lej Archangielski, z grobami książąt panujących i in. Z budowli swieckich odznaczają się teatr, pałac władz rządowych, pałac arcybiskupi, dawniej książęcy, seminaryum, nowe gimnazyum, zamek, ogród botaniczny i in. Posiada gimnazyum męzkie i żeńskie, szkołę powiat. świecką i duchowną, wiele szkół prywatnych, bibliotekę publiczną, zakłady dobroczynne, szpitale, banki, 19 fabryk, produkujących rocznie za 129, 425 rs. Rzemiosłami zajmuje się 1211 osób. Handel zbożem i bydłem, przystań, st. poczt. , tel. i dr. żel. , targi tygodniowe i dwa jarmarki. W przystani tutejszej ładuje się corocznie zboża i innych produktów przeszło na 100, 000 rs. W 1876 r. dochód miasta wynosił 57, 761 rs. , rozchód zaś 58, 395 rs. Założone około 1095 r. , do XIII w. niewspominane w historyi, wzniosło się dopiero od ustanowienia katedry biskupiej w 1335 r. , wkrótce potem stolica udzielnego księstwa, doznało wiele klęsk podczas wojen domowych, między książętami udzielnymi prowadzonych, oraz podczas walk z Tatarami. Od 1517 r. wraz z całem księstwem wcielone do w. ks. moskiewskiego. Opis Olenina i in. Razański powiat ma na przestrzeni 3941 w. kwadr. 154, 251 mk. , zajmujących się głównie rolnictwem i przemysłem rolnym. Powierzchnia równa, zroszona rzekami systemu Oki i jej dopływami, między któremi ważniejsze Woża, Miecza i Trubież; wiele jezior i bagnisk; lasy zajmują 29 ogólnej przestrzeni. Razańska gubernia, jedna ze środkowych Rossyi Europejskiej, graniczy na północ i płn. wschód z gub. włodzimierską, na wschód i południe z tambowską, na zachód z tulską i moskiewską i na przestrzeni 36, 9225 w. kwadr. ma 1, 477, 433 mk. , zajmujących się głównie rolnictwem i przemysłem. Podług kalendarza Hurlanda z 1879 80 r. było w gubernii 377 żydów. Z całej powierzchni gubernii ziemia uprawna zajmuje 2 5, lasy 1 3 i łąki 1 12 część. Rz. Oka dzieli gubernią na dwie nierówne i odmienne części, z tych północna mniejsza, na lew. brzegu Oki leżąca, tak zwana strona meszczerska, jest niska, pokryta błotami i jeziorami i porosła lasem, część zaś południowa jest otwarta, mnóstwem strumieni i parowów poprzecinana, pozbawiona zupełnie lasów. Z rzek, oprócz Oki i Donu, ważniejsze Trubeż, Pronia, Osietr, Woża i in. Jeziór jest wiele; rozległe bagna. Klimat w ogóle zdrowy, umiarkowany, nieco ostrzejszy w części północnej niż południowej; średnia roczna temperatura wynosi w Razaniu 38 R. Pod względem geognostycznym należy gubernia do formacyi węglowej i jurajskiej. Z rzeczy kopalnych znajduje się węgiel kamienny, ruda żelazna, wapień, margiel, glina, gips, torf bardzo obficie. W lasach rośnie osika, brzoza, olsza, w wielu miejscowościach dąb, klon, lipa, leszczyna, oraz wszędzie niemal drzewa iglaste. Z roślin zbożowych sieją żyto, owies, tatarkę, pszenicę, groch, jęczmień, proso. Gleba w południowej części gubernii składa się głównie z czarnoziemu, zmieszanego miejscami z mułem, piaskiem i gliną; w północnej zaś jest piaszczystą i niekiedy gliniastą. Przemysł fabryczny, zwłaszcza w części północnej, dość ożywiony. Z pomiędzy fabryk odznaczają się fabryka zwierciadeł we wsi Kirycy pow. spaski, zajmująca około 500 robotników, i dwie fabryki szpilek w pow. prońskim. W ogóle w fabrykach, roczna produkcya których podaną jest na 8, 167, 527 rubli, pracuje 10, 527 osób; nadto w gubernii liczą 7040 rzemieślników. Pod względem administracyjnym gubernia dzieli się na 12 powiatów razański, dankowski, egoriewski, kasimowski, michajłowski, proński, ranenburski, rażski, sapożkowski, skopiński, spaski i zarajski. W gubernii znajduje się 12 miast, 35 słobód i 2024 wsi. Historycznie obszar dzisiejszej gubernii razańskiej zamieszkiwały pierwotnie ludy pochodzenia fińskiego Mordwa, Murom, Mera al. Meszczera, których ślady dotąd pozostały. W IX w. osiedli między nimi Słowianie; w X w. utworzyło się księstwo muromskorazańskie, które w 1179 r. rozpadło się na razańskie i prońskie, podbite następnie przez Wszewołoda III, w. ks. kijowskiego. Po wielu daremnych usiłowaniach Gleba Włodzimierzewicza wybicia się z pod władzy książąt kijowskich, R. po jego śmierci poddał się Ingwarowi, synowi Igora, który w 1219 r. został panem wszystkich krajów razańskich. W 1227 r. Batychan zdobył R. i wszystkich jego mieszkańców wraz z książętami w pień wyciął. Potem R. oddany był przez chana pod zarząd baskaków namiestników, aż Oleg Kraśny wyjednał sobie tytuł w. księcia, zawsze pod zwierzchnictwem chana. Taki stan trwał do 1507 r. , w którym Wasili, w. ks. moskiewski, zawezwał Iwana, ks. razańskiego, przed sąd wielkoksiążęcy, za to, że z chanem krymskim MengliGirejem zawarł przymierze, wtrącił go do więzienia i ks. razańskie przyłączył do swoich posiadłości. Za panowania książąt z domu Romanowych założono tu linią obronną przeciwko ludom koczującym; w 1719 r. utworzono prowincyą a w 1776 r. namiestnictwo razańskie. Z opisów gubernii najważniejszy Baranowicza 1860 r. ; ob. także Iłowajskiego Istorija kn. riazanskago 1859 r. . Razańskokozłow ska droga żelazna, długa 198 w. , oddaną została do użytku publicznego d. 5 września 1866 r. Przebiega w kierunku południowym, nieco ku wschodowi nachylonym, przez gub. razańską i tambowską i ma w ogóle 17 stacyi,

Razań