu wojny włościanie rozpierzchli się, pozostał się jeden tylko gospodarz Antoni Wieja; trzeba więc było sprowadzać nowych osadników i przyjmować warunki przez nich podawane. Gospodarze Szruba i Chmielewski, osiedli w 1817 r. , zobowiązali się płacić 80 złp. rocznie i odbywać 8 dni tłuki w żniwa; Sadowski, osiadły 1818, miał odrabiać 104 dni sprzężajnych i 52 pieszych. W 1819 wś urządzono, z półwłoczka oznaczono czynsz na 7 rs. 50 kop. , pańszczyznę na 52 ręczn. , 39 sprzęż. i 8 dni tłuki w żniwa. Było wtedy 4 gospodarzy półwłóczkowych wysiewających po 5 korcy żyta i 4 jarzyny, 4 komom. , karczma i fol. karczma i folw. spaliły się 1817 r. , razem 8 męż. , 8 kob. i dzieci, 4 męż. , 6 kob. młodszych i 5 męz. , 3 kob. starszych nad 10 lat, 1 parobek, 7 koni, 10 wołów, 7 krów, 9 jałowic, 15 świń Gromada nie płaciła dziesięcin; dzieci posyłano do szkoły w Rożanie. W 1827 r, 5 dm. 47 mk. Fol. P. wypuszczony 1851 do 1863 r. w dzierżawę Fryderyk. Prippenbach za 120 rs. 81 kop. rocznie. W pobliżu wsi młyn Ołda nad rz. Gorzkiewką; w 1842 r. wypuszczony przez skarb w wieczystą dzierżawę Nowińskiemu za 86 rs. 74 kop. Lud. Krz. Prycenwałd, 1653 Preisenwołd, niem. Prietzenwalde, 1354 Priesenwald, wś, pow. człuchowski, st. p. Peterswalde, par. kat. Heinrichswalde odl. 1 milę, 5986 8 magd. mr. W 1868 r. 142 bud. , 61 dm. , 550 mk. , 52 kat. , 490 ew. Tutejsza szkoła liczyła 1886 r. 104 dzieci i 1 nauczyciela. Dawniej był tu drewniany kościół katol. patronatu rządowego, p. w. Najśw. Maryi Panny. Drewniana dzwonnica stała na cmentarzu. Przed reforrnacyą stanowił kościół w P. własną parafią. R. 1410 zalicza go Mikołaj, proboszcz i dziekan chojnicki, do swojego dekanatu. Odkąd zaś niemieccy mieszkańcy przyjęli luteranizm, został przyłączony jako filialny w 1617 do Frydlądu, a później do Heinrichswalde. W r. 1653 przybywał tu prob. z Heinrichswalde co drugą niedzielę i odprawiał nabożeństwo; później tylko co trzecią niedzielę miewał po niemiecku kazania. W r. 1695 zobowiązuje go ówczesny oficyał kamiński Michał Jezierski, ażeby przynajmniej kilka razy w roku odprawiał także i mszę św. Na swoje utrzymanie posiadał proboszcz w P. 4 włóki roli; r. 1652 dzierżawił jedną Adam Bar, drugą Grzegorz Jot, trzecią Jan Kop, czwartą zaś Marcin Jot. Każdy płacił po 5 zł. od włóki; nadto dawali po półtora Słownik Geograficzny Tom IX. Zeszyt 98. korca owsa, macę lnu, jednę gęś i 2 kury; prócz tego każdy z nich miał obowiązek zawieźć proboszczowi jeden wóz zboża do Gdańska i obrobić 2 morgi roli pod zasiew tak na zimę jako i na lato. Na potrzeby kościoła były zapisane 3 mr. roli i łąka z ogrodem, ad locum dictum Hamervoert. Kiedy kościół przestał istnieć, niewiadomo ob. Utracone kośc. , przez ks. Fankidejskiego, str. 331. P. leży niedaleko rz. Dobrynki, w pobliżu granicy pow. złotowskiego. R. 1354 urządza komtur człuchowski Ludolph Hake sołectwo i wś Prusenwald ob. Odpisy Dregera w Peplinie, 14. Kś. Fr, Prycewka al. Adamówka, wś, pow. berdyczowski, o 5 w. od Pawłówki par. prawosł. , ma 594 mk. pł. ob. ; kaplica prawosł. drewn. p. w. św. Parascewii, wzniesiona w 1819 r. Włościanie na mocy ugody wykupnej nabyli w 1863 r. 586 dz. za 28531 rs. Należy do klucza pohrebyszczańskiego. Prychaby, wś, pow. mohylewski, gm. Białynicze, ma 34 dm. i 150 mk. , z których 2ch zajmuje się powroźnictwom, 8 wyrobem naczyń drewnianych, 20 wozów, sań i t. p. , 20 bednarstwem a 79 kob. tkactwem. Prychód, pow. krasnystawski, gm. i par. Łopiennik. Prychody, grupa domów i papiernia w Wróblaczynie, pow, Rawa Ruska. Prychow, niem. Preichau, 1210 Prichow, 1372 Prychovia, wś nad Odrą, pow. stynawski, posiada kościół par. kat. , szkołę kat. W 1842 r. było 53 dm. , 2 fol. , 360 mk. 89 ew. , gorzelnia, browar. Wś należała do dóbr biskupa wrocławskiego. Prycierpa, dwie wsi, pow. ihumeński, nad rz. Berezyną, przy ujściu do niej Kamionki, po obu brzegach tej ostatniej zbudowane, przy gościńcu z mka Świsłoczy do mka Berezyny, w 3 okr. pol. berezyńskim, gm. Jakszyce. Je dna z nich ma 10, drnga 12 osad; grunta lek kie, łąki obfite. A. Jel. Pryciuny, fol. szl. nad stawem, pow. wileński, w 4 okr. pol. , o 38 w. od Wilna, 1 dm. , 6 mk. katol. Prycki Wielkie i Małe, dwie wsie, pow. kijowski, ob. Prucki, Pryczalesnica, wś, pow. rohaczewski, gm. Merkułowicze, ma 45 dm. i 260 mk. , z których 2 zajmuje się bednarstwem, 1 kowalstwem. Pryczka, mały zaśc. na płd. zachd. krańcu pow. słuckiego, w 2 okr. pol. kleckim, gm. krugowicka, w pobliżu koliny rz. Cny, ma 3 osady; miejscowość całkiem odludna, nizinna. Pryczuny, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 2 okr. pol. , o 45 w. od Nowoaleksandrowska. Prydacza, os. , pow. kielecki, gm. Bodzentyn, par. Wzdół. Prydrozie, st. poczt. w pow. czorykow

Prycenwałd

Prycewka

Prychaby

Prychód

Prychody

Prychow

Prycierpa

Pryciuny

Prycki

Pryczalesnica

Pryczka

Pryczuny

Prydacza

Prydrozie

Prycanowo

Pryki

Prykula

Pryhoroda

Prydubok

Prymaki

Pryłuki

Prylejewo

Prylepka

Prylepowka

Prylin

ski na trakcie z Mohylewa do Czerykowa, o 20 w. od Czaus a 193 w. od Czerykowa. Prydubok, wś, pow. radomyski, w pobliżu błota Jagodnoj o 6 w. na zach. od Modelowa al. Modylowa par. prawosł. , osiedlona po 1871 r. na gruntach nabytych od ks. Szczerbatowej, ma 123 mk, 68 dz. gr. ornych i 254 lasów. Z 20 właścicieli największy udział 49 dzies. posiada Kulikowski. Prydumki, wś, pow. połocki, w 2 okr. pok. do spraw włośc, gm. Andrzejewo, w 1863 r. 16 dusz rewiz. Pryga, wś i fol. , majorat, pow. kalwaryjski, par. Simno, gm. Kirsna, odl. od Kalwaryi 30 w. Wś ma 15 dm. , 121 mk. ; fol. 7 dm. , 31 mk. W 1827 r. 13 dm. , 126 mk. Dobra P. w 1843 r. oddzielone z dóbr rząd. Rudawka, nadano zostały na prawach majoratu generałowi jazdy Strandtmannowi; składały się z folw. Krasne 512 mr. , Ateśniki 723 mr. , Siemieniszki 304 mr. , Pryga 397 mr. , lasu 998 mr. , osad Nowinka 33 mr. , Makowszczyzna 41 mr. , razem 3008 mr. Do dóbr należały też wś Pryga os. 12, z gr. mr. 353; wś Grabówka os. 16, z gr. mr. 368; wś Turyszki, os. 10, z gr. mr. 403; wś Birszcze os. 24, z gr. mr. 551; wś Ateśniki os. 70, z gr. 856; wś Siemieniszki os. 34, z gr. mr. 515; wś Dałmaryło os. 48, z gr. mr. 150; wś Poczyre, os. 7, z gr. mr. 26. Pryhanie, wś, pow. mohylewski, gm. Kruhłe, ma 25 dm. i 150 mk. , z których 2 zajmuje się wyrobem narzędzi rolniczych, 7 przedmiotów z łyka i kory. Pryhata al. Perechata, grupa domów w Snowiczu, pow. złoczowski. Pryhoniki, wś, pow. mohylewski, gm. Szkłów, ma 29 dra. i 167 mk. , z których 2 zajmuje się wyrobem narzędzi rolniczych. Pryhoroda, tartak, młyn i karczma na obszarze Perehińska, pow. doliński. Pryjma 1. dwór w Dobrowlanach, pow. stryjski. 2. P. al. Pryma, grupa domów w Mikołajowie, pow. żydaczowski. Pryki, wyspa na jeziorze Łańskiem, w pow. olsztyńskim. Prykładniki, wś nad Stochodem, pow. piński, w 2 okr. pol. lubieszewskim, gm. Chojno, przy grobli wiodącej ze wsi Sińczyc do wsi Newla, ma 25 osad; miejscowość nizinna i płaska, łąk niezmierny obszar. Lud trudni się głównie rybactwem, suszeniem ryb, raków i flisactwem. Prykula, zaśc. w Inflantach polskich, o 2 w. od dworu warklańskiego. Prylejewo, sioło, pow. czauski, gm. Czausy, ma 44 dm. i 256 mk. , z których 10 zajmuje się tokarstwem. Prylepka, uroczysko na gruntach mka Trypola, w pow. kijowskim. Prylepowka, wś, pow. czauski, gm. Radoml, ma 25 dra. i 150 mk. , z których 6 zajmuje się stolarstwem. Prylin, wś włość. , pow. gostyński, gm. Rataje, par. Białotarsk, ma 57 mk. , 57 mr. Prylipka 1. al Czeremoszna, chutor, pow, berdyczowski, par. praw. Bieliłówka o 4 w. , ma 107 mk. Stanowił niegdyś własność b. monasteru bieliłowskiego, nadany przez ks. Annę Korecką. 2. P. , opustoszałe sioło we włości kuźmińskiej, t. j. w dzisiejszym pow. skorokonstantynowskim; ob. Pamiat. Kij. Arch. Kom. , t. IV, cz. 2 228. Pryłowo 1. wś na pol. Warmii, pow. olsztyński, st. poczt. Purda. Ludność czysto polska do dziś. 2. P. , dobra ryc. i młyn, tamże, obszar 640 ha. Pryłuka al. Pryłuki Priłuki, Przyłuki, mto pow. gub. połtawskiej, nad rz. Udają, o 218 w. od Połtawy, ma 12, 878 mk. , 7 cerkwi, synagogę, szkoły powiat i miejską, 86 sklepów, szpital, bank miejski, st. pocztową; 4 jarmarki, zwłaszcza na konie, bydło, zboże, łój i tytuń. Starożytne, wspominane w latopisach po raz pierwszy pod 1092 r. , często niszczone, od XVI w. należało do Litwy, następnie wchodziło w skład dóbr zadaieprowskich ks. Jeremiego Wiśniowieckiego, który założył tu klasztor dominikanów. Podług inwentarza dóbr ks. Jeremiego było w P. 306 gospodarzy i 36 kół młyńskich. Po 1648 r. P. stała się miastem kozackiem, od którego nosiły nazwę pułk i sotnia pryłucka, od 1781 r. przyłączone do namiestnictwa czernihowskiego, od 1812 r. powiatowe. Z setników sotni przyłuckiej wymienieni są w dokumeatach Michajło Rakowicz i Semen Semenow, z pułkowników zaś Dmitro Czerniawski, Piotr Doroszenko, Dmitro i Łazar Horleńko, Daniło Piesocki, Iwan Ruban, Fedor Tereszczenko, Szkurat, Jaśko Woronko. Pod P. znajduje się szkoła wiejskich ekonomów, założona przez ks. Koczubeja. Pryłucki powiat ma na przestrzeni 2840 7 w. kw. 146, 690 mk. Powierzchnia równa, tylko w stronie północnej wzgórzysta, grunt urodzajny, czarnoziem, najgłówniejsza rzeka Udaj. Mieszkańcy trudnią się rolnictwem i hodowlą bydła a zwłaszcza koni. J. Krz. Pryłuki al. Przyluki, wś nad Miranką, prawym dopływem Uszy niemnowej, pow. nowogródzki, w 4 okr. pol. mirskim, gm. Mir, ma 22 osad pełnonadziałowych; grunta bardzo urodzajne, miejscowość bezleśna, mocno falista. Prymaki 1. wś, pow. lidzki, w 4 okr. pol, gm. Wasiliszki, okr. wiejski Szejbakpol, o 8 w. od gminy a 47 w. od Lidy, 6 dm. , 55 mk. katol. w 1864 r. 13 dusz rewiz. ; należy do dóbr Niewisze, Aleksandrowiczów. 2. P. , zaśc, tamże, o 9 w. od gminy, 11 dusz rewiz. Prymasowskie Ostrowite, ob. Ostrowite,

Pryhoniki

Prydubok

Pryłuka

Pryłowo

Prylipka

Pryjma

Pryhata

Pryhanie

Pryga

Prydumki

Prynczyce

Prynkowo

Prynowo

Prynta

Pryparne

Prypeć

Prymowce al. Prymowiec, niem. Primocz al. Primsdorf, weg. Primóc, wś, hr. spiskie, pow. tatrzański, nad pot. płynącym od Szwabowiec ku pot. Ganowskiemu, nie daleko toru, dr. żel. bogumińskokoszyckiej. W pobliżu leżą Kor ka, Św. Andrzej, Kiszowce, Mikluszowce i Widernik. Wś ma 12 dm. , 82 mk. Słowaków 1880 r. . Par. łac. w Szwabowcach; według szem. dyec. spiskiej z r. 1876 było 60 rz. katol. , 2 ewang. , 3 nieunit. , razem 65. Obszar obejmuje 319 sążni katastr. kw. Sąd pow. w Spiskiej Sobocie, urz. podatk. w Kieżmar ku, st. poczt. Horka. Br. Gu. Prymasowa Wola, wś, pow. opoczyński, gm. Janków, par. Sławno, odl. od Opoczna 7 w, ma 28 dm. , 306 mk. W 1827 r. było 20 dm. , 154 mk. Według reg. pobor. pow. opoczyńskiego z r. 1577 wś Wola Primuschowa, w par. Sławno, własność Piotra i Mikołaja Primusów, miała 9 łan. , 4 zagr. z rolą Pawińskł, Małop. , 291. W 1871 r. fol. P. Wola rozl. 1381 mr. gr. or. i ogr. 536 mr. , łąk 110 mr. , pastw. 138 mr. , wody 5 mr. , lasu 561 mr. , w osadach 2 mr. , nieuż. 29 mr. ; bud. mur. 3, z drzewa 12; las nieurządzony. Wś P. Wo la os. 31, z gr. mr. 272; wś Grążewice os. 17, z gr. mr. 236. Br. CL Prynczyce, dobra, pow. słonimski, w 4 okr. pol. , gm. Rogotna, o 26 w. od Słonima. Prynkowo, 1710 Prynka, niem. Prinkowo, dawniej pewnie Proenken, fol. do Rybna należący, pow. wejherowski, st. poczt. Rybińska Karczma, odl. 2 1 4 mil. od Wejherowa. W 1871 r. 3 dm. , 40 mk. Prynowo, wś na pruskich Mazurach, pow. węgoborski, st. poczt. i tel. Węgobork. Wieś spolszczała. Wielki mistrz Paweł v. Rusdorf nadaje Janowi Krause, Marcinowi, synowi Pietrasza, Pawłowi Schuler, Pawłowi Knorr i Tomaszowi, synowi Pietrasza, na prawie chełmińskiem 60 włók we wsi Primsdorf, z wyższem i niższem sądownictwem i obowiązkiem 1 służby zbrojnej od każdych 15 włók; 6 lat wolności. Dan w Gierdawach w piątek przed św. Piotrem w okowach r. 1435. W. m. Mar cin Truchses zatwierdza r. 1484 powyższy przywilej Marcinowi i Jerzemu Floryanom, braciom, Jerzemu Rusinowi Reusse, Niklaszowi Miłkowi, Jakubowi Schmidt i innym mieszkańcom prynowskim. Jan Pusz, ssta wę goborski, podaje r. 1547 do wiadomości, że Ja kub Kózka Koschka z Prynowa i jego zięć Michał Gierawski sprzedali Krzysztofowi, soł tysowi z Nowej Wsi, 5 włók za 167 1 2 grzywien. Ad. N. Prynta, wś i dobra nad rz, Narocz, pow. wilejski, w 2 okr. pol. , gm. Wilejka, okr. wiejski Prynta, o 9 w. od gminy, ma 6 dm. , 78 mk. prawosł. w 1864 r. 22 dusz rewiz. ; własność Skirmuntów. W skład okręgu wiejskiego wchodzą wsie P. 5 Przewóz Perewoz, Przystań, Osinówka, Kraśnica, Lachowszczyzna, Długie Dołgoje i zaśc. Babiszcze, w ogóle 111 dusz rewiz. włościan uwłaszczonych. Pryonia, wś, pow. niborski, na wzgórzu, 5 klm. na północ od granicy królestwa polskie go, po lewej stronie traktu bitego z Działdo wa do Lidzbarku, st. poczt. 5 tel. i kolei żel. Działdowo, 8 klm. na wschód odległa. P. ist niała już r. 1437 i należała do miasta Dział dowa. Ad. N. Pryparne, fol. , pow. borysowski, od 1822 r. własność Malczewskich, ma 6 włók. A. Jel. Prypeć, po białorusku Prypać wyraz białoruski prypadź znaczy miejsce przepadziste, bagniste, oparzyste, ross. Pripiat, u latopiscow i kronikarzy Strykowski Perepecz al. Perepieca, łacin. Perepetus, w mowie flisaków podobno Trypiać, rzeka poleska, prawy dopływ Dniepru, do którego uchodzi w pobliżu Czarnobyla. P. , mając przeważnie charakter rzeki bagnistej, w biegu swym przez niziny poleskie wielokrotnie rozdziela się i rozgałęzia na liczne ramiona, które następnie łączą się znów z sobą, przyczem kilkakrotnie zatraca swą nazwę i przybiera zupełnie inną, jak Parok, Strumień, Stochod i in. , w skutek czego śledzenie głównego koryta jest bardzo utrudnionem a nawet miejscami niemożliwem. Z tego też powodu wszystkie dotychczasowe opisy tej rzeki grzeszą brakiem jasności, czego i w naszej pracy niepodobna było uniknąć. P. bierze początek pod wodnym działem europejskim, który ją odgranicza w krainie jej źródłowisk od doliny Bugu o 20 w. , w pobliżu mka Szacka w pow. włodzimierskim gub. wołyńskiej, pomiędzy wsiami Hołowno a Stara Huta, w okolicy leżącej na krańcu kredowych formacyi Wołynia, która z wyższego poziomu spadając ku Prypeci, wodami swemi zasila małe pojezierze. P. powstaje z połączenia kilkunastu do 15 błotnistych ruczajów, wypływających z błot i niewielkich jezior. Zaraz na początku zasila P. od strony południowej kanał na 10 wiorst długi, odprowadzający wody rz. Wyżwy, a nieco wyżej rz. Turya od prawego brzegu. Płynąc w kierunku płn. zachodnim łąkami oparzystemi, poniżej mka Ratna w pow. kowelskim rozdziela się na wiele drobnych i wazkich odnóg, tworzących znaczną ilość ostrowów. Pod wsią Niewier tworzy całą sieć odnóg i tu z prawej strony przyjmuje obfitą strugę, prowadzącą wody poblizkiego wielkiego jeziora Białe. Następnie zwracając się coraz bardziej na wschód i zebrawszy wszystkie odnogi w jedno koryto, rozlewa się szeroko pośród bagnistych błoni i pod wsią Wieszły tworzy staw. Przyjmuje tu od prawego brzegu strumienie wypływające z bagien Stoleńskich; o 3 w. poniżej obra

Prymowce

Prymasowa Wola

Prymowce

ca młyn. Dosięga gub. grodzieńskiej, przyozem podzielona na odnogi przyjmuje od lew. brzegu rzkę Krywicę. i na przestrzeni 4 w. stanowi granicę pow. kowelskiego i kohryńskiego. Następnie wchodzi w pow. piński, na samej granicy którego, przyjąwszy od lewego brzegu rzkę Zagłuszeczie, przy ujściu jej obraca młyn. O 3 w. poniżej dzieli się na dwa ramiona lewe, zasilone rzką Rozsochą, i prawe, przybierające rzkę Breszczę. Ramiona te łączą się na krótko pod wsią Cyr, w okolicy wsi Łachwicze, by się rozdzielić ponownie i potem znowu po przebiegu trzech wiorst zlać się w punkcie przejścia przez rzekę traktu pocztowego pińskorowieńskiego. O kilka wiorst poniżej tego traktu F. zbiera swe wody w dużem jeziorze Lubiaź, pod wsią t. n. Za Lubiaziem, pod wsią Chociuń, rozlewa się w jezioro z kilku wyspami; do tego rozlewu dopływa z prawej strony ramię Stochodu. Dalej P. rozdziela się na liczne odnogi, zwłaszcza pod wsią Swałowicze, kędy tworzy rozlew jeziorny, zasilony z praw. strony wodami rzeki Stochodu. Za Swałowiczami podzielona na koryta, dąży pod mko Nobel do dużego jeziora t. n. Począwszy od Chociunia do Nobla, około 20 w. , nosi nazwę Parok al. Paroh. Przed Noblem oddziela lewe koryto, które płynąc na płn. wschód, rozlewa się pod wsią Omyt w jezioro zwane Osady. Z jeziora tego wypływająca odnoga prawa łączy się z jez. Nobel, lewy zaś prąd po za Omytem, podzielony na kilka koryt, płynie koło wsi Newel i Prykładniki, by się zlać ze Strumieniem. Z drugiej znowu strony, cała masa wody wypływająca kilku odnogami z jez. Nobel, zasilona od prawego brzegu rz. Wiesiełuchą i Młynok, przybiera nazwę Strumień. Prąd ten Strumienia pomię dzy wsiami Siniczyce i Dubczyce tworzy cały szereg wysepek wśród licznych odnóg. Za Dubczycami lewe rozgałęzienia łączą się w okolicy wsi Komora z ramionami płynącemi od Newla i Prykładnik, prawe zaś ramię, odzyskawszy znowu nazwę Prypeci, znacznie zwężone, zasila się pod fol. Golec z prawej strony rz. Nożyk; następnie upłynąwszy 10 w. kotliną, mającą prawe wybrzeże lesiste, a lewe bagniste, rozszerza swe koryto pod wsią Niańkowicze i naprzeciwko wsi Para, przecięte silnym prądem lewego ramienia rz. Styru, zwanego Prostyrń, zasila się dwoma lewemi odnogami Styru Zadubie i Zalesie. Na przestrzeni około 32 w. , począwszy od okolicy Dubczyc do wsi Para, lud nazywa rz. GnitąPrypecią, a czasem Para. O 5 w. za pot. Zalesie, płynącym od strony Styru, P. przyjąwszy z prawego brzegu główne koryto Styru, płynie koło wsi Łopatyn i Koniuchy, a pod wsią Hrywkowicze zasila się z prawej strony rz. Stubłą; następnie pod wsią Wulwiczy przecina gościniec z Pińska do Płotnicy i upłynąwszy z tego miejsca około 10 w. i oddzieliwszy na krótko wprzód prawe wązkie ramię, łączy się w okolicy wsi Berezcy z korytem pochodzącem od zlania się Jasiołdy, a jak inni chcą Piny ze Strumieniem, płynącem od Pińska. Do tego miejsca P. przerywana okolnemi licznemi odnogami, przybierała odmienne nazwiska, odtąd zaś aż do ujścia nazwa jej już się nie zmienia. Rzeka ma i odtąd ciągle kierunek wschodni aż do Mozyrza, poczem zwraca się na południe. Kotlina Prypeci nieprzejrzana, błotna, zarosła jest nadzwyczaj bujną trawą, sitowiem, łozą a niekiedy dziewiczymi lasami; koryto zaś porozdzielane na mnóstwo odnóg, tworzy mnogość ostrowów, zatok i jezior, które są niezmiernie dogodne dla rozpładzania się ryb i przemysłu rybnego. Prąd wody z powodu szerokości kotliny rzadko się zbliża do brzegów mało zasiedlonych. Poniżej Berezców w obrębie pow. pińskiego, z obu stron wcale nie ma osad zamieszkałych. W granicach pow. mozyrskiego znajduje się 38 miejsc zasiedlonych nad brzegami, w odległości najwyżej 2 wiorst od kotliny, mianowicie z lewej strony Borek, Laskowicze, Dereszewicze, Hołubica, Wyszałów, Turek, Makarycze, Petrykow mko, około 500 osad, Biełki, Biełanowicze, Nowosiołki, Ocirki, Micury, Końkowicze, Bahrymowicze; z prawej strony; Wiereśnica, Zapiaseczno, Zajatele, Turow mko, przeszło 500 osad, Czernicze, Pohost, Piererow, Sniadyń, Mordwin, Mojsiewicze, Wieławsk, Szestowicze, Bałażewicze, Skryhałów, Żechowicze, Kościakiewicze, Zahorany, Łyczyżewicze, Irenki, Łanty, Telepuny, Mozyrz i Okuninki. W obrębie pow. rzeczyckiego 20 miejsc zasiedlonych, mianowicie z lewej strony Hrady, Jurewicze mko, około 140 osad, Obuchowszczyzna, Łomot, Tulgowicze, Łomacze, Orewicze, Krasnosielie, Barszczowka; z prawej strony Strelsk, Barbarów mko, około 90 osad, Huta, Narowią mko, Konotop, Karpowicze, Wiepry, Nadtoczajewka, Reżawa, Dowlady, Białosoroki. W obrębie powiatu radomyskiego, z lewej strony Usowa, Krasne, KrywaHrada, Starosielie, Koniówka; z prawej strony Beniówka, Katarówka, Rudnia, Szepielowicze, Siemichody, Nahorcy, Kopacze, Lolew, Czarnobyl mko i Ocieszew w pobliżu ujścia, w okolicach którego miała zajść krwawa bitwa Litwinów z Tatarami, dowodzon3rch z jednaj strony przez Erdziwiłła, w. ks. lit. , z drugiej przez wodza Kiejdana. W boju tym dzicz tatarska została pobitą. Z dopływów wymienimy te tylko, które mają ustalone nazwy. Uchodzą do P. począwszy od Berezców w pow pińskim z lewej strony Bobryk i Cna; z prawej strony Wietlica płynie na samej granicy pow. pińskiego i mozyrskiego; w pow. mozyrskim

Prypeć

Prypeć

z lewej strony Smierć, Łań, Siteńka, GłuchaŁań, Słucz, Skrypica, Utwocha, Bobryk drugi, Ptycz, Tremla, Ippai Nienacz; z prawej strony Horyń, Stwiga, Swinowoda, Uborć, Buklówka, Prudek; w pow. rzeczyckim, z lewej strony Damarka, Uniej, Sudziłówka; z prawej strony Narowlanka, Mytwa, Sławeczna, Kostrówka; w powiecie radomyskim z lewej strony Brahinka i Teresica; z prawej strony Uż pod Czarnobylem, o 20 w. od ujścia Prypeci do Dniepru. Długość biegu rzeki w zakrętach obliczają na 770 wiorst; z tej liczby przypada na gub. wołyńską 89 w. , na gub. mińską, t. j. od granicy pow. kobryńskiego do Białosoroki czyli do granicy pow. radomyskiego 551 w. , wreszcie na guber. kijowską 70 w. Powiaty piński i mozyrski przecięte są Prypecią przez pół, rzeczycki w części i z tego powodu komunikacya bardzo jest utrudniona, zwłaszcza w czasie powodzi, kiedy szerokość wód rozlanych dochodzi niemal 15 w. Poziom wody wtedy bywa tak wysoki, że w miejscach gdzie się latem kosi trawa, przepływają swobodnie duże statki. Najszersze rozlewy na wiosnę bywają pomiędzy Berezcami i Turowem, wtedy wysokość wód dosięga po nad stan normalny do 19 stop. Spadek wód P. jest bardzo nieznaczny i podług tablicy podanej przez inżyniera Choroszewskiego Poszukiwania geologiczne dokonane na Polesiu, Pamiętnik fizyogr. , I, 128 wynosi na przestrzeni 579 3 klm. , od Pińska do ujścia, zaledwie 37 57 mt. , czyli że przeciętny spadek na całej przestrzeni 0 0000641. Brodów na Prypeci nie ma prawie a to w skutek bagnistego dna i brzegów w trzęsawiskach. Przeprawy, mianowicie promy, znajdują się na gościńcu wiodącym z Dawidgródka do Łachwy, pod Turowem, pod Petrykowem, pod Mozyrzem, pod Kimbarówką, pod Barbaro wem, wreszcie na gościńcu pod Dowladami. Mosty znajdują się na gościńcu pocztowym z Pińska do Równa, w pobliżu mka Lubiaż, tudzież dwa mosty i dwa promy przez odnogi, na gościńcu małym z Newla do Morocznej, a niedawno przybył most żelazny na kolei baranowickorowieńskiej, w okolicy ujścia Bobryka. Położenie brzegów Prypeci chociaż w ogóle nizinne, ma jednak i rażące wyjątki. Od wsi Zahoran, o 14 w. od Mozyrza położonej, brzeg prawy coraz się podnosząc formuje wysokie, malownicze wzgórza, nawet urwiska skaliste, parowy i jary, które ciągną się pasmem do 3 w. szerokiem o 25 w. po za Mozyrz, mianowicie do okolic mka Barbarowa. Lewy brzeg od Mozyrza też się piętrzy wzgórzami, aczkolwiek niższymi i po kilkowiorsfcowej przerwie znowu się podnosi pod mkiem, Jurewicze. Urwiska skaliste na brzegu prawym stanowią ciekawe wystąpienie gliny ma mutowej ob. Polesie. Znaczne wzniesienia gruntu w okolicach Mozyrza widnieją i na przestrzeni ciągnącej się kilkunastowiorsto wym pasem, od strony zach. połudn. na płn. wschód, pomiędzy błotami, mianowicie od Jurewicz aż pod Brahin, mil może siedm. Okolica tedy Mozyrza i Jurewicz jest tylko punktem kulminacyjnym tych wysokości, przez które przedarły się niegdyś wody kotliny obecnego Polesia, torując sobie drogę do Dniepru. Głębokość rzeki bardzo rozmaita i często się zmienia po powodziach. Zdarzają się nawet mielizny, a tuż obok kilkosążniowe głębiny; nadto do niedawna jeszcze główne koryto było zawalone olbrzymimi dębowymi pniami, które w czasie obniżenia się poziomu wód w posuchę, nadzwyczaj utrudniały spław wszelki; wszakże od lat kilku niedogodność ta usuwa się przedsięwzięciem, kosztem rządu, prac kanalizacyjnych pod kierunkiem generała Józefa Żylińskiego i inżyniera Franciszka Danilewicza, a ta czynność dała już znakomite rezultaty dla handlu. Teraz po P. pływają swobodnie nie tylko mniejsze statki ale i parostatki, dochodzące do Pińska. Szerokość rzeki przy normalnym poziomie rozmaita. Od punktu zlania się wód Jasiołdy i Strumienia do ujścia Słuczy, P. miewa od 20 35 sążni, pomiędzy Słuczą i Mozyrzem do 60 sążni; niżej 100 sążni, a przy ujściu od 150 200 sążni i tam ma dno już twarde. Ze statków kursujących po Prypeci, oprócz parostatków, ważniejsze barki bez masztów, podnoszące do 20, 000 pudów. Chodzą one z towarem na niż do Chersonu i Kremieńczuga, lecz już nie wracają i tam zwykle bywają sprzedawane na drwa; te zaś barki, które mają maszty, pływają z niżu i w górę Prypeci. Berliny, podnoszące do 12, 000 pud. , pływają na niż, jak niemniej za pośrednictwem kanału Bugskiego w gorę aż do Warszawy lub przez kanał Ogiński do Niemna. Półbarki pływają po Prypeci, Dnieprze, systemie Ogińskim i Bugskim. Oprócz tych statków są jeszcze tak zwane oblniaki, łodzie, czajki i szuhaleje, podnoszące od 150 do 500 pudów. Na niż z pow. pińskiego i mozyrskiego spławia się drzewo okrętowe, dziegieć, smoła, klepka, różne przeróbki materyałów leśnych, kamienie i wódka. Z powrotem statki zabierają przeważnie sól i zboże, jakowe produkta z portów Prypeci rozwożą się wozem w głąb kraju, lub transportują dalej wodą. Portów sztucznych na Prypeci nie ma wcale; naturalne zaś najważniejsze w Mozyrzu, Petrykowie i Turowie; inne mniej ważne pod Zahoranami, Skryhałowem, Sielcem, Strelskiem, Jurewiczami, Barbarowem, Narowią, Łomaczem, Białosoroką, Dereszewiczami, Laskowiczami, KońkowiKościukiewiczami i czarni, Białożewiczami,

Pryrub

Prypiatka

Prysiew

Prysakowe

Prysaka

Prysa

Prypiatka

Czarnobylem. W czasie spławu statki poru szają się za pomocą szostów, długich drągów, kierunek bowiem za pomocą żagli bardzo jest trudny z powodu częstych zakrętów koryta, prawie pod prostym kątem. Statki przy zwy kłym stanie powietrza przepływają dziennie do 40 wiorst z wodą, przy wietrze zaś niepomyślnym do 15 wiorst. Z obserwacyi 10le tniej obliczono, że P. zamarza około 9 gru dnia, lody puszczają około 25 marca. Rybo łóstwo stanowi jedno z niewyczerpanych bo gactw Prypeci; najgłówniejsze w okolicach Turowa, tudzież przy ujściu rz. Sławecznej, kędy przed puszczaniem lodów ryba się gromadzi w zwartej masie i częstoją łowią dzie siątkami tysięcy pudów. Z ryb poławiają się jesiotry, sterle, sandacze, szczupaki, miętusy, okonie, liny, leszcze, karasie, pod leszcze, pło cie, jazie, głównie, biełuhy, wierozuby, wjuny i inne. Raków moc nieprzeliczona i one też się łowią przez mieszkańców, gotują a wy łącznie suszone szyjki stanowią nawet przed miot handlu wywozowego za granicę. Ryba znowu turowska zalega wszystkie rynki kra jowe w porze zimowej. Niedawno pobudowa ne koleje żelazne ułatwiają bardzo transporty ryby z Prypeci do Warszawy i w inno miejsca. o przypuszczalnej hypotezie uformowania się Prypeci z wód zalegających w przedhistorycz nym czasie kotlinę dzisiejszego Polesia, oraz o stosunkach geologicznych i przyrodniczych doliny Prypeci ob. art. Polesie t. VIII, str. 579 587. Opisywali Prypeć Kazimierz Kontrym w Exkursyi 1829 roku; Sztukenberg w t. 3 Hydrografii Rossyi; Zieleński w t. I opisu mińskiej gubernii, str. 155 212; Rowiński Stanisław w t. 3 Encykl. Rol nictwa, str. 305. Aleksander Jelski Prypiatka, wązka odnoga Prypeci, w pow. pińskim, w obrębie gminy płotnickiej, tworzy wyspę nizinną i lesistą, przeszło na 8 wiorst długą i na 5 w. szeroką, pomiędzy wsiami Bierezcy i Stachów. Odnoga zatacza podłużne półkole na przestrzeni 10 wiorst; w połowie biegu przyjmuje od praw. brzegu rzkę Płotnicę. A. Je. Prypieczyn, wś, pow. czerykowski, gm. dołżańska, ma 41 dm. , 225 mk. , z których 10 zajmuje się stolarstwem, 2 bednarstwem; własność ks. Oboleńskiego. Posiada młyn wodny i folusz. Prypir 1. góra lesista, wznies. 1068 mt. , w południowej stronie Zubrzycy, w pow. turczańskim, nad pot. Czernoszowym, dopływem Rybnika Zubrzyckiego. 2. P. , góra 916 mt. wznies. , w pow. turczańskim, na obszarze gra. Husne. Por. Czernoszów, Husne, Łabyciówka, Pryporec, domy w Mikuliczynie, pow. nadworniański. Pryputeńka, rzeczka wpadająca do Horynia, płynie pod Pryputniami. Pryputnie, wś i fol. , pow. zasławski; fol. należy do zasławskiego klucza dóbr sławuckicli. Pryrub, las do wsi Kosikowiec należący, pow. uszycki. Prysa, rzeczka w pow. lidzkim, w par. Iszczołna. Prysa, ob. Tałalaje, pow. berdyczowski. Prysaka al. Prisaca, także Presaca, niem. Eisenau. Do szczegółów podanych pod nazwą Eisenau dołączamy Jestto osada hutnicza, leżą ca śród doliny górskiej, wznies. 560 mt. , na lewym brzegu Mołdawy, w pow. i obw. sąd. kimpoluńskim, między Kimpolungiem a Warną, z którą tworzy jedną gminę. Od płn. zach. wznosi się szczyt Tomnatyk 129 mt. i Runcu Presaca 1137 mt. a od płd. wschodu szczyt Magóra 1085 mt. . W r. 1869 było 122 dm. , 705 mk. ; w 1880 r. 137 dm. , 775 mk. ; katol. 159, izr. 13, innych wyznań 602 przeważnie protest. . Co do narodowości było Niemców 770, Rusinów 2, Rumunów 3. Szkoła ludowa jednoklasowa. Własność gr. orm. funduszu religijn. St. poczt. Warna. Przy drodze z Warny do P. wznosi się kolumna z piaskowca na pamiątkę zwycięztwa odniesionego w 1716 r. przez wojewodę Michała Rakowiczę. od strony połud. jest napis w języku wołoskim Ja Michał Rakowicza, wojewoda i książe całych Multan. W r. 1716, w trzecim mego panowania, wiodła wojnę Porta Ottomańska z Niemcami, dalsze słowa nieczytelne. Na wschodniej stronie kolumny Połączeni z niewielu Niemcami usiłowali Wołosi, Węgry i inni ze Serbii nasze stołeczne miasto Jassy zdobyć i nas w niewolę pojmać, całe miasto opanować, jak to dawniej z wojewodą Mikołajem Maurdkordata, księciem Wołoszczyzny, uczynili. Jednakże za wolą i pomocą Boga szczęśliwie ich zwyciężyliśmy a trupy ich w jeden stos złożyli. Na pamiątkę tego kazaliśmy ten krzyż oraz studnię postawić. Dalsze wiersze nieczytelne. Ze strony płn. ,, Ta kamienna kolumna była wzniesioną gdyśmy przez góry Mestekanestie i Suchardo do Węgier koło Rodny wkroczyli. Stąd wyruszyliśmy wraz z hanem, dowódcą wielkiej liczby Tatarów do Bystrzycy, wszędzie zebraliśmy wielką zdobycz, wszystkie włości obróciliśmy w perzynę, tylko jedno miasto ocalało, skąd powrócili Tatarzy do Marmorosz a Tatarzy ponieśli wielką klęskę. Na str. zach. Pod wodzą Jordaki Kantakuszenos, dowódzcy Magazonów. Reszta zatarta. Br. Qu. Prysakowe, domy w Czyżowie, pow. złoczowski. Prysiew, chutor, pow. lipowiecki, w pobliżu Zarubiniec.

Prypir

Pryporec

Pryputeńka

Pryputnie

Prypieczyn

Prystromy

Prystup

Prysucha

Pryska góra

Pryszowice

Pryszmonckie Bobyle

Pryszczowa Góra

Pryszczanówka

Prysno

Prysowce

Pryśniak

Prystupowszczyzna

Pryska góra, w pow. lwowskim, 363 mt. wznios. , w płd. zach. stronie Winnik, a w południowej stronie tak zw. Wielkiego Lasu, nad Czyszkowskim potokiem ob. t. V, 549. Pryśniak, lesiste wzgórze, 233 mt. wznies. znak triang. , w płn. wschod. stronie Rudy, pow. brodzki. Prysno, wś cerkiewna, pow. rohaczewski, gm. Dudycze, ma 142 dm. i 791 mk. , z których 3 zajmuje się krawiectwem, 2 szewctwem, 7 wyrobem wozów, sań i t. p. , 5 bednarswem, 70 obróbką materyałów leśnych, 1 kowalstwem. Prysowce, ob. Presowce. Prysówka, dawniej Sprysówka, wś, pow. uszycki, leży niedaleko Mukarowa. Pryśpierka al. Pryśpieuka, mały fol. nad kotliną rz. Essy, pow. borysowski, w l okr. pol. chołopienickim; miejscowość dość odosob niona, grunta lekkie, łąk dużo. A. Jel. Prystań 1. mały zaśc. nad rz. Sergut, pow. borysowski, przy drożynie z Załaz do Damzerewicz, ma 2 osady; miejscowość odosobniona, nizinna. 2. P. Hora, uroczysko flisackie nad rz. Oressą, pow. bobrujski, prawie na pół odległości pomiędzy wsią Horki i mkiem Lubań. W tem miejscu Oressa, rozdzielona na dwa ramiona, tworzy wyspę i ma brzegi stałe. Prystromy, wś nad rz. Usiażą, dopł. Dubrawki, w płn. wsch. części pow. mińskiego, w 1 okr. pol. derażańskim, gm. Ostrożyce, ma 7 osad; miejscowość nieco falista, dość leśna, łąki dobre. A. Jel. Prystup al. Na Prystupie, fol. na obszarze dwor. Monasterka Brodzkiego, pow. brodzki. Prystupowszczyzna, wś nad bezim, do pływem Ussy, pow. miński, w 3 okr. pol. kojdanowskim, ma 15 osad; miejscowość wzgó rzysta, ale małoleśna. A. Jel. Prysucha, jezioro w dobrach Kublicze, w pow. lepelskim. Prysy, dwór, pow. rossieński, par. betygolska, własność Janczewskiego. Prysynek, wś i dwa folw. u wierzchowin Niemna, pow. ihumeński, w 1 okr. pol. , gm. i par. katol. uździeńskiej jeden z fol. leży po drugiej stronie Nierana, w gra. Pereszewska Słoboda. Wś ma 28 osad pełnonadziałowych; miejscowość lesista, grunta lekkie, łąk dużo. Folw. , niegdyś własność Bałharynów, będąc później w posiadaniu różnych osób, od drugiej ćwierci bieżącego stulecia należał do Mirkówskich. Dobra P. w 1628 r. należały do Jana Bułharyna i małżonki jego Hanny, i podług spółczesnego inwentarza obejmowały wsie P. , Zabłocie, Świtajłówkę i Choromyckie, w których 96 gospodarzy, osiadłych na 55 włókach, robiło pańszczyznę; na 29 włókach byli czynszownicy, płacący po dwie kopy groszy z każdej włóki. Inwentarz roboczy włościan ciahłych składał się z 192 wołów i 54 koni. Wś P. miała wtedy 22 ciahłych gospodarzy, nadzielonych 13 włókami; posiadali oni 47 wo łów roboczych i koni. Czynszownicy w P. siedzieli na 9 włókach. We dworze dom mie szkalny z brusów, posiadał 4 duże izby, al kierz, komorę, komnatę z kominem dużym, 3 piwnice murowane, piece z kafli zielonych, drzwi, okna i futryny stolarskiej roboty z okuciem pobielanem. sic, niektóre podłogi z drzewa lipowego. Były nadto obszerne ofi cyny, stajnie, stodoły i guma, a cały dworzec okolony ostrokołem ostrogiem, miał bramę wjazdową zamczystą, z obszernem mieszka niem na górze. Obok był młyn na Niemnie i 5 stawów rybnych. Domin. zbierało do 1000 wozów siana W 4 poletkach zasiewano od 70 90 beczek oziminy; zbierano do 1500 kóp żyta; jarzyny prawie drugie tyle. Dochód z czynszów i arend wynosił 171 kóp. Miodu przaśnego i innego z danin otrzymywano rocz nie 120 kamieni. Włościanie obowiązani byli do następujących powinności z każdej włóki; a orać dwa dni w tygodniu tyla parami wo łów, ile ich miał gospodarz, a oprócz tego da wać przez dwa dni z chaty po jednej sosio sic; b latem do żniwa, do siana i do plewidła po czterech pieszych przez dwa dni w ty godniu; c zimą po dwa dni w tygodniu, po dwóch pieszych z czem każą; d podwodę kon ną wszystkim koleją, gdzie każą, bez ograni czenia; e stróżą dawać wszystkim koleją do dworu; f prząść we dworze 4 razy przez zi mę; g lnu dać dziesiątek; h chmielu dać ka mień; i kapłonów do kapłonienia co rok dwu; k jaj 20; 1 gęś jedną; ł żyta miary miń skiej beczkę jedną; m owsa takiejże miary beczkę jedną; n łyka lipowego wiosło je dne; o łuby lipowe dwa; p miodu z ułów i z barci połowę z archiwum A. Jelskiego w Za mościu. Obecnie, po odseparowaniu włościan, jeden z folw. ma około 34 1 2 włók, a drugi około 50 włók. A. Jel. Pryszczanówka, ob. Międzyrzeczka. Pryszczowa Góra, kol. , pow. lubartowski, gm. Samoklęski, par. Krasienin, ma 27 os. , 862 mr. , 249 mk. 1886 r. . Powstała na obszarze dóbr Krasienin. Pryszmonckie Bobyle, wś, pow. kowieński, w 2 okr. pol. , o 77 w. od Kowna. Pryszmonty 1. wś, pow. rossieński, par. betygolska. 2. P. , wś, pow. rossieński, par. taurogowska. 3. P. , wś, pow. rossieński, par. widuklewska. Dwór Sylwestrowicza, tamże. 4. P. , wś, pow. rossieński, par. żwingowska. 5. P. , wś, pow. kowieński, w 2 okr. pol. , o 73 w. od Kowna. 6. P. , folw. , pow. telszewski, o 68 w. od Telsz o 5 w. od mka Kretyngi. Pryszowice, niem. Preiswitz, Preischewitz wś kośc. i dobra ryc, pow. toszeckogliwicki. Le

Pryszmonty

Prysynek

Prysówka

Pryśpierka

Prysy

Prystań

Prytwice

Prytoczyłówka

Prytoczyłówka

ży nad rz. Kłodnicąj odl 1 mil na płd. wschód od mta powiat. Posiada kościół par. , kaplicę cmentarną, szkołę kat. , szpital na 3 ubogich, fundacyi dawnego dziedzica Pryszowskiego. W 1861 r. wś miała trzy młyny wodne, 21 gospod. , 15 półgospod. , 18 ogrodz. , 11 półogrodz. , 5 komorn. z rolą i 8 bezrolnych. Obszar ziemi wynosił 1000 mr. Dobra ryc. miały 1642 mr. obszaru 1300 mr. roli, 100 mr. lasu i składały się z folw. Briegerhof, Miserauerhof, Oberhof i Maczeborniahof. Ludność ogólna wynosiła 1066 dusz 5 ewang. . 13 żydów w 127 dm. Prytoczyłówka, rzeczka w pow. kaniowskim, dopływ rz. Rosi, do której uchodzi w Bohusławiu. Prytwice, niem. Prittwitz, kol. , pow. klucz borski, założoną została w 1777 r. na obszarze skarbowego folwarku, tworzy z przyległą kol. Steinberg jedną gminę, mającą 370 mr. obszaru i 180 mk. 33 katol. . Prytyka 1. wś nad rz. Ippą, dopł. Prypeci, pow. bobruj ski, w 2 okr. pol. paryckim, gm. Czernin, ma 5 osad; grunta lekkie, łąk dostatek. 2. P. , własność ziemska w pow. borysowskim, od 1858 r. należy do Żyżniewskich i razem z osadą Swiderszczyzna ma 5 1 4 włók. 3. P. , karcz. , pow. ihumeński, przy gościńcu pocz. z Klinka ku Ihumeniowi, o 1 w. od Wołmy w stronę Rudni, na obszarze wsi Buda, własn. Homolickiego. 4. P. , wś, pow. ihumeński, w 4 okr. pol. i gm. Puchowicze, w pobliżu rz. Swisłoczy i wsi Turynia, ma 6 osad pełnonadziałowych; własność Estków, później Jodków; grunta i łąki dobre. 5. P. , zaśc. nad rz. Świsłoczą, pow. ihumeński, w po bliżu mta Łapicz, w 4 okr. pol. puchowickim, gm. pohorelska, ma 6 osad; grunta szczerko we, urodzajne, łąki wyborne, miejscowość le sista. A. Jel. Prytyka, wś nad rz. Konełą, pow. humański, na pograniczu pow. lipowieckiego, ma 602 mk. pł. ob. i wraz ze wsią Pieniążkowo 3051 dzies. gruntu. Cerkiew p. w. św. Łukasza, drewniana, wzniesiona w 1788 r. i uposażona 36 dzies. ziemi. Do par. praw. należy wś Pieniążkowo. Własność Rusieckich. Dawniej należała do klucza humańskiego dóbr tulczynieckich Szczęsnego Potockiego. Prywał al. Przewał, część Ciemierzyniec w pow. przemyślańskim. Prywałówka, ob. Prewalówka, Prywatna 1. Podoba, ob. Podoba. 2. P. Ploska, ob. Plaska 1. Pryweredów al. Perewredy, wś nad Ikwą, pow. dubieński, na zachód od mka Młynowa. Podług rewizyi zamku łuckiego z 1545 r. wś należała do Hryćka Pry weredowskiego, który miał obowiązek utrzymywania trzech horodni w zamku łuckim. Jedna z tych horodni oprawy potrebujet, powyszyti i pomostu i dwerej i obmazati Jabłonowski, Rewizye, str. 35. ob. Pamiat. Kij. Arch. Kom. , t. IV, cz. 2 74, 84, 104; Arch. J. Z. R. , cz. II, t. 1 8, 9. Prywietka, wś, pow. sieński, gm. Ulanowicze, ma 36 dm. i 126 mk. , z których jeden zajmuje się szewctweraj 2 wyrobem wozów, sań itp. Prywitów, wś, pow. nowogradwołyński, w gm. hordijowieckiej, ma 377 dusz włościan; ziemi włośc. 856 dzies. , ziemi dworskiej 2362 dzies. ; własność Niewmierzyckich. L. R. Prywitówka, wś i folw. , pow. piński, w 3 okr. pol. , gm. Moroczne, ma 85 mk. , ziemi 4758 dzies. ; własność Terleckiego. Kś. M. Pryżginy 1. okolica szlach. , pow. rossieński, par. niemoksztyńska. 2. P. , wś, pow. szawelski, gm. Gruździe, o 19 w. od Szawel. Pryżołonok, ruczaj na płd. krańcu pow. mozyrskiego, w obrębie gminy Skorodno, dopływa od lewego brzegu do rzki Żołon. A. Jel. Przanowice, dawniej P. Wielke i Małe, folw. , trzy kol. i os. nad rz. Mrogą, pow. brzeziński, gm. Gałkówek, par. Brzeziny, odl. 5 w. od Brzezin, tuż pod Koluszkami, st. dr. żel. warsz. wied. i dąbrowieckiej. Pierwsza kol. ma 31 dm. , 299 mk. , 578 mr. 567 roli, dwie mniejsze 7 dm. , 78 mr. Folw. 1y ma 2 dm. , 23 mk. , 182 mr. , 2gi zaś 2 dm. , 2 mk. 399 mr. ; dwie os. jedna zwana Kowalszczyzna mają 2 dm. , 16 mk. , 48 mr. W XVI w. były tu dwie części, ztąd Lib. Ben. Łask. II, 400 zwieje Przanowice duplex. Dziesięcina z łanów kmiecych i folwarcz. szła dla plebana w Brzezinach. Regestra pobor. z 1576 r. wymieniają tu obok małych cząstek, osadzonych przez kmieci, przeważnie części szlacheckie bez kmieci. P. Wielkie major mają 1 łan kmiecy i pustą karczmę należąca do sukces. Jakuba Lasockiego a za to 7 cząstek pół, ćwierć i ósma część łanu, na których niekiedy mieszkają zagrodnicy. Właściciele zwykle zwą się Przanowscy. W P. Małych minor było tylko pól łana szlach. , na którym siedział kmieć, a za to 4 cząstki pół i ćwierć łanu szlach, bez kmieci Pawiński, Wielkop. II, 93 i 151. Br. Gk Przasnysz al. Prasnysz, w 1416 Przasnisc, 1476 r. Przassnyschs, miasto powiatowe gub. płockiej, pod 53 0 9 szer. połn. i 38 37 3 dług. wschod. , nad rzką Węgierką, odl. 84 w. od Warszawy, 23 w. od Ciechanowa najbliższa st. dr. żel. nadwiślańskiej i 31 w. od Chorzel, osady na granicy od Prus położonej. Połączony drogami bitymi z Mławą, Makowem i Ciechanowem. Posiada kościół par. murowany, kościół pobernardyński, klasztor etatowy felicyanek 11 zakonnic, szpital św. Stanisława na 35 łóżek, kościół par. ewangielicki, prywatną szkołę element. katol. , szkołę elementarną ewang. , szkołę elemen. żydowską.

Przanowice

Pryżginy

Prywitówka

Prywitów

Prywietka

Pryweredów

Prywałówka

Prywał

Prytyka

Przasnysz

szkołę rzemieślniczą, sąd pokoju okr. IV i sąd gminny, należące do II okr. zjazdu sędziów w Płońsku, zarząd powiatowy, urząd miejski, st. poczt, i telegr. , 538 dm. 54 murow. i 7074 mk 3955 żydów w 1880 r. Z zakładów przemysłowych istnieją tu dwa małe browary, z prod. na 4344 rs. , garbarnia 660 rs. , dwie mydlarnie 1040 rs. i fabryka cykoryi 1500 rs. . Cyfry te pochodzą z 1879 r. Dochód miasta w 1877 r. wynosił 13, 317 rs. W 1858 r. miasto miało dochodu 2861 rs. a budowle ubezpieczone od ognia ocenione były 130, 580 rs. Było wtedy 387 dm. 49 murow. i 3843 mk. 1875 żydów i 74 niemców. Ostatni większy pożar w 1875 r. sprowodził zabudowanie rynku murowanomi jednopiętrowemi domami. Do miasta przylega P. wójtostwo nad rz. Węgierką należy do gminy Karwacz, ma 24 dm. , 91 mk. , 326 mr. obszaru, młyn wodny. P. rozwój swój zawdzięcza położeniu na punkcie zetknięcia się lesistej i bagnistej północnej części ziemi ciechanowskiej, z jej południową, żyzną i zaludnioną połową. Dwór książęcy, istniejący na końcu puszczy, stał się zawiązkiem osady, w której ludność puszczy żyjąca z przemysłu leśnego i ludność rolnicza z okolic Ciechanowa, wymieniały swe produkty i zaopatrywały się w potrzebne przedmioty. Blizkośó granicy pruskiej nadała osadzie znaczenie pogranicznego targowiska handel wołami. Kronika miasta Prasnysza, spisana po łacinie przez jednego z bernardynów po 1585 r. , podaje, iż zawiązkiem osady był młyn na rzece Węgierce w stronie płn. zach. od miasta, przy którym istniała bogata pasieka. Właścicielem młyna i pasieki był niejaki Prasnyk, który za ugoszczenie ks. Konrada, zbłąkanego na łowach, miał otrzymać szlachectwo, a jednocześnie książę założył na przyległym obszarze miasto. Przywilej fundacyjny znajdował się według kroniki w archiwum miejskiem, lecz spłonął w czasie pożaru miasta. Tym sposobom początek P. sięgałby pierwszej połowy XIII w. W 1427 r. ks. Janusz obdarzył P. prawem chełraińskiem i uwolnił mieszczan od opłaty ceł i myta w calom księstwie. Przywilej z 1497 r. , wydany przez ks. Konrada, stanowi, iż miasto przedstawiać ma trzech kandydatów, z których jednego wybierze na burmistrza sam książę lab starosta książęcy. Wspomniana powyżej, , Kronika podaje szczegóły świadczące, iż w ciąga XV w. handel i przemysł pomyślnie bardzo się rozwijały. Istniały w mieście liczne browary, fabryki sukna, handle win, złotnicy i inni rzemieślnicy, jarmarki ściągały kupców z Prus i dalszych stron Mazowsza. Sprzedawano na nich bydło, konie i rozliczne przedmioty. Ludność miasta miała dochodzić do 14, 000. Cyfra ta jest zapewne większą znacznie od rzeczywistej, jednakże w istocie ludność musiała być znaczną stosunkowo i zamożną, gdyż stwierdzają pomyślny stan miasta dano, zamieszczone w lustracyi z 1564 r. Miasto samo miało wtedy 487 domów a przedmieścia 202 domów. Piwowarów było 126, piekarzów 117, szewców 67, kuśnierzow 36, krawców 34, zdunów 22, kowalów 14, kotlarzów 2, mieczników 6, złotnik L Ko ronacyjnych pieniędzy dawano 20 złp. a za wóz wojenny w czasie pospolitego ruszenia 27 złp. 15 gr. Dane te objaśniają znaczenie tu tejszego przemysłu dla okolicznej ludności kurpiów z puszczy i drobnej szlachty zagonowejj z jej ciechanowskiego rojowiska. Ludność leśna zaopatrywała się to w chleb, piwo, ko żuchy, ludność rolnicza kupowała mięso, piwo, ubiór zwierzchni, narzędzia rolnicze, miecze, garnki. Jarmarki i nabożeństwa dawały spo sobność do obfitej konsumcyi piwa przez licznie zbierającą się okoliczną ludność. W XVI w. istnieją aż cztery kościoły. W końcu XVI w. zwiększające się zaludnienie puszczy, wy wołało rozdział ziemi ciechanowskiej na dwa powiaty przasnyski i ciechanowski. P. odłą czony został od starostwa ciechanowskiego i tworzy odrębne starostwo. Odbywają się tu sądy ziemskie. W 1613 r. pożar zniszczył znaczną część drewnianego przeważnie miasta. Lustracya z 1616 r. podaje Był przedtem dwór książęcy zapewne niemały i mieszka nia w nim dosyć, ale zgorzał. Miasto ma włók 110, z tych czynszowych 102, dawają z każdej na św. Marcin po gr. 42, owsa po korcy 7, kapłonów po 2. Przed laty trzema pogorzało miasto, dla czego mniejsza teraz liczba domów; znajduje się ich 404, pustych placów 262. Jednak i z tych domów które są, czynszu żad nego nie płacą, na co prawa żadnego nie po kazują, jeno zwyczaj dawny allegują. Z rze mieślników żaden także czynszu nie płaci, szczycąc się dawnym zwyczajem Ogro dów 201, w których prętów 783 1 2, każdego pręta na św. Marcin dają per denarios 3. Piwowarowie zalewają na słód wedle ustawy wojewodzej kor. 12, od których we młynie dawają wymiaru po 3 miary wirzchowate; których miar 6 w korzec jaki jest na ratuszu od urzędu wojewodzego ustanowiony. Z osob na dawają cechowego od słodu całego, który w sobie zamyka korcy 24 po groszu jednemu. Bywają trzy jarmarki wywołane, dni targo we czwartek i sobota; biorą od bydlęcia i koni per denar. 8, od owcy i kozy per den. 3; z osobna od kupców i szotów. Uczyni to targowe na rok fi. 50. Jest jatek rzeźniczych 26, dadawają z każdej po kamieniu łoju, uczyni fl. 43 gr. 10. Z osobna od rzeżników wieskich, którzy przyjeżdżają z mięsem w targi i jar marki, biorą od każdego bydlęcia wielkiego i małego łopatkę, uczynią fl. 30. Cło ziemne;

Przasnysz

płacą od konia per gr. 1, od wołów per denar, 9, od owiec, kóz, wieprzów per den. 3, uczynią fl. 100. Gajowe mieszczanie, którzy się gają do puszcze na drwa leżące i sucho stojące, daje każdy na rok owsa po korcu pod strych, dostawa się korcy 120, uczyni fi. 44. Ukazali mieszczanie kwit na oddanie pieniędzy podwodnych na każdy rok per fl. 15. Święcicki w Opisie Mazowsza z początku XVII w. Kwartalnik Kłosów, I, 113 powiada Miasto duże, ludne i sławne jarmarkami na woły. Otacza je okolica żyzna, znajdziesz w niem wielką taniość rzeczy ściągających się do potrzeb życia. Morowe powietrze nawiedzało P. w 1604, 1623, 1628, 1652, 1658, 1667 i 1677 r. Epoka klęsk wojennych, niszczących kraj od połowy XVII w. , powstrzymała pomyślny rozwój miasta, które jednakże dzięki żyznej okolicy, zamieszkiwanej przez pracowitą ludność, prędzej się podniosło ze swego upadku. Za czasów pruskich około 1800 r. mieści się tu urząd powiatowy, sąd okręgowy, urząd podatkowy, szwadron dragonów; miasto ma 235 domów i wznosi się według Holsche go. W 1807 r. ma, według Flatta, 1500 mk. i 240 dm. , podczas gdy Pułtusk liczy 1300, Ciechanów 800 a Maków 700 mk. Wyrazem zamożności i znacznego zaludnienia miasta w przeszłych wiekach są liczne kościoły i szkoły tu istniejące. Kronika klasztoru z XVI w. twierdzi, iż kościół paraf. powstał w P. już w XIII w. wraz z osadą miejską. Była to zapewne pierwotnie kaplica przy dworcu książęcym. Wzniesienie murowanego kościoła w stylu ostrołukowym odnieść wypada do końca XIV lub początku XV w. Konsekracya odbyła się 1408 r. Z potwierdzenia posiadłości i dochodów kościoła, wydanego przez Janusza w 1476 r. Kod. Maz. , 282, dowiadujemy się, że wówczas już nadania dawniejsze zostały zatracone zapewne w pożarze, a jak tylko zasięgnąć mogła pamięć ludzka, kościół był w posiadaniu wymienionych szczegółowo łanów i dochodów. Każdy łan miejski było ich 110 dawał jako meszne sep dwa korce żyta i jeden owsa. Toż samo dawały z łanów wsie Bartniki i Oględa. Do plebana należały dwa łany, na których stał spichrz na skład tak znacznego sepu; prócz tego posiadał pleban dwa place, ogród, dom. Przy kościele był wtedy niejaki Michał Bończa curatus in Przassnyschs et capellanus curie, któremu wydał książę owe potwierdzenie nadań. Po drugim pożarze zapewne w czasie wojny szwedzkiej, gdy Ciechanów uległ temuż losowi w 1657 r. kościół został na nowo odbudowany i poświęcony w 1670 r. przez Macieja Kurskiego, sufr. poznańsk. , za pozwoleniem Jana Gembickiego, bisk. płockiego. Trzeci pożar w 1792 r. zniszczył zupełnie całe wnętrze kościoła, który został zamknięty a nabożeństwo przeniesiono do kościoła bernardynów. Dopiero w 1856 r. po odbudowaniu poświęcono i ootworzono znowu starą świątynię. Nieudolna restauracya zniewoliła do ponownej gruntownej odbudowy w 1880 r. Prócz ścian wszystko dano nowe. Na dachu wzniesiono kopułę, dano nowy sufit imitujący sklepienie, nowy chór z organami, nową marmurową posadzkę. Długość kościoła wynosi 96 łokci, szerokość w nawie 23 1 2 łok. Prócz wielkiego są tylko dwa boczne ołtarze i przy kościele są dwie kaplice murowane, sklepione, jedna M. B. Rożańcowej, a później św. Stanisława Kostki, fundowana przez matkę świętego, Małgorzatę Kostkową, kasztelankę zakroczymską, i jej syna Pawła, chorąż. ciechanowskiego, druga Pięciu Pan P. Jezusa. Te liczne pożary i odbudowy zatarły cechy pierwotne oatrołukowego stylu. Dzwonnica przy kościele czworokątna przypomina dzwonnicę kościoła P. Maryi w Warszawie. Najstarszy dzwon ma datę 1615 r. a trzy inne z 1747 i 48 r. Drugi kościół św. Ducha, murowany, wedle tradycyi równie starożytny jak i parafialny, był prawdopodobnie kaplicą a może i pierwotnym kościołkiem parafialnym. Zrujnowany i opuszczony, został odbudowany staraniom miejscowego proboszcza w 1877 r. Trzeci drewniany kościołek św. Jakuba był właściwie kaplicą przy szpitalu istniejącym w XVI w. Już wtedy był zrujnowanym i został rozebrany a w jego miejscu wzniesiono w 1588 r. nowy kościół murowany z klasztorem bernardynów, fundowany przez Pawła Kostkę brata świętego, który przeznaczył fundusze na uposażenie klasztoru i szpitala miejskiego. W 1615 r. Elżbieta Mostowska, skarbnikowa ciechanowska, założyła tu klasztor bernardynek; zapewne przy tym klasztorze stał kościół św. Michała murowany, na ulicy Żydowskiej, oddany za rządów pruskich na użytek luteranom. Jeszcze piąty kościołek kaplica drewniany św. Krzyża, stał przy ulicy Żydowskiej, za mostem, od strony wsi Bartniki; w 1793 r. był on już zrujnowany i został rozebrany. Bernardyni utrzymywali przy klasztorze 3 klasową szkołę a bernardynki do 1864 r. prowadziły głośny w okolicy pensyonat. Po bernardynkach umieszczono tu po 1864 r. felicyanki. Obecny szpital został wzniesiony p. w. św. Stanisława Kostki w 1852 r. ze składek okolicznych mieszkańców. W braku zatraconych dokumentów miejskich i kościelnych, ciekawym źródłem do historyi P. może być rękopis znaleziony przez ks. Czaplińskiego, prob. przasnyskiego, w papierach po klasztorze bernardynów i mieszczący kronikę miasta spisywaną po łacinie od 1585 r. Z rękopisu tego korzystał lecz w sposób niekrytyczny ks. Jan

Przatów

Przatów

Osiecki w historyi P. , pomieszczonej w Koresp. Płockim 1880. r. , 74 82. Opisy i rysunek P. podawał Tyg. Illustr. 1861 r. , III, 208, 1863, VIII, 316, 1864, X, 248. P. par. , dekan. t. n. , ma 8045 dusz. Przasnyskie starostwo niegrodowe, w woj. mazowieckiem, ziemi ciechanowskiej, podług lustracyi z r, 1661 obejmowało miasta Przasnysz i Chorzele, oraz wsie Jednorożec al. Sopechy, Żelazne, Szla, Ruda, Kobylak, Lipa, Baranów, Jastrząbka Budki i dwie dzierżawy Dobrzanków i Janowo. W r. 1771 posiadał je Kazimierz Krasiński, oboźny koronny, opłacając zeń kwarty złp. 2, 574 gr. 16, a hyberny złp. 2, 696 gr. 29. Przasnyski powiaty utworzony w 1867 r. z 9 gmin dawniejszego powiatu t. u. , zajmuje płn. wschodnią część obszaru gub. płockiej, z przei strzonią 25 38 mil kwadr. Graniczy on od północy z Prusami Wschodniemi pow. niborski, od wschodu z pow. ostrołęckim i makowskim, od południa z ciechanowskim a od zachodu z ciechanowskim i mławskim. Pod względem fizycznym przedstawia on to same cechy co północna część pow. mławskiego i przyległy pow. ostrołęcki. Większa część obszaru powiatu leży na stokach wyżyny pojezierza bałtyckiego, które na granicy pow. mławskiego i przasnyskiego dochodzi do swego najwyższego wzniesienia brzegi bagna Niemyje i zródła Orzyca, od którego pochyla się w kierunku wschodniopołudniowym ku Przasnyszowi i Ciechanowowi. Obszar ten w czasach historycznych jeszcze pokrywała puszcza z licznemi zbiornikami wód i bagnami odpływającymi do okrążającego je półkolem Orzyca. Uboga gleba nie zachęcała do uprawy roli a trudna komunikacyą i odległość od większych rzek i miast odstręczała osadników. Dotąd powiat przas. należy do mało zaludnionych nieco więcej nad 2000 mk. na 1 milę. Wsie nieliczne i oddalone od siebie potworzyły się w zagłębieniach wyżyny, gdzie zbierające się wody wytworzyły lepszą glebę i łąki torfiaste. Najmniej zaludnioną jest wschodnia część powiatu którą przerzyna Orzyc wijący się licznemi odnogami i zabagniający swą szerokę dolinę bez wydatnych brzegów. Najżyzniejszą i najludniejszą jest południowa część powiatu, okolica Przasnysza. Wyżyna tu nagle obniża się z 560 do 350 stóp i kończy się ostro sterczącymi występami, jakby przylądkami gorującemi nad morzem, które powyżłabiało w wyżynie liczne zatoki. Wody spływające z wyżyny uprowadzają dopływy prawe Orzyca Ulatówka, Węgierka i Murawka wytworzyły tu żyzną glebę z bujną roślinnością i ściągnęły wcześnie osadników. Ta południowa część powiatu łączy się cechami fizycznemi z żyznym obszarem pow. ciechanowskiego. Cały obszar powiatu tworzył puszczę książęcą, do której zjeżdżali na łowy książęta mazowieccy. Więk sza własność nie mogła się tu rozwinąć dla nieprzyjaznych warunków fizycznych i ekono micznych. Ludność uboga zajmowała się przemysłem leśnym. Dotąd jeszcze ludność północnej części powiatu nosi nazwę Poborzan i ma swe odrębne cechy, wyróżniające ją od ludnosci rolniczej południowych okolic. Wscho dnią część powiatu zajmują w części Kurpie w gminach Baranowo, Jednorożec, Zaremby i na obszarze tym większa własność w kilku gminach wcale nie istnieje. Mimo to ogólny obszar większej własności 94, 542 dzies. prze nosi mniejszą posiadłość 63, 674 dzies. . Znaczny obszar lasów rządowych stanowi oddzielne leśnictwo przasnyskie, obejmujące 28, 820 mr, i dzielące się na straże Lipa, Adamczysko, Olszewka, Jarzynny Kierz. W lasach tych znajduje się bursztyn, którego eksploatacya została wzbronioną dla ochrony lasów. Rol nictwo nie rozwija się pomyślnie dla ubogiej gleby, braku dróg i dogodnych rynków zbytu. Przemysł fabryczny prawie że nie istnieje. W 1880 r. cała produkcya roczna dwóch ma łych browarów, bibularni i 5 drobnych cegiel ni przedstawiała cyfrę 13, l74 rs. a w połą czeniu z prod. fabryk miasta Przasnysza niecałe 21, 000 rs. Głównymi punktami handlowemi są Przasnysz i pograniczna od Prus osada Chorzele. Ludność mimo to wzrasta dość szybko. W 1867 r. było 45, 590; w 1879 r. 52, 120 44, 701 katol. , 6, 446 żyd. , 892 prot. ; w 1887 r. doszła do 60, 700. Szkół w powiecie jest 4 miejskich 284 uczniów w 1879 r. i 7 wiejskich 476 uczn. . Te ostatnie istnieją w os. Chorzele i wsiach Dzierzgowo, Brzozo wo, Krzynowłoga W. , Leszno, Bartniki, Boga te. Pod względem kościelnym powiat stanowi przasnyski dekanat dyec. płockiej, składają cy się z 13 parafii Baranowo, Bogate, Brodowe Łąki, Chorzele, Czernice, Dzierzgowo, Ja nowo, Krzynowłoga Wielka, Krzynowłoga Mała, Pawłowo, Przasnysz, Węgra i Zaremby. Pod względem sądowym dzieli się powiat na jeden okrąg sądu pokoju dla Przasnysza i cztery okręgi sądów gminnych, ze sądami w Przasnyszu, Dzierzgowie, Jednorożcu, Cho rzelach. Pod względem administracyjnym składa się powiat z jednego miasta i 9 gmin Baranowo, Bugzy Płoskie, Chojnowo, Dzierz gowo, Jednorożec, Karwacz, Krzynowłoga Wielka, Krzynowłoga Mata, Zaremby. W ośmiu gminach istnieją kasy pożyczkowe z ogólnym kapitałem 9499 rs. Br. Oh, Przatów, wś i fol. , pow. łaski, gm. Bałucz, par. Szadek, odl. 11 w. od Łasku, na prawo od drogi do Szadku. Wś ma 24 dm. , 65 mk. , fol. zaś 9 dm. , 80 mk. W XVI w. łany kmiece dawały dziesięcinę plebanowi w Zgierzu, folw, zaś do Szadku Łaski, L. Ben. , II, 442. We

