z Kretkowskich, tenutaryusz ststwa rogozińskiego. Kościół ten opinają szkarpy i zdobią wieżyczkowatc strzelnice; sklepienie nawy głównej, wyższej od pobocznych, rozpięte jest w gwiaździste ostrołuki. W ścianie zewnętrznej kościoła, obróconej na zachód, czytać można Fundacio prima iniectio lapidis tertia Julij 1526 hora 8 i znaki X. D. H. S. ; w filarze zaś znajduje się napis 1526 edificatum per Mariinum Mora et Clementinum a Ostrorog. Prócz tych są tam jeszcze inne, późniejszo napisy. O korby i wklęsłoście kuliste na murze kościelnym toczy się obecnie żywa polemika. Roku 1633 odstąpił Władysław IV prawa kolacyi kapitule poznańskiej. Przy kościele zaprowadzone były bractwa Rożańcowe, św. Anny, św. Izydora i bractwo miłosierdzia. W kaplicy N. Maryi Panny Różańcowej znajduje się nagrobek gipsowy Michała Zebrzydowskiego, woj. krakowskiego, i Jędrzeja Karola Grudzińskiego, woj. poznańskiego. Drugi nagrobek z szarego marmuru wystawił r. 1684 sobie, żonie i dzieciom Jędrzej Zebrzydowski, ststa rogoziński. Nad tym nagrobkiem wiszą trzy na miedzi malowane i pozłacane popiersia, t, j. Jędrzeja Zebrzydowskiego, Anny, z Grudzińskich, żony jego, i Jędrzeja, syna obojga. W kościele tym znajduje się starożytna bronzowa chrzcielnica z napisem Benedic Jesu Christe nomine sancte trinitatis in honorem sancti Viti. Wiadomość o krucyfiksie dłuta Wita Stwosza zdaje się być wątpliwą. Rysunek chrzcielnicy zamieścił E. hr. Raczyński w Wspomnieniach I, 167, a rysunek kościoła znajduje się w Albumie N. Ordy. W r. 1540 posiadał kościół wś Ło3ieniec. Par. , liczącą 4531 dusz, składają Biniewo, Bukowiec, Cieśle, Dębniak, Garbatka, Gościejewo, Grudna, Koziepole, Laskowo, Marlewo, Międzylesie, Ninino, Nowy Młyn, Olszyna, Owcze Głowy, Owieczki, Rogoźno, Ruda, Rudnice, Runowo, Runowskie Holendry, Sierniki, Studzienice, Tarnowo i Żołędziu. W r. 1580 należały do par. nie istniejące dziś Jordanowice, Brzękiniec, Piącibudy. Młyn Rudny, Huta i kopalnia rudy żelaznej. W skład dek. rogozińskiego wchodzą par. Białężyn, Goślina Długa i Murowana, Kicin, Lechlin, Owińska, Parkowo, Potulice, Pruśce, Rogoźno, Skoki i Wierzenica. Deka nat liczy 19795 dusz, 4 kościoły filialne, jedną kaplicę publiczną, 24 szkół par. i 2 szpitale kościelne. W r. 1408 istniał w R. kościołek św. Marcina i stał nad jeziorem, w pobliżu mostu. Trzeci kościół p. w. św. Ducha stał za miastem około r. 1639; odnowiony w r. 1768 przez Ludwika Gostkowskiego, dziekana rogozińskiego, spalił się w r. 1823. Kościół protestancki powstał w nowszych cza sach; parafia liczyła w 1860 r. 45 osad i 4368 dusz obok 5861 katolików. Mylnie odnoszą niektórzy do tego R. wbijanie słupów granicznych przez Bolesława Chrobrego na rz. Osie, w ziemi chełmińskiej; Osa bowiem nie płynie pod R. wielkopolskiem, ziemia chełmińska nie sięgała nigdy do Wełny, która oblewa to Rogoźno, a Chrobry wbijał słupy graniczne na krańcach tylko swego państwa nie zaś o kilka mil od Poznania. Nad Osą, w okolicy Grudziądza, Łaszyna i Szlemna, leży drugie Rogoźno, gdzie z większem prawdopodobieństwem Chrobry mógł wbijać słupy. Dokument z roku 1102, wystawiony jakoby w R. przez Mieczysława V, jest falsyfikatem. Pierwsze świadectwo piśmienne o istnieniu R. znachodzimy w dyplomatach 1248 r. W tym czasie była tu już kasztelania, a pierwszym znanym kasztelanem między 1248 i 1251 r. był Gniewomir, drugim Jakub między r. 1280 i 1297; następnie Chwał z Warkowa między r. 1360 i 33; Janusz Furman między r. 1392 i 1397; Jan Potulickir. 1460; Przecław Potulicki r. 1463 do ok. r. 1480; Jan Wrotowski r. 1496 Kod. Wielk. , wyd. Racz. , 195; Jan z Danaborza r. 1515; Mikołaj Potulicki ok. r. 1520; Stanisław Rozdrażewski ok. r. 1560; Jan Tomicki r. 1562; Andrzej Czamkowski ok. r. 1590; Jan Orzelski w 1607 r. ; Eremian Dembiński ok. 1660; Krystyan Kierski ok. r. 1697; Przecław Potocki Piława 1699 1709, łowczy kaliski; Adam Koźmiński Poraj, miecznik kaliski 1710 17; Prokop Lipski Grabie, stolnik poznański 1717 1728; Jozef Molski Nałęcz, stolnik kaliski 1728 1731; Franciszek Rozdrażewski Doliwa, ststa pyzdrski 1731 1743; Maksymilian Molski Nałęcz 1744 1764; Rafał Gajewski Ostoja, chorąży wschowski 1764 1775; Stanisław Rogaliński Łodzia, kasztelan lędzki 1776 1780; Józef Potocki Piława, kaszt. krzywiński 1780; Jan Józef Kwilecki Śreniawa, kaszt. biechowski 1787 i Adam Malczewski Abdank, pisarz ziemski wschowski, tegoż roku. Roku 1251 istniało miasto R. już na prawie niemieckiem; bowiem Przemysław osadzając Kostrzyn wspomina w przywileju o prawie, używanem przez naszych cudzoziemców w R. Dyplomat z r. 1256 wymienia kościól rogoziński przy potwierdzeniu zamiany, jaką Przemysław przedsięwziął z poznańskimi kawalerami św. Jana Jerozolimskiego. Około r. 1258 wystawia w R. ks. Bolesław przywilej na sołectwo kłeckie a 1259 r. potwierdza tu ugodę między klasztorem łekneńskim a synami Sławieńca. Przywilejem z r. 1280 oddaje Przemysław II Janowi i Piotrowi Dedz miasto R. do lokowania na prawie niemieckiem; zdaje się atoli wynikać z tego, co popr2iedza, że miasto używało już w r. 1251

Rogoźno