Pożajście Pożajście Pożajście, dwór nad Niemnem, pow. kowieński, o 8 w. od Kowna, wsławiony wspaniałym kościołem i eremem niegdyś kamedułów, na górze zwanej Mons Pacis Góra Pokoju, z aluzyą do nazwiska Paców, zamienionym dziś na monaster prawosławny. Erem ten wzniesiony został w 1662 r. przez Krzysztofa Paca, kanclerza w. ks. lit. , jednego z najznakomitszych mężów stanu za Jana Kazimierza a następnie głównego doradcy i przyjaciela króla Michała, i żonę jego Elżbietę Eugenią z hr. de Maly. Droga brukowana i słupkami granitowymi obsadzona prowadzi do obwodu murem otoczonego, gdzie za bramą była ulica lipami wysadzana, a w końcu jej dopiero druga brama, przez którą wchodziło się do tak zwanego Forestarium. Jest to dziedziniec otoczony budowlami murowanemi ze trzech stron, którego czwartą ścianę stanowi sama świątynia. Mury te przeznaczone były po większej części dla pomieszczenia tych, którzy tu przybywali żądając gościnności zakonników. Od bramy na prawo jest tak zwana sala Pacowska, budowa długa bez piętra, ozdobiona czterema wielkimi obrazami pędzla włoskiego. Pierwszy z nich przedstawia powitanie Bogarodzicy ze św. Elżbietą; drugi wyobraża Chrystusa z uczniami i ma głowy bardzo pię kne; trzeci Wniebowzięcie P. Maryi; czwarty ś. Romualda, a wszystkie mają zalety niepospolite. W tej sali także mnisi zachowali ekran, na którym tak doskonale odmalowany miał być kominek z palącym się ogniem, że Karol XII przybywszy tu podczas wyprawy na Litwę w 1706 r. , kiedy wszedł do sali zziębnięty, chciał się przy nim ogrzać. Lecz poznawszy złudzenie zagniewany trącił go nogą, od czego została plama z błota, której kamedulidla pamiątki zmywać nie chcieli. Kościół sam jest rotundą zawartą między dwoma skrzydłami piętrowemi pięknego stylu, które przegradzają klasztor właściwy czyli erem od Furestarium. Fronton kościoła stanowią dwie wieże, a między niemi wklęsły półowalny przysionek, wszystko z ciosu. Nad drzwiami na marmurowej tablicy napis złocistemi literami, wyrażający kiedy i przez kogo te gmachy wzniesione. Kościół tutejszy nie jest to żaden ogromny gmach, ale pod każdym względem liczyć się może do najpiękniejszych świątyń w dawnej Polsce. Od gzemsów kopuły wszystkie ściany powleczone są czarnym i czerwonym włoskim marmurem, posadzka tymże samym kamieniem wysłana w kostki białego i czarnego koloru; kopuła zaś okryta bogatą rzeźbą i pięknymi alfreskami, wyobrażającymi historyą zakonu kamedułów. Wielka płyta ciemnego marmuru włożona w posadzkę ze złotymi napisami, pokrywa wejście do grobu fundatora i żony jego, gdzie także spoczywa troje dzieci ich i kilku wiernych służących. Przeszedłszy galeryą na kolumnach wspartą i przy kościele będącą, wchodziło się do samego eremu, który był podobnym do wszystkich klasztorów kamedulskich. Składało go dwanaście domków murowanych, stojących w pewnej symetryi, w sadzie drzew owocowych obwiedzionym wysokim murem. W końcu wznosiła się wieża na urwistym brzegu Niemna wymurowana. Kościół ten poświęcony św. Romualdowi i św. Magdalenie de Pazzi z Florencyi, razem z klasztorem, prócz hojnego uposażenia w ziemi, miał kosztować podług jednych 2, 000, 000 złp. , a podług drugich, którzy sięgali do ksiąg rachunkowych domu Pacowskiego, 8, 000, 000 złp. Utrzymywała się tradycya miejscowa, że Pac miał na to wszystko ośm beczek złota poświęcić. Konstytucya sejmowa r. 1662 zatwierdziła tę fundacyą, druga zaś walnego sejmu warszawskiego r. 1667 ponawiając tę aprobatę, przydała zatwierdzenie na wioski temu klasztorowi od króla przydane i na majętność Duszmiany przez kanclerza Paca dla kamedułów nabytą ob. Vol Leg. , t. IV, str. 895 i 1005. Utrzymuje się między ludem około Pożajścia podanie, jakoby dyabli widząc tak wspaniały kościół wznoszący się tu na ich zgubę, postanowili zniszczyć go koniecznie. Dla naradzenia się zaś jak tego dokazać, złożyli sejm, zebrawszy się we środku Pożarstwo Pożary Pożarynie Pożaryszcze piasta od koła porzuconego na drodze w pobliżu fabryki. Lecz Pac dostrzegł za łaską Ducha św. szatanów umawiających się i klocem z jarzębiny której uderzenie najgorzej im szkodzi kazał zaklinować piasto i w ogień wrzucić. W 1832 r. d. 29 września erem ten zamieniony został na monaster prawosławny klasy drugiej, a w 1842 r. wyniesiony na pierwszoklasowy. Kościół w 1840 r. poświęcony został pod wez. Uśpienia Bogarodzicy. W monasterze tutejszym przebywał b. arcybiskup miński Antoni Zubko, jeden z głównych działaczy przyłączenia unitów na Litwie do kościoła prawosławnego. Par. prawosł. P. , dekanatu błahoczynia kowieńskiego, ma 3 cerkwie i 14 parafian 8 męż. i 6 kob. W Tyszkiewicza Wilii znajduje się rysunek bramy do eremu kamedułów pożajskich i ich kościoła, jak one wyglądały do 1831 r. , t. j. do czasu przerobienia na cerkiew. Opis i widok P. podał Tygod. Illustr. z 1860 r. t. I, str. 199, górę zaś pod P. zamieściły Kłosy t. II, str. 317. Pożaków, wś należąca niegdyś do klasztoru cystersów w Mogile. Leżała w par. Prandocin i zlała się w jedne całość z tą wsią. W XV w. był tu folwark, młyn, łany kmiece, karczmy Długosz, Lib. Ben. , III, 425. Pożar al. Pożary, wś, pow. klimowicki, gm. rodniańska, ma 13 dm. i 87 mk. , z których 12 zajmuje się wyrobem wozów, sań, kół i t. p. W błotach około wsi P. bierze początek rzeka Ipuć. Pożar, wzgórze lesiste na płn. od wsi Bielawiec w pow. brodzkim. Po wschodniej stronie rozpościera się las Sznyrowczyk. Wznieś. 226 mt. szt. gen. ; miejsce znaku triang. Pożarce, wś nad bezim. strum. , pow. wilejski, w 3 okr. pol. , gm. Miadzioł, okr. wiejski Posopowo, o 12 w. od gminy a 64 w. od Wilejki, ma 10 dm. , 136 mk. 61 dusz rewiz. ; należy do dóbr Posopowo, hr. Tyzenhauza. Pożarele al. Pożerle, wś i fol. , pow. kalwaryjski, gm. i par. Ludwinów, odl. od Kalwaryi 12 w. , ma 10 dm. , 36 mk. , 415 mr. Wchodziła w skład dóbr rząd. Ludwinów. Pożarki 1. wś, pow. rzeczycki, w 1 okr. pol. brahińskim, gm. Mikulicze, przy drodze ze wsi Szkuryły do Uniechówki, ma 13 osad; grunta urodzajne, nieco faliste. 