Prząsław

Przątalina

Przebendowo

Przebendów

Przebernał

Przebędowo

dług reg. pob. pow. Szadkowskiego z r. 15521553 wś Przathów, w par. Szadek, miała w części Mikołaja Rowieńskiego 8 osad, 8 1 2 łan, ; część Laureatego Wieczorkowskiego 9 osad, młyn o 1 kole, Lyaskowy o jednem kole Pawiński, Wielkp. , II, 229. W 1885 r. fol P. rozl. mr. 1141 gr. or. i ogr. mr. 419, łąk mr. 73, lasu mr. 629, nieuż. mr. 21; budowli mur. 10, z drzewa 13; płodozmian 10 polowy, las nieurządzony. W skład dóbr wchodziły przed tem wś P, os, 65, z gr. mr. 319; ws Juliewo os. 7, z gr. mr. 29; wś Przybyłów os. 10, z gr. mr. 54. Br. Ch. Przatowska Wola, wś, fol. i młyn, pow. sieradzki, gm. i par. Szadek, odl. 29 w. od Sieradza. Wś ma 15 dm. , 68 mk. ; fol. 2 dm. , 12 mk. ; os. młynarska 1 dm. , 6 mk. W XVI w. wś i folw. dawały dziesięcinę na stół arcybiskupi, plebanowi zaś w Szadku tylko kolędę Łaski, Lib. Ben. , II, 441. Według reg. pob. pow. Szadkowskiego z r. 15521553 wś Wola Przatowska w par. Szadek, miała w części Nicków 6 osad, 7 łan. ; część Laur. Victor 7 osad Pawiński, Wielkp. , II, 229. Przącław al. Prząslaw, Przęsłom, 1153 r. Preneslawe, wś i fol. , pow. jędrzejowski, gm. Przącław, par. Jędrzejów, odl. 5 w. od Jędrzejowa, posiada szkołę początkową gminną. W 1827 r. P. , wieś poduchow. , ma 20 dm. , 225 mk. Wchodziła w skład rząd. ekonomii Ję drzejów ob. t. III, 590. Jest to starożytna osada. Około 1140 r. bisk. krakowski. Radost nadał kościołowi w Brzeźnicy pod Jędrz 3Jowem dziesięciny z wsi Preneslawe ob. Kod. Małop. Piekosiń. , II, 1, 4, 22 i 23. W 1256 r. Bolesław Wstydliwy uwalnia P. wraz z inne mi wsiami klasztornemi od daniny stan zwa nej Kod. Małop. , I, 51. Długosz podaje pobieżny, nie zaopatrzony w cyfry opis wsi; by ły tu łany kmiece, folwark, młyn, karczmy Lib. Ben. , III, 371. Według reg. pob. pow. ksiązkiego z r. 1581 wś Przacław, w par. An drzejów, własność opactwa jędrzejowskiego, miała 5 łan. km. , 6 kom. bez bydła Pawiński, Małop. , 87. Bobra P. składały się w 1886 r. z folw. P. i Brynica Sucha, rozl. mr. 756 folw. P. gr. or. i ogr. mr. 439, łąk mr. 111, nieuż. mr. 13, razem mr. 563; bud. mur. 7, z drzewa 13; płodozmian 13 polowy; fol. Brynica Sucha gr. orn. i ogr. mr. 154, pastw. mr. 19, lasu mr. 14, nieuż mr. 5, razem mr. 192; bud. z drzewa 4. P. gmina należy do s. gm. okr. V w Jędrze jowie, tamże st. poczt. Obszaru ma 19, 210 mr. i 4551 mk. W gminie istnieją trzy szkoły początkowe, 6 młynów wodn. Chorzew, Cier nie, Deszno, Potok Wielki i Mały, dwie ce gielnie Potok W. , gorzelnia Deszno, tartak Warzyn. Br. Ch. Prząsław, pow. jędrzejowski, ob. Przącław. Przątalina, wś nad rz. Orzyc, pow. przasnyski, gm. Krzynowłoga Wielka. par. Chorzele, odl o 29 w. od Przasnysza, ma 5 dm. , 46 mk. , 33 mr. Przebendów, kol. niemiecka na obszarze Wampierzowa, w pow. mielnickim położona, składa się z 37 dm. i 198 mk rzym. kat. na rodowości niemieckiej. Leży w piaszczystej równinie, 185 mt. n. p. m. , przy drodze z Piątkowic do Wadowic Dolnych. Od wschodu za słania osadę bór Wychylówka, na płd. graniczy z wólką Wilczą Wolą i Zgórskiem, na za chód z Wadowicami Górnymi a na płn. z Wampierzowem. Mac. Przebendowo, ob. Przebędowo, Przebernał, w dok, Pribernelle, jezioro w Pomezanii, pod Gardeją, pow. kwidzyński ob. Kętrz. O ludn. pol. , str. 215. Przebędowo al. Przebendowo i Przependowo, wś, okr. wiejski, domin. i okr. dom. , pow. obornicki, o 1 klm. na północ od Gośliny Muro wanej, nad Goslinką, w okolicy wznies, do 76 9 mt. n. p. m. , par. i poczta w Goślinie Mu rowanej, st. dr. żel o 15 klm. w Obornikach. W r. 1388 wchodziło P. w skład opola choj nickiego; właścicielem był wówczas Mikołaj Brzechwa, który później pisał się Przebędowskim. W 1580 r. posiadał tę wieś Piotr Potulicki, a przy schyłku zeszłego wieku Włady sław Gurowski. Na sejmie z r. 17735 wyzna czono komisyą do rozgraniczenia dóbr Gurowskiego, z dobrami Gądkowskich Wrączynem, Kołata, Boduszewem, Przebędowem, Pławnem i Zielonką. Tuż przy dworze przebędowskim odkopano grobowisko ulowate, w którem zna leziono czarne naczynia z pokrywkami, a w jednem z nich pierścionek bronzowy, naprzeciw zaś dworu tego cmentarzysko ob. Murowana Goślina, Wieś liczy 111 mk. , 10 dm. ; w skład okr. wieje. wchodzi fol. Garganowo; cały okr. ma 11 dra. , 129 mk. 85 katol. i 44 Prot. , Dominium liczy 149 mk. , 7 dm. ; obsza ru ma wraz z fol. Garganowo i Trojanowo 925 93 ha, czyli 821 12 roli, 76 03 łąk, 1 32 lasu, 26 19 nieuż. i 1 27 wody; czysty dochód grunt. 10, 041 mrk. Gorzelnia parowa, młyn wodny i cegielnia; nabiał, chów bydła, owiec i koni. W skład okr. domin. wchodzi fol Trojanowo; cały okrąg ma 10 dm. , 181 mk. 122 katol. i 59 prot. . E. Cal, Przebędowo 1. u Kętrzyń. Przebędzino, niem. Prebendow, dok. 1493 Prebbentow, Prsebando, Prsebyndow, dobra ryc. i wś w Pomeranii, pow. lęborski, st. poczt. Żelazna 2 klm. odl, st. kol. i par. katol. Lębork 21 klm. odl. Dobra zawierają 477 16 ha. Przywileje P. dotyczące, umieszczono pod Jencewem. Jeszcze r. 1437 miało P. prawo staropomorskie i płaciło podatek w świniach, krowach, kozach i prowod od 2 radeł hocken; ob. Gesch. d. Lau

Przatowska Wola

Przatowska Wola

Przącław

Przebród

de Lauenb. und Buetow von Gramer, II, str. 293. Według taryfy z r. 1648, gdzie uchwa lono pobór podwójny a akcyzę potrójną, pła cił tu Przebondowski od 3 włók osiadł. , młyna i 3 ogrod. 7 flor. 2. P. , niem. Premdau, dobra ryc. w Pomeranii, pow. słupski, st. poczt. Cecynowo, 523 ha. Ks. Fr. Przebędzino, ob. Przebędowo, Przebieczany, wś, pow. wielicki, w okolicy falistej, o glebie urodzajnej rędzinnej, po płn. stronie drogi z Wieliczki 5. 3 klm. do Gdowa. Wieś leży u źródłowisk pot. Obrzydki Dolnej, uchodzącej pod Podłężem do pot. Podłęże dopł. Wisły. Graniczy na zachód z Lednicą, na płd. z Tomaszkowicami, na wschód ze Szczygłowem i Suchorowem a na płn. z Bodzanowem. Należy do par. rzym. kat. w Biskupicach. Wś ma 70 a obszar większej pos. Romuald Wiśniowski 4 dm. ; miesz. w ogole 403, w tem 395 rzym. kat. i 8 izr. Pos. większa wynosi 231 mr. roli, 22 mr. łąk i ogr. , 15 mr. past. i 97 mr. lasu; pos. mn. 244 mr. roli, 39 mr. łąk i ogr. , 28 mr. pastw. i 19 mr. lasu. Istniała tu kiedyś kopalnia soli nadana klasztorowi miechowskiemu w XII w. i wspomniana w dok. patryarchy jerozolimskiego 1198 r. ob. t. VIII, 659. Długosz nazywa tę wieś Przewyeczany i Przewyaczyany L. B. , II, 120 i III, 195 a w spisach pobór. z r. 1581 Pawiński, Małop. , 61 brzmi Przewierciany i Prześwyeczany. Była własnością bisk. lubuskich i miała 13 półłanków kmiecych, z których dziesięciny oddawano prebendzie krak. zwanej Krzesławską, w wartości 15 grzywien. Obszar szlachecki wyrobiono w połowie z łanów kmiecych, z drugiej więc tylko połowy pobierał dziesięciny proboszcz w Biskupicach. W spisach pobor. za r. 1490 oznaczono ilość łanów 6 a 1581 trzymał P. Rosowski i prócz 13 półłanków były 4 zagrody bez roli, 3 komom. z bydłem, 2 komorn. bez bydła a nadto przy karczmie ćwierć łanu. Mac. Przebienda, os. do Poręby radlnej, pow. tarnowski, ma 10 dm. , 68 mk. rzym. kat. Przebili al. Prybeń, wś, pow. przemyślański, odl. 11 klm. od st. poczt. Firlejów, par. gr. kat. Dobrzanice. Granice wschod. Dobrzanice i Korzelice, płd. Mełna, zachóo. Trybuchowce, płn. Tuczna. Obszar dwor. ról, łąk i pastw. 37 mr. , lasu 915 mr. ; włośc. 252 mr. W 1857 r. 110 mk. ; w 1880 r. w gm. 163, na obsz. dwor. 21; gr. katol. 124. Właśc. pos. dwor. Leontyna z hr. Baworowskich hr. Starzeńska. Dawniej wieś ta zwała się Przybin. W Żydaczowie 15 czerwca 1667 r. Felicyan Zaleski, syn Hieronima i Zofii z Chocimierza Zaleskich, darował swe dobra odziedziczone po matce, t. j. 1 3 część wsi Uciechowic, Zendowic teraz Rzędowice i Przybinu, w lwow. ziemi Aleksandrowi Cetnerowi, kasztel. halickiemu A. g. i z. , t. X, str. 303, ust. 5044. PrzebitaGóra, w narzeczu ludowem Pierabita Hara, okolica, na zachodnim krańcu pow. rzeczyckiego, przy samej granicy mozyrskiego, przy drożynie z Siekierycz do Kopatkiewicz, nad. lesistą kotliną rzeki Ptyczy, w 3 okr. pol. wasilewickim, gm. krukowicka. Oko lica ta w 1868 r. została nabyta przez wło ścian Pilkiewicza 11 włók i Wołotowskiego 24 włóki. W ostatnich latach przeprowadzo no tu roboty kanalizacyjne. A. Jel. Przeblusczyno al. Gorzewo, ob. Pągów 3. . Przeborowice, 1531 r. Prziedborowitze, niem. Przeborowitz wś i dobra, pow. kozielski, 1 3 4 mili od Koźla, par. Gierałtowice. Dobra ryc. zwykle wraz z Ostrożnicami w jednym ręku zostające mają 740 mr. 717 mr. roli; wś ma 478 mr. 441 mr. roli. W 1861 r. było w ogóle 255 mk. katol. i 30 dm. Przebrno, Przebrzno, niem. Proebbernau, wś na fryskiej Mierzeji, tuż nad zatoką fryską, pow. gdański dolny, st. pocztowa Sztutowo, par. katol. Fuerstenwerder, odl. 7 mil od Gdańska. Posiada kościół ewang. , który da wniej należał do katolików, dwuklasową szkołę ewang. 1886 r. 145 dzieci, 1 naucz. . Za wiera 3 gburstwa i 40 zagród, 1065 11 mr. W 1869 r. 297 mk. 5 kat. , 292 ew. , 45 dm. Znaną jest w 1465 i 1520 r. pod nazwą Pribernaw. Pierwszy predykant nastał tu r. 1605. W 1680 r. kościół zgorzał, lecz został zaraz odbudowany a 1860 odnowiony. R. 1641 skarżył się tutejszy pleban, że ledwie 10 osób przychodzi do kościoła, dla tego burmistrz nierzejski kazał chodzić na nabożeństwa pod karą 6 gr. Do kościoła należy filia w Neukrug. Gleba jest żyzniejsza jak w innych osa dach Mierzeji, tak że mieszkańcy trudnią się nietylko rybołóstwem ale i rolnictwem. W poblizkich lasach gnieżdżą się czaple, sokoły i kruki morskie ob. Gesch. des Landkr. Danzig v. Brandstaeter, str. 232. Kś. Fr. Przebród 1. wś, pow. szczuczyński, gm Przestrzele, par. Rajgród. 2. P. , wś, pow. suwalski, gm. Kukowo, par. Suwałki, odl. od Suwałk 7 w. , ma 26 dm. , 247 mk. W 1827 r. było 18 dm. , 111 mk. Przebrodź al. Przebrodzie, urzęd. Perebrodze, mko nad dwoma jeziorami Przebrodzie i Ostryno, pow. dzisieński, w 3 okr, pol. , gm. i okr. wiejski Przebrodź, przy drodze z Drui do Pohosta, o 296 w. od Wilna a 52 w. od Dzisny, w 1882 r. 350 mk. 174 męż. i 176 kob. . Podług spisu z 1866 r. było tu 66 dm. i 328 mk. 253 prawosł. , 72 katol, i 23 żydów. Znajduje się tu cerkiew par. drewniana, p. w. św. Jerzego, wzniesiona w 1782 r. staraniem generała Józefa Antoniego Kossakowskiego, szkoła cerkiewna, do której uczę

Przebędzino

Przebędzino

Przebieczany

Przebienda

Przebita

Przeblusczyno

Przeborowice

Przebrno

Przebrodź

szcza 38 dzieci 33 chłopców i 5 dziewczyn, szkoła ludowa. Własność miejscowych mie szczan chrześc. Dawniej było sstwem, we wła daniu rodziny Kossakowskich. Przez P. prze chodził na wyprawę pod Smoleńsk Stefan Ba tory i za ułatwienie wojsku przeprawy nadał mieszkańcom prawa miejskiej rozmaite inne przywileje i dużo ziemi na własność. Orygi nalny przywilej przechowywany był do nie dawnych czasów bardzo starannie w miejsco wej cerkwi. Potwierdzenie dawnych przywi lejów otrzymało mko w 1792 r. Par. praw. , dekanatu błahoczyma drujskiego, ma 2083 dusz 1062 męż. i 1021 kob. . Szkółki duchow ne, oprócz w P. , znajdują się w Wołkowszczyźnie i w Iwanowie. W skład okręgu wiejskie go wchodzą wsie Linkowszczyzna, Fiedosowszczyzna, Muraszki, Zaczerewy, Malawki, Podziawy tu była kapl. katol. fundowana przez ks. dominikanów drujakich, Pietkuny, Natyszki, Jauteryszki, Gryszewo, Niwniki, Achremowo, Wiaziewszczyzna, Słoboda, Zapołocie, Chorobrowo, Czerniawszczyzna i Nadrezie; przysiołki Przydoroże, Kondzierszczyzna, Bogdanowo, Czerniawka, Haruszki, Sosnówka i Krasna Górka, oraz zaśc Hłybka, Rusakowszczyzna, Borkowo, Bory, Kowalewszczyzna, Kurmiełowo, Jankowszczyzna, Piluczenki, Pawluczeńki, Rutkowszczyzna, Swiderszczyzna, Perchulewo, Aleksiszki, Gasperowszczyzna, Jakubeńki, Datowszczyzna, Jasienowszczyzna, Kotlarewszczyzna, Strakielewszczyzna i WilczaGóra, w ogóle w 1864 r. 504 dusz rewiz. b. włościan skarb. , 12 rolników żydów i 114 osadników w. ross. Gmina Przebrodź należy do 2 okr. pokoj. do spraw włośc. oraz do 3 rewiru powołanych do służby woj. z pow. dzisieńskiego. Składa się z 6 okr. wiejskich Przebrodź, Bielawce, Pohost, Hustały, Gabryelowo i Skakuny i podług spisu z 1864 r. miała 1308 dusz rewiz. włośc. skarb. , 32 b. jednodworców, 243 osadników w. rossyjskich i 48 żydów rolników. Podług danych z 1882 r. w skład gminy wchodziło 86 miejsc. osia dłych, mających 450 osad i 4305 mk. Wiado mości z 1888 r. wykazują 5 okr. wiejskich, li czących 53 miejsc. osiadłych, mających 201 osad, zamieszkałych przez 3502 włościan. Za rząd gminy znajduje się we wsi Linkowszczyznie. J. Krz, Przebrodzie albo Ukla, jez. w pow. dzisieńskim, do 8 w. długie, do 3 w. szerokie, leży między Janką, lew. dopł. Dzisny, a Drujką, lew. dopł. Dżwiny. Przebrodzie. ob. Przebrodź. Przechlewo 1. niem. Koenigl, Prechlau, według Kętrz. Przechylewo, wś kośc, pow. człuchowski, 18 kim. na północ od Człuchowa, par. ew. Sąpolna, 8151 82 magd. mr. W 1868 r. 231 bud. , 109 dm. , 1086 mk. , 638 katol. , 406 ew. W miejscu jest st. poczt. , 2 szkoły katol o dwóch klasach z 184 dz. i 2 nauczyc. i ew. jednoklasowa z 142 dziećmi i 1 naucz. 2. P. , niem. Adelig Prechlau, dobra ryc, w dwóch działach, tamże, 1673 64 magd. mr. ; w 1868 r. 27 bud. , 12 dm. , 139 mk. ; 63 katol, 76 ew. . P. leży w górzystej okolicy niedaleko Brdy, ma żyzną glebę; lud tutejszy jest niemiecki. Kościół p. w. św. Anny, w pruski mur r. 1720 zbudowany, jest patronatu rządowego. Przy nim istnieje bractwo trzeźwości, założone r. 1858. W skład parafii, należącej do dekan. człuchowskiego, wchodzą Przechlewo, Przechlewski Młyn, Zielony Most, Gostbrueck, Eisenbrueck, Junkerbrueck, Vossberg, Neubraa, Lipczyn, Giemły, Płaszczyce, Dąbrowa, Lubianka, Szczytno, Lisewo, Zawada, Sorge, Pawłówko wraz z Młynem, Pakotolsk i Pokrzywnica. Oprócz tego należą dotąd 2 filie, mianowicie Woltersdorf czyli Kiełpin i Polenica. W 1867 r. liczyła parafia 2434 dusz, w 1886 r. 3136. Za czasów Rzpltej był pro boszcz tutejszy infułatem. Proboszczami byli 1653 r. Floryan Konecki, kommendarz; 1663 r. Jerzy Hintz 1688 r. , za jego czasów ko ściół i akta zgorzały; 1689 1705 r. Hermann Kazimierz Zawadzki 1733 r. , dziekan człuchowski; 1706 r. Marcin Józef Germanowicz t 1728 r. ; od 1728 32 Augustyn Bernard Parth; 1733 r. Jakub Templiński 1759 r. , dziekan człuchowski; 1759 r. Jan Szmelter; 1848 r. Edward Haub ob. Borek, Echo Sepulchralis, II, str. 459 60. Tenże wymienia 2 nagrobki Heleny z Główczewskich Prądzyńskiej 1737 r. i Jakuba Jana Templińskiego. Do probostwa należą 4 włóki, do fabryki kościoła 1. W dok. napotykamy F. już w XIV w. W 1377 r. potwierdza komtur człuchow ski Henryk v. Grobitz sołtysowi Carbowen list sołecki na 4 włóki. W 1350 r. podaje Ulryk V. Lichtenberg, dziedzic P. , że uczciwemu panu Tempelyn i jego spadkobiercom zapisuje 6 włók w P. ob. Odpisy Dregera w Peplinie, str. 11 b. 12 a. . Za czasów Rzpltej należało P. do sstwa człuchowskiego. R. 1648, gdzie uchwalono pobór podwójny a akcyzę potrój ną, płacili tu lemani od 7 włók folw. 7. fl. ob. Roczn. Tow. Przyj. N. w Pozn. , 1871, str. 190. Według taryfy na symplę z r. 1717 płacili tu Zawadzki 8 gr. 14 1 2 den. , Komyski 18 gr. 13 1 2 den. ob. Cod. Belnonsis w Peplinie, str. 95. Kś. Fr. Przechlewski Młyn al. Przechylewski M. Kętrz. , niem. Prechlauer Muehle, majętność chełmińska nad rz. Sępolną, pow. człuchowski, st. poczt. i par. katol Przechlewo, 6 klm. odl, ew. Sąpolna, odl od mta pow. wynosi 24 klm. , zawiera 156 03 ha roli orn. i ogr. , 52 62 łąk, 17 5 pastw. , 727 4 lasu, 17 73 nieuż. , 278 8 wody, razem 1249 73 ha; czysty dochód

Przechlewski Młyn

Przebrodzie

Przebrodzie

Prz

Przechówko

Przechy

Przechowski Folwark

Przechowo

Prze

Przechyba

Przecianiszki

Przecieszyn

Przecim

Przeciszewek

Przeciszewo

Przechod

Przechodki

Przechód

z gruntu 1661 mrk; tartak parowy, młyn wodny i cegielnia. Kś. Fr. Przechód, las w płd. zach. strome Wierzbicy, pow. Rawa Ruska. Przechodki, kol, pow. augustowski, gm. Sztabin, par. Krasnybór, odl. od Augustowa 18 w. Przechodnie, jezioro w pow. suwalskim, należy do grupy sześciu małych jezior, zlewających swe wody do Szeszupy. Leży na obszarze dóbr Kadaryszki, ma do 10 mr. obszaru. Ob. Gulbin. Przechody, wś, pow. szczuczyński, gm. Ruda, par. Białoszewo, leży śród lasów i błot, na prawo od linii drogi żel. brzeskograj owakiej, posiada urząd gminny, 58 dm. , 2470 mr. obszaru. W 1827 r. było tu 44 dm. , 278 mk. Wieś ta wchodziła w skład dóbr Grabowo. Przechody, Perechody 1. okolica szlach. , pow. lidzki, w 4 okr. pol. , gm. Pokrowo, okr. wiejski Chodziłonie, o 8 wiorst od gminy, 2 dusze rewiz. 2. P. , wś, tamże, 5 dusz rewiz. ; własność Łabeńskich. 3. P. , wś włośc. nad Berezyną, pow. oszmiański, w 2 okr. pol. , gm. Krewo, okr. wiejski Bojarska, o 9 w. od gmi ny a 36 w. od Oszmiany, ma 10 dm, 112 mk. , w tej liczbie 15 prawosł. i 97 katol. w 1864 r. 42 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Milejkowo. 4. P. , fol. pryw. , pow. wilejski, w 3 okr. poL, gm. Sitce, o 77 w. od Wilejki, 2 dm. , 10 mk. katol. 5. P. , wś, pow. wilej ski, w 3 okr. pol, gm. Sitce, okr. wiejski Łopaczewicze, o 13 w. od gminy, o 77 w. od Wi lejki, ma 16 dm. , 120 mk. w 1864 r. 48 dusz rewiz. ; należy do dóbr Dobryjanowo, Bu szów. 6. P. , wś, pow. białostocki, w 1 okr. pol, gm. Gródek, o 20 w. od Białegostoku. 7. P. Prochody, wś, pow. brzeski gub. gro dzieńskiej, w 4 okr. pol. , gm. Wojsko, o 45 w. od Brześcia. 8. P. , uroczysko, pow. prużański, w 4 okr. pol. , gm. Masiewo, o 73 w. od Prużany. J. Krz, Przechodzisko, wś i os. , pow. radzyński, gm. Zagajki, par. obrz. wschod. Drelów; os. ma 1 dm. , 4 mk, , 2 mr. ; wś 30 dra. , 226 mk. , 1185 mr. W 1827 r. było 43 dm. , 233 mk. Przechówko, niem. Wintersdorf, wś, pow. świecki, leży niedaleko Czarnej Wody i Świecia, nad szosą bydgoską, st. poczt. , par. katol. i ewang. Świecie, 1166 mr. magd. W 1868 r. 44 bud. , 19 dm. , 167 mk. 1 katol, 166 ew. . R. 1710 płaciło P. mesznego 5 korcy żyta i tyleż owsa ob. Wiz. Szaniawskiego, str. 268. W okolicy tutejszej znaleziono kości nosorożca, pochodzące z epoki lodowej; są one złożone w prowincyonalnem muzeum w Gdańsku. Przechowo, niem. Schoenau, dok. 1338 Przechow, 1415 Pezechaw, Pczechaw, wś nad Czarną Wodą, niedaleko Wisły i Świecia, pow. swiecki, st. poczt. , par. katol. i ew. Świecie, 269315 mr. magd. W 1868 r, 151 bud. , 90 dm. , 829 mk. 411 katol. i 396 ew. . Szkoła ewang. w 1887 r. 109 dzieci, katol. 100. Nazwa pochodzi podobno od przechowania przezimowania flisaków, którzy tu się chronili przed krą wiślaną. P. istniało już r. 1338. Rejestry krzyżackie z r. 1415 donoszą, że P. ma 33 włók, tych posiada sołtys 3 wolne; od reszty czynszują po 1 grz. i po 2 kury na św. Marcin. Osadzonych było tylko 12 z nich włok. Młyn czynszował 3 łaszty, później 6 grz. , rachowano więc na jeden łaszt 2 grz. , karczmarz płacił 9 wiardunków. Przez P. szła stara droga do Bydgoszczy i Torunia ob. Gesch. d. Kr. Schwetz von Wegner, II, str. 433. R. 1710 płaciło P. 13 1 2 korca żyta i tyleż owsa mesznego Wiz. Szaniawskiego, str. 268. Młynarz dawał 4 kor. żyta. Kś. Fr. Przechowski Folwark, polska nazwa dla fol. Marienhoehe, w pow. świeckim. Przechy, właściwie BorzePrzechy, wś, pow. pułtuski, gm. Kozłowo, par. Gzy. Wchodziła w skład dóbr Kozłowo, ma 42 mk. , 335 mr. obszaru. ob. Borze i Kozłowo. Przechyba Wielka i Mała, dwa szczyty górskie na obszarze gm. Gabonia, w pow. sądeckim. Ob. Gaboń, Przechylewo, ob. Przechlewo. Przecianiszki, fol. rząd. , pow. wileński, w 4 okr. pol. , o 51 w. od Wilna, 1 dm. , 6 mk. katol. Przecieszyn, w XV w, Przeczyeschyn, w XVI w. Przecziessin, wś, pow. bialski, w rów ninie, 266 mt. npm. , na lewym brzegu Soły. Graniczy na zachód z Brzeszczem, na wschód ze Skidzinem, na płn. z Wilczkowicami, na płd. zaś ma duży las zw. Pańskim albo Bestwińskim, który ją dzieli od Wilamowic. Wś liczy 49 dm. i 305 mk. rz. katol. ; par. rz. katol. w Oświecimie 8 3 klm. . Posiadłość większa arcyks. Albrechta ma obszaru 179 mr. roli, 25 mr. łąk, 10 mr. pastw. i 45 mr. lasu; pos. mn. 206 mr. roli, 11 mr. łąk, 42 mr. pastw. i 5 mr. lasu. Na obszarze P. jest fol. Nadsolna. Za Długosza L. B. , II, 224 P. posiadali Skidzińscy Szkedzensczy Marek, Jan i Michał, później zaś Luboński. W 1581 r. były 2 łany kmiece, 5 zagród z rolą, 2 komor. i 1 rzem. Pawiński, Małop. , 99. Mac. Przecim Pretym, wś, pow. lidzki, w 3 okr. pol, gmina, okr. wiejski i dobra hr. Uruskiej Orla, o 52 w. od Lidy, 34 dra. , 155 mk. w 1864 r. 121 dusz rewiz. . Przeciszewek, dwór, pow. rossieński, par. kroska, własność Przeciszewskich. Przeciszewo, wś, fol. i dobra, pow. płocki, gm. Kleniewo, par. Zagroba, odl. 23 w. od Płocka. W ostatnich latach istniał tu browar i wiatrak. Są pokłady torfu. P. ma 25 dm. , 370 mk. Do fol. należy karczma Uljanowo,

Przeciszów

W 1887 r. fol. P. rozl. mr. 540 gr. or. i ogr. mr. 481, łąk mr, 38, past. mr. 9, nieuż. mr. 12; bud. mur. 8, drewn. 8. Wś P. os. 29, z gr. mr. 28. Fol. P. lit. B rozl mr. 70 gr. or. mr. 65, łąk mr. 4, nieuż. mr. 1; bud. mur. 1, drewn. 2. Przeciszów, w XV w. Przecziczow, wś, pow. wadowicki, nad Stronikiem, uchodzącym praw. brzegu do Wisły, przy gościńcu z Zatorą 6 klm. do Oświecima. Przez wieś idzie tor kolei żel. PodgórzeOświecim, która ma tu stacyą. Wś ma parafią rz. kat. , szkołę ludową 2klas. ; dawniej był klasztor dominikanów. Gleba urodzajna rędzinna; trzy rozległe stawy, zwane Wawrzek, Kasztelan i Myszkowski, z gospodarstwem rybnem. Wszystkie trzy wykopano za dawnych właścicieli Myszkowskich w XVI w. Jest także młyn wodny i gorzelnia. Wś zabudowana po obu brzegach potoku, ma 430 dm. i 2535 mk, 1195 męż. , 1340 kob. . Na obszarze więk. pos. Aug. hr. Potocki 17 dm. , 88 mk. Co do wyznań jest ogółem 2537 rz. kat. i 86 izrael. Obszar więk. pos. ma 854 roli, 166 łąk, 112 past. i 437 mr. lasu; obszar pos. mn. 1442 roli, 253 łąk, 281 past. i 3 mr. lasu. P. był pierwotnie posiadłością książąt oświecimskich ob. Oświecim, t. VII, 747 a zapewne dopiero w XV w. mógł przejść w inne ręce. Trudno wierzyć w autentyczność dokumentu erekcyjnego z 1384 r. , przechowywanego w archiwach parafialnych, na którym podpisany Mikołaj z Mirowa i Prusinowa Myszkowski in villa sua hereditaria Przeciszew Łepkowski, Roczn. Tow. nauk. Krak. z r. 1861, str. 241. Pierwotnie był kościół drewniany w miejscu, gdzie teraz stoi murowana kaplica w ogrodzie plebańskim. Teraźniejszy murowany zbudowała Łucy a hr. Przyrębska w r. 1821. Na akcie, którym Kazimierz Jagiellończyk w Piotrkowie 1488 r. zobowiązuje się wypłacić Kazimierzowi ks. oświecimskiemu i jego żonie 2000 flor. , podpisał się Piotr Myszkowski z Przeczica, kaszt. oświecimski. W akcie odnośnym do tejże sprawy, spisanym w Trokach 1488 r. , występują Piotr i Paweł Myszkowscy de Przeticzow Kod. dypl pol, t. IV, 1887, str. 171, 172. Według podania w lasach tej wsi napadł Wawrzyniec Myszkowski ks. Jana Zatorskiego i rozpłatał jadącego na koniu 1498 lub 1523. Miał on z księciem spór graniczny, mianowicie iż książę zalewał mu grunta wodą ze stawów spuszczaną a skargi zanoszone przed Zygmunta I nie odniosły skutku. Myszkowski uszedł do Moskwy, zkąd po kilku latach powrócił uzyskawszy przebaczenie. Księstwo zatorskie zaś przyłączono do Korony. W r 1627 Ferdynand i Władysław Myszkowscy zapisali P. dominikanom Akt darowizny w archiwum par. w Spytkowicach. Klasztor istniał aż do suppresyi przez Józefa IL W kaplicy znajduje się obraz, pomnik Katarzyny Strzyżowskiej, przedstawiający kobietę klęczącą przed obrazem Chrystusa z r. 1617. W podłodze kamień Zygmunta z Mirowa Myszkowskiego z r. 1597. Dzwony mają daty 1549, 1690 i 1839. W zakrystyi są dwa skrzydła szafiastego ołtarza, dobrze malowane, trzecie skrzydło znajduje się za ołtarzem. Za Długosza L. B. , II, 230 P. był własnością Mikołaja Jastrzębca Myszkowskiego. Łany kmiece, karczma i zagrody dawały dziesięcinę scholastykom katedry krakowskiej wartości 4 grzywny a łany dworskie plebanowi, który miął rolę na swój użytek. Według reg. pob. z r. 1581 Pawiński, Małop. , 97 było tu łanów kmiecych 8, czynszown. 2, zagród bez roli 9, komora. z bydłem 9, komora. bez bydła 6, przekupień, rzemieślnik i karczma, mająca ćwierć roli. Parafia należy do dyec. krakowskiej, dek. oświecimskiego. Obejmuje Koło Lipowieckie. Wś ta graniczy na zach. z Porębą Wielką, na płd. z Polanką Wielką i Piotrowicami, na wsch. z Zatorem a na płn. z Kołem Lipowieckiem 12 dm. , 84 mk. i Wisłą. Mac. Przeciwiec, posiadłość, par. owińska, w okolicy Gośliny Murowanej, wykazana w regestrach pobor, z r. 1580 Pawiński, I, 25; dziś nie istnieje. Przeciwnica, fol. do Niemieczkowa, pow. obornicki, istniał przed r. 1793 i należał już wówczas do Raczyńskich; par. , poczta i st. dr. w Szamotułach; 8 dm. , 84 mk, 52 katol. i 32 protest. . Przecław 1. wś włośc. i os. karcz. , pow. brzeziński, gm. Mroga Dolna, par. Brzeziny, leży w odl. 3 w. od Brzezin, przy trakcie do Rogowa; posiada szkołę począt. ogólną, 32 dm. , 266 mk. , 816 mr. ; os. karcz. 1 dm. , 7 mk. , 8 mr. dwor. W 1827 r. 21 dm. , 150 mk. Wieś ta w XVI w. była własnością kościoła w Brzezinach. Około 1520 r. połowa wsi stała pustką, na 3 tylko łanach siedzą kmiecie, po dwóch na łanie, i płacą po 20 groszy bez dwu trojaków czynszu z półłanka i odrabiają pewne roboty plebanowi. Sołtys dziedziczny ma też pewne obowiązki względem plebana, opisane w przywileju na sołtystwo wydanym Łaski, Lib. Ben. , II, 490. 2. P. , w XVI w. Przeczlyaw, wś i fol. , pow. słupecki, gm. i par. Ostrowite, odl. od Słupcy 15 w. ; wś ma 4 dm. , 54 mk. ; fol. 8 dm. , 95 mk. Na obszarze fol. jest małe jezioro i stoi wiatrak. W XVI w. kmiecie płacili plebanowi w Ostrowitem tylko meszne po korcu żyta i owsa z łanu. Dziesięcina szła zapewne na stół arcybiskupi Łaski, Lib. Ben, I, 301. W 1874 r. fol P. rozl mr. 524 gr. or. i ogr. mr. 361, łąk mr. 30, lasu mr. 93, wody mr. 16, nieuż. mr. 8; bud. mur. 7, z drzewa 6; płodozmian 8polowy, las urządzony w kolei 60letniej. Wś P. os. 10, z gr. mr. 11.

Przeciszów

Przeciwiec

Przeciwnica

Przecław

Przecławek 1

Przecław, w 1556 r. Przeczsław, miasteczko w pow. mieleckim, śród piaszczystej równiny, 204 mt. npm. , na lewym brzegu Wisłoki, przy gościńcu z Dębicy do Mielca. Po drugiej stronie rzeki, przez obszar wsi Tuszyny przechodzi tor kolei z Dębicy do Baranowa odnoga kolei Karola Ludwika. Miasteczko drewniane, źle zabudowane, ma murowany kościół paraf. , szkołę ludową 2klasową, urząd poczt. , kasę pożycz. gminną z kapit. 963 zł. Na obszarze większej posiadłości stoi dwór, przerobiony z obronnego zamku, na urwisku oblanem wodą, gorzelnia i dwa wiatraki. Od południa leży przedmieście zwane Podzamczem, od płn. Wenecya, dalej zaś na płd. przy gościńcu do Dębicy wś Podole, na zach. od niej Wólka Podolska i 08. Podzamcze, a na zach. od mczka Wyłów. Na płn. graniczy z wsią Kiełkowem. Od wschodu zasłania tę osadę sosnowy bór, zwany Przecławskim. W P. odbywają się co czwartek targi. Osada ma 158 dm. i 1026 mk. 490 męż. , 536 kob. , 718 rz. kat. , 9 gr. kat. i 299 izrael. Na obszarze wiek. pos. Mieczysław hr. Rej jest 6 dm. i 135 mk. rz. kat. ; 834 mr. roli, 76 łąk i ogr. , 82 past. i 1566 mr. lasu ob. Dobrynin; obszar mn. pos, ma 672 roli, 77 łąk i ogr. , 150 past. i 14 mr. lasu. Gleba na porzeczu jest glinką urodzajną, dalej zaś ku zachodowi piaski. Osadę tę miał założyć Przecław Ligęza w XIII w. i osadzić kolonistami niemieckimi. W reges. pobor. woj, sandomierskiego z r. 1556 Pawiński, Małop. , 500 czytamy Przeczsław, mto urodzonego Mikołaja Ligenzy, dziedzica na Bobrku i Przecławiu. Jest w tem mieście domów 40, z nich niektóre opuszczone; ról nie mają, tylko niektóre ogrody, z których to domów i ogrodów płacą czynsz rozmaicie. Suma tego czynszu wynosi 12 grzywien 4 groszy. Innych czynszów nie ma; łaźnia płaci półtory grzywny, młyny 2, jeden trzyma dziedzic, drugi na Wisłoce, trzeci pod zamkiem mało dogodny; żegluga na Wisłoce niesie półtory grzywny. Sołtys ma 2 łany i siódmy grosz z czynszu. Zamek i grunta szlacheckie praedium dobre, sadzawek małych trzy, łąki i t. p. Na przedmieściu 45 kmieci, 5 na łanach płacą po grzywnie, 3 na trzech ćwierciach łanu po trzy fertony, 22 na półłankach płacą po pół grzywny, 7 na ćwierciach łanu po fertonie. Inni mają cząstki ról, z których płacą według wielkości roli. Suma czynszów wynosi 33 i pół grzywny. Dwa półłanki opuszczone. Kmiecie dają nadto 70 mierzyc cherotos owsa, 296 jaj, 57 kapłonów i 53 sery. W r. 1581 należało przedmieście do kasztelana rozpierskiego ibid. , str. 248 i miało wtedy kmieci 33, na U i ćwierci łanach, komorników z bydłem 5, komorników bez bydła 4 a samo miasto ibid. , str. 269 dawalo podwójnego szosu 8 zł. Było w nim 19 Słownik Geograilczny Tom IX. Zeszyt 98. rzemieśln. , osadników inquilini 7, paliło go rzałkę ollae cremati 4, przekupień był 1, golibroda 1, hultaj pauper 1, roli miejskiej było dwa łany. Kościół paraf. niewiadomej erekcyi, był pierwotnie drewniany p. t. Wniebowzięcia N. B. Długosz, L B. , II, 295. Do r. 1454 było w nim dwóch proboszczów rectores, z czego wynikały rozmaite spory. Dla tego 25 maja 1454 r. , po śmierci proboszcza Grzegorza, postanowił bisk. i kard. Zbigniew Oleśnicki na prośbę Stanisława Ligęzy, kaszt. małogoskiego, patrona tegoż kościoła i Adama jedyne go proboszcza, aby nadal był jeden proboszcz i trzech mansyonarzy, którzyby codziennie śpiewali godzinki o M. B. W tym akcie, poda nym w Lib. B. II, 297 ciekawym jest punkt odnoszący się do zbierania wszelkich zapisów, darowizn i dochodów z pogrzebów do specyalnej skrzynki w zakrystyi pod kluczem dzie dzica i plebana. Rozporządzanie funduszem miało zostawać pod kontrolą dziedzica. Długosz powiada, że dziesięciny z miasta ceniono na 5 grzywien a każdy mansyonarz miał na mieszkanie dom. Stanisław Ligęza miał wyzna czyć to dręczony wyrzutami, gdyż z depozy tu złożonego przez zmarłego proboszcza Grze gorza non mediocrem summam sibi usurpavit et appropriavit. P. wydał w XVII w. Jana Przecławczyka Preklaides, teologa i filozofa uniw. krakowskiego około 1630 r. Po Ligę zach posiadali P. Krupkowie Przecławscy, potem Wielopolscy. W urzędzie parafialnym przechowują się metryki od r. 1601. Parafia należy do dyec. tarnowskiej, dek. radomyskiego i obejmuje Błonie, Podole, Korzeniów, Tuszynę, Białybór, Wyłów, Kądziołki, Łącz ki, Meciszów, Bobrową i Rudę. Mac. Przecław, dawniej Przecławice, dom n. i okr. domin. , pow. obornicki, o 11 klm. na płd. wschód od Szamotuł; par. Sobota dawniej Żydowo, poczta i st. dr. żel. o 5 klm. w Rokitnicy, ma 171 mk. , 13 dm. , obszaru 653. 63 ha, t. . 574 60 roli, 24 59 łąk, 39 86 lasu i 14 58 nieuż. ; czysty doch. gr. 8218 mrk; chów bydła holenderskiego; właścicielem jest Bolesław Błociszewski. W r. 1384 Jarosław z Mroczkowa posiadał tę wieś, którą 26 kwietnia t. r. najechał Sędziwój Świdwa, kaszt. nakielski Kronika Janka z Czarnkowa, Pomn. Dz, Pol. , II, 754. Około r. 1580 był tu dziedzicem Janusz Przecławski, około 1793 Łukomscy a później Bartłomiej Miłaczewski. W skład okr. domin. wchodzi fol. Maryanowo. cały okrąg ma 14 dm. i 83 mk. kat. E. Cal; Przecławek 1. fol. do Pamiątkowa, pow. poznański, o 12 klm. na płd. wschód od Szamotuł, nad jeziorem; par. Cerekwica, poczta i st. dr. żel. o 4 klm. w Rokitnicy, okr. domin. Pamiątkowo, własność hr. Bnińskich; ma 8 dm. i 102 mk. P. należał w r. 1580 do Jana Prze

Przecław

Przecław

Przecze

Przecławka

Przeczne Drogi

oławskiego, około 1793 r. do Nepomucena Dobrzyckiego a następnie do hr. Bielińskich. 2. P. , tak zowią niektórzy jezioro w pow poznańskim, 3 klm. długie, 1 2 klm. szerokie, ciągnące się od Przecławka ku północy do Pamiątkowa. E. Cal Przecławice 1. al. Przesłwice, wś i do bra, pow. łowicki, gm. Bielawy, par. Chruślin. Leżą na prawo od drogi z Łowicza do Bielaw. Fol. ma 2 dm. , 49 mk. W 1728 r. P. wraz z Piotrowicami i Wojewodzą stanowiły jedną całość dóbr i należały do Marcina Walewskiego, kaszt. brzezińskiego. W opisie par. Chruślin z początku XVI w. Lib. Ben. Łask. , II, 346 348 niema wzmianki o P. , za to w licz bie wsi podano, , triplex Pyotrowice, gdy dziś są tylko jedne. Być może iż jedna z części tych potrójnych Piotrowic przybrała nazwę Prze stawić i stała się odrębną wsią, ale tworzącą jeszcze w XVIII w. jedną całość dóbr z Pio trowicami. 2. P. , wś i folw, przy zbiegu rzki Goszczy ze Szreniawą, pow. miechowski, gm. i par. Koniusza, leżą przy drodze bitej ze Sło mnik do Proszowic. W 1827 r. było 22 dm. , 262 mk. W XV w. P. , w par. Koniusza, wła sność Zbigniewa Krakowczyka, miały tany kmiece i folwark, z których dziesięcinę, warto ści 13 grzyw. , płacono plebanowi w Koniuszy Długosz, L. B. , II, 171. Według reg. pob. pow. krakowskiego z r. 1490 wś Przecławice, w par. Birków, miała 3 1 3 łanów. W r. 1581 w par. Koniusza, była własnością Przecława Krupki, miała 5 1 2 łan. , 1 czyn. , 5 zagr. bez roli, 1 komor. z bydłem, 3 komor. bez bydła Pawiński, Małop. , 17 i 441. Br. CK Przecławice, niem. Prisselwitz, 1289 Prsedzlawice, 1321 Prezlawicz, 1361 Priczlawicz, wś i dobra, pow. wrocławski, odl. 3 mil od Wrocławia. Posiada kościół par. katolicki od 1353 r. , patron królews. i biskup. , szkołę katol. W 1842 r. było 45 dm. , dwór, folw. , sołtystwo, 366 mk. 74 ewang. Wieś należała do klasztoru klarysek we Wrocławiu. Przecławka, fol. , pow. pińczowski, gm. Góry, par. Wolica, odl. 14 w. od Pińczowa. W 1827 r. było 16 dm. , 120 mk. Według reg. pob. pow, wiślickiego z r. 1570 wś Przecław ka, w par, Dzierzązna, własność Chiszowskiego, miała 1 1 2 łan, , 3 zagr. z rolą Pawiński, . Małop. , 221. Folw. ten, należący do dóbr du chowieństwa krakowskiego, przeszedł na wła sność rządu po 1864 r. i został sprzedany za 15, 844 rs. W 1886 r. fol. P. rozl. mr. 243 gr. or. i ogr. mr. 220, lasu mr. 17, nieuż. mr. 6; bud. z drzewa 12. Br. Ch. Przecze były to drobne działki ornej ziemi, dodawane do łanów, może dla wyrównania niejednakowej wartości takowych pod względem gleby. W Lib. Ben. Łaskiego I, 41 czytamy uecnon et certos arvos agri, alias przymyarky sive przecze, respectii cujus libet mansi in quoll bet campo. Por. też Lib. Ben. Łask. I, 46 i Slow. Geogr. VII, 851. Przecze 1. wś włośc. , pow. sochaczewski, gm. Iłów, par. Jamno, ma 73 mk. , 220 mr. 2. P. , os. włośc, i folw. , pow. rypiński, gm. Pręczki, par. Rogowo odl. o 9 w od Rypina, ma I dm. , 10 mk. Ob. Dębiny. W 1885 r. folw. P. w r. 1878 oddzielony od dóbr Pręcz ki miał rozległości mr. 154 gr. or. i ogr. mr. 64, łąk mr. 49, past. mr. 18, lasu mr. 21, nieuż. mr. 2; bud. mur. 3, z drzewa 1; pokłady torfu. Os. włośc. ma 1 mr. Br. Ch. Przeczki, wś szlach. , pow. ostrołęcki, gm. i par. Troszyn. W 1827 r. było 10 dm. , 59 mk. Przeczne Drogi; osada o 3 dm. w wsi Olszynie, pow. ostrzeszowski. Mapy powiatowe oznaczają P. D. między Parzynowem, Rzetnią i Kochłowami. Przeczniak, pow. kolneński, gm Gawrychy, par. Nowogród, Przecznic, folw. iDębowalec, os. młyn. , pow. łaski, gm. i par. Wygiełzów, odl. 17 w. od Łasku, ma 6 dm, 69 mk, ; pokłady rudy żela znej. W 1827 r. było 12 dra. , 98 mk. Według Lib. Ben, Łask. I, 455, 463 dziesięcina z ła nów kmiecych szła dla plebana w Parznie, z folwarcznych zaś do właściwego plebana w Wygiełzowie, który prócz tego pobierał dziesięcinę z młynów i kolędę od kmieci, po groszu z łana. Według reg. pob. pow. Szad kowskiego z r. 15521553 wś P. , w par. Wygiełzow, miała 7 osad, 4 1 4 łan. , młyn korzecznik o I kole Pawiński, Wielkp. , II, 240. W 1886 r. folw. P. z 08. młyn. Dębowalec i Kępa rozl. mr. 1696 gr. or. i ogr. mr. 579, łąk mr. 181, past. mr. 30, lasu mr. 845, nieuż. mr. 61; bud. mur. 8, z drzewa 9; las nieurządzony. Dawniej należały wś Pszczółki os. 27, z gr. mr. 270; wś Szczur al. Faustynów os. 20, z gr. mr. 81. Br. Ch. Przeczniów, al. Przyczniów, wś, pow. pińczowski, gm. Nagorzany, par. Gorzków, odl. 28 w. od Pińczowa. Tu bierze początek rzką Kocielina, prawy dopływ Nidzicy. W 1872 r. folw. P. rozl mr. 193 gr. or. i ogr. mr. 17l, łąk mr. 17, pastw. mr. 2, nieuż. mr. 3; bud. z drzewa 3; płodozmian 4 polowy. Wchodził w skład dóbr Krzyszkowice; został rozparcelowany około 1880 r. W skład dóbr P. wchodziły dawniej wś P. os. 6, z gr. mr. 55; wś Brończyce os. 6, z gr. mr. 45. W XV w. Przyczniów w par. Gorzków, własność bisk. krakowskiego, miała 8 łanów kmiec. i karczmę z rolą, dające dziesięcinę snopową i konopną klasztorowi mogilskiemu wartości 12 grzyw. Długosz, L. B, III, 432. Reg. pob. pow. krakowskiego z r. 1490 podają wś Przysuno w par. Gorzków. W r. 1581 Prziśniów, własność bisk. krak. , miała 3 zagr. z rolą, 1 kora. z byd. Pawiński, Małop. , 12, 442. Br. Ch.

Przecławice

Przecławice

Przeczniak

Przeczniów

Przeczki

Przeczno

Przeczno

Przeczno, dawniej Przeczmno i Przesmno, Kętrz. pisze Przeszno, niem. Heimsoot al. Heimsoth, dok. Preczno, 1251 Heminsod, 1445 Heymsodt, Heymsode, dobra ryc. w pow. toruńskim. W 1868 r. było 30 bud. , 14 dra. , 160 mk. , 145 kat. , 15 ew. P. obejmuje 41183 ha roli or. i ogr. , 5 36 łąk, 5 87 nieuż. , 0 39 wody, razem 423 45 ha; czysty dochód z gruntu wynosi około 6423 mrk; cegielnia, hodowla bydła i owiec. Właśc. 1858 r. Znaniecki, 1885 r. Claus. P. leży nad szosą chełmińskotoruń ską, posiada szkołę katol. i filialny kościół katol. należący do Biskupic. W dok. napotykamy P. po raz pierwszy już r. 1251 pod nazwą Heiminsod ob. Woelky Urkb. des Bist. Culm, str. 17. R. 1257 nabył ją bisk. chełmiński drogą kupna od Alberte de Pach. P. leżało wtedy w komturstwie bierzgłowskiem i obejmowało 100 włók. Kiedy się biskupi tej wsi pozbyli, nie wiadomo. W 1391 r. występuje Hannus de Heimsode, t. j. Hanusz z Przeczna; syn jego nazywał się także Hanusz. W 1396 r. sprzedają synowie Hanusza z P. , Hanusz Tomasz i Aleksander razem z żonami i dziećmi swą wś Brokowo. W 1444 r. są wymienieni Otto i Clawke v. Heimsode, t. j. Otto i Klawko z P. , w r. 1543 zaś Jan Przeszmiński ob. Kętrz. O ludn. pol. , str. 125 i 187. W XV w. należało P. w znacznej części do benedyktynek w Toruniu. W 1459 r. zapisał im Szymon de Glazaw, sędzia ziemski chełmiński i generalia congregatarum, 15 grzywien czynszu, jakie tu nie, gdyś nabył od Erazma Wisschoth. Karczmarz płacił pół grzywny, drudzy poddani od włoki po jednej grzyw. , mianowicie Jakub Stosschen 5 1 2, Michał Konig 2, posiadłość dawniej Mikołaja Konig 2, Magnus Nicolaus 2, Paweł 2 i dział dawniejszego posiadacza Conteze 1. Zarazem odstąpił benedyktynkom swoje ruchomości omnia sua bona mobilia z warunkiem, aby mu dały wolne mieszkanie przy klasztorze i żeby jadał ze stołu proboszcza. Po śmierci miał zostać pochowany w klasztorze ob. Woelky Urk B. des B. Culm. , str. 508. W 1510 r. zapisała Jadwiga Langhausowa zakonnicom 13 1 2 włók w P. jako dziedziczny swój spadek. Była jeszcze niejaka Katarzyna, wdowa z Dybowa, zwana pospolicie Kaśka; ta miała w P. także 13 1 2 włók, z których, póki żyła, dostawała w czynszu 2 łaszty żyta. Po jej śmierci odziedziczyły benedyktynki ten majątek. Umarła ona w Bydgoszczy r. 1513 z morowego powietrza. Tegoż r. Arnold z Frący, kaszt. chełmiński, zabrał zakonnicom 14 włók w P. królewski dekret polecił oddać włóki. Po roformacyi już zakonnice nie pobierają czynszu i nie mają folwarku ob. Klasztory żeńskie, przez kś. Fankidejskiego, str. 168. Kościół katolicki istniał tu już r. 1445j był jeszcze r. 1667 parafialnym. Fundowali go Znanieccy, do których jeszcze dziś należą poblizkie dobra Wymysłowo. Założony był p. w. Podwyższenia Śgo Krzyża, zbudowany z kamienia; patronat przysługuje właścicielowi dóbr. Do tutejszej filii należy Przeczno, Dembiny i Wymysłowo. W wielkim ołtarzu znajduje się za zasuwą obraz Pana Jezusa na krzyżu, uchodzący dawniej za łaskawy, jako tem świadczą różne wizytacye i wota, których r. 1789 było 25. Dziś nie ma żadnych, tylko przy obrazie Przemienienia Pańskiego są trzy. Proboszczowie w Biskupcu utrzymywali tu osobnego komendarza ob. Cudowne obrazy kś. Fankidejskiego, str. 12. W wizyt. Strzesza z r. 1667 czytamy, że P. należało dawniej do Przeamińskich, potem do Trebniców i Raciniowskich; później rozpadło na 6 działów, dwa posiadali bracia Jan, vicepalatinus i grodzki sędzia chełmiński, i Andrzej Trebnic, trzeci Maciej Radowicki, poborca ziemi chełmińskiej, czwarty Stanisław Raciniowski i Brzeski, piąty Jerzy Kosowski, szósty Paweł Mistkowski. Strzesz sądzi że kościół pobudowali juz Krzyżacy; do probostwa należały 4 włóki w trzech polach. Komunikantow było 60, bo w skład par. wchodziło tylko Przeczno. We wsi była i szkoła z ogrodem str. 162. Wizytacya Potockiego z r. 1706 wylicza 183 komunikantów i wymienia szpital dla ubogich, za mostkiem przy drodze toruńskiej str. 108. Tuż przy wsi leży szaniec, z południowej strony, niedaleko szosy toruńskiej. Jego pierwotne kształty zostały nieco zatarte wskutek wzniesienia w obrębie jego wału jakiejś nowszej budowy, od której dziś pozostały tylko fundamenta. Da wniej znajdowały się na obszarze wsi tutejszej kamienie ustawiane z mogiłami kamiennemi, dziś są do szczętu zrujnowane ob. Objaśn. do mapy archeol. Prus Zach. przez Ossowskiego, str. 6 i 83 Z zapisków ś. p. ks. Gapińskiego z Nawry wyjmujemy jeszcze następ. notatki o P. Jest to osada przedkrzyżacka z grodem; r. 1244 występuje Otto de Heymsod, feudalis; r. 1268 Skumand, książę Sudowian, zdobywa i pali gród w Przecznic; okop jeszcze dziś istnieje. Posiedzicielami byli Michał Gajewski; sędzia michałowski, Franciszek Bajerski, sędzia michałowski i deputat na Trybunał r. 1721; założył tutejszy szpital. W r. 1743 nabywa te dobra Franciszek Ciborski, sędzia ziemiański chełm. , 1791 Adam Znaniecki. Proboszczami w P. byli około r. 1612 Szalajski, 1722 ks. Wawrzyniec Lauri, który tegoż roku idzie do Łążyna, po nim tegoż roku ks. Kazimierski Wojciech, Ludwik Gawroński, 1760 Szymon Szotowicz, 1766 Tomasz Wróblewski, 1780 Wojciech Buliński, 1769 Stanisław Ciborski, 1782 Strzyżewski, 1791

Przedbojowice

Przedanica

Przeczyce

Przeczów

za ks. prob. Cieszyńskiego spaliły się budynki plebańskie; 1798 ks. Antoni Kuberski. 2. P. , niem. dawniej Ballrau, wś, pow. grudziądzki, st. pocz. i par. ew. Łasin, kat. Szembruk, 1 4 mili od. , 196 01 magd. mr. W 1868 r. 5 bud. , 5 dm. , 31 ew. , 2 kat. P. istniało jako osada za czasów Rzpltej. W 1811 r. ustępuje sołtys dzie dziczny szembrucki 5 gburom, każdemu 18 mr. , za 500 zł. zakupnego i za 150 fl. rocznego czynszu na 30 lat prawem emfiteutycznem. Przy regulacyi r. 1830 ustąpił sołtys Einsporn Janowi Schielke i 4 towarzyszom poło wę dotychczasowych gruntów, więc każdemu 9 morgów na zupełną własność, drugą połowę znów do swej posiadłości w Szembruku przy łączając. W 1789 r. było tu 7 dymów ob. Froehlich Gesch d. Graud. Kreises, I, str. 242. Kś, Fr. Przeczów, wś, pow. stopnicki, gm. Łubni ce, par. Beszowa, leży na prawo od drogi ze Stopnicy do Połańca. W 1827 r. było 16 dm. , 137 mk. W 1232 r. daje P. dziesięciny kla sztorowi sulejowskiemu ob. t. VIII, 671. Wedłng reg. pob. pow. wiślickiego z r. 1579 wś Przeczów antiqua, w par. Baszowa, wła sność kasztelana Żarnowieckiego, miała 6 osad, 3 łan. , 8 zagr. , 1 inquil Pawiński, Małop. , str. 226. Br. Ch. Przeczyca, w dok. Przeczicza i Przedozicza, wś, pow, pilzneński, na lew. brzegu Wisłoki, w okolicy pagórkowatej i lesistej, przy drodze z Jodłowy do Brzostka 4 klm. . Posiada kościół par. rzym. kat. , urząd poczt. , kasę pożyczkową gmin. z kapit. 717 zł. , 89 dm. i 519 mk. Na obszarze więk. pos. są 4 dm. i 33 mk. Co do wyznania jest 527 rzym. kat. , 19 izrael. Obszar więk. pos. J. Spetta ma 268 mr. roli, 9 mr. łąk, 32 mr. pastw. i 370 mr. lasu; pos. mu. wynosi 401 mr. roli, 22 mr. łąk, 22 mr. pastw. i 2 mr. lasu. Lasy znajdują się na północ od wsi w międzyrzeczu Wisłoki i Jodłowskiego pot. Wieś należała pierwotnie do opactwa tynieckiego i wtedy zbudowano drewniany kościół. Dokument z 7 lipca 1374 r. , w którym Bodzantha Szeliga, bisk. krak. , funduje parafią przechowywany w archiwum parafialnem, jest podrobionym, Bodzanta bowiem z Jankowa był biskupem krak. 1348 1366 a po nim Flor. Mokrski 1366 1378. Teraźniejszy drewniany kościół zbudowano w r. 1730. Biskup Muskata odebrał wieś opatowi tynieckiemu i przyłączył do dóbr biskupich. Miała wówczas Długosz, L. B. , II, 245 6 łanów kmiecych, 6 zagród z rolami, karczmę z rolą, grunta biskupie i plebańskie. Do par. należały Kawęczyn, Dęboszyn i Zagorze. Ta ki skład był też w r. 1536 Pawiński, Małop. , 529. W tym czasie było we wsi 11 kmieciów, karczma płacąca 1 1 2 grzyw, i cztery za grody. Czynsze wynosiły 5 grzyw, a nadto dawano 2 zagrody za wysługi. Były też trzy sadzawki i małe łąki. Szacowano wieś na 300 grzywien. Później bisk. krak. Tomicki zamie nił P. z opatem tynieckim za część wsi Rudki. Według reg. pob. z r. 1581 Pawińnki, ibid. , 244 była własnością opatów tynieckich i mia ła 30 kmieci na 19 półłankach, 5 zagród z ro lą, 4 zagrody bez roli, 15 komor. z bydłem, 8 komor. bez bydła, 3 rzemieśl. i karczmę z ósmą częścią łanu. Sołtys Wojciech Warziczki miał 3 i pół łanu. Po zniesieniu opac twa tynieckiego przyłączył rząd austryacki tę wieś do funduszu religijnego a następnie sprze dał. Parafia należy do dyec. przemyskiej, dek. brzosteckiego i obejmuje Dęboszyn, Jaworze Górne, część Skurowy, Kamienicę Dolną i Za górze. P. graniczy na płd. ze Skurową, na za chód z Jodłową a na płn. z Dęboszynem. Od wschodu oblewa ją Wisłoka. Mac. Przeczyce, wś, młyn. , os. . karcz, nad rzeką Czarną Przemszą, pow. będziński, gm, Sulików, par. Targoszyce, posiada szkołę początkową ogólną, młyn wodny, 104 dm. , 1008 mk. , 1550 mr. włośc; os. młyn. 4 dm. , 8 mk. , 38 mr. dwors. ; karcz. 1 dm. , 6 mr. dwors. W 1827 r. było 78 dra. , 453 mk. Przeczyste, wś i b. st. pocztowa, przy dawnym trakcie pocztowym ze Smoleńska do Białej, o 36 w. za Duchowszczyną. Przedanica, wś kośc. w pow. sądeckim, ob. Przydonica, Przedbojowice, niem. Przedbojewitz, domin, pow. inowrocławski, o 6 klm. na płn. zachód Kruszwicy, na lew. brzegu Noteci, par. Sławsko. poczta w Mątwach, st. dr. żel. w Inowrocławiu o 8 klm. ; ma 5 dm. , 82 mk. 65 katol, 17 prot. i obszaru 222 85 ha, t. j. 215 90 roli, 3 33 pastw. i 3 62 nieuż. ; cz. doch. grunt. 3968 mrk; chów bydła. Przedborów 1. al Przedborowo, wś kośc, okr. wiejski, domin. i okr. domin. , w dekan. i pow. ostrzeszowskim, na płd. wschód o 4 klm. od Miksztata, w okolicy wzgórzystej; paraf. w miejscu, poczta w Miksztacie, st. dr. żel w Ostrzeszowie o 10 klm. Wieś liczy 156 mk. w 21 dm; w skład okr. wchodzą Jaźwiny cały okr. ma 41 dm. , 309 mk. 277 kat. , 32 prot. . Dominium ma 9 dm. , 97 mk. i obszaru wraz z Drożdżycami 949 51 ha, t. j. 411 84 roli, 60 56 łąk, 15 02 pastw. , 443 33 lasu, 18 20 nieuż. i 0 56 wody; cz. doch. grunt. 5312 mrk; właścicielką jest Brygida Szeliska. Do okręgu domin. należą Drożdżyny i Huta Szklana; cały okr. ma 15 dm. , 174 mk. 165 kat. , 9 prot. . Par. składają Drożdżyny, Huta Szklana, Krzy żaki, Przedborów, Jaźwiny i Wędzioch; w 1873 r. było 752 dusz. P. istniał przed r. 1553. 2. P. , nazwę tę dają też przyległym Jaźwi nom ob. . E. Cal. Przedborska Wola, folw. , pow. konecki,

Przeczów

Przeczyca

Przedborsk

Przedborów

Przedborz

Przedbory

gm. i par. Przedborz, leży tuż pod miastem i ma 3 dm. , 28 mk. , 582 mr. Wchodził w skład starostwa przedborskiego i służył za rezydencyą starostów. Istniał już w 1573 r. , miał wtedy 1 łan kmiecy Pawiń. , Małop. , 276. Przedbory 1. Tańskie, wś nad rz. Orzyc, pow, przasnyski, gm. i par. Dzierzgowo, odl. o 27 w. od Przasnysza, ma 6 dm. , 70 mk. , 203 mr. 2. P. Ostrowe, pow. przasnyski, ob. Ostrowe. Przedborz 1. w dok. Predbor, miasto z przedmieściem Widomą, pow. konecki. Leży pod 51 5 3 szerok. północ. i 38 31 8 długości wschod. , na prawem brzegu Pilicy w dolinie otoczonej przez wynioślejsze wzgórza, odległe 44 w. od Końskich, 42 w. od Opoczna, 31 w. od Radomska i 24 w. od st. kol. warsz. wied. w Gorzkowicach. Drogi bite łączą P. z powyższemi miejscowościami a także i z Piotrkowem. O geologicznych stosunkach okolicy miasta podał szczegóły, , Pam. Fizyograficzny t. III, 185. Obecnie P. posiada kościół par. murowany, kościołek przy przytułku dla starców i kalek, szkołę początkową, dom modlitwy ewang. , urząd miejski, urząd gminny, st. pocz. , należy do sądu pokoju okręgu IIIgo w Końskich. Z fabryk browar, miodosytnią, olejarnią, fabrykę łyżek, 4 garbarnio, fabrykę pończoch, cegielnię, piec wapienny; 283 dm. 170 murow. , 6600 mk. 1885 r. i 822 mr. ziemi do mieszczan należą cej. W 1827 r. było 196 dm. , 2535 mk, ; w 1862 r. 297 dm. , 4738 mk. , fabryki kortów Zacherta i płótna Goldbcrga. Do miasta należy przedmieście Widoma, nalew. brzegu Pilicy, które ma 60 dm. i 340 mr. W mieście odbywa się 12 jarmarków rocznie; dawniej słynęły z dostawy trzody chlewnej. P. poduchowny, osada, ma 2 mr. ziemi włośc. P. par. , dek. konecki, ma 3890 dusz; kaplica filialna w Rączkach. Pierwszą wzmiankę o P. spotykamy w 1145 r. w akcie potwierdzenia posiadłości i dochodów klasztoru w Trzemesznie ob. t. VIII, 656. W lipcu 1239 r. w tutejszym grodzie gości Bolesław Wstydliwy z matką i panami baronibus suis i Konrad mazowiecki z synem Ziemowitem. Odbywa się tu rada colloqium. Ta wydaje książę dokument potwierdzający darowiznę wsi Kępiny, danej klasztorowi sulejowskiemu przez Ful kona, arcyb. gnieźn. Kod. Małop. , II, 62. Takie wiece częściej musiały się odbywać w tutejszym grodzie, gdyż tenże sam książę wydaje podczas colloqium w P. w grudniu 1260 r. potwierdzenie wsi Garno, danej Januszowi, arcybisk. , przez niejakiego Mikołaja, którego bracia zabili Leonarda dyakona i kanonika z Kurzelowa Kod. Małop. , II, 113. Kazimierz W. odwiedzając często P. dla łowów, wystawił pięknyj murowany zapewne zamek, i on to prawdopodobnie nadał osadzie, jaka się tu utworzyła, prawo miejskie, wystawił wedle tradycyi istniejący dotąd kościół i przeniósł do niego parafią z przyległego Policka. Na łowach pod P. trafił się Kazimierzowi w 1370 r. wypadek, który sprowadził przedwczesną śmierć wielkiego króla. Powstanie i rozwój swój zawdzięczał P. położeniu nadrzecznemu na pograniczu dwóch prowincyi, przy trakcie handlowym. Pobierane tu cło stanowiło uposażenie kanclerza kapituły łęczyckiej, który wydzierżawiał je za 12 do 15 grzyw. rocznie. Miał on za to obowiązek naprawiać i budować most na Pili cy Długosz, Lib. Ben. , I, 509. Dziesięcinę z łanów miejskich pobierała kanonia kurzelowska Łaski, Lib. Ben. , I, 556. Uposażenie proboszcza przedborskiego opisał Łaski I, 616; pobierał on między innemi dziesięciny z wójtostwa. Nawiedzał miejsce to Jagiełło i zamek rozprzestrzenił, a podczas bytności w 1405 r. , pragnąc spalonemu miastu nieść pomoc, przeniósł jez prawa polskiego na niemieckie i porównał co do praw, swobód i zwyczajów z Chęcinami. Według regestr. pobor. z 1540 r. P. jest w zastawie u Abrahama Łużeńskiego. D miasta należy 64 łanów i 130 dm. Dochody są z czynszu z domów, od rybaków, szewców, rzeźników, przekupniów soli i z młyna. Wójt dziedziczny ma 3 łany, łaźnią, trzeci grosz od rybaków i rzeźników, łąki obszerne i dobre. Oceniono to wójtostwo na 125 grzyw. Mostowe należy do kolegiaty krakowskiej i daje do 20 grzyw. ; ocenione na 200 grzyw. Wraz z P. zastawioną była i wś król. Policko i inne przyległe dobra krakowskie. W 1573 r. płaci P. szosu in duplo fi. 36 gr. 86, od 3 rzem. 12 gr. ; z młyna o 2 kołach 1 fl. 18 gr. , czopowego za cały rok 55 fl. Małop, Pawiński, 279, 572. Przedborska Wola istnieje już w 1573 r. i ma łan Małop. , 276, 462. Zygmunt August przywilejem 1550 r. w Seceminie danym, mając wzgląd na ubogi stan miasta i na wycieńczenie mieszkańców częstemi podwodami, uwalnia od dostawiania wozu wojennego, pod obowiązkiem płacenia 20 grzyw. w razie wyprawy wojennej. Tenże król uwalnia 1570 r. mieszczan P. z towarami lub po takowe jadących, od ceł, targowego i jarmarkowego w całem państwie, a ich bydło i trzody od opłaty mostowej i pastewnego w okolicach miasta; udający się zaś po towary do Wrocławia, lub wracający z niemi, nie mają w drodze żadnej doznawać przeszkody. Kiedy Zygmunt III dążył objąć tron, Erazm Lichtenstein, dowódca jazdy arcyks. Maksymiliana i hufce Zborowskich, opanowawszy P. w paźdz. 1587 r. , stojący tam oddział częścią znieśli, częścią zabrali. Wspomniony król nakazuje 1595 r. , ażeby więcej nie przybywało domów żydowskich; w razie zaś gdyby obywatel

Przedbory

Przedborz

sprzedał dom żydowie jeden postrada kupno a drugi pieniądze, które mają być użyte na budowanie ratusza, na potrzeby miasta lub szpitala. Według lustr. 1636 r. było 162 dm. , opłacających po groszu; żydowskich z bóźnicą 10, z każdego po zł. 2, komorn, żyd, 6, po 1 zł. Na stacyą składają mieszczanie owsa kor. 90, piwa achteli 12. Targ we czwartek, jarmarków 6, z których 3 po tygodniu; wybiera się na zamek od wozu kupieckiego i od wołu po 1 gr. , tyleż od czworga baranów lub cieląt, od pospolitego wozu 9 den. ; garncarze zaś i handlujący naczyniami drewnianemi, dają naczynia. Mostowe należy do kolegiatów krak. Rzeźnicy dają z 10 jatek po ćwierć kam, łoju nieszmel, , a zamiast łopatekpłaci każdy po zł. 4; krawcy, kuśnierze, szewcy, kowale i inni rzemieślnicy nic nie płacą, a garncarze dają po kopie garnków i są obowiązani do naprawy pieców w zamku. Młynów jest trzy. Władysław IV w 1638 r. powiada przychylając się do supliki żydów miasta naszego, z dopuszczenia Bożego przez ogień ze wszystkim domostwem zniesionych, daiemy ten przywiley y pozwolenie, aby mogli domy swe na tymże mieyscu gdzie pierwey mieli budować, także boznicę y kierchow, handle wszelkie odprawować, pozywienie wszelakie kupować y rzeź wszelakie bydła bić y przedawać, gorzałkę palić y szynkować y wszystkich inszych praw swych, wolności y zwyczaiów dawnych zażywać, podatki iako przedtym dawali, tak y teraz niemniey ani więcey dawać będą powinni. Szwedzi za Jana Kazimierza spalili miasto, przyczem i zamek ucierpiał. Lustratorowie z 1660 r. podają tylko 30 dm. Zamek murowany, w gornych pokoiach okien i piecow nie masz. Przetosz zlecamy P. Staroście, aby wcześnie zabieżał dalszey ruinie tak pięknego pałacu, mianowicie dachem nowym opatrzyc kazał. Żydzi otrzymali 1745 r. przywilej dozwalający im posiadać 25 domów, według świadectwa zaś lustracyi 1765 r. znajdowało się gospod. 37 i 46 komorn. ,, Jarmarków bywa 8, mają przywileje na więcej, ale jeszcze nie przyszły ad effectum; 3 główniejsze dawniejszych czasów po tygodnia się odprawiały, ad praesens po 1 dniu trwają. Targi bywają w niedziele; przeszła lustracya ordynowała one na czwartek, dla uczczenia dnia świętego, ale wzwyczajeni ludzie, targ niedzielny utrzymują. Zamek spustoszały i zrujnowany, nad 3 izbami dach, reliquum wali się. Lustracya 1789 r. podaje Przywileju locationis Przedborz nie składa, ani żadnej wiadomości o wielości łanów posiadanych nie ma. Stacyi wydaje owsa miary opoczyńskiej w ćwierć garcy 10 trzymającą korcy 45, które na teraźniejszą miarę warszawską wynoszą kor. 56, ćwierć 1. Należy miastu dawać piwa achteli 6, garcy 55. Jarmarków bywa 12, ale podupadły i niewiele oddają pożytków. Most na Pilicy należał do akad. krak. ; ten nabyty od JW. Piotra Małachowskiego, Wdy krak. Ssty Przedbors. , prawem dziedzictwa, nowo porządnie, wygodno i bespiecznie wystawiony. Cechy krawiecki, ślusarski z kowalami, kuśnierski i szewcki. Teraz krawców katolików tylko 2, ślusarza żadnego tylko kowal 1, szewców kilku znajduje się. Ludność przez uciski różne, a jak się miasto oświadcza, żołnierskie najwięcej, do dziesiątej i więcej części zmniejszona, wszystko podupadło, przywileje i prawa czcze zosta ły, ani prowent starościński żadnej z cechów prowencyi nie ma. Żydów znacznie pomnożyło się, ale gdy miasto prawie do szczętu pogorzało, więc tylko wybudowanych znajduje się 37 dm. , szkoła, szpital i dom szkolnika. Z domów płacić powinni po zł. 2; komorn. 41, płacą po 1 zł; rzeźników kilku, płacić każdy winien zł. 4, dotąd bez żadnego opłacają zażalenia zł. 60. Browar za miastem pod zamkiem wystawiony, który z przyległemi browarkami trzyma arendarz, płacąc 4800 zł. Między austeryami starościńskiemi są rudera zamku, do niczego niezdatne. Do murów zamkowych są przystawione chatki 3, ledwie mieszkalne i upadające, w których pogorzelcy i nędzni mieścić się są przymuszeni. Jest także domów do zamku należących 2, żydom sprzedanych, z których zakupnicy dają zł. 45. Dochód ze sstwa czyni zł. 9128 gr, 20, z czego połowa wpływa do skarbu kor. . Miasto żydami jest przepełnione, w rynku stoi starożytny murowany budynek, mający sklepy z różnemi towarami; kościół zaś famy z muru, pamięta czasy Kazimierza W. Z pamiątek przeszłości mało bardzo się pozostało. Po zamku królewskim, który już w 1660 r. był ruiną bez dachu, przechowały się tylko ubogie szczątki. Kościół Kazimierzowski, zniszczony ostatecznie w czasie pożaru miasta w 1834 r. , został na nowo odbudowany kosztem rządu. Ma dwie kaplice boczne i wieżę. Widoki i opisy P. podał Tyg. Illustr. z 1863 r. , t. VII, 156; z 1871 r. , t. VII, 238 i z 1876 r. , t. II, 248, tudzież Kłosy z 1876 r. , 565. Przedborskiestarostwo niegrodowe, w wdztwie sandomierskim, pow. chęcińskim, podług lustracyi z r. 1765 obejmowało miasto Przedbórz z zamkiem opustoszałym i wsie Zuzowy z wójtostwem, Nosalewice, Policzko, Starawieś z Wólką, Żeleżnica, oraz daniny z wsi Rączki i Stobnicy. W r. 1771 posiadał je Piotr Małachowski, ssta oświecimski, opłacając kwarty złp. 1, 543 gr. 15, a hyberny złp. 1, 726 gr. 18. P. gmina należy do s. gm. okr. IV w Pilczycy, urząd gminy w Przedborzu, ma 6794 mr. 1810 dwors. , 278 dm. drewn. i mur. , 2156 mk. W skład gminy wchodzą Chałupki, Gaj, Gro.

