et favore esse in perpetuum liberos. Nadajemy mu także i jego spadkobiercom sądy większe i mniejsze, zastrzegając sobie tylko sądy drożne. Biskupowi włocławskiemu bę dzie od każdej uprawionej włóki zamiast dzie sięcin płacił pół wiardunka decimam vero manipulare ipse Jan et sui posteri quod suis censibus poterunt reservare. Za to będzie nam pomagał przy budowlach warownych i przy wyprawach non propriis expensis et damnis, tamen equis et armis na każde zawo łanie. Istae sunt graniciae infra Retcovicz et Kuczczelowe t. j. Chocielewo prima ma gna vallis est directa, de valle usque ad mi norem aquam, de minore aqua usque ad arborem, de ista arbore usque ad arborem, quae stat supra Lebam, quae proprio dicitur eyn Erle t. j. olsza; item graniciae infra Rethkouicz et Witoradze t. j. Witoradz de minore monte ad arborem, de arbore usque ad aquam, quae dicitur Newogene, de ista aqua usque ad Lebam, de Leba usque ad arborem, quae dicitur pinus, proprio eyn Kinbowm so sna et ista arbor stat infra Retkouicz et Pogrisschow. Item graniciae infra Nyedorf t. j. Nowa wieś et Retkouicz arbor et de una arbo re ad aliam; item infra Pogrisschow et Rethkouicz graniciae fons, qui jacet in nemore Canyn et Retkouicz magnus mons, de monte ad lapidem infra Janowicz graniciae lapis I vansyn et Retkouicz mons ob. Gesch. d. Lan de Lauenburg und Buetow y. Cramer, II, 226 i odpisy Dregera w Peplinie, str. 67. We dług taryfy z r. 1648, gdzie uchwalono pobór podwójny a akcyzę potrójną, płaciła tu Ja nowska od 3 włók osiadłych i 2 pustych 8 fl. ob. Roczn. Tow. P. N. w Poznaniu, 1871, str. 198. Por. Janowiec. Kś. Fr. Retów, żmujdz. Rietawas, mko nad Jurą, pow. rossieński, w 5 okr. pol. , gm. Łabardzie, o 84 w, od Rossień, przy trakcie komunikacyjnym z Rossień do Połongi, o 10 mil od Połongi a 6 od Telsz. Ma 1236 mk. , wspaniały kościół kat. par. w stylu romańskim, synagogę, szkołę agronomiczną z fermą dla praktyki, założoną w 1859 r. przez ks. Ireneusza Ogińskiego, szkołę muzyki i śpiewu, szkołę ludową, dom dla sierot, dom położniczy, wielki szpital, aptekę, pałac, st. poczt. i tel. , zarząd okr. policyjnego stanu. W 1859 r. było tu 46 dm. , 984 mk. , cegielnia i piec wapienny. Jest to niewielkie mko, zbudowane bardzo regularnie na równinie, pochyłej nieco w stronę północną ku Jurze. Dzisiejszą swą postać zawdzięcza R. zmarłemu w 1863 r. właścicielowi ks. Ireneuszowi Ogińskiemu, który całe prawie życie poświęcił upiększeniu dziedzictwa swego. Zakupił on stare i nędzne chaty miejskie, miasteczko o 1000 kroków dalej z porządnych domów wystawił a bagnisko, na którem poprzednio były zbudowane, osuszył przez wykopanie wielkiego stawu, po za którym wspaniały pałac z wieżą na rezydencyą dla siebie wystawił. Między pałacem a stawem znajduje się wielki dziedziniec, ozdobiony posągami i kwiatami. Po lewej strome dziedzińca są wielkie cieplarnie i ogród zimowy, po prawej wznosi się piętrowa oficyna z wieżą, na administracyą, gdzie mieści się zarząd dóbr i pokoje gościnne. Za pałacem ciągnie się park i ogród. Na przeciwko pałacu, za stawem, wśród rynku, wznosi się obszerny kościół paraf. p. w. św. Michała archanioła, zbudowany w latach 1853 do 1874 r. w stylu romańskim, blachą miedzianą kryty, z dwiema wyniosłemi wieżami i kopułą, podług planu budowniczego Gąsowskiego, pod kierunkiem słynnego architekta berlińskiego Stullera. Ogólny koszt budowy tej świątyni wynosił pół miliona rubli ze szkatuły książęcej. Od kościoła rozchodzą się 4 główne ulice pierwsza ku pałacowi, druga na staw, trzecia ku Płungianom, czwarta ku Rossieniom. Przed miastem od strony Rossień płynie Jura, mająca źródła w błotach na północ od R. , na której jest most drewniany na palach. Całe miasteczko jest zabrukowane i ma szerokie ulice. Mieszkańcy słynni z zamożności, prowadzą handel lnem i siemieniem. Odprawiają się dwa targi w tygodniu we środę i piątek i jarmark na św. Michała. W mku odbywają się wystawy rolnicze. Podług opisu w 1859 r. dobra retowskie miały 52, 274 dz. i 9176 mk. 4196 męż. i 4980 kob. i obejmowały one 97 wsi z 1200 osadami włościańskiemi i 3 miasteczka R. , Andrzejewo nazwane później Maryanów i Wewirżany. Włościanie byli oczynszowani i zamożni. Rozpowszechnioną była pomiędzy nimi hodowla poprawnej rasy koni żmujdzkich. Jest to stara osada. W traktacie Władysława Warneńczyka z Krzyżakami z 1436 r. , zawartym w Brześciu, wspomniano, że wszelkie sprawy między księstwem Stolpe i Prusami będą rozbierane jednego roku w Stolpe a drugiego w Ritau, t. j. w dzisiejszym R. W popisie szlachty żmujdzkiej z r. 1529 R. ukazuje się jako naczelne miasto powiatu retowskiego, miał więc swego ciwuna. Nie licznie jednak włość retowska była zamieszkała przez szlachtę, gdyż według tego popisu znajdowało się w niej 5ciu szlachty, stawiających po jednym koniu. Z ustawy Zygmunta I, nadanej w 1529 r. ziemi żmujdzkiej, widać że R. należał wówczas do dóbr stołowych książąt litewskich, a ponieważ nazwany został tamże miastem, widocznie musiał już posiadać kościół. W 1590 r. Zygmunt III nadał R. targi we środę i piątek oraz jarmark na św. Michał. Zygmunt III przywilejem z 1596 r. przechowanym w ar Retów Retów