2. P. , wś, pow. wołkowyski, w 4 okr. pol. , gm. Wilczuki, o 16 w. od Wołkowyska. A. Jel. Pożarki, w dok. Wola al. Pożaryszcze i Pożarki wś, pow. łucki, niegdyś we włości Rożyszcze, na płn. zach. od Rożyszcz, niegdyś własność biskupów łuckich; ob. Arch. J. Z. R. , cz. I, t. 1 201; Kronika Wieliczki, t. III; 306. Pożarna, rzeczka, lewy dopływ rz. Byk Bykul, prawego dopływu Dniestru. Pożarnica 1. wś i dobra, pow. oszmiański, w 2 okr. pol. , gm. Połoczany, okr. wiejski Szypulicze, o 12 w. od gminy a 45 w. od Oszmiany, podług spisu z 1866 r. 2 dm. , 10 mk. kat. w 1864 r. 15 dusz rew. ; własność Puciatów. 2. P. , wś, pow. wilejski, w 2 okr. pol. , gm. Dołhinów, okr, wiejski Izabelin, o 6 w. od gminy a 50 1 2 w. od Wilejki, przy b. drodze poczt. dzisieńskiej z mk a Dołhinowa, ma 3 dm. , 23 mk. kat. 12 dusz rewiz. ; należy do dóbr Karolin, Kamieńskich. Pożarnica, przysiołek nad rz. Studzienicą Studenicą, dopł. Dniestru, pow. uszycki, w 2 okr. pol. Żwańczyk, gm. i par. Kitajgród, ma 15 dm. w 1868 r. ; własność Drużbackiej. X. M. O. Pożarnica 1. folw. na obszarze Babiniec, pow. borszczowski. 2. P. , gajówka w Dobrowodach, pow. zbarazki. Pożarów, wś nad Wieprzom, pow. lubartowski, gm. Firlej, par. Kock. W 1827 r. 31 dm. , 92 mk. W XV w. P. par. Kock należy do biskup, płockiego. Z trzech łanów kmiec. płacono dziesięcinę wartości 3 grzyw. probostwu w Kocku, zaś za dziesięcinę konopną dawano proboszczowi 4 koguty. Biskup płocki pobierał czynsz po fertonie z łanu Długosz, Lib. Ben. , I, 629, 631 i II, 566. Br. Ch. Pożarowo, os. wiejska, domin. i okr. domin. , pow. szamotulski, o 3 kim. na płd. zach. od Wartosławia, poczta tamże, par. i st. drogi żel. w Wronkach o 7 klm. Między r. 1383 i 1396 pisał się Mikosz z P. ; w r. 1580 należało P. do par. biezdrowskiej i składało się z Małego i Wielkiego P. ; na Wielkiem P. siedzieli Jan Smogulecki, Marcin i Paweł Przooławscy, a na Małem Maciej Gorzeński. Około 1773 r. był Adam Kurnatowski właścicielem całego P. Osada ma 6 dm. , 49 mk. 8 kat, i 41 prot. i składa się z hub pożarowskich, szkoły i cegielni. Domin. liczy 189 mk. i 13 dm. , obszaru ma 1386, 09 ha, czyli 407, 45 roli, 3744 łąk, 5805 pastw. , 838, 22 lasu, 29, 15 nieuż. i 15, 78 wody; czysty dochód 7582 mrk; cegielnia, nabiał, tucz bydła i owczarnia zarodowa. Właścicielem jest Stanisław Kurnatowski, wieloletni wicemarszałek sejmu prowincyonalnego. W skład okr. domin. wchodzi fol. Olina 1 dm. , 8 mk. ; cały okrąg ma 14 dm. , 197 mk. 180 kat. i 17 prot. . E Cal. Pożarstwo, wś, pow. maryampolski, gm. Chlebiszki, par. Preny, odl. od Maryampola 30 w. , ma 8 dm. , 96 mk. Pożary, wólka, pow. tarnowski, gm. Ryglice, ma 11 dm, , 72 mk. Br. G. Pożarynie, wś, pow. władysławowski, gm. Kidule, par. Kajmele, odl. od Władysławowa 35 w. , ma 3 dm. , 105 mk. W 1827 r. 6 dm. , 31 mk. Wchodziła w skład dóbr rząd. Kidule. Pożaryszcze 1. zaśc. pryw. nad rzeczką, pow. wilejski, w 1 okr. pol. , o 43 w. od m. Pożarowo Pożarów Pożarnica Pożarna Pożarki Pożarele Pożar Pożarce Pożaków Pożaków Pożegi Poże Wilejki, przy b. drodze poczt. z m. Sosienki do granicy pow. borysowskiego, ma 2 dm. 14 mk. kat. 2. P. , wś, pow. wilejski, w 1 okr. pol, gm. Horodek, okr. wiejski Piotrówszozyzna, o 3 w. od gminy a 44 w. od Wilejkij przy b. drodze poczt. z Mołodeczna do granicy pow. mińskiego, ma 11 dm. , 76 mk. W 1864 r. należała w części do dóbr Piotrowszczyzua Olendzkich, w części zaś do Kalinowskich. W części Olendzkich było w 1864 r. 12 dusz rewiz. włośc. uwłasz. , 12 b. ludzi dwors, i 9 włościan nienadziolonych; w części zaś Kalinowskich 18 dusz rewiz. włościan uwłaszczonych i 2 b. ludzi dworskich. Była tu cerkiew prawosł. 3. P. , własność ziemska, pow. miński, od dość dawna należy do Komockich, ma przeszło 3 1 4 włóki. Poże, fol. , pow. wiłkomierski, par. Kupiszki, należy do dóbr Mirabel, hr. ChoiseuilGouffrien. Pożega, potok, powstaje w Wielkim lesie, w gm. Toporzysko, pow. myślenicki, płynie w kierunku wschodnim, tworząc granicę mię dzy Toporzyskami a Spytkowicami. Następnie przepływa las w gm. Wysoka i w płn. wschodniej stronie Spytkowic uchodzi do Ska wy. Długość biegu 6 klm. Br. G. Pożegi, niem. Poseggen, wś na pol. prus. Mazurach, pow. jańsborski, 3 klm. od granicy, st. p. Dłotowo. Eberhard v. Wesenthan, komtur baldzki, nadaje Antoniemu Pożodze Poszego i Stanisławowi, jego bratu, na prawie magdeburskiem 10 włók w dąbrowie piskiej, położonych między Turowem, Stefenstock i Bogumiłami, z obowiązkiem jednej służby zbrojnej. Dan w Piszu r. 1448. Ad. N. Pożegowo 1. wś, pow. szremski, tuż pod Mosiną, ku północy; par, , poczta i st. dr. żel. tamże; 15 dm. , 150 mk. 137 kat. i 13 prot. . Fol. na P. jest własnością Stanisława Zakrzewskiego ob. Budzyń, W 1302 r. Mikołaj, woj. kaliski, oddając sołtysowi Henrykowi miasto Mosinę do osadzania na prawie niemieckiem, przyłączył do miasta P. , Krosno i Zarębek Zarub parvum. W 1358 r. Mikołaj z Mosiny sprzedał w takim samym celu Andrzejowi Wasiłowiczowi sołtystwo w P. ; około r. 1439 wchodziła ta wieś w skład ststwa mosińskiego, z którem podzielała swe losy. W 1580 r. miał Stanisław Górka, woj. poznański, w P. fol. z 2 osadn. Wykopaliska pożogowskie znajdują się w zbiorach poznańskiego Tow. Prz. Nauk. 2. P. , fol. do Dusiny, pow. szremski, o 2 1 2 klm. na płn. zach. od Gostynia, par. i poczta tamże, st. dr. żel. w Bojanowie o 27 klm. ; ma 94 mk. w 8 dm. ; właścicielem jest Nepomucen Kurnatowski. W r. 1246 przysądził Przemysław I klasztorowi lubińskiemu wieś Cichowo, do której rościli sobie prawo Krzyszko i Krystyn, synowie Bogusza, dziedzice Pożegowa i Tworzymirek; z tego też P. pisał się Maciej, który w r. 1275 procesował się o dziedzictwo Gostynia z Mikołajem, łowczym poznań. Kod. Wielkop. , 458. W 1301 r. biskup poznański Andrzej przekazał szpitalowi gostyńskiemu kościół w Starym Gostyniu z dziesięcinami z Pożego wa i innych osad; w r. 1337 Mikołaj z Gostyiiia nadał swemu miastu dziedzicznemu wś P. i inne. W końcu zeszłego