Przedborz

Przedecz

Przedborz z

belaki, Nosalewice, Pohulanka, Policzko, Robak młyn, Taras wś, Trupień, Zuzowy. Leśnictwo rządowe przedborskie, z zarządem w Radoszycach, dzieli się na pięć straży nosolewicka, zychowska, wietrzyńska, przygołowska, żeleźnicka. 2. P. , wś i, fol, pow. płocki, gm. i par. Starożreby, odl. o 29 w. od Płocka, ma szkołę początkową, 15 dm. , 187 mk. , 402 mr. obszaru 11 nieuż. . W 1887 r, folw. P. lit. A. rozl. mr. 102 gr. or. i ogr. mr. 101, nieuż. mr. 1; budowli z drzewa 2. Br. Ch. Przedborz z Malżowem, wś, pow. kolbuszowski, w piaszczystą, pokrytej sosnowymi borami równinie, 250 mt. npm. , przy gościńcu z Kolbuszowy 7 klm. do Sędziszowa. Par. i urząd poczt. w Kolbuszowy. Wś ma 146 dm. i 814 mk. ; 807 rzkat. , 7 izrael. Obszar więk. pos. ma 10 dm. i 54 mk. ; 27 rz. kat. i 27 izrael. Gleba piaszczysta, na folwarku go rzelnia. Kasa gminna rozporządza 700 zł. w. a. Obszar więk. pos. Wład. Lewickiego wynosi 392 roli, 83 łąk, 19 past. i 492 mr. lasu; obszar mu. pos. 942 roli, 241 łąk, 183 past. i 85 mr. lasu. Malżow al. Mależów, os. i fol. , leży na wschód od wsi. P. otoczony od płd. dużym lasem, graniczy na płn. z Bukowcem, na zach. z Hutą a na wsch. z Porębami. Mac. Przedborze z Broszkami, rus. Peredwirie, wś, pow. jaworowski, 20 klm. na zach. od Jaworowa, 3 klm. na wsch. od sądu pow. i urz. pocz. w Krakowcu. Na płn. leży Świdnica grupa domów Horodno i Kochanówka, na wschód Huki i Wolka Rosnowska, na płd. Morańce, na zach. Krakowiec i Ruda Krako wiecka. Płd. część wsi przepływa pot. Szkło, wzdłuż granicy płn. pot. Retyczyn, dopływ Szkła; od wschodu na zachód do Szkła podążają wody całego obszaru małemi strugami. Zabudowania wiejskie leżą na płn. zach. ; na południe nad Szkłem część wsi Broszki. Na płn. wschód leży las Komarnik 237 mt. . Przez wieś idzie droga z Jaworowa do Krakowca. Własn. więk. ma roli or. 33, łąk i ogr. 14, past. 11, lasu 441 mr. ; wł. mn. roli or. 531, łąk i ogr, 154, past. 144, lasu 136 mr. W 1880 r. było 66 dm. , 352 mk. w gminie, 1 dm. , 10 mk. na obsz. dwor. ; 50 rz. kat. , 310 gr. kat. , 2 izrael. ; 46 Polaków, 3l6 Rusinów. Par. rz. i gr. kat. w Krakowcu. We wsi jest cerkiew i kasa pożycz. gm. z kapit. 114 złr. Przedecz, w dok. z r. 1427 Przedecz, osada miejska, dawniej miasto, nad jeziorem t. n. , pow. włocławski, gm. i par. Przedecz. Leży niedaleko punktu w którym zbiegają się granice pow. kolskiego, kutnoskiego i włocławskiego, odl. 10 w. od Kłodawy, tyleż od os. Chodecz, 29 w. od Koła i 26 w. od Krośniewic. Otoczony do koła wieńcem małych osad w promieniu l0wiorstowym Chodecz, Izbica, Brdów, Kłodawa, Dąbrowice. Osada mieścił się na wzgórzu, nad wschodnim brzegiem jeziora, które w kształcie półksiężyca rozlewa się w kierunku od południa ku północy, przy długości około 3 wiorst i szerokości dochodzącej do 1 wiorsty. Za pośrednictwem błot pod Arkuszewem i strugi pod Zbijewo się ciągnącej, jezioro Przedeckie ma odpływ do długiego pasma jezior ciągnących się od wsi Szczecin w kierunku od południa ku północy i płn. za chodowi i zlewających się do Wisły za pośrednictwem ZgłowiączkiOkolica jez. Przedockiego wznosi się na 400 stóp npm. Prócz tego wody jeziora, dawniej o wiele rozleglejszego, miały mają odpływ przez strugę do pobliskich w stronie zachodnich jezior Korzecznik, Modzerowskie, Brdów a przez nie do Gopła. P. obecnie posiada kościół paraf. mur. , kościół ewang. , szkołę począt. katol. , szkołę ewang. , urząd gminny, st. poczt. , 2300 mk. 1496 kat. , 243 ew. ,. 561 żyd. , 1015 mr. ziemi do osady należącej. Prócz rolnictwa głównym przemysłem osady jest szewstwo. Około 1878 r. było do 80 majstrów, produkujących za 14, 750 rs. W 1827 r. było 125 dm. , 1395 mk. ; 1862 r. 168 dm. , 1864 mk. P. jest starożytną osadą. W potwierdzeniu posiadłości arcyb. gnieźnieńskich w 1136 r. przez Innocentego II wymieaiono jez. Przedeckie ob. t. VIII, 655. Widocznie istniała tu już osada, lecz jezioro miało większe znaczenie niż otaczające je lasy i drobne osady rybaków i dla tego też wymieniono samo jezioro. W 1360 r. Kazimierz W. nabył Przedecz drogą zamiany za inne dobra od arcyb. Jarosława. W 1383 r. Ziemowit, ks. mazowiecki, nadaje castrum nostrum et opidum sibi adjacentem dicta Przedecz et opidum de super Klodawa prope predictum castrum et civiutem Przedecz cum villis et suo districtu sita in Terra nostra Cuyavie cum omnibus villis et toti districtu ad dicta castrum et opida partinontibus Bartoszowi de Wezenburg ze wszystkiemi prawami jakie posiadał sam książę. W końcu obiecuje, iż skoro uzyska koronę królewską, potwierdzi ponownie to nadanie Kod. Maz. , 100. W 1427 r. P. ma gród castrum Przedecz i zostaje w dzierżawie tenuta przedecensis Floryana z Korytnicy, kaszt. wiślickiego, który wś Kłokoczyn, należącą do grodu, przenosi na prawo niemieckie i nadaje osadzającemu wś Albertowi z Głogowy wójtostwo i zwykło takowego uposażenia Kod. dypl. Muczk. Rzysz. , II, 840, 842. W 1454 r. uwalnia Kazimierz Jagiellończyk mieszczan od ceł i targowego w innych miastach. Zygmunt I w 1526 r. potwierdził ten przywilej. Korycińscy trzymając ciągle w swej rodzinie to starostwo, nadużywali widocznie władzy, skoro Zygmunt I w 1548 r. na skargę mieszczan określił władzę starostów i ich stosunek do mieszczan. Nadużyć tych dopuszczał

Przedkocin

Przedkościelna

Przedkowo

Przedleski

Przedlubycza

Przedłuż

Przededworze

się zapewne Wojciech Koryciński, protegowany przez Bonę. On to skupił łany sołtysie w obrębie 16 wsi starostwa a za to zobowiązał się odbudować walący się zamek, czego dokonawszy, zmarł w 1555 r. Rodzina Korycinskich posiadała szczególny talent do chwytania i utrzymywania w swem ręku starostw Przedecz, Solec, Kłodawa, Oświecim, Parczów, Ojców, a także Gniewków, Żywiec, Brze żnica, Rabsztyn, Kowal, Wolbrom. Zygmunt August w 1538 r. wydaje nowy przywilej lokacyjny dla P. , w miejsce zniszczonego przez pożar miasta. Z przywileju tego dowiadujemy się, że miasto miało 26 łanów roli, ostrowy i łąki na pastwisko. Zygmunt III w 1615 r. zabronił starostom propinacyi w mieście a wieśniakom z dóbr starostwa pozwolił kupować trunki w mieście. Według lustracyi z 1564 r. było 28 piwowarów w mieście. W tymże roku w skład ststwa wchodzą miasta Przedecz i Kłodawa, wsie Kobylajata, Głogowa, Zbójno, Łążek, Długiekąty, Rybna, Żórowo, Dziwie, Jakuszewo, Nowawieś, Kłokocino, Kamieniec, Zalesie, Rogoźno, Jasieniec, Kubłowo, Dąbrowice, Ostrowy, Kopy, Baby, Niwki, Dobiejniów, Dąb i Wołodrza. Powiat przedecki ma 9 03 mil kwadr. , obejmuje 5 parafii, 3 miasta i 111 wsi. August II w 1722 r, ustanowił w P. targi dwa razy w tydzień i 6 jarmarków. Według lustracyi z 1766 r. P. był ststwem grodowem i miastem powiatowem. Starostwo przedeckie było uszczuplone przez odłączenie klucza kłodawskiego z 5 wsiami i dąbrowickiego z 8. Ststą był Kossowski, następca Kossowskiego Stefana. Z zamku niektóre części tylko się trzymały, jak baszta, mieszcząca archiwum, z dwoma izbami na kancelaryą starosty i sąd, o dachu słomianym, brama z murami dwułokciowymi i mostem zwodzonym na łańcuchach. Wójtostwo, mające trzy włóki, było dziedziczną własnością Józefa Pogonowskiego, pisarza grodzkiego brzeskokujawskie ho. W 1771 r. płacił Kossowski Antoni 1007 zł. kwarty i 3825 zł. 29 gr. hyberny. Sejm z 1773 75 r. nadał te dobra w emfiteutyczne posiadanie Kretkowskiemu. Wróciły one na początku następnego stulecia w posiadanie skarbu i w 1818 r. stanowiły oddzielną ekonomią dóbr rządowych. Z obszaru gruntów starościńskich i wójtowskich wydzielono około 1820 r. części na kolonie i ogrody dla 23 sukienników, sprowadzonych tu z Niemiec, którzy obowiązani byli płacić wieczysty czynsz z nadanych im osad. W 1824 r. było w mieście 109 sukienników 42 majstrów, 4 postrzygaczy a miasto całe miało 125 dm. i 1562 mk. ; przemysł ten upadł po 1831 r. Z dawnych zabytków pozostał kościół murowany z XV w. pochodzący a z resztek zamku zbudowano kościół ewang. , obróciwszy basztę na dzwonnicę. Po zamku został wielki nasyp czwo roboczny, długi do 100, szeroki 20 a wysoki 12 łokci. Do dziejów P. szczegóły mieszczą się w Monografii rodziny Korycińakich, napisanej przez Hoszowskiego Roczniki To warz. Nauk. Krakow. , t. 29 i osobno, Kraków 1852. P. par. , dek. włocławski, 3480 dusz. P. gmina należy do sądu gm. okr. IV w os. Chodecz. Majorat rządowy P. wydzielony został w 1835 r. z dóbr P. dla gener. artyleryi Gillenschmidta. W skład majoratu wchodzą folw. Kata rzyna mr. 1013, Rybno mr. 457, Dziwie mr. 328, wójtostwo P. mr. 41, lasu mr. 1689, razem mr. 3528. Do majoratu należały w 1854 r. wsi Arkuszowe os. 16, z gr; mr. 285; Za lesie os. 21, z gr. mr. 569; Żarowo os. 36, z gr. mr. 1072; Rybno os. 28, z gr. mr. 680; Rogoźno os. 6, z gr. mr. 8J; Dziwie 08. 36, z gr. mr. 602; Kłokoczyn os. 23, z gr. mr, 830; Nowawieś Wielka os. 24, z gr. mr. 895; Jakowlewo os. 20, z gr. rar. 40. Pozostały w po siadaniu rządu folw. Kubłowo mr. 359, lasu mr. 669, razem mr. 1028; nadto wsie Nowa wieś Mała mr. 108, Jasienice Stare mr. 342, Lipiny mr. 202, Przysypka mr. 341, Narty Duże i Mało mr. 194, Kubłowo mr. 226, Ja sieniec Nowy mr, 163 i w mieście Przedecz mr. 8. Br, Ch, Przededworze, fol. pow. stopnicki, gm. i par. Chmielnik, odl. 21 w. od Stopnicy, leży tuż pod Chmielnikiem, ma pokłady torfu i kamienia wapiennego. W 1827 r. 14 dm. , 151 mk. W 1882 r. fol P. z attyn. Dezydcrów i osadą Holendry, oddzielony od dóbr Chmielnik, rozl. mr. 1429 gr. or. i ogr. mr. 406, łąk mr. 55, past. mr. 22, lasu mr. 901, nieuż. mr. 45; bud. mur. 8, z drzewa 7; płodozmian 5 i 7 polowy, las nieurządzony. Przedewsie, pow. olkuski, gm. i par. Pilica. Przedgórze, fol. , pow. sieradzki, gm. i par. Brzeźnio, odl. od Sieradza 12 w. , ma 1 dm. , 16 mk. Przedkocin, kol. i os. młyn, , pow. częstochowski, gm. i par. Mykanów; kol. ma 6 dm. , 34 mk. , 154 mr. włośc; ob. młyn. 1 dm. , 5 mk, 45 mr. dwor. W 1827 r. 6 dm. , 29 mk. Przedkościelna, zaśc, pow. wiłkomierski, gm. Onikszty, o 35 w. od Wiłkomierza, Przedkowo, pow. kartuski, ob. Przodkowo. Przedleski, młyn w pow. wrzesińskim, o 4 klm. na zach. północ od Żerkowa, tuż, pod Bieżdziadowem, na strudze, która pod Dębnem wpada do Warty. W 1845 r. U mk. 6 kat. , 5 prot. . Nowsze skorowidze nie wykazują go; mapa sztabowa nazywa go fałszywie Pschisdwezie M. E. Cal. Przedlubycza, przedmieście mka Lubyczy, pow. Rawa Ruska. Przedłuż Połajewski, wś, pow. nieszawski,

Przededworze

Przedewsie

Prz

Przedmiejska

Przedmie

Przdmieście

Przedmieście

Przedmiedze

gm. Ruszkowo, par. Połajewo, ma 18 os. , 130 mr. . Wchodziła w skład dóbr Połajewo ob. . Przedmiedze, poszczególne domy w Podusilnej, w pow. przemyślańskim. Przedmiejska Wieś, na lewym brzegu Noteci, pod Pakością, w pow. mogilnickim, zlała się z miastem. W r. 1579 należała w je dnej części do Krzysztofa Sokołowskiego, starosty rogozińskiego, a w drugiej do Jana Krotoskiego; pierwszy posiadał tam 7 łanów i 4 zagrodn. , a drugi 9 łan. i 2 komora. ; w r. 1618 mieli tam 10 łan. i 3 zagrodn. spadkobiercy po Michale Działyńskim. E. Cal. Przedmiejska Wola, wś włośc, pow. tu recki, gm. Kościelnica, par. Uniejów, odl. 23 w. od Turka, ma 31 dm. , 222 mk. W 1827 r. wś rząd. , ma 23 dm. , 126 mk. Przedmiejski Młyn, pod Trzemesznem, w pow. mogilnickim, należał niegdyś do klasztoru trzemeszyńskiego. Przedmieścia, sa to albo osady powstające na obszarach podmiejskich, stanowiących własnośó miasta, bądź też dawniejsze wsie, które skutkiem wzrostu poblizkich miast przekształcają się z osad rolniczych na przemysłowe. Z biegiem czasu P. stają się dzielnicami miast, które otaczają. Nazwy swe biorą albo od osad, na których powstały, albo też często od traktów przy których się wytwarzały Krakowskie Przedmieście w Warszawie i Lublinie. Pomieszczamy w Słowniku niniejszym oddzielne opisy tych przedmieść, które stanowią dotąd oddzielne jednostki administracyjne i mają nazwę odrębną. Niekiedy nazwę P. noszą wsie podmiejskie. Przedmieście 1. kol, , pow. łódzki, gm. Rszew, ma 3 mr. 2. P. , os. , pow. krasnystawski, gm. i par. Turobin. Przdmieście 1. Dubieckie, wś, pow. brzozowski, na płn. zachód od Dubiecka 2 5 klm. , nad potokiem płynącym z pod Huty Drohobyckiej i uchodzącej tu do Sliwnicy. Zajmuje zwartą dolinę potoku, otoczoną lasami. Stanowi osobną gminę z obszarem większej posiadłości 4 dm. , 24 mk. i liczy 108 dm. i 688 mk. , 528 rz. kat. , 131 gr. kat. i 29 izr. Kasa pożycz. gm. ma 640 złw. a. kapitała. Par. rz. kat. i gr. kat. w Dubiecku. Posiadł. więk. Aleks. hr. Konarska składa się z 357 roli, 59 łąk i ogr. , 125 past. i 89 mr. lasu; pos. mn. wynosi 631 roli, 50 łąk, 125 past. i 95 mr. lasu. Gleba jest tutaj żytnia, średnio urodzajna, składająca się przeważnie z glinki i krzemionki a w wyższych miejscach z iłów. Graniczy na zach. z Kostową, na płn. z Drohobyczką a na wschód ze Sliwnicą. 2. P. Dynowskie z Igiozą pow. brzozowski, w stronie zachod. mta Dynowa, składa się ze 165 dm. Liczy 964 mk. , 912 rz. kat. , 16 gr. kat. i 36 izrael. Na zach. graniczy z Łubnem. Mieszkańcy trudnią się przeważnie rolnictwem. 3. P. Bobowy, wólka, pow. grybowski, leży na wschód od tego mczka i ma 12 dm. , 89 mk. rz. kat. 4. P. Niżne, należy do Biecza, pow. grybowski, leży między klasztorem a miastem i ma młyn wodny na potoku uchodzącym z lew. brzegu do Ropy. 5. P. Łańcuckie ze Stermahówhą, wś, pow. łańcucki, przytyka od zachodu do miasta. Par. rz. kat. i urz. poczt. w Łańcucie. Znajdują się tu koszary i stajnia dla wojska, 4 domy administracyjne ordynacyi łańcuckiej. Wieś ma 147 dm. i 1020 mk. , 937 rz. kat. , 62 gr. kat. i 21 izrael. Obszar pos. więk. ma 7 mr. roli; mn. pos. 797 roli, 68 ogr. i 46 mr. past. Kasa pożycz. gm. ma kapitału 1516 zł. w. a. Gleba składa się z glinki urodzajnej, zmieszanej z piaskiem. 6. P. z Podlaskiem, pow. ropczycki, par. rz. katol. w Strzyżowie leży na zachód od tego mka, nad pot. Grodziskim, ma 65 dm. i 419 mk. ; 393 rz. kat. a 26 izr. Kasa pożycz. gm. ma kapitału 100 zł. 7. P. Strzyżowskie przy gościńcu do Czudca pad Strzyżowem, pow. ropczycki. Ma 50 dm. i 440 mk. , 436 rz. kat. i 4 izr. 8. P. Czudeckie, z osadami Wolą Wólką i Wygodą, wś, pow. rzeszowski, par. rz. kat. w Czudcu, odl. 7 klm. na płd. od Czudca. Zabudowana na połudn. stoku Boguohwalskiego lasu, lesistego pasma wzgórz, ze szczytami Niechobrz i Babia Góra. Składa się z odrębnych grup chat, rozrzuconych nad potokami płynącymi w kierunku połudn. do Wisłoka. Wś ma 194 dm. i 1180 mk. ; obszar więk. pos. K. Wasilewska 11 dm. , 131 mk. , w tej liczbie 1299 rz. kat. i 12 izrael. Z całego obsz. 663 mr. przypada na pos. więk. 311 mr. 244 roli, 56 łąk i ogr. i 12 past. ; na mn. 352 mr. 268 roli, 42 łąk i 42 past. . Lasy otaczają tę osadę z trzech stron od zach. , płn. i wsch. ; na płd. graniczy z Czudcem. 9. P. i P. Małe, pod Tuchowem, w pow. tarnowskim. Pierwsze ma 122 dm. i 637 mk. ; P. Małe 26 dm. i 151 mk. 10. P. Niemirowskie, wś, pow. rawski, 24 kim. na płd. zach. od Rawy Ruskiej, 2 klm, na wschód od sądu pow. i urz. poczt. w Niemirowie. Na płn. leży Wróbla czyn, na wsch. Parypsy, na płd. Trościaniec wś pow. jaworowskiego. Wzdłuż granicy połudn. płynie Smerdech od wschodu na zachód, wzdłuż granicy półn. pot. Rybna, środkiem obszaru zaś pot. Czerniawka Zabudowania wiejskie leżą w zach, stronie obszaru; na płn. od nich grupa domów Sosnowe al. Sosnowce i młyn Romaniec. W płd. stronie obszaru leży las Pod Pomiarkami. Na płn. wsch. wznosi się Zawrotnia Góra 351 mt. . Własn. więk. ma roli or. 323, łąk i ogr. 33, past. 8, lasu 728 mr. ; wł. mn. roli or. 273, łąk i ogr. 31, past. 24, lasu 15 mr. W r. 1880 było 69 dm. , 348 mk. w gminie, 2 dm. , 19 mk. na obsz. dwor. ; 18 rz. kat. , 325 gr. kat. , 24 izrael. ; 10 Polaków, 333 Rusinów, 24 Niemców. Par. rz. kat. i gr. kat w Niemirowie. Mac. Lu. Dz. Przedmieście, wś, pow. buczacki, odl. 3 klm. na płn. wschód od st. poczt. i tel. oraz

Przedmiedze

Przedmiejski

Przedoły

par. rz. i gr. kat. w Jazłowcu. Granice wsch. Krzywołuka, płd. zachod. Browary i Jazłowiec, zachod. Jazłowiec, półn. Zaleszczyki Małe. Obszar dwor. 588, włośc. 768 mr. W 1857 r. 458 mk. ; 1870 r. 506; w 1830 r. w gminie 543, na obsz. dwor. 36, rzkat. 23, reszta gr. kat. Cerkiew drewniana p. w. św. Michała, filia Jazłowca. Księgi metryk sięgają 1721 r. Właśc. pos. dwor. Władysław hr. Wolański. Przedmieście L część Koronowa nad Brdą, w pow. bydgoskim. 2. P. , ob. Poznańskie P. pod Żninem, w pow. szubińskim; 3. P. Przemęckie, w pow, babimoskim. 4. P. Zamkowe, pod Odolanowem. E. Cal. Przedmoście, wś, fol. i młyn, nad rz. Prosną, pow. wieluński, gm. Praszka, par. Ożarów, odl. od Wielunia 16 w. ; wś, 56 dm. wraz z os. Śmiałki 540 mk. ; młyn 1 dm. , 8 mk. ; os. karcz. 2 dm. , 9 mk. ; fol. 3 dm. W 1875 r. dobra P. składały się z fol. P. i Kozioł, nomenkl. śmiałka, rozl. mr. 1314 fol. P. gr. or. i ogr. mr. 300, łąk mr. 57, past. mr. 22, lasu mr. 751, nieuż. mr. 56, razem mr. 1186; bud. mur. 7, z drzewa 16; płodozmian 10polowy; fol. Kozioł gr. or. i ogr. mr. 118, łąk mr. 2, nieuż. mr. 8, razem mr. 128; bud. murow. 1, z drzewa 4; płodozmian 6 polowy, las urządzony. Wś P. os. 55, z gr. mr. 686. Br. Ch, Przedmoście, zaśc, pow. trocki, w 3 okr. pol. , gm. Hanuszyszki, okr. wiejski Bitowtany, o 6 w. od gminy, 2 dusze rewiz. ; należy do dóbr Bitowtany, Dowgiałów. Przedmoście, pow. odolanowski, ob. Zacność. Przedmost, niem. Priedemost, 1290 r. Przedemost, 1394 Predmost, wś i dobra, pow. głogowski, par. ewang. Gramszyce. W 1842 r. dobra dzieliły się na trzy części, dwie prywatnych właścicieli i część królewską. Było w ogóle 137 dm. , 2 fol. , 1 sołtystwo dziedziczne, 1109 mk. 296 kat. , szkoła ewang. , szkoła katol. , młyn wodny, hodowla owiec i bydła. Przedmoszczany, 1257 Predmoscane, 1262 Predmostane i Predmoschane, wś w par. Mstyczów. Stanowiła ona posiadłość klasztoru klarysek w Zawichoście a potem w Krakowie i należała do par. Mstyczów por. Kod. Małop. , I, 53, 71, 75. W XV w. Przedmoszczany, w par. Mstyczów, są własnością Chrzelowskiego. Było tam 8 łan. kmiec, karczma z rolą, zagr. z rolą. Płacono dziesięcinę konopną i snopową klasztorowi św. Andrzeja w Krakowie Długosz, L. B. , III, 325. Według reg. pob. z r. 1581 wieś Podmoszczany, w pow. ksiązkim, par. Mstyczów, własność Płazy, miała 2 1 2 łan. kmiec, 2 zagr. bez roli, 4 kom. bez bydła, 2 rzem. Pawiński, Małop. 438. Prawdopodobnie zlała się w jedną całość z dzisiejszą wsią Przełaj. Przednie, ruskie Perednie, grupa domów w Stubnie, w pow. przemyskim. Przedni Młyn, niem. Vordermuehle Neufeld, młyn, pow. międzychodzki, 2 dm. , 26 mk. , par. , okr. wiejski i poczta w Przytoczni Prittisch. Przedoły, wś, pow. dzisieński, ob. Peredoły. Przedpełce, 1349 r. Przedpeicz, wś, pow. płocki, gm. Staroźreby, par. Woźniki, odl 21 w. od Płocka. Składa się z 4ch części P. Kieł. basy mają 5 dm. , 53 mk, , 122 mr. ; w 1827 r. było 4 dm. , 21 mk. ; P. Kościołki 8 dm. , 76 mk. , 273 mr. 56 mr. nieuż. ; 1827 r. 9 dm. , 40 mk. ; P. Witkowice 3 dm. , 20 mk. , 95 mr. 15 mr. nieuż. , karczma, 1827 r. 3 dm. , 15 mk. ; P. Włosty 9 dm. , 78 mk. , 298 mr. 14 nieuż. ; 1827 r. 6 dm. , 32 mk. Akt rozgraniczenia ziemi wyszogrodzkiej od płockiej z 1349 r. zalicza P. do płockiej Kod. Maz. , 59. Br. Ok Przedpełki, młyn w Poznaniu, na Cybinie, istniał w r. 1306 Kod. Wielkop. , 931. Przedpołna al. Dyabełek, al Lubień na mapie hydr. , struga w pow. włocławskim, poczyna się na granicy pow. kutnowskiego pod wsią Kąty, płynie w kierunku zachpłn. przez jez. Lubieńskie, pod Kłóbką, Kępką, Wilkowicami, Smiłowicami, młynem Dyabełek, Nakonowem, Łagiewnikami, przez błoto Rakutowskie i poniżej Mazurów wpada z prawego brzegu do Zgłowiączki. Dluga około 40 w. ; przyjmuje z praw. brzegu Kłótnię. J. Bliz. Przedrzymichy Małe i Wielkie, rus. Peredrymichi, wś. pow. żółkiewski, 10 5 klm. na wschód od Żółkwi, 9 klm. na płn. od sądu pow. , urz. poczt. , st. kol. i tel. w Kulikowie. Na wschód leżą Dzibułki i Nahorce, na płd. Mohylany, na płd. zach. Przemiwółki i Smereków, na zach. Błyszczywody, na płn. zach. Turynka. Obie wsie leżą w dorzeczu Bugu, na przestrzeni między Źełdcem od wsch. a Świnią od zachodu. Płd. część obszaru, pagórkowatą zajmują P. Wielkie najwyższe wznies. 294 mt. ; północną, nizinną, zajmują P. Małe wzgórze 254 mt. , a na płn. od niego, , Lisi piasek 237 mt. . Własn. więk. w P. Małych Jana Muellera, a w P. Wielkich Teofili Ceneckiej i probostwa łaciń. w Żółkwi ma roli or. 78, łąk i ogr. 22, past. 1 mr. ; wł. mn. roli or. 975, łąk i ogr. 503, past. 350, lasu 15 mr. W r. 1880 było w P. Małych 42 dm. , 265 mk. ; 118 rz. kat. , 120 gr. kat. , 18 izrael. , 9 innych wyznań; li8 Polaków, 120 Rusinów, 27 Niemców; a w P. Wielkich 75 dm. , 464 mk. w gm. , a 4 dm. , 16 mk. na obszarze dwor. ; 69 rz. kat. , 388 gr. kat. , 22 izrael. ; 75 Polaków, 378 Rusinów, 22 Niemców, 5 innej narodowości. Par. rz. kat. w Kulikowie, gr. kat. w Nahorcach. We wsi P. Wielkie jest cerkiew p. w. św. Michała Archanioła i szkoła filialna. Za czasów Rzpltej należała do dzierżawy mierzwickiej w ziemi lwowskiej. W r.

Przedmieście

Przedmoście

Przedmost

Przedmoszczany

Przednie

Przedni

Przedpełce

Przedpełki

Przedpołna

Przedrzymichy

Przedmieście

1386 poświadcza Andrzej, ststa ruski, że Mikołaj Stanka sprzedał Beńkowi z Żabokruk posiadłość Zarudce i dworzysko Przedrzymiechy Przedrzymechi, ob. A. G. Z. , t. II, str. 21. D. 23 sierpnia 1444 r. zapisuje Władysław Warneńczyk Janowi de Sprowa i bratu jego Eustachemu 100 grzywien na wsiach Artaschow i Przedrzimychi Arch. Metr. Lit. , Nr. 155. W lustracyi z r. 1661 i 1662 rkp. Ossol. , Nr. 2834, str. 102 czytamy Wieś ta odprawuje także robociznę do Mierzwicy. Jest ona zdawna na łanach trzech zasiadła. Poddanych w tej wsi przed wojną bywało 12, a teraz tylko 2, trzeci pieszy, każdy z nich na ćwierci łanu siedzi, czynszu ci dwaj dają z ćwierci łanu po gr. 15, facit 1 zł. ; trzeci pieszy gr. 6. Pszenicy dają po półmiarku; przychodzi półmiarków 2, po zł. 2, facit zł. 4. Owsa z ćwierci dają po 2 półmiarki; przychodzi owsa półmiarków 4, facit zł. 2 gr. 20. Kapłonów 2 z ćwierci, po gr. 6, facit gr. 12; kury i jajca, za te gr. 12, Robić powinni z ćwierci po 2 dni w tydzień. Karczmy w tej wsi nie masz. Za powóz z ćwierci dawać powinni po zł. 4, facit zł. 8. Summa prowentu z tej wsi facit zł. 16 gr. 20. W r. 1684 pozwala Jan III Barbarze z Kuropatnickich Grabianczynie przenieść prawa swe dożywotnie do Mierzwicy, Przedrzymiechów i innych wsi na osobę Wiktoryna Sobieskiego Arch. Bernard. we Lwowie, C. , t. 167, str. 2061. W r. 1762 daje August III Pawłowi Starzyńskiemu i małżonce jego Teresie z Wybranowskich ststwo mierzwickie, t. j. wsi Mierzwica, Przederemichy i inne, opróżnione skutkiem dobrowolnego zrzeczenia się Filipiny de Horst Mieczyńskiej ib. , C, t. 590, str. 1913. W lustracyi z r. 1765 Dod. do Gaz. Lwow. 1869, Nr. U czytamy, , W tej wsi są dziedziczne części szlacheckie urodzonych Przedrzymirskich, Manasterskich i Wolskiego; część zaś królewska do dzierżawy mierzwickiej z dawna należąca, powinna mieć pod sobą podług lustracyi z 1664 r. łanów 3; teraz tylko na ćwierci dworzysznych Nr. 8 osiadłych, a 9 pustych, jakich 4 dworzysko całe albo i ćwierć składają, i pół ćwierci dworzysznych osiadłych Nr, 4; ogrodów Nr. 3 osiadłych a 4 1 2 Pustych i zagród Nr. 3 pustych, Osiadłość tej wsi Poddanych na ćwierciach dworzysznych siedzących Nr. 8, na połćwierciach 4, na ogrodach 3. Tych powinności w sumaryuszu generalnym mierzwickim opisane. Prowent roczny wymieniony szczegółowo czyni 1238 zł. Z tego na konserwacyą i reparacyą karczemki, oprócz szarwarków, corocznie przyjmuje się po złp, 16; zostaje 1222 zł. Należy się kwarty 305 zł. Na polach tutejszych, na t. zw. Zahajcach, są kurhany, po większej części pozaorywane, Znachodzono ta w piaskach wielkie czerepy pochodzące z urn i popielnic, krzemie nie i ozdoby bronzowe. Mały naramiennik bronzowy, tu znaleziony, posiadał jeden ze szlachty miejscowej jako relikwią rodzinną Schneider, teki złożone w Muzeum Ossoliń skich we Lwowie. Lu. Dz. Przedświt, wś, pow. ostrowski, gm. Komorowo, par. Wąsewo. Spis z 1827 r. nie podaje tej wsi. Przedświt al. Pereswity, jezioro w pow. nowoaleksandrowskim, ob. Dukszty. Przedteczenka, wś włośc, pow. trocki, w 1 okr. pol. , gm. Międzyrzecz, okr. wiejski Porudomino, o 15 1 2 w. od gminy, 8 dusz rewiz. b. włościan skarbowych i 19 osadn. wielko ross. Należy do dóbr skarb. Międzyrzecz. Przedwieczny Młyn, Przedwyeszny, pod Niestronnem, w okolicy Mogilna i Gąsawy, za czasów arcyb. Łaskiego Lib. Benef. , I, 171. Przedwiesne, dawna nazwa jeziora na obszarze wsi Głodowo w pow. kościerskim. Przedwojewo al. P. Sona, wś i fol. nad rz. Soną, pow. ciechanowski, gm. Regimin, par. Ciechanów, odl. o 4 w. od Ciechanowa, posiada kaplicę mur. z 1620, filią Ciechanowa, mającą niekiedy stałego kapelana; 16 dm. , 226 mk. W 1827 r. 13 dm. , 102 mk. W 1868 r. fol. P. Sona z os. Jałowa Wieś, rozl. mr. 698 gr. or. i ogr. mr. 420, łąk mr. 103, past. mr. 100, lasu mr. 18, nieuż. mr. 57. Wś P. Sona os. 25, z gr. mr. 112; os. Jałowa Wieś gr. mr. 16. Przedworszczyzna al. P. Holendry, wś, pow. nieszawski, gm. Wierzbie, par. Sompolno, ma 74 mk. , 135 mr. ziemi włośc. W 1827 r. było 5 dm. , 49 mk. , par. Sadlno, Przedzeń, w XVI w. Przedzino, wś i fol. , pow. kaliski, gm. Kamień, par. Kościelec, odl. od Kalisza 19 w. ; wś ma 9 dm. , 108 mk. ; fol. 4 dm. , 26 mk. W 1827 r. 14 dm. , 122 mk. Według reg. pob. pow. kaliskiego z r. 1579 wś Przedzino, w par. Kościelec, własność Jana Przedzińskiego, miała 1 2 łanu, 3 zagr. , 2 kom. Część Jana Grodzieskiego 3 łany. Część Szy mona i Alberta Przedzińskich 3 8 łanu. Część Bartłomieja, Wacława i Krzysztofa Przezdzińskich 1 4 łanu. Część Alberta Przesdzińskiego sive Kaczkowskiego 1 8 łanu Pawiń. , Wielkp. , I, str. 114. W 1885 r. fol. P. , oddzielony od dóbr Szadek, rozl. mr. 410 gr. or. i ogr. mr. 351, łąk mr. 13, past. mr. 31, nieuż. mr. 15; bud. mnr. 4, z drzewa 6Br, Ch. Przedział, Peredjeł 1. dobra, pow. kobryński, w 5 okr. pol. , gm. Janowo Iwanowo, o 84 w. od Kobrynia. 2. P. , uroczysko, pow. Słonimski, w 5 okr. pol. , gm. Luszniewo, o 27 w. od Słonima. Przedziałka al. Przedziałek, karczma koło Ostalec, na obszarze dwor. Suszczyna, w pow. tarnopolskim. Przedziałki Predjełki, wś, pow. słonina

Przedświt

Przedświt

Przedteczenka

Przedwiesne

Przedwojewo

Przedworszczyzna

Przedzeń

Przedział

Prz

Przedzia

Wielkie

Przedziałki

Przedzielnica

Przedziałki

Przegaliny

Przegendza

Przeginia

ski, w 2 okr. pol. , gm. maryńska, o 28 w. od Słonima. Przedziałki 1. pole pod Baszkowem, w okolicy Jutrosina, Kobylina i Krotoszyna Lib. Ben. , II, 16. 2. P. , por. Przydziałki. Przedzielnica, rus. Peredilnycia, wś, pow. dobromilski, 9 klm. na płn. płn. wschód od są du pow. w Dobromilu, 6 klm. od st. kol. i urz. poczt. i tel. w Niżankowicach. Na płd. wschód leżą Komarowice, na płd. Grabownica Sozańska, na płd. zach. Hubice, na zach. Truszowice, na płn, zach. Podmojsce, na płn. Niżankowice, na płn. wsch. Borszowicze, na wschód Bybło cztery ostatnie w pow. przemyskim. P. leży w dorzeczu Wisły za pośrednictwem Wyrwy, dotykającej wschodniej granicy wsi, i pot. Rybiska, dopływu Wiaru. Wchodzi on tu od płd. zach. z Hubic i płynie środkiem obszaru, na płn. do Niżaukowic, gdzie wpada do Wiaru. Zabudowania wiejskie leżą w do linie potoku, przeważnie na lewym brzegu. W środku obszaru wznosi się wzgórze do 260 mt. Płnwschod. część wsi przerzyna tor kolei galicyjskowęgierskiej łupkowskiej. Własn. więk. fundusz religijny ma roli or. 318, łąk i ogr. 39, past. 50 mr. ; wł. ran. roli or. 719, łąk i ogr. 48, past. 88 mr. ; w r. 1880 było 128 dm. , 720 mk. w gminie, 2 dm. , 10 mk. na obszarze dwor. ; 5 rz. kat. , 708 gr. kat. , 14 izrael. ; 8 Polaków, 708 Rusinów, 14 Niemców. Par. rz. kat. w Nowem Mieście, gr. kat. w miejscu, dek. dobromilski, dyec. przemy ska. Do parafii należą Grabownica i Podmojsce. We wsi jest cerkiew p. w. św. Mikołaja, drewniana, w r. 1736 postawiona, szkoła eta towa 1klasowa, założona w r. 1874. Grabownica była dawniej osobną parafią; w r. 1788 przyłączono ją do P. ; Podmojsce także miały parafią, włączoną w r. 1814 do przedzielnickiej. P. niegdyś należała do kniaziów Przedzielnickich, o których Okólski wspomina, że z książąt ruskich pochodzili. Później była w posiadaniu Fredrów; ci nadali ją karmeli tom; nadanie to potwierdził sejm z r. 1690. Po kasacie zakonów zajęto ją na fundusz religijny. Lu. Dz. Przegaliny Wielkie, wś i dobra lit A. i B i P. Małe, wś, pow. radzyński, gm. Żelizna, par. rz. katol. Komarówka, odl 21 w. od Radzynia. Dobra P. lit. B. mają gorzelnię parową, cegielnię z wyrobem drenów, pokłady torfu, staranno gospodarstwo rolne. Istniala tu produkcya miodu do picia. We wsi znajduje się cerkiew, poprzednio unicka, erekcyi niewiadomej. od 1680 r. miała trzy nadania Jana III, Zaranków i Kierdejów; w 1820 r. na nowo wzniesiona z drzewa. Obecnie P. Wielkie lit. A. mają 32 dm. , 268 mk. ; lit. B. 51 dm. , 314 mk. ; P. Małe 33 dm. , 235 mk. W 1827 r. P. Wielkie 62 dm. , 407 mk. a P. Małe 29 dm. , 138 mk. Par. F. należała do dekanatu wisznickiego. W 1886 r. dobra P. Wielkie lit. A. składały się z fol. P. i Brzeziny al. Syczówka, rozl. 822 mr, gr. or. i ogr, 505 mr. , łąk 198 mr. , pastw. 6 mr. , lasu 81 mr. , nieuż. 33 mr. ; bud. mur. 7, z drzewa 21; płodozmian 7o i 14o polowy, las nieurządzony. Wś P. lit. A. os. 55, z gr. mr. 977; wś P. Małe, os. 6, z gr. mr. 967. P. Wielkie lit. B. składały się z fol P. Wielkie B. , rozl. 886 mr. gr. or. i ogr. 527 mr. , łąk 95 mr. , pastw. 55 mr. , lasu 166 mr. , odpadki 18 mr. , nieuż. 26 mr. ; bud. mur. 8, z drzewa 26; płodozmian llo polowy, las nie urządzony. Wś P. Wielkie B. os. 35, z gr. mr. 607; wś Wólka Komarowska os. 29, z gr. mr. 600. Br. Ch. Przegendza, 1531 r. Prziegenda, 1581 Przegenza, wś i leśnictwo, pow. rybnicki, par. Rybnik, odl. 1 milę. Leży aa krawędzi lasu królewskiego, na wyniosłości między dolinami Rudy i Birawki. W 1861 r. było 66 dra. , 562 mk. 15 ewang. , 102 gospodarstw, 700 mr. Szkoła od 1864 r. Przy wsi jest leśnictwo Szczotki, mające 19 gospodarstw i 42 mk. 32 tylko po polsku mówi i młyn Korus 11 mk. Polaków. Leśnictwo królewskie P. ma 2472 mr. lasu, obejmującego półkolom wieś i prze rzniętego przez drogę żelazną RybnikKato wice. Br. Ch. Przeginia, 1381 r. Brzeginia, u Długosza Przeginya, wś, pow. olkuski, gm. Sułoszowa, par. Przeginia. Leży przy drzodze z Olkusza do Szklar i Krakowa, śród wyniosłego terasu wyżyny olkuskiej, wznoszącej się tu do 1400 stóp. W najwyższym punkcie stoi kościół par. murowany. Wieś ciągnie się długą linią domów, ma 123 osad. i 1771 mr. obsz. W 1827 r. było 104 dm. , 761 mk. , dziś ludność przeszła tysiąc. Jestto starożytna osada, dawna wieś królewska, założona przy starej drodze królewskiej ob. t. VI, 75, dająca pierwotnie dziesięciny bisk. krakowskim. W 1228 r. przekazuje bisk. Iwo Odrowąż dziesięciny z P. dla klasztoru w Imbramowicach ob. t. VIII, 669. Wspomina też P. dokum. z 1276 r. Kod. dypl. Bartoszew. . Kościół parafialny musiał tu powstać wcześnie, bo w 1380 r. Stefan, przełożony klasztoru premonstratensów w Bytomiu, jako sędzia papieski rzuciwszy klątwę na kilku ziemian ze Słupowa, poleca takową ogłosić w ważniejszych kościołach a między innemi i w P. Kod. Małop, I, 420. W połowie XV w. istnieje tu kościół drewniany p. w. św. Mikołaja; uposażenie proboszcza stanowią role i łąki, tudzież meszne po mierze żyta i owsa z łanu i dwa fertony za dziesięcinę z łanu sołtysiego. Kmiecie dają za dziesięcinę po 2 fertony szerokich groszy, ale niewiadomo komu, bowiem Długosz choć wie, że dziesięciny z P. nadał Iwo klasztorowi w Imbramowi

Duchowna

Przegnojów

Przegnojówka

cach Lib. B. , III, 105, ale wyliczając później i opisując wsio dające dziesięciny klasztorowi, pomija P. i w jej opisie L. B. , II, 55 nic o stosunku do klasztoru nie wspomina. Być może, iż przy uposażeniu parafii klasztor zrzekł się dziesięcin dla proboszcza. Za Długosza P. jest własnością królewską niema folwarku, w XVI w. przechodzi w ręce Szafrańców i stanowi odtąd część dóbr PieskowaSkała. Według reg. pobor. z 1581 r. P. , własność Stanisława Szafrańca, ma 17 łan. kmiec, 1 komor. z bydł. , 3 komor. bez bydła Pawiń. , Małop. , 30, 434. Tenże Szafraniec, żarliwy propagator reformacyi, zabrał kościół w P. , usunął proboszcza i oddał utworzony zbór pod opiekę ministra mieszkającego w Sułoszowy według wizyt. z 1597 r. u Bukowskiego, Hist. Reform, I, 664. Z wygaśnięciem rodu Szafrańców 1608 r. dobra ich przeszły do Zebrzydowskich. Żarliwy katolik Michał Zebrzydowski wzniósł w P. nowy murowany kościół w 1662 r. Kościół ten został odnowiony z gruntu w 1862 r. Posiada słynący cudami wizerunek Chrystusa. Co do dalszych dziejów P. ob. Pieskowa Skała. Rysunek kościoła i opis w Tyg. Illustr. 1862, t. VI, 260. Br. Ch Przeginia, potok, pow. bocheński, ob. Pluskawka. Przeginia Duchowna i P. Narodowa, dwie wsie, pow. krakowski, nad pot. Rudną, uchodzącym z lew. brzegu do Wisły, na płd. stronie gościńca z Liszek do Alwerni. Leżą w okolicy pagórkowatej, urozmaiconej od wschodu gajami a od zachodu pokrytej dużym lasem. Przez obie prowadzi droga z Czernichówka do Tenczynka. Gleba rędzinna, urodzajna. Graniczą na płn. z Rybną, na płd. z Ratanicami, na zachód przez lasy z Kamieniem a na wschód z Nową Wsią i Zagaciem Obydwie mają szkoły ludowe i 3 młyny wodne. Do P. Duchownej, t. j. północnej, należą trzy wólki Reteryjka 7 dm. ., 51 mk. , Zagórze 35 dm. , 188 mk. i Zajazie 19 dm. , 134 mk. . Całość obejmuje 104 dm. , 845 mk. 828 rz. katol. i 17 izrael. . Obszar większej posiadł. kanoników laterańskich w Krakowie składa się z 9 mr. roli, 28 mr. łąk, 8 mr. pastw. i 265 mr. lasu; pos. mniejsza ma 508 mr. roli, 161 mr. łąk, 176 mr. pastw. i 23 mr. lasu. P. Duchowna należy do par. w Rybny. Dawniej była własnością opactwa tynieckiego. Za Długosza U, 124 i III, 189 liczyła 4 łany kmiece i karczmę, z czego klasztor pobierał po 12 jaj, po 4 koguty, po 2 sery, dziesięciny zaś, na podstawie przywileju bisk. krak. Jana, dawano albo w snopach, albo w ziarnie i pieniądzach. W r. 1581 Pawiński, Małop. , 38 było 3 łany kmiece, 3 komorn. z bydłem, 6 kom. bez bydła, 1 rzem. i ćwierć roli. P. Narodowa ma wólkę Bonar 19 dm. , 109 mk. i osadę Wyręby i składa się ze 104 dm. 591 mk. rz katol. Pos. więk. Tow. rolnicze w Krakowie wynosi 43 mr. roli, 3 mr. łąk, 32 mr. pastw. i 273 mr. lasu; pos. mniejsza ma 300 mr. roli, 152 mr. łąk i 94 mr. pastw. . Za Długosza II, 124 dziedziczył ją Jan Skawiński. Mac. Przegnojów, wś, pow. przemyślański, odl. 5 3 klm. od st. poczt. w Glinianach, o 15 kim. od st. dr. żel. Karola Ludwika w Zadwórzu. Granice wschod. Olszanica, połudn. Krzywice, zachod. Poluchów, półn. zach. Gliniany, półn. Bałuczyn i Bortków. Na płn. wschód, wschod i płd. wschód rozlewa się na pot. Przegnojówka szeroko i długo ogromny staw, składający się właściwie z dwóch stawów, mniejszego północnego i wielkiego południowego, połączonych kanałem. Obszar dwor. 675, włośc. 1428 mr. W 1857 r. było 601 mk. , w 1880 r. w gm. 814 rz. katol. 125, par. Gliniany, gr. katol. 632, par. w miejscu, dek. Uniów, dyec. Lwów. Szkoła fil. o 1 naucz. , kasa pożyczk. gminna, z kap, 1502 złr. Właśc. pos. dwor. Franciszka hr. Potulicka. W dok. erekcyjnym Jana z Tarnowa dla Glinian, którym tenże nadaje wójtostwo Piotrowi Szydeł, przy oznaczenia granic wymienioną jest wś Przegnojów A. g. i z. , t. I, str. 12. B. R. Przegnojówka, potok, prawy dopływ Pełtwi, w górnym biegu zwany Jaktorowski potok, otrzymuje swą nazwę od wsi Przegnojów w pow. przemyślańskim, przyjmuje dopływy Hanaczówkę, Rogowiecki pot. pod Glinianami i Tymkowiecki potok w Laszkach. Wpada do stawu w Połtwi, zlewającego swe wody do Pełtwi, Przegonia al. Foksie, fol. , pow. grójecki, należy do dóbr Nowa Wieś. Przegonina, po rusku Perehonina, wś, pow. gorlicki, w okolicy górskiej i lesistej u zlewiska potoku Skalnego do Przegoniny al. Przegonki, dopływu Sękowy, uchodzącej pod Gorlicami z praw. brzegu do Ropy. Przez wieś wiedzie droga z Bortnego do Małastowa 6 1 klm. , gdzie się łączy z gościńcem z Gorlic do Zborowa Zbóró na Węgrzech. Wznies. 411 mt. npm. Wś otaczają od wschodu Magóry, których lesiste szczyty sięgają do 837 mt. a od zachodu Dziamara i Ostra Góra, 735 mt. We wsi jest drewn. cerkiew, przyłączona do par. gr. katol. w Bortnem, szkoła ludowa, 54 dm. i 281 mk. 275 gr. katol. Rusinów i 6 izraelitów. Obszar większej pos. W. hr. Siemieński wynosi 7 mr. roli, 37 mr. łąk, 23 mr. pastw. i 410 mr. lasu; pos. mn. ma 337 mr. roli, 311 mr. łąk, 476 mr. pastw. i 38 mr. lasu. Gleba iłowata a lasy szpilkowe, przeważnie świerkowe. Założona prawdopodobnie na początku XVI w. , miała P. w r. 1581 sołtystwo i dwa półdworzyszcza wołoskie. Należała do sstwa bieckiego Pawiński, Małopol. , 121. P.

Prz

Przeginia

Przegonina

Przeginia

Przejuszyn

Przegorzałe

Prz

Przejmy

Przejma

Biały

Przejazd

graniczy na płd. wschód z Bortnem a na płn. zachód z Bodakami, na zachód z Draganowem, a na wschód dzielą ją duże lasy i góry od Pielgrzymki. Mac. Przegonka, potok, bierze początek na obszarze wsi Przegonina, w pow. gorlickim. z Magóry małastowskiej i pod Gorlicami wpada do Ropy z praw. brzegu. Zabiera z sobą pot. Sękowę. Przegorzałe, pustkowie, pow. sieradzki, gm. Gruszczyce, par. Wójków, odl od Sieradza 23 w. Przegorzały, wś, pow. krakowski, par. w Zwierzyńcu. Leży na lewym brzegu Wisły, na zachód od Krakowa, między Mogiłą Ko ściuszki, lasem Woli Justowskiej częścią Skał Panieńskich i klasztorem kamedułów na Bie lanach. Stoi tu kilka pięknych willi i domków, fabryka wyrobów glinianych i celniejsze wapniarki. Pos. większa należy w części do ks. Lubomirskich, w części do kolegiaty Wszy stkich Ś Ś. w Krakowie i z tego powodu dzieli się na P. Duchowne 8 dm. , 48 mk. i P. Szla checkie 30 dm. , 192 mk. . W ogóle jest 336 rz. katol. i 4 izrael. Na obszarze więk. pos. stoi 5 dm. , 54 mk. 36 rz. katol. i 18 izrael. . Cały obszar większej własności ma 103 mr. roli, 10 mr. łąk i ogr. , 35 mr. pastw. i 62 mr. lasu; pos. mn. 85 mr. roli, 28 mr. łąk i ogr. i 47 mr. pastw. Za Długosza L. B. , II, 10 by ło w P. 4 łany kmiece zwane zagrodami; każdy zagrodnik płacił 20 groszy, dawał 20 jaj, 2 kapłony, 2 sery i pracował dzień w tygodniu. Na miejscu starego koryta Wisły było jezioro, którego część należała do klasztoru zwierzy nieckiego. część miał Jakub Koniecpolski a dwie tonie stadia pleban W. W. Ś. Ś. na Zwie rzyńcu. Prócz tego miał pleban las z jednej strony Wisły zwany Pasieką a z drugiej stro ny duży las ku Tyńcowi, wreszcie rolę. Kla sztor zwierzyniecki miał tu łan, karczmę, za grody, młyn i praedium. Z części Jakuba Ko niecpolskiego, której obszaru Długosz nie po daje, płacili kmiecie i zagrodnicy dziesięciny wartości 15 grzywien kościołowi Wszystkich świętych. W tej części znajdował się też łan należący do kleryków u św. Michała na Wa welu, z którego płacono im 2 grzywny czyn szu i grzywnę dziesięciny. Według spisu poradlnego z r. 1490 Pawiński, Małop. , 432 płacono pobór z półtora łanu; w r. 1581 ibid. , 39 część szlachecka Glińskiej miała 5 półłanków kmiecych, 14 zagród bez roli i 4 komorn. bez bydła, a część dziekana u Wszystkich świętych 1 zagrodę bez roli i 1 komornika bez bydła. Przez wś prowadzi gościniec z Krako wa 6 1 klm. do Liszek. Mac, Przegroda 1. karczma na obszarze dwor. Korszowa, pow. kołomyjski. 2. P. , część Zawiszni. pow. sokalski. Przegrody, pow. kielecki, gm. i par. Łopuszna. Przegrodź al Przegrodzie, wś włośc. i dobra skarbowe nad jez. Miadzioł, pow. wilejski, w 3 okr. pol, gm. Miadzioł, okr. wiejski Niekazieck, o 14 w. od gminy a 65 w. od Wilejki, ma 15 dm. , 134 mk. katol 66 dusz rewiz. . Kaplica katol par. Miadzioł. Przehibek al Przehybek, przełęcz w Karpatach, w Beskidzie trenczyńsko solskim okrąża jącym dolinę Soły; wznios. 958 mt. Ob. Karpaty t. III, 859. Przehyba 1. przełęcz w Karpatach, w działo dunajeckopopradzkim, na północ od doliny szczawnickiej, wznios. 1195 mt. 2. P. , część pasma górskiego w dziale dunajeckoskol skim, w pow, grzybowskim, na pograniczu Węgier. Wznies. 864 mt. 3. P. , ob. Zawory, Przejazd; os. , pow. kozienicki, gm. i par. Kozienice, ma 6 dm. , 47 mk. , 35 mr. ziemi dwor. , 15 mr. ziemi włośc. PrzejazdBiały, zaśc, pow. mozyrski, w 2 okr. pol petrykowskim, gm. Komarowicze, ma 7 osad. A. Jel Przejma 1. wś włośc, pow. sochaczewski, gm. Iłów, par. Jamno, ma 89 mk. , 362 mr. 2. P. , fol. , pow. tomaszowski, gm. Tarnowatka, par. Krasnobród. 3. P. , pow. szczuczyński, gm. Przestrzele, par. Rajgród. 4. P. , os. , pow. sejneński, gm. i par. Krasnopol, odl od Sejn 13 w. , 1 dm. , 8 mk. , 10 mr. Należała do dóbr Ilgieniki. 5. P. Wielka, P. Mala i P. Niska, pow. maryampolski, gm. Zaboryszki, par. Jeleniewo, odl od Maryampola 21 do 23 w. P. Wielka, wś, ma 18 dm. , 136 mk. ; P. Ma ła U dm. , 90 rak. ; P. Niska 2 dm. , 25 mk. W 1827 r. P. Wielka ma 20 dm. , 116 mk. ; P. Mała 17 dm. , 96 mk. 6. P. Wysoka, wś, i P. , fol, pow. maryampolski, gm. Zaboryszki, par. Puńsk, odl od Maryampola 22 w. , ma 19 dm. , 155 mk. ; we wsi jest jezioro Kozlin. Wcho dziła w skad majoratu Kadaryszki. P. fol ma 1 dm. , 15 mk. W 1827 r. w obu 17 dm. , 141 mk. Br. Ok Przejmy Rządowe, Leśne os. , pow. przasnyski, gm. Jednorożec, par. Przasnysz, odl o 11 w. od Przasnysza, ma urząd leśny, 2 dm. , 14 mk. , 79 mr. roli i 15, 920 mr. obszarów leśnych i nieużytków. Przejuszyn, ob. Przeuszyn, Przeklew, ob. Przyklew, Przekładniki, wś, pow. piński, w 3 okr. pol, gm. Chojno, własność Łapickiego, ma 90 mk. Kś. M. Przekop, pow. sokołowski, gm. Korczew, par. Knychówek. Przekop, przystań i wś pryw. nad rz. Niemnem, pow. lidzki, w 2 okr. pol, o 61 w. od Lidy, przy drodze dereczyńskiej, 10 dm. , 74

Przegonka

Przehyba

Przegonka

Przehibek

Przegorzały

Przegrodź

Przekop

Przekładniki

Przeklew

Przełaje

Przekop

Przekopana

Przekopów

Przekopy

Prz

Przekorka

Przelacz

Przelaski

Przelewice

Przelnica

Przełaj

Przełajka

Przełamanie

Przełamaniec

Przełbice

Przełęcze

Przełęk

Przekop

mk. 1866, przewóz przez rzekę. W pobliżu nad jez. zaśc. pryw. t. n. , 3 dm. , 17 mk. Przekop, ob. Perekop, Przekopana z Przerwą, rus. Perekopanie, wś, pow. przemyski, 4 klm. na wschód od Przemyśla. Od płn. zachodu, płn. i płn. wschodu tworzy granicę San, od płd. wscho du Wiar, dopływ Sanu. Zabudowania wiej skie leżą na płd. wschód, nad Wiarem, na północ od nich przysiołek Przerwa. Własność większa łacin. kapituły przemyskiej ma roli or. 32 mr. , łąk i ogr. 9 mr. ; własność mniejsza roli or. 270 mr. , łąk i ogr. 38 mr. , pastw. 28 mr. , lasu 4 mr. W r. 1880 było 80 dm. , 533 mk, w gminie; 84 rz. katol. , 321 gr. katol. , 128 izrael. 212 Polaków, 321 Rusi nów. Par. rzym. i gr. katol. w Przemyślu. We wsi jest cerkiew. Lu. Dz. Przekopów, fol. do Gołuchowa, pow. pleszewski, o 9 klm. na południewschód od Pleszewa, w nizinie, śród łąk i pastwisk; par. i okr. domin. Gołuchów, poczta w Bogusławin, st. dr. żel. o 12 klm. w Kowalewie pod Pleszewem; 1 dm. , 45 mk. Przekopy Perekopy, uroczysko, pow. grodzieński, w 5 okr. pol. , gm, Jeziory Oziery, o 35 w. od Grodna. Przekopy, ob. Perekopy. Przekora, os. , pow. łęczycki, gm. Poddębice, par. Kałów, odl. od Łęczycy 27 w. , ma 1 dm. , 3 mk. Przekorka, kol. , pow. łęczycki, gm. Poddębice, par. Kałów, odl. od Łęczycy 27 w. , ma 8 dm. , 96 mk. Przelacz, ob. Przełącz, Przelaski al. Przylaski, część Pukowa, pow. rohatyński. Przelewice 1. al. Pieczyska, niem. Prellwitz wś, pow. wałecki, st. p. Czuchowo, par. kat. i ew. Człopa, 1klas. szkoła ew. 2. P. , fol. , tamże, st. p, W. Dzierzno; obie miejscowości razem obejmują 4425 51 magd. mr. , 143 bud. , 44 dm. , 418 mk. , 2 kat. , 416 ew. 1868. P. leżą nad strugą zwaną MuehlenFlies, niedaleko granicy pow. czarnkowskiego. Kś. Fr. Przelnica, wyb. do Kistowa należące, pow. kartuski, st. p. Sulęcin. Przełaj, wś i fol. , pow. jędrzejowski, gm. i par. Mstyczów, odl. 28 w. od Jędrzejowa. W 1827 r. 39 dm. , 219 mk. Dobra Przełaj, których obszar dworski uległ parcelacyi, składały się w 1874 r. z folw. P. i Czepiec, rozl. mr. 1234 fol. P. gr. or. i ogr. mr. 283, łąk mr. 35, lasu mr. 300, wody mr. 1, nieuż. mr. 3, razem mr. 622; bud. z drzewa 12; fol. Czepiec gr. or. i ogr. mr. 284, łąk mr. 25, lasu mr. 300, nieuż. mr. 3, razom mr. 612; bud. z drzewa 4, las nieurządzony, pokłady torfu. Wś P. os. 22, z gr. mr. 161; wś Czepiec os. 15, z gr. mr. 109. W XV w. Przełaja, w par. Mstyczów, własność Stanisława Pliaszy h. Topór, miała 8 łan. kmiec, karczmę z rolą. Dziesięcinę snopową i konopną składano klasztorowi św. Andrzeja w Krakowie. Z jednego łanu składano dziesięcinę parafii w Kossowie Długosz, L. B. , III, 327. Według reg. pob pow. ksiąskiego z r. 1581 wś Przełaja i Czipiecz, w par. Mstyczów, własność Płazy, miała 5 1 2 łan. kmiec. , 3 zagr. bez roli, 2 komor. bez bydła, 3 rzem. Pawiń. , Małop. , 90. Br. Ch. Przełaje, wś zwana mkiem i dobra skarbowe nad Mereczanką, pow. trocki, w 2 okr. pol. , gm. Orany, okr. wiejski Przełaje, przy dawnym trakcie wileńskomereckim, o 9 w. od gminy a 63 w. od Trok, ma 113 dm. , 738 mk. kat. i 52 żyd. w 1864 r. tylko 272 dusz rewiz. . W 1850 r. dobra skarbowe składały się z mczka, 9 wsi i 1 zaśc. i miały 7603 dz. rozległ. Znajduje się tu drewn. kaplica katol. cmentarna, par. Niedzingi, dawniej filia par. Daugi, wzniesiona, podług podania, przez Witolda. W skład okr. wiejskiego wchodzi tylko wś Przełaje. Ststwo niegrodowe przełajskie, w wojew. i pow. trockim, podług spisów podskarbińskich z 1766 r. wraz z Karaliszkami było połączone z sstwem daugoskiem, któro posiadali Michał i Kazimiera Brzostowscy, p. w. ks. lit. , opłacając z nich łącznie kwarty złp. 2368 gr. 27, a hyberny złp. 521. Przełajka, 1313 r. Przelaja, 1532 Przyleyka, wś, pow. bytomski, par. Michałkowice. Leży na granicy królestwa polskiego, nad rz. Brynicą. W 1861 r. było 67 dm. , 576 mk. 35 ew. , 30 żyd. , młyn amerykański od 1847 r. , posługujący się zarazem siłą pary i wody, magazyny zboża i mąki. Obszar wsi wynosił 922 mr. 872 roli ornej i dzielił się między 5 gospodarzy, 12 półgospodarzy, 36 komom. P. wchodziła w skład dóbr Siemianowice. Przełamanie, niwy w płn. wschod. stronie Dachnowa, w pow. cieszanowskim. Przełamaniec, część Głuchowiecy Głuchowca, pow. lwowski. Przełącz al. Przełacz, wś nad pol. Jelitowym, dopł. Łomny, pow. cieszyński, obwód sądowy jabłonkowski, na Szląsku austr. , należy do gm. Łomny. Leży na płn. pochyłości Murzynko wego, góry wznoszącej się na 969 mt. w granicznym grzbiecie Beskidu jabłonkowskiego. Wś ma 32 dm. , 230 mk. , 228 rz. kat. , 1 prot. , 220 Polaków, 10 Czechoszlązaków w 1880 r. ; st. poczt. w Jabłonkowie, szkoła ludowa 1klas. w miejscu. Br O, Priełączka Mała, ob. Hińczowe Stawy, Przełbice, ob. Przyłbice, Przełęcze, ob. Liliowe, Lodowy, Polska Przełęcz, Przehyba, Zawory, Zawrot a głównie Tatry, Przełęk, ob. Przyłęk. Przełęk 1. Wielkie wś i dobra ryc na pol. prus. Mazurach, pow. niborski, nad Nidą, tuż

Przełomka

Przełom

Przemęczany

Przemęczanki

Przedmieście

Przemęckie

Przemęcki

Przemanków

Przełomy

Przełęskie

przy granicy król. polskiego, po prawej stronie traktu z Działdowa do Lidzbarku, 7 klm na płd. od st. p. Płośnicy. 2. P. Mały, wś kośc. , tamże, odl. 1 1 2 klm. od pierwszej na płd. zachód. Jestto zdawna polska osada, posiada kościół katol, filią par. Łęck ob. i szkołę katol Luder z Brunświku, komtur dzierzgonski, nadaje Klausowi z Zielenia Selen i Walterowi z Zgniłego Błota pod Brodnicą, Vulinbruch 42 włók, położonych między dobrami Gródki i Łęck nad Nidą, z obowiązkiem 2 ch służb w lekkiej zbroi, do jakich pan Piotr z Leszcza i jego przyjaciele są obowiązani. Dan w Dąbrowie r. 1328 podczas Wielkiejnocy. Po pokoju toruńskim stracili w skutek napadu Polaków Szymon 1 a panicz Hanusz 4 konie; tamże mieszkali jeszcze panicz Hunt, Piotr Wayner, Mikołaj Wayner, karczmarz, Jakub Łatkowicz i Herman, którzy szkody powyższe poświadczyli. Ad. N, Przdełęskie, okolica szlach. , pow. lidzki, w, 4 okr. pol, gm. i okr. wiejski Zabłoć, o 3 w. od gminy, 48 w. od Lidy a 19 w. od Wasiiiszek, ma 3 dm. , 22 mk. kat. 11 dusz rew. jednodworców; należy do dóbr skarbowych Wasiliszki. Przełom Perełom, wś i dobra na prawym brz. Niemna, pow. grodzieński, w 1 okr. pol, gm. Hoża, o 24 w. od Grodna, Kaplica katol par. Hoża. W XIV w. był tu zameczek dre wniany, zbudowany przez Litwinów dla obro ny pogranicznych powiatów od napaści krzy żaków, zwany przez Wiganda Perla. W 1378 r. Teodoryk Eltner, komtur z Balgi, przysław szy podjazdy swe aż pod ten zamek, stoczył bitwę z załogą litewską na moście i spalił podzamcze. Za czasów Rzpltej wś ta stano wiła ststwo niegrodowe przełomskie, w wojew. trockiem, pow. grodzieńskim, które podług spi sów podskarbińskich z 1569 r. zaliczało się do dóbr stołu królewskiego. Podług konstytucyi sejmowych z lat 1662, 1670, 1672, 1679 było w ciągiem posiadaniu egzulantów smoleńskich i starodubińskich; nareszcie na sejmie z roku 1773 75 stany Rzpltej ststwo to w myśl uchwał z r. 1669 i 1772 na dziedziczne dobra dla tychże egzulantów przemieniły. Porów. Perełom. J. Krz. Przełomka, wś, pow. suwalski, gm. Pawłówa, par. Przerośl, odl od Suwałk 20 w. , ma 17 dm. , 217 mk. W 1827 r. było 13 dm. , 106 mk. Przełomszczyzna, wś, pow. kalwaryjski, gm. Kirsna, par. Simno, odl. od Kalwaryi 32 w. , ma 30 dm. , 105 mk. Przełomy Perełomy, straż leśna, pow. kobryński, w 2 okr. pol, gm. Oziaty, o 24 w. od Kobrynia. Przełowskie, część Berezowicy Wielkiej, pow. tarnopolski. Przemanków al Przemęków, ob. Przemyków. Przemęcki Folwark, niem. Primentsdorf, pow. babimoski, tuż pod Przemętem, wchodzi w skład okr. domin. Zaborowo; ma 5 dm. i 91 mk. Przemęckie Przedmieście, dawniej Świętopietrze, niem. Primentsdorf, wś i okr. wiejski, pow. babimoski, tuż pod Przemętem, ma 68 dm. , 431 mk. W skład okr. wchodzi folwark proboszczowski Biała Góra 3 dm. i 51 mk. ; cały okr. ma 71 dm. , 482 mk. 475 kat, 7 prot. . Przemęczanki, w XV w. Przemęczany minor, wś i folw. , pow. miechowski, gm. Łętkowice, par. Zielenice. Co do przeszłości par. Przemęczany. Według reg. pob. pow. proszowskiego z r. 1581 wś Przimęczanki, własność klaszt. staniątkowskiego, miała 1 4 łan. km. , 4 zagr. z rolą, 3 kom. bez bydła, 1 rzemieśl, 1 duda, i czynsz. Pawiński, Małop. , 25. W 1874 fol P. , oddzielony od dóbr Przemenczany, rozl mr. 393 gr. or. i ogr. mr. 312, łąk mr. 13, pastw. mr. 19, lasu mr. 26, nieuż. mr. 23; bud. z drzewa 11; płodozmian 10 polowy; wś P. os. 19, z gr. mr. 134. Przemęczany, w dok. z 1242 r. Permutani, 1253 Premanzanj, 1581 Przimęczani, wś i fol, pow. miechowski, gm. Łętkowice, par. Zielenice, odl 14 w. od Miechowa. Istniała tu fabryka narzędzi rolniczych, zamknięta w 1876 r. Posługiwała się siłą rąk i przerabiała żelazo sprowadzane z Blizina. W 1827 r. P. miały 51 dm. , 277 mk. Jest to dawna osada, którą wymienia dokument z 1242 r. , w jakim Konrad ks. krakowski, łęczycki i mazowiecki, potwierdza nadania klasztorowi w Staniątkach. Klasztorowi zaś nadał tę wieś Klemens, kaszt. krakowski. W akcie przyjęcia klasztoru pod opiekę stolicy apostolskiej z 1253 r. nazwano wieś Premanzanj. Kod. dypl Muczk. i Rzysz. I, 80 mylnie objaśnia Przedmoszczauy z aktu uposażenia klarysek w Zawichoście jako Przemęczany. W XV w. obok wsi pierwotnej powstaje obszerny folwark klasztorny, dzisiejsze Przcmęczanki, zaś sama wieś, zwana Przemanczany major, ma 15 łanów kmiec. , 2 karczmy z rolą i ogrodami, młyn z rolą. Dziesięciny z całego obszaru pobierają kolejno trzy prebendy katedry krakowskiej Więckowska, Bosutowska i Żyrawska. Żyrawska bierze kolejno jednego roku z oziminy, drugiego z jarych zbóż z tego samego pola, dwie inne dzielą się pozostałą dziesięciną w stale oznaczonym stosunku. Konopną bierze wyłącznie preben. Bosutowska. Na obszarze folwarku klasztornego w Przemenczankach było trzy polowe gospodarstwo a także siedziało 7 zagr. , dających dziesięcinę klasztorowi, i karczma z rolą, dająca dziesięcinę pre

