cił się z początkiem r. 1867 na jedyne codzienne czasopismo Gazeta Toruńska, którą z kolei redagowali dr. Władysław Łebiński, potem dr. Szymański, Rakowicz, Glinkiewicz, Ign. Danielewski aż do r. 1886, a obecnie dr. Karol Graff. Gaz. Toruńska kosztowała dawniej 4 marki 25 fen. , teraz 3 marki i stoi na gruncie czysto religijnym. W 1861 r. powstało w Chełmie zasłużone pismo ludowe Przyjaciel Ludu, wychodzący następnie jako osobne pismo raz na tydzień 75 fen. kwart. ; w czasie swego rozkwitu liczyło 60007000 abon. Jego założycielem i redaktorem był Ignacy Danielewski. W 1850 r. wyszedł Kalendarz polski nakładem Gółkowskiego. Już przedtem wychodził u Lambeka w Toruniu Kalendarz SierpPolaczka t. j. Juliusza Preissa. Przyjaciela Ludu nabył później Tomaszewskie który go teraz wydaje w Poznaniu. Danielewski r. 1875 zaczął wydawać Przyjaciela razem z miesięcznym dodatkiem, , Gazetką dla dzieci 75 fen. kwart. . W r. 1869 pojawiły się dwa pisma rolnicze Piast w Chełmnie i Rolnik w Peplinie, które jednak zaledwie 2 lata się utrzymały. Na ich miejsce wystąpił Gospodarz, który dotąd co sobotę wychodzi w Torunia 60 fen. kwart. . W 1869 r. pojawił się w Peplinie Pielgrzym, którego założycielem i pierwszym redaktorem był kś. Keller, prob. w Pogódkach 1872 r. . Po jego śmierci podpisywali się redaktorowie z kolei Stan. Roman, Franciszek Wyrębski i Edward Michałowski. Pielgrzym wychodził początkowo raz w tydzień, przez kwartał r. 1872 z dodatkiem Podarek dla dzieci, od r. 1876 dwa razy tygodniowo, a od r. 1877 trzy razy. Od 1 stycznia 1881 r. do 30 czerwca 1883 r. wychodził tygodnik czysto religijny p. t. Krzyż, który od lipca 1883 r. stanowi niedzielny dodatek Pielgrzyma 1 mrk 50 fen. kwart. . Obecnie istnieją cztery czasopisma Gazeta Toruńska, Przyjaciel, Gospodarz i Pielgrzym, z których dwa Pielgrzym i Przyjaciel dołączają dodatki. Pielgrzym, obecnie najwięcej rozpowszechnione w Prusach Zach czasopismo, miewa latem przeszło 2000, zimą około 2500 abonentów. Dawniej wydawał jeszcze Chociszewski Przyjaciela dla dzieci i młodzieży w zeszytach a Danielewski Niańkę. Wychodził także w Chełmnie po raz drugi Katolik r. 1869, później wydawany przez Karola Miarkę na Górnym Szląsku. Kalendarzy wychodziło dwa w Toruniu, jeden w Pelplinie i jeden w Chełmnie. Do podniesienia oświaty przyczyniają się także niemało liczne biblioteczki ludowe, istniejące w wielu wsiach i miastach, a także i stowarzyszenia śpiewaków i przemysłowców, które co rok dają przedstawienia teatralne. Między stowarzySłownik Geograficzny Tom IX. Zeszyt 98. szeniami najstarszem jest Towarzystwo Pomocy Naukowej w Chełmnie, założone r. 1849. które w roku 1885 86 wydało na wsparcie uczącej się młodzieży 4498 mrk, i sumę tę rozdzieliło między 7 medyków, 3 filologów, 5 teologów, 2 prawników, 1 górnika, 1 weterynarza, 1 farmaceutę i 1 malarza razem 2999 mrk; prócz tego 31 gimnazyastom 1059 mrk. W 1875 r. założone zostało w Toruniu za inicyatywą Zygmunta Działówskiego z Mgowa Tow. Naukowe. Jego celem jest zbieranie i przechowywanie wszelkich pamiątek i zabytków krajowych, mianowicie do przeszłości Prus Zach. się odnoszących, tudzież przedmiotów naukowych, oraz pielęgnowanie nauk i umiejętności w języku polskim. Tow. to dzieli się na 3 wydziały teologiczny, lekarsko przyrodniczy i historyczno archeologiczny, który dotychczas najwięcej rozwinął żywotności i wydał kilka roczników zawierających ciekawe artykuły o Prusach Zachod. Istnieje też w Toruniu polskie muzeum, bogate w cenne starożytne zabytki. Jest tam wiele urn twarzowych na całą Polskę wyłącznie w Prusach Zach. się znachodzących, także kilka czerepów i jedna cała urna z rodzaju symbolicznych, rzadkości nadzwyczajnej, nadto broni kamiennej, brązowych narzędzi i ozdób znaczna ilość i umiejętnie ułożony zbiór numizmatyczny. Biblioteka także się pomnaża ob. Roczn. Towarz. Naukowego w Toruniu, r. 1884, str. 103. W Toruniu istnieje także bogate muzeum zach. pruskie, około którego najwięcej się zasłużył Działowski. Celem podniesienia dobrobytu włościan zaczęto przed kilkunastu laty zakładać towarzystwa rolnicze. Zarządy tych towarzystw sprowadzają poprawne nasiona zbożowe, pastewne i ogrodowe, szczepy drzew owocowych i ułatwiają zgłaszającym się nabycie potrzebnych narzędzi i sprzętów. Nie małą dzwignią dla ludu są także liczne polskie instytucye kredytowe. Na czele takowych stoi toruński bank kredytowy. Za nim idą spółki pożyczkowe, których w Prusach Zach. mamy 23, należących do związku spółek zarobkowych. Do najstarszych należą Brodnica i Golub, w których spółki już r. 1862 założone zostały; za niemi następuje Gniew 1864, Bobowo 1866, 1867 Starytarg i Toruń, 1868 Tuchola. Nowszej daty są spółki w Czersku, Lisewie, Wąbrzeźnie, Nowem, Sztumie, Pierzchowicach, Lidzbarku, Lubawie, Brusach, Drzycimiu, Lubiewie, Chełmnie, Chełmży, Kowalewie, Górznie i Łasinie. Stowarzyszenie św. Bonifacego i Wojciecha dla dyecezyi chełmińskiej wspiera ze składek duchownych i szkoły śród protestanckiej ludności istniejące. Duchownych utrzymuje ono w Dąbrownie, Suszu, Działdowie, Gowidlinie, Iławie, Nidborku, Ostrodzie i w Christ

Prusy Zachodnie