stulecia należało P. z Dusiną do Nepomucena Mycielskiego, sta rosty ośnickiego. E. Cal. Pożegzdrze, wś, pow. władysławowski, gm. Dobrowola, par. Poniemoń, odl. od Władysławowa 45 w. , ma 15 dm. , 140 mk. W 1827 r. było 4 dm. , 30 mk. Pożelis, zaśc. nad jeziorem, pow. święciański, w 2 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Łabonary, o 6 w. od gminy a 28 w. od Święcian, ma dm. , 15 mk. kat. 8 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Łyngmiany. Pożelstwo, wś i fol. , pow. kalwaryjski, gm. i par. Ludwinów, odl. od Kalwaryi 14 w. Wś ma 19 dm. , 201 mk. , 17 os. , 368 mr. ; fol. 11 dm. , 42 mk. W 1827 r. należało do par. Krasno, miało 22 dm. , 185 mk. W 1835 r. należało do dóbr rząd. Ludwinów, nadanych jako majorat hr. Bergowi. Br. Ch. Pożemie, jezioro w pow. nowoaleksandrowskim, w obrębie dóbr Magunele, ma 11 mr. 6 pręt. obszaru. Pożemis, jezioro w pow. nowoaleksandrowskim, w obrębie dóbr Dukszty, Antoniny z Bie gańskich Dowgiełowej. Powierzchnia wynosi 14 mr. 7 pręt. , największa głębokość 5, 75 mt. 13 sąż. 1 st. . Na wybrzeżu połnocnem we wsi Swilskiej znajduje się źródło z tempe raturą 5 1 2 R. przy temperaturze powietrza 20 1 2 R. Od płn. i wschodu okolone uprawnemi polami, pastwiskami i łąką. Poławiają się jazgarze, okunie, miętusy, liny, płocie, szczu paki i raki w wielkiej ilości. A. K. Ł. Pożemiszki, wś, pow. nowoaleksandrowski, gm. Dukszty, ma 10 osad i 200 dzies. ziemi; ob. Magunele. Pożeńki 1. wś, pow. dzisieński, ob. Pieżeńki. Podług spisu w 1866 r. ma 14 dm. , 146 mk. 138 prawosł. i 8 katol. i jest odległą o 14 w. od Dzisny. 2. P. , zaśc. szlach. , tamże, o 11 w. od Dzisny, ma 1 dm. , 7 mk. katol. 3. P. , folw. , pow. sieński, w pobliżu źródło wody żelazistej. J. Krz. Pożercie, dwa dwory, pow. wiłkomierski, oba należą do Pożerskich. Pożernica, góra lesista w gm. Synowucku Wyźnim, w płn. jego stronie, między potokami Serednym od wsch. a Zdzennym od zach. . Wznies. 666 mt. sztab. gen. . Na płn. wsch. szczyt Pohar 719 mt. , na płn. zach. Kiczerka 744 mt, , a na zach. Czupryna 652 mt. Pożernica Pożercie Pożeńki Pożemiszki Pożemis Pożemie Pożelstwo Pożelis Pożegzdrze Pożegowo Pożega Poże Pożeruny Pożogi Pożordzie Pożeruny Pożoha Pożolpie Pożóg Pożeżyn Pożeża Pożezdrys Pożewiszki Pożewgirnie Pożerys Pożery Pożerupie Pożoryta Pożeruny, dwór, pow. rossieński, par. taurogowska, własność ks. Wasilczykowa; obok wieś t. n. Pożerupie, wś, pow. rossieński, par. kołtyniańska. Pożery, wś, pow. maryampolski, gm. Wejwery, par. Godlewo, odl. 38 w, od Maryampola, ma 33 dm. , 262 mk. , 753 mr. W 1827 r. było 9 dm. , 116 mk. Wchodziła w skład dóbr Freda. Pożerys, wś, pow. sejneński, gmina Lejpuny, odl. od Sejn 42 w. ma 4 dm. , 15 mk. Pożewgirnie, pow. szawelski, ob. Giryszki. Pożewiszki, zaśc. , pow. święciański, w 2 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra skarbowe Daugieliszki, o 6 w. od gminy, 4 dusze rewiz. Pożezdrys, dwa zaśc, pow. święciański, w 2 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra skarbowe Daugieliszki, o 2 w. od gminy, 2 duszo rewiz. Pożeża al. Białozierze Białzierje Worońcowskie, w dok. Biedino Oziero, wś, pow. czerkaski, na płd. zach. od Moszen, rozrzucona na wielkiej przestrzeni śród błot, obecnie prawie zupełnie osuszonych wskutek przeprowadzonych prac kanalizacyjnych, ma 3828 mk. pł. ob. Cerkiew p. w. Pokrowy N. M. P. , wzniesiona w 1803 r. na miejsce dawniejszej z 1721 r. , uposażona jest 89 dzies. ziemi. Podług wizyty z 1740 r. par. składało 80 sadyb w Białozierzu i 30 w Bajbuzach. Parochem był Nikita Jarmuleńko, przedstawiany przez ks. Radziwiłłów, ówczesnych właścicieli klucza moszczeńskiego, i zatwierdzony przez metropolitę unickiego w 1739 r. Jeszcze w początku bieżącego stulecia w południowej stronie wsi było jezioro, mające przeszło wiorstę długości i tyleż szerokości. Pośrodku tego jeziora, dziś błota, po większej części wyschłego, znajduje się ostrów, zarosły lasem, na którym są ślady dawnego horodyszcza. W pobliżu sioła znajduje się 10 mogił stojących rzędem. W nich znajdowano kości ludzkie i zwierząt. Należy do klucza moszczeńskiego ks. Woroncowych. o P. znajdują sie wzmianki w dokumentach ogłoszonych w Arch. J. Z. R, cz. I, t. 3 548, 550, 552, 554, 582, 624, 628, 631. J. Krz. dzieńskiej, w 2 okr. 27 w. od Brześcia. od Brześcia. w Pożeżyn 1. folw. , pow. miński, od 1834 r. własność Krajewskich, ma przeszło 7 3 4 włók. 2. P. , sioło i folw. , pow. brzeski gub. gropol. gm. Wielkoryto, o 3. P. , sioło, tamże, o 30 Pożóg, wś i folw. ski puławski, gm. Końskowola. Leży pow. nowoaleksandryj NowoAleksandrya, par. niedaleko Klementowic, st. dr. żel. nadwiślańskiej. Część obszaru folwarcznego, mająca 396 mr. , należy do instytutu agronomioznoleśnego w Puławach, W XV w. P. , w par. Końskowola, była własnością Marcina Konińskiego h. Rawa Były tu łany kmiece, fol. rycerski, z których dziesięcinę wartości 12 grzywien płacono do Koń skowoli Długosz, L. B. , II, 571. Według reg. pob. pow. lubelskiego z r. 1531 wsio Pożog, Witowicze, Chrzochów i Siedlcze, w par, Koń skowola, miały 17 łan, , 1 młyn Pawiński, Małop. , 359. Br. Ch. Pożog, w narzeczu ludowem Pażoh, wś i folw. nad Stochodem, pow. piński, w 2 okr. pol. lubieszewskim, gm. KucheckaWola. Wś ma 13 osad; cerkiew pounicka p. w. św. Michała, fundacyi dawnej i możnej w Pińszczyźnie rodziny Czarneckich, ma z dawnych zsapisów 3 włóki ziemi i łąk; około 500 parafian; filia w Buczynie p. w. św. Paraskiewii, z zapisem 3ch włók ziemi. Dobra, własność Czarnockich, mają 719 dzies. Miejscowość bardzo nizinna, łąk wielka obfitość, rybołówstwo znaczne. Lud więcej flisaczy i rybacki niż rolniczy. Pożogi, mylnie Pozygi, w XV w. Pożogi major i minor, wś i folw. , pow. stopnicki, gm. i par. Gnojno, Wś ma 19 os. , 131 mr. ; folw. , należący do dóbr Gnojno, ma 432 mr. W 1827 r. było 12 dm. , 116 mk W XV w. wsie Pożogi major i P. minor w par. Gnojno, były własnością Andrzeja z Oleśnicy h. Dę bno, miały łany kmiece, karczmy, zagr. , z któ rych dziesięcinę płacono pleban, w Gnojnie Długosz, Lib. Ben. , II, 445, 446. Według reg. pob. pow. wiślickiego z r. 1579 wś Po żogi, w par. Gnojno w 1510 r. pow. szydłowski, dzierżawiona przez Kacpra Piątkowskie go, miała 3 osad. , 3 4 łana Pawiński, Małop. 