Przdełęskie

Przełomszczyzna

Przemęt

bendom krakowskim Długosz, L. B. , II 80, 81. Według reg. pob, pow. proszowskiego z r. 1581 wś Przemęczani, własność klasztoru staniątkowskiego, miała 8 łan. km. , 1 zagr. czyn. , 3 kom. z byd. , 6 kom. bez byd. , 1 4 łanu karczm. Pawiński, Małop. , 25. W 1885 r. dobra P. składały się z folw. F. , Podgórze i Janów al. Góry, rozl. mr. 960 gr. or. i ogr. mr. 692, łąk mr. 71, past. mr. 29, lasu mr. 126, nieuż. mr 42; bud. mur. 2, z drzewa 18; wś P. os. 28, z gr. mr. 147. Br. Ch. Przemęt 1. niem. Priment, wś kośc. i okr. wiejski, pow. babimoski, dekan. Szmigielski, o 13 klm. na południewschód od Wielichowa; , nad płn. kończyną jez. Brenno, w nizinach obrzańskich, wśród przetrzebionych lasów bukowych i dębowych, ma 38 dm. , gorzelnię i 453 mk. Czysty doch. grunt. z ha 9 mrk; par. i poczta w miejscu, st. dr. żel. w Wolsztynie o 16 klm. i Wschowie o 25 klm. P. był czołem opola jeszcze w r. 1416; w skład opola tego wchodziły następujące osady Koszanów, Glińsko, Nietążkowo, Robaczyn, Radomicko, Mórownica, Popowo niemieckie, Biskupice, Sikorzyn, Sokołowo, Reńsko Rącko, Ziemin, Górsko, Starkowo, Wijewo, Kaszczor Stary Klasztor, Mochy, Bukowiec i Polodowo Liber terrestr. Costens. Miastem jest około 1140 r. , stolicą ziemi przemęckiej w r. 1210, a następnie kasztelanią i siedzibą oo. cystersów. Około r. 1140 Wisława darowała klasztorowi lubińskiemu posiadłość swoją in ipsa civitate Prenrut Zeissberg, Kl. Gesch. Pol. , 12; w r. 1210 Władysław Odonicz nadał Winemarowi, opatowi porteńskiemu, różne włości ob. t. VIII, 666 dla założenia klasztoru cystersów w ziemi przemęckiej. Zamiar ten dojrzał dopiero w r, 1278, w tym bowiem czasie stanął klasztor w pobliskiem Wieleniu. W r. 1242, gdy panowie wielkopolscy sprzykrzyli sobie rządy Bolesława Łysego, odzyskali przemocą zamek przemęcki i oddali go Bolesławowi i Przemysławowi, synom Władysława Odonicza. Pierwszym kasztelanem, stwierdzonym dyplomatami, był Przedpełko w r. 1244; po nim nastąpił Wojciech r. 1245, Beniamin r. 1257 1261, Czechosław r. 1265, Bodzanta r. 1277 1281, Wincenty r. 1326, Bodzanta r. 1355 1362, Przybysław z Gryżyny r. 1370 2, Jan z Jezierzyc i Paruszewa r. 1388, Sędziwój Gałązka r. 1397, Rafał z Leszna r. 1450, Hieronim Rozdrażewski r. 1513, Sędziwój Czamkowski r. 1539; Stanisław Łaski r. 1541, Piotr Potulicki r. 1576, Roszkowski r. 1578, Jan Nałęcz Morawski 1716, Krzysztof Nowina Mielżyński 1721, Adam Łodzia Poniński r. 1721 2, Mikołaj Abdank Skoraszewski 1729, Konstanty Rogala Marszewski 1737, Jan Abdank Tworzyański 1764, Rafał Wczele Gurowski 1781 i Adam Słownik Geograficzny Tom IX. Zeszyt 98. Szreniawa Kwilecki, mianowany w 1781 r. Przy podziale Wielkopolski w r. 1247 dostało się Bolesławowi księstwo kaliskie czyli obszar kraju od Prosny ku zachodowi aż do Przemętu, a ztąd do Obry, jeziora Sepno i ujścia Mosinki do Warty. Między r. 1261 i 1312 istniał powiat districtus przemęcki; w r. 1281 występuje pleban, a w r. 1311 wójt miejscowy. W r. 1395 król Władysław zastawił miasto i zamek przemęcki z wsiami Błotnica, Radomirz, Sączkowo i Zaborów braciom Gryżyńskim z Gryżyny za 600 grzywien, w roku zaś 1408 1409 darował cystersom wieleńskim zamek i miasto P. z przyległościami, ażeby ich nakłonić do przeniesienia klasztoru swego z Wielenia do P. Papież Jan XXIII potwierdził w r. 1410 ten przywilej. P. miał swego burmistrza i ławników; w r. 1458 dostawił 2 żołnierzy pieszych na wyprawę malborską; gdy zakonnicy przenieśli się do P. nie dopuszczano żydów do miasta. W r. 1482 powierzył król Kazimierz Janowi Sapieńskiemu stacyą królewską w dobrach klasztoru prze męckiego; r. 1580 było w mieście i na przedmieściu Świętopietrzu 7 łanów osiadłych, 2 zagr. , 2 komom. , 4 osad. i 8 rzem. W mieście odbywały się 3 jarmarki doroczne. Przy końcu zeszłego wieku było tu 38 dm. i 252 mk. , między którymi jeden organista, 5 muzyk. , 3 szynk. i 20 rzem. ; miasto utrzymywało stróża nocnego; z dniem 1 czerwca 1797 utraciło swe prawa miejskie. Cystersi wieleńscy objęli w r. 1411 kościół św. Piotra i Pawła, stojący na przedmieściu, które dawniej zwano Świętopietrzem, a w kwietniu r. 1420, za rządów opata Tomasza, przenieśli się do P. Wspomniany opat jest ostatnim wieleńskim i pierwszym przemęckim opatem; po nim nastąpił Jan w r. 1422, Piotr r. 1440, Andrzej r. 1443, Mikołaj r. 1492, Szymon z Kluczewa r. 1518, Maciej r. 1533, Andrzej r. 1542, Błażej ok. r. 1545, Stefan Siemieński r. 1554, Jan Węgorzewski r. 1561, Stanisław Ostrowski r. 1587, Jakub Brzeżnicki r. 1597, Zygmunt Suliński, Krzysztof Karśnicki Charnicki ok. r. 1607, Adam Nowodworski r. 1610, Andrzej Leszczyński, Mikołaj Dunin Suligowski, Mikołaj Żegocki ok. r. 1689, Robert Zbarski ok. r. 1690 i Hieronim Turno ok. r. 1758. Klasztor wieleński zostawał w stosunku zależności do klasztoru paradyskiego przed przeniesieniem go do P. Zakonnikami byli pierwotnie sami Niemcy; ostatni opaci byli komondataryjni. Gmach klasztorny z cegły palonej stanął w r. 1604 w miejscu dawnego, a gdy spłonął r. 1742, odnowił go w r. 1758 opat Turno. O pierwotnem uposażeniu klasztoru ob. Wieleń. Około r. 1566 zastawione były Janowi Hersztopskiemu wsie klasztorne Radomirz z Guździną, Górsko i Starkowo; około 1650 r. składał się 10

Przemęt

majątek klasztoru przemęckiego z następujących dóbr a Błotnica, Ciosaniec, Kaszczor, Łupica, Mochy, Obrzysko, Przemęt, Przysieka, Szreniawa Sieniawa i Zbiersko; b Buchwałd na płn. od Wschowy, Górsko, Osłonin, Poladowo, Radomirz, Starkowo i Wieleń. Przy schyłku zeszłego wieku należały do opatów Bło tnica, Brzeziny, Frydrychowo, Kaszczor, Łupi ca, Mochy, Przemęt z przedmieściem i Przysieka, a do klasztoru Bruchvorwerk, Buchwald, Cio saniec, Droniki, Górsko, Kronkretscham, Nowa Nędza, Nowa Wieś, Olejnica, Osłonin, Polado wo, Radomirz, Szreniawa, Starkowo, Targowi sko i Zaborów. Rząd pruski znosząc kla sztory, część dóbr Przemęt, Frydrychowo, Kaszczor, Łupicę i Mochy sprzedał hr. Kaizerlingowi, zasłużonemu przy okupacyi Prus Zachodnich w r. 1772. Kościół p. w. św. Pio tra i Pawła istniał w P. przed r. 1281. Odda ny cystersom wieleńskim w 1411 a następnie w 1449 r. wcielony do klasztoru. Gdy uległ zniszczeniu, przeniesiono w 1600 r. nabożeń stwo parafialne do kościoła św. Andrzeja; w miejscu zaś jego stanął w r. 1650 staraniem Bartłomieja Andrzejowicza i Jakuba Wojtynowicza nowy kościół z cegły palonej; w r. 1775 odnowił go ks. Stefan Szukalski. Kościół pa rafialny p. w. św. Andrzeja stanął w r. 1605 w rynku miasta; poświęcony r. 1618 przez Adama Nowodworskiego, bisk. poznańskiego, spłonął r. 1742; w miejsce jego wystawiono nowy kościół z drzewa. Księgi kościelne za czynają się od 1742 r. Parafia przemęcka liczy 5952 dusz; w skład jej wchodzą Błotnica, Górsko, Kluczewo, Nowawieś, Olejnica, Perkowo, Przemęt z przedmieściem i leśnictwem, Radomirz, Siekówko, Siekowo, Starkowo i Za borów. W r. 1580 składały ją Błotnica, Boszkowo, Ciosaniec, Górsko, Kaszczor, Klucze wo, Łupica, Mochy, Osłonin, Przemęt z Swię topietrzem, Radomirz, Sączkowo, Siekówko, Siekowo, Szreniawa, Starkowo, Wieleń i Wi jewo; do par. należała kaplica w Siekowie. Kościół klasztorny przyozdobiony w r. 1604 kosztem opata Jakuba Brzeźnickiego i na nowo stawiany w r. 1690, pogorzał w r. 1742; opat Turno odnowił go w r. 1758, pokrył miedzią i zapisał klasztorowi 20, 000 złp. ; wieża kościel na jest 50 mt. wysoka. Szkoła istniała w P. około 1685 r. a szpital, uposażony legatem Andrzeja Zbijewskiego, między r. 1610 a 1685. Pod P. znajdują się t. zw. okopy szwedzkie; na łąkach przedmieścia wykopano karbowany węborek z bronzu z żelazną pokrywką, w któ rym znaleziono różne drobne przedmioty z bronzu i siekierkę żelazną. W skład okręgu wiejskiego wchodzi wś Perkowo, 28 dm. i 290 mk; cały okrąg ma 76 dm. i 643 mk. , t. j. 601 katol, 36 Prot. i 6 żydów. E. Cal. Przemiany, folw. pryw. , pow. dzisieński, w 2 okr. pol, o 32 w. od Dzisny, 1 dm. , 18 mk. kat. Przemiarowo, wś nad rz. Pełtew, pow. pułtuski, gm. Kleszewo, par. Pułtusk. Należała do bisk. płockich, istniała jeszcze przed 1203 r. ob. t. VIII, 664. W 1827 r. było 21 dm. , 155 mk. Obecnie ma 43 os. i 885 mr. Wchodziła w skład dóbr Górki. Przemiłów, wś nad rz. Grabią, pow. łaski, gm. Wola Wężykowa, par. Marzeniu, składa się z dwóch części P. lit. A. ma 17 dm. , 101 mk, 234 mr. ziemi włośc; lit. B. ma 10 dm. , 76 mk. , 116 mr. Folw. ton wchodził w skład dóbr Grabia. Według Lib. Ben. Łaskiego I, 483 dawał dziesięcinę pleb. w Gnieźnie, zaś plebanowi w Marzeninie tylko kolędę. Reg. pobor. pow. Szadkowskiego z r. 1552 1553 podają we wsi Przemielów w par. Marzeniu w części Mateusza 1 osad. , 1 2 łan. Część Jana 1 osad. Pawiński, Wielk. , II, 241. Przemiwółki, rus. Peremyłki, wś, pow. żółkiewski, 8, 5 klm, na płd. wschód od Żółkwi, 4 klm. na ptu. zach. od sądu pow, , urz. poczt. i tel. , st. kol. lwowskobełzeckiej tomaszowskiej w Kulikowie. Na płn. leży Smereków, na płn. wschód Przedrzymiechy Wielkie, na wschód Mohylany, na płd. Kulików, na płd. Mierzwica, na zach. Wiesonberg. Zabudowania wiejskie leżą na płd. zach. Zach. część przebiega gościniec lwowskożółkiewski. Własn. wiek. Maksymiliana Bogdanowicza ma roli or. 106, łąk i ogr. 56; wł. mu. roli or. 219, łąk i ogr. 47, pastw. 8 mr. W r. 1880 było 43 dm. , 280 mk. w gminie, 1 dna. , 12 mk. na obsz. dwor. ; 258 rzym. kat. , 20 gr. kat. , 14 izrael. ; 278 Polaków, 14 Niemców. Par. rzym. kat. w Kulikowie, gr. kat. w Smerekowie. Przyjaciel domowy z r. 1865 str. 134 podaje następującą wiadomość, , W ogrodzie przy dworze między kilkoma starymi topolami nadwiślańskimi, znajduje się jedna olbrzymiej wielkości, o której wśród ludu następująca utrzymuje się trądycya Na początku obecnego wieku żył we wsi stary wieśniak, który opowiadał, iż ojciec jego w młodości swojej widział Jana Sobieskiego, który jadąc z Żółkwi do Lwowa Przemiwółki należały wtedy do Żółkwi odpoczywał z kilku dworzanami pod tą już wówczas okazałą i cienistą topolą. W r. 1864 uszkodziła gwałtowna burza nieco to drzewo, złamała z niego wielki konar, z którego było 5 sągów drzewa na opał. Lu. Dz. Przemoszczanica, wś nad rz. Ładawą, dopł. Dniestru, pow. mohylowski, gm. Maryanówka, par. kat. Snitków, st. poczt. Kuryłowce, o 20 w. od Baru, ma 93 osad, ziemi włośc. 590 dzies. , dworskiej 821 dzies. Cerkiew p. w. św. Dymitra, wzniesiona w 1860 r. i uposażona 38 dzies, ziemi, ma 790 parafian. Wieś ta należała niegdyś do sstwa barskiego, osadzona

Przemoszczanica

Przemiwółki

Przemiłów

Przemiarowo

Przemiany

Przemiarowo

Przemykow

była przez Mytków na gruntach wsi Wereszczatyniec histracya Humieckiego z 1615 r. . W ostatnich czasach Paszkowscy sprzedali ją gen. Luedersowi. Dr. M. Przemsza 1. Biała, ob. Biała Przemsza, 2. P. Czarna, u Długosza Przemscha, rzeka, bierze początek z północnej pochyłości olkuskiego płaskowzgórza, o 3 w. na północ od Ogrodzieńca, pod wsią Bzowem, w pobliżu źródeł Warty. Średnie wznies. okolicy dochodzi 1400 stóp a w pobliżu Bzowa, w stronie płn. wschodniej wznosi się wzgórze do 1582 stop. Przybrawszy kierunek zachodni płynie P. koło folw. Jordanówki, po za którym wchodzi w lesisty piaszczysty obszar na północ od wsi Rokitna w pow. będzińskim i tu łączy się z kilku strumieniami, prowadzącymi wody ze stoków zachodnich wyżyny między Ogrodzieńcem a Bzowem i wody lasów rokitniańskich. Podążając w kierunku zach. , zach. płn. dochodzi do Turza, tu przyjmuje z lew. brzegu rzeczkę Masłoninę i skręca na płn. O kilka wiorst na płd. od Turzy skręca ku zachodowi i dąży doliną wyżłobioną przez wody spływające tak z północnych stoków centralnego terasu wyżyny, jaki z pochylającego się ku południowi obszaru płn. części powiatu. Płynie przez Porębę Mrzygłodzką, Dziechciarze, Krzemiędzę, mając z prawej strony bezleśny, piaszczysty a z lewej przeważnie lesisty obszar. Łysa Góra, wznosząca się nad brzegiem rzeki między Krzemiędzą a Siewierzem, sięga tylko 1120 st. n. p. m. Przyjąwszy z praw. brzegu dość znaczny dopływ strumieni z pod Niwki, Żelisławic i Pinczyc Mapa sztabu gen. XXI C zwie dopływ z pod Pinczyc, Biała Przemsza a z lew. brzegu poniżej Siewierza rz. Mitręgę, skręca ku południowi, pomiędzy wspomnianą Łysą Górą z lewego a wsią Piwonią z praw. brzegu. Za Siewierzem przybiera zachodni i płd. zachodni kierunek, tworzy liczne zakręty, wymijając wynioślejsze obszary wyżyny, sięgającej tu do 1000 st. miejscami. Pod Przeczycami rozszerza się dolina rzeki, która aż do wsi Łagisz przybiera kierunek południowy, Między Wojkowicami, Ząbkowicami i Łagiszą dolina P. rozszerza się w lesisty i podmokły obszar, z którego wody z części wschodniej prowadzi do P. rzeczka Trzebyczka, uchodząca z lew. brzegu poniżej Przeczowa i Bogorya, uchodząca pod Gzichowem. Te dwie rzeczki płynące niemal równolegle i uchodzące w trzywiorstowej odległości, wytwarzały na lewym brzegu Przemszy obszar błotny między Przeczowem, Piekłem, Gołonogiem, Dąbrową. Od Łagisza P. skręca ku zachodowi, dosięga Będzina i podąża ku południowi doliną, którą przeprowadzono linią dr. żel. warsz. wied. odnoga do Sosnowic. Trzy razy przerzyna tor kolejowy, raz na głównej linii pod Sielcami a dwa razy na odnogach fabrycznych. Na południe od Sielc dosięga granicy od Szlązka Pruskiego, płynie koło Modrzejowa, tworząc na przestrzeni około 6 w. linią graniczną i na południe od Niwki przyjmuje z lew. brzegu Białą Przemszę w punkcie zbiegu granic król. polskiego, Galicyi i Szlązka, następnie płynie granicą Galicyi i Szlązka Pruskiego i pod Go rzowem pow. chrzanowski, niedaleko Oświę cimia, wpada do Wisły z lew. brzegu. W Galicyi przyjmuje drobne dopływy Katowicką Wodę od Katowic, Wąwolnicę, Ponikwicz i Smierdzionkę. Długość biegu w obrębie króle stwa wynosi około 56 w. a na granicy Galicyi 22 w. 23, 25 klm. . W 1818 r. zamierzano uspławnić część od Będzina do ujścia Białej Przemszy. Na trzech ostatnich milach spławia ją na P. w Galicyi drzewo i węgiel kamienny, opis P. podał też Wolski Dzien. Powsz. , 1862, No 98. Br. Ch. Przemykow, 1322 r. Primancov, u Długosza Przemankow, wś i folw. nad Wisłą, niedaleko ujścia Nidzicy, pow. pińczowski, gm. Filipowice, par. Przemyków. Leży na prawo od traktu z Koszyc do Korczyna, odl. 40 w. od Pińczowa. Posiada kościół par. murowany, szkołę początkową, dom przytułku dla kalek i starców, 89 osad. W 1827 r. było 86 dm. , 528 mk. W 1886 r. folw. P. rozl. mr. 894 gr. or. i ogr. mr. 567, łąk mr. 41, past. mr. 206, lasu mr. 20, nieuż. mr, 60; bud. mur. 4, z drzewa 19; wś P. os. 89, z gr. mr. 393; wś Piotrowice os. 64, z gr. mr. 222. P. par. , dek. pińczowski, 1556 dusz. P. był wsią królewską. W pierwszej połowie XIII w. któryś z książąt krakowskich oddał ją Jazdonowi h. Półkoza, kanclerzowi książęcemu. Synem jego był głośny Paweł z Przemankowa, obrany po śmierci Prandoty biskupem krakowskim w r. 1266. Długosz w opowieści panowania Bolesława Wstydliwego przedstawia w czarnych barwach czyny Pawła jako biskupa i przywódzcy opozycyi przeciw książęcym rządom o Pawle z P. wydał A. Przezdziecki rozprawkę w 1851 r. w Warszawie. Kościół i parafia powstały w P. zapewne już w XIII w. Na wyroku bisk. Nankera w sprawie między Władysławem Łokietkiem a klasztorem sądeckim, wydanym 1322, r. podpisał się jako świadek Venceslaus rector ecclesie Primancoviensi Kod. Małop. , II, 252, 253. Był to zapewne kościół drewniany. W XV w. P. , wś królewska, ma kościół murowany p. w. św. Katarzyny, fundacyi Stanisława Reja z Kobylnik, kanon. krak. Władysław Jagiełło nadał plebanowi magister Szczekno łan roli, z obowiązkiem odprawiania mszy za dusze Władysława i królowej Jadwigi. Folw. królewski, łany kmiece, karczmy i zagrodnicy dawali dziesięcinę plebanowi, wartości do 20 grzyw. Dłu

Przemsza

Przemsza

gosz, L. B. , II, 149. Według reg. pob. pow. proszowskiego we wsi Przimęków część Mie leckiego miała 9 1 2 łan. km. , 11 zagr. z rolą, 2 kom. z byd. , 2 kom. bez byd. , 1 roli sołty siej A. Pawiński, Małop. , str. 10, 443. Przemękowskie starostwo niegrodowe, w pow. pro szowskim, a po części w pow. wiślickim, podług metryki koronnej obejmowało w 1676 r. wsie Przemęków z Wolą Przemękowską, Piotrowi ce, Ławy, łan Łabiński, 1 2 łana Krzyszkowskiego i trzy kolonie. W r. 1771 posiadali je Hieronim Wielopolski, koniuszy koronny, z małżonką Urszula z Potockich, i opłacali kwarty złp. 3, 144 gr. 25, a hyberny złp. 787 gr. 10. Dykcyonarz geogr. Echarda nazywa P, miastem. Br. Ch. Przemykowata, grupa domów w Pasiecznej, pow, nadworniański. Przemykowska Wola, wś na praw. brz. Wisły, pow. brzeski, ob. Wola Przemykowska, Przemyska, potok w pow. nadworniańskim, uprowadza wody z obszaru wsi Łuh do Prutu z lew. brzegu. Dopływem P. jest pot. Mała rzeczka. Przemyskołupkowska dr. żel, łączy Przemyśl z Łupkowem i jest częścią drogi żelaznej węgierskogalicyjskiej. Kolej ta idzie od Przemyśla naprzód w górę dolinami Wiaru i wpadającej doń Wyrwy aż do Dobromila. Dworzec w Przemyślu 191 mt. n, p. m. , w Dobromilu 276 mt. , w Chyrowie 328 mt. , przechodzi w dolinę Strwiąża, którą idzie aż do Ustrzyk, 451 mt. W Ustyanowej, 488 mt. , przekracza dział wodny pomiędzy Strwiążem a Sanem. W Glinnem koło Liska idzie głębokim przekopem, a w Łukawicy schodzi w dolinę Sanu, z której wkrótce wstępuje w dolinę Osławy, a dalej potoków do tejże uchodzących, ciągle się podnosząc. Dworzec w Zagórzu 298 mt. , w Szczawnem 391 mt. , w Komańczy 458 mt. Pominąwszy Łupków, 593 mt. , wspina się jeszcze do 603 mt. i na tej wysokości przechodzi tunelem, leżącym około 37 mt. pod powierzchnią ziemi, główny działowy grzbiet Beskidu i granicę węgierską. Przemyśl 1. folw. pow. dzisieński, w 2 okr. pol. gm. Ihumenowo, okr. wiejski Łońsk, własność Rutkiewiczów. Dawniej należał do dóbr Szarkowszczyzna, Łopacińskich. 2 P. , łotew. Premysli, wś, pow. rzeżycki, w 3 okr. pol. do spraw włośc, w 1863 W 301 dusz rewiz. ; posiada kaplicę katol. , par. Bukmujża. Własność sukc. Józefa Kułakowskiego. Należała niegdyś do dóbr dagdzieńskich Hylzenów. Przemyśl, rus. Peremyszl, w dok, Prymsl, Premislia, Peremisl, Premysl, Przemislia, miasto powiat. i stolica dwóch biskupów katolickich, dawna stolica księstwa przemyskiego, a później główne miasto ziemi przemyskiej. Położenie. Miasto leży między 49 45 a 49 48 30 płn. szer. i 40 24 30 a 40 29 40 wsch. dłg. od Ferro. Na północ znajdują się Ujkowice i Żurawica, na wschód Buszkowice, Wilcza, Przekopana i Krowniki, na płd. wschód Sielec, Bakończyce i Nehrybka, na płd. Pikulice, na płd. zach. Kruhel Mały; , na zach. Prałkowce, Ostrów i Kuńkowce. Środkiem obszaru płynie San od płd. zach. na płn. wschod. Granicy wschodniej dotyka na małej przestrzeni od Krownik dopływ Sanu Wiar, płynący od płd. z Krownik. Wzdłuż granicy zachodniej od Kuńkowiec płynie mały dopływ Sanu. Na praw. brzegu Sanu, tuż nad rzeką, rozłożyło się miasto na niewyniosłem wzgórzu. W płd. zachodniej stronie obszaru leży przedmieście Podzamcze z częściami Cybulanka i Krzemieniska. W stronie południowej leży przedmieście Podgórze Pidhirie, w stronie płd. wsch. i wschodniej Lwowskie przedm. z częściami Błahowiszczenie Przedm. Błahowiszczeńskie, Forszterówka, Garbacze, Mnisze, Podskale, Wodna i Władycze. Władyczem zwie się płd. wschodnia część obszaru miejskiego, śród której stała katedra obrządku greckiego. Płac dokoła cerkwi był z początku wolny. W 1550 r. otrzymał bisk. Antoni Radyłowski od Zygmunta Augusta przywilej na zabudowanie placu pod warunkiem, że otoczy go od wschodu murem. Biskup plac zabudował domami, w których osadził kler, swoją służbę i rękodzielników. Zostawali oni pod biskupią jurysdykcyą. Na lew. brzegu Sanu leży przedm. Zasanie z częściami Białoczyna, Kazanów, grupą chat Bąki i najdalej na płn. zach. wysuniętą częścią Lipowica al. Lipowice. Przedmieścia leżące na lew. brzegu Sanu łączy z miastem most, który istniał już w r. 1554 Zubrzycki, Kronika Lwowa, Lwów 1844, str. 175. Starożytny most przemyski była to, jak mniema Hauser Monografia Przemyśla, str. 153, szeroka kładka z desek ułożonych na palach, którą wezbrana woda często zabierała. W drugiej polowie XVIII w. mostu nie było i utrzymywano komunikacyą z drugim brzegiem za pomocą promu. Za czasów austryackich 1777 do 1779 wybudowano kosztem rządu stały most drewniany w miejscu, gdzie jest obecny. Most ten, 80 sążni długi, spoczywał na trzech kamiennych filarach, był dachem pokryty, kosztował 80, 000 złr. Dnia 19 lipca 1845 r. podczas powodzi przyniosła woda wielką ilość galarów, które swym naporem zrujnowały most. Tegoż roku jeszcze zbudowano poniżej dawnego most prowizoryczny, który zastąpiono w 1865 r. mostem obecnie istniejącym. Drugi kolejowy most, ukończony w r. 1859, zbudowany z żelaza według systemu Schilffkorna, spoczywa na 9 filarach i 2 przyczółkach z kamienia cioso

Przemysko

Przemykowata

Przemykowska

Przemykowata

Przemyśl

wego. Mimo silnej konstrukcyi nie oparł się od prądowi wezbranego Sanu w dniach 10 i 11 lipca 1867 r. Wzburzono fale podmuliły przyczółek i pierwszy filar, przez co pochyliły południową część mostu. Spowodowało to odbudowę mostu. Kryty most nad Wiarem, postawiony w latach 1777 do 1779, istnieje dotąd. Co do malowniczości położenia jest P. jednem z najpiękniejszych miast Galicyi. Najokazalej przedstawia się z gościńca wiodącego do Węgier. Głównym punktem panoramy miasta jest góra Zamkowa al. Capia, pokryta drzewami ze szczątkami zamku. Na południe wznosi się wzgórze Zniesienie do 356 mt. znak triang. . Na granicy półn. w Lipowicach dochodzi wzgórze 348 mt. wys. Na Zasaniuj na polu zwanem Babinie, należącem do klasztoru benedyktynek, wznosi się kopiec Babiniec. Z góry Zamkowej malowniczo przedstawia się miasto, rozrzucone na pochyłościach wzgórzy, strzelające wieżami mnogich świątyń, ujęte w ramy ogrodów przedmiejskich, na tle szeroko rozpostartej doliny Sanu. Od południa zamykają krajobraz siniejące w oddali szczyty Beskidu. Miasto wraz z przedmieściami obejmuje przestrzeni 2867 mr. i 701 sążni kwadr. Geologiczny układ. Obszar miasta i najbliższej okolicy składa się orograficznie z grzbietów i stoków dwu do brzegu karpackiego należących pagórów Kruhelskiego od wsi Kruhel Wielki i Mały i Lipowieckiego od Lipowiec, tudzież z niziny, w części między nimi, w części zaś na wschód od nich rozłożonej, obejmującej dolinę Sanu i dopływu tegoż Wiaru. W skład wspomnionych pagórów wchodzi A wapień wieku wyższojurajskiego ogniwa stramberskiego, w masie ledwie na powierzchnię się wydobywającej osobliwie nad Kruhlem Wielkim, zresztą o nieznanych rozmiarach i tylko domniemywanym kształcie rafowym. Odosobniona ta masa wapniowa stanowi wschodnie przedłużenie północnego ciągu karpackich raf jurajskich, do którego należą w Galicyi zachodniej skały wapniowe występujące koło Inwałdu, niedaleko Wadowic. B Układ warstwowy wieku niższokredowego, silnie nachylony, przeważnie na N W N skierowany a na W S W upadający, który składa się z następujacych ze sobą naprzemianległych gatunków skał Przeważa marglowy łupek piaszczysty, ciemnoszary, zresztą co do jakości bardzo zmienny, do łupku iłowego, piaskowca ilastego lub wapienia piaszczystego się zbliżający. Margiel fukoidowy, t. j. cienko warstwowany, szarawobiały margiel, zwykle liczne odciski fukoidów morszczyn zawierający Piaskowiec drobnoziarnisty, wapienny, cienko warstwowany, żelazisto wietrzejący. Okruchowiec wapniowy w pojedynczych, często grubość jednego metra przechodzących pokładach, tu i owdzie wtrącony. W marglu wymienionym pod a znajdują się miejscami okrąglaki wapienia jurajskiego. W tejże samej skale znaleziono w kamieniołomie za wsią Pralkowce około 4 klm. na zachód od P. dość liczne skamieliny, przeważnie amonitowe, które, jakkolwiek są licho zachowane, wskazują na wiek niższokredowy i stały się jedną z głównych podstaw horyzontowania uporządkowania wiekowego oddziałów całego górotworu Karpat galicyjskich, pośród którego charakterystyczne skamieliny nadzwyczaj rzadko występują. Przykrycie powierzchowne przemyskich pagórów karpackich, osobliwie u ich boków, stanowi przeważnie C glina dyluwialna, wykształcona najczęściej jako typowy Loess, którego grubość dochodzi miejscami do 15 mt. Dosyć często zawiera ona u spodu swego zwiry lub pojedyncze bryły erratyczne skandynawskie. Na stokach przy wsi Kruhel Wielki występują pośród gliny nagromadzone okrąglaki wapieniowe, pochodzące widocznie z ukrytej rafy jurajskiej, które to bryły oddawna w wielkiej ilości jako materyał do wypalania wapna użytkowane bywają. Do stóp pagóra Kruhelskiego od strony S E przytyka i ztąd dalej na obszar wsi Pikulice rozprzestrzenia się ił formacyi miocenicznej, do którego należą występywania soli i solanki, które w okolicy na S przytykającej koło Fredropola w dawniej szych czasach na sól warzelną zużytkowane bywały. Nizina towarzysząca Sanowi i Wiarowi aż do wysokości około 210 mt. Wojsk. inst. geogr. w Wiedniu utworzona jest z nanosów rzecznych, które przedstawiają się prawie wyłącznie jako piaszczysty namuł iłowy, a bardzo podrzędnie występuje obok tegoż drobny zwir karpacki. O geologii okolicy P. traktują rozprawy, J. Niedźwiedzki, Spostrzeżenia geologiczne w okolicy F. , Kosmos, rok I, Lwów 1876 r. toż samo po niemiecku w Jahrbuch der geolog. Reichs, Anstalt, t. 26, Wien 1867; C. Paul, Die neueren Fortschritte der Karpathensandstein Geologie; Jahrbuch der geologischen R. Anstalt, t. 33, Wien 1883, p. 669 673. Ustęp ten opracował prof. J. Niedźwiedzki. Klimat i flora. Klimat P. łagodniejszy jest od klimatu w okolicy Lwowa i Krakowa. Brak systematycznych spostrzeżeń, obejmujących znaczniejszy przeciąg czasu nie pozwala podać ścisłych danych. W. Pol Muzeum natury we Lwowie, Dzieła, t. 10, str. 260 podaje, że przez lat kilka odbywał tu obserwacye Aleksander Zawadzki. Na podstawie spostrzeżeń czynionych przez K. Frattinga od 1866 do 1878 r. z przerwami oznaczył B. Kutula średnią temperaturę zimy na1, 7; wiosny 7, lata 15,

Przemyśl

Przemyśl

jesieni 5, 8 R. , półrocza letniego 12, 3 półrocza zimowego 0, 7 R. Florę leśną okolicy i stosunki klimatyczne opisał prof. gimn. Bol. Kutula Sprawoz. Dyrekcyi gimn. przemyskiego za 1878 r. , Lichenologiczną Horę okolic P. badał Wł. Boberski Kosmos, 1885, str. 68 nn. . W liście Chodakowskiego do gen. L. Kropińskiego Bibl. Warsz. , 1866, II, 177 czytamy W Przemyślu znalazłem przy katedrze ruskiej przywilej oryginalny Lwa ks. , syna Daniela, króla halickiego, z roku 1292, w którym między innymi dla katedry potwierdzają się dziesięciny z wina winohradnyje. Ludność miasta podobnie jak i innych miast czerwonoruskich była różnoplemienną. Obok Rusinów i Polaków osiedlali się tu Niemcy i Żydzi a nie brakło osadników z innych narodowości. W pierwszych czasach po przyłączeniu P. do Polski za Kazimierza W. mają przewagę Niemcy, którzy osiedlają się ta jako kupcy i rzemieślnicy. W ciągu wieku XVI polonizacya tej różnoplemiennej ludności została ukończoną. W dokumencie z r. 1625, mocą którego burmistrz i rajcy miasta nadają ustawy cechowi złotników, malarzy i konwisarzy, czytamy Polskim albo łacińskim a nie inszym językiem mają gadać w cechu pod winą funta wosku, excepto żeby nie umiał po polsku albo po łacinie, tedy takiemu wolno mówić językiem przyrodzonym i tłumacza wolno mu mieć, jeśliby w cechu nie znalazł się, coby język jego rozumiał Hauser, 1. c, str. 103. W zbiorze listów w archiwum przemyskiem nie znajdujemy już listów niemieckich od początku XVII w. Żydzi osiedli tu prawdopodobnie na podstawie przywileju Kazimierza W. , nadanego w r. 1367 żydom na Rusi i w Małopolsce. W XV w. posiadali oni ulicę w płn. wschod. części miasta, w obrębie muru obronnego gdzie dziś ulica Handlowa, zajmowali się drobnym handlem i płacili pewną daninę staroście właściciele domów 4 złp. rocznie, inni po 3 złp. . Według lustracyi ststwa przemyskiego z r. 1542 było 18 rodzin żydowskich; z tych tylko 7 posiadało domy przy ulicy Żydowskiej. Od tego czasu wzrasta liczba żydów. W 1559 r. udziela im Zygmunt August przywilej na swobodne osiedlanie się w P. i m. ;, wolność handlu; około tego czasu rozpoczynają budowę synagogi. W r. 157 5 nadał Stefan Batory tutejszej gminie izraelickiej zupełny samorząd. W skutek tego wybierała co rok starszych, w których ręku, pod przewodnictwem wojewody lub jego zastępcy, spoczywał zarząd i sądownictwo gminy. Stefan Czarniecki jako wojewoda ziem ruskich nadał żydom przemyskim przywilej potwierdzony przez Jana Kazimierza w r. 1660, mocą którego uzyskali starsi władzę więzienia swych współwyznawców, chłostania ich a nawet ucinania im uszu. Z przywilejów Władysława IV z r. 1638 i Augusta III z r. 1752 wynika, że rabin przemyski był archirabinem ziemskim przemyskim, a do okręgu synagogi przemyskiej należało 26 miast i miasteczek okolicznych i wszystkie wsie w podgórskich okolicach Przemyśla. Gmina izraelicka istniała zupełnie odrębnie, samoistnie i niezależnie obok gminy chrześciańskiej, a żydzi przemyscy nazywali się obywatelami żydowskiego miasta Przemyśla, a jako tacy wolni od wszelkich ciężarów miejskich, opłacając jedynie podatek staroście. I ten podatek obniżył Stefan Batory, zakazując przywilejem z r. 1578 pobierać po 2 złp. od żydów nieposiadających domów. Wśród takich stosunków rósł majątek gminy żydowskiej, gmina chrześciańska natomiast podupadała coraz bardziej. To wywołało między dworna gminami walkę o byt zagrożony, której odbiciem są ślady w aktach sporów, prowadzonych przez wieki całe. Dotyczą one przedewszystkiem prawa wolnego handlu, warzenia piwa, sycenia miodów i szynkowania trunków, tudzież prawa wykonywania rzemiosł. Skargi wytaczano zazwyczaj przed sąd królewski, a król wyznaczał komisarzy do zbadania sprawy i wydania wyroku. Skutek skarg bywał różny, częściej jednak korzystny dla żydów. Około r. 1750 żydzi wykonywuja swobodnie rzemiosła, należące do cechu krawieckiego, zakupują domy na wszystkich ulicach a nawet w rynku, słowem są równouprawnieni z chrzościanami. Po rozbiorze Rzpltej stanowili żydzi pod rządem austryackim odrębną gminę a w stosunkach prawnopolitycznych podlegali jurysdykcyi miejskiej bez równouprawnienia z chrześcianami. Dopiero po wprowadzeniu rządów konstytucyjnych, uzyskali równouprawnienie i od r. 1867 biorą udział w reprezentacyi miasta. Obecna izraelicka gmina wyznaniowa urządzona jest na podstawie statutu z r. 1874. Do tej gminy należą obowiązkowo wszyscy izraelici zamieszkali w P. i w tych miejscowościach powiatu przemyskiego, w których nie ma samoistnej izraelickiej gminy wyznaniowej. Członkowie gminy, opłacający pewien minimalnie oznaczony podatek, wybierają, radę gminy wyznaniowej, złożoną z 24 członków, na 3 lata. Rada wybiera z pośród siebie prezydenta i jego zastępcę na rok jeden i dzieli się na 3 sekcye wyznaniową, dobroczynności i nauki, gospodarczofinansowa. Rada gminy nakłada na członków podatki i opłaty za korzyści pociągano z zakładów i urządzeń gminnych, i zarządza majątkiem gminy składającym się z bożnicy, łaźni, szpitala, kilku realności i kapitałów. Co do liczby mieszkańców wczasach dawniejszych brak danych. Znajdują się wprawdzie w archiwum

Przemyśl

dlem zajmowało się 495 męż. , 116 kob. , przyprzez rajców miejskich w r. 1471 ib. , str. 142; miejskiem spisy mieszczan z wieku XVII i XVIII, kamienic i placów, ale miasto składało się z rozmaitych jurysdykcyi, a magistrat spisywał tylko ludność, kamienice i domy należące do jego jurysdykcyi. W regestrze panów mieszczan przemyskich z r. 1600 podano imiona bez nazwisk, z dodaniem rzemiosła, 170 mieszczan według dzielnic miasta Rynek, ulica Lwowska, Grodzka, Wodna. Na Władyczu zapisano tylko 3 obywateli, inni bowiem mieszkańcy zostawali pod jurysdykcyą władyki. Na Wale za Farą mieszkało 9 mieszczan między jurysdykcyami starościńskiemi. W XVII wieku osiadała tu wielka liczba szlachty, zakupując kamienice i dworki przedmieszczan. Według regestru 1650 r. było 38 gruntów chłopskich na Błoniu w ręku szlachty, a 22 osiadłości w ręku starych posiadaczy Błońszczanów. Oprócz tego znajdowały się na Błoniu dworki szlacheckie z własnemi jurysdykcyami i dworki jurysdykcyi bonifratrów i jezuitów. Według rewizyi z roku 1660 było w P. 85 domów w rękach żydów, a w każdym, z nich mieszkało po 2 do 5 gospodarzy. W 1671 r. było kamienic i domów płacących podatek w P. wraz z miastem żydowskiem, z wyjątkiem Władycza, 262. Według konskrypcyi z r. 1700 było tylko 130 dymów. Wzrost P. w XIX w. przedstawią następujące liczby. W r. 1830 było 7538 mk. ; w 1850 r. 9500 mk. ; 1860 r. 10, 140 mk. ; 1870 r. 859 dm. a 15, 185 mk Spis z 31 grudnia 1880 r. wykazuje 1208 dm. a 22, 040 mk. Podług wyznania było 9563 rz. kat, 4712 gr. kat. , 7645 izrael. , 120 innych wyznań. Podług narodowości 18, 839 Polaków, 1659 Rusinów, 1177 Niemców, 76 innych narodowości. Umiejących czytać i pisać 7764 4292 męż. a 3472 kob. ; umiejących tylko czytać 828. Niewidomych było 23, głuchoniemych 16, umysłowo niedołężnych 11, obłąkanych 53 3 męż. a 60 kob, w szpitalu. Osób stanu duchownego 152 męż. a 36 kob, ; urzędników czynnych 149; nauczycieli 56, nauczycielek 19; wojskowych 1373; literatów i redaktorów 3; aktorów, muzyków, śpiewaków i tancmistrzów 20 męż. , 3 kob. ; malarzy i rzeźbiarzy 9 męż. , 1 kob. ; architektów i inżynierów cywilnych i geometrów 7; adwokatów i notaryuszów 22; lekarzy 27; sług czynnych w służbie rządowej lub autonomicznej 60; żandarmerya, straż bezpieczeństya, straż skarbowa i inne straże publiczne zatrudniały 60 mężczyzn; właścicieli gospodarstw rolnych było 72 męż. , 14 kob. ; dzierżawców gospodarstw rolnych 13; przemysł i rzemiosła zatrudniały samoistnie 701 męż. , 159 kob. , oprócz tego 11 zawiadowców i kierowników, 860 robotników i 86 robotnic; hantem zawiadowców i kierowników 43 męż, 33 kob. , robotników zaś 135 męż. , 19 kob. ; zakłady pieniężne i kredytowe wraz z bankierami przedstawiały samoistnych 8 męż. i 1 kob. , urzędników 3, robotników 2; przewóz lądowy podróżnych i towarów zajmował 20 męż. , 3 kob. , urzędników 171 a robotników 286; właścicieli domów i rent było 468 męż. , 159 kob. ; emerytów 71 męż. , 100 kob. ; zakłady naukowe i dobroczynne zatrudniały 8 osób; służących było 302 męż. , 1431 kob. ; wyrobników 1041 mężczyzn, 685 kobiet. Bliższe szczegóły podaje monografia Hausera str. 55 do 69; 80 do 82; 176 do 179; 232. Przemysł i handel. O rozwoju rzemiosł świadczą liczne cechy, których 18 zawiązało się w P. szewców akta od r. 1386, rzeźników od r. 1400, kowali od r. 1471 a łącznie z niemi wchodzili tu ślusarze, miecznicy, kotlarze, szychterze, iglarze, zegarmistrze, blachownicy, płatnerze, pancernicy, rygmacherowie, naglarze, błonarze i nożownicy; uździarzy i siodlarzy od r. 1482; kuśnierzy od r. 1509; stolarzy od r. 1537 należeli stolarze, bednarze, stelmachowie i kołodzieje; piekarzy od r. 1558 należeli piekarze, piernikarze, opłatnicy, krochmalnicy, tatarczusznicy, babiarze, pampusznicy, kręplarze, mączarze i krupiąrze; krawców od r. 1561; browarników od r. 1561; cyrulików od r. 1574; tkaczy od r. 1578; czapników od r. 1580; kupców od r. 1591; cech połączonych złotników, malarzy, i konwisarzy od r. 1625; przedmiejski cech garncarzy od r, 1634; muzyków od r. 1754; murarzy od r, 1798 i cieśli od r. 1798. Każdy cech miał jedna z baszt powierzoną swej pieczy i był obowiązany bronić jej w razie potrzeby. W tym celu każdy mistrz wstępujący do cechu był obowiązany złożyć w cechu półhak lub muszkiet i pewną ilość prochu i ołowiu. Broń i amunicyą składano w właściwej baszcie o organizacyi cechów ob. Monografią Hausera, str. 28 i Przegląd bibliogr. archeol. , Warszawa, 1881. t. I, str. 109. Z ważniejszych dokumentów przechowały się przywilej Andrzeja, ststy ruskiego, wydany w r. 1386 z upoważnienia Władysława ks. Opolskiego, nadający katolickim szewcom te prawa, których używają szewcy lwowscy, pod warunkiem, że z każdego straganu opłacać będą rocznie po jednym fertonie, lub razem 4 grzywny do kasy księcia A G. Z. , t, VI, str. 1. Przywilej Piotra, bisk. przemyskiego, z r. 1437, nadający bractwu szewców przemyskich odpust 40 dniowy, a potwierdzony w r. 1480 przez biskupa Jana ib. , str. 26. Dokument wystawiony w r. 1480 przez rajców przemyskich a potwierdzający szewcom ich prawa cechowe ib. , 195. Potwierdzenie statutu kowalów

statutu uździarzy i siodlarzy przez wójta i rajców przemyskich ib. , str. 152 156. Piwa przemyskie były już w drugiej połowie XVI w. tak sławne, że we Lwowie istniała osobna arenda tegoż piwa, z której dochód do kasy miejskiej wynosił w r. 1574 złp. 180 Zubrzycki, Kronika Lwowa, Lwów, 1844, str. 197. Słynęły także miodowarnie. Od połowy XVII w. zaczyna z upadkiem miasta podupadać także przemysł. Zwrot ku lepszemu nastąpił dopiero w ostatnich czasach. W r. 1859 otwarto ruch na kolei Karola Ludwika, w r. 1872 na pierwszej galicyjskowęgierskiej kolei wiodącej przez Chyrów i Łupków do Węgier. Koleje, a niemniej budowa fortyfikacyi, rozpoczęta w r. 1872 wpłynęły korzystnie na rozwój przemysłu i handlu. Zwolna poczęły powstawać fabryki i rękodzielnicy które przy zwiększaniu się ludności i napływie obcych coraz korzystniej się rozwijają, Z ważniejszych fabryk istnieją obecnie warsztaty żelaznej kolei Karola Ludwika, które służą li tylko potrzebom kolei, fabryka machin i narzędzi rolniczych i odlewarnia żelaza Michała Dornwalda, młyn parowy amerykański o 9 kamieniach od 1866 r. , fabryka powozów, fabryka spirytusu, rumu i likierów. Pierwszą drukarnię założył w P. Adam Klein w r. 1751. Około r. 1758 urządził bisk. łaciński W. Sierakowski drukarnię i oddał ją jezuitom. Po zniesieniu zakonu istniała przez lat kilka rządowa drukarnia. Potem istniała od r. 1783 do 1792 drukarnia Antoniego Matyaszewskiego, a od r. 1800 do 1828 Jana Gołembowskiego, którą zakupił biskup gr. kat. Jan Snigurski w r. 1829 i zapisał w r. 1840 gr. kat. kapitule. Obecnie istnieje drukarnia gr. kat. kapituły i druga, założona w r. 1879 przez Jana Cara, obecnie własność Piątkiewicza ob. Lwowianin, r. 1840; str. 16 i Zubrzycki Historyczne badania o drukarniach ruskosłowiańskich w Galicyi Lwów, 1836, str. 57. Istnieje także zakład litograficzny. Pierwszą księgarnię założył Karol Fryderyk Wenzel w r. 1825 i istniała do r. 1838. Od r. 1846 utrzymuje księgarnię Jan Jeleń, dziś pod firmą Bracia Jeleniowie. Obok niej są dwie antykwarnie. Kościoły i klasztory, P. posiadał jako siedziba dwóch biskupów znaczną liczbę świątyń. Z biegiem czasu wiele ubyło tak, że obecnie są tylko 4 kościoły i 2 cerkwie; z klasztorów zostało trzy. Katedra łacińska. W początkach był kościołem katedralnym kościół św. Piotra. W r. 1412 Władysław Jagiełło podczas pobytu w P. dał katolikom kościół katedralny na zamku, zbudowany z ciosowego kamienia, a służący dla wyznawców obrządku greckiego. Gdzie ten kościół stał, niewiadomo. Domyślać się można, że daleko od miasta, u podnóża góry, obok muru starego zamku. Biskup Mikołaj Błażejowski postanowił katedrę przenieść do miasta i w tym celu rozpoczął w r. 1460 budowę dzisiejszej świątyni. Budowy dokończył dopiero bisk. Jan Dziaduski. W r. 1730 rozpoczął przebudowę i rozszerzenie katedry bisk. Aleksander Fredro, a ukończył ją Wacław Sierakowski i poświęcił w r. 1744 p. w. Jana Chrzciciela i Najśw. M. P. Katedra ta jest najwspanialszą budową ostrołukową na Rusi. Wzniesiona z ciosowego kamienia, o charakterystycznem ceglanem żebrowania sklepień, utraciła wiele pierwotnych cech wskutek późniejszych dodatków konsolo renesansowe. Gipsowa i ceglana powłoka tak dalece zakryły ciosową budowlę i wyrazistość linii, że tylko doświadczone oko może odkryć ślady ostrołuku. Za staraniem obecnego bisk. ks. Soleckiego rozpoczęto w r. 1884 restauracyą świątyni według planów Prylińskiego i pod jego kierownictwem. Odbudowa ta ma przywrócić katedrze cechę starożytną z zachowaniom wszystkich znamion stylu ob. Dziennik literacki, 1859, No 1 i Lwowianin, 1840, str 7. o restauracyi katedry ob. ,, Czas z r. 1884, No 179 i z r. 1885. Obok katedry stoi wieża z dzwonami i zegarem, wzniesiona kosztem kapituły około r. 1776. Wewnętrzne jej urządzenie sprawił później bisk. Kierski. Paweł II papież nadaje w r. 1464 Piotrowi z Książa ołtarz św. Stanisława w kościele katedralnym przemyskim A. G. Z. , t. VIII, str. 169. Tenże papież udziela odpust na święto Trzech Króli i Nawiedzenia N. M. P. kościołowi katedralnemu w r. 1471 ib. , str. 177. Kościół i klasztor franciszkanów. Około r. 1235 przybyli do P. dwaj franciszkanie minoryci wysłani przez Grzegorza IX dla szerzenia katolicyzmu na Rusi. Kowal Andrzej Seren podjął ich gościnnie, a przyjąwszy katolicyzm zapisał im przed śmiercią swój dom z ogrodem. Na tem miejscu stanął w r. 1379 klasztor i kościół p. w. Maryi Magdaleny, wzniesiony przez Eryka, pierwszego biskupa. W XVIII w. rozebrano dawny kościół chylący się do upadku a gwardyan ówczesny Ostrowski, rozpoczął ze składek w r. 1754 budowę nowego, który konsekrował biskup Kierski w 1778 r. O tym kościele i klasztorze ob. Tygodnik katolicki z r. 1864 zesz. 45, str. 412, Encykl Kośc. t. V, 574 i Lwowianin 1840, str 7. . Kościół i klasztor reformatów, wzniesiony pierwotnie z drzewa w r. 1629 przez Piotra na Cieciszowie i Felicyanę ze Żmigrodu Cieciszewskich, po za murami, przy bramie lwowskiej, zgorzał w r. 1637, a natomiast wzniósł Hermanalay Tyrawski w r. 1645 murowany klasztor i kościół p. w. św. Antoniego Padewskiego, a Andrzej Maksymilian Fredro, woj. podolski, opasał go murem, zaopatrzył czterema basztami i zamienił w małą forteczkę. Ob.

Przemyśl

Święcki, Histor. pamiątki I, 64. Kościół i klasztor bendyktynek na Zasaniu, powstał z kaplicy św. Trójcy, wymurowanej w r. 1616 przez Macieja Wałkowicza, misyonarza z Przemyśla, po części z jego funduszów, w części ze składek, i darowanej zakonnicom św. Benedykta w Jarosławiu. Konwent jarosławski utworzył przy tej kaplicy filią, którą blsk. przemyski Doenhoff w r. 1694 przekształcił na konwent samoistny. Kościół dzisiejszy wymurował Franciszek Potocki w latach 1768 do 1777. Na dawnym cmentarzu istnieje kaplica murowana, a na cmentarzu dzisiejszym kaplica z cegły. W ostatnich czasach osiedliły się w F. felicyanki i kierują przemyską ochronką św. Jadwigi i zakładem sierot fundacyi ks. Jozefa Ziemiańskiego. Kościoły dziś nie istniejące są Kościół św. Piotra, prawdopodobnie najdawniejsza parafia łacińska w P. , istniał bowiem już w r. 1235. Eryk, pierwszy bisk. przemyski, zastał go w stanie upadku i w rękach wyznawców wschod, obrządku. Odbudował go i poświęcił na kościół katedralny p. w. Najśw. M. P. i św. Jana Chrzciciela. Do r, 1412 był kościołem katedralnym; stał tam, gdzie dzisiejszy kościół pojezuicki. Kościół i klasztor dominikanów. Wedle podania mieli dominikanie swój kościół i klasztor w P. już w XIII. w. Klasztor ich mieścił się w gmachu, który dziś służy na pomieszczenie sądu. W klasztorze był nowicyat i seminaryum uposażone przez Elżbietę Korniaktową. Kościół kilkakrotnie wraz z klasztorem przez pożar zniszczony, odbudowywała ofiarność prywatna. Po zniesieniu klasztoru w r. 1787 rozebrano kościół, a w budynku klasztornym umieszczono urząd cyrkularny ztąd nazwa gmachu stary cyrkuł. W r. 1817 przeniesiono urząd cyrkularny do kamienicy, w której do dziś się znajduje starostwo, a budynek klasztorny zakupił bisk. gr. kat. Jan Śnigurski i ustanowił z dochodów fundacye dobroczynne. W 1874 r. przebudowała kapituła gr. kat. ten gmach, wymurowała w dziedzińcu kaplicę więzienną i szpital dla więźniów, a do przebudowanego gmachu wprowadzono w r. 1875 sąd obwodowy. Czytaj Barącz, , Rys dziejów zakonu kaznodziejskiego w Polsce, Lwów, 1861 t. II, str. 325 i tegoż Archiwum oo. dominikanów w Jarosławiu, Lwów, 1884 str. 75 do 204; Encykl. kośc. IV, 293. Kościół i klasztor dominikanek drugiego habitu, niewiadomo kiedy i przez kogo wzniesiony i uposażony według Barącza Rys dziejów zak. kaznodz, , t. II, str. 523, założony około r. 1606 przez mieszczan i szlachtę. Akta biskupie wspominają o nim dopiero w drugiej połowie XVI w. Po zniesieniu zakonu w r. 1782 rozebrano kościół a klasztor obrócono na szpital wojskowy Encykl. kośc. , t. IV, str. 308. Kościoł i klasztor jezuitow. W r. 1610 sprowadził tu jezuitów bisk. Sieciński i oddał im za przyzwoleniem kapituły kościół św. Piotra. W kościele tym odprawiali oni nabożeństwo do 1626 a następnie rozebrali go. W 1627 r. rozpoczęli budowę nowego kościoła kosztem pokojowej księżnej Ostrogskiej, Anny Tyrawskiej. Do funduszu jezuitów przemyskich należała wieś Hruszatyce, darowana im w r. 1629 przez Mikołaja Krasickiego, folwark pod miastem i kilka dworków i kamienic w mieście. Biskup Sierakowski oddał jezuitom bibliotekę utworzoną swojem staraniem, z warunkiem, aby ją otwierali w oznaczonych go dzinach dla użytku publicznego, i drukarnię biskupią. Utrzymywali oni także szkołę pięcioklasową w dzisiejszym budynku gimnazyalnym i aptekę. Po zniesieniu jezuitów obrócono ich kościół na magazyn wojskowy, a klasztor na koszary. Czyt. Die Jesuitonkirche w Mittheil, der Commission zur Erhaltung der Baudenkmacle, Wien, Neue Folge t. III, str. XV. Kościół p, w. św. Teresy i klasztor karmelitów bosych, fundowany w r. 1625 przez Marcina na Krasiczynie Krasickiego, kaszt. lwowskiego, ststę przemyskiego etc, ukończony w r. 1630. W r. 1688 darował Grzegorz z Siecina Krasicki karmelitom wsie Hubice i Przedzielnicę, a darowiznę tę potwierdził sejm warszawski w r. 1690. Cesarz Józef II zniósł ten zakon, kościół i klasztor darował grekokatolikom na katedrę, wsie zaś Hubice i Przedzielnicę wcielił do funduszu religijnego. Kościół św. Ducha z szpitalem, fundowany w r. 1461 przez Andrzeja Mzurowskiego, pisarza ziemskiego przemyskiego, stał z początku po za murami miasta przy ulicy Dobromilskiej, w miejscu, gdzie dziś hotel przemyski. Zniszczony przez pożar w r. 1638, odbudowany został i poświęcony p. w. św. Walentego, św. Stanisława i św. Wojciecha. Po powtórnem zgorzeniu odbudował go Aleksander Maksymilian Fredro, woj. podolski, wraz z szpitalem w mieście, przy bramie lwowskiej, a poświę cono go p. w. św. Rocha. Częste zmiany tytułów naprowadziły niektórych pisarzy na mylny domysł, jakoby istniały równocześnie ko ścioły św. Ducha, św. Stanisława, św. Rocha itd. Kościół św. Rocha zniesiono i rozebrano prawdopodobnie w drugiej połowie XVIII w Kościół bonifratrów. Biskup przemyski Jan Stanisław Zbąski sprowadził ten zakon braci miłosierdzia w r. 1678, a Paweł z Burzenina Mniszech wymurował kościół i klasztor ze szpitalem na miejscu, gdzie dziś budynek starostwa. Klasztor ten zniesiono w r. 1787 Encykl. kośc. , II, 551. Kaplica misyonarzy. Biskup Zbąski wprowadził w r. 1678 w życie fundacyą bisk. Sarnowskiego i założył seminaryum duchowne a kierownictwo powierzył

Przemyśl

Przemyśl

misyonarzom reguły św. Wincentego a Paulo. Wznieśli oni pod zamkiem dom mieszkalny i kaplicę. Po wydaleniu misyonarzy w r. 1783 zniesiono także seminaryum a budynek przeznaczono na dom poprawy dla księży dyecezyi przemyskiej. W r. 1819 przywrócono seminaryum i umieszczono w przekształconym budynku misyonarzy. Cerkiew katedralna. Od r. 1412 służyła wyznawcom obrz. wschodniego cerkiew, , Zwiastowonia Najśw. M. P. na Wilczu za cerkiew katedralną. Około r. 1500 mieszczanin, kowal Koźma wymurował cerkiew katedralną w obrębie murów miejskich, przy bramie lwowskiej. Przy cerkwi istniał szpital, szkoła parafialna i budynek dla kleru. Bisk. Atanazy Szeptycki postanowił tę cerkiew przebudować, a uzyskawszy fundusze ze składek rozpoczął budowę wieży, którą wzniesiono wiatach 1775 do 1778, umarł jednak niedokończywszy budowy. Gdy 1784 r. cesarz Józef II dał kościół pokarmelicki wraz z klasztorem biskupowi i klerowi przemyskiemu, a kościół ten przekształcił na cerkiew katedralną p. w. Urodzenia św. Jana Chrzciciela. Plac, na którym stała dawna cerkiew katedralna i nowo wzniesioną wieżę oddano do funduszu szpitalnego; tu stanął później budynek szpitalny, na wieży zaś umieszczono zegar miejski. Na kościele pokarmelitańskim znajdował się herb rodziny Krasickich i napis pamiątkowy fundatora tego kościoła Marcina Krasickiego. W r. 1883 rozpoczęto renowacyą cerkwi katedralnej i dokonano dzieła pomyślnie. Z prawej strony od wejścia przybudowano nową kaplicę św. Mikołaja na wzór kaplicy Zygmuntowskiej na Wawelu. W cerkwi tej jest prześlicznie rzeźbiona ambona, przedstawiająca okręt z żaglami najdokładniej wyrobionymi, zabytek dawnych czasów. Z nowszych pamiątek zdobi ją marmurowy pomnik, wystawiony kosztem kapituły dla bisk. Śnigurskiego. Cerkiew Urodzenia N. M. P. na przedmieściu Błonie, dawniej drewnianą, rozebrano w ostatnich latach i wybudowano natomiast piękną cerkiew murowaną o 3 kopułach. O erekcyi tej cerkwi pisał Szaraniewicz Przegląd archeologiczny, Lwów, 1882, zesz. I, str. 89. Według szematyzmu dyecezyalnego miało być w P. 28 cerkwi. Ks. Ant. Dobrzański wylicza 9 cerkwi, które istnieją w drugiej połowie XVII i XVIII w. , a mianowicie Cerkiew katedralna Urodzenia św. Jana Chrzciciela ob, wyżej; cerkiew św. Trójcy, drewniana, po za murami miasta przy ulicy Dobrowolskiej. Przy niej bazylianie utrzymywali gr. kat. seminaryum około r. 1780. Po otwarciu wszechnicy Iwowskiej przeniesiono seminaryum do Lwowa, a dopiero w r. 1845 otworzono przy gr. kat. katedrze przemyskiej czwarty rok teologii i zaprowadzono seminaryum dotąd istniejące. Cerkiew św. Mikołaja na Podgórzu zgorzała w r. 1759. odbudowano ją w r. 1763, ale rozebrano około 1786. Cerkiew Zwiastowania Najśw. M. P. przy ulicy Lwowskiej, tam gdzie stary zamknięty cmentarz. Dokument erekcyjny z 1679 r. ogłosił Szaraniewicz Przegląd archeologiczny, Lwów, 1883, II; 124. Cerkiew św. Michała na Podzamczu nad Sanem, zniesiona przy końcu zeszłego wieku. Cerkiew Przemienienia Pańskiego na Garbarzach, zniszczona przez pożar 1748 r. Cerkiew św. Jerzego na Garbarzach, zniesiona z początkiem obecnego wieku. Cerkiew Objawienia Pańskiego na Zasaniu, przy ulicy Jarosławskiej, za klasztorem benedyktynek, zniesiona z końcem XVIII w. Cerkiew Najśw. M. P. na Zasaniu przy ulicy Węgierskiej, zbudowana w r. 1612, zniesiona i rozebrana w r. 1786. Izraelici mają bóżnicę, zbudowaną w końcu XVI w. przy ulicy Na Wale, rozszerzaną i przekształcaną w czasach późniejszych niejednokrotnie, ale noszącą mimo to cechy wieku, w którym powstała. Ewangielicy należą do parafii w Jarosławiu. Szkoły. Jakkolwiek dopiero w początkach XV w. znajdujemy w aktach pierwszą wzmiankę o szkole przy katedrze rzym. kat. , zdaje się że szkoła ta, a także i szkoła przy katedrze grkatol. istniały o wiele wcześniej. W drugiej połowie XV w. założono tu według J. Łukaszewicza Historya szkół kolonią akademii krakowskiej. Jezuici otworzyli w 1617 r. pięcioklasowe kolegium, które istniało do 1772 r. Po zniesieniu zakonu utworzył rząd austryacki sześcioklasowe gimnazyum. W r. 1820 otwarto w P. dwuletni kurs filozofii, który w r. 1849 połączono z gimnazyum sześcioklasowem, istniejącem do dzisiaj, a w którem od r. 1867 jezyk polski jest wykładowym. W 1888 r. będą wprowadzone klasy paralelne z językiem ruskim. Założono też szkoły normalne dla chłopców i dziewcząt, dwuklasową szkołę niższą realną i kurs greparandy dla nauczycieli i nauczycielek. Obecnie istnieją w P. prócz gimnazyum seminaryum nauczycielskie żeńskie i połączona z niem wzorowa szkoła ćwiczeń i ogródek Froeblowski; 8 klasowa szkoła wydziałowa męzka; 3 klasowa szkoła etat. mieszana na Błoniu; 4 kl. szk. etat. męzka; szkoła wydziałowa żeńska istniejąca przy klasztorze pp. benedyktynek od r. 1782; prywatny zakład wychowawczonaukowy żeński; dwuklas. szkoła izraelicka męzka. Przy kapitule gr. kat istnieje zakład wychowawczo naukowy dla diaków, założony wr. 1816 przez gr. kat. bisk. Michała Lewickiego, utrzymywany początkowo z dobrowolnych datków duchowieństwa. Biskup Jan Śnigurski zapisał zakładowi wieś Nowosiółki pod Kalwaryą Pacławską, by z dochodów utrzymywano w za

kładzie 24 uczniów. Z wyższych zakładów naukowych istnieją w P. wyżej wspomniane 4 letni zakład teologiczny obrz. łacińs. i 4ty rok wydziału teolog. obrz. gr. kat. Archiwa i biblioteki. O archiwach przemyskich pisał dr. Dudik w dziele Archive im Koenigreiche Galizien, Wien, 1867. Obecny stan rzeczy przedstawił Hauser w Monografii P. str. 7 do 88. Następujące archiwa istnieją tu obecnie Archiwum rzym. kat. biskupstwa rozpoczyna się z r. 1470 a zawiera fundacye, przywileje, testamenta itp. Personalia mieszczą się w 100 tomach z rejestrami; wizytacye generalne rozpoczynają się z r. 1720, a protokuły sesyjne z r. 1788. Arch. rz. kat. kapituły połączone z biblioteką założoną w r. 1561 przez bisk. przemyskiego Walentego z Fulsztyna Herburta, posiada około 300 dokumentów pergaminowych, kilkadziesiąt rękopisów, protokóły sesyj konsystoryalnych i spis dokumentów i uchwał kapitulnych, sporządzony przez dra Fryderyka Alembeka, kanonika przemy. skiego, w r. 1647. Arch. gr. kat. biskup, obejmujące dokumenta od r. 1302, uporządkowane i spisane przez kanonika Petruszewicza w r. 1858. Arch. gr. kat. kapituły z biblioteką założoną przez kanonika Jana Ławrowskiego 1849 a powiększoną zbiorami biskupa Jana Śnigurskiego 1847, obejmującą około 17, 200 ksiąg i manuskryptów. Porządkował ją ks. Tomasz Polański, bisk. przemyski, ks. A. Petruszewicz spisał w r. 1858 katalog rękopisów i dokumentów. Arch. i biblioteka franciszkanów znajdują się w stanie zaniedbanym. Między dokumentami najstarszy z r. 1595; między księgami znajduje się wiele druków starych od r. 1589 począwszy. Arch. i biblioteka reformatów z dziełami treści przeważnie teologicznej. Arch. miejskie, uporządkowane w latach 1874 do 1878, posiada obszerny i dokładny katalog 906 str. . Archiwum podzielone jest na 12 działów. Pierwszy obejmuje 85 dokumentów pergaminowych najstarszy z r. 1356; drugi zawiera dokumenty pergaminowe cechów; trzeci księgi wójtowstwoławnicze od r. 1402 począwszy; czwarty księgi radzieckie od r. 1558; piąty rachunki dochodów i wydatków miejskich od r. 1472; szósty księgi cechowe od r. 1533; siódmy książki miejskie okolicznościowe nie należące do żadnego z poprzednich działów. Ważnym jest dział dziesiąty, obejmujący dokumenta papierowe w pojedynczych fascykułach, podzielone według treści na działy a Żydzi, b Rusini, c Cechy, d Posiadłości miejskie, e Lustracye, f Kwity, g Dokumenta odnoszące się do dziejów miasta i magistratu, h Wypisy z konstytucyj koronnych, i Lauda rodzieckie, j Lauda sejmików wiszeńskich i petycye miasta na te sejmiki wnoszone, k Materyały do statystyki ludności P. , 1 Przechody i stanowiska wojsk nieprzyjacielskich i polskich, ł Dokumenta miast obcych, m Uniwersały polskie i okólniki rządu austryackiego, o Dokumenta ogólniejszego interesu, p Dokumenta odnoszące się do historyi tego archiwum. Biblioteki publicznej P. nie posiada. Biblioteka jezuitów, uposażona przez biskupa W. Sierakowskiego, została po zniesieniu zakonu wywiezioną do Lwowa i wcieloną do biblioteki uniwersyteckiej ob. Lwowianin, 1840, str. 94. Czasopisma wydawano w P. niejednokrotnie, ale żadne nie zdołało wyrobić sobie dłuższej egzystencyi. W J 790 r. wyszły; Zabawki literatów w kompanii pożytecznie bawiących się I zeszyt; od 1833 do 1840 r. wychodził, . Przyjaciel chrześcijańskiej prawdy 32 zesz. ; w 1857, , Prawda 3 numery; San wychodził od r. 1878. Urzędnik w r. 1879 i 1880 przeniesiono redakcyą do Lwowa; Nowości od stycz. do czerw. 1880; Przemyślaniu w r. 1881 wyszło 15 num. . W r. 1887 zaczęła wychodzić Gazeta Przemyska Stosunki sanitarne P. , w porównaniu z innemi miastami galicyjskiemi, są względnie najkorzystniejsze. Na tysiąc mieszkańców umiera tu rocznie 28. Pierwszy szpital miejski został założony d. 26 listopada 1461 r. przez Andrzeja z Pomorzan, właściciela Maćkowic, W księdze radzieckiej Nr. 178 i 180 znajdujemy pod r. 1613 wzmiankę o drugim szpitalu przy procesie prowadzonym o szpital ruski zwany Xenodochium ritus graeci albo, , Hospitale ruthenicum, któremu przeciwstawiony jest wyraźnie Xenodochium polonicum. Następnie utrzymywali w P, szpital bonifratrzy. Po zniesieniu ich konwentu połączył rząd austryacki w r. 1779 fundusze wszystkich trzech szpitali i utworzył jeden szpital miejski powszechny w r. 1781. Oprócz tego istnieją szpital izraelicki, założony przez gminę izraelicką w r. 1842, szpital więzienny i szpital wojskowy. Doktorów medycyny posiada P. 12, chirurgów 6, akuszerek 14. W dawnych wiekach dostarczają mieszkańcom miasta pomocy lekarskiej i środków leczniczych klasztory. Najdawniejsza apteka istniała przy klasztorze dominikanów; później utrzymywali aptekę także jezuici. Od XVI w. spotykamy już w P. lekarzy świeckich, a obok aptek klasztornych także prywatne. W 1553 r. mieszkał tu aptekarz Piotra Kmity, wojew. krakowskiego, Stanisław Sulikowski Przegląd bibliogr. archeol, 1881, t. I, str. 442. W księdze testamentów Nr. 124, w Arch. miasta P. znajdujemy inwentarz apteki, spisany po aptekarzu Aleksym w r. 1584, a drugi po Wacławie Zawiszy, spisany w 1586 r. W r. 1582 była apteka Malchera Erasmusowicza i Wojciecha Gwoździewskiego; w r. 1643 apteka

