św. Mikołaja. Dnia 21 września rano rozłożył się obozem nad jez. Mełdzyńskiem; wojsko z własnego popędu przypuściło szturm do zamku, którego załoga po więcej jak pięciogodzinnej walce się poddała. Poruczywszypotem twierdzę Jaśkowi Sokołowi, Czechowi, w którego towarzystwie znajdował się także sławny potem Zyska, wyruszył d. 23 wrz. pod Rogoźno Dług. , 92. Szkody, które w tej i w następnej wojnie miasto, które w tych czasach i jeden kościół utraciło, poniosło, oszacowali Krzyżacy na 4000 grzywien. W wojnie 13letniej stanęli mieszczanie radzyńscy zaraz z początku po stronie polskiej; zamek, który zrazu opór stawiał, dostał się też jeszcze w r. 1454 w ręce Polaków. Daremnie kusili się Krzyżacy r. 1456 i 1461 napowrót go odzyskać. R. 1503 król Aleksander daje w zastaw zamek i miasto R. z naleźącemi do nich wsiami bisk, chełmińskiemu Mikołajowi ob. Woelky Urk. B. d. Bist. Culm. , str. 614. W XV i XVI w. język niemiecki był urzędowym, ale ludność polska zdaje się przeważała. Akta sądowe z XV wieku zawierają nazwiska, jak Mikołaj Szczecinka Nicolaus Scheschynke, 1484, Stanisław Strupczeski 1484 5 Michał Krasowski Crassasky, 1484, Maciej Maciej Kapusta itd. W drugiej połowie XVI w. język niemiecki ginie. Pierwszy dokument polski w aktach sądowych pochodzi z r. 1567 i zaczyna się od słów Ja Walenty Kania wyznawam itd. ob. Kętrz. , O ludn. polsk. , str. 176. R. 1568 srożyło się tu morowe powietrze. W pierwszej wojnie szwedzkiej 1601 29 spalili Szwedzi kościół paraf. św. Anny i szpital. Przy okupacyi w 1772 r. liczyło miasto 52 dm. drew. pod słomą i 260 mk. 8 szewców, 5 krawców, 2 bednarzy, 2 kołodziejów, 2 stolarzy, 1 kowal, 1 ślusarz, 1 garncarz i 1 karczmarz. Jarmarków było 5. Podatki wynosiły 955 fl. z tych 150 fi. hyberny, oprócz tego czynszowano po 150 kor. pszenicy, żyta, jęczm. i owsa do zamku. Burmistrzami byli Fabian Kelmner i Jakub Lenman 1570, Tomasz Majewski 1707, Albert Opczyński 1722, Jan Czarnecki 1741, Tomasz Radzki 1772 r. Ewangielicki system parafialny został tu w r. 1796 wprowadzony. R. 1836 przeniosły się tu po kasacie benedyktynki z Grudziądza. Najdłużej żyły ksieni Teresa Żółkowska i Maryanna Paździerska, ostatnia benedyktynka z Grudziądza 1873. Zamek krzyżacki stał na północ od Radzyna, między miastem a Fijewem, nad jeziorem Zamkowem. Sterczące jeszcze dziś ruiny świadczą o jego dawnej okazałości, a wykończone we wszelkim względzie formy tej budowli o tem, że powstał pewnie dopiero w XVI w. , nie jest to więc pierwotny zamek. Mury, któremi właściwy zamek był opasany, zachowały się jeszcze całkowicie, a mury przedzamcza w części. Był zbudowany w czworobok, z wieżami po rogach. Dziś stoi tylko front południowy, z dwoma około 110 stóp wysokiemi wieżami i wielką bramą. Na zachód od niej znajdował się kapitularz, 58 stóp długi, na wschód kaplica zamkowa. Najlepiej zachowały się sklepy; powiadają też, że ze zamku prowadzi podziemny ganek aż do kaplicy św. Jerzego na cmentarzu. Cały zamek był pewnie otoczony głęboką fosą, którą w zach. stronie jeszcze dziś widać. Kamturstwo radzyńskie obejmowało miasto Radzyn, fol. Świecie w pow. brodnickim, Blizinki Blise, Wrocławki Ratzlaw, Mełno Aldenhof, Nowydwór Nuwehof i Babalice Pauwelsdorf; wsie czynszowe Gobelndorf, to jest Gawłowice, Zelnowo Silnau, Czeczewko Czeczaw, Gołębiewo Grosse Sagen, Świecie w pow. grudziądzkim Poln. Swetze, Łopatki Kezeliogswalde, Boguszewo Bogusch, Linowo Lindenau, Jarantowice Arnsdorf, Rychnowo Richenau, Lipinki Weykersdorf, Łąkorz Lynkorn, Bursztynowo Foerstenau, Rywałd Liebenwalt, Blizno Gr. Blese; majątki chełmińskie i dobra szlach. Trzciano Czende, Mgowo Lugendorff, Piotrowice Petrendorf, Dziemiany Schymelaw, Bobrowo Boberaw, Piotrkowo Peterkaw, Kitnowo Kyntnaw, Melno Alden, Mędrzyce Mandel, Pęsławice Panzelndorff, Bogdanki Bogdamsdorff, Sędzice Gr. i Kl. Lantrichter, Osetno Osseten, Wardęgowo Firdung, Płowęż Plowese, Nowawieś Nuwedorff, Białobłoty i Białobłotko Gr. i Kl. Belblat, Kuligi Kulingen, Kitnówko Kinten, Dębieniec Dammentz, Dąbrówka Dameraw, Plemięta Clementkaw, Nielub Nelaw, Nowy Młyn Neue Mole, Zakrzewo Cressau ob. Froelich Gesch. d. Graudenzer Kr. , I, 9. Dokładną mapę komturstwa podał Henkel w Zeitsch. des Westpr. Gesch. Ver. , 1886 zesz. XVI, 36. Komturami byli 1 Hartwich, 1251 52; 2 Hartung, 1278 80; 3 Henryk von Vatemrode; 4 Hartung, 1289 1298; 5 Peter, 1304; 6 Hermann, 1312 21; 7 Dietrich v. Spira, 1332; 8 Henryk v. Bovenden Bobenczene, 1338; 9 Hartmann, 1339; 10 Schweder von Pelland; 10 Petzold v. Korwis Kurwis, padł w bitwie pod Radau; 11 Jan v. Rubesom, 1370 77; 12 Henryk Gans v. Webirstete, 1877 82; 13 Gotthold v. Kurwis, 1382, 1383; 14 Engelhard Rabe T. Wiltstein, został potem nadmarszałkiem; 15 Werner v. Tettingen, 1387 90; 16 Henryk Harder, 1390 29 6 1391; 17 hr. Rudolf v. Kyburg, 1391 1402; 18 Wilhelm Folkolt, 1402 4; 19 Henryk v. Schwelborn, 3 2 1404; 20 Eberhard t. Affenfeld, 1404 po 19 11; 21 Jan v. d. Dollen, 1407 9; 22 Mikołaj v. Melin, 1409, padł w bitwie pod Grun

Radzyn