227. Br. Ch. Pożogi, wś, pow. klimowieki, gm. Szymiacze, ma 35 dm. i 218 mk. Pożoha, Pożoga, mała rzeczka w pow. mozyrskim pr. dop. Uborcia, w obrębie gminy Bujniewicze; długość biegu w kierunku płn. zach. przez lesiste moczary około 1 mili. Pożolpie, wś, pow, rossieński, par. girdyska. Pożordzie, Pożardze, zaść. pow. dzisieński w 2 okr. pol. , gm. Jody, okr. wiejski i dobra Łopacińakich Rafałowo, o 3 w. od gminy a 74 w. od Jod ma 1 dm. , 28 mk, 10 dusz rewiz. . Pożoryta, Pozoritta niem. Poschoritta, wś, pow. i obw. sąd. kimpoluński, nad rz. Mołdawą, przy gościńcu z Kimpolungu do Dorny Watry. Graniczy od wsch, z Kimpolungiem i Sadową, od płn. ze Sadową, od płn. zach. z Fundulem mołdawskim, od zach. z Waleputną a od płd. z Dorną Watrą. Północny obszar przepływa Mołdawa od zach. na wsch. Obszar na płn. od Mołdawy położony przedstawia obszerne połoniny, spadające z płd. zach. pochyłości Mińczoła, wznoszącego nię na płn. wsch od granicy do 1286 mt. Obszar na płd. od Mołdawy położony, przeważnie lesisty i górzysty, W sa Pożog Pożyżma Prabichy Prabuty mym środku wznosi się góra stożkowa Aluna 1667 mt, od której jakby w promieniach rozchodzą się działy górskie, i tak ku płn. zach. dział Tinie 1280 mt. , ku płd. zach. dział ze szczytem Sapih 1428 mt. , od którego na płn. zach. wzbił się szczyt Strinsul 1377 mt. , a ku płd. wsch. dział Kaldu ze szczytem Dżumaleu 1859 mt. . Przez liczne doliny i jary, między tymi działami, toczą swe wody liczne potoki i rzeki. Między niemi najważniejszą jest Putna, która powstawszy na obszarze Waleputny, podąża ciasnym wąwozem, wśród lasów szpilkowych, w kierunku płn. wschod, przez obszar Pożoryty do Mołdawy, zabierając liczne strugi, jak pot. Tinis i Chersti. od płd. wschod. obszaru Kimpolunga wpływa na obszar Pożoryty strumień Izwor, uchodzący do Mołdawy. Wreszcie dalej na płn. wach. pot. Praska. W dolinach pot. Putny i Izworu, na dolnych ich biegach i nad pot. Praska, rozsiadły się zabudowania wiejskie Pożoryty. Na lew. brzegu pot. Praski, między nim od wsch. a Izworem od zach. , wzbiły się pięknemi kształtami wierzchołki Adam 1047 mt. i Ewa 1009 mt. Poszczególne części wsi są Hirnu, PareuIzwor, PareuKailor, Piczety i RunkuPerzu. Obszar gm. w r. 1869 wynosił 10, 480 ha 67 arów 14 mt kwadr. W 1880 r. było na obsz. wiejskim 388 dm. , na dwors. 111 dm. W r. 1869 było 1392 mk. w gm. , 471 na obszarze dwors. W r. 1880 na obsz. gm. 1353 mk. a dwors. 493 mk. , w ogółe było 1846 mk. Między nimi 301 kat. , 1218 gr. or. , 92 żyd. , 225 innych wyznań. Co do narodow, było w r. 1880 621 Niem. , 11 Rusinów, 1214 Rumunów. Jest tutaj cerkiew gr. orm. p. w. św. Mikołaja, zbudowana z drzewa w latach od 1801 do 1806, za staraniem Gabryela Bedrulego, Longina Salahoru i gminy. Szkoła ludowa jednoklasowa. Własność funduszu religijnego gr. orm. St pocz, w miejscu. Rz. kat. należą do par. łac. w Luisental. Jest tu siedziba o. k. zarządu leśnego. Kopalnie żelaza, miedzi i siarki. Br. G. Pożujewka, sioło, pow. homelski, gm. Wylewo, ma 106 dm. i 250 mk. Pożuwińcie, zaśc. nad potokiem, pow. święciański, w 2 okr. pot, gm. Kukuciszki, okr. wiejski Puczkarzyszki, o 10 w. od gminy a 51 w. od Swięcian, 1 dm. , U rak. kat w 1864 r. 7 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Inturki. Pożwelsie, wś nad rz. Zwelsą, pow. telszewski, okr. pol. sałancki, o 56 w. od Telsz, 22 dm. , 214 mk. , młyn wodny 1859. Pożwernie 1. fol. nad jez. Żwernis, pow. wileński, w 3 okr. pot, o 46 w. od Wilna, 4 dm. , 40 mk. 2 prawosł. , 28 katol, 10 żyd. . 2. ., lot szl. nad jez. Zwerins, pow. wileński, w 3 okr. pol. , o 54 w. od Wilna, 1 dm. , 12 mk. katol. Pożworkule, wś, pow. rossieński, par. kielmeńska. PożycharOstrow, obręb leśny wśród niedostępnych błot, pow. rzeczycki, w obrębie gm. karpowickiej, o parę wiorst na południe od jeziora Stojaczeje. W ostatnich czasach w tej okolicy przeprowadzono roboty kanalizacyjne, w skutek czego niezmierne bagna porosły bujną trawą. A. Jel. Pożyrdzie, wś, pow. rossieński, par. lidowiańska. Pożyrnice al. Na Pożyrnicy, grupa domów w Uciszkowie, pow. złoczowski. Pożyżma 1. ws i dobra nad Żyżmą, pow. lidzki, w 1 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Żyrmuny, o 14 w. od gminy, 9 dusz rewiz. ; własność Żelazowskich. 2. ., okolica szl. nad Źyżmą, tamże, okr. wiejski Horodenka, o 13 w. od gminy a 26 w, od Lidy, 12 dm. , 164 mk. w 1864 r. 35 dusz rewiz. jednodworców Prabichy, jezioro w pow. reszelskim, ob. Jeziorany III, 575. Prabuty, wś, pow. ostrowski, gm. i par Długosiodło. W 1827 r. 7 dm. , 52 mk. Prabuty, niem. Riesenburg, dok. Resem, Resenburg, 1376 Resinburg, około 1454 Prabuth, miasto w Pomezanii, pow. suski, 20 klm. na wsch. od Kwidzyna, nad rz. Liwną Liebe, niedaleko jez. Dzierzgoń, przy trakcie z Kwidzyna do Susza. W miejscu jest stacya kolei malborskomławskiej, urząd poczt, sąd okręgowy, cukrownia, która r. 1886 przerobiła 355, 660 cent. buraków, wodociąg założony między 1726 37 r. przez Fryderyka Wilhelma I, dostarczający miastu świeżej wody, dwa starożytne kościoły ewangielickie, jeden wielki grosse Stadtkirche i drugi mały czyli bernardyński Bernhardiner albo kleine Kirche, zwany dawniej kościołem pod zamkiem Kirche unter dem Schlosse. W tym ostatnim jeszcze r. 1789 odprawiało się polskie nabożeństwo. Kościół ten przez biskupa Jana IV 1480 1501 podarowany był karmelitom w Gdańsku. Spalił się 1727 r. , ale zaraz został odbudowany. Murowany kościół kat. po za miastem, p. w. św. Wojciecha, powstał dopiero przed kilkunastu laty. Tutejsza parafia kat. , należąca do dekanatu sztumskiego, liczyła 1884 r. 720 komunik. W 1885 r. było w P. 364 dm. i 4302 mk. W 1858 r. 3500 mk. ; 1880 r. 3718 mk. Ludność przeważnie ewangielickiego wyznania trudni