Przemyśl

Przemyśl

Krzysztofa Mielkiewicza, a w r. 1672 Krzysztofora Wilkowica Przegląd bibliogr. archeol. , 1. c. Za rządów austryackich ustanowiono po zniesieniu aptek klasztornych pierwotnie dwie apteki. w roku 1875 powstała trzecia. Cmentarze istniały dawniej przy każdym kościele i cerkwi, a że świątyń było wiele, więc też natrafiamy na liczne cmentarzyska. W r. 1785 otwarto przy ulicy Lwowskiej cmentarz, dziś już zamknięty, który służył miastu do r. 1855. W tymże roku otwarto podczas cholery cmentarz nowy, do dziś istniejący, przy ulicy Dobromilskiej. Zarząd miasta. Przywilejem z d. 1 października 1389 r. nadał Władysław Jagiełło miastu prawo magdeburskie. Władzę, nadaną miastu tem prawem, rozdzielono między urząd radziecki z burmistrzem na czele i sąd ławników z wójtem na czele. Urząd radziecki istniał jeszcze przed r. 1389, gdyż w przywileju cechu szewskiego, nadanym przez starostę Andrzeja w imieniu Władysława Opolczyka w r. 1386, jest wzmianka o burmistrzach i rajcach. Urząd ten nie miał jednak tak obszernego zakresu władzy, jak urząd ustanowiony po r. 1389, skoro nadzór nad cechami według przywileju z r. 1386 należał do starosty. Urząd radziecki ustanowiony po r. 1389 miał sobie poruczoną administracyą i policyą miejską. Składał się on z burmistrza, rajców i 20 mężów. Najpierw wybierano 8 rajców consules. Z początku wybierał ich starosta; w XVI w. podzielono prawo wyboru starosta wybierał 2, wójt z ławnikami 2, cechmistrze wszystkich cechów 2, a pospólstwo, t. j. zaprzysięgli mieszczanie, 2. Następnie wybierali mieszczanie co roku z pośród siebie 20 mężów w XVII w. wybierano ich 24, którzy stanowili władzę kontrolującą nad urzędem radzieckim, mieli prawo rozporządzania majątkiem miejskim i t. d. Nakoniec wybierano 4 burmistrzów z pośród 8 rajców na rok jeden. Jednego wybierał starosta, 3 viginti viri Burmistrze pełnili urząd po kolei każdy przez kwartał. Rajców wybierano pierwotnie co 3 lata, a od roku 1603, na mocy przywileju Zygmunta III, dożywotnio. W XVII w. w posiedzeniach 20. . mężów biorą udział wszyscy cechmistrze, chociażby nawet do owych 20 mężów nie należeli, a dalej tak zwani potiores plebis, t. j. przedniejsi mieszczanie, a nawet honorata communitas. Były to zatem, jak się zdaje, zgromadzenia ludu, na których każdy mieszczanin mógł się jawić, głos zabierać i w uchwałach brać udział. W drugiej połowie XVII w. na czele 24 mężów stoi regent, wybierany przez mieszczan. Miał on czuwać nad tem, by członkowie rady regularnie przychodzili na posiedzenia a opieszałych karać grzywnami. Regenta zastępował podregent. W XVIII w. regent zastępował często burmistrza. Obowiązek skarbników miejskich pełnili dwaj szafarze, których spotykamy już w XVI w. Obrady i uchwały urzędu radzieckiego spisywał osobny pisarz. Sąd wójtowskoławniczy składał się z wójta i 7 ławników, a od r. 1744 z 12 ławników. Urząd wójta nadawany przez króla, był urzędem dziedzicznym. Wójta nazywano w aktach po łacinie advocatus haereditarius. Miał on swego zastępcę, który sic zwał, viceadvocatus al. advocatus juratus al. judex Ordinarius. Ławników, zwanych scabini jurati, wybierali rajcy z pośród mieszczan ua rok jeden. Sądowi ławników był dodany pisarz sądowy notarius i podpinek sądowy vicenotarius. Tych mianował wójt dziedziczny. Do sądu wójtowskoławniczego należały z początku tylko sprawy cywilno, o ile się one odnosiły do mieszczan przemyskich wyznania chrześciańskiego żydzi bowiem podlegali sądowi wojewódzkiemu; księża i ich domownicy sądowi biskupiemu; szlachta zaś, mająca swe posiadłości w mieście, sądowi grodzkiemu lub ziemskiemu. W r. 1450 d. 28 kwietnia nadał Kazimierz Jagiellończyk miastu prawo sądzenia także spraw kryminalnych, a na podstawie tego przywileju objął sąd ławniczy sądownictwo karne. Po zaborze kraju, przy podziale Galicyi na obwody, zorganizoweno w P. urząd cyrkularny, który zawiadywał sprawami politycznoadministracyjnemi miasta i całego obwodu. Na podstawie dyplomu cesarza Józefa II zorganizowano w r. 1789 także magistrat miasta wedle normy w dyplomie ustanowionej i wprowadzono język niemiecki jako urzędowy. Na podstawie tej organizacyi weszły do zarządu miasta następujące czynniki wydział miasta złożony z 20 przez rząd wybranych mężów i urząd miejski złożony z burmistrza, 2 asesorów, syndyka, kasyera i kilku innych. Taki skład trwał do r. 1855, w którym zaprowadzono w P. sąd obwodowy i sąd miejskodelegowany. Sądy te objęły wymiar sprawiedliwości, a urząd syndyka przy magistracie został zniesiony. Urząd miejski zajmował się odtąd wyłącznie administracyą i policyą miejską i istniał w tym składzie do r. 1867, to jest do zaprowadzenia autonomii. Wówczas to zorganizowano nową reprezentacyą gminną, złożoną z rady gminnej i zwierzchności gminnej. Rada gminna składa się z 36 radnych, wybieranych przez członków gminy na 3 lata. Rada wybiera z łona swego burmistrza, zastępcę i 4 asesorów, a ci stanowią zwierzchność gminną. Dochody miasta za czasów polskich były pogłówne od każdej osoby po 1 zł, 25 gr. , podymne, aquae ducta, grobelne prowent miejski na poprawę dróg i brukowanie, na który był osobny przywilej Zygmunta Augusta z r. 1550, szatarne ró

Przemyśl

wnież prowent pro reparatione viarum namo cy przywileju Zygmunta Augusta z r. 1554, jarmarczne na mocy przywileju Zygmunta Augusta z r. 1557, winne t. j. składne od każdej beczki wina po zł. 1, czopowe. Miasto miało też przywilej wyłącznego wyrobu i sprzedaży świec łojowych w mieście, które to prawo wydzierżawiano przedsiębiorcom. Majątek gminy miasta składa się obecnie z dóbr ziemskich Kruhel Wielki, z kilku kamienic i realności w P. położonych i z kapitałów w publicznych papierach wartościowych lub na hypotekach ulokowanych. Wartość tego majątku wynosi 216 570 zł. 72 ct. Oprócz tego posiada gmina prawo propinacyi w obrębie miasta, które przynosi rocznego dochodu prawie 80, 000 zł. Długi gminy wynoszą 60, 063 zł. Władze i urzędy. Za czasów polskich był P. głównem miastem ziemi przemyskiej i powiatu przemyskiego i mieścił w sobie następujące władze starostę i urząd starościński; sąd ziemski przemyski judicium terrestre i sąd grodzki Judicium castrense, a obok tych władz szlacheckich wymienione wyżej władze i urzędy miejskie. Obecnie istnieją następujące władze i urzędy A Autonomiczne rada powiatowa złożona z 26 członków i wydział rady powiatowej złożony z prezesa i 6 członków; rada gminna złożona z 36 członków i zwierzchność gminna. B Rządowe starostwo, główny urząd podatkowany, sąd obwodowy, miejskodelegowany sąd powiatowy, prokuratorya państwa, izba notaryalna powiatowa, dyrekcya skarbu, urząd miar i wag, urząd pocztowy, rada szkolna okręgowa. C Władze wyznaniowe I. Biskupstwo rzymskokatolickie. Już w pierwszej połowie XIII w. osiedleni są w P. wyznawcy obrządku rzym. katol, i zostają pod władzą biskupa w Lubiążu lubuskiego. Po przyłączeniu Rusi Czerwonej przez Kazimierza W. do Polski, mianuje bisk. lubuski w r. 1340 niejakiego Iwana biskupem przemyskim dla Rusi a przedewszystkiem dla P. , a papież potwierdza tę nominacyą. Po śmierci Iwana r. 1352 mianuje papież biskupem przemyskim przeora oo. dominikanów w Sandomierzu Mikołaja, zwanego Rusinem. O tych dwóch pierwszych biskupach nic nie wiemy. Nie mieszkali oni w P. i nie rządzili dyecezyą bezpośrednio. Dopiero za staraniem Ludwika węgierkiego i Władysława Opolczyka ustaliła hula Grzegorza XI z r. 1375 rzymskie biskupstwa na Rusi, a między niemi także biskupstwo przemyskie. Odtąd też i dzieje biskupstwa tego znamy dokładnie. W r. 1377 mianuje papież biskupem Eryka Winsen h. Mora, franciszkanina, pochodzącego z Saksonii. Był on pierwszym organizatorem biskupstwa. Przedewszystkiem odbiera syzmatykom kościół parafialny św. Piotra na rzecz katolików, restauruje go i poświęca. Następnie wyjednał u węgierskiej królowej Maryi w r. 1384 uposażenie biskupstwa, a mianowicie 5 nowo założonych włości Radymno, Brzozów, Domaradz, Równe i Cergowę, i uwolnienie z pod jurysdykcyi władz świeckich A. G. Z. , t. VII, str. 27. Później nabył 7 innych włości drogą darowizny lub kupna. . Emeryk Bebech n. p. starosta ruski, poświadcza w r. 1385, że Piotr Stryjski zapisał wieś swą Przekolt dziś Pnikut na rzecz biskupów przemyskich A. G. Z. , t. VII, str. 32. W r. 1390 zorganizował łacińską kapitułę, a w r. 1391 umarł. Po nim byli biskupami 2 Maciej Janina od 1391 r. ; 3 Janusz Doliwa z Lubienia od 1421; 4 Piotr Strzygonia Chrząstowski od 1436; 5 Mikołaj Odrowąż Błażejowski od r. 1452; 6 Andrzej Sulima na Oporowie Oporowski od 1474; 7 Piotr Łodzia Moszyński od 1482; 8 Jan Rogala Bieberstein Kazimierski od 1484; 9 Jan Tarnawa Targowicki od 1486; 10 Mikołaj Łabędź Krajewski od 1492; 11 Andrzej Boryszewski od 1500; 12 Maciej Ciołek Drzewicki od 1504; 13 Piotr Łodzia Tomicki od 1514; 14 Rafał Wieniawa Leszczyński od 1521; 15 Andrzej Kotwicz Krzycki od 1523; 16 Jan Junosza Karnkowski od 1527; 17 Jan Habdank Chojeński od 1531; 18 Piotr Sulima Gamrat od 1536; 19 Stanisław Topor Tarło od 1537; 20 Jan Jelita Dziaduski od 1545; 21 Filip Nowina Padniewski w r. 1560; 22 Walenty Pawęza z Fulsztyna Herburt od 1560; 23 Łukasz Ogończyk Kościelecki od 1575; 24 Wojciech Dołęga Sobiejuski od 1578; 25 Szymon Junosza Ługowski w r. 1583; 26 Jan Junosza Borakowski od 1583; 27 Wojciech Jastrzębiec Baranowski od 1585; 28 Wawrzyniec Grzymała z Goślic Goślicki od 1593; 29 Maciej Poraj Pstrokoński od 1601; 30 Sta nisław Rogala na Siecinie Sieciński od 1610; Jan z Woli Wężykowej Wężyk od 1620; Achacy Junosza z Grochowiec Grochowski od 1624; 33 Adam Nałęcz Nowodworskie od 1629; 34 Henryk Lewart z Dąbrowicy Firlej od 1630; 35 Andrzej Łodzia z Szołder Szołdrski od 1635; 36 Piotr Nałęcz Gębicki od 1637; 37 Aleksander Jastrzębiec Trzebiński od 1643; 38 Paweł Janina Piasecki od 1644; 39 Jan Jelita Zamojski od 1649; 40 Andrzej Łabędź Trzebicki od 1655; 41 Stanisław Ślepowron z Sarnowa Sarnowski od 1658; 42 Jan Stanisław Nałęcz Zbąski od 1678; 43 Grzegorz Albert Doenhoff od 1690; 44 Jan Kazimierz Paprzyca Bacum od 1702; 45j Jan Krzysztof ze Słupowa Szembek od 1719; 46 Aleksander Antoni Bończa z Pleszowic i Prządzieli Fredro od 1724; 47 Walenty Leliwa Czapski od 1737; 48 Wacław Hieronim Ogończyk z Bogusławic Sierakowski od 1742; 49 Michał Leliwa z Granowa Wodzicki od 1760;

50 Walenty z Osiny Wężyk od 1765; 51 Andrzej Stanisław Kostka Korab Młodziejowski od 1767; 52 Józef Tadeusz Jastrzębiec Kierski od 1768; 53 Antoni Wacław Betański od 1783; 54 Antoni z Gołaszy Dąb Goła szewski od 1786; 55 Jan Antoni Potoczki od 1825 56 Michał Tomasz Korczyński od 1834; 57 Franciszek Ksawery Zacharyasiewicz od 1839; 58 Franciszek Ksawery Wierzchleyski od 1846; 59 Adam Jasiński od 1859; 60 Antoni Wałagin Manastyrski od 1863; 61 Maciej Hirszler od 1870; 62 Ks. Łukasz Solecki od 1881. Za staraniem biskupów przemyskich przyzwolił papież Innocenty XI w r. 1678 na ustanowienie biskupa sufragana. Pierwszym był Jan z Dębów Dembski w r. 1681 mianowany. Rząd austryacki zniósł sufraganią w r. 1786 a przywrócił ją dopiero w r, 1881 mianując na tę godność ks. Ignacego Łobosa. Dziś jest sufraganem kś. Jakub Glazer. Dyecezya przemyska graniczy na zachód z dyecezya tarnowską, na płn. z sandomierską i lubelską, na wsch. z lwowską. Obszar jej wynosi przeszło 410 mil kwadr. Dekanatów liczy 27, a mianowicie przemyski miejski z parafią przemyską, do której należą prócz miasta i przedmieść, wsie Bakończyce, Grochowce, Krówniki, Kruhel Mały, Kruhel Mały, Kruhel Wielki, Lipowica, Łuczyce, Nehrybka, Opłyn, Ostrów, Kuńkowce, Pikulice, Prałkowce, Sielce, Wilcze, Wituszyńce; dekanat przemyski zamiejski z parafiami Babice, Krasiczyn, Krzywcza, Niżankowice, Ujkowice, Wyszatyce i Żurawica; dek. biecki, brzostecki, birzozowski, dobromilski, drohobycki, dynowski, frysztacki, głogowski, jarosławski, jasielski, jaworowski, krośnieński, lisecki, leżajski, miechociński, mościcki, pruchnicki, przeworski, rzeszowski, rudnicki, rymanowski, Samborski, sanocki, strzyżowski, żmigrodzki. Do dziejów biskupstwa odnoszą się Siarczyński Dzieje biskupstwa gr. i łac. obrządku, w czasop. księgozbioru im. Ossolińskich Lwów 1828, zesz IV, str. 3; Zacharyasiewicz Vitae Episcoporum Premisleusium ritus latini Wiedeń 1844; Kś Fr. Pawłowski Premislia sacra sive Series et Gesta Episcoporum ritus latini Premislensium Cracoviae 1869; O powstaniu przemyskiego biskupstwa łacińskiego, w Przyjacielu chrześciańskiej Prawdy 1833, zesz. I, str. 97; zesz. II, 85; zesz. III, 93; zesz. IV, 84; O Kapitule Przemyskiej, tamże, 1834, zesz. I, str. 83, zesz. II, 100; zesz. III, 92; zesz. IV, 82; Dużo ciekawych szczegółów podaje Dzieduszycki w dziele Żywot Wacława Sierakowskiego arcyb. lwowskiego. Alembek napisał dzieło p. t. Historia Episcoporum aut Volumen Episcoporum res gestas complectens. Manuskrypt ten jest zapisany w regestrach kapituły p. n. Gemma Ecclesiae catedralis Premieliensis, ale znajduje się w bibliotece gr. kat. kapituły przemyskiej p. n. Notitiae aliquod de episcopatu Leopoliensi, episcopatu et capitulo Premislienei, pożyczył go bowiem był raz gr. kat. kanonik ks. Ławrowski, a z jego biblioteką przeszedł on w posiadanie biblioteki gr. kat, kapituły. Dokumenty odnoszące się do dziejów biskupstwa i kapituły znaleść można w Aktach grodz. i ziem. , t. VII, str. 27, 32, 78 i t. VIII, str. 21, 29, 34, 38, 39, 40, 4L 44, 52, 53, 54, 56, 59, 61, 65, 68. 71, 72, 75, 78, 87, 94, 101, 109, 114, 115, 119, 120, 122, 125, 245, 257, 270. Ob. także Dyecezya przemyska z mapami, w Bibliotece Pawlikowskiego we Lwowie, teka Nr. XLVIII, i Znakomici mężowie przemyskiej kapituły, ,, w Tygodniku katolickim 1864, str. 465 i 493 II. Biskupstwo greckokatolickie, według Nestora istniało już w XII w. O początkowych dziejach biskupstwa nic nie wiemy; nie znamy z nazwisk pierwszych władyków. Od r. 1218, w którym miał być władyką Antoni Dobrynia Jadrenkowicz, można wprawdzie zestawić szereg władyków, nie za wszystkiem dokładny, ale do dziejów biskupstwa brak źródeł aż do połowy XVI w, , pożar bowiem zniszczył w r. 1535 cerkiew katedralną i wszystkie znajdujące się przy niej dokumenty. Obok przemyskiego istniało już w XIII w. biskupstwo Samborskie obrządku wschodniego i miało własnych władyków, których siedzibą był klasztor Przemienienia Pańskiego czyli Spasa, we wsi Spas, istniejącej koło Starego Miasta. Biskupstwo to przyłączono w r. 1422 do przemyskiego i odtąd nazywają się biskupi przemyscy także Samborskimi, od roku zaś 1661, kiedy władyka Antoni Winnicki przebywał dłużej w Sanoku, także sanockimi, a od r. 1730 jeszcze jarosławskimi. Od drugiej połowy XVI w. są dzieje biskupstwa dokładniej znano. W r. 1596 przystępuje władyka przemyski Michał Kopystyński do unii na synodzie w Brześciu Litewskim, Mimo to trwał on przy schyzmie, Ale część duchowieństwa, szlachty i reszta ludności przyjęła unią, a tak powstało rozdwojenie pomiędzy wiernymi dyecezyi. Po śmierci Kopystyńskiego zamianował król w r. 1610 biskupa dla unitów Atanazego Krupeckiego, dyzunici wybrali jednak w r. 1620 władykę dla siebie. Odtąd bywało po dwóch biskupów. Jeden zarządzał zwykle dyecezya przemyską, drugi Samborską. Między nimi przychodziło często do gorszących walk i najazdów. Trwało to do r. 1691, kiedy Inocenty Winnicki, władyka dyzunicki, przyjął unią wraz z całą dyecezya. Z powyższego wynika, że biskupów przemyskich należy podzielić na 3 grupy. Do pierwszej należą władycy wy

Przemyśl

Przemyśl

znania wschodniego do r. 1610. Byli nimi 1 Antoni Dobrzynia Jadrenkowicz od 1218 do 1225; 2 nieznany z imienia około 1243; 3 Ilarion 1254; 4 Abraham 1271; 5 Jeremiasz 1282; 6 Sergiusz 1283 87; 7 Memnon 1288; 8 Eufemiusz 1290; 9 Ilarion 12921301; 10 Jerzy 1315; 11 Marek 13301341; 12 Cyryl Wołoszyn 1351; 13 Ilarion 136670; 14 Bazyli 1375; 15 Atanazy 1397407; 16 Helazy 1415; 17 Ilij 1422; 18 Atanazy Drohojewski h. Korczak 1440 1443; 19 Antoni 1449; 20 Joannikij 1451; 21 Jan Gozdawa Wirecki 1466; 22 Jan Iwonka 1469 76; 23 Joannikij 1491 97; 24 Antoni Onykij 1506 20; 25 Joakim 1521 27; 26 Laurenty Sas Terlecki 1528 1549; 27 Antoni Radyłówski 1549 81; 28 Arsenij Sas Bryliński 1581 91; 29 Michał Kopystyński h. Leliwa 1591 1610. Drugą grupę tworzą biskupi obrządku gr. kat. nieuznawani powszechnie. Byli nimi 1 Atanazy Krupecki od r. 1610; 2 Paweł Obłoczyński 1646; 3 Prokop Wieniawa Chmielewski 1652; 4 Antoni Sas Terlecki 1664; 5 Jan Prus Małachowski 1669 równocześnie z nimi byli władykami wyzn. wsch. 30 Izaak Kopiński Borysewicz 1620 33; 31 Jan Romanowicz Popiel h. Sulima 1633 34; 32 Sylwester Wojutyński Hulewicz h. Nowina 1635 45; 33 Antoni Sas Winnicki 1650; 34 Grzegorz Sas Hoszowski 1667 75. Trzecią grupę tworzą biskupi po przyjęciu unii występujący i uznawani 6 Innocenty Win nicki h. Sas 1689 1700; 7 Grzegorz Sas Winnicki od 1700; 8 Hieronim z Uhnowa Ustrzycki h. Przestrzał 1715; 9 Onufry Szum lański h. Korczak 1746; 10 Atanazy Szept Szeptycki 1762; 11 Maksymilian Sieniawa Ryło 1879; 12 Antoni Angelowicz 1796; 13 Michał Lewicki 1813, 14 Jan Śnigurski 1818; 15 Grzegorz baron Jachimowicz 1848; 16 Tomasz Polański 1860; 17 Jozef Sembratowicz 1869; 18 Jan Saturnin Stupnicki 1872 Do biskupstwa należały następujące dobra Walawa, Wilcze, Wielunice, Stubienko, Glinice, Kalników, Oleszowice, Grochowce, Jaksmanice, Hruszowice, Makuniów, Dziewięczyce, Buczkowice, Szechynie, Małkowice, Tarnawce, Kormanice i Kłokowice. Do biskupstwa Samborskiego należały Straszowice, Busowiska, Tarło, Łobochów, Rosochy, Wołoszynowa, Kobło, Wola Koblańska, Babina, Wołkowia, Sozań, Smolnica, Potok i Ławrów. Z biegiem czasu w posiadaniu biskupów pozostają tylko Walawa, Wilcza i Wielunice pod Przemyślem a Straszowice i część Busowisk pod Samborem. Władycy przemyscy mieszkali z początku do r. 1412 na zamku przy cerkwi katedralnej, potem w klasztorze bazyliańskim we Wilczy pod Przemyślem; wielu z nich w dobrach biskupich w Walawie, w Straszowicach, w Ławrowie; niektórzy w Samborze. Od r. 1784 mieszkali oni w klasztorze pokarmelitańskim, później w rynku miejskim w pałacu, który zgorzał w r. 1801. Dziś mieszka biskup w najętej kamienicy przy ulicy Dobromilskiej. Kapituła gr. kat. składa się z 6 kanoników. Dyecezya przemyska gr. kat. liczy 39 dekanatów a mianowicie przemyski parafie Przemyśl, Barycz, Bolestraszyce, Buców, Chodnowice, Drohojów, Hurko, Jaskmanice, Krówniki, Macko wice, Małkowice, Medyka, Nehrybka, Ostrów, Pozdziacz, Prałkowce, Radymno, Swięte, Sośnica, Stubno, Torki, Ujkowice, Walawa, Wapowce, Wyszatyce, Żurawica, bełzki, biecki, birczański, drohobycki, dobromilski, dukielski, jaworowski, jarosławski, jasielski, horożański, kańczucki, komarniański, krośnieński, kulikowski, liski, lubaczowski, mokrzański, mościcki, muszyński, niżankowicki, olchowiecki, oleszycki, potylicki, pruchnicki, samborski, sanocki, sokalski, staromiejski albo starosamborski, starosolski, sądowowiszeński, uhnowski, ustrzycki, waręski, wysoczański, zatwarnicki, żółkiewski i żukotyński. Bibliografia A. Dobriański, , Korotkaja widomost istoryczeskaja o epyskopach ruskich w Peremyszli Peremyszlianyn na rik 1853; str. 13, na 1854, str. 1, na rik 1857, str. 89. Sostojanie eparchii ruskoj pered stoma lity Hałyczanyn, literaturnyj sbornyk, kn. I. wyp. II, Lwów, 1863, str. 79. Dobriański, Isaja Borysowycz Kopyńskij, prawosławnyj episkop peremyskij, Naukowyj sbornyk, 1866, str. 147. J. Lewicki Istoria w wedenia muzykalnoho pinia w Peremyszli Peremyszlianyn, 1854, str. 81. Z drukowanych dokumentów ważniejsze są Akt z r. 1407, ktorym Władysław Jagiełło zatwierdza uposażenie władyctwa przemyskiego i niektóre jego przywileje A. G. Z. , t. VII, str. 50. Dokument z r. 1424, którym Spytko z Tarnowa, ssta ruski, ogłasza wyrok w sprawie Eliasza, władyki przemyskiego, przeciw Januszowi Nasangniewiczowi o grunt we wsi Kormanicach i b. , str. 65. Dokument z r. 1469, którym Kazimierz Jagiellończyk uwalnia duchowieństwo ruskie władyctwa przemyskiego z pod jurysdykcyi świeckiej ib. , str. 117. Akt z r. 1688, którym Jan III potwierdza ordynacyą kapituły gr. kat. w P. przez biskupa tejże Innocentego Winnickiego ib. t. I, str. 85. Stowarzyszenia i zakłady publiczne. Stowarzyszenia i zakłady gospodarskie i kredytowe oddział galic. tow. gospodarskiego dla pow. przemyskiego, mościckiego, jaworowskiego i dobromilskiego, istniejący od r. 1866; Kasa oszczędności od 1867; Towarzystwo zaliczkowe rolne od 1875; kasa zaliczkowa rzemieślników i rolników od

państwa. W 1031 r. Jarosław I, w. ks. kijowski, wspólnie z bratem Mścisławem wtargnęli z mnogiem wojskiem wgłąb Polski, zabrawszy mnóstwo jeńców, osadzonych potem nad Rosią, zajęli napowrót grody czerwieńskie, wraz z głównym ich grodem Przemyślem. Ale już w r. 1071 zdobywa go znowu Bolesław II śmiały, wracając z wyprawy kijowskiej. Odtąd Przemyśl stanowił główne stanowisko Bolesława. Tu przepędza on całą zimę, tu przyjmuje poselstwo węgierskich książąt z prośbą o pomoc, a powróciwszy z wyprawy węgierskiej, zimuje tu po raz wtóry, aby następnio wyruszyć na podbój grodów wołyńskich. Ziemia czerwieńska w r. 1086 lub 1087 przeszła napowrót w ręce ruskie. W r. 1087 siedzi już w P. Ruryk Rościalawicz jako pierwszy udzielny książę przemyski. Po śmierci Ruryka objął gród w r. 1092 Wołodar Rościsławicz. Wśród bratobójczych walk, jakie Rościsławicze staczają między sobą, wzywa w. ks. kijowski Świętopełk posiłki węgierskie, a w r. 1099 stanął sam król Koloman z dwoma biskupami i licznem wojskiem koło P. nad Wiarom. Zagrożeni Rościsławicze pogodzili się między sobą, a przywoławszy w pomoc Połowców, odnieśli nad Węgrami świetne zwycięztwo i zmusili ich do ucieczki. Po śmierci Wołodara w r. 1124 objął rządy w P. syn jego Rościsław Wołodarowicz. Ten umiera jednakże już w r. 1126, a brat jogo Wołodzimirko Wołodarowicz, książę dźwinogrodzki zagarnął P. pod swoje panowanie, bez względu na pozostałego syna Rościsławowego, Iwanka, głośnego później pod nazwą Berładnika. Panowanie Włodzimirka było dla P. fatalne. Stolicę państwa swego przeniósł on do Halicza. Już w r. 1134 państwo to zowie się halickim, P. zeszedł w ten sposób na gród drugorzędny. Włodzimirko walczył bez ustanku przeciw wielkim książętom Wszewołodowi II Olgowiczowi i Izasławowi II Mścislawowiczowi i w tych wojnach ilekroć zbliżył się ku Przemyślowi, czekała go klęska. Doznał on tu upokorzenia w r. 1150 i 1152 i umarł w P. w r. 1152. Po nim obejmuje rządy 8yn jego Jarosław Osmomysł, ks, halicki, a po jego śmierci syn jego Włodzimierz Jarosławicz w r. 1187. Tego wygnali bojarzy z Halicza w r. 1188, a przywołali natomiast Romana, ks. Włodzimirskiego. Lecz i ten nie długo się utrzymał. W tymże roku wypędził go król węgierski Bela III, u którego Włodzimierz szukał wtedy pomocy, a na tronie halickim osadził swego syna Andrzeja, Włodzimierka zaś zabrał do Węgier i osadził w więzieniu. Haliczanie, chcąc się pozbyć Węgrów, zaprosili na tron Rościsława, syna Berładnika, właściwego dziedzica Halicza i Przemyśla. Ale zaledwo tenże przybył już go nie chcieli i 1874. Stowarzyszenie oszczędności i zalicze kzdobywa P. i wciela w obręb swego pierwszego ogólnego Tow. urzędników austr. węgier. monarchii od 1872. Stow. wzajemnej pomocy dyetaryuszów sądowych od 1878. Filia krakowskiego Tow. wzajemnych ubezpieczeń, filia Slawii Tow. wzaj. ubezpieczeń w Pradze i inne. Stowarzyszenia i zakłady dobroczynne Miejski fundusz ubogich, utworzony w r. 1835, z zakład, majątkiem 15, 500 złr. ; Dom przytułku z zapisu ks. Dobrzańskiego z r. 1839, z majątkiem zakład. 10, 500 złr. ; Fundusz inwalidów od r. 1850 z zakład, majątkiem 1250 złr. ; fundusz rekonwalescentów od 1857, z majątkiem zakład. 1400 złr. ; fundusz wdów i sierot po księżach obrz. gr. kat. od r. 1843; Towarz. pań miłosierdzia św. Wincentego á Paulo od r. 1869; Tow. panien ekonomek św. Wincentego á. Paulo; Ochrona małych dzieci im. św. Jadwigi od r. 1869; Wychowawczy zakład sierot dziewcząt, z zapisu 5000 złr. Katarzyny z hr. Wodzickich Konarskiej z r. 1845; Tow. bursy przemyskiej od r. 1875; Tow. św. Mikołaja i Tow. naukowej pomocy im. J. I. Kraszewskiego od 1879; Tow. straży ogniowej ochotniczej od r. 1872. Istnieją prócz tego 3 izraelickie stow. dobroczynne, c Tow. mające na celu podniesienie oświaty i zamiłowanie sztuk pięknych Oddział Tow. pedagogicznego; Koło Towarzystwa nauczycieli szkół wyższych; Tow. muzyczne od r. 1862 i Tow. dramatyczne od r. 1879. d Stow. mające na celu zabawę towarzyską Gwiazda, stow. młodzieży rzemieślniczej od r. 1869; Tow. łyżwiarskie i łodziowe od 1881 r. ; Tow. strzeleckie od r. 1873, nareszcie Kasyna mieszczańskie, ruskie, kupieckie, zwane dawniej izraelskiem, czytelnia polska i wojskowa. Dzieje, Według bajecznej tradycyi podanej przez Długosza, książę polski Przemysław założył P. w VII w. i nazwał go od swego imienia. O starożytności grodu który był zawiązkiem osady miejskiej świadczy następne podanie Nestora W lito 6489 to jest w r. 981 ide Wołodymir na Lachi i zaja hrady ich Czerwień i innyi, iże sut do seho dnia pid Rusiju Po zajęciu ziemi przez Włodzimierza zapanował w tej lechickiej okolicy obrządek wschodni. Okres drugi, ruski, przedstawia nam bratobójcze wojny książąt ruskich, zapasy z obcym najezdcą lub z dawnymi panami grodu, którzy pragną odebrać wydartą ziemię. Po śmierci Włodzimierza I Wielkiego, podzielili liczni synowie jego państwo ruskie między siebie, z czego powstało kilka udzielnych księstw. Książęta w ciągłych walkach używają pomocy sąsiadów. W r. 1018 spieszy Bolesław Chrobry w pomoc swemu zięciowi, ks. kijowskiemu Świętopełkowi, wygnanemu przez brata Jarosława, a osadziwszy go napowrót w Kijowie, wraca do domu, po drodze zaś

Przemyśl

Przemyśl

trzymali się Węgrów. Rościsław zginął pod Haliczem w r. 1189, Włodzimierz tymczasem uszedł z więzienia, udał się do cesarza niemieckiego Fryderyka Rudobrodego, a ten wysłał go do Polski z poleceniem do Kazimierza Sprawiedliwego, aby mu Halicz przywrócił. Kazimierz wyprawił z Włodzimierzem wojewodę Mikołaja, Haliczanie przyjęli go, a królewicza Andrzeja wygnali. Współczesny kronikarz polski Wincenty powiada że Kazimierz przyłączył do swych dzierżaw ziemię przemyską z miastami sąsiedniemi. W r. 1210 widzimy znów w P. udzielnego księcia Świętosława Igorowicza, syna Igora putywolskiego, śród dalszych zaburzeń schwytano Swiętosława i powieszono w r. 121L W r. 1214 P. dostaje się mocą ugody spiskiej Leszkowi Białemu, ale niebawem odebrał mu go król węgierski. Leszek przywołuje wprawdzie przeciw Węgrom w r. 1119 Mścisława nowogrodzkiego, ten wygania Węgrów, zajmuje Halicz, ale godzi się z Daniłem i staje nietylko przeciw Węgrom ale także przeciw Polakom. Wtedy przerzuca się Leszek na stronę króla węgierskieg, obydwaj zajmują P. , ciągną na Halicz, osadzają tam Kolomana z Salomeą. W 1220 r. Mścisław zajął Halicz powtórnie, Kolomana wziął w niewolę, a córkę swoją zaręczył z innym królewiczem węgierskim, Andrzejem i dał mu Przemyśl. Andrzej panował około sześciu lat. Nie ufając Mścisławowi uciekł on do ojca, który połączywszy się z Leszkiem ruszył znowu w zimie r, 1226 na Halicz, a po drodze zajął P. , oddany mu przez Jurya, tysiącznika tamtejszego. W r. 1230 był P. ogniskiem spisku Aleksandra bełzkiego i bojarów przeciw Romanowiczom, którzy jednakże pod P. odnieśli zwycięztwo. W r. 1235 otrzymuje P. Daniło Romanowicz od Michała halickiego, ale traci go natychmiast. W r. 1241 uchodzi Daniło przed Tatarami, a kiedy wrócił, zastał ziemię całą rozdrapaną przez bojarów. P. zagarnął Hrehory Wasylewicz, ale Daniło wtrącił go niebawem do więzienia. W r. 1243 wybuchł w P. przeciw Daniłowi rokosz, na czele którego stanął władyka przemyski. Rokoszanie, połączeni z Rościsławem, synem Michała Kijowskiego, zajęli P. , walka toczy się lat; kilka a rozstrzygnęła się dopiero w r. 1247 na korzyść Romanowiczów. Po śmierci Daniła Romanowicza w r. 1264, objął ziemię przemyską w posiadanie syn jego Lew Daniłowicz. Ze śmiercią Lwa w r. 1301 zapada na lat 40 mrok na dzieje Rusi halickiej. Po Lwie nastąpił syn jego Jerzy I, a po nim dwaj jego synowie Andrzej i Lew II w r. 1315. Ze śmiercią Andrzeja w r. 1324 wygasł róo Romanowiczów, a rządy w jego państwie objął Bolesław Jerzy II Trojdenowicz. W całym tym okresie spotykamy o P. jedną tylko Słownik Geograficzny Tom IX, Zeszyt 99. wzmiankę w dok. ks. Jerzego II z r. 1335, gdzie między świadkami wymieniony jest wojewoda przemyski Hryćko Kossaczowicz. Musiał tedy P. zajmować ważne miejsce między grodami włodzimierskohalickiej Rusi, skoro był siedzibą takiego dygnitarza. Po otruciu Bolesława Jerzego II w r. 1340, objął puściznę Romanowiczów Kazimierz Wielki. Zajęciu temu stawili krajowcy, o ile nam wiadomo, w jednem tylko miejscu czynny opór, a ogniskiem tego opora był właśnie Przemyśl. Jakiś nader złośliwy bojar pisze współczesny kronikarz Janko z Czarnkowa Detko imieniem, dzierżący gród przemyski, wspólnie z niejakim Danielem z Ostroga i inną także szlachtą donieśli chanowi Tatarów o zajęciu kraju swego przez Kazimierza, przekładając mu, ze król Kazimierz napadł i zajął Ruś i w ten sposób przeszkodził składaniu haraczów, jakie Rusini Tatarom składać byli zwykli. Na to ich doniesienie chan Tatarów wielkie bardzo wojsko wyprawił na Ruś. Tatarzy wyparli wojska Kazimierza z Rusi, zbliżyli się nawet ku Wiśle, oblegali Lublin, lecz ostatecznie cofnęli się niewiele zdziaławszy. Ruscy bojarowie nie ufając w przyjaźń Tatarów, przerzucili się na stronę króla polskiego i zawarli z nim ugodę. Sam Dymitry Detko donosi o tem w liście kupcom toruńskim, tytułując się rządcą czyli starostą ziemi ruskiej Szatan wzniecił był niezgodę między nim a królem polskim, obecnie już przyjaźń ze sobą zawarli z natchnienia Ducha św. Tak więc pozostał P. według wszelkiego prawdopodobieństwa od r. 1340 stale przy Polsce. Kazimierz W. wzniósł w P. pierwszy zamek murowany. Za panowania Ludwika andegaweńskiego zarząd Rusi otrzymał Władysław ks. Opolski w r. 1372. Przebywał on w P. o ile wiemy w r. 1376 A. G. Z. , t. V, str. 13 i w r. 1377 ib. t. n, str. 10 i t. VIII, str. 16. Po ustąpieniu Władysława Opolczyka z Rusi w r. 1379 przyłączył ją Ludwik do Węgier, a grody ruskie, między nimi także P. , porozdawał w zarząd starostom węgierskim. Po śmierci Ludwika w r. 1382 pozostała Ruś przy węgierskiej królowej Maryi, która dość chętnie zajmowała się losami kraju, a także ziemi przemyskiej. Pamiątką po niej jest uposażenie biskupstwa przemyskiego łaciń, w r. 1384. Rządy Maryi trwały do r. 1387. Wówczas to wyruszyła Jadwiga na Ruś i przyłączyła ją ponownie do Polski. Na nic się nie przydały zabiegi Władysława Opolczyka około pochwycenia rządów Rusi w swe ręce. Rusini, uciemiężani przez starostów węgierskich, przyjęli Jadwigę z wdzięcznem sercem. Na wieść o wstąpieniu królowej polskiej na ziemię przemyską, wychodzą wszyscy dygnitarze naprzeciw do Jarosławia, wójt przemyski Mili

chał i rajcy, obaj biskupi Eryk i Wasyli, obie kapituły, bojarzy, szlachta i lud, i nietylko poddaja się chętnie jej koronie, ale proszą o zapewnienie, że ziemia ta od korony polskiej nigdy odłączoną i nigdy pod władzę jakiego księcia oddaną nie będzie. Królowa dała im żądane zapewnienie w przywileju, wydanym w Jarosławia d. 18 lutego r. 1387 Lewicki, 1. c, str. 138. W r. 1389 nadaje miastu Władysław Jagiełło prawo magdeburskie A. G. Z. , t. V, str. 23 do 25, dodaje mu sto łanów frankońskich, poczynających się u granic wsi Nehrzebka dziś Nehrybka a ciągnących się aż po rzekę San, a nadto cztery wolne łany wójtowi Michałowi, jego dziedzicom i następcom po wieczne czasy, mieszkańców uwalnia od opłat z ról i łąk na lat sześć, z winnic na lat 16, z lasów na lat 20, ustanawia roczny targ ośmiodniowy od dnia śś. apostołów Piotra i Pawła począwszy Na podstawie tego przywileju organizuje się P. na wzór Lwowa, ustanawia urząd radziecki i sąd ławniczy. D. 18 lipca r. 1409 nadaje Władysław Jagiełło przywilej, mocą którego uwalnia mieszczan od obowiązku dawania jakichkolwiek podwód pieszych lub konnych, z tym wyjątkiem, że dla potrzeby króla lub królowej będą obowiązani dać 3 lub 4 wozy do najbliższej stacyi. Snać jednak starostowie starali się o przytłumienie samorządu miasta, skoro Władysław Jagiełło przywilejem wydanym w Niepołomicach d. 19 listopada 1424 r. potwierdza ponownie prawa i łany miastu nadane. Równocześnie pozwala król mieszczanom przemyskim rąbać drzewo w lasach królewskich A. G. Z. , t. VI, str. 19. Władysław Jagiełło przebywał dość często w P. , wiadomo nam bowiem, że tutaj wystawił przywileje d. 7 marca 1395 A. G. Z. , t. VIII, str. 38, w r. 1407 ib. , t. III, str. 158 i t. X, No 36; d. 29 paździornika 1408 ib. , t. IV, str. 70 i t. VIII, str. 58; w r. 1427 ib. , t. II, str. 82; d. 12 maja 1431 ib. , t. V, str. 66 i 8 maja 1434 ib. , t. VII, str. 78 i t. VIII, str. 267. Za przykładem Jagiełły szli inni królowie polscy. Każdy z nich prawie bądź to nadawał miasta nowo prawa i przywileje, bądź też potwierdzał dawne. W czasie klęsk doznanych otrzymują mieszczanie uwolnienie od podatków. Kazimierz Jagiellończyk potwierdza d. 28 kwietnia r. 1458 prawo magdeburskie, rozszerzając władzę miejskiego sądu wójtowskoławniczego do sądzenia także spraw kryminalnych, nadając mu prawo miecza. Król ten przebywał w P. d. 15 lutego r. 1469 A. G. Z. , t. VII, str. 117, a Jan Olbracht d. U maja r. 1497 ib. , t. IX, str. 148 i potwierdził prawa i przywileje nadane miastu przez jego poprzedników, zwłaszcza przez ojca Kazimierza. Gdy w r. 1498 Wołosi i Turcy miasto zrabowali, ogniem i mieczem zniszczyli, uwalnia Jan Olbracht przywilejem danym w Krakowie dnia 10 września 1499 r. mieszczan przemyskich na lat 12 od wszelkich podatków od ról i ogrodów królowi przypadających, dalej od podatków państwowych ustanowionych lub ustanowić się mających, jak niemniej od podwód, myt, wypraw wojennych i jakichkolwiek opłat królewskich Dod. do Gaz. lwow. , 1851, str, 110. Dnia 24 sierpnia r. 1509 bawił w P Zygmunt I A. G. Z. , t. VIII, str. 208. Przywilejem danym w Krakowie d. 16 marca r. 1525 nadaje Zygmunt I miastu prawo pobierania od każdego wozu towarami obciążonego po 4 obole, co do jednej skrzynki składać, na naprawę dróg obraćać i staroście z tego co roku rachunek zdawać winni. Zygmunt August nadaje miastu prawo pobierania myta od wołu, krowy, konia po 3 denary, tyleż od wozu obciążonego, a 1 2 grosza od wozu lekkiego; pozwala również pobierać opłaty od wprowadzonego do miasta piwa, likierów i wszelkich trunków, którą to należytość nazywano Szotarne. Około r. 1530 buduje miasto z wielkim kosztem wodociągi, a już od 1 stycz. 1532 r. nadaje mu Zygmunt L prawo nakładania podatku miejskiego po 3 1 2 grosza od każdej warki piwa, który to dochód Aquaeducta lub Canalia zwany, miał służyć na utrzymanie tych wodociągów. Przywilejem danym w Krakowie d. 13 październ. r. 1550 nadaje Zyg. Aug. mieszczanom przemyskim wolność handlu w granicach królestwa i posiadłości królewskich, i uwalnia ich od wszelkich podatków płaconych od towarów, z wyjątkiem pogranicznego sąsiedniego. W tymże roku pozwala Zyg. Aug. radzie miejskiej stosować się w rzeczach spadkowych do plebiscytu lwowskiego Dod. do Gaz. lwow. , 1853, No 4 i 5. Przywilejem danym 25 list. r. 1553 w Knyszynie potwierdza Zyg. Aug. juryzdykcyą miejską, zakazując starostom mieszania się do takowej i do administracyi miasta, tudzież zabraniania miastu poboru myta. W r. 1557 zatwierdza Zyg. Aug. wyrok komisarski z lat 1512 i 1515, wydany w sprawie o błonie między władyką przemyskim i mieszczanami Rkp. Ossol. , No 2264, str. 404. W r. 1559 po św. Michale przybyły do P. królewny Anna i Katarzyna i bawiły na zamku czas dłuższy. Przywilejem danym w Wilnie w r. 1561 postanawia Zyg. Aug. , że odtąd w P. żaden szlachcic lub żyd, lub kto inny, juryzdykcy i miejskiej nie podległy i ciężarów miejskich nie ponoszący, piwa warzyć i sprzedawać nie może. Stefan Batory bawił w P. w r. 1578 A. G. Z, t. X, No 2008. Przywilejem danym w Wilnie 28 lipca 1589 określa Zyg. III bliżej juryzdykcyą sądu w sprawach spornych. W r. 1595 srożyło się morowe powietrze w P. i okolicy Rkp. Ossol,

Przemyśl

Przemyśl

Ossol, No 2410, t. I str. 102. W r. 1597 i i 1601 potwierdza Zygmunt III przyzwolone kupcom przemyskim od urzędu radzieckiego ustawy Rkp. Ossol, No 2264, str. 408. Przywilejem danym w Krakowie d. 27 września r. 1602 ustanawia Zyg. III ordynacyą wyborczą radziecką, a w r. 1603 potwierdza wyroki wydane przez komisarzów w sprawie między radą miejską a pospólstwem Rkp. Ossol, No 2264, str. 413. Troskliwa opieka królów i wzrastająca zamożność okolicznego ziemiaństwa sprowadzają pomyślny rozwój P. w XV, XVI i w początkach XVII w. jako ogniska politycznego i ekonomicznego całej ziemi. Ożywione jarmarki, zjazdy szlachty na sądy grodzkie i ziemskie, na obrady przedsejmikowe podnoszą handel i rękodzielnictwo. Ład i porządek pannje w całem mieście a zwłaszcza w urzędach miasta, o czem świadczą akta jak najstaranniej pisane i przechowywane. Nawiedzają jednak miasto i w tym okresie rozmaite klęski, jak pożary w latach 1489, 1498, 1535, morowe zarazy, wylewy Sanu i napady nieprzyjacielskie, ale po każdej klęsce miasto dźwigało się rychło dzięki przyjaznym warunkom ekonomicznym. Dnia 15 maja 1641 bawił w P. Władysław IV A. G. Z. , t. X, No 4075. W r. 1648 uderza na miasto oddział Kozaków wysłany przez Chmielnickiego pod dowództwem pułk. Kapuścińskiego. Oddział ten zbliżył się do miasta d. 4 list. , lecz mieszkańcy przedmieścia Błonia zastąpili mu drogę i zmusili do odwrotu. Dopiero gdy nadeszły z pod Lwowa posiłki przystąpił Kapuściński 6 list. do oblężenia miasta. W krytycznej chwili nadeszła niespodziewana pomoc. Karol Korniakt, dziedzic sąsiedniej Żurawicy, zebrał kilka tysięcy ludzi w okolicy, przybył w odsiecz i napadł na Kozaków. Kapuściński padł w początku potyczki a wojsko jego pierzchło, pozostawiając licznych jeńców i chorą giew pułkową w ręku zwycięzców. Otwarto bramy miasta i wprowadzono Korniakta w tryumfie do fary, gdzie zdobytą chorągiew zawiesił na wieczną pamiątkę Hauser, l c. , str. 126 do 128; Przegl. archeol. , r. 1883, zesz. III, str. 122 i Rkp. Ossol, No 496, str. 180. W czasie wojny szwedzkiej w 1656 r. Duglas z pod Jarosławia przybył pod P. D. 8 marca stanął na lewym brzegu Sanu obozem, a 9 marca chciał część wojska przeprawić przez zamarzniętą rzekę. Lód jednakże załamał się i utonęła znaczna liczba Szwedów. Wezwani do poddania się Przemyślanie wysłali posłów do Jana Kazimierza, bawiącego we Lwowie, z prośbą o pomoc, a gdy 13 marca Duglas przeprawiwszy się przez San stanął pod murami miasta uwiadomiono go, że Stefan Czarniecki spieszy miastu na pomoc. Szwedzi odstąpili od oblężenia i przenieśli swój obóz do Radymna, nie wyrządziwszy miastu szkody Hauser, l c. , str. 129; Przegl. archeol. , 1883, zesz. III, str. 124. W rok potem oblega P. ks. siedmiogrodzki Grzegorz II Rakoczy. Wkracza on do Polski jako sprzymierzeniec Szwedów na początku r. 1657, a w lutym rozkłada swój obóz pod P. na szerokiej równinie około Medyki i Torek. Przemyślanie widząc, że ze słabą swoją załogą 1500 ludzi nie będą mogli stawić oporu, skłonili księcia bogatym okupem do odstąpienia. Dla obozującego pod Przeworskiem Rakoczego przybyło z Węgier 16 wozów z winem dla wojsk, które pod strażą węgierską przechodziły przez Przemyśl. Mieszczanie chcąc się zemścić za złożony mu okup, napadli na konwój węgierski, ale zostali odparci Rakoczy dowiedziawszy się o tem, wysłał Jana Kemenyego i polecił mu zająć miasto i zrabować, a mężczyzn w pień wyciąć. Dnia 1 marca stanął Kernenyi pod Przemyślem, zajął najpierw klasztor benedyktynek i młyn na lewym brzegu Sanu położony, a potem przeprawiwszy się przez San zajął klasztor reformatów, po za murami miasta. W kościele zamordowano bezbronnego laika Józefa Reklowskiego, poniszczono ołtarze i relikwie, powywlekano z grobowców ciała zmarłych, zniszczono doszczętnie kościół wraz z klasztorem. Następnie zaczęto szturmować miasto. Mieszkańcy widząc przeważną siłę wyprawili posłów Mniszka i Woj akowskiego do Kemenyego w celu tentowania zgody. Na prośbę tych posłów, jak również Grondzkiego, Polaka a sprzymierzeńca Rakoczego, znajdującego się wówczas w obozie Kemenyego, skłonił się tenże do odstąpienia od oblężenia miasta, za co Przemyślanie złożyć musieli 20, 000 czerwonych złotych i zaopatrzyć w żywność wojska nieprzyjacielskie. Lud pobożny przypisał to wybawienie miasta od zagłady św. Wincentemu, którego relikwie znajdowały się już wówczas w kościele ks, franciszkanów sprowadzono je w r. 1651. Odtąd został św. Wincenty patronem miasta. Wypadek ten upamiętniono w dwóch obrazach, z których jedenznajduje się w ratuszu, a drugi, malowany na ścianie, w kościele franciszkanów nad drzwiami prowadzącymi do choru Hauser, l. c, str. 130 do 138. W r. 1660 Jan Kazimierz bawił w P. i wydał tu d. 18 paźdz. pismo do rajców Samborskich arch. Samborskie, Protocollon ex annis 1659, 1660, str. 320 i 321. Kiedy w r. 1672 Muhamed IV w połączeniu z Kozakami i Tatarami wtargnął do Polski, nawiedziła w październiku ziemię przemyską czerń tatarska. Plądrując w okolicy omijali Tatarzy miasto same. Przemyślanie postanowili położyć kres okrucieństwom i rabunkom. Każdy zdolny do boju chwycił za broń i stanął w szeregi ochotników, którym przewodził

Przemyśl

gwardyan reformatów ks. Krystyn Szykowski. D. 8 paźdz. , gdy trzy ordy Tatarów po całodziennym rabunku, obciążone zdobyczą i jeńcami, stanęły obozem na polach pod Kormanicami, Pnikutem i Podstolicami, o milę od miastawyruszył ks. Szykowski z ochotnikami wieczorem z P. , napadł na Tatarów w śnie pogrążonych i odebrał łupy i jeńców Hauser, 1. c, str. 138 do 140; Bohater zakonny w Rozmaitościach z r. 1830, No 16; Chrystyan Szykowski, obrońca P. w Przyj. Dom. , 1859, str. 201; Znaczenie pomnika ks. Szykowsklemu wzniesionego p. L. Hausera, Przemyśl, 1879. Pod rokiem 1726 znajdujemy w kronice Kiszki zapisek, wedle którego, , Rossyanie z Kozakami przystapiwszy pod P. , pobierali wielkie kontrybucye i prowianty. Zubożałe wraz z całem krajem miasto nie poprawiło swej doli z chwilą gdy od 1773 r. przeszło pod panowanie austryackie. Nietylko bowiem, że przechody wojsk austryackich wyi czerpały resztę funduszów, ale nadto w r. 1778 sprzedał rząd P. wraz z Bakończycami i innymi dobrami starostwa przemyskiego hrabiemu j Ignacemu z Czertwic Cetnerowi, panu na Podkamieniu i Krakowcu. Odtąd przestaje P. istnieć jako miasto wolne. Mieszczanie jednakże, korzystając z dwukrotnego pobytu cesarza Józefa II w r. 1780 i 1786 wnieśli prośbę o pomoc. Na skutek takowej przywrócił cesarz dyplomem z 1789 r. miastu autonomią, nadając mu przytem różne prawa i przywileje Hauser, 1. c. , str. 161. W myśi tego dyplomu winien był rząd wykupić miasto od hr. Cetnera. Ówczesny urząd cyrkularny nakłonił jednak magistrat, że tenże zobowiązał się imięniem miasta zwrócić rządowi sumę wypłaconą hr. Cetnerowi. Przyszło ztąd do procesu między miastem a fiskusem, ale rozporządzeniem cesarskiem z d. 12 paźdz. 1792 r. uwolniono P. od tego obowiązku. W r. 1880 bawił w P. cesarz Franciszek Józef I podczas podróży po Galicyi przez dzień 4 września. W r. 1882 urządzono w P. wystawę rolniczoprzemysłową czyt. Dodatek do Gazety lwow. , No 288 do 266. W r. 1883 obchodzono tu uroczyście 2001etnią rocznicę wycięstwa Sobieskiego pod Wiedniem czyt. Gaz. lwow. , 1883, No 213. Obwarowanie P. sięga dalekiej przeszłości. Miasto otoczone było murem i głębokim rowem. Do miasta prowadziły bramy lwowska al. senatorska r, 1541 nowo wymurowana od wschodu, grodzka od zachodu, wodna na południe do rzeki i na most prowadząca i furta zamkowa, wiodąca do katedry. Budowę murów zaczęto zapewne już w XIV w. i prowadzono powoli kosztem miasta. W pierwszej połowie XVI w. już cały P. był murem opasany. W murach wzniesiono baszty 1 kowalską na rogu wsch. płd. , 2 małą przy kościele karmelitów, 3 krawiecką, 4 małą kramarską, 5 szewcką na rogu zach. rpłd. , 6 małą nad Sanem na płn. zach. rogu, bronioną przez cech browarników, 7 czapniczą, 8 kuśnierską, 9 rymarską. Z furty zamkowej bronił miasta cech cyrulików, z bramy grodzkiej cech bednarzy, z bramy lwowskiej złotnicy i tkacze, z bramy wodnej żydzi. Zamek wymurowany za czasów Kazimierza W. , stał na górze, w płd. zach. stronie. Był otoczony murem, po nad którym wznosiło się baszt kilka, a między nimi baszta biskupia, która służyła za schronienie osób i skarbów biskupich i kapituły. W zamku mieszkał zwykle starosta, odbywały się sądy ziemskie i był skład ksiąg i aktów sądowych. Królom polskim i członkom rodziny królewskiej służył zamek zamieszkanie w czasie pobytu w P. Z biegiem czasu ulegał zamek przekształceniom, o których wspominają lustracye. Ostatnim ze starostów, który tu mieszkał, był Stanisław August Poniatowski, późniejszy król. On też po raz ostatni restaurował zamek, który później rozpadł się w gruzy, tak, że pozostały tylko dwie baszty i mur wewnętrzny. W r. 1842 przekształcił rząd austryacki górę zamkową na ogród publiczny, a w r. 1867 odrestaurowała zwierzchność miasta płn. zach. basztę narożną i wsch. część mu rów zamkowych, pokrywszy je dachem i góra zamkowa przybrała kształt obecny. Odrestaurowaną basztę opisano dokładnie i podano jej rycinę w artykule Ein Rundthurm am Schlosse zu P. w Mittheil. der k. k. CentralCom mission zur Erforschung und Erhaltung der Baudenkmale, Wien, 1868, t. 13, str. XXV. Plan starożytnego P. odtworzył Hauser na podstawie planu z początków XIX w. , kronik i aktów miejskich i załączył go do swej monografii. Warownie miasta zniósł rząd austryacki wkrótce po zaborze. Po wojnie niemieckofrancuzkiej rząd austryacki ufortyfikował P. na nowo. Dotąd wydano podobno na for tyfikacye, niezupełnie jeszcze skończono, do 7, 000, 000 zł. w. a, Herb miasta przedstawiał pierwotnie niedźwiedzia kroczącego w lewą stronę, z krzyżem graniastym u góry i z napisem w otoku Sigillum attenticum sic civitatis de Premissel. Taki herb znajdujemy na pieczęci przy dokumencie z d. 6 paźdz. 1625, zatwierdzającym statut cechu złotniczego, malarskiego i konwisorskiego. Sąd wojtowskoławniczy używał pieczęci cokolwiek odmiennej, a mianowicie niedźwiedzia zwróconego w lewą stronę, z podniesioną lewą łapą przednią aż do pyska, a u góry sześciopromienną gwiazdę i napis w otoku, , Sigillum scabinorum civitatis Premisliensis. W drugiej połowie XVII w. herb przedstawia niedźwiedzia kroczącego w lewą stronę z gwiazdą sześciopromienną u góry. Przywilej cesarza Józefa

Przemyśl

II z r. 1789 pozwala miastu używać tego herbu i opisuje go dokładniej Hauser, l. c, str. 163. Akta grodzkie i ziemskie podają opisy pieczęci biskupów przemyskich Eryka, Macieja, Janusza, Piotra i innych, miejskiej i ławników. Z dawnych pamiątek niewiele się zachowało. Katedra łacińska posiada ornaty pochodzące z XVII i XVIII w. ob. Katalog wystawy archeol. i etnogr. we Lwowie, 1885, No 218 do 222. W podwalinach katedry łacińskiej znaleziono w dwu ułamkach płytę grobową, pochodzącą z dawnej katedry ruskiej, spalonej przez Tatarów i wyobrażającą mężczyznę w bojarskim kołpaku. Jest to zapewne pomnik jednego z książąt ruskich, może Wołodara, i pochodzący z XII w. Katalog wystawy, No 171. W kościołach, zwłaszcza w katedrze łacińskiej, znajdują się pomniki i obrazy z dawniejszych czasów, ale nieposiadające pod względem artystycznym większej wartości ob. Sobieszczański Wiadom. histor. o sztukach pięknych w Polsce, t. I, str. 73, 131 i t. II, str. 323. w zagłębieniu muru otaczającego klasztor ks. reformatów stoi pomnik, wzniesiony w latach 1872 do 30 sierpnia 1877 z piaskowca, dłuta rzeźbiarza krakowskiego Zyg. Trembeckiego, przedstawiający mnicha w habicie zakonu ks. reformatów, z krzyżem w jednej a rozwiniętym nad głową sztandarem w drugiej ręce. Na podstawie pomnika czytamy stosowny napis w marmurowej płycie wyryty Hauser, 1. c. , str. 140. Z dawnych warowni przemyskich pozostała, obok wymienionych już resztek zamku, tylko część mura obronnego na Władyczu Na szczycie góry, na której stoku leży miasto, wznosi się na granicy wsi Pikulic kopiec, widocznie usypany, pospolicie Zniesieniem lub, , Kopcem tatarskim nazywany. Ma on kształt podłóżnego trójkąta. Na szczycie stoi kapliczka murowana, niewiadomo kiedy wzniesiona. Podanie głosi, że gdy raz Polacy znieśli Tatarów pod Przemyślem, a chan tatarski poległ w tej bitwie, pochowano jego zwłoki na górze i usypano na mogile ten kopiec. Na widoku P. umieszczonem w dziele Cellaryusza z XVII w. jest już oznaczony kopiec wraz z kaplicą. Poszukiwania robiono w tym kopcu w r. 1869, pod przewodnictwem dra Teofila Żebrowskiego, nie doprowadziły do żadnego rezultatu. Znaleziono czaszki i kości ludzkie dość liczne, szeląg litewski z r. 1664, ale nic godnego uwagi pod względem archeologicznym nie odszukano. Bibliografia. Oprócz źródeł wyżej powoływanych wymieniamy jeszcze Dzieje księstwa niegdyś przemyskiego p. F. Siarczyńskiego Czasopismo księgozbioru im. Ossol. Lwów, 1828; Siarczyński Wiadomość o stanie miasta P. , o dziej ach jego, o mieszkańcach niegdyś ziemi, teraz obw. przemyskiego ib. , 1829, zesz. I, str. 3; Rozmaitości 1830, No 44; Przyjaciel ludu 1837, 321; Widomist istoryczeskaja o misti Peremyszli i okruzi tohoż imeny Peremyszlianyn, 1852; ocena tej pracy w Dzienniku literackim z r. 1852, No 6 i w Bibliot. warszaw. z r. 1852, t. II, str. 155, tudzież odpowiedź na tę recenzyą w Peremyszlianynie z r. 1853 str. 1. Kś. Henryk Lewiński P. und sein altes Schloss Sprawozd. gimn. przemyskiego za r. 1857 58; Słowo Lwów, 1862, No 33; Główniejsze miasta Galicyi Dodat. tyg. do Gaz. lwowskiej, 1868, No 21 do 25; kś. Wojciech z Zaleszan Michna Przemyśl i jego okolice Nowy Sącz, 1872; Dobieszewska. , Opis P. z ryciną Tyg. ilustr. z r. 1873, str. 188 i 200; Widok P. i zarys jego dziejów Kłosy, 1882, No 899 900; Dmytro Detko, ruskij wojewoda peremyskij, istoryczne opowidanie napysaw J. E. Lewickij, Lwów, 1882; Rkp. Ossol. , No 2865, str. 12 do 28. Obacz także zbiór rycin Pawlikowskiego we Lwowie No 4681 do 4691. Przemyski powiat w atlasie Kummersberga karty 19, 20 i 30; szt. gen. Z. 6, C 27, 28 i Z. 7, C 27, 28 leży między 49 36 a 49 56 20 płn. szer. i między 40 4 a 40 42 wsch. dłg. Graniczy na płn. z pow. jarosławskim, na wschód z mościskim, na płd. wsch. z Samborskim, na płd. i płd. zach. z dobromilskim, na zach. z brzozowskim. Obejmuje obszaru 903, 336 klm. kwadr. Gmin katastralnych i administracyjnych zawiera 113, obszarów dworskich 95, a mianowicie w obrębie sądu powiat przemyskiego miasto Przemyśl, miasteczka Babice, Krasiczyn, Krzywcza i wsie Bachów, Bakończyce, Barycz bez obszaru dwors. , Batycze, Bełwin, Bolestraszyce, Buców, Buszkowice, Buszkowiczki, Byków, Chodowice, Chyrzyna, Cisowa, Drohojów, Dunkowiczki, Dusowce bez obsz. , Dusowskie Chałupki bez obsz. , Hnatkowice, Hucisko Nienadowskie bez obsz. , Hureczko, Hurko, Jaksmanice, Korytniki, Kosienice, Krasice, Krówniki bez obsz. , Kruhel Wielki i Mały, Krzeczkowa, Krzywiecka Wola, Kuńkowce, Kupna, Łętownia, Łuczyce, Maćkowice, Małkowice, Medyka, Mielnów, Nakło, Nehrybka, Nienadowa, Nowosiółki, Olszany, orzechowce bez obsz. , Ostrów, Pikulice, Poździacz bez obsz. , Prałkowce, Przekopana, Reczpol, Rokszyce, Ruszelczyce, Siedliska bez obsz. , Sielec, Skład Solny bez obsz. , Skopów bez obsz. , Śliwnica, Średnia, Stubienko, Stubno, Szechynie, Tarnawce, Torki bez obszaru, Trójczyce, Ujkowice, Walawa, Wapowce, Wilcza bez obsz. , Wyszatyce, Żurawica; a w obrębie sądu powiat. niżankowickiego miasteczka Fredropol i Niżankowice i wsie Aksmanice, Boratycze, Borszowice, Bry

lińce, Bybło, Chodnowice, Chraplice bez ob szaru, Cyków, Darowice bez obsz. , Drozdowice, Gdeszyce, Grochowce, Hermanowice, Hruszatyce, Kłokowice, Kniażyce, Koniuszki al. Komuchy, Koniusza, Kormanice, Kupiatycze, Malchowice, Miźynic, Młodowice, Paćkowice, Pieszowice, Podmojsce, Popowice, Rozubowice, Sanoczany, Sierakośce, Solca bez obsz. , Stanisławczyk bez obsz. , Stroniowice; Tyszkowice, Wielunice, Witoszyńce, Zabłotce i Zrotowice. P. leży prawie w samym środku powiatu odl. średnio 15 klm. . Najdalej od Przemyśla odległe są Sanoczany na płd. wsch. o 22 klm. i Hucisko Nienadowskie na płn. zach. o 28 klm. Cały powiat przemyski leży w dorzeczu Wisły za pośrednictwem Sanu. Wyjątek stanowi płd. wsch. narożnik Goleszyc, przez który płynie pot. Radochońce, dopływ Strwiąża dorzecze Dniestru. San wchodzi na obszar powiatu od zach. z Dubiecka i płynie na płd. wsch. , tworząc granicę między Nienadową a Ruską Wsią pow. brzozowski i Iskaniem pow. dobromilski. Pod 49 48 15 opuszcza on granicę powiatu, wchodzi do pow. dobromilskiego, do Iskania i płynie na płd. wsch. aż do 49 46 45 płn. szer. Tu skręca na wschód i wchodzi w obręb pow. przemyskiego, do Bachowa. We wsi tej skręca, po przyjęciu prawobocznego dopływu Stupnicy, na płn. , potem na płn. zach. , a wszedłszy na granicę Babic, wygina się zrazu na płn. wsch. , następnie na płd. wsch. i płynie w tym kierunku przez Ruszelczyce, Krzywczę, Reczpol, Chołowice, Mielnów do Krasic. odtąd płynie na płn, wsch. przez Krasiczyn i Korytniki do Wapowiec, gdzie wschodni przyjąwszy kierunek zatrzymuje go aż do Łętowni. Tu skręca na płd. tworząc granicę między Kuńkowcami a Tarnawcami, dalej na płd. zach. tworząc granicę między Ostrowem a Tarnawcami, poczem wchodzi do Ostrowa w kierunku wschodnim i płynąc dalej w tym kierunku wzdłuż północnej granicy Prałkowic wchodzi do Przemyśla. Ztąd płynie w kierunku w ogóle wschodnim przez Buszkowice, Przekopaną, Hureczko, Hurko a wszedłszy na granicę Medyki, przyjmuje kierunek półn. i płynie przez Torki, Wyszatyce, Walawę i Dusowce a nareszcie wzdłuż granicy Barycza i Składu Solnego z jednej strony a wsi Sośnicy z drugiej strony, i wchodzi do pow. jarosławskiego. Ze znaczniejszych dopływów wpadają do Sanu w obrębie powiatu od prawego brzegu wyliczając od zach. ku wschod. Stupnica, Kopia, pot. Głęboki al. Cisowa ze znaczniejszym dopływem Krzeczkową od lew. brzegu; Wiar wchodzi od płd. z Falkenbergu w pow. dobromilskim i płynie na płn. wschód przez Sierakośce, Niżankowice i Wielunice, a od Drozdowie w kierunku półn. przez Cyków, Stanisławczyk, Rożubowice, Łuczyce, Nehrybkę, Sielec i w końcu wzdłuż granicy Hureczka i Przekopanej ze znaczniejszymi dopływa mi od praw. brzegu Rybiska wpada w Niżankowicach, Wyrwa wpada w Paćkowicach z prawobocznym dopływem Czyszki ob. , wpadającym w Borszowicach, Warwa wpada w Drozdowicach, Buchta al. Popowice wpada w Cykowie, od lewego zaś boku pot. Górny wpada w Niżankowicach, Malinowiec ob. z Kormanicą od prawego brzegu wpada w Stamstawczyku, pot. Błonia wpada w Nehrybce z pot Głębokim, wpadającym od lew. brzegu w Pikulicach. Prawoboczny dopływ Sanu Wisznia dotyka także płn. wschod. granicy powiatu, a do niego podążają z płn. wsch od. części obszaru lewoboczne dopływy; Bacowski kanał i Stubienka. Od lew. brzegu wpadają do Sanu w obrębie powiatu Kamieniec ob. , Swinka obydwa potoki wpadają w Nienadowej, Kamionka al. Jordan z Babią rzeką od lew. brzegu wpada w Krzywczy, Hołubla wpada w Wapowcach, Łętowianka wpada w Łętowni, a w końcu podąża z póła. strony powiatu jako prawoboczny dopływ Sanu powstający w obrębie powiatu pot. Rada, wpadający po za obrębem powiatu. W obrębie powiatu zaznaczyć należy roboty ochronne przy brzegach Sanu przedsiębrane wytrwale od wielu lat przez zarząd dóbr krasiczyńskich. Stałą rubrykę wydatków stanowią w tych dobrach koszta łożone corocznie na utrzymanie i uregulowanie brzegów Sanu tamami, a właściwie główkami z faszyn łozowych na przestrzeni 7500 sążni. Koszta budowy jednej główki wynoszą od 45 do 60 złr. Jako rezultat z tej ochrony zyskuje się przy dobrze rozłożonych tamach namulisko, które najpierw zasadza się łoziną koniecznie potrzebną dla ochrony brzegów; łozina ta już po trzech latach daje doskonały i przez włościan poszukiwany materyał na płoty. Gdy namulisko następnie się powiększy, część tegoż karczuje się i używa pod uprawę buraków pastewnych, które przez 4 lata bez nawozu znakomicie się udają; następnie podsiewa się trawami i zamienia na łakę czyt. Wiadom. statyst. o stosunkach krajowych, Lwów 1880, rocznik V, zesz. II, str. 144. Najwyżej wznosi się płd. zach. część powiatu między praw. brzegiem Sanu a lew. brzegiem Wiaru, zajęta przez ostatnie odrośla Karpat, a mianowicie wsi Berendowice szczyt Chyb, 429 mt. , Koniusza szczyt 491 mt. i Łysa góra, 460 rot. , Kormanice z Szybenicą 601 mt, znak triang. , Brylińce ze Struczyną 470 mt. , znak triang. , Cisowa z Grunową górą 509 mt. , najwyższy szczyt w powiecie, Spławą 508 mt. i Paporteńką 476 mt. , Krzeczkowa z górą Kamieńką 506 mt. i Na

Przemyśl

Przemyśl

mułową 423 rai. Z innych wyniosłości prawego brzegu Sanu spotykamy Wróblik 417 mt. na granicy Bachowa i Chyrzyny; Kupieński las ze szczytem 430 mt. ; Popielowa góra 365 mt. w Olszanach; Pod Mazurami 408 mt. w Nahurczanach; Lipnik 400 mt. w Kruhlu Wielkim; Zniesienie 356 mt. w Przemyślu. Część bliższa Wiaru opada niżej 300 mt. Wschodnia część powiatu na prawym brzegu Wiaru I Sanu jest pagórkowata na południu. Wznoszą się tu Magiera 320 mi w Hruszatycach; Gliniska 323 mi w Gdeszycach; Zawaliny 307 mi w Borszowicach; Kamienica 293 mt. w Paćkowicach; Liskowiec 313 mi w Stroniowicach; Dubriwczyna 293 mt. w Popowicach; Dubnów 317 mi w Nowosiółkach. Obszar opada ku północy i przechodzi w nadsańską nizinę, niedochodzącą 200 mt. Częśó powiatu płn. zach. , na lew. brzegu Sanu, jest pagórkowata na zachodzie. Wznoszą się tu Nienadowa 443 mt. we wsi tej nazwy; Kijów 335 mt. w Krzywczy; Czarna góra 348 mt. na granicy Krasiczyna i Korytnik; Karczmarowa 412 mt. w Wapowcach; Nadgrodzenie 389 mt. w Ujkowicach. Część wschodnia tego obszaru, bliższa Sanu, opada poniżej 220 mi, a miejscami poniżej 200 mt. Roli ornej zawiera powiat 104, 179 mr. , ogrodów 3, 510, łąk 9, 401, pastwisk 13, 692, lasów 41, 439, stawów i moczarów 46, innych gruntów 7, 632 mr. W 1880 r. było 13, 609 koni, 29, 835 sztuk bydła rogatego, 2, 289 owiec, 6, 342 świń, 1, 461 uli pszczół Ludność w 1880 r. wynosiła 89, 734 z wojskiem. Na 1 klm. kwadr. . wypadało 99 mk. Pod względem wyznania było 24, 207 rz. kat. , 54, 190 gr. kat. , 11, 207 izrael. , 130 innych wyznań. Języka polskiego używało w domu 39, 328, ruskiego 48, 727, niemieckiego L230. Umiejących czytać i pisać było 13, 351 8, 080 męż. , 5, 271 kob. ; 2, 767 umiejących tylko czytać 1, 463 męż. , 1, 304 kob. ; 73, 616 nieumiejących ani czytać ani pisać 35, 128 męż. , 38, 488 kob. . Ślepych na oba oczy 37 męż. , 37 kob. ; głuchoniemych 45 męż. , 30 kob. ; obłąkanych 6 męż. , 62 kob. ; umysłowo niedołężnych 24 męż. , 14 kob. Według sposobu i źródła zarobkowania na 100 mieskań. 68 16 zajmowało się rolnictwem, leśnictwem i żyło z roli; 7, 98 przemysłem; 4, 41 handlem; 2 20 przy środkach komunikacyjnych lądowych i wodnych; 6, 01 urzędników, wojskowych, emerytów, duchownych, nauczycieli; 0 56 adwokatów, notaryuszów, architektów, inżynierów, geometrów prywat. , artystów, literatów, lekarzy, służby zdrowia; 3, 31 właścicieli domów i rentierów; 7, 37 robotników ze zmiennnem zajęciem, służby dochodzącej i ludności niewiadomego zatrudnienia. Z zakładów przemysłowych w 1884 r. istniały 1 młyn parowy w Przemyślu, 1 wodny amerykański w Niżankowicach, 13 wodnych, wiatraki, 8 gorzelni, tartaków w 1887 r. było 3 parowych, 1 wodny. W Olszanach jest huta szkła; w Krasiczynie browar; w Kruhlu i Grochowcach huty wapna; w Nebrybce cegielnia pospolita; Medyka dostarcza pomniejszych wyrobów tkackich. Drogi kolejowe przerzynają wschodnią częśó powiatu. Kolej Karola Ludwika wchodzi tu od wschodu z Lackiej Woli, a idzie na zachód przez Szechynię, Medykę stacya, Hurko, Hureczko, Krówniki, Przekopane i Wilczę do Przemyśla stacya, tu skręca przez San na płn. zach. , a potem na płn. wsch. i idzie przez Boszkowice, Buszkowiczki, Żurawicę stacya, Bolestraszyce, Wyszatyce, Walawę, a potem na płn. do Dusowiec i opuszcza powiat, wchodząc do Sośnicy w pow. jarosławskim. Kolej galicyjskowęgierska wychodzi z Przemyśla na płd. trzymając się lew. brzegu Wiaru, a idzie przez Bakończyce, Sielec, Nehrybkę, Hermanowice stacya, Małkowice, Niżankowice stacya, tu przerzuca się na praw. brzegu Wiaru i idzie doliną między Wiarom a Wyrwą, a w Borszczowicach między Wyrwą a dopływem Wiaru Rybiska i wchodzi do Przedzielnicy powdobromilski. Z Przemyśla wybiega na wschód gościniec wiodący do Lwowa, na płn. do Radymna, na płd. do Dobromila, na płd. zach. przez Birczę do Sanoka, na zach. przez Dubiecko do Dynowa. Powiat przemyski tworzy wraz z pow. dobromilskim jeden okrąg szkolny, Szkół jest 49 w powiecie, a mianowicie 2 wydziałowe męzka i żeńska, obie w P. , jedna 4klas. żeńska w P. , 5 dwuklas. , 36 jednoklas. , filialnych. Sądów powiatowych jest 2 w powiecie w P. i Niżankowicach. Dawniejszy obwód przemyski obejmował 58 mil kwadr. , a na tej przestrzeni było 5 miast, 12 miasteczek i 372 wsi. Graniczył on na płn. z królestwem polskiem i z obwodem żółkiewskim, na wschód z obw. lwowskim, na płd. z obw. Samborskim i sanockim, na zach. z obw. rzeszowskim, Z obwodu tego powstały dzisiejsze powiaty przemyski, mościski, jaworowski i jarosławski. Bibliografia Kriebel Topogr. , statyst. i histor. wiadomości o cyrkule przemyskim Gazeta Lwowska 1812, Dodatek do Nr. 81; Szałowski Przydatek do opisu cyrkułu przemyskiego Gazeta Lwowska 1812, Dod. do Nru 103; Der Przemysler Kreis in Galizien w Vaterlaendische Blaetter, 1811, Nr. 102; Beitrage zur Kenntniss des Przemysler Kreises ib. , 1812, Nr. 65; Gradobicia w obw. przemyskim od 1821 do 1859 Gaz. Lwow. 1861, Nr. 9; Statystyka obw. przem. Rozmaitości, 1835, str. 213; O salinach w dawnym obw. przem. Jahrbuch der k. k. geolog. Reichsanstalt, t. 26, str. 171.