się rolnictwem i drobnym handlem. Tutejsze ewang. realne progimnazyum szkoła Webera zostało 1870 r. założone; liczy 5 klas, 103 uczniów i 9 nauczycieli. Oprócz tego jest tu wyższy prywatny 4klas. zakład dla dziewcząt; szkoła Pożujewka Pożujewka Pożuwińcie Pożwelsie Pożwernie Pożworkule Pożychar Pożyrdzie Pożyrnice miejska z 6 klasami, 6 nauczycielami i 368 uczniami, także druga dla uboższych, licząca 130 uczniów i prywatna szkoła kat. z 1 klasą. Niemiecka nazwa Rieseoburg pochodzi od starego terytoryum pruskiego Resin, Resen i Risen. P. są schludnem miasteczkiem. Ciasno zabudowane, leżą na pagórku, który z dwóch stron otaczają jeziora, z zachodniej Zamkowe SchlossSee, 1330 Lewencz zwane a z wschodniej Młyńskie Muehlen See, dziś już nieomal całkiem osuszono. Niedaleko za miastom na północ ciągnie się jez, Dzierzgoń. W objaśnieniach archeol. Prus zachodnich podaje Ossowski, że znaleziono tu młot starożytny z gnejsu str. 100. P. były dawniej rezydencyą bisk. pomezańskich, którzy je sami nazywają Castrum nostrae habitationis a. 1371. Zamek zbudował biskup Albert według Dusburga Ser. rer. Pruss. , I, 204 r. 1276, według bezimiennego kanonika sambijskiego r. 1277 Ser. rer. Pruss. , I, 280. Przy zamku powstała równocześnie osada, której biskup Rudolf r. 1330 nadał prawo miasta. Włók było 83, do kościoła należało 6. W oznaczeniu granic wymieniona jest także biskupia winnica. Oprócz tego zapisał biskup miastu jeszcze 7 włók, stanowiących dziś folwark Piątki; sądownictwo zaś zastrzegł sobie samemu ob. Voigt Cod. dipl. Pruss. , II, 131 i Cramer, Gesch. Pomesaniens, str. 75. W drugiej połowie XIV w. napotykamy tu kilkakrotnie litewskich książąt jako gości; tak r. 1379 Świdrygiełłę, r. zaś 1381 Waydotę ob. Ser. rer. Pruss. , III, 111 i 115. W czasie wojny r. 1410 i 1414 zajęli Polacy miasto, które r. 1414 wraz z zamkiem zgorzało ob. Ser. rer. Pruss. , III, 345, nie zaś jak powiada Długosz r. 1422. W 13letniej wojnie r. 1454 stanął i biskup pomezański z początku po stronie związku, ale po klęsce pod Chojnicami musiały się P. poddać zakonowi, który odtąd silną tu utrzymywał załogę. Gdy r. 1520 znów wojna wybuchła, spalili Polacy przedmieście i zmusili bisk. Joba, poplecznika Albrechta, do zawarcia pokoju. Tymczasem zaczęła się i tu szerzyć reformacya i już około r. 1524 ordynował Erhard v. Queiss Wawrzyńca Morgenstern, którego tu sam Luter przysłał ze Słupska w Pomeranii, na predykanta. Według topografii Goldbecka z r. 1789 odprawiali tu luteranie polskie nabożeństwo i posiadali także polską szkołę miejską ob. Kętrz. , O ludn. pols, , str. 210. Po pokoju krakowskim 1525 zostały P. punktem śródkowym nowego starostwa Hauptamt Riesenburg, w którem leżały miasta. , Biskupiec i Kisielice; parafii zaś luterskich 13 Biskupiec, Piotrowice, ., Gdakowo, Stanko, Riesenkirch, Lisnowo, Trumieje, Trumiejki, Pławty, Rodowo i Nowa Wioska ob. Hist. Comp. Geogr. v. Toeppen, str. 281. O utrzymanie zamku tutejszego, stojącego na płn. zachodniej stronie miasta, starano się już dla togo, że leżał nad głównym traktem między Berlinom a Królewcem i dla tego nieraz dostojnych w sobie mieścił gości. W 1556 r. przebywał tu ks. pruski Albrecht i ks. meklemburski Jan Albrecht na zebranym wtedy synodzie, roku 1629 zaś elektor brandenburski Jerzy Wilhelm, r. 1635 tegoż posłowie przeznaczeni do pertraktacyi ze Szwedami. Poeta Eobanus Hessus, który od r. 150913 zajmował wybitne stanowisko na dworze bisk. Joba, wysławia zamek tutejszy jako odznaczający się wieżami i basztami. Niedaleko zamku, tuż nad Liwną, stała dawniej wieża zwana gdańską. R. 1688 zniszczył ogień wielką część miasta i zamku, który odtąd coraz bardziej podupadał. Za zezwoleniem władzy zaczęli mieszkańcy z kościoła zamkowego i wieży gdańskiej używać materyału do swych domów. R. 1787 d. 11 paźdz. wielki pożar spustoszył czwartą część miasta i zamek, w którym się mieściło mieszkanie prezesa regencyjnego, urząd domen królewskich, magazyn wełny należący do tutejszego cechu sukienników i królewski magazyn zbożowy dla włościan. Dziś pozostały już tylko grozy i szczątki murów, tylko sklepy jeszcze całkowicie się zachowały. Widoki dawniejszego zamku podają Hennonberger Erklaerung der Landtafel z r. 1595 i Hartknoch Altes und neus Preussen z r. 1684. Prócz kościoła zamkowego była jeszcze kaplica zamkowa capella minor castri nostri 1421; dalej refektarz większy refectorium i mniejszy cenaculum, a w zachodniej stronie studnia Schlossbrunnen. Znajdują się też jeszcze dziś dobrze zachowane ganki podziemne ob. Zeitsch. d. Westpreuss. Gesch. Ver. , 1882, zeszyt VII, str. 49 55. Kś. Fr. Prace 1. Duże, wś i fol. i 2. P. Małe, wś i fol. , pow. grójecki, gm. Komorniki, par. Tarczyn, odl. 10 w. od Grójca. P. Duże mają 223 mk. , młyn wodny zwany Korczyk. W 1827 r. było 20 dm. , 195 mk. P. Małe mają 165 mk. Fol. P. Duże rozl w 1884 r. 1167 mr. gr. or. i ogr. mr. 659, łąk mr. 72, past. mr. 99, lasu mr 307, nieuż. mr. 30; bud. mur. 4, z drzewa 8; płodozmian 6polowy, las nieurządzony. Wś P. Duże 08. 34, z gr. mr. 344. Fol. P. Małe rozl. w 1873 r. 1025 mr. gr. or. i ogr. mr. 699, łąk mr. 61, past. mr. 42, lasu mr. 194, nieuż mr. 29; bud. mur. 2, z drzewa 13; las nieurządzony; młyn wodny. Wś P. Małe os. 24, z gr. mr. 28. 3. ., fol. , pow. ma kowski, gm. i par. Płoniawy. Br. Ch. Prachenau, wś, pow. zgorzelicki. Do 1815 r. należała do saskich Łużyc. W 1841 r. 333 mk. 1 kat. . Prachersdorf, ob. Ballupoehnen. Prace Prachersdorf Prachenau Prace Praciszki Prachnówki Prachnówki Pracutycze Pracy Pracyplony Pracz Praczaki Pracze Praczka Praczkarnia Praczuny Praddau Pradła Prachnówki, niwy w płd. stronie Woli Wysockiej, pow. żółkiewski. Praciszki, dwór, pow. rossieński, par. betygolska, własność Montwiłłowej. Praciuny, wś włośc. nad rz. Dzisną, pow. swięciański, w 2 okr. pol. , gm. Daugieliszki, okr. wiejski Ożany, o 7 w. od gminy a 31 w. od Święcian, ma 9 dm. , 95 mk. kat. w l864. 21 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Seniszki. Pracka Wólka, wś i fol. , pow. grójecki, gm. i par. Jazgarzew, ma 91 mk. , 244 mr. dwor. , 25 mr, włośc. Fol. wchodził w skład dóbr Głosków. Prackowszczyzna 1. wś, pow. oszmiański, w 1 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Polany, o 2 w. od gminy, 9 dusz rewiz. ; należy do dóbr Starosiele, Skryplewskich. 2. ., wś i dobra, tamże, okr. wiejski Berwenciszki, o 5 w. od gminy, 18 dusz rewiz. , własność Moczydłowskich. Do dóbr należą wsie P. , Ciechany, Szarki i Czarny Ług. Pracopól 1. fol. , pow. wyłkowyski, gm. Zielonka, par. Wyłkowyszki, odl. od Wyłkowyszek 8 w. , ma 2 dm. , 40 mk. , 448 mr. Wchodził w skład dóbr Dydwiże. 2. ., os. , pow. wyłkowyski, gm. Zielonka, par. Olwita, odl. od Wyłkowyszek. 7 w. , 2 dm. , 45 mk. W 1827 r. było 3 dm, 36 mk. Pracopol, wś, pow. lucyński, w 2 okr. pol. do spraw włośc, gra. Pyłda, w 1863 r. 15 dusz rewiz. Pracówka, grupa domów w Źohatynie, pow. dobromilski. Praćpol, wś włośc. , pow. dzisieński, w 4 okr. pol. , gm. Jazno, okr. wiejski Pawłowicze, 3 dusze rewiz. Pracuty 1. wś nad rz. Rudnią, pow. święciański, w 4 okr. pol. , gm. Dubotówka, okr. wiejski Daniszewo, o 10 w. od gminy a 79 w. od Swięcian, 10 dm, 95 mk. kat. w 1864 r. 31 dusz rewiz. ; należy do dóbr Daniszewo Czarnowskich. 2. ., wś, pow. święciański, w 4 okr. pol. , o 60 w. od Święcian, 11 dm, , 68 mk. , kat. 3. ., fol. szl, , pow. święciański, w 4 okr. pol. , o 60 w. od Święcian, 1 dm. , 3 mk. katol. J. Krz. Pracutycze, wś, pow, wotkowyski, w 3 okr. pol. , gm. Bojary, o 35 w. od Wołkowyska. Pracy, niem. Protsch, wś, pow. mielicki, par. Mielice odl. 1 milę. W 1842 r. 37 dm. , zamek, fol. , 335 mk. 22 kat. , dwa młyny wodne, smolarnia, cegielnia, gorzelnia. Pracyplony, fol. , pow. miński, od 1857 r. własnośc Gałeckich, ma około 15 1 2 włók. Pracz, niem. Wiesenau, fol. , pow. wyrzyski, o 3 klm. na połud. od Wyrzyska, w którem jest parafia, poczta i st. dr. żeL w Osieku Netzthal, 8 dm, 128 mk. 75 kat. , 53 prot. . Należy do królewskiej domeny Wyrzysko. Praczaki, grupy chat w obr. gm. Rzyki, pow. wadowicki, nad górnym biegiem rzeki Wieprzówki, na póło. stoku Łamanej Skały 934 mt. . W pobliżu leżą zabudowania wiejskie Sordelówka, Hatale i Moskówka. Br. G. Pracze al Praczów, także w dok. Pratcze, Pratce, wś dziś nieistniejąca, która w XIV i XV w. leżała tuż koło Krakowa, na wschód od miasta, między Dąbiem a Piaskami, przedmieściem Wesołą i Grzegorzkami. W dokumencie wystawionym przez klasztor mogilski 27 stycznia 1389. , sprzedającym mieszczanom krakowskim wieś Dąbie in dorso agrorum hereditatis de Praczów Kodeks m. Krakowa, str. 84, w dyplomie Spytka Tarnowa z 4 paźdz. 1389 r. oznaczającym granice wsi Dąbie, gdzie jako świadkowie występują mieszkańcy wsi Lęgu lang et pracze ibid. , str. 90 i w układzie klasztoru mogilskiego z mieszczanami krakowskimi z 1 maja 1428 ibid. , 184 i 186 des dorffis Pratcze. Wydawca Kodeksu miasta Krakowa przypuszcza, że może to być pierwotną nazwą Płaszowa, któryby w takim razie leżał wówczas po lewym brzegu Wisły, prawdopodobniej jednak jest to nazwa wsi królewskiej zniszczonej wylewami i nieodbudowanej, nazwanej od powinności, podobnie jak Rybaki, Piekary i t. d. Mac. Praczka 1. w XVI w. Praczkie, fol. , pow. włoszczowski, gm. i par. Kluczewsko, odl. 9 w. od Włoszczowy. W 1886 r. fol. ten od dóbr Kluczewsko oddzielony, rozl. mr. 346 gr. or. i ogr. mr. 242, łąk mr. 9, past mr. 2, lasu mr. 86, nieuż. mr. 7; bud. z drzewa 8; płodozmian 11polowy, las nieurządzony. Fol. ten już wspominany w akcie rozgraniczenia wsi Ciemiętniki Czyenyathnyky w 1562 r. pod nazwą Praczkie Lib. Ben. Łask. , I, 550. 2. ., os. leś. , pow. lipnowski, gm, i par. Nowogród, odl. o 20 w. od Lipna, ma 1 dm. , 11 mk. , 15 mr. Br. Ch. Praczka, część Gabonia Polskiego, pow. nowosądecki. W 1869 r. było 13 dm. , 126 mk. Ob. Gaboń. Br. G. Praczkarnia, karczma na obszarze Bakończyc, pow. przemyski. Praczuny, ws, pow. rossieński, par. betygolska. Praddau niem. , majątek, pow. królowiecki, 2 klm. od st. poczt. i tel. Waldau. Obszar 178 ha. Pradła Prądła al. Korytnica Łabęcki, Górn. , I, 432, rzeczka w pow. olkuskim, ma początek pod Samoszycami, na płn. wsch. Kromołowa, płynie piaskami w kierunku wsch. północnym pod Pradłami i powyżej wsi Grabiec na granicy pow. włoszczowskiego wpada z praw. brzegu do Krztyni. Długa około 16 w. Niekiedy tak Krztynia jak i sama przyjmująca ją Żebrówka, noszą nazwę Pradły. Pracuty Praćpol Pracówka Pracopol Pracopól Prackowszczyzna Pracka Praciuny Pradna Pradła Pradzuchy Praedit Praelang Praenierhaus Praemnitz Praesidentenhoehe Praeslauken Pradło Prad Pradła, w XVI w. Kuźnica Prądelna, wś, fol. i dobra nad rzką Pradła, pow. olkuski, gm. Kroczyce, par. Irządze, odl. 28 w. od Ol kusza; leżą przy drodze bitej z Żarek do Szcze kocin, posiadają pokłady rudy żelaznej i wa pna, wielki piec wytapiający surowiec, fryszerkę wyrabiającą kute żelazo, młyn amery kański, tartak, st. poczt. odl. 21 w. od Żarek a 14 w. od Szczekocin. W 1827 r. było 47 dm. , 290 mk. Była to pierwotnie osada gór nicza koło kuźnicy posługującej się siłą wody. Według regest, pobor. z 1581 r. Kuźnica Prądelna, w par. Irządze, należy do ststy chęciń skiego Dębińskiego, mającego swe części w przyległych Siedliszowicach, Irządzach, Gołuchowicach. Kuźnica ma 2 koła i 5 towa rzyszy robotników. Wś nie istniała wte dy widocznie. Wielki piec istniał tu podobno już w XVIII w. W 1835 r. bank polski zbu dował swym kosztem wielki piec, który nastę pnie przeszedł w posiadanie właściciela dóbr. W 1884 r. fol. P. rozl. mr. 2858 gr. or. i ogr. mr. 368, łąk mr. 32, lasu mr. 2381, nieuż, mr 87; bud. mur. 28, z drzewa 25; płodozmian 11polowy, las urządzony. W skład dóbr wcho dziły dawniej wś P. os. 77, z gr. mr. 692; wś Gołuchowice os. 40, z gr. mr. 529; wś Siedliszowice os. 32, z gr. mr. 473. Folwarki na leżące do tych dóbr zostały w 1884 r. hypotocznie oddzielone. Br. Ch. Pradło, inaczej Pradlno, pole czy też plac miejski, wspomniany trzykrotnie w opisie