Przemyślanka

Przemyślany

Przemyślanka

Przemyśl

Przemyska ziemia wchodziła w skład wojew. ruskiego. Przeważną jej część zajmowała ekonomia samborska, należąca do dóbr stołowych królewskich a obejmująca 3 miasta, 7 żup i 127 wsi. Z dóbr koronnych należały tu starostwa Drohobycz z 1 miastem i 20 wsiami; Leżajsk z 1 miastem i 23 wsiami; Mościska; Przemyśl z 1 miastem i 12 wsiami; Sądowa Wisznia; Stryj z 1 miastem i 20 wsiami; dzierżawy Dołhe z 6 wsiami; Laszki z 3 wsiami; Lisiatycze; Terszów i 76 wójtostw. Ziemia przemyska przechodziła te same koleje co i Przemyśl. Zaludniła ją przeważnie kolonizacya polska, która zagospodarowała puste obszary. Rozsiadły się tu głównie dwie gałęzie jednej wielkiej polskiej rodziny Tarnowscy i Melsztyńscy. Jaśko z Tarnowa, wyniesiony do godności generalnego starosty Rusi, otrzymał od Władysława Jagiełły dwa klacze przeworski i jarosławski; brat zaś jego Spytek z Melsztyna klucz samborski. Nadto zagnieździły się już wcześnie w ziemi przemyskiej rodziny Kmitów i Tarłów. Zaklice czyli Tarle ze Szczekarzewic dostał się bowiem od Władysława Jagiełły Stryj; Piotr Kmita zaś otrzymał Dubiecko Herbem ziemi był orzeł dwugłowy; Długosz wyliczając ziemie, które znajdowały się na polu bitwy pod Grunwaldem i Tannenbergiem w r, 1410, opisał już chorągiew ziemi przemyskiej jako mieszczącą herb taki. Przemyskie starostwo obejmowało miasto P. z przedmieściami; folw. Bakończyce i wsie Pikulice, Nehrybka, Krówniki, Zasanie, Cisowa, mczko Niżankowice al. Krasnopol z wójtostwem, folw. Dziewieńczyce, wsie Jaksmanice. Siedliska, Popowice i Cykowa. Tę część i ststwa wraz z wsią Wyszatyce sprzedano w r. 1778 Ignacemu hr. Cetnerowi za 274, 150 złr. , a dopiero w r. 1787 odkupiono P. i ekscyndowano. Drugą część ststwa, obejmującą wsie Bandrów, Berehy, Hujsko, Liskowate, Katynę, Łodynę, Łopusznicę, Nanowę, Polanę, Smerecznę, Sopotnik, Stebnik, Tarnawę i Wolicę przydzielono do dóbr dobromilskich. Najdawniejszym starostą był, o ile dotąd wiadomo, Benko de Kuchar, wymieniony w dokumentach z r. 1375 A. G. Z. , t. II, str. 8; t. VII, str. 14 i t. IX, str. 1. Po nim następowali Merbota w r. 1376 i 1377; Predborius de Koniecpole 1443 do 1463; Nicolaus de Koniecpole 1464; Jakub Koniecpolski 1464; Dobeslaus de Żyrawica 1469 70; Raphael de Jaroslau 1476; Matthias de Bryn 1485; Nicolaus de Żmigrod 1489; Stanislaus Kmita de Wiśnicz 1493 1510; Andreas Czurilo de Stajanowice 1512; Petrus Kmita de Wiśnicz 1517 52; Spytek Jordan z Zakliczyna 1553 1556; Krasicki Aleksy z Siecina i Grochowiec 1569; Jan Herburt z Fulsztyna 1570; Drohojowski Tomasz 1595 1605; Jan Mikołaj z Żurowa Daniło 163148; Madaliński Marcin 1659; ks. Michał Korybut Wiśniowiecki 1659; Michał Kazimierz Radziwiłł ks. na Ołyce i Nieświeżu 1661 1676; Michał Kazimierz Radziwiłł, koniuszy w. ks. litew, , 1729; Stanisław Poniatowski, kasztelan krakowski, 1152 62; Stanisław August Ponia towski, późniejszy król, od 1763. Ostatnim starostą był Franciszek Ksawery Branicki, łowczy koronny, do r. 1773 spis powyższy, daleki jeszcze od zupełności, podaliśmy gło wnie na podstawie Akt grodzkich i ziemskich we Lwowie. Ludwik Dziedzicki. Przemyśl 1. wś, pow. międzychodzki, o 6 klm. na płd. od Sierakowa, par. Chrzypsko, poczta w Sierakowie Zirke, st. dr. żel. o 23 klm. w Wronkach; ma 7 dm. , 72 mk. 51 kat. , 21 Prot. , około 1793 r. należała do Bnińskich. 2. P. , fol. do Nieczajnej, pow. obor nicki, o 9 1 2 klm. na płd. zachód od Obornik; par. Obiezierze, okr. domin. Nieczajna, poczta w Obornikach, st. dr. żel. o 6 1 2 klm. w Rokitnicy. E. Cal. Przemyślanka, zaśc. , pow. trocki, w 1 okr. pol. , gm. Jewie, okr. wiejski Strejpuny, o 3 w. od gminy a 19 w. od Trok, ma 1 dm. , 4 mk. kat. w 1864 r. 3 dusze rewiz. ; należy do dóbr Owsianiszki, Fiorentinich. Przemyślany, miasto powiat. w Galicyi wschodniej, nad rz. Lipą Gniłą al. Przemyślańską, przy gościńcu lwowskobrzeżańskim, odl. 47 klm. od Lwowa. Granice wschodnia Borszów, połud. Kołków i Meryszczów, zachód. Czupernosów, półn. Krosienko i Lipowce z Majdanem. Okolica górzysta i lesista, gleba glinkowata, więcej pod las i na pastwiska stosowna niż jako pole orne. Obszar dwor. 1160, włośc. 1235 mr. W 1857 r. 3167 mk. ; 1870 r. 2922, 1880 r. w gminie 3654, na obszarze dwor. 180 mk. Obydwie parafie w miejscu; rz. kat. założyła Anna de Polanowice Krzelczycka Mroźkowa w 1642 r. Kościół obecny murow, wystawiony razem z klasztorem ks. dominikanów obserwantów, kongregacyi św. Ludwika Bertranda 1765 r. preez Elżbietę Wiktoryą Potockę, wdowę po Andrzeju Potockim, woj. bracławskim. Poświęcony 1780 r. p. w. św. Piotra i Pawła. W miejscu parafian rz. kat. 875; do par. w dekan. Świrż należy 16 miejscowości Bitka 42, Borszów 47, Brykoń 11, Brzuchowice 149, Czupernosów 112, Kostyniów 6, Krosienko 299, Ładańce 25, Meryszczów 32, Pletenice 93, Pniatyń 94; Siworogi 103, Umów 31, Uszkowice 94, Wołków 60, Wypyski 19; ogólna liczba 2110 katol. , 44 protest. , 1941 izrael. W Uszkowicach stoi kaplica grobowa rodziny Pierzchała. Gr. kat. par. dek. Bóbrka obejmuje w P. 806, w filii Krosienko 712, razem 1518 gr. kat. Jest tu szkoła cztero

Przemyślany

klasowa etat. męzka, kasa pożycz. gm. z kapit. 2456 złr. P. są siedzibą starostwa, sądu pow. , rady pow. , mają st. pocz. i tel. w miejscu. W 1857 r. J. Lubieniecki założył tu szkołę pszczelniczą. Kuropatnicki w Geografiii Galicyi z 1786 r. pisze o P. Miasto klasztorem i kościołem obserwantów dominikanów zaszczycone. Była to uboga osada, zapewne w XVII w. dopiero zamieniona na miasteczko. otoczona dokoła zamkami obronnymi w Dunajowie, Pomorzanach, Brzeżanach i całą siecią podolskich zamków, wciśnięta między lesiste wzgórza, nie stanowiła nawet obronnego schroniska okolicznej ludności. Wystawiona na częste najazdy tatarskie śród ubogiej i niszczonej często okolicy, nie mogła się rozwinąć pomyślnie. Obecnie P. należą do klucza Kurowice, będącego własnością Alfreda hr. Potockiego. Z zakładów przemysłowych istnieje tu tylko młyn wodny. Co do zajęć ludności, to w 1885 r. mieszkali tu zegarmistrz 1, bednarzy 2, rymarz 1, szewców 13, kuśnierzy 2, krawców 19, balwierzy 2, piekarzy 7, rzeźników 12, wędliniarzy 5, piwowar 1, gorzelnik 1, fabryka wody sodowej 1, aptekarz 1, kominiarz 1, kowali 3, muzykant 1, liwerant szutru 1, handlarzy jajami 6, handlarzy żelazem 3, handlarzy przędziwem 4, handlarzy zbożem 18, drobnych handlarzy 25, kramarzy 26, handlarzy mąką 8, sprzedających naftę 4, handlarzy końmi 5, handlarz produktami 1, dzierżawca propinacyi 1, kupców bławatnych 4, kupiec korzenny 1, skupujących szmaty 4, handlarzy wiktuałami 6, spekulantów 11, utrzymujących domy zajezdne 5, kawiarz 1, szynkarzy 18. W aktach grodzkich i ziemskich, wydanych we Lwowie, czytamy o Przemyślanach We Lwowie 27 czerwca 1596 r. Trybunał lubelski pozwala Sebastyanowi Kuropatnickiemu zająć P. , własność Jerzego Ulanieckiego z powodu nieoddania 2 włościan tamże zbiegłych t. X, str. 177, nstp. 2752. Dnia 3 marca 1609 r. Piotr Polanowski i Adam Bałaban, dziedzice P. , przyzwalają monasterowi uniejowskiemu usypać 3taw na gruncie młynowieckim, przypierającym do Przemyślan t. X, str. 197, ust. 3110. Werdum, podróżując po Polsce w 1671 r. , tak opisuje F. Miasto P. należy do chorążego kor. Sieniawskiego; jest ono otoczone wałami z ziemi, a na nich znajdują się ściany z balów jako balustrady. W obrębie miasta znajduje się papiezki i ruski kościół, po za miastem zaś ku płn. klasztor reformowanych dominikanów, założony przez matkę chorążego koronnego. Klasztor ten jest jakoby szaniec obwarowany wałami i fosą. Zakonnicy nie jadają nigdy mięsa i nie podróżują ani konno, ani wozem, lecz tylko pieszo Miasto zniszczyli i spalili z gruntu Tatarzy w czasie oblężenia Podhajec. Tuż naprzeciw grobli widać po drugiej stronie jeziora, po lewej ręce, wieś Borszczów Liske, Cudzoz. w Polsce, str. 263. W inwentarzu z r. 1698 rkp. Ossol. , Nr. 2122, str. 90 98 czytamy Zamek W wale starym, osypanym, parkany wkoło stare, słabe i niespełna do bramy zamkowej. Most z drzewa z poręczami. Wrota dwoiste, proste. Nad bramą budynek, do którego schody pod daszkiem gontowym. Z sionki drzwi do izby na żelaznych zawiasach; z izby do alkierza. Okien w izbie 3, czwarte w alkierzu, w okuciu prostem, w cynę oprawne, z kwaterami. Dach gontami pobity. Na dole budynek murowany nowo, pod dachem gontowym. Izba wielka, do niej drzwi stolarskiej roboty na zawiasach wycinanych i hakach żelaznych, zewnątrz zaszczepka żelazna. Z izby drzwi do mniejszej sionki, z sionki drzwi do skarbcu; z tejże sionki drzwi na podwórze. Piec w izbie wielkiej biały, nowy, kominy murowane. Okien w izcie wielkiej 4, w sionce nade drzwiami jedno, w skarbcu jedno, wszystkie nowe, w cynę oprawne. W kącie zamkowego podwórza, przy furcie ku folwarkowi baszta w ziemi murowana; do niej drzwi jedne na górze, drugie na dole dobre, na żelaznych zawiasach z wrzeciądzami do zamykania. Nad tą basztą spiżarnia z chrustu pleciona, gliną lepiona, pod słomą, drzwi na biegunach drewnianych, z wrzeciądzem żelaznym do zamykania. Z podwórza tegoż na dół furta prosta, zamczysta, z niej mostek nowy, drewniany, z poręczami, do stajni. Stajnia z drzewa, nowa, pod słomą, wrota z zasuwem drewnianym, żłoby wkoło z tarcic. Miasto w wale starym parkanem opasane. Bram dwie, trzecia furta. Brama jedna murowana była spustoszona, bez dachu, ale się teraz reparuje; druga drewniana od Brzeżan, pod gontami, dobra. Folwark za zamkiem nad stawem miejskim; do folwarku wrota nowe zamczyste, z deszczek. Budynek nowy, z gliny lepiony, trzciną poszyty. Przy drzwiach do budynku mostek drewniany, drzwi nowe, bieguny drewniane, na żelaznych hakach. W tym budynku drzwi do izby stolarskiej roboty, nowe, na zawiasach i hakach żelaznych. Szafa przy drzwiach prosta. Komin przy piecu murowany, piec z kafli starych, powała nowa, okien dwa w cynę oprawne. Z izby drzwi do komory proste, na zawiasach prostych żelaznych. W komorze okno w cynę oprawne. Z izby drzwi do komory proste, na zawiasach prostych żelaznych. W komorze okno w cynę oprawne. W piekarni okien 2, w drzewo oprawnych. Piec czarny. Z piekarni takież drzwi do komory, tam okno jedno w drzewo oprawne. Item w sieniach komin od fundamentu wymurowany, nad dachem wywiedziony. Z sieni drzwi drewniane, pro

Przemyślany

ste, na tył, mostek ze drzwi drewniany. Przed budynkiem na podwórzu karmnik z drzewa budowany. Z podwórza wrota z tarcic na zagumienie. Gumno z podwórza. Wrota do gumna dwoiste, samo zaś gumno we wszystkiem porządne. Przy wrotach szpichlerz z chrustu pleciony, pod słomą, stary, na podłodze drewnianej, z przegrodami dylowanemi. W gumnie stodoła nowo dylowana, wrot 4. W tymże gumnie pszczelnik do schowania pszczół na zimę, z chrustu pleciony, słomą nakryty i z boków zagajony. Podle gumna obora i stadnica. Ogrody i pastewnik wkoło dobrymi płotami ogrodzone. Amunicya działo funtowe żelazne na lawecie okowanej, koła niekowane. Hakownic krzosowych 5. Prochu baryła jedna; kul muszkietowych ołowianych baryła jedna; kul żelaznych do harmaty 131; glutów żelaznych 27; łyżka żelazna do lania kul je dna; form na kule do hakownic 2; kartaczy zaprąwnych 13; blach z kartaczy próżnych 14. Dalej opisane jest stado, obora, drób folwarczna, a następnie wymienione powinności mieszczan każdy mieszczanin powinien odrobić latem zażenki, obżenki, tłok trzy, kosić dzień jeden i co skoszą zgromadzić powinni w kopiec, a sielanie w stóg. Z pola powinni wozić do gumna dwa dni ci, co mają sprzążaj, a piesi w stertę kłaść powinni i na wozy nakładać. Czynszu na św. Marcin dają z domów rynkowych po gr. 15, z zatylnych chałupek wałowych i co na Woli po gr. 10, z ogrodów osiadłych po gr. 15, z pustych zaś po jednemu złotemu, z ćwierci osiadłej płacą po zł. 2. Powozowego każdy, ktokolwiek konie lub woły ma, płacić powinien po złp. 4. Ci zaś, co sprzężaju nie mają a ćwierci sieją, płacić powinni po 2 złp. ; jednak ci, co ani sprzężaju nie mają, ani ćwierci nie sieją, nic dawać nie powinni, ale i ci co powóz odbywają pod wodami, już powozowego płacić nie powinni. Rzeźnicy, którzy bydło rzną, dawać powinni po kamieniu jednym łoju. Dziesięcinę pszczelną dają wszyscy ul dziesiąty, świnną wieprz dwudziesty. Na szarwark, do stawów, do naprawienia grobli, robienia upustu, chwytania wody, naprawy dróg i mostów, a osobliwie na gwałt do stawów pod gardłem tak pociągli jechać jako i piesi iść powinni nemine exceptos. Mieszczan wymienionych po nazwisku było w rynku 31, na Zatyłkach 50; za wałem 6; Wolan 13, kramarzy 3, rzeźników 3. Pop ojciec Iliasz, pod nim pola ćwierć jedna i ogród. Ten za prawem Jmci Dobrodzieja siedzi wolny. Mielnik według wyraźnie opisanego prawa trzyma młynów dwa, jeden pod miastem, w którym kamieni dwa i stępy, drugi co na stawie świrskim, w którym kamieni dwa, jednak, że teraz ten staw zerwany i ten młyn naprawy potrzebujący, ten mielnik do wszystkiej naprawy i zamkowej roboty powinien każdego tygodnia robić, co mu rozkażą po dniu jednym, wieprzów według prawa napisanego powinien ukarmić na rok 3 i dobrze ukarmionych oddać do zamku. Z trzech sianożęci rocznego czynszu dawać powinien zł. 14. Stawy są dwa pod miastem przynoszący rocznie 266 złp. 80 gr. i staw zalipski przynoszący 733 zł. 10 gr. Pasieki dwie o 70 pniach. W r. 1857 założył był Julian Lubieniecki przy swojej pasiece w Przemyślanach szkołę pasieczników. Była to jedyna nie tylko w Galicyi, ale w całej monarchii austryackiej ob. Przyjaciel domowy z r. 1858, Nr. 1 i 11; ob. też Bąkowski, Mięczaki z okolicy Bobrki i Przemyślan, Sprawozd. Komisyi fizyogr. , t XIII, 1879, str. 130. Część historyczną dodał Ludwik Dziedzicki. Przemyślański powiat leży w środku Galicyi i graniczy na wschód z pow. złoczowskim i brzeżańskim, na południe z rohatyńskim, na zachód z bobreckim i lwowskim, na północ z pow. Kamionka Strumiłowa; obejmuje 9, 327 miriam. kwadr. al. 16, 63 mil kw. , ma 61, 991 mk. w 72 osadach i 68 gminach katastr. Dzieli się na dwa okręgi sądowe Gliniany i Przemyślany, z których pierwszy liczy 26, 408, drugi 35, 583 mk. W 1883 r. obejmował ten powiat 69 gmin administr. , 64 obszarów dwor. ; na 1 klm. wypadało 67 mk. , na 1 gminę 850, na 1 obszar dwor. 51 mk. Wedle wyznania było rz. kat. 14, 740, gr. kat. 38, 289, izrael. 7, 742, innych wyznań 1, 220. Na 1000 mk. wypada rz. kat. 237, 77, gr. kat. 617, 65, izr. 124, 89, innych wyznań 19, 69. Jako języka towarzyskiego używa języka polskiego 13, 041, ruskiego 45, 031, niemieckiego 3, 803, innych 7. Umiejących czytać i pisać mężczyzn 3, 275, kobiet 1702, razem 4977; tylko czytać męż. 1, 031, kob. 627, razem 1, 900; ani czytać ani pisać męż. 26, 176, kob. 29, 180, razem 55, 356. Na 1000 umie czytać i pisać męż. 107 5, kob. 54, tylko czytać męż. 33 8, kob. 19 9, ani czy tać ani pisać męż. 838, 7, kob. 926, 1; zajmuje się rolnictwem, leśnictwem i żyją z roli 80, 25, przemysłem 6, 65, handlem 3, 64, zajęci przy środkach komunikacyjnych lądowych i wodnych 0, 26 urzędnicy państwa, kraju, powiatu, gmin, wojskowi czynni, służba bezpieczeństwa publicznego, duchowni, nauczyciele, zakłady publiczne, rodziny, domownicy i służba 2, 25, adwokaci, notaryusze, architekci, inżynierowie, geometrzy prywatni, artyści, literaci, lekarze, służba zdrowia, rodziny, domownicy i służba 0, 20, właściciele domów i rentierzy, ich rodziny, domownicy i służba 0, 26 robotnicy ze zmiennem zajęciem, służbą dochodzącą i ludność niewiadomego zatrudnienia 6 48. Śmiertelność od 1878 do 1885 r. stosunek zmarłych lub nie

żywo urodzonych do 1000 ludności w 1878 r. 34, 6, w 1879 r. 31, w 1880 r. 37, 2, w 1881 r. 39, 2, w 1882 r. 42, 0; średnia śmiertelność 36, 8; w 1885 r. 35, 8 wedle Rocznika statystyki Galioyi, wyd. przez biuro statystyczne pod kierunkiem dra T. Rutowskiego, Lwów 1887. Szkół jest 49, a mianowicie etatowe męzkie 4klas. w Przemyślanach, 2klas. w Glinianach; 1klas. Biała, Błotnia, Borszów, Chlebowiec Świrskie, Ciemierzyńce, Dunajów, Dusanów, Hanaczów, Jaktorów, Janczyn, Kimirz, Koszelice. Krosienko, Kurowice, Laszki Królewskie, Lipowce, Ładańce, Podhajczyki, Połtew, Słowita, Swirz, Uszkowice, Wiśniowczyk, Wyżniany, Zadwórze. Filialne Baczów, Brzuchowice, Dobrzanica, Kosteniów, Meryszczów, Nowosiółki, Ostałowice, Peczenija, Pletenice, Podusów, Pohorylce, Połonice, Poluchów Wielkie Przegnojów, Rozworzany, Solowa, Stanimirz, Taczne, Turkocin, Uniów, Wołków, Zeniów. Są także szkoły niezorganizowane, przy których jednak są nauczyciele Alfredowka, Biłka Zharska, Czupernosów, Krzywice, Łahodów, Łonie, Majdan Lipow. i Pleników, oraz 3 ewangielickie Dobrzanica, Unterwaiden i Uszkowice. Z tych jest z językiem wykładowym polskim 9, niemiec. 3, reszta z ruskim. Obszar powiatu co do zużytkowania przedstawia 47, 846 ha 86 ar. roli, 11, 828 ha 86 ar. łąk, 2, 127 ha 80 ar. ogrodów, 6, 929 ha 26 ar. pastwisk, 21, 533 ha 78 ar. lasu, 62 ha 19 ar. jezior, moczarów i wód i 2, 218 ha 86 ar. nieużytków. Co do rodzaju kultury lasów zajmują wysokopienny liściasty 12, 671, 65 ha, szpilkowy 789, 13 ha, niskopienny 8, 559 91 ha, nieużytki zdolne pod uprawę leśną 170, 69 ha; gospodarstwo leśne urządzone obejmuje 9, 520, 70 ha, nieurządzone 12, 499, 99 hektar. W 1880 r. było koni 10. 863, bydła rogatego 23, 413, owiec 8, 380, kóz 3, świń 7, 719, uli pszczół 7, 189; na 1 klm. kwadr. wypada koni 11, 74, bydła 25, 30, owiec 9, 05, świń 8, 34, uli pszczół 7, 77; na 100 ludzi wypada koni 17, 52, bydła 37, 77, owiec 13, 52, świń 12, 45, uli pszczół 11, 13. Pod względem przemysłowym rozwinęła się w powiecie jedna gałęź tylko, młynarstwo jest 1 młyn parowy w Zadwórzu Hipolita Bohdana, 1 wodny amerykański Władysława Ostrowskiego w Wyźnianach i zwyczajne młyny wodne w gm. Baczów, Biała, Błotnia, Borszów, Brykoń, Chlebowice Świrskie, Ciemierzyńce, Dusanów, Dworzyska, Gliniany po 1; w gm. Hanaczów 5; w gminach Hanaczówka, Janczyn, Kimirz, Korzelice, Krosienko, Krzywice, Lipowce, Ładańce, Meryszczów, Pleników, Podusów po 1; w gm. Pohorylce 3, Poluchów 2; w gm. Połtew, przys. Prybeń ad Tuczne, w gm. Przemyślany, Słowita, Solowa po 1; w gm. Swirz 3; w gm. Tuczne 1; w gm. Uniów 2, Uszkowice Wypyski 2; w gm. Zadwórze 1. Gościńce rządowe przecinają ten powiat w dwóch kierunkach a gościniec t. z. podolski al. Iwowsko zaleszczycki w kierunku z zachodu ku wschodowi przez Unterwaiden, Szopki, Kurowice, Podhajczyki, Słowita; b od tego gościńca wychodzi w Podhajczykach drugi rządowy, przecinając powiat z płn. zachodu ku płd. wschodowi przez Krosienko, P. , Meryszczów do Brzuchowic, tu się rozdziela, jedna odnoga idzie na wschód przez Janczyn, Błotnie, Narajów ku Brzeżanom i dalej przez Podhajce ku Manasterzyskom; druga odnoga przecina powiat w prostym kierunku z półn. ku południowi, idąc przez Firlejów, Rohatyn do Bursztyna. Krajowa droga z dworca kolejowego w Zadwórzu do Nowosiółek 1, 880 klm, długa i dwie drogi powiatowe a PrzemyślanyŚwierz, wychodzi z drogi rządowej w Uszkowicach, prowadzi przez Uszkowice, Kimirz i Swierz ku Bóbrce, 14, 385 klm. długa; b ZadwórzeGli niany, od dworca kolejowego w Zadwórzu przez Bogdanówkę do Glinian 10, 770 klm. dotąd dopiero 5, 77 klm. ukończonych. Droga komunalna GlinianyJaktorów, 8, 700 klm. dłg. Zakłady przemysłowe, oprócz wymienionych młynów, są następujące gorzelnie w gminach Niedzieliska i Sołowa, huta szklanna w Plenikowie, cegielnia w Borszowie. Wedle sprawozdania izby handlowoprzemysłowej w Brodach z r. 1886, było w powiecie w latach od 1881 do 1885 lakierników 2, aptekarzy 2, piekarzy 7, balwierzy i, chirurgów 5, budowniczy 1, właścicieli browarów 3, farbiarz 1, handlujący pijawkami 1, gorzelnik 1, posiadaczy gorzelni 9, handlarz gorzałką 1, szynka rzy gorzałką i piwem 210, introligatorów 2, posiadacz młyna parowego 1, handlarzy jajami 8, handlarzy żelazem 5, bednarzy 5, handlarz beczkówkami 1, geometrów i inżynierów rybak i handlarz rybami 1, rzeźników i masarzy 9, furman 1, garbarzy 3, handlarz przędziwem 1, oberżysta 1, spekulantów pieniędzmi 3, handlarzy towarami mieszanymi 17, handlarzy zbożem 38, szklarzy 4, właściciel huty szklannej 1, dzierżawców dóbr i spekulantów 15, zbieraczy szmat 17, trudniących się handlem obnośnym 8, graizlerów 7, akuszerek 3, kupców drzewa 2, podkuwaczy koni 4, kawiarz 1, posiadaczy pieców wapiennych, gipsowych i cegielni 2, kramarzy 39, kotlarzy 2, posiadacz hamerni 1, kuśnierzy 2, handlarzy towarami drobiazgowymi 10, białoskórnia 1, handlarzy skórami 14, handlarzy lnem 2, faktorów 4, malarzy 2, murarzy 8, handlarzy mąką i krupami 7, mosiężnik 1, właścicieli młynów 55, dzierżawców młynów 54, młynarz 1, muzykantów 2, handlujących naftą 24, handlarzy towarami norymberskimi 3, handlarzy końmi 2, robiący pługi i koła 1, pisaras.

Przemyślany

Przemysław

Przemyślany

prywatny 1, dzierżawców propinacyi 73, kominiarzy 2, rymarzy 2, handlarzy produktami surowymi i zbożem 12, handlarzy solą 5, mydlarz i, szynkarz 1, ślusarzy 2, kowali 14, krawców 13, kupców towarami łokciowymi 5, handlujących przyborami do pisania 2, sprzedający książki szkolne 1, szewców 23, powroźników 2, masarzy 12, handlujących kosami 3, wyrabiających wodę sodową 3, kupców korzennych 20, dystylator spirytusu 1, stolarzy 8, handlujący garnkami i naczyniem 1, tandeciarz 1, fabrykant sukna 1, handlarzy suknem 2, zegarmistrz 1, handlarzy wiktuałami 3, handlujących bydłem 18, handlujących smarowidłem do wozów 5, kołodziei 6, praczka 1, handlarzy i szynkarzy wina 12. Istnieje towarzystwo zaliczkowe założone w 1872 r. Na mocy statutu, ułożonego przez wydział powiatu, istniało ono w pierwszych 3 latach pod opieką wydziału pow. , który był zarazem wydziałem stowarzyszenia. Rada powiat. wyposażyła to stowarzyszenie kwotą 1, 000 złr. , którą w 10 ratach rocznych spłacać było obowiąznem. Udziały członków wynoszą od 20 do 500 złr. ; najniższa wkładka miesięczna na udział wynosi 50 ct. Do głosowania uprawnieni są ci członkowie, którzy wpłacili przynajmniej 20 złr. udziału. Rada zawiadowcza składa się z 9ciu członków; obecny prezes rady Roman Wybranowski. Dyrekcya składa się z 3 członków obecnie Piotr Acht, Jan Rudnicki i Ignacy Smutny. Stowarzyszenie to ma za stępstwo banku krajowego na okrąg sądowy przemyślański. Towarzystwo kredytowe, stowarzyszenie zaregestrowane z nieograniczoną poręką, mającą na celu dostarczanie członkom środków pieniężnych do prowadzenia handlu i przemysłu za pomocą wspólnego kredytu, składa się z samych izraelitów. Kasa handlowa i przemysłowa stowarz. zareges. z ograniczoną poręką; cel dostarczanie członkom środków pieniężnych na niskie odsetki dla celów gospodarstwa, handlu albo rzemiosła, skup wekslów, wykupno należytości hypotecznych na rzecz członków, albo pośrednictwo w zakupnie tychże i t. d. ; tu należą również sami izraelici. Zaregestrowaną jest też firma Alfred Potocki, fabryka skór przemyślańska w Przemyślanach. Zakłady dobroczynne fundusz ubogich w Dunajowie, założony r. 1848 przez rz. kat. plebana Jana Rafacza, potwierdzony przez rząd w 1858 r. ; cel wspieranie ubogich z dunajowskiej parafii; majątek zakładowy 750 złr. w obligacyach indemnizacyjnych. Zakład dla sierot u pp. bazylianek w Słowicie, założony w r. 1620 przez ststę lwow. Stanisława Mniszka; majątek zakładowy w efektach 26, 199 złr. , w kapitałach lokowanych 1406 złr. i 101 mr. ziemi; dochód roczny 1377 złr. 11 ct a. w. ; kierowniczką przełożona klasztoru. Zakład dla chorych na 20 łóżek w klasztorze siostr miłosierdzia w Nowosiółkach, założony w 1819 r. przez Jana Strzembosza, właściciela dóbr Olszanica; majątek zakłado wy kapitały fundaszowe 4250 dukatów i 5232 złr. i 15 mr. gruntu; dochód w 1886 r. 1846 złr. 50 ct. w. a. ; rozchód 2605 złr. 43 ct. w. a. ; kierowniczką przełożona klasztoru z 4 siostrami. Kasy pożyczkowe gminne z ka pitałami Baczów 58 złr. , Borszów 1108 złr. 66 ct, Gliniany 4817 złr. 24 1 2 ct. , Jaktorów 700 złr. , Krosienko 292 złr. 35 ct. , Laszki 599 złr. 12 ct. , Przegnojów 1502 złr. 25 ct. , Prze myślany 2456 złr. 29 1 2 ct. , Wyżniany 2539 złr. 29 ct. , Zamoście 2375 złr. 35 ct. , Zadwórze 1449 złr. 79 et, Rzędowico 599 złr. Źeniów 367 złr. 26 ct. w. a. Północnym brze giem powiatu przechodzi droga żel. Karola Ludwika, której stacya Zadwórzo leży w obrę bie powiatu. B. R. Przemyślany, grupa domów w Czortkowie Starym, pow. czortkowski. Przemysław 1. al. Przemysłów, kol, pow. sochaczewski, gm. i par. ewang. Iłów, ma 68 mk. protest. , 113 mr. Wchodziła w skład dóbr rządowych Iłów. W 1827 r. było 2 dm. , 28 mk. 2. P. , nomenkl. dóbr Krynica, w pow. sokołowskim. Przemysław, niem. Printzlaff, Prinzlaff, 1242 Primezlaua, 1463 Prenslow Kętrz. pisze Prenzlaw, wś włośc. na Nierzeji gdańskiej, nad Wisłą Elbląską, 4 mile na wschód od Gdańska, pow. gdański, st. p. Sohoenbaum, paraf. kat. Fuerstenwerder. Zawiera 10 gbustw i 25 zagr. , 1839, 49 mr. ; w 1869 r. 36 dm. , 384 mk. , 14 kat. , 360 ew. , 10 menonitów. W 1463 r. spalona przez Krzyżaków. Po raz pierwszy napotykamy ją w dok. z 1242 r. pod mianem Primezlaua. Około r. 1248 mieli tu Krzyżacy zamek warowny, castrum Prenszlau ob. Gesch. d. Landkr. Danzig v. Brandstaeter, str. 229. Kś. Fr. Przemysław 1. niem. Premslaff, wś w Pomeranii, pow. Regenwalde, 12 klm. na północ od mta Labes; ma agenturę poczt. i 314 mk. ewang. 1877 r. . 2. P. , dobra ryc. , tamże, st. kol. Glietzig; obejmują 553, 35 ha roli orn. i ogr. ; gorzelnia parowa, młyn i cegielnia, Przemysław, pierwotna nazwa miasta Primkenau na Szląsku pruskim. Przemysława, dok. 1285 Primislava niegdyś odnoga Wisły przy jej ujściu, ob. Kabal. Przemysławice, przyległ. dóbr Kosmów, w pow. hrubieszowskim. Przemysławki, folw. , pow. szremski, w okolicy Jaraczewa; okr. domin. Wojciechowo; 1 dm. 4 mk. Powstał w nowszych czasach. Przemysławów al. Przemysław, kol. , pow. koniński, gm. Władysławów, par. Rusocice, odl. od Konina 24 w. , ma 13 dm. , 46 mk.

Przemysław

Przemysławki

Przemysławice

Przemysława

Przemysłów

Przeorsk

Przeoczki

Przenosza

Przenosiny

Przeniczyska

Przeniczniki

Przemystka

Przemysłowo

Przemysłów al. Przemysław, kol. , pow. gostyński, gm. i par. Czermno, ma 10 dm. , 84 mk, 215 mr. Ludność uprawia głównie buraki cukrowe. Wchodziła w skład dóbr Czermno. Przemysłów 1. zaśc. pow. wiłkomierski, gm. Rogowo, o 41 w. od Wiłkomierza. 2. P. , folw. , tamże, gm. Subocze, o 51 w. od Wiłkomierzą, 3. P. , zaśc, pow. wiłkomierski, gm. Siesiki, o 21 w. od Wiłkomierza. Przemysłów, rus. Peremysliw, wś, pow. sokalski, 19 klm. na płd. zach. od Sokala, 6, 4 klm. na płn. od sądu pow. urzęd. poczt. , st. kol. i tel. w Bełzie. Na płn. leży Wyżłów, na wschód Cebłów, na płd. wschód Żużel, na płd. Zabłocie przedmieście Bełza, na zach. Oserdów i Myców. Wś leży w nizinie Bugu, a wo dy uchodzą do Sołokiji za pośrednictwem pot. Chrusny, powstającego w płn. stronie wsi i płynącego ku granicy Żużlów i Cebłowa. Za budowania wiejskie leżą w płn. stronie obsza ru. Na płn. wschód od nich wznosi się Zale sie do 270 mt. znak triang. Na płd. wsch. lezą niwy, Czetwertyny, na granicy płd. karczma Borek. Własn. wiek. Aleksandra Hulimki ma roli or. 266, łąk i ogr. 40, pastw. 10, lasu 166; wł. mn. roli or. 644, łąk i ogr. 82, past. 9 mr. W r. 1880 było 83 dm. , 442 mk. w gminie, 6 dm. , 50 mk. na obsz. dwor. ; 52 rzym. kat. , 433 gr. kat, 7 izrael. ; 42 Po laków, 450 Rusinów. Par. rzym. kat. w Beł zie, gr. kat. w Oserdowie. We wsi jest cer kiew p. w. Narodzenia N. M. P. i szkoła niezorganizowana. Lu. Dz. Przemysłowo 1. al. Przemysławowo, fol, pow. wileński, w 2 okr. pol. , gm. Giełwany, okr. wiejski Giełwanki, o 62 w. od Wilna, 1 dm. , 22 mk. katol. ; własność Horodeńskich. 2. P. , wś, pow. wiłkomierski, gm. Żmnjdki, o 27 w. od Wiłkomierza. Przemystka, folw. , pow. nieszawski, gm. i par. Radziejów, odl 28 w, od Nieszawy, ma 59 mk W 1885 r. folw. ten rozl mr. 305 gr. or. i ogr. mr. 269, łąk mr. 28, nieuż. mr. 8; bud. mur. 12. Przeniczniki, wś, pow. kaniowski, ob. Pszeniczniki. Przeniczniki, wś, pow. tłumacki, odl o 5, 62 klm. od st. pocz. i tel. w Tyśmienicy. Granice wschód Nadorożna, płd. Czarnołożce, zach. Chomiakówka, płn. Tyśmienica i Pohonia. W 1857 r. 956 mk. , w 1880 w gm. 1045, na obsz. dwor. 29; rzym. kat. 130, par. Tyśmienica, gr. kat. 988, cerkiew drewniana filialna p, w. św. Grzegorza, par. Nadorożna. Obszar dwor. 1119 mr. 654 mr. lasu, obszar gm. 1409 mr. Właśc. pos. dwor. Karolina z książąt Jabłonowskich hr. Husarzewska. Przeniczyska, przyległ. wsi Cięcina, w pow. żywieckim. Przenosiny, folw. dóbr Krasław, w pow. dyneburskim ob. t. IV, 616. Przenosza, wś, pow. limanowski, wznies. 395 mt. n. p. m. , u źródeł Stradomki, przy drodze z Wierzbanowy do Skrzydlny 0. 7 klm. . Od płn. zachodu zasłaniają ją stoki le siste Czeczenia 835 mt. , ku płn. wschodowi ku Gruszowowi, podnosi się teren na 419 mt. a na płd. ku Woli Skrzydlińskiej na 512 mt. Wś graniczy na zachód z Wierzbanową a na wschód ze Skrzydlną. Ma ona 50 dm. i 329 mk; 309 rzym. kat. i 20 izrael Kasa pożycz kowa gminna rozporządza kapitałem 126 zł. w. a. obszar wiek. pos. Zygm. Pruszyński wynosi 117 mr. roli, 7 mr. łąk, 28 mr. pastw. i 92 mr. lasu; pos. mn. 217 mr. roli, 63 mr. łąk, 69 mr. pastw. i 44 mr. lasu. Wieś tę wy mienia dwa razy Długosz L. B. , II, 130 i III 275. Według pierwszej zapiski należała do Jana Marka, Jerzego i Ratolda h. Szarzya. Z obszaru szlacheckiego dawano dziesięciny proboszczowi w Skrzydlny a kmiecie, zagro dnicy i karczma benedyktynom w Sieciecho wie; według drugiej nie było tam obszaru szla checkiego. Mac. Przeoczki, wś, pow. poniewieski, w 1 okr. pol, o 18 w. od Poniewieża. Przeorsk, wś i dwa folw. , pow. tomaszowski, gm. Majdan Górno, par. wschod, obrz. Przeorsk, rzym. kat. Chodywańce, odl 1 milę od Tomaszowa, leży przy granicy galicyjskiej, ma 68 dm. , 482 mk 157 rzym. kat. . W 1827 r. było 65 dm. , 319 mk. We wsi cerkiew drewniana, dawna filia par. Korhynie, niewiadomej erekcyi, szkoła początkowa ogólna, 4 tkaczy, 2 kołodziejów, młyn, pokłady kamienia wapiennego i gipsu. Fol. F. lit. A. w 1872 r. rozl mr. 1521 gr. or. i ogr. mr. 434, łąk mr. 112, pastw. mr. 145, lasu mr. 675, zarośli mr. 148, nieuż. mr. 7; bud. z drzewa 10; las urządzony w kolei 60letniej. W r. 1879 z przestrzeni powyższej z zarośli odprzedano mr. 93. Wś P. lit. A. , os. 40, z gr. mr. 596. Fol. P. lit. B. z awalsem Przewłoka rozl. w 1884 r. mr. 1047 gr. or. i ogr. mr. 465, łąk mr. 58, pastw. mr. 187, lasu mr. 270, w odpadkach mr. 11, nieuż. mr. 5, przestrzeń sporna mr 51; bud. z drzewa 13; las nieurządzony. Przepadek al Przypadek, młyn w Poznaniu, na Wierzbaku, przy bramie młyńskiej, należał do pp. dominikanek poznańskich. Przepadlisko, bagno w Plemiętach, pow. grudziądzki Lud miejscowy opowiada, że stała tu dawniej karczma, w której znieważono księdza zawezwanego umyślnie jakoby do chorego. Na ukaranie bezbożnych karczma się zapadła i w tem miejscu utworzyła się niezgłębiona przepaść. Przepadłe al Przepadły, Przepadla, Przypadłe, młyn na Nerze, pow. pleszewski, o 3 1 2

Przemysłów

Przepadek

Przepadlisko

Przepadłe

klm. na wschódpołudnie od Pleszewa, pod Brzeziem; par. i okr. domin. Lenartowice, poczta w Pleszewie. Przepałkowo 1. niem. Zempelkowo, dok. 1496 r. Przethpelcowo, później Przedpełkowo, Przedpałkowo, dobra ryc, pow. złotowski, par. kat. Wałdowo pół mili odl. , st p. Sępolno 9 Hm. odl. , st. kol. Lipka 27 klm. odl. , 271, 24 ha roli om. i ogr. , 70, 28 łąk, 18, 89 pastw. , 51, 39 lasu, około 6, 5 nieuż. , 0, 31 wody, razem 418, 61; czysty dochód z gruntu 2370 mrk; cegielnia. P. leży nad Sępolna; ztąd pochodzi dzisiejsza niemiecka nazwa. W 1496 r. posia dał te dobra Szląg de Radzice h. Nałęcz, r. 1700 Wałdowscy, którzy tu sprowadzili lu teranów. W r. 1744 mieszkali tu sami luteranie, z wyjątkiem 4 posiedlicieli i 1 ogrodu. W r. 1805 dzierżył te dobra v. Heyden, do którego należała też Skarpa, Kamienica i część Kloni. Potem był dziedzicem Dominik Radzie cki, 1858 Gustaw Tepper v. Ferguson ob. Gesch. d. Kr. Fiatow t. Schmitt, str. 295. Jeszcze r. 1780 błąkał się w tutejszej okolicy niedźwiedź. W r. 1653 pobierał ztąd prob. tempore messie unam sexagenam siliginis ob. Wizyt. Trebnica, str. 145. 2. P. , wś, tam że, obejmuje 1582, 47 magd. mr. i ma szkołę ewang. Obie miejscowości razem w 1868 r. miały 73 bud. , 24 dm. , 225 mk, 73 kat. , 152 ew. W wizytacyi Jezierskiego z r. 1695 czy tamy, że dawało mesznego od 10 włók 20 korcy alias rzeszetniki żyta i tyleż owsa miary kaliskiej str. 110. Kś. Fr. Przepaść, wś i młyn, pow. opatowski, gm. i par. Ćmielów. Odl. od Opatowa 14 w. , ma 17 dm, , 136 mk. , 27 mr. ziemi dwors. , 219 włośc, w 1827 r. było 12 dm. , 77 mk. Wchodziła w skład dóbr Ćmielów. Według reg. pob. pow. sandomierskiego z r. 1578 wś Przepaszcz, w par. Sczmielów Ćmielów, własność ks. Ostrogskiego, miała 5 osad, 2 1 2 łan. , 1 zagr. z rolą Pawińśki, Małop. , 188. Przepaść, folw. , pow. poznański, o 7 klm. na płn. od Poznania, pod Piątkowem, par. Chojnica. Około 1845 r. było tu 4 dm. i 32 mk. 26 kat. , 6 prot. . Należał do Binkowskich przy schyłku zeszłego wieku; nowsze spisy urzędowe nie wykazują go pod tą nazwą. Przepaśniska, las na obszarze Płazowa, w pow. cieszanowskim. Na wsch. krawędzi jego wznosi się punkt jeden do 324 mt. znak triang. Przependowo, ob. Przpędowo, pow. obornicki. Przepieczyce, urzęd. Perepieczyca Małe i Wielkie dwa folw. , pow. lidzki, w 1 okr. pol. , gm. Lida, okrąg wiejski P. , o 4 i 5 w. od Lidy, 4 dm. , 87 mk, kaplica kat. par. Lida, młyn wodny na Lidzie; własność Szyszków. W skład okręgu wiejskiego wchodzą wsie Przydybajły, Szejbaki, Nowoprudce, Bielińsk, Nowickie, Kieńcie, Winkowce, Trzeciakowce, Zarzecze, Borki, Górnic, Łajkowazczyzna, Nowosiółki, Szepielewszczyzna, Dworcowa Sło boda, Nowoprudce, Szeroka, Konaczele, Mielki; zaśc. Bogdzie, Kasin, Nowick, Bielińsk, Mostowszczyzna, Niewiarzyszki, Podębne; okol. szlach. Zajelszczyzna, Zaleszczyzna, Bogdzki, Jodki, Dolina, w ogóle 305 dusz rewiz. wło ścian uwłaszczonych, 242 b. włościan skarbo wych i 15 jednodworców. J. Krz. Przepietowszczyzna, osada szlach. , pow. dzisieński, w 1 okr, pol, o 65 w. od Dzisny, 8 dra. , 51 mk. katol. Przepiórka, rzeczka na polprus. Mazurach, pow. łecki, wypływa w okolicy Kalinowa i wpada pod Krzypkami do jeziora Lisewo. Przepiórki, wzgórze, pod Księginkami, pow. szremski, w okolicy Dolska. Przepiórki, wś na polprus. Mazurach, pow. łecki, nad jeziorem t. n. , nad samą granicą od król. polskiego, 4 klm. na płd. od st. p. Borzym. P. istniały już 1574 r. Ad. N. Przepiorów, wś i folw. nad rz. Koprzywianka, pow. opatowski, gm. Iwaniska, pan Mydłów, odl. od Opatowa 12 w. , posiada pokłady kamienia, 14 dm. 218 mk. W 1827 r. było 11 dm. , 95 mk. W XV w. P. , w par. Mydłów, był własnością Alberta Wichera i Stanisława Grocholi. Były tam łany kmiece, karczma, zagrod. , z których płacono dziesięcinę wartości 5 grzywien bisk. krakowskiemu. Z dwóch folwarków rycerskich płacono dziesięcinę do Mydłowa Długosz, L. B. , II, 339, 340. Według reg. pob. pow. sandomierskiego z r. 1508 część P. , własność Katarzyny z Przepierowa płaciła 1 grzywnę, 1 gr. W r. 1578 P. , własność Święcickich, miała 7 osad. , 1 3 4 łan, , 3 zagr. z rolą, 1 biedny kom, Pawiński, Małop. , 179, 462. W 1885 r. fol. P. rozl. mr, 764 gr. or. i ogr. mr. 483, łąk mr. 29, pastw. mr. 12, lasu mr. 224, nieuż mr. 16; bud. mur. 5, z drzewa 13; las nieurządzony. W skład dóbr wchodziły poprzednio wś P. os. 20, z gr. mr. 8; wś Borków os. 13, z gr. mr. 94; wś Kamieniec os. 10, z gr. mr. 82; wś Garbowice os. 18, z gr. mr. 219. Br. Ch. Przepitki, folw. , pow. płoński, gm. Kuchary, par. Królewo, odl. 14 w. od Płońska, ma 2 dm. , 20 mk. W 1886 r. rozl mr. 300 gr. or. i ogr. mr. 241, łąk mr. 18, lasu mr. 28, nieuż. mr. 4, przestrzeń sporna mr. 9; bud z drzewa 7. Przepoły Prepoły, zaśc, pow. wileński, w 1 okr. pol. , gm. Rzesza, okr. wiejski Ciechanowiszki, o 16 w. od gminy i tyleż od Wilna, ma 2 dm. , 15 mk. katol. w 1864 r. 11 dusz rewiz. ; należy do dóbr Mazuryszki, Illikowiczów. Przerabka niem. , ob. Przeróbka,

Przepałkowo

Przepa kowo

Przependowo

Przepieczyce

Przepietowszczyzna

Przepiórka

Przepiórki

Przepiorów

Przepitki

Przepoły

Przerabka

Przerąb

Przeradz

Przeradowo

Przeradowo

Przeróbka

Przerębla

Przerąbska Huta

Przeradowo, wś i folw. nad rz. Narwią, pow. makowski, gm. Smrock, par. Zambski. We wsi mieszka drobna szlachta i włościanie. W 1827 r. było 16 dm. , 128 mk. W 1867 r. folw. P. rozl mr. 916 gr. or. i ogr. mr. 362, łąk mr. 120, pastw. mr. 100, lasu mr. 210, zarośli mr. 44, nieuż. mr, 80. Wś P. os. 29, z gr. mr. 349; wś Wygoda os. 6, z gr. mr. 45. Przeradz Mały i P. Wielki, wś, pow. mławski, gm. Rozwozin, par. Lutocin, odl. o 44 w. od Mławy. P. Mały posiada szkołę po czątkową, wiatrak, 41 dm. , 393 mk. , 1469 mr. ziemi użytecznej i 27 mr. nieuż. P. Wielki ma 20 dm. , 165 mk. , 624 mr. użytk. i 31 nieuż. , w tem 406 mr. należy do drobnej szlachty. W 1827 r. P. Mały 36 dm. , 228 mk. a P. Wielki 14 dm. , 132 mk. W 1885 r. folw. P. Wielki lit. E rozl. mr. 184 gr. or. i ogr. mr. 130, łąk mr. 24, pastw. mr. 27, nieuż. mr. 3; bud. z drzewa 7. Br. Ch. Przerąb, w dok. Przeramb, wś, fol. i dwie os. młyn. nad rz. Luciążą, pow. noworadomski, gm. Przerąb, par. Rzejowice, odl. 20 w. od Radomska, na prawo od drogi z Gorzkowic do Przedborza, w wyniosłem położeniu, na stokach wzniesienia stanowiącego dział wodny Pilicy i Luciąży w pobliżu wsi wzniesienie sięga 1100 st. n. p. m. , posiada młyn wodny, wiatrak, pokłady torfu, 48 dm. , 401 mk. W 1827 r. było 32 dm. , 233 mk. Najbliższa st. dr, żel. warsz. wied. i st. poczt. Gorzkowice. Jestto gniazdo rodziny Przerębskich. W 1501 do 1505 występuje w dokumentach Kod. Muczk. Rzysz. , I, 229, 357 Joannes de Przeramb, kaszt. sieradzki. Regestra poborowe z 1553 r. podają jako właściciela Wincentego Przerębskieg, który płacił od 7 osadników. Rodzina ta w XVI w. licznie się rozrodziła i zyskała rozgłos przez wysokie godności kościelne osiągnięte przez jej członków. Wacław Przerębski jest bisk. płockim i kujawskim, Jan arcyb, gnieźnieńskim por. Herbarz Paprockiego. Kasztelania sieradzka utrzymuje się stale w tej rodzinie. Oni to wystawili w P. kościołek murowany i założyli szpital dla ubogich. Szpital nie istnieje obecnie, ale nową kaplicę w miejsce starej wystawił z cegły Bąkowski, dziedzic P. w obecnem stuleciu. Dobra P. składały się w 1881 r. z folw. P. i Wymysłów, rozl. mr. 2244 fol. P. gr. orn. i ogr. mr. 541, łąk mr. 163, pastw. mr. 68, lasu mr. 934, nieuż. mr. 106, razem mr. 1812; bud. mur. 12, z drzewa 5; płodozmian 11 i 12 polowy; folw. Wymysłów gr. or. i ogr. mr. 134, pastw. mr. 34, lasu mr. 53, nieuż. mr. 172, razem mr. 393; w osadach młyn mr. 39; bud. z drzewa 4; płodozmian 8 polowy, las urządzony. Wś P. os. 34, z gr. mr. 127; wś Adamów os. 17, z gr. mr. 134; wś Huta Przerąbska os. 12, z gr. mr. 270; wś Borki os. 18, z gr. mr. 166; wś Wola Przerąbska os. 35, z gr. mr. 439. Br. Ch. Przerąbska Huta al. Kliżyńska, wś włośc, pow. noworadomski, gm. Przerąb, par. Rzejowice, ma 19 dm. , 134 mk. , 270 mr. ; ob. Kliżyn, Przerąbska Wola, wś, pow. noworadomski, gm. Przerąb, par. Bęczkowice, ma 33 dm. , 251 mk. , 439 mr. włośc. W 1827 r. 21 dm. 167 mk. W XVI w. zwała się Wolą Barto dziejską od przyległej wsi Bartodzieje, miała tylko łany kmiece, dające dziesięcinę pleban. w Rzejowicach Łaski, L. B. , II, 215. Przerębla, struga pod Klocem, pow. kościerski ob. Zeitsch. d. Westpr. Gesch. Ver. , XV, str. 108. Przerębelska Huta, miejscowość w pow. kościerskim według Kętrzyń. ; w spisach urzędowych niewymieniona. Natomiast napotykamy w wizyt. Rybińskiego z r. 1780 Przerębską Hutę, os. do par. kościerskiej należącą. Przerąbska Huta, niem. Englershuette, do bra, pow. kościerski, puszczone w wieczystą dzierżawę r. 1817, st. p. Dziemiany 7 klm. odl. , st. kol. Kościerzyna 14 klm. odl. , par. kat. Wiele. Wraz z folw. Dąbrowo zawiera 178, 73 ha roli or. i ogr. , 12, 77 łąk, 1277 pastw. , 153, 19 lasu, 76 6 nieuż. , 51, 06 wody, razem 485, 12; czysty dochód z gruntu około 900 mrk. W. 1868 r. 62 mk. , 36 kat. , 26 ew. , 6 dm. Właśc. Jan Szopiński. W 1767 r. ststa kościerski Nowowiejski nadaje Chrystyanowi Engler las przez gwałtowną burzę bardzo uszkodzony. Nad wodą Przeręblą może wysta wić tartak. Oprócz tego dołącza kawał łąki pod Grzybnem Grzybau nad Czarną Wodą i wszelkie drzewo w oznaczonej granicy, także kawał ziemi nad wdzydzkiem jeziorem do wykarczowania, dalej wolne rybołóstwo w jez. Radolny i w Wdzydzach dla własnej po trzeby; wolno mu także w rz. Wdzie, t. j. Czarnej Wodzie, za pańskim jazem, jeden dla sie bie urządzić i piwo warzyć dla własnego stołu. Ma także prawo trzymania tyle owiec, ile przezimować może i prawo łowów z chartami w borach ststwa kościerskiego. Zakupnego zapłacono 2600 fi. pruskiej monety; czynszu płaci rocznie 180 fl. , oprócz tego dla Rzeczy pospolitej 10 fi. zagłównego i 10 fl. hyberny. Zresztą nie jest do żadnej służby zobowiązany i może swą posiadłość sprzedać za konsensem ob. Zeitsch. d. Westpr. Gesch. Ver. XV, str. 108. Kś. Fr. Przeróbka, niem. Przerabka, prawe wybrzeża Wisły między Gdańskiem a Wisłoujściem, gdzie flisacy zboże z Polski składają, by je przerobić i przeczyścić. Wówczas panuje tu ruchliwe życie. Wznoszą się słomiane budki flisaków, przy ogniskach wieczorem rozlega się gra na skrzypcach lub ligawce towa

Przerębelska

Przerowiec

Przerodki

Przerośl

Przerósł

Przerów

Przerwa

Przerodki

rzysząca tańcom ob. Gesch. d. Landkr. Danzig v. Brandstaeter, str. 222. Kś. Fr. Przerodki, wś nad rz. Działdówką, pow. mławski, gm. i par. Zieluń, odl 40 w. od Mławy, ma 15 dm. , 137 mk. , 484 mr. obszaru. Prierośl 1. dawniej Przerośla, os. miejska, przed 1867 r. miasteczko, przy zródłach rzeczki Rominty, dopływu Pregoły, nad jeziorem zwanem Kościelne, pow. suwalski, gm. i par. Przerośl. Leży w pobliżu granicy pruskiej, odl 10 w. na północ od Filipowa, 25 w. od Suwałk, posiada kościół par. drewniany, szkołę początkową, urząd gminny, 153 dm. , 1703 mk. Sąd gminny okr. II i st. poczt. w os. Filipów. W 1827 r. było tu 218 dm. i 1645 mk. Zawiązkiem P. była osada leśna w królewskiej puszczy przełomskiej. W osadzie tej stanął mały kościołek drewniany, lecz nieliczna i uboga ludność nie mogła dostarczyć dochodów plebanowi. Zygmunt August nadał osadzie prawo miejskie i uposażył plebana sześcioma włókami ziemi i 6 placami w mieście. Zamiast dziesięciny łany miejskie i przyległej wioski Krzywej Woli dziś Krzywulka miały płacić plebanowi po 2 grosze, nadto otrzymał prawo rybołówstwa w jeziorze i rzece. W 1576 r. 23 list. Stefan Batory nadał potwierdził miastu prawo magdeburskie i herb lew za kratą. August II nadał plebanowi jeszcze dwie włóki w 1696 r. na prośbę kś. Jerzego Liskowskiego. P. leżąc na trakcie handlowym z Grodna na Augustów, Raczki, Filipów do Prus prowadzącym, jako punkt pograniczny, stanowiła dość ożywiony rynek handlowy. Około 1800 r. jest ona jednym z najludniejszych miasteczek tej okolicy, ma bowiem 1166 mk. i 230 dm. , a więc tyleż co Suwałki 1184 mk. i Maryampol 1178 a więcej niż Sejny 516 mk. . Holsche t. I, 442 podaje, iż rozwijał się tu dość żywy ruch handlowy i miasto się podnosiło. Stał wtedy garnizonem szwadron huzarów pruskich i miał tu swe magazyny. Później, po wcieleniu tych okolic w obręb księstwa warszawskiego i królestwa polskiego, ludność P. zajmuje się głównie przemytnictwem. W 1828 r. wystawiono nowy kościół drewniany, kosztujący 2040 rs. W r. 1857 miała P. 198 dm. i 1887 mk. 1131 żydów. Przeprowadzenie dróg żelaznych w Prusach i królestwie zdala od P. osłabiło ruch handlowy i zubożyło P. , skutkiem czego ludność się zmniejszyła. W 1883 r. wyrestaurowano kościół i wzniesiono nową plebanię. P. par. , dek. suwalski, 2626 dusz. P. gmina należy do s. gm. okr. II w Filipowie, ma 5693 mr. obszaru i 1932 mk, W skład gminy wchodzą Prawylas wś, Przerośl osada i wś, Samborowszczyzna, Sypytka. Przeroślskie starostwo niegrodowe leżało w wdztwie trockiem, pow, grodzieńskim. Podług spisów podskarbińskich z r. 1766 obejmowało miasto Przerosi z przyległościami, które w tym czasie po Mejerach posiadał Białozór, opłacając z nich kwarty złp. 1562 gr. U; hyberny zaś cały powiat grodzieński nie uiszczał. 2 P. Nowa, wś, pow. suwalski, gm. i par. Przerośl, odl od Suwałk 25 w. , ma 9 dm. , 56 mk. W 1827 r. było 4 dm. , 25 mk. 3. P. Mała, wś i folw. , pow. suwalski, gm. Czostków, par. Przerosi, odl 27 w. od Suwałk, ma 6 dm. , 129 mk, ; w 1827 r. 13 dm. , 63 mk. Br. Ch. Przerośl 1. niem. Przeroszlenen, wś na polprus Mazurach, pow, gołdapski, nad jeziorem, tuż przy granicy król polskiego, 4 klm. na płd. wsch. od st. poczt. Dubeningken. 2. P. , niem. Przyroscheln, wś i osada leśna na polprus. Mazurach, pow. jańsborski, et. p. Turośl Przerósł al Przerośl, wś, pow. nadworniański, odl 9, 4 klm. na płn. wsch. od Nadwórny. Górska wś, leży nad pot. Strymba, dopływem Bystrzycy Nadworniańskiej. Granice wschod. Cucyłów, połud. Tarnawica Leśna, zach. Fitków, półn. Wołosów. Między P. a Fitkowem przechodzi gościniec prywatny StanisławówNadwórna. Obszar dwor. 637, włośc. 2364 mr. W 1857 r. 966 mk. ; w 1880 r. w gminie 1040, na obsz. dwor. 40; rz. kat. 144, par. Nadwórna, gr. kat. 979, par. w miejscu, dek. Nadworna. Cerkiew drewniana p. w. św. Mikołaja, wystawiona i poświęcona 1821 r. Księ gi metrycz. rozpoczynają się od 1784 r. Do par. należy filia Tarnawica Leśna z cerkwią drewnianą p. w. św. Kosmy i Damiana gr. kat. 600, ogółem w parafii 1579 dusz. Szkoła filialna systemizowana 1876 r. Poczta Cucy łów o 5, 1 klm. , kasa pożycz. gm. z kapit. 1276 złr. Właśc. posiadł. dwor. spadkobiercy hr. Stadiona. B. R. Przerów, ob. Przyrow. Przerowiec, niem. Przerowetz, grupa chat w obrębie gm. Nowosiedlic NeuSedlitz, nad pot. Selinką, tuż nad granicą Suchych Łaziec Sucholasetz, u zach. brzegu Szczecińskiego lasu 385 mt. , na płd. od wsi. Ma 7 dm. , 42 mk. rz. kat. , CzechoSzlązaków. Ob. Sedlitz. Przerwa, os. młyn. nad rz. Osetnicą, pow. gostyński, gm. Skrzany, par. Trębki, ma 1 dm. , 16 mk. , 38 mr. ; młyn o dwóch gankach. Przerwa, rzeka w gub. grodzieńskiej, prawy dopływ rz. Łosośny lew. dopł. Niemna. Przerwa Prorwa, uroczysko, pow. grodzieński, w 1 okr. pol, gm. Hoża, o 15 w. od Grodna. Przerwa, potok, ob. Pokrowa. Przerwa 1. grupa domów w Przekopanej, pow. przemyski. 2. P. , ob. Pererwa. 3. P. ob. Przyrwa, 4. P. , wś, pow. śniatyński, o 3, 7 klm. od Śniatynia, na płd. wschód Prut oddziela miasto od tej miejscowości, będącej prawie przedmieściem. Granice wsch. Prut,

połud. Zawale, zach. Załucze, póła. Prut a za nim Śniatyn i Kułaczyn. Przez obszar P. przechodzi droga żel. lwowskoczerniowiecka. Obszar dwor. ma 132, włośc. 81 mr. W 1857 r. 244 mk. ; w 1880 r. wliczono ludność P. do Sniatynia. Właśc. pos. dwor. gmina Śniatyn. Przerwa, karczma, pow. odolanowski, o 2 kim. na płn. wschód od Odolanowa, na trakcie ostrowskim, par. i poczta w Odolanowie, okr. wiejski Tarchały Wielkie, st. dr. żel. o 8 klm. w Przygodzicach; 1 dm. , 8 mk. Przerwa, kol. nad brzegiem Odry, pow. wielkostrzelecki, par. Odmęt Ottmuth. Stanowi część dóbr Odmęt; otoczona prawie ze wszech stron przez wodę. Przerwanek Mały i Wielki, dwa spuszczo ne jeziora w Skórczu, na roli plebańskiej, pow. starogardzki. Kś. Fr. Przerwanica, strużka, która połączywszy się z Milicą tworzy Szorycę, uchodzącą do Węgiermucy, a z nią do Wierzycy, pow. sta rogardzki. Kś. Fr. Przerwanki al. Przerwanken, Muscowiter, Spitzenort, wś na Mazurach, pow. węgoborski, w środku między trzema jeziorami ob. Gołdopiwa, w okolicy lesistej, 5 klm. od st. poczt. Kruklanek. Istniały już r. 1544. R. 1549 sprzedaje Jan Pasz, ststa węgoborski, Andrzejowi Moskalowi Muscowiter 3 włóki sołeckie, włókę za 30 grzywien. Dan r. 1549 we wtorek Zielonych Świątek. W okolicy nad je ziorem Gołdopiwa odkopano cmentarzysko; znaleziono wiele urn, a w nich kamienie zwane zwykle piorunowcami; jedna z urn była mosiężna, w niej znajdowała się korona opleciona drutem na pół palca grubym. Ad. N. Przerycze al. Przericie, część wsi Ruda, w pow. rybnickim. W 1861 r. 37 gospodarstw, 207 mk. , 19 dm. Przerytybór, z os. dom. Pod Różą, Za Górą, Za Lasem, wś, pow. pilzneński, w równinie nadwiślańskiej, nad górnym biegiem Brenia. Graniczy na póła. przez las ze Zdziarcem, na zach. z Jastrząbką Starą i Żarówką, na połud. z Różą a na wsch, z Dąbiem. Par. rz. kat. w Zassowie o 5 klm. . Wś składa się z 48 dm. i 265 mk. ; na obsz. wiek. pos. 3 dm. i 28 mk. W ogóle jest 260 rz. kat. i 33 izrael. Obszar wiek. pos. ma 206 roli, 26 łąk i ogr. , 9 past. i 209 mr. lasu; pos. mn. wynosi 252 roli, 45 łąk i ogr. , 23 past. i 10 mr. lasu. Wś założoną prawdopodobnie w XVI w. , wymieniają reg. pobor. z r. 1581 Pawiński, Małop. , 247 jako własność ks. Ostrogskiego. Wówczas miała tylko pół łana kmiecego i 4 zagrody. Przesada Kumary, wś nad rz. Kodymą, pow. bałcki, okr. pol. i par. Krzywe Jezioro, leży na trakcie poczt. z Krzywego Jeziora do Koniecpola. Cerkiew. W 1868 r. było tu 74 dm. Przesadycze Peresadyczi, wś, pow. słoSłownik Geograficzny Tom IX. Zeszyt 99. nimski, w 2 okr, pol. , gm. Rożany, o 37 w. od Słonima. Przesiadłów, wś włośc. nad rz. Piasecz nicą, pow. brzeziński, gm. Łaziska, par. Ujazd, ma 23 dm. , 187 mk. , 363 mr. W 1827 r. było 9 dm. , 70 mk. Według Lib. Ben. Łaskiego II, 320 łany folwarczne dawały dziesięcinę kościo łowi dziś nieistniejącemu w Tobiaszach, zaś łany kmiece kustodyi przy kolegiacie łęczyc kiej, zaś plebanowi w Małczu tylko kolędę. Według reg. pob. pow. brzezińskiego z r. 1576 we wsi Przesiadłowo, w par. Malcz, Stanisław Olszewski ma razem ze siostrą swą Anną Modrzewską 3 łan. , 1 zagr. , młyn, 3 osad. Pa wiński, Wielkop. , II, 94. Br. Ch. Przesieki Peresieki, uroczysko, pow. prużański, w 4 okr. pol. , gm. białowiezkoale ksandrowska, o 33 w. od Prużany. Przesiełówka, strumień w pow. dzisieńskim, przepływa pod wsią Mrozy. Priesiemieńce, dobra, pow. połocki, w 1 okr. pok. do spraw włośc, gm. Artejkowo, w 1863 r. 78 dusz rewiz. , 1220 dzies. ziemi dworskiej; własność Maryi Hłaskowej. Prześlików, góra lesista przy ujściu Zie lenicy do Bystrzycy Nadworniańskiej, pod 42 2 30 wsch. dłg. a 48 32 11 płn. szer. ; wzniesienie 866 mt. Br. G. Przęsławice 1. ob. Przęsławice. 2. P. al. Przecławice, w dok. z 1277 r. Przedslavice, u Długosza Przeczslawycze, wś i fol. nad rz. Szreniawą, pow. miechowski, gm. i par. Koniusza, odl. 21 w. od Miechowa, posiada pokłady gipsu i kamienia, szkołę początkową, młyn wodny, 44 os. włośc. W 1827 r. było 33 dm. , 187 mk. Jestto dawna osada. Niejaki Boksa, dziekan od św. Floryana w Krakowie około 1200 r. , nadał swą część w P. wraz z karczmą klasztorowi miechowskiemu. Nadanie to, odebrane w niewiadomy sposób klasztorowi, przywraca i potwierdza w 1277 r. Bolesław, ks. krakowski i sandomierski Kod. Małop. , II, 140. Klasztor widocznie zakupił czy otrzymał w darze inne części wsi, tak że w połowie XV. w. jest właścicielem całej. Długosz podaje, że dziesięcina płacona bisk. krakowskiemu wynosiła do 20 grzyw. Klasztorowi łany kmiece dawały po 14 skotów czynszu, 30 jaj, 4 koguty, 2 sery, osep, odrabiano jutrzyny i powabę Lib. Ben. , III, 20. W 1581 r. reg. pobor. pow. ksiązkiego podają P. jako własność proboszcza miechowskiego, dającą pobór od 6 łanów i 2 komor. bez bydła Pawiński, Małop. , 92. W 1883 r. dobra F. składały się z fol. P. , Chorążyce i Kępa. Fol. P. gr. or. i ogr. mr. 344, łąk mr. 42, past. mr. 10, lasu mr. 56, nieuż. mr. 22, razem mr. 484; bud. mur. 4, z drzewa 9; płodozmian 8polowy; fol. Chorążyce gr. or. i ogr. mr. 206, łąk mr. 24, past. mr. 18, nieuż. mr. 8, razem n

Przęsławice

Prześlików

Przesiełówka

Przesieki

Przesiadłów

Przesadycze

Przesada

Przerytybór

Przerycze

Przerwanki

Przerwanica

Przerwanek

Przerwa

Przesłowo

Przesmuszka

mr. 256; bud. mur. 2, z drzewa 2; płodozmian 4 i 5polowy; fol. Kępa gr. or. i ogr. mr. 282, łąk mr. 11, past. mr. 1, nieuż. mr. 4, razem mr. 298; bud. mur. 2, z drzewa 1; las nieurządzony. W skład dóbr wchodziły wś P. os. 44, z gr. mr. 289; wś Chorążyce os. 15, z gr. mr. 236; wś Moniaczkowice os. 11, z gr. mr. 3L5; wś Bugaj os. 8, mr. 35. Br. Ch. Przesłoc, jezioro wymienione w inwent. bisk. chełmińskiego z r. 1733 str. 83, leżało w kluczu lubawskim; liczono je do jezior niewodnych. Kś. Fr. Przesłowo, wś i fol, pow. dzisieński, ob. Peresłówka, Przesmark, ob. Przezmark. Przesmno, ob. Przeczno. Przesmuszka, dobra, pow. połocki, pod samym Połockiem, w 1 okr. pok. do spraw włośc, gra. Przesmuszka, w 1863 r. 248 dusz rewiz. ; własność Adama Reuta, ma 2490 dz. ziemi dwor. W 1750 r. nabyte przez Stanisława, Adama i Mikołaja braci Hrebnickich h. Ostoja, przydomku Doktorowicz, którzy otrzymali od Augusta III przywilej dozwalający im założenie miasta. Przesmyckie, Presmyckoje, wioska, pow, bałcki, z cerkwią św. Łukasza, wybudowaną w 1881 r. Przesmycz, struga w pow. wilejskim, płynie pod mkiem Duniłowicze, Przesmyk, wś, w par. Kłoczew pow. garwoliński, obecnie nie istnieje. W 1827 r. leżała w pow. żelechowskim, miała 21 dm. , 193 mk. Według reg. pobor. pow. radomskiego z r. 1508, wś Kłoczow i Przesmyk, własność Jana z Kłoczowa, płaciły 2 grzyw. 8 gr. W r. 1569 wś Przesmyk, w pow. stężyckim, była własnością Piotra Kłoczowskiego Pawiński, Małop. , 332, 476. W regestrze podatkowym z 1579 de villa Przesmyki D Andreas Kłoczowski ex lan. 9 fl. 9 Akta gr. stęż. , 336; wypisy 114. W 1664 r. było 66 poddanych. Należał do dóbr Kłoczow, Leśniowolskiego. Przesmyk 1. os. szl. przy leśnem uroczy sku Białusy, pow. święciański, w 2 okr. pol. , o 6 w. od Święcian, 1 dm. , 4 mk. kat. 2. P. , zaśc. włośc. nad jez. Ulszyszki, pow. wileński, w 2 okr. pol. , o 50 w. od Wilna, 1 dm. , 10 mk. kat. 3. P. , zaśc. szl, pow. wileński, w 3 okr. pol, o 50 w. od Wilna, 1 dm. , 10 mk. katol. J. Krz. Przesmyki, wś, pow. konstantynowski, gm. i par. Przesmyki, odl. 44 w. od Janowa, posiada kościół par. drewniany, szkołę początkową, dom schronienia dla kalek, urząd gminny, 68 dm. , 502 mk. , 1197 mr. ziemi. Mieszka tu drobna szlachta. W 1827 r. było 52 dm. , 305 mk. Kościół paraf. p. w. św. Jakuba apost. istniał już 1465 r. Zniszczony przez Szwedow 1657 r. , nowo zbudowany na miejscu starego 1776 r. W skład parafii, leżącej w dawnej ziemi drohickiej, wchodziły Górki, Kukawki, Zawady, Rzowuski, Bejdy Klimy, Suchodołek, Raczyny i Lipiny. P. par. , dek. konstantynowski dawniej janowski, 3190 dusz. P. gmina, graniczy z gm. . Łysów, Łosico i Czuchleby, ma 12, 786 mr. obszaru, 2456 mk. , sąd gm. okr. IV i st. pocz. w os. Łosice o 14 w. , do Janowa Podlaskiego 44 1 2 skład gm. wchodzą Kaliski, Kamianki Czabaje, KamiankiKickie, KamiankiLackie, KamiankiWańki, Kozubska Wólka, KukawkiLipiny, Pany, Pniewiski, Przesmyki, Raczyny, RzewuskiStare, RzewuskiZa wady, Tarnówek, Zawady, Zalesie. Przesmyki Peresmyki wś, pow. prużanski, w 1 okr. pol. , gm. Sielec, o 28 w. od Prażany. Przesmykowszczyzna, białorus. Piaresmykouszczyna, zaśc. , pow. słucki, należy do ordynacyi nieświezkiej, w pobliżu gościńca z Nieświeża do Mobilny, w 3 okr. pol. kopylskim, gm. Howiezna, ma 3 osady; miejscowość dość leśna, grunta lekkie, urodzajne. A. Jel. Przesniska, os. , pow. makowski, gm. Sypniewo, par. Gąsewo, ma 7 mr. ; należała do dóbr Jarzyły. W 1827 r. było 3 dra. , 23 mk. Przespolew Pański, wś i fol, Kościelny, wś, i P. Zmyślonka, fol, w XVI w. Przespolewo, pow. kaliski, gm. Ceków, par, Przespolew, odl. 25 w. od Kalisza. Posiada kościół paraf. drewniany. P. Pański, wś, ma 9 dm. , 134 mk, ; fol. 7 dm. , 74 mk. ; P. Kościelny 11 dm. , 89 mk. a P. fol. 4 dm. , 34 mk. ; ogółem 31 dm. , 331 mk. W 1827 r. było 22 dm. , 235 mk. Jestto stare gniazdo rodziny Przespolewskich, którzy założyli tu kościół paraf. i uposażyli w 1333 r. Kościól ten był p. w. św. Katarzyny, istniała przy nim szkoła. W XVI w. w skład parafii wchodziły Przespolewo, Poroże, Skarzyno i Skarzynko, Będziechowo i Czechulec. plebanem był Albert Przespolewski, syn jednego z najmożniejszych częściowych posiadaczy wsi. Byli tu jednak i kmiecie Marcin Chwałek i Mateusz Thorna. Według regestr. pobor. pow. kaliskiego z r. 1579 we wsi Przespoliowo Jan Przespoliewski miał 1 1 4 łan. , 2 zagr. ; Stanisław Mycielski l 1 2 łana, 1 zagr. , 1 komor. , 1 rzem. ; Piotr i Marcin Przopoliewscy 1 2 łanu Pawiński, Wielkop. , I, 125. W XVII w. kościół tak podupadł i fundusze widocznie zmalały, że wcielono parafią do Malanowa, dopiero w 1752 r. dziedzic wsi Zaremba zbudował nowy kościół i uzyskał przywrócenie parafii. Metryki istnieją przy kościele od 1788 r. Łaski, Lib. Ben. , II, 69. W 1867 r. fol. P. , rozl. mr. 1777, został rozparcelowany między częściowych nabywców; z fol. łączyły się dawniej wś P. os. 13, z gr. mr. 117; wś Stare Poroże os. 56, z gr. mr.

Przesłoc

Przesłoc

Przesmyckie

Przesmycz

Przesmyk

Przesmyki

Przesmykowszczyzna

Przesniska

Przespolew

Przesmark

Przesmno

Przeszno

Przessina

Przeświaciszki

Przestańsko

Przestawałki

1094; wś Stara Huta os. 11, z gr. mr. 139. W 1877 r. fol. P. Pański w r. 1871 oddzielony od dóbr Przespolew, rozl. mr. 550 gr. or. i ogr. mr. 267, łąk mr. 106, past. mr. 38, wody mr. 2, lasu mr, 94, zarośli mr. 14, os. młyn. mr. 4, nieuż. mr. 23; bud. mur. 11, z drz. 6, las nieurządzony. Wś P. Pański os. 9, z gr. mr. 15. P. par. , dek. kaliski, 1850 dusz. Br. Ch. Przessina Brzezina, os. młyn. w Beneszowicy pow. raciborski. Przestańsko, wś, pow. miechowski, gm. i par. Iwanowice. W 1827 r. było 12 dm. , 128 mk. Według reg. pob. pow. krakowskiego z r. 1490, wś Przestańsko miała 10 łanów. W r. 1581 Przestańsko, własność klasztoru jędrzejowskiego, dzierżawiona przez Borka, miała 8 łan. kmiec. , 1 komor. z bydł. , 2 komor. bez bydła, 1 4 roli, 1 duda Pawiński, Małop. , 24, 437. W XV w. Przestańsko w par. Iwanowice była własnością Jana Pieniążka h. Odrowąż i Zgorzewskiego. Łany kmiece dawały dziesięcinę w połowie klasztorowi w Imramowicach a drugą połowę plebanowi w Iwanowicach Długosz, L. B. , III, 111. Przestawałki al. Przystawałki, Perestawki, grupa domów w Pietrzycach, pow. złoczowski. Przestrzele 1. wś i fol. , pow. kolneński, gm. i par. Jedwabno, odl. 28 w. od Kolna, miała gorzelnię i dystylarnię w 1872 r. . W 1827 r. 20 dm. , 116 mk. W 1872 r. fol P. rozl. mr. 614 gr. or. i ogr. mr. 416, łąk mr. 127, past. mr. 22, wody mr. 3, zarośli mr. 37, nieuż. mr. 9; bud. mur. 5, z drzewa 13; płodozmian 13polowy, pokłady torfu. Wś P. os. 30, mr. 46. Fol. P. wchodził w skład dóbr Jedwabne. 2. P. , wś drobnej szlachty i włośc, pow. szczuczyński, gm. Bełda, par, Rajgród, odl. 28 w. od Szczuczyna, leży na samej granicy od Prus, ma pokłady torfu i wapna. W 1827 r. 13 dm. , 75 mk. W 1872 r. fol. P. lit. A rozl. mr. 263 gr. or. i ogr. mr. 155, łąk mr. 86, past. mr. 20, nieuż. mr. 2; bud. z drzewa 11. Br. Ch. Przeświaciszki, wś, pow. nowoalekaandrowski, w 3 okr. pol. , o 67 w. od Nowoaleksandrowska. Przeszkoda 1. wś włośc, pow. błoński, gm. Grodzisk, par. Ojrzanów, ma 80 mk. , 106 mr. W 1827 r. 4 dm. , 41 mk. 2. P. , os. , pow. noworadomski, gm i par. Gidle. Niepomiszczona w ostatnich spisach urzędowych. 3. P. , wś, pow. tomaszowski, gm. i par. Tyszowce, odl. 5 w. od Tyszowiec, mu 5 dm. , 57 mk. , 40 mr. gruntu. 4. P. , osada nad jez. Kleszczyn, pow. rypiński, gm. i par. Żałe, odl. o 9 w. od Rypina, ma 3 dm. , 37 mk. Tworzy jeden obszar z wsią Kleszczyn. 5. P. , os. , pow. szczuczyński, gm. Szczuczyn, par, Wąsosz. W 1827 r. 2 dm. , 18 mk. 6. P. , wś, pow. wyłkowyski, gm. i par. Giże, odl. od Wyłkowyszek 16 w. , ma 18 dm. , 165 mk. W 1827 r. 9 dm. , 30 mk. Wchodziła w skład dóbr Giże. Br. CL Przeszkoda, uroczysko, pow. słonimski, w 5 okr. pol. , gm. Luszniewo, o 30 w. od Słonima. Przeszkoda, karczma koło Woli Mazowieckiej, na obszarze dwor. Mikuliniec, pow. tarnopolski. Przeszkoda, niem. Lusche fol. , pow. babimoski, o 3 klm. na zach. od Kopanicy i tyleż na płn. od Kargowej; par. Kopanica, okr. domin. Wielka Wieś, poczta w Kargowej Unruhstadt, st. dr. żel. w Babimoście o 8 klm. ; 2 dm. , 35 mk. ; należał do ststwa kopanickiego. Przeszkoda, niem. Przeskoda, os. młyn. , pow. brodnicki, st. p. i tel. Wrocki 6 klm. na płn. , st. kol. Wąbrzeźno 15 klm. odl. , par. kat. Łobdowo 3 4 mili odl. , ewang. Golub. W 1868 r. 9 bud. , 3 dm. , 45 kat. mk. , 101, 38 ha roli or. i ogr. , 20, 42 łąk, 13, 82 past. , 8, 15 lasu, 3, 07 nieuż. , 19, 05 wody, razem 165, 89 ha; czysty doch. z grun. 411 mrk. Właściciel 1858 r. Lipiński, 1885 r. Załuski. Kś. Fr. Przeszno, ob. Przeczno. Przetoczno, ob. Przytoczno. Przetoczyn, 1407 Prsetotzin, 1686 i 1710 Przytoczyno, niem. Pretoschin, wś włośc. na Kaszubach, pow. wejherowski, par. kat. Luzino 1 milę odl, ew. Smażyn. Zawiera 16 gbura. posiadłości i 14 zagród, 94 wł. 11 mr. W 1869 r. 454 mk, 335 kat. , 119 ew. , 53 dm. ; 1871 r. 492 mk. W skład wsi wchodzi leśnictwo i tartak wodny. Tutejsza szkoła kat. liczyła 1886 r. 71 dzieci, ew. 24 dzieci. W 1884 r. otworzono tu agenturę poczt. , połączoną z Wejherowem. P. leży 1 1 2 mili na płd. od Wejherowa, nad bezim. strugą. Na obszarze wsi znajdują się 3 jeziora Morznica, Kropówki i Wygoda. W 1710 r. płacił tu każdy gbur pro strena prob. 1 fi. ob. Wizyt. Szaniawskiego, str. 30. Według wizytacy i Rybińskiego z r. 1780 liczyło P. wraz Sosnową Górą 114 kat. , między tymi 70 komunikantów i 4 ew. , żydów żadnych str. 187. W 1623 r. podaje wojewoda Jan Weiher do wiadomości, że Bartłomiejowi Barthel Potriz sprzedał sołectwo w P. wraz z należącą do niego rolą, 7 sążniami drzewa i prawem wolnego pastwiska w lesie za 100 złotych ob. Gesch. d. Kreis Neustadt von Prutz, str. 205. Za czasów Rzpltej należał P. do ststwa puckiego. Lustracya tegoż ststwa z r. 1678 podaje Wś Przytoczyn, Szołtys w tej wsi Jan Petricus z żoną, dzieci dwoje małych, włókę ma jedne, od której płaci co rok fl. 15. Szymon Rąbca, poddany, z żoną, dzieci pięcioro małych, na włóce jednej, płaci na rok fl. 34. Wiertel drew wycina i robi wo żniwa dni 5. Jan Rąbca, poddany, z żoną, ma dzieci pięcioro, niedorosłe niektóre, daje od roli fl. 14 gr. 20

Przeszkoda

Przetoczyn

Przetoczno

Przessina

Przestrzele

Przetok

i wiertel drew wycina i robi we żniwa jak drugi. Matys Biesk, poddany, z żoną, daje czynszu fl. 8 gr. 20, wiertel drew wycina i robi we żniwa. Jakób Lis z żoną, dzieci ma 5, roli morgów 10, płaci z niej fl. 16 gr. 20. Wiertel drew wycina i robi we żniwa jak drudzy. Blasz Płomień, poddany, z żoną, dzieci ma 2, roli morgów 11, daje czynszu fi. 15 gr. 20. Wierteł drew wycina i czyni szarwark we żniwa. Albrecht Kopacz, poddany, młodzieniec, ma roli włókę, płaci fl. 35, wierteł drew wycina i robi we żniwa jak drudzy, ma dwie siostrze. Adam Roda, za włókę roli arendą daje czynszu fi. 30. Benedykt Boyk, poddany, z żoną, dzieci ma pięcioro, roli włókę, daje fi. 35. Wiertel drew wycina i szarwarkuje we żniwa. Jakub Lis i Jan Rąbca trzymają pustą włókę, płacą czynszu fl. 30. Wawrzyniec Geza daje czynszu do zamku fi. 6. Adam Borzch z żoną, karczmarz, piwo pańskie i gorzałkę szynkuje. Jerzy Borzch, młodzieniec, leśny i sługa zamkowy, ordynacya jego taka, jaka i Zagórskiego leśnego; ma także powinność lasów pilnować i co w zamku nakażą. Chałupa przy Przytoczynie mieszka w niej Michał Mroch, daje czynszu fl. 6 ob. str. 17, manuskrypt w Peplinie. Za czasów pruskich uwłaszczono 12 gburów. O starożytności P. świadczą mogiły kamienne, rozrzucone na obszernej przestrzeni lasów, ciągnących się od P. ku płn. wschodowi, aż do samej prawie wsi Wygody. Są one tu pomieszane z kręgami i innemi figurami z kamieni ustawianych. Położenie leśne utrudnia obliczenie ilości mogił, jako też gruntowne ich zbadanie ob. Objaśn. do mapy archeol. Prus Zach. przez Ossowsłdego, str. 27. Cmentarzysko pogańskie leży z południowej strony wsi, na wyniosłem wzgórzu, na lewo od strumyka bez nazwy, na posiadłości Potrykusa. Kilkakrotnie znajdowano tu groby skrzynkowe, lecz zawsze je niszczono. Resztki pogniecionych urn znajdują się w Muzeum To warz. Nauk. w Toruniu ob. tamże, str. 60. Ustawiane kamienie znajdują się na przestrzeni między P. a Wygodą str. 83. W gniewowskim rewirze leśnym niedaleko P. znajduje się na wznies. 180 mt. npm. wielki głaz erra tyczny, wystający 1, 1 mt. nad ziemią i obejmujący około 8 kubicz. metrów. Kś. Fr. Przetok 1. wś, pow. sejneński, gm. i par. Kopciowo, odl. od Sejn 31 w. , w błotnistej okolicy, w pobliżu zbiegu Marychy i Hańczy, ma 10 dm. , 88 mk. , 153 mr. obszaru. Wchodziła w skład dóbr Justyanów. 2. P. , pow. sejneński, gm. Pokrowsk, par. Sejny. Miejscowość niepomieszczona w ostatnich spisach. Przetok Peretok, uroczysko, pow. kob ryński, w 4 okr. pol. gm. Braszewicze, o 46 1 2 w od Kobrynia. Przetwin, 1717 Pratwin, dziś Bratwin ob. , dok. 1307 Pserstwin, 1565 Pratwino, 1676 Pratfin. Wś tę darował r. 1307 szlachic Siwan Żywanus i żona jogo Adelheida cystersom w Peplinie ob. P. U. B. von Perlbach, str. 577. Za czasów krzyżackich należała ta wś do komturstwa pokrzywińskiego, potem do rogozińskiego. W r. 1423 mieli tu Krzyżacy folw. , należący do komturstwa świeckiego ob. Gesch. d. Kr. Schwetz von Wegner II, str. 430. Wr. 1565 obejmował P. 22 1 2 włóki, z których sołtys posiadał 1 1 2 włók, ale z obowiązkiem czynszu i dozorowania tłoki, re sztę posiadało 12 gburów. Od każdej wł. pła cono 2 grz. 2 gr. i 2 kury, karczmarz zaś da wał od propinacyi 2 grz. Niektórzy ogrodnicy mieli tylko chałupy i byli do tłoki zobowiąza ni. Łąki, pastwiska i drzewo mieli w dosta tecznej mierze. Suma prowentów ze wsi tutej szej wynosiła 49 grz. 5 gr. i 45 kur. P. nale żał do par. michalskiej, bowiem o kościół na Nizinach die Niederunger Kirche toczył się proces. W r. 1623 uwolnił Zygmunt III wś od kontrybucyi i kwaterunku. W r. 1649 na leżał P. do par. sartawickiej; w 1676, r. było 104 mk. W 1749 r. należał P. do par. świec kiej; 1773 r. było 26 włók, 49 dym. i 181 mk. kat. , ew. i menonitów, między nimi znajdowa ło się 2 lemanów i 22 gburów na dzierżawach siedzących, dalej jeden rzemieślnik, 1 przemy słowiec i 1 nauczyciel. W 1785 r. było 27 kat. i 109 akat. ob. Zeitsch. d. Westpr. Gesch. Vor. , XVIII, 164. Według taryfy na symplę z r. 1717 płacił P. 22 zł. 8 gr. 9 den. Tutej sza szkoła ew. liczyła 1887 r. 55 dzieci. W zach. stronie tej osady natrafiono przypad kowo przy oraniu na kamienne groby skrzyn kowe. Jeden z nich rozkopano r. 1876 i znale ziono w nim 2 urny ob. Objaśn. do mapy archeol. Prus Zachodu. przez Ossowskiego, str. 38. Kś. Fr. Przetyckie Budy, wś, pow. ostrowski, gm. i par. Długosiodło, ob. Przetycz. Przetycz, wś, fol. i dobra, pow. ostrowski, gm. i par. Długosiodło, na międzyrzeczu Narwi i Bugu, pomiędzy Wyszkowom a Ostrowem, na lewo od szosy białostockiej, ma 66 dm. , 435 mk, W 1827 r. było 44 dm. , 316 mk. Dnia 16 maja 1831 r. zaszła tu potyczka, w której gen. Jankowski wyparł ze wsi batalion strzelców inflackich i batalion jegrów z 2 działami. W 1868 r. folw. P. rozl. mr. 2250; gr. or. i ogr. mr. 518, łąk mr. 180, lasu mr. 1141, pastw. i zarośli mr. 235, nieuż. mr. 186, las nieurządzony; pokłady torfu. W 1873 r. odprzedano lasu mr. 592. Do dóbr należały poprzednio Wś P. os. 96, z gr. mr. 645; wś Maryanowo os. 48, z gr. mr. 1127; wś Pulwy os. 2, z gr. mr. 228; wś Kalinowo os. 58, z gr. mr. 542; wś Blechy os. 41, z gr. rar. 674; wś

Przetok

Przetwin

Przetyckie

Przetycz

Przewiska

Przeuszyn

Przewłoka

Przeuszyn

Przewa

Przewale

Przewaliska

Przewilanka

Przewarka

Przewank

Przewały

Przewłoczna

Stasin os. 22, z gr. mr. 300; wś Zamość os. 2, z gr. mr. 184; wś Sieciechy os. 78, z gr. mr. 1272; wś Budy Przetyckie os. 8, z gr. mr. 198; wś Budy Chrzcianka os. 27, z gr. mr. 401; wś Budy Znamiączki os. 4, z gr. mr. 52; wś Chrzcianka os. 27, z gr. mr. 340; wś Zygmuntowo os. 26, z gr. mr. 422; wś Chorchochy Chorchoszki os. 12, z gr. mr. 191; wś Dalekie os. 26, z gr. mr. 383; wś Adamowo os. 6, z gr. mr. 175; wś Olszak os. 20, z gr. mr. 561; wś Nowa Wieś os. 14, z gr. mr. 373; wś Augustowo os. 29, z gr. mr. 469; wś Dębnica os. 31, z gr. mr. 394; wś Zalas os. 13, z gr. mr. 223; wś Dozin os 23, z gr. mr. 257. Br. Ok Przeuszyn, właściwie Przejuszyn, w XV w. Przeyuszyn, wś i folw. , pow. opatowski, gm. Ćmielów, par. Ptkanów, odl. od Opatowa 6 w. ma 20 dm. , 205 mk. , młyn wodny. W 1885 r. folw. P. rozl. mr. 562 gr. or. i ogr. mr. 487, łąk mr. 26, pastw. mr. 19, lasu mr. 3, nieuż. mr. 22; bud. mur. 6, z drzewa 11; płodozmian 10polowy. Wś P. os. 22, z gr. mr. 167. W XV w. Przeyuszyn, w par. Pkanów, wła sność Mikołaja Przejuszskiego h. Sulima, miał kmiece łany, z których dziesięcinę z jednego łanu dawano prebendzie krzczonowskiej war tości 1 grzyw. , z innych łanów płacono bisk. krakowskiemu. Folw. dawał plebanowi w Pkanowie. Była karczma i zagrodnicy Dłu gosz, L. B. , I, 380, II, 499. Według reg. pob. pow. sandomierskiego z r. 1578 wś Przeuszin, własność Jana Wiliama, miała 7 osad. , 7 łan. , dworski 1 łan, 1 zagr. , 1 kom. , 1 bie dny Pawiński, Małop. , 182. Br. Ch. Przewa, os. na obszarze Marko wic, pow. raciborski. Przewale, wś, pow. tomaszowski, gm. i par. Tyszowce, odl. pół mili od Tyszowiec, ma 32 dra. , 156 mk. , w tem 80 rzym. kat, ludność rolnicza, gruntu 324 mr. , gleba popielatka. Folw. ma 380 mr. gruntu, 855 mr. lasu; własność Józefa Głowskiego. W 1827 r. było 34 dm. , 232 mk. Dykc. geogr. Echarda t. III, dopełnienie podaje Przewały, miasto w ziemi chełmskiej. X. S, S. Przewaliska, grupa domów i browar w Białej, pow. tarnopolski. Przewałka, urzęd. Priwałka, wś i folw. nad Niemnem, pow, grodzieński, w 5 okr. pol. , gm. Sobolany, o 30 w. od Grodna. Była tu filia par. kat. Hoża. Za czasów Rzpltej stanowiła; ststwo niegrodowe przewalskie, leżące w woj. trockim, pow. grodzieńskim. Podług spisów podskarbińskich z r. 1569 zaliczało się wówczas do dóbr stołu królewskiego; następnie przemienione na ststwo, obejmowało miasteczko Przewałka z przyległościami, które w r. 1766 posiadał Franciszek Ogiński, opłacając zeń kwarty złp. 1533 gr. 3. Pomiędzy wsiami Hożą i Przewałką przechodzi południowa granica języka litewskiego. Przewałki, wś, pow. poniewieski, w 3 okr. pol. , o 37 w. od Poniewieźa. Przewały, wś, pow. włodzimierski, st. pocz. Kowel, z par. kośc. kat. p. w. Wniebowzięcia M. B. , zbudowanym 1464 r. z drzewa przez obyw. Górkę. Parafia katol. , dek. kowalskie go, 644 dusz. Przewank, góra pod wsią Garną, na wsch. od niej, nad Baltykiem, w pow. słupskim, w Pomeranii. Kś. Fr. Przewarka, Przywarka, Prywarka, Perewarka, Pryorka, Preorka, wś, pow. kijowski, na płn. zchd od Kijowa, uważana za przedmieście mta Kijowa, niegdyś mko należące do dominikanów kijowskich, którzy w pierwszej połowie XVII w. wznieśli tu cerkiew. Uroczyska na gruntach P. noszą nazwy Popówka, Uwarów Wielki i Mały, Jackówka. O P. znajdują się liczne wzmianki w dokumentach ogłoszonych przez Komisyą archeol. kijowską ob. Skorowidz Nowickiego, str. 654. Przewilanka 1. uroczysko, pow. białostocki, w 2 okr. pol. , gm. Obrębniki, o 21 w. od Białegostoku. 2. P. , uroczysko, tamże, o 22 w. od Białegostoku. Przewiska, ob. Przyzwiska, Przewłoczna, dobra, pow. mohylewski. własność dawniej Dzierożyńskich, dziś Hrebnickich. Przewłoczna z Bajmakami, wś, pow. złoczowski, 40 klm. od Złoczowa, na krańcu płn. powiatu. Zabudowania wsi, której część płn. nazywa się, , Lasowe, otaczają z trzech stron podmokłe łąki po wytrzebionych lasach. Gleba gliniasta i piaszczysta, rodzi żyto, pszenicę, jęczmień, owies i ziemniaki. Pszczelnictwem i sadownictwem zajmują się niektórzy miesz kańcy. Przysiołek, . Bajmaki leży wśród la sów, o 5 klm. na płd. od P. Odbywa się tu wyrób smoły. We wsi kasa pożyczkowa z ka pitałem 327 zł. Par. łac. w Toporowie, gr. kat. w miejscu. Przysiołek Bajmaki należy do par. gr. kat. w Sokołówce. Urz. poczt. w Sokołówce, sąd pow. w Olesku. Szkoła od 1875 r. dotąd niezorganizowana, z jez. wykład, ru skim. W P. 1880 r. było w P. 1144 mk. , w Bajmakach 206; na obsz. dwor. 90. Obszar wsi 1998 ha. Bron. Sok Przewłoka, wzgórze nad jeziorem Slesińskiem, nazwane od przeciągania przewłoczenia statków przez wązkie wodne przesmyki, łączące ze sobą jeziora. Przewłoka 1. wś nad rz. Wisłą, pow. sandomierski, gm. i par. Koprzywnica, odl. od Sandomierza 16 w. Wisła oddziela tu powiat sandomierski od Galicyi. Na obszarze P. jest jezioro, mające do 30 mr. obszaru, zarosłe trzciną, zamienione w bagno przed 1860 r. .

Przewałki

Przewałka

Przewłoka

Przewodnik

Przewłoka

Wś ma 20 dm. , 144 mk. W 1827 r. było 20 dm. , 123 mk. W 1885 r. folw. P, rozl. mr. 344 gr. or. i ogr. mr. 157, łąk mr. 61, pastw. mr. 25, nieuż. mr. 101; bud. mur. 1, z drzewa 10; płodozmian 7polowy. Wś P. os. 185 z gr, mr. 83. 2. P. al. Przywłoka, wś i cztery fol. nad rz. Piwonią, pow. radzyński, gm. Milanów, par. Parczew, odl. 33 w. od Radzynia. Wś ma 39 dm. , 505 mk. ; fol. A. 10 bud. , 5 mk. , folw. B. 3 dm. , 7 mk. W 1827 r. było w ogóle 51 dra. , 332 mk. ; wś należała do par. Gęś. W 1872 r. folw. P. lit. A. rozl. mr. 1173 gr. or. i ogr. mr. 523, łąk mr. 132, pastw. mr. 32, lasu mr. 388, w wieczystych dzierżawach mr. 30, nieuż. mr. 68; bud. z drzewa 21; młyn wodny. Wś P. os. 23, z gr. mr. 380. W 1881 r. folw. P. lit. A. al. Korona rozl. mr. 387 gr. or. i ogr. mr. 163, łąk mr. 66, pastw. mr. 24, lasu mr. 113, nieuż. mr. 21; bud. z drzewa 10; las nieurządzony. Folwark ten oddzielony został od dóbr Przewłoka lit. A. W 1882 r. folw. P. lit. A. , zwany Litwa al. Welinów, rozl. mr. 302 gr. or. i ogr. mr. 158, łąk mr. 36, pastw. mr. 13, lasu mr. 91, nieuż. mr. 4; bud. z drzewa 5; las nieurządzony. W 1886 r. folw. P. lit. B. Litwa rozl. mr. 373; gr. or. i ogr. mr. 179, łąk mr, 45, pastw. mr. 22, lasu mr. 76, w odpadkach mr. 43, nieuż. mr. 8; bud. z drzewa 11; las nieurządzony. Wś P. B. os. 7, z gr. mr. 163. Według reg. pob. pow. lubelskiego z r. 1531 wś Przewloka, w par. Parczów, własność Mikołaja Chojeckiego, miała 1 łan, 1 młyn Pawiński, Małop. , 362. Dobra P. były w ostatnich czasach wła snością hr. Scipio de Campo, po Firlejach ob. Jabłoń. Rzeka Piwonia, która stanowiła tu niegdyś granicę wdztwa brzeskiego, dzieli ten majątek na dwie części, jedna zowie się P. Ko rona a druga P. Litwa. Br. Ch. Przewłoka, dwa folw. , pow. nowogródzki; jeden, od 1839 r. własność Tarajewiczów, ma około 3 1 4 włók; drugi, od 1827 r. własność Czerniszewiczów, ma 4 włóki. A. JelPrzewłoka, dok. 1282 Preuloca, pewnie przystań nad Baltykiem, pod wsią Garną, w pow. słupskim, w Pomeranii ob. P. U. B. v. Perlbach, str. 299. Kś. Fr. Przewłoka z Zalesiem, wś, pow. buczac ki, odl. 7, 5 klm. na płn od st. poczt. i telegr. w Buczaczu, na zach. brzegu rz. Strypy. Granice wsch. Zielona, płd. Żurawińce, zach. Olesza, płn. Petlikowce Stare. Obszar dwor. 968 mr. , włośc. 3198 mr. , wyborna podolska gleba. W 1857 r. 1902 mk. ; w 1880 r. w gm. 2083, a to w Przewłoce 1974, w Zalesiu 109, na obsz. dwor. 102; rzym. kat. 30, par. w Petlikowcach Starych; gr. kat. 2100, par. w miejscu, cerkiew murowana p. w. św. Grzegorza, zbudowana od 1837 do 1855 r. Ksiegi metryk zaczynają się od 1758 r. Druga cerkiew filialna, drewniana wystawiona w 1752 roku. Dawnioj mieszkał tu proboszcz, mający swoją jurydykę. Szkoła etat. o 1 naucz. , dzieci w wie ku szkolnym będących 130. Właśc. pos. dwor. Ludwik Szawłowski. Dnia 4 lipca 1467 r. Michał i Jan z Buczaca, dziedzice na Jazłowcu, potwierdzają i pomnażają fundacyę kościoła paraf. w Jazłowcu dokonaną w r. 1436 przez ojca ich Teodoryka z Buczaca. W tym dokumencie wymienioną jest P. z Zalesiem jako do dóbr Jazłowiec należąca A. g. i z. , t. II, str. 194. B. R. Przewłoka Wola, folw. , pow. radzyński, gra. Milanów, par. Parczew, ma 2 dm. , 6 mk. , 120 mr. Przewłokno, ob, Przywłoczno. Przewodnik, niem. dawniej Buelowsheide, od 1868 r. Hagen, nadleśn. król. , leśn. i kol. , w pow. świeckim, st. poczt. Jeżewo, par. kat. Jania Kościelna. W 1868 r. 9 bud. , 1 dm. , 39 mk. , 21 ew. , 18 kat. Kś. Fr. Przewodów, rus. Perewodiw, wś, pow. sokalski, 24 klm. na zach. od Sokala, 14, 6 klm. na płn. zach, od sądu pow, , urz. poczt. , st. kol. i tel. w Bełzie. Na płn. leżą Liski, na zach. Zniatyn i Chłopiatyn, na płd. Budyniu, na płd. zach. Wasylów Wielki pow. Rawa Ru ska, na płn. zach. Radków w królestwie polskiem. Wody z całego obszaru zabiera pot. Kamień i płynie na zach. do Radkowa. Zabu dowania wiejskie leżą w płn. stronie obszaru 252 mt. . Na zach. od nich leży leśniczówka Dąbrowa. Na płd. zach. wznosi się wzgórze Przewodów do 263 mt. znak triang. . Własn. wiek. Jana Krzyżanowskiego ma roli or, 504, łąk i ogr. 100, pastw. 52, lasu 189 mr. ; włas. mn. roli or. 1029, łąk i ogr. 163, pastw. 4, lasu 4 mr. W r. 1880 było 120 dm. , 682 mk. w gminie; 5 dm. , 37 mk. na obsz. dwor. ; 40 rzym. kat. , 656 gr. kat. , 23 izrael. ; 38 Polaków, 668 Rusinów, 13 Niemców. Par. rz. kat. w Zniatynie, gr. kat. w Liskach. We wsi jest cerkiew, szkoła etat. jednokl. i kasa pożyczk. z kapit. 604 zł. w. a. Lu. Dz. Przewodowice, wś i folw. nad rz. Białką, pow. rawski, gro. Wałowice, par. Kurze8zyn, posiada młyn wodny, 14 dm. , 194 mk. , 212 mr. ziemi włośc, , 346 mr. dwors. Folwnależy do dóbr Konopnica. W 1827 r. było 20 dm. , 123 mk. Według Lib. Bon. Łaskiego II, 292 były tu części szlacheckie, dające dziesięcinę plebanowi w Kurzeszynie a łany kmiece oddawały na stół arcybiskupi, pleban zaś kolędę po groszu z łanu. Przewodówka, rzeczka, poczyna się pod wsią Borze, w pow, pułtuskim, płynąc ztąd w stronę wschd. północną pod Osiekiem, kawałkiem wchodzi na obszar pow. ciechanowskiego, poczem wraca w pow. pułtuski, pod Grochami skręca ku południowi, płynie przez

Przewodówka

Przewodowice

Przewodów

Przewłokno

Przewodowo

Przewodowo

Przewodzk

Kozłowo, Gzy i Przewodowo. Przyjąwszy tu z praw. brzegu dwa strumienie połączone, je den z zachodu od Żebrów, drugi z południa od Kęsów, skręca ku wschodowi, płynie przez Gromino, Moszyn, Białowierzę i wpada z praw. brzegu do Pełty, powyżej Kleszewa. Długa około 20 wiorst. J. Bliz. Przewodowo, wś, i P. Nowe, wś nad rzką Przewodowką, pow. pułtuski, gm. Kozłowo, par. Przewodowo, posiada kościół murowany, szkołę początkową, 1549 mr. obszaru. W 1827 r. było 24 dm. , 202 mk. Kościół i parafią założyli tu biskupi płoccy posiadający P. już w XII w. Kod. Maz. , 337. Przy kościele istnieje kaplica grobowa, którą wzniósł w 1830 r. dla swej żony Paweł Grąbczewski, poseł pow pułtuskiego, tu również pochowany. Wś zarobna P. i folw. wchodziły w skład dóbr Golądkowo, będących naprzód własnością bisk. płock. , następnie skarbu. W 1835 r. część dóbr golądkowskich, a w tej liczbie wś i folw. P. , oddaną została w donacyą ks. Michałowi Gorczakowowi. W 1816 r. nastąpiła seperacya folw. od wsi; we wsi znajdowały się osady pańszczyźniane całorolne i półrolne. Całorolne osady liczyły 40 mr. ; pańszczyzna z każdej wynosiła 156 dni rocznie, pieszych lub sprzężajnych stosownie do woli dworu, 4 dni tłuki w żniwa i 16 stacyjnych; czynsze zaś 8 złp. 8 gr. hyberny, 3 złp. stróżowego, 15 gr. czynsiku, 30 złp. dziesięciny do dworu uiszczanej za czasów bisk. do semin. w Pułtusku, 3 łokcie przędzy z włókna dworskiego, 2 kapłony, 15 jaj, 1 kura. Półrolne osady, liczące 20 mr. , odrabiały tylko po 156 dni piesz. i 10 dni tłuki w żniwo. Pańszczyznę odrabiano do folw P. , czynsze zaś i naturalia oddawano do dworu w Golądkowie. W 1821 r. spotykamy tu gospodarstwo trzypolowe; oprócz 5 osad całorolnych, wysiewających po 4 kor, jarz. i 4 ozim. i zbierających po 4 fur siana, i 5 osad półrolnych, wysiewających połowę tego, jest jeszcze dwóch czynszowników 10 morgowych sołtys i młynarz, wysiewających po 1 korcu jarz. i ozim. , i płacących 30 złp. czynszu, 18 dziesięciny do dworu, 2 hyberny, 12 dni tłuki; budnik. , karczma. Na plebanii siedzi 3 gospodarzy i 4 kopiarz. ; do plebanii należały grunta na P. , Kozłowie i Porzewie. Proboszcz posiadał nadto 3 półwłóczki, z których płacił 9 złp. hyberny. Proboszczem bywa zawsze kanonik pułtuski. Razem na fol. , plebanii i wsi w 1821 r. znajdujemy 68 męż. , 70 kob. w tej liczbie 45 męż. , 51 kob. starszych nad lat 12, 35 koni, 46 woł. , 43 krów, 28 jałow. , 55 świń, 30 owiec. Folwark w 1821 r. posiadał 1492 mr. 1042 mr. orn. ; wysiewano na nim 11 korc. pszen. , 91 żyt. , 20 jęczm. , 130 owsa, 12 grochu; zbierano 60 fur siana; znajdowało się zaś 11 parob. , 2 włodarz. , 4 dziew. , 4 forn. , 5 pasterz. , 20 koni, 36 woł. , 30 krów, 2 stado, , 21 jałow. , 50 świń, 300 owiec; browar i ce gielnia, wystawione przez naddzierżawcę eko nomii Golądkowo za 47, 000 złp. W 1846 r. wś urządzono kolonialnie; przed urządzeniem prestanda ze wsi wynosiły 167 rs. 16 1 2 kop. , ra zem z czynszem z 3 półwłóczków uprawianych przez proboszcza. Po urządzeniu i odtrąceniu sołtysa, czynsz wynosił 186 rs. 67 kop. ; ka pitał spłacalny ustanowiono na 2660 rs. 10 kop. Dwór otrzymał 996 mr. , włościanie 348 mr. 240 pręt. , probostwo 187 mr. 289 pręt. , szkoła 1 1 2 mr. Urządzono 10 osad rolnych, 4 po 3537 mr. , inne po 2730, szkołę, karcz mę, osady kowalską i młynarską. Ob. Gromino i Kozłowo, P. par. , dek. pułtuski, 2201 dusz. Lu. Krz, Przewody, wś, pow. wiłkomierski, gm, Onikszty, o 28 w. od Wiłkomierza. Przewodziszowice, w XV w. Przewodzyszowicze, wś i folw. , pow. będziński, gm. i par. Żarki, posiada pokłady kamienia wapiennego, 27 dm. , 192 mk. , 362 mr. ziemi włośc. W 1827 r. było 20 dm. , 338 mk. W 1881 r. folw. P. , oddzielony od dóbr Żarki rozl. mr. 569 gr. or. i ogr. mr. 271, pastw. mr. 72, lasu mr. 181, nieuż. mr. 145; budz drzewa mr. 5; las nieurządzony. Władysław ks. Opolski, zakładając w 1382 r. klasztor Paulinów w Częstochowie, dał mu w uposażeniu, między innemi, dziesięcinę z P. , wsi królewskiej Długosz, Lib. Ben. , III, 121. Według reg. pob. pow. krakowskiego w 1581 r. wś Przewodziszowice, w par. Leszniów Leśniów, własność Jaroszewskiego, miała 2 łan. km. , 3 zagr. z rolą, 1 kom. bez byd. Pawiński, Małop. , 76, 436. Br. Ch. Przewodzk 1 folw. , pow. wiłkomierski, gm. Towiany, o 12 w. od Wiłkomierza, własność Woj nisza. 2. P. , sioło, tamże, o 11 w. od Wiłkomierza. Przeworsk, miasto, pow. łańcucki, niegdyś warowne i przemysłowe, w ziemi przemyskiej, dzisiaj drewniane i biedne; stoi na małym wzgórzu, 203 mt. n. p. m. , nad rz. Mleczką, dopływ, Wisłoka. Na płn. od miasta o 2 klm. st. kol. aro. Karola Ludwika 195 mt. wznies. , odl. od Krakowal95 kim. , a od Lwowa 150 klm. Miasto zajmuje obszaru 180 ha; zbudowane na grzbiecie podłużnego wzgórka, którego kraniec zachodni zajmuje kościół par. resztkami fortecznego muru otoczony, wschodni zaś starożytny klasztor bernardynów. Między tymi budynkami ciągną się wązkie uliczki, rynek i plac w miejscu, gdzie dawniej stał kościół św. Katarzyny. Rynek zabudowany w prostokąt domami parterowymi, drewnianymi, o wysokich gontowych dachach. We wschodniej połaci rynku murowany ratusz piętrowy, stary budynek z drewnianą wieżyczką. Za nim widać obszerną murowaną synagogę, Z miasta

Przewodziszowice

Przeworsk

prowadzą gościńce na płn. od Sieniawy, z boczną dojazdową drogą do dworca kolei; na zachód gościniec wiedeński do Łańcuta, na południowy wschód do Jarosławia i na południe do Kańczugi, W miejscu gdzie się te drogi krzyżują stoi piękny pałac i park ks Lubomirskich a w stronie drogi dojazdowej zabudowania folwarczne, gorzelnia i młyn parowy. P. otaczają przedmieścia na wschód Budy Przeworskie, za klasztorem bernardyńskim i przedmieście Jarosławskie, na płd. przedmieście Kańczuckie i Mokra Strona. Na zachód ciągną się nad Mleczką podmokłe błonia a na płn. łąki nad tą rzeczką, dzielącą się na kilka ramion. Ozdobą miasta są trzy kościoły. Parafialny w stylu ostrołukowym, z trzema nawami. W prezbiteryum jest płaskie ostrołukowe sklepienie, malowane w złote gwiazdy. Na ścianach wiszą portrety starożytne papieży, przeorów Miechowitów i członków rodziny ks; Lubomirskich. W głównym ołtarza toskański renesans znajduje się Chrystus na krzyżu a nad ołtarzem godło Miechowitów. Ołtarzy jest 11. Po prawej strome wielkiego ołtarza wisi na ścianie obraz M. B. z napisem gotyckim w otoku; jestto pomnik Rafała na Jarosławiu i Przeworsku Tarnowskiego 1409. Jest to ciekawy zabytek dawnej sztuki, podobnie jak i spiżowa chrzcielnica w kształcie kielicha, z gotyckim napisem i datą odlewu 1400 r. . Do kościoła przybudowano w pierwszej połowie XVII w. kaplicę Grobu Chrystusa, według rozmiarów kaplicy jerozolimskiej. Z tego samego czasu pochodzi dzwonnica dzwon z r. 1627 i sygnaturka. Wieża kościelna nad wielkimi drzwiami, ośmiogranna, została dwukrotnie zniżaną. Z zakrystyi prowadzi kryty krużganek, wsparty na arkadach, do piętrowego domu, dawniej klasztoru miechowitów. Z kościoła i kaplicy prowadzą schody zamknięte płytami do krypty, w której się znajduje grobowiec ks. Lubomirskich. Resztki muru fortecznego zachowały się także w ulicy żydowskiej. Klasztor bernardynów, otoczony murem z basztami, jest piętrowym czworobocznym budynkiem. Dziedziniec wewnętrzny tworzy ogród kwiatowy, otoczony krytymi korytarzami. Dziedzińczyk ten nazywają patelnią. Do klasztoru prowadzi furta z gotyckim napisem. Kościół obszerny w stylu romańskim, z ośmiogranna wieżą nietynkowaną, jest dobrze utrzymany. Klasztor tutejszy, jeden z najdawniejszych w Polsce, mieni swym założycielem Rafała Tarnowskiego lub jego brata Spytka. Według Niesieckiego powołującego się na Wadinga Annal. Min. i napis w kościele został zbudowany 1476 r. w miejsce drewnianego, założonego przez św. Jana Kapistrana przed 1453 r. . Obecnie w klasztorze przebywa 3 zakonników i 2 laików. W pierwszej połowie obecnego stulecia klasztor ten służył za więzienie dla duchownych. Trzeci kościół siostr miłosierdzia stoi przy drodze sieniawskiej. Jestto skromna budowa z końca XVIII w. , łącząca się z piętrowym budynkiem służącym za klasztor i szpital. Założył go ks. Antoni Lubomirski, kaszt krak. w 1781 lub 1785 r. , prawdopodobnie na gruzach kościoła św. Michała, za bramą krakowską, przy którym także był szpitał uposażany przez Rafała na Jarosławiu i Tarnowie Tarnowskiego. Uposażenie pomnożyła Elżbieta z ks. Czartoryskich ks. Lubomirska. W klasztorze tym przebywa zwykle 7 sióstr, które opatrują 30 chorych i wychowują 10 sierot. Przy tej samej drodze, lecz w położeniu niższem niż miasto, wznosi się w parku pałac piętrowy ks. Lubomirskich w stylu włoskim, z kaplicą domową, biblioteką i zbrojownią, dalej zaś obszerna i pięknie rzeźbami ozdobiona oranżerya i cieplarnia. W 1880 r. miał P. 333 dm. i 2926 mk. 1477 męż. i 1449 kob. , 1593 rz. kat. , 107 gr. kat. , 2 prot. i 1224 izrael; 2819 Polaków, 90 Rusinów i 4 Niemców. W mieście znajduje się sąd powiatowy, urz. poczt. i tel. , notaryat, szkoła ludowa 4 klasowa męzka i 2 klasowa żeńska, lekarz, apteka, kilka sklepów korzennych i bławatnych i stale przebywa 172 żołnierzy. Majątek czynny wynosi 68, 000złr. , bierny 1195 złr. a roczny dochód 12, 566 złr. Kasa pożyczkowa gminna ma kapitału 8784 złr. Ludność izraelicka trudni się przeważnie drobnym handlem a chrześciańska rzemiosłami szewctwem, garbarstwem i garncarstwem i uprawą roli. Oprócz 26 mr. należących do pos. większej ks. Lubomirskich, zajętej przeważnie pod park i budynki, własn. mn. ma 118 mr. roli, 79 mr. łąk i ogr. i 30 mr. pastw. Gleba składa się z glinki urodzajnej. Do upadku miasta przyczyniło się częścią zniesienie komisyi moderunkowej w Jarosławiu, dla której pracowało tu wiele warsztatów tkackich a także niemożebność konkurencyi ręcznych warsztatów tkackich z fabrykami szląskimi. W pierwszej połowie b. wieku, jak zapewnia Siarczyński Rps. bibl. Ossol, No 1826, liczono w P. 900 tkaczów, którzy wozili swój towar do Węgier i na Wołoszczyznę Do rozwoju tkactwa przyczyniła się wiele Zofia z Krasińskich Lubomirska, sprowadziwszy z zagranicy rękodzielników i farbiarzy Kuropatnicki, Geografia Galicyi, wyd. 1876. Kuropatnicki nazywa P. miastem ludnem i opowiada, że wyrabiano prócz drelichów także materyc bawełniane, malowane obicia, pasy jedwabne i bogate obrusy i inną bieliznę. Stęczyńskiemu zaś 0kolice Galicyi, 1847 opowiadano, że przed r, 1830 nie było rzeczą rzadką, że tkacze dawali córkom w posagu po 1000 dukatów. Obecnie, o ile wiadomo, nie ma w mieście nikogo, zaj

mującego się tym przemysłem. Zubożałe miasto ożywia się tylko w dni targowe poniedziałki, środy i piątki i w jarmarki 2 stycznia, 19 marca, 1 maja, 25 lipca, 4 października i 19 listopada. Podana przez Tatomira wiadomość, jakoby już w 1281 r. istniało miasto Przeworsk nie jest popartą przez odpowiednie świadectwo. Do 1340 r. był P. wsią ruską na pograniczu ziemi sandomierskiej, nadaną przez Kazimierza W. Janowi z Melsztyna Leliwicie. Nakielski pisze Miechovia, 344, że w r. 1393 Jan, biskup lubuski, przywilejem wydanym w Fuerstenwaldze 28 kwiet. t. r. , przychylając się do prośby Jana z Tarnowa woj. sandomierskiego, erygował w mieście P. parafia; biskupi lubuscy mieli bowiem przed Kazimierzem W. powierzoną sobie od papieży jurysdykcyą nad katolikami Rusi i wykonywali ją jeszcze jakiś czas po dekrecie Grzegorza XI z r. 1375. W następnym r. 1394 zatwierdził Maciej, biskup przemyski, akt fundacyjny i oddał parafią miechowitom. Kościołem parafialnym był wówczas kościół św. Katarzyny, który stał do r. 1744, kiedy go wizytował bisk. Sierakowski Wacław. Zgorzał on w 1634 r. wraz z miastem i później miał drewniane sklepienie. Kiedy rozebrany niewiadomo. Uposażeniem parafii było kniazie dworzyszcze. W r. 1428 powiększył Spytek z Tarnowa to uposażenie, poczem ks. miechowici rozpoczęli 1430 r. budowę teraźniejszego kościoła, którą ukończono 1473 Miechovia, 441 i 533. Budowali go proboszczowie Dominik i Mikołaj. Ten ostatni powiększył znów uposażenie parafii nabywając 1450 r. wieś Ujeznę od Rafała Tarnowskiego. W tym czasie rozpoczęto budować kościół i klasztor bernardynów, których sprowadził Rafał Tarnowski, marszałek w. kor. , około 1467 lub im tylko wzniósł budynki, jeżeli założycielem był Spytek; byli to bowiem bracia. W 1470 wcielili oni za przywilejem Kazimierza Jagiellończyka P. do ordynacyi jarosławskiej, co jednak Zygmunt I uchylił w 1519 r. Były to najświetniejsze czasy F. , wkrótce bowiem rozpoczęły się klęski. W 1498 r. Stefan, woj. wołoski, wraz z Tatarami napadł na P. i zniszczył. Podziemne chodniki i pieczary dla ukrycia mienia, które według podania wtedy pourządzano, miały się ciągnąć od kościoła bernardynów aż do kościoła w Gniewczynie. Miasto odbudowało się wkrótce, bo 1509 r. uzyskał Spytek z Jarosławia przywilej dozwalający mieszczanom pobierać z mostów na Mleczu i Wisłoku myto po 6 denarów od wozu ładownego a po groszu od konia i wolu. Po nowym napadzie Tatarów rozpoczął Jan Tarnowski otaczać miasto murem w 1512 r. W tym czasie otrzymali bernardyni od Klemensa VII bulę, ustanawiającą odpust dla pomagających w obwarowaniu klasztoru, pozwolono zbierać jałmużny na zakupno dział i prochów a prowincyał otrzymał prawo rozgrzeszania tych zakonników, którymby się trafiło przy obronie klasztoru zadać śmierć nieprzyjacielowi. Prawdziwość buli z 31 grudnia 1523 r. zatwierdził bisk. krak. Tomicki 1525 r. W aktach z XVI w. są wzmianki o czwartym kościele kaplicy drewnianym, p. w. M. Boskiej, za bramą krakowską. W r. 1527 było już miasto obwarowanem, bo Zygmunt I uznając, że mieszczanie należycie utwierdzili je munitione opportuna cinxisse i na obronę dalsze czynili nakłady, opuścił im na prośbę Jana Tarnowskiego, kaszt. wojnickiego, po 10 grzywien z 40 grzywien szosu. W 1550 r. uzyskali mieszczanie uwolnienie od wszelkich ceł, prócz granicznych. W tyra czasie przeszedł P. z rąk Tarnowskich w posagu Zofii, córki Jana Amora Tarnowskiego, do ks. Konst. Ostrogskiego. Sprzeciwiał się temu brat Zofii Krzysztof, kaszt. wojnicki, i prowadził dłuższy proces, który wygrał. Po jego śmierci jednak wyszła wdowa za Jana z Stemberku Kostkę, woj. sandom. Zmarła ona w Gorliczynie 1580 r. pozostawiając dwie córki Annę Ostrogską, wojewodzinę wołyńską, i Katarzynę, czwartą żonę Prokopa Sieniawskiego, dziedzica Brzeżan. Trzecia córka Małgorzata zmarła za życia matki, pochowana w Przeworsku. Na jej dworze przebywał Mikołaj Sęp Szarzyński. P. odziedziczyła Anna. Gdy w 1613 r. pogorzało miasto, wyjednała zaprowadzenie jarmarków na św, Zofią, na Podwyższenie św. Krzyża i na św. Walentego. Niedługo potem 1624 spustoszyli P. Tatarzy a w 1634 nawiedził miasto pożar. W 1648 r. okupiło się miasto Kozakom i Tatarom. W 1625 wniosła Zofia, córka Anny z Kostków Ostrogskiej dobra przeworskie w wianie Stanisławowi Lubomirskiemu, woj. ruskiemu, i odtąd zostają stale w tej rodzinie. W skład dóbr wchodziły P. Przedmieście, dwa wójtostwa i folw. Nowiny, Grodzisko, Gniewczyna, Grzęska, Gorliczyna, Rozborze, Kielnia, Grodziska Wola, Tryncza, Mirocin, Mokra Strona, Wola Polańska, Białobrzegi, Nowosielec i Wólka Brzozowa. Dwa razy jeszcze niszczono miasto. W r. 1656 zdobyli je Szwedzi i wzięli znaczną kontrybucyą, co zaś pozostało zabrały oddziały Rakoczego, który je 1657 zajął. Cellarius Amsterdam 1659 nazywa P. oppidulum. Sejm 1677 r. ,, widząc ruinę miasta przez inkursye nieprzyjacielskie zaprowadził nowy jarmark na św. Jakuba Ap. , nadając mu prawa jarmarków jarosławskich, ustanowił skład wina i potwierdził dawne przywileje. Podnosiło się znów miasto staraniem dziedziców, szczególniej Elżbiety z Czartoryskich Lubomirskiej i Zofii z Krasińskich Lubomirskiej. Po śmierci ks. marszałkowej Lubomirskiej odtworzono, za pozwoleniem ces. Franciszka I, ordynacyą

Przeworsk

przeworską, która obejmuje 8586 mr. Miecho wici zarządzali parafią do r. 1846, wtedy bo wiem dopiero po śmierci ostatniego przełożo nego Kaspra Mizerskiego, zamienił rząd para fią na świecką. Far. należy do dyec. przemyskiej, dek. przeworskiego i obejmuje Budy Przeworskiem Burdasz, Chałupki, Dębów, Gorliczynę, Grzęskę, Maćkówkę, Mirocin, Mokrą Stronę, Rozbórz, Studzian, Świątniową, Ujeznę i Żurawiczki. Na mocy ustawy z 1567 r. odbywała się w P. sądy ziemskie cztery razy do roku, zawsze w trzy tygodnie po sądach przemyskich. Według Dykc. Echarda istniały tu w połowie XVIII w. fabryki obrusów, pa sów, obić i płócien, wyrabiano też płótno ża glowe. Co opowiada Szaraniewicz Rys sta tystyczny monar. austr. węg. , wyd. III o wspaniałym zamku, przędzalniach i warszta tach tkackich, należy do przeszłości. Z F. po chodził niejaki Jan, twórca czy też zbieracz i tłumacz zbioru pieśni religijnych polskich, któ rego rękopis p. t. ,, Cantionale labore et ingenio honesti Joannis olim Ludi magistri in Prze worsk a. 1434 posiadał ks. Hieronim Juszyński. W P. urodził się też Jan z P. , sławny ka znodzieja krakowski około r. 1593 i Grzegórz Przeworczyk, drukarz krak. 1546, umarł zaś Józef Lubomirski, woj. czernichowski, 12 czerwca 1732 r. Mac. Przewóz 1. Karczewski, wś, pow. nowomiński, gra. Otwock, par. Karczew. W 1827 r. 9 dra. , 69 mk. 2. P. Mały, wś nad jez. Poi łajewskiem, pow. nieszawski, gm. Ruszkowo, par. Połajewo, ma 141 mk. , 3 mr. dwor. , 488 mr. włośc. Według reg. pob. pow. radziejowskiego z r. 1557 1566 wś Przewosz, w par. Broniszewo, własność Marcina Sokołowskiego, miała 3 półłanki, 1 rybaka Pawiń. , Wielkop. , II, str. 31. 3. P. , os. nad rz. Wartą, pow. słupecki, gm. Dłusk, par. Pyzdry, odl. od Słupcy 22 w. , 1 dm. 4. P. al. Mielnica, fol, pow. słupecki, ob. Lisewo 2. . 5. P. , os. i fol. nad rz. Wartą, pow. turecki, gm. Skotni ki, par. Wilamów, odl. od Turka 14 w. ; os. ma 1 dm. , 7 mk. ; fol 1 dm. , 5 mk. 6. P. , kol nad rz. Pilicą, pow. piotrkowski, gm. i par. Ręczno, ma 8 dm. , 55 mk. , 116 mr. włośc. W 1827 r. 3 dm. , 9 mk. Według reg. pobor. pow. piotrkowskiego z r. 1552 1553 wś Przewoz w par. Ręczno, własność klasztoru Witowskiego, miała 2 os. Pawiński, Wielkop. , II, 269. 7. P. , os. leś. nad rz. Pilicą, pow. piotrkowski, gm. i par. Ręczno, ma 1 dm. , 5 mk. , 45 mr. ziemi dwor. 8. P. , wś włośc, nad rz. Wisłą, pow. kozienicki, gm. i par. Kozienice, leży tuż pod Kozienicami, ma 6 dm. , 56 mk. , 87 mr. W 1827 r. 6 dm. , 36 mk. Wchodziła w skład majoratu rząd. Kozienice. 9. P. , nad rz. Wisłą, pow. kozienicki, gm. i par. Sieciechów, odl od Kozienic 16 w. , ma 18 dm. , 145 mk. , 1, 24 mr. włośc. W 1827 r. 13 dm. , 112 mk. 10 P. Tarnowski, wś, P. kol, nad rz. Wisłą, pow, kozienicki, gm. Trze bień, par. Magnuszew, odl od Kozienic 28 w. , 22 dm, 199 mk, , 234 mr. ziemi włośc. W 1827 r. było w obu 18 dm. , 55 mk. 10. P. , wś nad Wisłą, pow. garwoliński, gm. i par. Ma ciejowice, leży na płd. zachód od Maciejowic, ma 12 dm. , 110 mk. , 173 mr. ziemi. Wchodzi ła w skład dóbr Maciejowico. Według lustracyi z 1661 r. Przewóz, wś królewska, należy do ststwa stężyckiego. Jest w tej wsi przewoźników 8, którzy żadnej roboty nie powinni odprawować, tylko przewozić na promie na potrzebę dworską. Graniczy z Kępicą do opactwa Akta grodz. stęż. , 22, 153. 11. P. , 08. nad rz. Wieprzem, pow. lubartowski, gm. Czemierniki. 12. P. Nurski, wś i fol nad rz. Bug, pow. sokołowski, gm. Sterdyń, par. Ce ranów, ma 16 dm. , 172 mk. , 276 mr. ziemi. Folw. wchodzi w skład dóbr Kiełpieniec a przyległości w skład dóbr Długie Kamieńskie. W 1827 r. 11 dm. , 126 mk. 13. P. , rumunek nad rz. Narwią, pow. pułtuski, gm. Zegrze, par. Popowo. 14. P. , wś włośc. nad rz. Bu giem, pow. ostrowski, gm. Orło, par. Brok. Wchodziła w skład dóbr bisk. płockich, a za czasów pruskich w skład dóbr rządowych Brok. Włościanie za czasów biskupich i pruskich płacili czynsz i byli wolni od pańszczyzny, opierając się na przywileju z 1751 r. wyda nym Małkynii, Siemiężnemu dziś Sumiężne i kilku innym okolicznym wsiom. W 1819 r. znajdujemy 6 czynszowników, opłacających 195 złp. 9 gr. czynszu, 15 złp. 13 gr. hyber ny, 19 złp. 11 gr. dziesięciny do dworu; 3 chałupników z ogrodami, opłacających 34 złp. 8 1 2 gr. czynszu, razem 10 dm. , 54 mk. 9 męż. , 9 kob. , 12 synów, 17 córek, 5 parobków, 2 dziewki, z tych 3 żyd. ; 13 koni, li wołów, 18 krów, 12 jałowic, 25 świń. Wysiew wy nosił 11 1 2, korcy jarzyny i tyleż oziminy; grunta połączone były z gruntami Małkynii. W 1827 r. 10 dm. , 69 mk. W 1850 r. 6 osad roln. , 4 ogrodu. W 185152 urządzono wieś kolonialnie; na 97 mr. 48 pręt. utworzono 3 osady rolne i oznaczono czynsz na 32 rsr. 13 1 2 kop. Br. Ch. Lu. Krz, Przewóz 1. al Szykowo, zaśc. pryw. , pow. wilejski, w 1 okr. pol, o 36 w. od mta pow. Wilejki, przy b. drodze poczt. z Wilna do Mińska, 1 dm. , 10 mk. prawosł; własn. Plewaki. 2. P. al Alsieja, zaśc. pryw. nad rz. Wilią, pow. wilejski, w 2 okr. pol, o 8 w. od miasta Wilejki, 5 dm. , 59 mk. prawosł 3. P. Olka, zaśc. szlach. nad jez. Dubinki, pow. wileński, w 3 okr. pol, o 51 w. od Wilna, 2 dm. , 16 mk. kat. 4. P. , białorus. Pierewoz, fol nad rz. Łoszą, przy gośc. mińskosłuckim, pomiędzy Starzycą i PereszewskąSłobodą, w 1 okr. pol.

Przewóz

Przewóz

Przewóz

Przewóz

uździeńskim, gm. Puków, niegdyś własności kn. słuckich Olelkowiczów, z kolei Radziwiłłów, obecnie ks. Wittgensteinów. Miejscowość lesista, grunta lekkie, łąk obfitość. W poi rze wiosennej ztąd spławia się dużo drzewa towarowego ku Niemnowi do mka Piaseczna. 5. P. , białorus. Pierewoz, wś i fol. nad rz. Berezyną, pow. ihumeński, w 3 okr. pol. berezyńskim, par. kat. berezyńska, gm. Brodziec. Wś ma 15 osad pełnonadziałowych; lud trudni się rolnictwem i flisactwem; grunta lekkie w dobrej kulturze; łąk i lasu obfitość. Folw. , dziedzictwo Kamińskich, ma przeszło 27 włók. Znajduje się tu kaplica katol. na cmentarzu, filii rawanickiej. 6. P. Perewoz, os. , pow. kobryński, w 1 okr. pol. , gm. Rogoźno, o 18 w. od Kobrynia. 7. P. Szczara, wś corkiewna, pow. Słonimski, w 3 okr. pol. , gm. Kuryłowicze, o 47 w. od Słonima. 8. P. , uroczysko, pow. wołkowyski, w 3 okr. pol. , gm. Tarnopol, o 53 w. od Wołkowyska. A. Jel. J. Krz. Przewóz 1. wólka do Suchorzowa, w pow. tarnobrzeskim, na lew. brzegu Wisły, na płn. zachód od Suchorzowa a na wschód od Baranowa 2, 2 klm. , wznies. 159 mt. Par. rz. kat. w Baranowie. Osada liczy 28 dm. i 126 mk. rz. kat. Wisła tworzy tu kilkanaście kęp należących do Galicyi. Według reg. pob. z 1508 r. należała wraz z Baranowem i Suchorzowem do Stanisława z Kurozwęk, w 1581 r. była własnością Andrzeja Leszczyńskiego i miała 4 zagrody Pawiński, Małop. , 200, 457 2. P. , wś, pow. wielicki, par. kat. Bierzanów. Leży na praw. brzegu Wisty, wznios. 199 mt. Wisła tworzy tu wężykowate wygięcie ku południowi, a następnie pod Brzegami zwraca się ku wschodowi. Graniczy osada przez Wisłę z Mogiłą, na zachód z Płaszowem a na południe z Kępą i Rybitwami. W XV w. była własnością opactwa mogilskiego i miała kilka łanów kmiecych i 8 zagrod. Długosz podaje że graniczyła z Rybitwami Śledziejowicami, od których przedziela ją teraz Kępa, Brzegi i Kokotów, i Wylczaszą może Wyciąże na lew. brzegu Wisły, przy drodze z Krakowa do Nowego Brzeska w królestwie polskiem. Według reg. pob. pow. proszowskiego z r. 1581 wś Przewozy, w par. Mogiła, własność opactwa mogilańskiego, miała 9 siedlisk per gr. 12, 1 4 roli, 2 komor. z bydł. , 4 komor. bez bydła Pawiński, Małop. , 5. Po zabraniu dóbr opactwa mogilskiego sprzedano tę wieś i obecnie jest własnością Aleks. Zdzieńskiego. Liczy ona 74 dm. i 447 mk. rz. kat. 7 izrael. . Jest tu szkoła ludowa. Pos. wiek. ma obszaru 64 roli, 33 łąk i 5 mr. past. ; pos. mn. 245 roli, 171 łąk i 192 mr. past. Gleba urodzajna, jednak znaczna część obrócona na łąki i pastwiska jest podmokła na wybrzeżu. Rzeczka Drwinka tworzy długi lecz wązki staw. 3. P. , grupa domów w Łuce, pow. kałuski. 4. P. , karczma w Niźniowie, pow. tłumacki. 5. P. hubiński karczma i domy w Czernelicy, pow. horodeński. Mac. Lu. Dz. Przewóz 1. niem. Faehrkrug, os. , pow, ko ściański, w pobliżu Wielichowa. W 1845 r. 1 dra. , 8 mk. 4 kat. , 4 prot. . 2. P. , karcz ma na praw. brzegu Warty i przewóz, w pow, obornickim, pod Goślinką. 3. P. , niem. Praehmerhaus, pow. szamotulski, nad Wartą, pod Wartosławiem Neubruck, 1 dm. i 7 mk. 4. P. , w pow. wrzesińskim, na praw. brzegu Warty, przy granicy król. polskiego, o 3 1 2 klm. na płd. zachód od Pyzdr. 5 P. , wś niegdyś kościelna, na lew. brzegu Warty, w okolicy Szremu, Mosiny i Bnina, miała kościół paraf. p. w. św. Marcina, już przed r. 1307; w tym bowiem czasie występuje Bogumił, ple ban miejscowy. W 1353 r. miał pleban prze kazaną sobie dziesięcinę z pobliskiego Jaszkowa. Około 1580 r. składały parafią Baranowo, Krajkowo, Przewóz i Tworzykowo. Rege stra pob. z tych czasów wykazują na P. 1 łan osiadły i 1 zagrodnika. W r. 1672 istniał tara jeszcze kościół, którego już nie było w r. 1685; z kościołem znikła też osada. E. Cal. Przewóz 1. niem Lindenhof, dobra ryc. , pow. kartuski, st. p. i par. ew. Szymbark 7, 5 klm. odl. , kat. Stężyca, st. kol. Kartuzy 14 klm. odl. ; szkoła ew. w miejscu. Hodowla bydła i świń i fabrykacya masła na sprzedaż. W skład dóbr wchodzi karczma Haska al. Haski, dalej Chróstowo, os. Kruchlandt al. Kriegland i Kriechland, Sznurki i dobra Max. Obszar wynosi 455, 74 ha roli or. i ogr. , 45, 45 łąk, 54, 03 lasu, 11 nieuż. , razem 566, 22 ha; czysty doch. z grun. 2540 mrk. W 1869 r. 28 dm. , 262 mk. , 121 kat. , 141 ew. P. leży na wschod, brzegu jeziora raduńskiego, tam gdzie ono się znacznie zwęża. Ztąd już w starych czasach znajdował się tu przewóz, a w ostatnich latach przeprowadzono tędy kartuskobytowską szosę. Położenie wsi malownicze. Okolica tutejsza była już oddawna zaludniona, czego dowodem znalezione tu groby starożytne ob. Baltische Studien, XI, 117 19 i XII, 177. Od r. 1381 należała P. do wójtostwa mirachowskiego. Około r. 1395 siedzą tu Ubisław, Boslav i Jakub z szlacheckiego rodu feodales. W regestrach krzyżackich figuruje P. jako zaścianek, którego właściciele byli zobowiązani do służby konnej i do rocznego czynszu w kwocie 1 grz. R. 1392 zachodzi spór między pannami w Zukowie i właścicielami dóbr tutejszych o prawo rybołówstwa w jez. Raduńskiem ob. Zeitsch. d. Westpr. Gesch. Ver. , VI, 132. Według taryfy z r, 1648, I gdzie uchwalono pobór podwójny a akcyzę potrójną, płacili tu Marcin Przewoski od 1 1 2 włóki folw. 1 fl. 15 gr. , Żuromski od 1 włoki

Przewoźniki

Przewoz

Przewózki

Przewoziec

osiad. i 2 ogrod. 2 fl. 16 gr. , Michałowa Przewoska od 4 włók osiad. , 1 pust. , 2 ogrod. , 2 rzem. , koła młyńs. 13 fl 4 gr. P. należał wte dy do pow. mirachowskiego ob. Roczn. Tow. Prz. N. w Pozn. , 1871, 192. W wizyt. Sza niawskiego z r. 1710 czytamy, że proboszcz stężycki pobierał ztąd 3 kor. żyta i tyleż ow sa mesznego str. 9. Według taryfy na symplę z r. 1717 płacił tu Żuromski 12 gr. Cod. Belnensis, str. 97. R. 1780 było tu 39 kat. i 64 akatol ob. Wiz. Rybińskiego. 2. P. , dokum. 1252 Prewos, 1282 Prewosz, wś, pow. słupski, nad Łebą, w Pomeranii. Już Swięto pełk II zapisał ją pannom norbertankom w Zu kowie, dołączył także r. 1252 wolną rybitwę w rzece ztąd aż po morze do Łebskiego jezio ra. W czasie reformacyi została ta wś zabrana klasztorowi, a biskup Rozdrażewski daremne czynił zabiegi o jej odzyskanie ob. Perlbach, P. U. B. , str. 641 i Utracone kościoły Fankidejskiego, 275. 3. P. , niem. Przywors, wś, pow. bytowski, st. p. Studzienice. W 1780 r. było 52 kat. ob. Wiz. Rybińskiego. P. nale ży do par. ugoskiej; szematyzm z r. 1867 wy kazuje tu 117 katol 4. P. , niem. Faehrkrug, os. nad Wisłą, pow. chełmiński, st. poczt. , par. katol. i ewang. Ostromecko, 1868 r. 4 bud. , 2 dm. , 12 mk. ewang. Kś. Fr. Przewoz 1. niem. Przewos, wś nad Odrą, pow. kozielski, leży między Szczepnicą, Roszowicami i Podlesiem, ciągnie się na przestrzeni pół mili, przy szerokości, 1 4 mili, wzdłuż Odry. W 1861 r. 84 dm. , 496 mk. katolików. Potomkowie pierwszego osadzonego tu przewoźnika noszą nazwizko Przewoźnik. Wał broni wieś od wylewów. Obszar wynosi 1462 mr. 880 mr. roli, 220 mr. łąk. We wsi szkoła katolicka. Do P. należy fol. Golaszka, mający 672 mr. roli. 2. P. , łużyc. Pschibus, 1311 Prebus, niem. Priebus, miasto na praw. brzegu Nissy łużyckiej, pow. żegański, odl. 22 mile od Wrocławia, 14 mil od Lignicy. Posiada kościół par. ewang. , kościół par, katol, szkołę ewang. , szkołę katol, ratusz z wieżą, ruiny starego zamku Piastowskiego, tkactwo lniane i wełniane, 1235 mk. 1872 r. . W 1840 r. było 1062 mk. 947 ew. , 115 kat. , 136 dm. Właścicielką była księżna Talleyrand Perigord, z domu ks. kurlandzkożegańska Sagan. P. jestto starożytna osada; już między 1010 a 1025 r. wzniesiono tu warowny zamek, po którym zostały okopy i wieża strażnicza, zwana Głodową Hungerthurm, ponieważ Jan, ks. żegański, zagłodził w niej swego brata Baltazara w 1472 r. Kościół paraf. był założony podobno już w 1012 r. ; odnowił erekcyą ks. Primko 1290 r. Reformacya wprowadzoną została 1539 r. , lecz w 1668 r. oddano kościół katolikom. W 1755 r. wystawiono kościół ewang. , odbudowany i rozszerzony w 1823 r. Najdawniejszy dokument tyczący się miasta, pochodzi z 1311 r. i odnosi się do kościoła paraf. p. w. św. Idziego. Morowa za raza 1586 r. i wojna 30letnia w 1631 r. cięż ko dotknęły miasto. Pożary wielkie były 1597, 1612 i 1719 r. Do 1429 r. P. należał do Łużyc. 3. P. Mały, niem. Priebus Klein, wś, pow. rozborski. Do 1815 r. należała do Saskich Łużyc. W 1842 r. 23 dm, , 130 mk. 1 kat. ; par. ewang. Podroże. Br. Ch. Przewoziec 1. al. Przywoziec, rus. Perewozeć, część Koropca, pow. buczacki. 2. P. , wś, pow. kałuski, 15. 17 klm. na płn. wschód od Kałusza, 9, 37 klm. na płd. wschód od sądu pow. i urz. poczt. w Wojniłowie. Na wschód leży Medynia, na płn. Wojniłów, na zach. Słobódka, na płd. zach. Babin, na płd. wschód Bryń pow. stanisławowski. Wschod, część wsi przepływa Łomnica, wchodząca z Babina i płynąca na płn. wschód od Medyni. W obrębie wsi przyjmuje z lew. brzegu dopływ pot. Sielski, przychodzący od zach. od Słobódki. W dolinie potoku leżą zabudowania wiejskie. Część płn. zach. lesista. Własn. wiek. Waligórskich ma roli or. 268, łąk i ogr. 67. past. 128, lasu 299 mr. ; własn. mn. roli or. 433, łąk i ogr. 240, paąt. 85 mr. W r. 1880 było 107 dm. , 601 mk. w gra, , 5 dm. , 29 mk. na obsz. dwor. ; 13 rz. kat. , 598 gr. kat. , 19 izrael 28 Polaków, 602 Rusinów. Par. rz. kat. w Wojniłowie, gr. kat w miejscu, dek. kałuski. Wo wsi jest cerkiew, szkoła filialna i kasa pożycz. gmin. z kapit. 435 zł. w. a. 3. P. , wś, pow. buczacki, odl 2 klm. od et. poczt. Koropiec, 10 klm. od st. tel. Niźniów. Leży na lewym brzegu Dniestru, przy ujściu do rz. Koropiec, płynącej od Kozowa. Granice wschod. Dniestr a za nim wś Delawa, połud. Dniestr i HoryMady, zachod. Ostra, półn. Koropiec wś i rzeki Koropiec i Dniestr. Obszar dwor. i gminny leży w gminie katastr. Koropiec. W 1850 r. w gminie 602, na obszarze dwor. 3 mk. Rz. kat. policzeni do Koropca, gr. kat. należą do cerkwi drewnianej w P. p. w. św. Mikołaja, filialnej do Koropca, wystawionej w 1795 r. Szkoła filialna w miejscu. Właściciel posiadł dwor. Alfred Mysłowski. Lu. Dz. B. R. Przewózki, wś, pow. sokołowski, gm. Kudelczyn, par. Sokołów, ma 57 dm. , 498 mk. , 1397 mr. W 1827 r. 42 dm. , 289 mk. Przewoźniki 1. os. włośc. nad Wisłą, pow. sandomierski, gm. i par. Łoniów, odl od Sandomierza 26 w. , 1 dm. , 8 mk. , 14 mr. W 1827 r. 3 dm. , 18 mk. 2. P. , wś nad rz. Niemnem, pow. władysławowski, gm. Kidule, par. Sudargi, odl od Władysławowa 34 w. , leży o kilka wiorst od os. Sudargi, graniczy przez Niemen z Prusami, ma 42 dm. , 489 mk. , 162 mr. W 1827 r. 44 dm. , 424 mk. Wchodziła w skład dóbr rząd. Kidule. 3. P. , os.