Piotrkowa w Lib. Ben, Łask. II, 225 i 226 jako pradlo lub pradlno sutorum. Jest to zapewne plac nad rzeczką czy stawem, służący za pralnią. Pradna, strumień, długi 5 wiorst, w pow. będzińskim, poczyna się na zachód Żarek, płynie ku zach. lasami, poruszając kilka młynów i na południe Starej Kuźnicy wpada od praw. brzegu do Warty nazwa z mapy Reymanna Pradziad, gromada zabudowań w obrębie gm. Jeleśni, pow. żywiecki, na praw. brzegu Koszarawy, niedaleko granicy Mutnego. Pradzuchy, grupa domów w Wiszence Wielkiej, pow. gródecki. Praedit Stary, Średni i Nowy rządowe stadniny i zabudowania gospodarskie pod Horodnikiem Dolnym, w pow. radowieckim. Br. G. Praelang niem. , dobra ryc. w Pomeranii, pow. szczecinkowski, st. p. Knacksee. Praenierhaus niem. , ob. Przewóz, pow. szamotulski. Praemnitz, ob. Promnice, pow. poznański. Praesidentenhoehe niem. , góra pod Zaworami w kaszubskiej Szwajcaryi, w pow. kartuskim; otwiera się z niej piękny widok na jeziora Raduńskie, Kłodno, Rekowo i Białe. Praeslauken niem. , wś, pow. gołdapski, st. p. i tel. Szittkehmen. PraetzKadies, Matz al. Tumstallies, wś, pow. szyłokarczemski, st. p. Schakuhnen. PraetzRudies, Matz, ob. Kuppern. Praetzmen, ob. BartelPretzmen. Praegsden 1. Gross, wś, pow. morąski, blisko granicy pow. licbarskiego, niedaleko jez. Wusznik, 4 klm. na płd. wsch. od st. p. i tel. Dobregomiasta. 2. P. Klein, dobra ryc. z fol. Herzogswalde, tamże. Obszar 154 ha. Praetlack niem. , wś, pow. gierdawski, st. p. , tel. i kol. żel. Gierdawy. Praga 1. z przedmieściami Nowa Praga, Pelcowizna, Szmulowizna, Targówek, Grochów, obecnie dzielnica Warszawy, dawniej odrębno miasteczko, leży na prawym brzegu Wisły, naprzeciw Warszawy, na szeroko rozwiniętej dolinie nadrzecznej. Żelazny most systemu kratowego łączy P. z dzielnicami miejskiemi lewego brzegu, P. pod względem, administracyjnym wcielona w obręb Warszawy od 1791 r. , stanowi 12ty okrąg cyrkuł policyjny i 11ty okrąg sądowy sąd pokoju. Posiada kościół paraf. katolicki murowany, cerkiew parafialną, synagogę, gimnazyum, szpital ogólny, ochronę dla dzieci, kasę oszczędności groszową i czytelnię bezpłatną utrzymywane przez Warsz. To warz. Dobrocz. , oddział straży ogniowej miejskiej, dwa dworce dróg żelaznych petersburskiej i terespolskiej, trzeci zaś drogi nadwiślańskiej na przedmieściu Pelcowiznie, połączony z dworcem warszawskim lewego brzegu za pośrednictwem drugiego mo stu żelaznego kratowego, urząd pocztowy, trzy stacye telegr. na dworcach, park rozległy nad brzegiem Wisły, targowisko na konie i bydło targi co piątek, kilka mniejszych zakładów fabrycznych fabryka kamieni młyńskich, 24 ulic, 239 posesyi z zabudowaniami przeważnie murowanemi i do 20, 000 mk. w 1882 r. 16, 290 mk. . Komunikacya tramwajowa łączy dworce pragskie z Warszawą a linia kolei obwodowej utrzymuje związek tych dworców z warszawskimi warsz. wiedeńskiej i nadwiślańskiej drogi. Rozwój P. wiąże się ściśle z kolejami Warszawy. Zmienny bieg Wisły oddalił dzisiejszą P. od Warszawy, podczas gdy jeszcze w XVII w. koryto Wisły podchodziło pod nam wyniosły brzeg warszawski a od prawego brzegu ciągnęły się obszerne kępy, utworzone przez napierające na ten brzeg fale, których ciągła działalność usunęła dziś i te szczątki dawnej linii brzegowej. Gdy wyniosły brzeg warszawski nie przedstawiał, z wyjątkiem Solca i Ujazdowa, dogodnych warunków dla handlu wodnego i gospodarstwa wiejskiego, opartego na hodowli bydła i koni, to niski, płaski, obfity w lęgi, błota, pastwiska brzeg pragski, zachęcał do zakładania osad, które się długim ciągiem tu rozłożyły. Dość znaczne oddalenie wynioślej Pradziad Praetz Praetzmen Praegsden Praetlack Praga Praga szego, lesistego przeważnie obszaru od brzegów Wisły, było powodem, iż wody leśne i wody drobnych lecz licznych zbiorników i mokradeł wytworzyły rzeczkę, zwaną Skurczą, która okrążała Pragę, towarzysząc pasmu wzgórzy piaszczystych i spływała pod Tarchorainem. Por. plan dołączony do Opisu bitwy pod Warszawą w 1656 r. w Bibl. Warsz. z 1887 r. i opis sam pola walki na str. 228 do 232, zeszyt za luty i marzec. Obecnie, chociaż koryto Wisły odsunęło się od brzegu warszawskiego a nurt zwrócony ku prawemu brzegowi zniósł istniejące dawniej kępy i zarwał zapewne część wybrzeża, na lewym brzegu jednak wazki pas tylko nadbrzeżnej niziny oddziela koryto Wisły od wyniosłej krawędzi płaskowzgórza, na którym się rozłożyła Warszawa, podczas gdy na prawym brzegu podnoszenie się poziomu występuje bardzo nieznacznie i nie przedstawia widocznych krawędzi. W dwuwiorstowej dopiero odległości pojawia się pas piaszczystych wzgórków, zwanych Łysemi górami, ciągnący się równolegle z Wisłą, jakby wał naturalny, po prawej stronie nasypu linii drogi żel. nadwiślańskiej. Rozległa piaszczysta równina prawego brzegu, podlegająca zalewom Wisły, z ubogą glebą, nie przedstawiała przyjaznych dla rolników warunków. Puszcze, pokrywające cały obszar między Bugiem, Liwem, Wilgą i Wisłą, dochodziły aż do tej ostatniej i przechodziły na lewy brzegi sięgając do Pilicy. Puszcze te miały, nielicznych wprawdzie, mieszkańców żyjących z przemysłu leśnego. Brzegi rzek ściągały ludność, tu bowiem najłatwiej było zbywać produkty przemysłu pierwotnego i nabywać w zamian potrzebne przedmioty. Takiem targowiskiem nadrzecznem był niewątpliwie warszawski Solec przedmieście Warszawy a pierwotnie odrębna wieś, takiem również Modlin przy ujściu Narwi. Znajdywane w okolicach Pragi a głównie na owych Łysych górach narzędzia krzemienne i cmentarzyska w Grochowie i Targówku świadczą, iż zaludnienie sięga tu epoki przedhistorycznej. Kolonizacya oparta na przemyśle rolniczym hodowli bydła bierze tu początek w niezbyt odległej epoce XVI wiek zapewne i rozwija się najżywiej w obecnem dopiero stuleciu. Obszar otaczający Pragę miał głównie dwóch właścicieli książąt mazowieckich i biskupów płockich. Choć właściciele ci we własnym interesie starali się zaludniać puszcze, jednak uboga gleba i brak zbytu na produkty rolne a