Przewoziec

Przewoźniki

Przewoźniki

Przewozy

Przewoża

Przewrocie

Przewrotne

nad rz. Szeszupą, pow. władysławowski, gm. Szyłgale, par. Słowiki. Niepomieszczona w ostatnich spisach urzędowych, Przewoźniki 1 wś nad rz. Łuczajką, pow. dzisieński, w 2 okr. pol. , gra. i okr. wiejski Postawy, o 5 w. od gminy a 112 w. od Dzi sny, ma li dm. , 125 mk. w 1864 r. 76 dusz rewiz. . 2. P. , wś rząd. nad Wilią, pow. święciański, o 38 w. od Swięcian, ma 5 dm. , 31 mk. katol. i 27 prawosł. 3. P. , wś włośc. , pow. wileński, w 4 okr. pol. , gm. Bystrzyca, okr. wiejski i dobra skarb. Rytenie, o 1 w. od gminy, 41 dusz rewiz. 4. P. , wś, pow. nowoaleksandrowski, w 3 okr. pol. , o 57 w. od Nowoaleksandrowska. J. Krz. Przewozy 1. karczma pryw. , pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , o 54 w. od Dzisny, 1 dm. , 4 mk. żydów. 2. P. , wś włośc, pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , gm. Plissa, okr. wiejski i dobra skarbowe Przedoły, o 16 w. od gminy a 54 w. od Dzisny, ma 3 dra. , 25 mk. prawosł. w 1864 r. 9 dusz rewiz. . Przewozy al. Zarzecze, grupa domów w Jezupolu, pow. stanisławowski. Przewoża, wś i dobra nad rz. Pielasą, pow. lidzki, w 4 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Zabłoć. Wś odl. o 6 w. od gminy, 53 w. od Lidy a 21 w. od Wasiliszek, ma 8 dm. , 98 mk. katol. w 1864 r. 38 dusz rewiz. ; fol. , odl. 45 w. od Lidy a 14 w. od Wasiliszek, ma 35 mk. kat. ; własność hr. Potockich. Przewrocie 1. Pryworot, wś niedaleko rz. Kizi, dopł. Zbrucza, pow, kamieniecki, gm. i par. Orynin, o 18 w. od Kamieńca, ma 94 os. 540 mk. , 388 dz. ziemi włosc, 930 dz. dwor wraz z Kizią. Cerkiew p. w. św. Paraski, wzniesiona w 1775 r. i uposażona 30 dz. ziemi, ma 1707 parafian. Dawniej własność Stanisława Jaszewskiego, dziś Żukotyńskich. 2. P. , Pryworotie, wioska nad rzeką Mukrzą, dopł. Dniestru, pow. kamieniecki, par. kat. Zaleśce, prawosł. Werbka, o 16 w. od Kamieńca, w górach Miodoborskich, w pięknem położeniu, ma 20 dm. ; należy do Makowa, własn. Raciborowskich. Między P. a Werbką, na górze do Przewrocia należącej, znajduje się kamień ciosowy. 3. P. , Pryworot, wś, pow. radomyski, o 3 w. od sioła Ozieranie par. prawosł. , przy krzyżowych drogach z Brusiłowa do Korostyszewa i z Koczerowa do Pokryszowa, ma 412 mk. pł. ob. Włościanie nadzieleni zostali 298 dz. , ocenionemi na 8252 rs. , ze spłatą po 494 rs. 56 kop. rocznie. Należała w części do rodzeństwa Wawrzyńca i Maryi Potockich 483 dz. , następnie Macewicza, w części zaś 118 dz. i 12 dusz rewiz. przed uwłaszczeniem do księdza Odyńca Sokołowskiego. W 1881 r. nabyta przez Jana Nowickiego, do którego należy 238 dz. ziemi ornej, 184 lasów i 12 dz. nieuż. 4. P. , wś rząd. między źródłami rz. Rudki a rz. Żwańczykiem, pow. uszycki, okr. pol. i par. Żwańczyk o 5 w. , gm, Łysiec, st. poczt. Donajowce o 27 w. , na trakcie z Du najowiec do Starej Uszycy, o 32 w. od Ka mieńca, ma 160 os. , 935 mk. 90 jednodworców, 1236 dz. ziemi włośc. Cerkiew p. w. św. Mikołaja, wzniesiona z muru w 1811 r. i uposażona 50 dzies. ziemi, ma 528 parafian. Szkoła niższa duchowna bursa 4 klas. i szko ła przygotowawcza w obu do 200 uczniów. Niegdyś dobra królewskie, będące w czasie lustracyi Humieckiego w 1616 r. w posiada niu Stanisława Milewskiego, podstolego podol skiego, na mocy starej sumy na cztery doży wocia zapisanej. Następnie w 1636 r. trzymał ją Teofil Szemberk, sekretarz królewski, za opłatą 192 złp. 23 gr. wraz z Gorczyczną. Na mocy ukazu z d. 4 września 1807 r. daro wana na 12 lat bez opłaty kwarty wraz ze wsią Ruńkuszowem gen. majorowi Bystramowi, który odstąpił praw swoich Albinowi Kogutowskiemu. Dr. M. J. Krz. Przewrocie, potok, powstaje w obrębie gm. Zielonej, w pow. skałackim, u płn. stóp wzgórza Wołowej 400 mt. , płynie na zach. przez wieś Zieloną, poniżej której zwraca się na płd. zach. i naprzeciwko Biliłówki wpada do Gniłej z lew, brzegu. Dług. biegu 6 klm. Br. G. Przewrotna Góra, pow. ostrołęcki, gm. Nasiadka, par. Ostrołęka. W 1827 r. było 5 dm. , 24 mk. Przewrotne, wś kośc, pow. rzeszowski, przy gościńcu z Rzeszowa do Raniżowa, nad Młynówką, uchodzącą do Olchówki, a z nią do Łęgu. Założona około r. 1553, na rubieży lasów królewskich, przez Jordana, kaszt. krakow. , dzierżawcę wsi król. Zgłobienia. Wybudował on kościół i utrzymywał księdza. W 1581 r. Pawiń. , Małop. , 256 trzymał tę wś Andrzej Tarnowski; należała do par. w Kołaczycach; było tu 12 kmieci na 4 łanach, 3 zagr. z rolą, 3 zagr. bez roli, 6 komor. z bydł. i 3 komor. bez bydła. Później utworzono tu parafią, gdy jednak w 1657 r. wojsko Rakoczego spaliło wieś, spłonęły akta parafialne. Obecny kościół murowany wzniesiono w r. 1823. Wś składa się z 368 dm. i 1933 mk. , z czego na wólkę Studzieniec przypada 84 dm. i 436 mk. Pod względem wyznania jest 190 rz. kat. , 7 prot. i 24 izrael. Na obszarze wiek. pos. F. Doliński i K. Politańska 6 dm. , 75 mk. ; 57 rz. kat. i 18 izrael. Na obszarze tym mieści się os. Smoleń. We wsi szkoła ludowa i gorzelnia. Kasa pożycz. gminna ma kapit. 5145 zł. Obszar wiek. pos. wynosi 513 roli, 84 łąk i ogr. , 32 past, i 798 mr. lasu; pos. mu. ma 2157 roli, 562 mr. łąk, 286 past. i 221 mr. lasu. Lasy szpilkowe z dwóch stron otaczają tę dużą wieś, w piaszczystej równinie położoną.

Przewruć

Przezchlebie

Przeździecko

Przezdzęk

Przezdziatka

Na połud. graniczy za Stykaniem, na wschód z Huciskiem a na póło. z Gwizdowem. Mac. Przewruć, fol. , pow. słonimski, w 5 okr. pol. , gm. Byteń, o 29 w. od Słonima. Przezchlebie, wś i fol. , pow. toszeckogli wicki, par. Ziemięczyce. Fol ma 789 mr. 403 mr. lasu i należy do dóbr Ziemięczyce; wś ma 453 mr. 385 mr. roli. W 1861 r. było 46 dm. i 394 mk. 2 ewang. . Przezdzęk 1. Wielki, wś na pol. prus. Mazurach, pow. szczycieński, st. p. i tel. Wielbark. 2. P. Mały, wś, tamże. Przezdziatka, wś i fol. , pow. sokołowski, gm. Kudelczyn, par. Sokołów, odl. od Siedlec 30 w. , od Sokołowa 2 w. , od rz. Bugu 21 w. Posiada cukrownię Elżbietów ob. j, gorzelnię przerabiającą do 12, 000 korcy kartofli, bro war, smolarnię, cegielnię, wiatrak, 50 dm. , 762 mk. W 1827 r. było 23 dm. , 212 mk. Wś ma 54 os. i 316 mr. ziemi włośc. Dobra P. wchodziły w skład dóbr Sokołów; po na stąpionem w r. 1882 wydzieleniu w drodze działów, stanowią oddzielną hypotekę i składają się z fol. P. , Nowawieś i Emilianów i po siadają ogólnej przestrzeni 4138 mr. 239 pr. Wchodzące dawniej w skład dóbr attynencye Majdan, Budy, Siwe Bagno, Spoczynek, We sółka czyli Auguścin, po uwłaszczeniu wło ścian, zostały tylko hypotecznemi nomenkla turami i gospodarstwa rolnego dworskiego na nich nie ma. Fol. P. zawiera przestrzeni ogr. warz. 4 mr. , owocow. 6 mr. , spacerow. 8 1 2 mr. , gr. or. 699 mr. 219 pr. , łąk poln. 57 mr. , pastewników 46 mr. , lasów przyległych 3 mr. 50 pr. , miejsc niewykarczów. 140 mr. 131 pr. , wó4 4 mr. i nieuż. 6 mr. , granic, dróg, wygo nów, rowów 52 mr. 60 pr. , pod zabudowania mi 17 mr. ; razem 1045 mr. Należące do dóbr P. lasy obejmują 1820 mr. , w tem ogr. warz. 2 mr. 23o pr. , gr. orn. 234 pr. , łąk 7 mr. 248 pr. , zarośli 9 mr. 38 pr. , bagien 13 mr. 175 pr. , piasków i nieuż. 2 mr. , granic, dróg, wy gonów, rowów 25 mr. 271 pr. Przy fol. P. znajduje się fabryka cukru i rafineryi Elżbie tów, pobudowana na gruncie emfiteutycznym przestrzeni 109 mr. 14 pr. Budynków w do brach całych jest 102, z tych 32 murow, i 70 drewn. , w samym zaś fol. P. bud. 79, między któremi gorzelnia, browar i pałac. Płodozmian 11 polowy, zaprowadzony od lat 40. Dobra należą do Stanisława Hirszmana, cukrownia zaś do bar. Stanisława Lessera. L. Cz. Przeździecko, okolica szlachec. nad rzką Brok Mały, pow. ostrowski, gm. Warchoły, par. Andrzejowo, pomiędzy Czyżewem, st. dr. żel warsz. petersb. , a Ostrowem. Jest to gniazdo Przeździeckich i Drogoszewskich, zamieszkane przez drobną szlachtę. Mieszczą się tu następne wioski; 1. P. Drogoszewo, obecnie wś włośc, w 1827 r. 15 dm. , 90 mk. ; ob. Drogoszewo Przeździecko. 2. P. Dworaki, wś szlach. , 5 dm. , 135 mk. ; w 1827 r. 20 dm. 118 rak. 3. P. Grzymki, wś szl. i włośc. , ma 6 dm. , 74 mk. , ziemi włośc. 13 mr. 14 osad i folwarcz. 336 mr. w 1866 r. . W 1827 r. 10 dra. , 104 mk. 4. P. Jachy, w 1827 r 12 dm. , 88 mk, 5. P. Lenarty, w 1827 r. 9 dm. , 52 mk. 6. P. Mroczki, w 1827 r. 9 dm, 50 mk. 7. P. Pierzchały, w 1827 r. 7 dm. , 58 mk. Pomiędzy wsią F. Jachy a P. Grzymki znajduje się obszar zwany dotąd Żale, dawne cmentarzysko, na wyniosłem wybrzeża rzeczki Mały Brok. Według podania miała stać świątynia pogańska, której szczątkami są rozrzucone w tem miejsca wielkie kamienie. W okolicy liczne gniazda szlacheckie Pułazie, Załuski. Br. Ch. Przezmark al Przesmark Kętrz. , niem. Preussisch Mark al. Preuschmark, dok. 1349 Pruschinmarkt, Preuschenmarkt, Prussmork, wś z kośc. ewang. , 1 4 mili na wschód od jez. Drużyńskiego, pow. elbląski, st. poczt. i par. kat. Elbląg 1 1 8 mili odl. W 1869 r. zawierała 8 gburstw i 5 zagród, 2386, 85 mr. , 298 mk. , 10 kat. i 288 ewang. , 29 dm. D. tutejszej szkoły ewang. uczęszczało 1887 r. 76 dzieci. Jest to jedna z najstarszych osad w tej okolicy; istniała jako targowisko już przed Krzyżakami, i uczeni utrzymują, że owe Truso, o którem wspomina Wulfstan, który tutejszo strony zwiedził około r. 900, jest właśnie P. Wskazują też na to różne znalezione tu przedmioty do ozdoby służące i monety rzymskie ob. Der Elbinger Kreis von Rhode, str. 21 i Pr. Prov. Bl. 1854, I, str. 300. W 1361 r. dostają bracia Bantiken, Dywon, Adam i Girdune 6 włók, później limburskiem albo szewieckiem polem zwane. Zagłówne wynosiło 30 grz. , byli za to zobowiązani do służby konnej, dopomagania przy budowlach i dawania płużnego tamże, str. 46. Dawniej mieli tu kat. kośc. paraf. Pierwszy pleban ewang. nastał tu w 1557 r. Przezmark 1. Pruski Targ, niem. Preuss. Mark, domin. król. z folw. Schoensfelde, Prothainen i łąkami zwanemi Saalfeld, i wś, pow. morąski, 8 klm. od st. pocz. i tel. Żełwałdu. Domena ma obszaru 816 ha. Wieś ta była pierwotnie forum Prathenicum, targowiskiem, w którem w pewnych dniach lub pewnej porze roku ludność i kupcy z okolicy i zdaleka się zbierali. Przy braku organizacyi politycznej u Prusaków są te targi jedynym śladem kupienia się ludności. Potrzeba wymiany produktów krajowych na towary zagraniczne, mianowicie na broń, żelazo i sól, stworzyła już bardzo wcześnie takie miejsca, gdzie krajowcy i zamorscy kupcy z towarami stawali. Miały one jakiś charakter świętości, zapewniającej wolność i bezpieczeństwo tak osób jako też towarów. Nie były jednak targowiska te w niczem do miast podobne; podczas targu pano

Przewruć

Przezmark

wało tu życie i ruch, były szałasy i stragany, po targu znów tylko pole puste. Ad N. Przezmierowo, folw. do Swadzimia, pow. poznański, o U klm. na zachód od Poznania; par. Lusowo, okr. domin, Swadzim, pocz. w Sadach, ab. dr. żel. o 9 klm. w Rokitnicy; 3 dm. , 38 mk. Przezwany, zaśc. włośc. pow. dzisieński, w 3 okr. pol. , o 62 1 2 w. od Dzisny, 1 dm. , 6 mk. star. Przezwody 1. w dok. z 1257 r. Prezuuod, 1262 Presuod, u Długosza Przezwady, Przeszwatki, wś i folw. nad rz. Opatówką, pow. sandomierski, gm. Wilczyce, par. Jankowice, odl. od Sandomierza 10 w. , ma 22 dm. , 262 mk. W 1827 r. było 31 dm. , 206 mk. Bolesław Wstydliwy uposażając szpital przy klastorze klarysek pauperum domiaarum S. Damiani w Zawichoście w 1255 r. nadaje mu między innemi duas sortes in Prezwod Kod. Małop. , II, 100, następnie w uposażeniu samego klasztoru w 1257 r. dodaje znowu aliquas sortes in prezuuod et Cobernici cum vinea Kod. Małop. , I, 53, 70. Nie cała wś przeszła na własność klasztoru, inne części widocznie później nadane zostały przez książąt za posługi rycerskie. W połowie XV w. całą wieś zajmuje szlachta h. Janina. Jedną część posiada Bernard Wrzazowski. Folwark daje dziesięcinę do Mydłowa a łany kmiece, karczma, zagrodnicy bisk. krakowskiemu, wartości do 10 grz. Długosz, L. B. , II, 330. Inne części zajmują Stanisław i Bernard h. Janina, którzy twierdzą jakoby zakonnice dały im wś tę za rozmaite usługi. Było tu 16 łanów km. , 2 karczmy, 2 zagr. z rolą. Dziesięcina pierwotnie szła do bisk. krakowskich, którzy ją ponadawali rozmaitym kościołom. Największa część do 5 grzyw. szła dla plebana w Pniowie, druga część 3 grzyw. dla pleb. w Mydłowie, trzecią część 2 grzyw. brał pleb. w Jankowicach a wreszcie najmniejszą 1 grz. pleb. w Rudnie. Trzy folw. rycerskie dawały do Jankowic. Długosz, nie uznający widocznie przywłaszczenia własności klasztornej, podaje szczegółowo wykaz czynszów i danin jakie należały się klasztorowi. Z łanu płacono po pół grzywny, dawano po 30 jaj, 2 koguty, jeden dzień robocizny sprzężajnej tygodniowo i podwody do Sandomierza, Zawichosta, Koprzywnicy i opatowa. Dwie karczmy z rolami płacą po pół grzywny. Z dwóch ogrodów o grodziarze po jednym dniu pieszym tygodniowo. Łany folwarczne zapewne dają klasztorowi po korcu pszenicy, dwa żyta i sześć owsa Długosz, L. B. , III, 318. Według reg. pob. pow. sandomierskiego z r. 1578 wś P. , w par. Jankowice, należała do Stanisława Garbowskiego, który miał 3 osad. , 1 1 2 łan. ; 2 zagr. z rolą, 2 komom, , 3 biednych; Mikołaja Przeznickiego 4 osad. , 2 łany; Krzysztofa Jarockiego, który miał 3 osad. , 3 4 łan. , 2 zagr. z rolą, 7 biednych komorn. Pawiński, Małop. , str. 183. Dobra P. składały się w 1885 r. z folw. P. i Bugaj, rozl. mr. 905 folw. P. gr. or. i ogr. mr. 384, łąk mr. 70, pastw. mr. 10, nieuż. mr. 14, razem mr. 478; bud. mr. 4, z drzewa 8; płodozmian 8 polowy; folw. Bugaj gr. or. i ogr. mr. 421, pastw. mr. 4, nieuż. mr. 2, razem mr. 427; bud. z drzewa 7. Wś P. os. 45, z gr. mr. 411. 2. P. , w XV w. Przeszwody, wś, pow. pińczowski, gm. i par. Kościelec. W 1827 r. było 22 dm. , 126 mk. W XV w. P. , wś w par. Kościelec, własność klasztoru świętokrzyzkiego, miała łany kmiece, z których płacono 1 2 grzywny, poradlnego 4 grosze, 30 jaj, 2 koguty, 2 sery; karczma z rolą opłacała 1 2 grzywny. Był też folwark. Wszystkie rolo kmiece i karczemne płaciły dziesięcinę archidyakonowi krakowskiemu wartości do 16 grzywien Długosz, L. B. , t. III, 240. Według reg. pob. pow. sandomierskiego z r. 1508 wś Przezwodi należała w części do Dobiesława z Przezwod, płaciła pob. gr. 9. W r. 1581 wś Przezwody, własność opactwa świętokrzyskiego, miała 6 łan. kmiec. Pawiński, Małop. , 11, 459. 3. P. , wś i folw. , pow. jędrzejowski, gm. i par. Nawarzyce. Folw. ma 1024 mr. i należy do dóbr Lubcza, wś ma 25 os. i 161 mr. W 1827 r. było 17 dm. , 97 mk. Br. Ch. Przęczki Mierzejewo, pow. ostrołęcki, ob. Mierzejewo. Przędzel, wś, pow. Nisko, w piaszczystej równinie, 169 mt. n. p. m. , na lewym brzegu Sanu, naprzeciw ujścia Tanwi, i mtka Ulanowa. Przez obszar P. idzie gościniec z Rudnika do Niska a we wsi zlewają się potok Olszynka z pot, Stróżańskim. Potok ten okrąża wieś od wschodu i wpada do Sanu. Drogi gminne prowadzą z P. do gościńca na zachód i do Ulanowa na wschód. Na Sanie pod Ulanowem jest przewóz. Otoczony od wschodu dużymi borami szpilkowymi. Na płn. graniczy z Woliną a na płd. ze Stróżą. Gleba porzeczna jest urodzajnym namułem, części zaś zalesione piaskami. Par. rzym. kat. w Racławicach, we wsi szkoła ludowa, kasa pożyczkowa gminna z kapitałem 1085 zł. w. a. , gorzelnia i młyn wodny, 207 dm. i 1168 mk. Obszar wiek. pos. Jadw. hr. Mniszchowej 9 dm. , 71 mk. W 0góle jest 1239 mk. 615 kob. ; 1195 rz. kat. i 44 izrael. Z obszaru 4503 mr. przypada połowa na lasy. Mianowicie na 3208 mr. obszaru dworskiego jest 717 mr. roli, 269 mr. łąk, 99 mr. pastw. i 2097 mr. lasu; na 1221 mr. mu. posiadłości jest roli 920 mr. , łąk 251 mr. , pastw. 48 mr. a lasów 2 mr. Wś powstała zapewne dopiero w XV wieku, na rubieży puszczy sandomierskiej i została zaludniona przez osadników mazowieckich i niemieckich.

Przezmierowo

Przezwany

Przezwody

Przęczki Mierzejewo

Przędzel

Przezmierowo

Za Długosza L. B. , II, 363 i 364 była własuością Filipa Bolochowyecza i jego synowca herbu Nałęcz. Wówczas była to mała osada 2 łany kmiece i karczma z rolą. Jako osobnych kmieci wymienia historyk Rybalda, mającego stajanie stadion i Russeka na ni wie. Dziesięciny płacono z obszaru szlacheckiego proboszczowi w Bielinach i Racławicach, kmiecie oddawali dziesięciny do kościoła w Ra cławicach. W r. 1581 Pawiński, Małop. , 199 było 11 kmieci na tyluż półłankach, 12 zagr. mających role, dwóch komorn. z bydłem, 3 ko morników bez bydła i 1 rzemieśln. Wówczas dziedziczyli tę wieś Maliccy. Mac. Przęsławice 1. wś i folw. nad rz. Jezior ką, pow. grójecki, gm. Konie, par. Jeziorka, odl. 6 w. od Grójca, ma 210 mk. , młyn wo dny. W 1827 r. było 17 dm. , 146 rak. W 1886 r. folw. P. rozl. mr. 579 gr. or. i ogr. mr. 440, łąk mr. 55, lasu mr. 60, nieuż. mr. 24; bud. z drzewa 16. Wś P. os. 23, z gr. mr. 301. 2. P. , w 1379 r. Przeslavicze, wś, pow. sochaczewski, gm. Tułowice, par. Kamion, po siada szkołę początkową ogólną, 304 mk. W 1827 r. było 37 dm. , 117 mk. Wchodziła w skład dóbr rząd. Kampinos. Ziemowit, ks. mazowiecki, dzieląc swe posiadłości między sy nów w 1379 r. , dodaje Januszowi do jego czę ści trzy wsie książęce Kamion, Przesławice i Młodzieszyno. Też wsie wymienia aktz 1474 r. , którym ks. Konrad nadaje je matce swej Bar barze Kod. Maz. 92, 261. Br. Ch. Przin niem. , ob. Psiny. Przodkowo, niem. Seefeld, wś kośc, pow. kartuski, st. pocz. w miejscu, wznies. 581 st. n. p. m. , leży przy gdańskowejherowskiej szosie, o 30 klm. na zachód od Gdańska, 9, 3 klm. od Kartuz, a 8, 2 od Żukowa. Razem z wyb. Kawie obejmuje 2737 mr. , włącznie z jeziorem 39 mr. . Gburskich posiadłości jest 28, zagród 24; oprócz tego 2 karczmy i dwuklasowa szk. kat. W 1868 r. było 62 dm. , 554 mk. , 513 kat. , 33 ew. , 8 żydów. Mieszkańcy trudnią się głownie rolnictwem i hodowlą bydła; gleba gliniasta, z piaskiem zmieszana, dosyć żyzna. Do Żukowa dochodzi poczta posłańcowa. W pobliżu wsi płynie rzeczka Słupianka Kleine Stolpe, uchodząca do Raduni. Kościół parafial. p. w św. Andrzeja apost. , jest patronatu rządowego, istnieje przy nim bractwo różańcowe od 1852 r. i br. trzeźwości od 1856 r. . Do par. należą Przodkowo, Barwik, Barwickie wybudowania, Bielawy, Brzeziny, Brzezinki, Butterfass niem. . Cegielnia, Szarłata i wyb. , Czarna Huta, Grzybno Górne i Dolne, Kopy, Kawie, Kobusewo, Kosowo i Duba wraz z wyb. , Krzywda, Kurmacya, Gliniana Góra, Melgrowa Góra, Młynek, Osowa Góra, Otalżyno, Pieczysko, Piekło, Pomieczyno, Rąb, Sarnowo, Sitna Góra, Czarna Rzeka, Stanisławie, Smoldzino, Sośniak, Teufelsbruch niemiec. , Trzyrzeki, Ucisk, Wilanowo, Zagajnik i Załęże. W 1867 r. parafia obejmowała 3018 dusz a 2045 komunik. ; 1886 r. było 4560 dusz; dekanat wiejski gdański. Obecny murowany kościół został wybudowany przed kilkunastu laty; dawniejszy był drewniany. Paraf, została tu dopiero r. 1866 przywróconą, przedtem istniał tu lokalny wikaryat, należący do par. w Kielnie, chociaż według starszych wizytacyi kościół tutejszy zawsze był parafialnym. Na południe od wsi w stronę Kobusowa, po lewej stronie żwirówki, . leży na wyniosłem wzgórza cmentarzysko. W r. 1874 znaleziono tu grób skrzynkowy z kilku urnami, między któremi jedna była twarzowa. Na plebance zaś, na szczycie najwyższego wzgórza tej posiadłości, znaleziono r. 1865 przypadkowo liczne groby skrzynkowe, które jednak do szczętu zniszczone zostały ob. Objaśn. do Mapy archeol. Prus Zach. przez Ossowskiego, str. 55. Za czasów krzyżackich należało P. do wójtostwa gdańskiego Danziger Waldamt, miało prawo chełmińskie i płaciło 12 skojców od włóki, nadto był sołtys zobowiązany do służby konnej w lekkiej zbroi. Istniał tu wtedy już młyn, w którym oprócz P. także Smoldzino i Kobuszewo mleć dawały; czynszu pobierał zakon od młynarza 8 grzywien, karzmarz zaś płacił 18 skojców. Najście hussytów w r. 1433 okolicę tutejszą bardzo dotknęło, tak że gdański komtur jeszcze r. 1442 o P. , Kobusowie i Smoldzinie pisze, że wsie te czur czeit fast abegenomen und vorwustet weren, t. j. że podówczas prawie znikły i zniszczone były. Młynarz w P. , któremu już przedtem zniżono czynsz z ośmiu grzyw, na cztery, mógł się ledwie zdobyć na trzy; z 32 włók do wsi należących było 7 pustych. Kościoła, jak się zdaje, jeszcze wtedy nie było ob. Zeitsch. d. Westpreus G. Ver. , VI, str. 135. W XVI w. jest to wś królewska, należąca do kluczu kielińskiego ob. Kielno. Wizytacya Rozdrażewskiego z r. 1583 podaje, że wś trzymali Wejherowie, a kościół, który ze starości już upadał, odbudowała wówczas Wejherowa, księdza nie było przy nim od 19 lat. P. należało do dekanatu mirachowskiego i zwane było po niem. Herfeldt. Do probostwa przyłączono 4 włóki. Osadnicy płacili każdy po 10 gr. zamiast mesznego; było ich 14 oprócz szlachcica Łabowskiego i oprócz tych, którzy mieszkali w młynie et malleo. Parafianie dopominali się proboszcza, ale niejedni luterskiego. Si surrogetur sacerdos catholicus bonus, salva reserit, pisze wizytator str. 184 i dodaje Expulsus est haereticus praedicans, qui et ecclesiam in Kielno invaserat. W r. 1710 kościół już bardzo był podupadł;

Przęsławice

Przęsławice

Przin

Przodkowo

Przybor

Przyborki

Przybenice

Przybańcze

Przybojewska

Przybok

Przyboń

były w nim 2 ołtarze, na wieży 2 dzwony. Do par. należały P. , Młynik, Smałdzino, Kobusewo, Kosowo, Załęże i Pomieczyno ob. Wizyt. Szaniawskiego, str. 135. Według ta ryfy na symplę z r. 1717 płaciło P. , umieszczone w spisie pod dzierżawami, 1 zł. ob. Cod. Belnensis w Peplinie, str. 85. Uwłaszczenie nastąpiło tu r. 1821. Kś. Fr. Przono al. Przno, mor. Prżno, wś, pow. cieszyński, ob w. sąd. frydecki, na Szląsku austr. , na praw. brzegu Ostrawicy, przy dr. żel. ostrowsko frydlandzkiej, u płn. zach. stóp Beskidu jabłonkowskiego, na granicy Morawii. Od płd. leży Łubno, od wschodu Janowice, od płn. Baszka, a od zach. wś morawska Motylowice. W 1880 r. było 56 dm. , 386 mk, ; rz. kat. 380, prot. 1, żyd. 5; Niemc. 2, Czechoszląz. 384. Par. łac. w Borowej; w miejscu szkoła ludowa 1 klas. St. poczt. Frydland. Br. G. Przybańcze, wś rząd. , pow. trocki, w 1 okr. pol, o 20 w. od Trok, 3 dm. , 32 mk. kat. Przybenice, w XV w. Przybinicze, 1581 r. Przybenice, wś i folw. , pow. pińczowski, gm. Boszczynek, par. Skalbmierz, odl. 30 w. od Pińczowa. W połowie XV w. P. należą do par. Skalmirz, są własnością Stan. Kotha h. Pilawa, Jana Swirackigo i Pyełsza h. Zabawa. Z 7 łanów kmiecych składano dziesięcinę war tości 7 grzyw. kanonii skalmirskiej w Krako wie. Była tu karczma z rolą, z której dziesię cinę oddawano prob. w Małoszowie; folw. ry cerski i 2 zagr. także dawali dziesięcinę do Małoszowa Długosz, L. B. , I, 525, 527, 530. Według reg. pob. pow. krakowskiego z r. 1490 wś Przybienice miała 4 1 2 łan. W r. 1581 jest własnością Stanisława Glińskiego, który ma 4 łany km. , 4 zagr. z rolą, 1 kom. z byd. , 4 kom. bez bydła Pawiński, Małop. , 18, 441. W r. 1884 fol. P. rozl. mr. 480 gr. or. i ogr. mr. 415, łąk mr. 37, lasu mr. 19, nieuż. mr. 9; bud. mur. 3, z drzewa 11; płodozmian 6 i 9 polowy. Wś P. os. 22, z gr. mr. 93. Br. Ch. Przybiń al. Przybinia, wś i dom. , pow wschowski, o 5 klm. na wschódpółnoc od Rydzyny; par. , pocz. i st. dr. żel. w Rydzynie. Należała w r. 1580 częściowo do Wojciecha Drzewieckiego i Stanisława Przybińskiego, a przy schyłku zeszłego stulecia do Antoniego Bojanowskiego. Wś ma 14 dm. , 98 mk. 39 kat. , 59 prot. . Domin. ma 5 dm. , 87 mk. 59 kat. , 28 prot. , obszaru 296, 94 ha, t. j. 233, 91 roli, 55, 23 ląk, 0, 50 pastw. i 7, 30 nieuż. Czysty doch. gr. 4395 mrk; chow i tucz bydła. Przybitz niem. , ob. Przybycz, Przybliżyszki, zaśc. włośc, pow. wileński, w 4 okr. pol. , gm. Bystrzyca, okr. wiejski Rubno, o 14 w. od gminy, 2 dusze rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Dubienki. Przybłudnicze, folw. , pow. wołkowyski. Słownik Geograficzny Tom IX. Zeszyt 99. w 2 okr. pol. , gm. Hornostajewicze, o 30 w. od Wołkowyska. Przybojewo 1 wś i dobra nad Wisłą, pow. płoński, gm. Wychodź, par. Grodziec, odl. o 19 w. od Płońska, ma 21 dm. , 420 mk. Dobra P. składały się w 1877 r. z folw. P. i Wólka Przybojewska, rozl 1522 folw. P. gr. or. i ogr. mr. 1044, łąk mr. 124, pastw. mr. 1, wody mr. 4, nieuż. mr. 27, razem mr. 1200; bud. mur. 8, z drzewa 19; płodozmian 8 i 10 polowy; folw. Wolka Przybojewska gr. or. i ogr. mr. 164, pastw. mr. 4, wody mr. 108, lasu mr. 23, nieuż. mr. 22, razem mr. 322; bud. mur. 1, z drzewa 4; płodozmian 5 i 9 polowy. Wś P. os. 35, z gr. mr. 36; wś Wolka Przybojewska os. 68, z gr. mr. 276. 2. P. , wś, pow. sierpecki, gm. Lisewo, par. Mochowo, odl. o 13 w. od Sierpca, ma 4 dm. , 50 mk. , 191 mr. Przybojewska Wólka, wś i folw. nad Wisłą, pow. płoński, gm. Wychodź, par. Chociszewo, odl. 24 w. od Płońska, posiada 32 dm. , 220 mk. Folw. należy do dóbr Przybojewo. Przybok Czarny, mały folw. nad rzką Zapruda, lew. dopł. Wiślicy, pow. piński, w 4 okr. pol. telechańskim, gm. Łohiszyn; grunta lekkie, łąk obfitość. A. Jel. Przyboń al. Preban i Priban, części wsi Ropczego, pow. i obw. sąd. storożyniecki, na płn. zach. stoku góry t. n. 435 mt. . Ob. Ropcze. Przybór, szczyt górski w Beskidzie zachodnim, na granicy Galicyi i Węgier hr. orawskie w odnodze wybiegającej na północ ku Żywcowi. Wznies. 898 mt. Przybor, niem. Schiefer, 1380 Schieboraw i Schieberau, 1401 Proschiberau, 1402 Prziberau, wś i dobra nad Odrą, pow. stynawski, par. Stynawa. W 1824 r. było 48 dm. , dwa folw. , 235 mk. 32 katol. , leśniczowka nad lewym brzegiem Odry. Do P. należy folw. Sandvorwerk. Przyborki 1. folw. nad rz. Klewą, pow. ihumeński, gm. pohoska, przy drodze z Bere zyny Luboczańskiej do mka Białynicz, ma 5869 mor. ; dziedzictwo Okuliczów. Lasy wielkie, grunt piaszczysty. W 1779 r. P. należały do Massalskich i liczyły 102 poddanych pł. męz. 2. P. , Pryborki, wś i folw. nad rz. Klewą, w płn. wsch. części pow. ibumeńskiego, w 3 okr. pol. berezyńskim, gminie Pohost. Wś ma 4 osady; folw. , własność Juszkiewiczow, prze szło 5 włok; miejscowość poleska, grunta lek kie, łąk dostatek. Poczynając od wsi P. rz. Kle wa staje się spławną na wiosnę. A. Jel. Przyborki, folw. , pow. wrzesiński, o 2 1 2 klm. na zachódpółnoc od Wrześni, nad Wrześnicą, par. , poczta i st. dr. żel. w Wrześni, okr. wiejski Psary Polskie; 1 dm. i 19 mk. ; obszaru ma 104 ha, t. j. 8910 roli, 3, 08 łąk, 1, 92 pastw. , 3, 41 lasu i 6, 51 nieuż. ; dochód grunt. 970 mrk. Właścicielem jest E. hr. Po13

Przono

Przono

Przybojewo

Przybłudnicze

Przybliżyszki

Przybitz

Przybiń

Przyborów

Przyborowice

Przyborowie

niński, dziedzic dóbr wrzesińskich. E. Cal. Przyborny, karczma, pow. wrzesiński na mapie Chrzanowskiego, nazywa się właściwie Podborny ok. Przyborów, 1. wś w par. Jamno, pow. gostyński. Obecnie nie istnieje. W 1827 r, była to wś rządowa, mająca 19 dm. , 318 mk. 2 P. , os. karcz. , pow. włocławski, gm. i par. Chodecz, należy do dóbr Brzyszewo. 3. P. al. Pokletnia, w XVI w. Przeborowye, wś, pow. koniński, gm. Piorunów, par. Wyszyna, odl. od Konina 15 w. , ma 9 dm. , 84 mk. Według Lib. Ben. I, 270 na początku XVI w. wś stała pustkami, gdy była uprawianą dziesięcinę dawano pleb. w Wyszynie. Przy wsi był też młyn Przeborowy, również wtedy opuszczony. 4. P. , fol. , pow. łaski, gra. Chociw, par. Restarzew, ma 1 dm. , 26 mk. , 90 mr. 5. P. , wś i folw. , pow. noworadomski, gm. Kobiele, par. Kobiele Wielkie. Wś ma 12 dm. , 188 mk. , 114 mr. włośc; folw. 3 dm. , 9 mk. W 1827 r. było 16 dm. , 58 mk. W 1886 r. folw. P. rozl. mr. 176 gr. or. i ogr. mr. 122, łąk mr. 12, lasu mr. 37, nieuż. mr. 5; bud. z drzewa 7. 6. P. , os. górn. nad rz. Kamienną, pow. opatowski, gra. Bodzechów, par. Denków, odl. od Opatowa 15 w. , huta żelazna, 7 dm. , 29 mk. , 48 mr. włośc. 7. P. , os. , pow. stopnicki, gm. Gnojno, par. Janina. Br. Ch. Przyborów, wś, pow. brzeski, w równinie o małych pagórkach, nad dopływem Uszwicy z lew. brzegu i u źródłowisk pot. Uszwi. Od płn. leży las Lachmaniec, na płd. las Chobot oddziela ją od Szczepanowa, na płd. wschód graniczy z Łękami, na zachód z Mokrzyskami, na płn. z Borzęcinem a na wschód z Bielczą. Par. rz. kat. w Szczepanowie. Wś ma 316 dm. i 1492 mk. i 7 dm. , 34 mk. na obszarze wiek. pos. Fr. Łasińskiego, w tej liczbie 1507 rz. kat. i 19 izrael. Z obszaru 2447 mr. należy do pos. większej 640 mr. 78 roli, 41 łąk, 3 past. i 518 lasu a 1807 mr. do pos. mn. 1110 roli, 413 łąk, 241 pastw. i 43 lasu. We wsi jest kasa pożyczk. gminna z kapit. 2593 złr. Gleba sapowata, lasy szpilkowe. Mac. Przyborowice 1. w XVI w. Przeborowicze, wś i folw. , pow. opatowski, gm. Małkowice, par. Kiełczyna, odl. od Opatowa 20 w. , ma 20 dm. , 100 mk. W 1827 r. było 12 dm. , m mk. W 1887 r. folw. P. rozl. mr. 262 gr. or. i ogr. mr. 216, łąk mr. 5, pastw. mr. 33, nieuż, mr. 8; bud. z drzewa U; płodozmian 7 polowy. Wś P. os. 15, z gr. mr. 109. W XV w. P. , w par. Kiełczyna, były własnością Mikołaja i Tomasza h. Róża, miały 5 łan. km. , karczmę z rolą, 1 zagr. z rolą, z których płacono dziesięcinę snopową i konopną, wartości 5 grzywien, archidyakonowi sandomierskiemu. Z fol. rycerskiego płacono dziesięcinę pleb. w Kiełczynie. Długosz, L. B. , I, 320 i II, 327. Według reg. pob. pow. sandomierskiego z r. 1508 część wsi Przeborowicze i Malikowice, wła sność Mikołaja Krępskiego, płaciły pob. gr. 12. Część Przeborowic, Malikowic i Wola, własność Bernarda z Przeborowic, płaciły pob, gr, 40. W r. 1578 wś Przeborowice, własność Adama Przeborowskiego, miała 6 osad, 3 łan. , 2 zagr. Pawiński, Małop. , 175, 458, 459, 462. 2. P. Górne, P. Dolne i P. Zarzeczne, pow. płoński, gm. Załuski, par. Krysk P. Górne par. Wrona, odl. o 12 w. od Płońska, P. Gór ne, wś i folw. , mają wiatrak i karczmę, 22 dm. , 173 mk. W 1876 r. folw. P. rozl. mr. 157 gr. or. i ogr. mr. 133, łąk mr. 21, nieuż. mr. 3; bud. z drzewa 3. Wś P. Górne os. 20, z gr. mr. 42; wś Michałówko os. 6, z gr. mr. 191; wś Sokal os. 17, z gr. mr. 151. P. Dolne, wś i dwa folw. , mają 11 dm. , 114 mk. W 1886 r. folw. P. Dolno lit. BO rozl. mr. 208 gr. or. i ogr. mr. 168, łąk mr. 15, pastw. mr. 14, lasu mr. 6, nieuż. mr. 5; bud. z drzewa 7. W 1886 r. folw. P. Dolne litAC rozl. mr. 445 gr. or. i ogr. mr. 353, łąk mr. 27, pastw. mr. 10, lasu mr. 49, nieuż. mr. 6; bud. z drzewa 11. Wieś P. Dolne os. 17, z gr. mr. 31. P. Zarzeczne, wś, ma 2 dm, , 15 mk. , 153 mr. 3. P. al. Przyborowo, wś, pow, ostrowski, gm. Komoro wo, par. Jelonki. W 1827 r. było 14 dm. , 87 mk. Br. CK Przyborowie, dok. Przeborowe i Prziborowye, wyspa na Drawie, przy jej ujściu do Noteci, o 11 kim. na wschód od Drzenia. Należała do klasztoru owińskiego między r. 1250 a 1424 Kod. Wielkop. , No 284 i Cod. Epist. Vitoldi, 667. Przyborowie, os. dom. do Głowaczowy, pow. pilzneński, ma 17 dm. i 83 mk. Przyborówka, wś nad rz. Kobylnią dopł. Desny, która tworzy tu staw, pow. winnicki, na pograniczu gub. kijowskiej, okr. pol. i par. katol. Strzyżawka, gm. Hawryszówka, przy drodze z Kosakówki do Siwakowiec, ma 65 osad, 411 dzies. ziemi włośc. , 615 dzies. dwor skiej 488 dz. ziemi ornej, 48 dz. lasu miesza nego, 72 dz. pod stawem, 7 dz. nieużytków; dwa młyny wodne. Gleba czarnoziem piasz czysty. Cerkiew par. dawna, przebudowana w 1881 r. Wś ta należała w końcu XVIII w. do brygadyera Perekładowskiego, następnie do Reiznerów, dziś Zawadzkich. Dr. M. Przyborówka, szczyt górski w Beskidzie zachodnim, na obszarze gm. Krzyżówka, w pow. żywieckim. Wznies, 882 mt. Ob. Krzyżowa. Przyborówko i. domin. i dwór wiejski, pow. szamotulski, o 5 klm. na płd. od Szamotuł, na lew. brzegu Samicy szamotulskiej; par. Kazimierz, poczta i st. dr. żel. w Szamotułach Samter. W r. 1580 posiadał Mikołaj Pawłowski na P. 6 połłanków i 4 zagr. ; przy schyłku zeszłego stulecia należało do Stefana Zay

Przyborówko

Przyborówka

Przyborny

Przyborny

Przyborowskie

Przyborowo

dlica. Domin. ma 7 dm. , 150 mk. 129 katol. , 21 prot. ; obszaru 523, 95 ha, t. j. 375, 67 roli, 22, 44 łąk, 27, 76 pastw. , 85, 44 lasu i 12, 64 nieuż. ; czysty doch. grunt. 4283 mrk. ; cegielnia; chów bydła holenderskiego i tucz nierogacizny; właścicielem jest Władysław Gromadziński. Dwór ma 2 dm. , 11 mk. 9 kat. , 2 prot. , 2. P. , ob. Przyborowskie Holendry, E. Cal. Przyborowo 1. wś włośc. , pow. włocławski, gm. Pikutkowo, par. Brześć, ma 37 mk. , 93 mr. 2. P. , os. włośc. , pow. włocławski, gm. i par. Chodecz, ma 2 dm. , 25 mk. , 8 mr, gruntu. 3. P. , kol. włośc. , pow. włocławski, gm. i par. Kowal, ma 37 mk. , 44 mr. 4. P. , wś, pow. mławski. Wymieniona w opisie dóbr Liberadz, zwie się właściwie Przyrowo. 5. P. , wś, pow szczuczyński, gm. Grabowo, par. Lachowo; mieszka tu drobna szlachta. W 1827 r. było 23 dm. , 135 mk. 6. P. , wś, pow. ostrowski, ob. Przyborowice. 7. P. , ob. Przyborów. Przyborowo 1. wś cerkiewna i dobra, pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 1 okr. pol. , gm. Domaczów, o 50 i 52 w. od Brześcia. 2. P. , wś, pow. Słonimski, w 5 okr. pol. , gm. Byteń, o 30 w. od Słonima. Przyborowo 1. domin. , pow. gnieźnieński, o 6 klm. na połnocozachód od Czerniejewa; par. Łubowo, poczta i st. dr. żel. o 5 klm. w Chwałkowie Weissenburg, Bz. Bromberg; 6 dm. , 64 mk. , 2 prot. ; obszaru 217, 03 ha, t. j. 178, 73 roli, 20, 43 łąk, 15, 32 pastw. i 2. 55 nieuż. ; czysty doch. gr. 1380 mrk. W r. 1438 sądził się pleban łubowski w konsystorzu gnieźnieńskim o dziesięciny z P. Łaski, L. B. , I, 42, przyp. . Osada składała się z łanów dziedzicznych i kmiecych; ostatnie stały około r. 1523 pustkami, a szlachta uprawiała je sama, składając snopowe jednej z prebend gnieźnieńskich. W 1580 r. należało P. do 4 Przyborowskich, r. 1618 do Pawła Przyborowskiego, a przy schyłku zeszłego stulecia do Piotra Kaliszkowskiego, dziedzica Malczewa. 2 P. , wś i domin. , pow. krobski, o 7 klm. na południe zachód od Krobi i tyleż na północzachód od Górki Miejskiej; par. Niepart, pocz. w Poniecu, st. dr. żel. o 13 klm. w Rawiczu i Bojanowie. W r. 1310 wchodziło P. w skład pow, ponieckiego. Około 1793 r. należało do Szczanieckich, a w nowszych czasach do Rożnowskich. Wś liczy 77 mk. katol. , 11 dm. Domin. ma 7 dm. , 139 mk. 126 kat. , 13 prot. , obszaru 430, 97 ha, t. j. 358, 33 roli, 35, 30 łąk, 24, 82 pastw. , 9, 36 nieuż. i 3, 16 wody; czysty doch, grunt. 6175 mrk; własność ks. Czartoryskich 3. P. , niem. Freithal, wś, pow. szamotulski, o 6 klm. na płd. od Szamotuł, na lewym brzegu Samicy szamotulskiej, naprzeciw Myszkowa; par. Kazimierz, poczta i st. dr. żel. w Szamotułach; 19 dm. , 158 mk. 62 kat. , 96 prot. . Między r. 1387 i 1397 pisali się z P. Jan, Przybysław, Mikołaj, Gotard i Stefan Przyborowscy Przeborowscy. W r. 1580 posiadał Ma ciej Bieganowski 3 łany osiadłe, 1 zagr. , 2 komor. , 1 łan pusty, 1 8 łanu karczm. , 40 owiec i pasterza. Około r. 1793 należało P. do Julii Żółtowskiej, dziedziczki Myszkowa. 4. P. , ob. Przyborowskie Holendry, E. Cal. Przyborowskie Holendry al. Przyborowo, dawniej Przyborówko, os. wiejska, pow. gnie źnieński, o 7 klm. na zachódpółnoc od Czer niejewa; par. katol. Łubowo, prot. Czernieje wo, poczta i st. dr. żel. w Chwałkowie; 8 dm. , 77 mk. 63 prot. , 14 kat. . Należała przy schyłku zeszłego wieku do Piotra Kaliszkow skiego. E. Cal. Przyborsk, Pryborsk wś na lewym, wyniosłym brzegu rz. Teterowa, przy ujściu do niego w samej wsi potoku Ternawa. pow. radomyski, pomiędzy Iwankowem a Hornostajpolem, na wybrzeżu lasów, o 12 w. poniżej Iwankowa. We widłach Teterowa i Zdwiża uchodzącego do Teterowa na wprost Przyborska wznosi się stare horodyszcze, opatrzone wysokim wałem i porosłe odwiecznemi dębami. Horodyszcze to widocznie było wzniesione w celu wojennym dla obrony od napaści nieprzyjaciół. Dziś nosi nazwę Truba. Inne uroczysko, należące obecnie do cerkwi, zowie się Mohylne. Według podania miejscowego, znajdowała się niegdyś na tem uroczysku wieś, której mieszkańcy wymarli od morowego powietrza. Wś ma 939 mk. 35 żydów; w 1864 r. było 832 mk. Włościanie, w liczbie 253 dusz rewiz. , nadzieleni zostali 1346 dzies. ziemi, z której płacą rocznie 599 rs. 9 kop. wykupu. Znajduje się tu cerkiew Pokrowska, niewiadomej erekcyi, podług wizyty z 1783 r. wzniesiona w 1730 r. na miejsce dawnej, popadłej w ruinę, a po spaleniu się tej ostatniej na nowo fundowana w 1775 r. przez ówczesnego dziedzica Michała Antoniego Niemirycza, podstolego czernihowskiego, komisarza na trybunał radomski i sędziego kapturowego w wdztwa kijowskiego, który nadto przywilejem swym potwierdził posiadane przez cerkiew z dawnych zapisów grunta. Do par. praw. należą wsie Pirohowicze, Woropajówka, Rusaki i Domanówka. We wsi jest zarząd gminny wołost i st. poczt. Gleba gliniasta i piaszczysta. Jestto stara osada śród lasów założona, siedziba rodu Niemiryczów. Pierwszym znanym jest Iwan al. Iwaszko Niemirycz, ziemianin owrucki. W 1510 r. posądzony o zdradę, z powodu iż mieszkał w domu Iwana Hlińskiego, oczyścił się z tego zarzutu, dowiódłszy że on to właśnie ostrzegł ks. Konstantego Ostrogskiego, przez ojca swego Niemirę o zamiarze w. ks. moskiewskiego przysłania Polaka, więźnia zmoskwiciałego, Ostafa Daszkiewicza do tego Hlińskiego Ad. Boniec

Przyborowo

Przyborsk

Przyborsk

ki, Poczet rodów, str. 208. Iwaszko Niemirycz był dworzaninem królewskim 1514 1524 i dzierżawcą czarnobylskim, do którego król pisał w krzywdach poddanych czarnobylskich Rostrochowiczów i innych, aby się względem nich zachował według dawnego zwyczaju Dawny regestr. Metr. lit. w zb. Konst. Swidzińskiego. W 1539 r. dozwolił mu król Zygmunt zbudować zamek i założyć miasto, ustanowić targi i otworzyć w dziedzicznych jego dobrach Horodyszczu. Oprócz Horodyszcza Iwaszko Niemirycz posiadał Chwośnię, Przyborsk i Teremce pod Owruczem. Po zonie Fedii, córce Bułhaka, wziął Warewcy. A że ta żona jego była najbliższą krewną Juchny Oberniejewicza, otrzymał Iwaszko od króla w 1518 r. wszystkie dobra po Juchnie leżące w pow. owruckim Boniecki, 209. W liczbie tych dóbr był i Olewsk. Wszystko to stanowiło pokaźne dość mienie. Synem Iwaszka był Józef Jesif, dworzanin królewski za Zygmunta Augusta, pierwszy sędzia kijowski. On to wyjednał sądy grodzkie dla Kijowszczy zny. Umiał pilnie powiększać bogactwa swego j domu. Rewizya zamku żytomirskiego z 1545 r. wspomina o nim jako o dziedziczącym na macierzystych swoich dobrach Czernichowie po Skojbeku Skobiejku. Dwa razy żonaty z wdową po Lwie Połozie i z Zofią Skuminówną. Iwan i Semen byli synami z pierwszego łoża; Matfij i Andrzej z drugiego. Jozef Niemirycz umarł 1598 r. W rozporządzeniu testamentowem żąda on, aby był pochowanym w monasterze Pieczerskim w Kijowie, , podle grobu rodziców swoich. Żonie Zofii Skuminównie wś Kremne i Momorycze w pow. mozyrskim i 200 kóp gr. lit. na Żebrowiczach i Żarewiczach zapisuje. Ponieważ zaś dwaj synowie jego z pierwszego małżeństwa Iwan i Semen z dopuszczenia Bożego na rozumie i na zdrowiu są ułomni a więc pierwszemu z nich Iwanowi dożywotnie używanie na 3 ch siołach swoich we włości czernichowskiej, Krasnosielc, a pod Owruczem Kościukowszczyznę i Medwedne wyznacza; drugiemu zaś Semenowi, również prawem dożywotniem, Chwośnicę pod Owruczem, Ładyżyce i Teremne odkazuje. Mają oni te imiona dzierżeć, ale sprzedawać i zawodzić one nie będą mogli. Gdy zaś ci synowie jego spłodzą potomstwo z małżonkami swomi wieńczalnemi szlachciankami, to jeżeli to będzie potomstwo męzkie, to takowe w pomienionych imionach mieszkać i trzymać je będą; jeżeli zaś to będą dziewki, to synowie jego Matfij i Andrzej, albo ich potomkowie z 4ch części mianowanych imion, według prawa pospolitego, jeno wywianować je mają. Synowi Matfijowi daje zamek i miasto Olewsk z atynencyą, Andrzejowi zaś zapisuje zamek Czerniechów miasto stare i nowe z przyległościami. A że wprzódy dal Matfijowi sioło Kur nicę w pow. kijowskim leżące, to teraz Andrzejowi wyznacza Przyborsk sioło i dwór, a także Szersznie, Sobolewszczyznę i Nowaki. Dan w Olewsku 1598 d. 31 Augusta w zb. Konst. Swidzińskiego. Andrzej Niemirycz pan na Czerniechowie i Przyborsku, jeszcze w 1601 r. przez nabycie Pirohowicz i Mojsiejkowicz, następnie Iwnicy, powiększył swoją fortunę. Z wyznawcy obrządku wschodniego niezjedneczonego przeszedł na krzewiący się już w tych stronach aryanizm. Ożeniony z Chreptowiczówną, umarł w 1610 r. w Iwnicy. Zostawił syna Stefana. Ten za młodu ukończywszy szkoły, przebywał w Danii, Anglii, Włoszech i Niemczech. Naprzód pokojowy królewski, deputat na tryb. koronny z Wołynia, komisarz z sejmu 1625 do ordynacyi kozaków, podkomorzy kijow. Okolski, fol 348 i ssta o wrucki. Miał on z Hrehorym Paszkiewiczem zajście, którego pamięć przechowały nam akta. Gdy w 1609 r. toczyła się wojna z Moskwą, Paszkiewicz, założywszy sobie siedlisko w dobrach Niemirycza Czerniechowie jął tam zgromadzać najemną watahę. Motłoch zawerbowany dopuścił się w Czerniechowie licznych nadużyć. Stratę swoją majątkową obliczył był Stefan Niemirycz na 50 tysięcy, ale odpłatę odłożyć musiał do czasu. Kiedy z wyprawy powracał Paszkiewicz i ze swoim oddziałem zatrzymał się w Bezowie niedaleko Czerniechowa, Niemirycz w lot zebrał nadworną milicyą, tudzież dwa poczty sąsiedzkie i znienacka uderza na oddział kozaczy. W pierwszem zwarciu Paszkiewicz pokonany i śmierć odnosi, a wataha jego w rozsypce. Wyprawa sowicie Niemiryczowi się opłaciła, bo wszystkie skarby zdobyczne Paszkiewicza dostały się w ręce jego Opis akt. kn. kiew. centr. arch. , Nr. 12, str. 4546; Akty o Kozak. , Kijów, 1863, str. 154 187. Stefan Niemirycz do własności po ojcu spadłej jeszcze wielo majątków przykupił. W 1622 r. nabywa on od Kiryka Swirskiego drugą część w Mojsiejkowiczach i Pirohowiczach Archiw. Charlęskich, w 1625 zaś roku od ks. Stanisława Lubomirskiego za sumę 124, 000 kupuje Noryńsk. Nareszcie od Rafała Leszczyńskiego, wwody bełzkiego, nabywa Horoszki, miasto nowe i stare, zwane Aleksandropolem, za sumę 200, 000 złp. Dla nabycia tak obszernych dóbr nie stało mu widocznie gotówki, bo w 1626 r. Przyborsk, Mojsiejkowicze, Rusaki, Suhacze, Bołotnią i słobodę Horodyską w sumie 20, 000 wypuścił był w zastaw Wojciechowi Pruszak Bieniewskiemu Ks. zapis. Tryb. wwdztwa kijow. , zaczęta ab anno 1590 variar. transact. do dóbr WW. Niemiryczów pro et contra ściągających się usque ad an. 1728 kontynuowane, rkpsm. Tenże Stefan Niemi

rycz około tego czasu P. wyniósł na stopień miasteczka. Możny ten ziemianin, gorący promotor socynianizmu, w sprawach sekciarstwa odgrywał wybitną rolę. Jakoż gdy w Lublinie r. 1627 powydalano aryanów a szkoły i zbór ich wyrokiem trybunału zniesiono, Stefan Niemirycz w 1628 r, pośpieszył tam by porozumieć się ze współwiercami; ale podczas bytności swej zaniemógł i chory wróciwszy do domu, umarł w 1630 r. Jeszcze w Lublinie d. 30 sierpnia pisał on testament, w którym małżonkę swą Martę z Wojnarowskich uczynił dożywotniczką ogromnego majątku, jaki zostawił. Prócz tego przekazał jej 15, 000 opartych na Przyborsku, Iwankowie, Styrtach i Andrzejówce Ks. zapis. Tryb. wwdztwa eto. , WW. Niemiryczów etc, rkpsm. Zostawił on trzech synów Jerzego, Władysława i Stefana i trzy córki Katarzynę za Sieniutą, potem Leszczyńską, Zofią za Stanisławem Tyszkiewiczem, cześnikiem kijow. , i Helenę za Mikołajem Lubienieckim, potem za Ryszkowskim. Niedługo po śmierci męża i Marta z Wojnarowskich Niemiryczowa umarła około 1638 i majątek cały spadł na młodych Niemiryczów, którzy jednak z powodu, iż najmłodszy z nich Stefan był nieletnim, nie mogli jakiś czas do działu dóbr pomiędzy sobą przystąpić. W 1648 r. nareszcie Stefan przyszedł był do lat i niezwłocznie też trzej Niemirycze przystąpili do sporządzenia działu majątkowego pomiędzy sobą. Najstarszy z nich Jerzy wziął Horoszki z przyległościami, mko Rafałów al. Krajewszczyznę, Baskaki etc. ; Władysław otrzymał Noryńsk z attynencyą, mko Łubiny i mko Władysławów i inne; najmłodszy zaś Stefan wziął Czerniechów ze Stawowem, Andrzejówką, Styrtami, Ośnikami, Dziwoczkami, Wysokiem, Iwankowem, Horbaczowem, Szczurową, Nekraszowem, Trokowiczami, Mokrańszczyzną, Piekarszczyzną, mczkiem Toporzyszczami, Kamiennym Brodem, Bobryką, Niebieżą, młynem na Wałkach, młynom na Bukach, m. Tarczynówką, Starykami z rudnią Kowalów, Krasnosiółką, Hutą szklanną, Papiernią; tudzież Przyborsk ze Starykami, Raszkowem, Pirohowiczami, Suhaczami, Mojsiejkami, Bołotnią, Domaniówką, Makarówką, Krasną Dąbrową, Zarudziem al. Zdwiżem z Rudnią. Ale gdy w tymże roku 1648 wybuchł bunt Bohdana Chmielnickiego i gdy Polesie całe w płomieniach stanęło, to jak wszystka szlachta, tak i trzej bracia Niemirycze musieli uciekać aż za Wisłę. Niemirycze zrobiwszy dział nie mieli nawet dość czasu aby akt tegoż działu swego ulegalizować i dopiero podczas swojej tułaczki, zjechawszy się do Torunia, w tamecznym grodzie go aktykowali. Ale skoro w 1650 r. po układzie Zborowskim błysła nadzieja pokoju, dwaj starsi Niemirycze, Jerzy i Władysław, spiesznie wracają na Polesie. Pokój ten wszakże niedługo trwał i gdy na nowo rozpoczęły się niepokoje na Ukrainie, Jerzy z wielką pracą i uszczerbkiem własnego dziedzictwa staje w obronie rodzinnego Polesia od Kozaków. Znosi ich w końcu doszczętnie pod Hornostajpolem Okolski, Orbis pol. Następnie Władysław, nawrócony na wiarę katolicką, umiera w 1653 r. w Lublinie, a Jerzy jako głośny zdrajca, przechodzi do Szwedów. Jeden tylko Stefan pozostał wiernym królowi i Rzpltej. Po ustąpieniu Szwedów z Krakowa został na czele jazdy dla obrony miasta. Gdy zaś za przyczyną brata Jerzego stanął traktat Hadziacki, Stefan wrócił na Ukrainę. W 1660 r. walczy w bitwie pod Cudnowem i Słobodyszczami, pod rozkazami generała artyleryi Wolffa, liczne daje dowody odwagi, zabierając nieprzyjaciołom ośm dział. To też po zwycięztwie cudnowskiem hetman, między innymi, i jego do traktowania z nieprzyjacielem, który się poddał, wyznacza Ambr. Grabowski, Spominki ojczyste, t. I, str. 148161. W 1664 r. Stefan Niemirycz niespodziewanie prawem zastawnem w sumie 26, 000 złp. Przyborsk z attynencyą wypuszcza Krzysztofowi i Annie z Mierzwinskich Trzeciakom i zabrawszy żonę, dzieci, synowca Teodora był to syn Jerzego Niemirycza. zabitego w 1659 r. przez Kozaków i synowicę Maryannę, dziedziczkę Norzyńska, córkę brata Władysława, wyjeżdża za granicę do Nejdorfu na Szląsku. Mamy list Stefana Niemirycza do króla, w którym pisał, iż nie dla sekty aryańskiej, bo jest Christianae fidei, ani dla żadnych fakcyi, ale dla zniszczenia i spustoszenia przez nieprzyjaciela fortuny, wziąwszy z sobą starościankę synowicę Maryannę, dla bezpieczeństwa, za granicę wyjechał. W skutek nalegań Jana Kazimierza w 1680 r. powrócił do dóbr swoich. Król go najprzód kasztelanią, potem wojew. kijowskiem zaszczycił. Pierwsza żona Gryzelda z Wilamów zmarła mu za granicą; na starość ponowił śluby małżeńskie z Teresą Opalińską. Umarł około 1688 r. Zostawił czterech synów Konstantego, Krzysztofa, Jerzego i Władysława. Z tych trzej bracia starsi, wynarodowiwszy się, poumierali na obczyźnie; najmłodszy Władysław wraz z ojcem wrócił do siedliska przodków. Przez całe życie trzymał się kątów rodzinnych. On to, po śmierci ojca, wraz z macochą zamieszkał w Czerniochowie, bo do Przyborska przyjść nie mógł, ile że ogołocony z gotowego grosza, nic mógł go z zastawy wykupić od Trzeciaków Opis akt. Nr. 22, str. 16; Nr. 22, str. 14. Był on starostą nowosielickim. i kasztelanem polanieckim. Według Niesieckiego, Władysław Niemirycz trzy razy śluby małżeńskie ponawiał, 1mo voto z Heleną Piaso

Przyborsk

czyńską, 2do z Błażejewską, 3tio z Ludwiką Skorczycką; z tych żon synami jego byli Aleksander, Karol, Stefan, Jerzy, August, Stanisław i Michał. Umarł w 1700 r. Po jego śmierci w 1701 r. d. 16 czerwca synowie jego z pierwszego łoża Aleksander, Stefan i Karol sprzedali Przyborsk, Mojsiejki, Rusaki Wielkie i Małe, Pirohowicze, Suhacze, Domaniówkę, Wachnówkę z Rudnią Stefanowi Czackiemu, łowczemu wołyńskiemu Ks. zap. Tryb. wdztwa kijow. , rkpsm. Ale przedaż ta nie mogła przyjść do skutku, ile że działu pomiędzy braćmi Niemiryczami jeszcze nie było. Zresztą w skutek klęsk zadanych przez nieprzyjaciela w ostatnich czasach Polesiowi kijowskiemu, dobra przyborskie były bardzo zniszczone, tak, że ich zastawny ówczesny posesor Aleksander Trzeciak, musiał je na nowo osiedlać Arch. J. Z. R. , cz. VI, t. I, dod. str. 310. Wówczas P. spadł był do znaczenia wsi. Ale gdy młodsi bracia Niemirycze, kasztelanice polaniccy, dobiegli do pełnoletności, wtedy dopiero dział dóbr pomiędzy nimi a starszymi braćmi dopełnionym został. Dział ten nosi datę d. 21 lutego 1729 r. w Czerniechowie. Na mocy tego działu Jerzemu, Augustowi i Karolowi dostał się klucz czerniechowski, dobra Radostów, podzielone na trzy schedy wzięli Karol, Aleksander i Michał, jezuita; najmłodszy zaś Stanisław wziął klucz przyborski uwolniony już z pod zastawu, z tem jednak, aby jedną połowę tych dóbr oddał pod prawo dożywotnie wdowie po bracie Stefanie Sumaryusz do sprawy działowej ex archivo JW. Niemirycza, Generała wojsk kor. . Stanisław Niemirycz, miecznik żytomierski, dziedzic połowy Przyborska, ożeniony był z Pawszanką i zostawił jednego syna Michała, który w skutek układów familijnych, po śmierci stryjenki Stefanowej, został już panem całych dóbr przyborskich. I jakkolwiek dzięki pokojowi Polesie zakwitać zaczęło, jednakże od czasu do czasu smutnego doznawało losu od łotrujących zgrai hajdamackich. I tak w 1750 r. hajdamacy nawiedzili P. rabunkiem Arch. J. Z. R. , cz. III, t. 3, str. 225. Podczas niedawno minionych wojen kozackich pozacierały się granice dóbr. Ztąd pomiędzy sąsiadującymi ziemianami wywiązać się musiały uroszczenia i wzajemnym zaborom i napadom nie było końca. To tez Mikołaj Ksawery Chodkiewicz ssta żmudzki, dziedzic hrabstwa czarnobylskiego, sąsiadującego z Przyborszczyzną, w 1761 r. ze zbrojną siłą zajechał był granice tych dóbr, niby dochodząc awulsów swoich. Jakoż oderwał od Przyborszczyzny uroczysko Krasną Dąbrowę później Krasiłówką lub Rozkoszą nazwane, oraz Tajne uroczysko; nadto w lasach przyborskich Medweży korm i Łebedyn. Tępił i pustoszył drzewa na maszty, zakładał majdany, popioły palił i klepkę rąbał. Przyborszczyzna oczywiście ze swej strony również zniewoloną była zbrojny opór stawić; to też z obu stron zawzięcie wojowano. Michał Niemirycz miał jedyną córkę Teklę, słynącą wdziękami jako też i bogatem wianem, która wyszła za Ignacego Niemirycza, krewnego z odnogi rodu tak zw. Olewskiej. Ignacy Niemirycz był wychowany za granicą, oddany dla poloru na dwór drezdeński, był paziem Augusta III; potem służył w wojsku saskiem; po śmierci króla rzucił Drezno i wrócił do dóbr swoich Olawska, spadłych na niego i brata. Był podkomorzym smoleńskim, oraz szambelanem J. K. M. ; w 1771 r. został delegowanym z woje wództwa kijowskiego do Rumiancowa, w krzywdach tegoż województwa, które Rumiancow pismem swem z Jass datowanem d. 14 maja t. r. obiecał zaspokoić. Po ojcu miał Ignacy Niemirycz obszerno posiadłości, jeszcze wnioskowemi dobrami żony powiększone. Dom jego w Olewsku, lubo w zapadłem położony Polesiu, wrzał życiem towarzyskiem. Rozległe w jego dobrach bory i puszcze pełne były grubego zwierza; wielki miłośnik polowania, wyprawiał sławne łowy na niedźwiedzie, dziki i łosie. Wystawne nad miarę życie jakie prowadził, w końcu spowodowało majątkową ruinę. Szerokie dostatki jak śnieg stopniały, i nareszcie tak Olewsk jak i P. z ręku mu się wymknął. W 1772 r. sprzedał też całą Przyborszczyznę Janowi Mikołajowi Chodkiewiczowi, stście żmudzkiemu. Ocalały resztki tylko nadwerężonej fortuny, a mianowicie klucz styrtiański, który żona jego dla siebie zatrzymała. Ignacy Niemirycz stratę majątku zniósłszy z niezwykłą pogodą, zamieszkał na starość w Paszkówce przy córce Magdalenie Charlęskiej, i tam umarł. Nowy dziedzic P. Jan Mikołaj Ksawery Chodkiewicz, starosta żmudzki, umarł 26 lutego 1781 r. w Czarnobylu. Z żony Ludwiki Rzewuskiej zostawił czterech synów, z których Józef posiadł był P. , ale gdy ten zeszedł bezpotomnie, spadły te dobra na brata jego Aleksandra, który oddał je w posagu córce swej Zofii za Wiktorem Ossolińskim. W 1833 r. kupił P. Jan Modzelewski, od sukcesorów którego nabył te dobra w 1850 r. słynny w tych okolicach gospodarz Daniel Horwat. Po 1863 r. Horwat odstąpił dobra przyborskie Potemkinowi. Ten podczas niedługiego swego władania wyniszczył majątek, sprzedawszy las na wycięcie Naftule Horensteinowi, poczem sprzedał dobra dzisiejszemu właścicielowi Mikołajowi Zaleskiemu. Uszczuplone dobra przyborskie, obejmujące wsie P. , Rusaki, Wachówkę, Woropajówkę, Domanówkę, Pirohowicze, Białybrzeg, Bołotnię i Sukacze, mają ogółem 18, 490 dzies.

Przyborsk

Przybranowo

Przybranówek

Przybradz

Przybówka

Przyborszczyzna

obszaru 4, 802 roli ornej, 11, 229 lasów i 2, 459 nieużytków. Edward Rulikowski. Przyborszczyzna, Przyborszczyna, zaśc. nad rz. Plisą, przy ujściu do niej rzki Turomieszki, na płd. krańcu pow. borysowskiego, na samej granicy pow. ihumeńskiego, w 2 okr. pol. i par. katol. Łohojsk, ma 2 osady; grunta lekkie, nieco faliste, miejscowość poleska. A. Jel. Przybówka, wś, pow. jasielski, na lewym brzegu Wisłoka, przy drodze z Frysztaka 6 klm. do Krosna, leży w dolinie pot. płynące go od Niepli, w kierunku wschodnim. Dolinę zamykają od północy i południa pagórki 312 do 316 npm. wznies, ; najniższy punkt we wsi ma 284 mt. Od strony wschodniej pod noszą się lesiste wzgórza do 381 mt Pogorzały i wyniosłości stanowiące dział wodny Wisłoka i Sanu. We wsi jest szkoła ludowa, młyn wodny, kasa pożyczk. gm. z kapit. 356 złr. , 117 dm. 4 na obszarze wiek. posiadłości i 660 mk. , w tem 654 rz. kat. i 6 izrael. Par. rz. kat. w Łękach. Obszar wiek. pos. W. Petrowicza ma 359 roli, 56 łąk, 22 past. i 13 mr. lasu; pos. mn. 436 roli, 50 łąk, 74 past. i 24 mr. lasu. Dawniej była P. attynencyą zamku Kamieńca w Odrzykoniu i należała do Kamienieckich. A. G. Z. XI, str. 315, Nr. 2531 podają obiatę z 5 marca 1448 r. , podzia łu majątku przed sądem ziemskim sanockim z d. 26 stycznia t. r. między Mikołajem, Mar cinem i Henrykiem Kamienieckimi. P. wtedy, jako część Łęk, dostała się Marcinowi wra