przytem brak ludzi utrudniał kolonizacya. Sam brzeg Wisły jedynie przedstawiający w swych łęgach i kępach dogodne pastwiska dla bydła a przytem dogodne warunki zbytu, pociągał osadników, którzy mając po drugiej stronie rozwijającą się dość szybko od XV w. Warszawę, zaludnili brzeg przeciwległy por. nadanie brzegu Wisły we wsi Drwały i Zerzenia 1303 r. klasztorowi płockiemu, Kod. Mazow. , 36. Powstają tu drobnych rozmiarów wioski Golendzinów, Praga, Skaryszew, Kamionka i dalej nieco od brzegu położone Brudno, Grodzisk, Białołęka, Targówek, Grochów. Początek tych osad i ich nazwy sięgają zapewne odległej przeszłości, lecz ich zaludnienie i przekształcenie z leśnych na rolniczoprzemysłowe zaczyna się nie wcześniej zapewne jak w XVI w. Nazwa Praga oznacza osadę na wypalonym lesie założoną od słowa prażyć, ztąd nazwa Prażucha. Z dokumentu którym biskup płocki Klemens poświadcza w 1347 r. zwrot wsi Kamono prope Wislam nec non Thargowe prope Kamono sitam, należących od niepamiętnych czasów do bisk. płockich a przywłaszczonych przez Trojdena, ks. mazowieckiego, widzimy Kod. Mazow. , 58, 59, iż posiadłości te obejmowały całe prawie terytoryum dzisiejszej P. i jej przedmieść. Kamion później Kamionka, Targowe Targówek, obok których powstają później zapewne Grochów i Skaryszew, należą do biskupów płockich. Grodzisk był wsią książęcą, w której Bona podobno fundowała kościół parafialny a Zygmunt III nadał połowę wsi bernardynom warszawskim; Brudno, także wieś książęca, od XV wieku stanowi własność szpitala pp. marcinkanek w Warszawie; Białołęka ma dworzec książęcy. Brzeg Wisły musiał być wcześnie już rozdarowany przez książąt. W XVI w. Warszyccy posiadają wieś Goleńdżinów gdzie obecnie fort Sliwickiego, naprzeciw cytadeli warszawskiej a przyległa wioska Praga wprost ulicy Mostowej w Warszawie należy do rodziny Praskich. W dalszym ciągu, tam gdzie się rozwinęła dzisiejsza F. , między Wisłą a dworcami kolei petersburskiej i terespolskiej, leżała wieś Skaryszew. Centrem dóbr biskupich była pierwotnie Kamionka, gdzie wznieśli oni zdawna już kościołek i ustanowili przy nim probendę, służącą za uposażenie dla kanonika pułtuskiego. Prebendarza zastępował zwykle wikary; kościół stał podobno w miejscu gdzie dziś cmentarz katolicki. Wzrost Warszawy stającej się miastem sejmowem i zbudowanie stałego mostu na Wiśle 1569 1573 przez Zygmunta Augusta podziałało na rozwój osad przeciwległego brzegu. Nowy most, zbudowany w przedłużeniu dzisiejszej ulicy Mostowej, prowadzącej do Nowej Wzrszawy, wywołał zabudowanie się i zaludnienie wioski Pragi, do której prowadził. Rzecz naturalna, iż właściciela ziemi zachęceni wysokiemi cenami sprzedają częściowo swą posiadłość. Jan Zamoyski w 1583 r. kupuje pewien obszar Wajnert, Star. Warsz. , I, 318, powołuje się na Metr. Kor. , 127, f. 235 i takowy odstępuje Marcinowi Białobrzeskiemu bisk. kamienieckiemu, w zamian za Szarogród na Podolu. Odtąd aż do 1794 r. biskupi kamienieccy mają tu swą rezydencyą. Przy końcu XVI i w pierwszej połowie XVII w. zarówno obszar Pragi jak i przyległego Golendzinowa przybierają charakter przedmieścia noszącego ogólną nazwę Pragi. Dziedzice Golendzinowa Warszyccy wznoszą około 1598 r. kościół murowany p w. św. Antoniego i osadzają przy nim bernardynów. Klasztor sam był pierwotnie drewniany, dopiero w 1653 r. stanął murowany budynek na 30 zakonników. Bernardyni wznieśli przy kościele w 1640 r. kaplicę loretańską na wzór domku w Lorecie z pomocą darów pieniężnych Władysława IV, Cecylii Renaty i braci królewskich. W trzydzieści pięć lat później, zapewne po uszkodzeniach z czasów wojny szwedzkiej, odnowił kaplicę ks. Węgierski, pleban z Nieporętu pod Warszawą. Kaplica ta była celem pobożnych pielgrzymek dla mieszczan warszawskich. W adwencie co sobota zbierały się tłumy pobożnych. Uczniowie szkół jezuickich i pijarskich urządzali uroczyste procesye z chorągwiami i światłem po zamarzniętej Wiśle. Rywalizacya obu kolegiów sprowadzała często bójki między dwoma wspólczesnemi procesyami. Rozporządzenie marszałka Bielińskiego położyło koniec skandalom przez wyznaczenie oddzielnych dni dla każdej szkoły. Szczegóły te podaje Kitowicz. W Lorecie tym podziwiano ołtarz cały lśniący od złota i licznych wotów; oglądano z całą wiarą garnuszki i miseczki, jakoby przez Matkę Boską używane. Adam Jarzembski w Opisie Warszawy z 1643 r. powiada o Pradze, że są tu wielkie ulice, słodownie, karczmy, browary, składy rozmaitych kupców, ogromny skład soli, mieszkanie żupnika, cegielnia, kościół bernardynów porządny, z gankami dla muzyki. On też opisuje kaplicę loretańską a następnie przyległy Skaryszew, który przedstawia jako miasteczko z nowym kościołem i obszernym rynkiem, mieszka tu burmistrz z rajcami, wójt i ławnicy. Bokami nad Wisłą ciągną się spichrze a przy nich szkuty. P. ze Skaryszewem stanowią drugą Warszawę. Żydom nie było wolno mieszkać. Biskupi płoccy rywalizowali zapewne ze swymi sąsiadami biskupami kamienieckimi w wyzyskiwaniu korzystnego położenia nadwiślańskich wiosek. W 1641 r. Skaryszew otrzymuje przywilej miejski i prawo magdeburskie, burmistrza i wójta, tudzież pewien obszar łąk i pastwisk. W tym czasie zapewne powstaje tu kościołek filialny, drewniany, p. w. św. Stanisława. W 1655 r. brat królewski ks. Ferdynand Karol, biskup płocki i wrocławski, wyjednywa u króla 3 jarmarki dla miasteczka. W 1691 r. Jędrzej Załuski, biskup płocki, oddzielił prebendę w Kamionce od kanonii pułtuskiej, stanowiąc stałego plebana a następnie, z powodu zrujnowania kościoła w Kamionce, przeniósł parafią do Skaryszewa. Od 1773 do 1793 r. proboszczem tutejszym jest zasłużony pisarz, publicysta i pedagog ks. Bohomolec. Kościół skaryszewski, zniszczony w 1794 r. , został ostatecznie rozebrany przy budowie fortyfikacyi nad Wisłą w 1807 r. Parafią przeniesiono do kościoła bernardynów. Przykład biskupów płockich pobudził Michała Działyńskiego, biskupa kamienieckiego, który w 1648 r. otrzymuje od Władysława IV przywilej miejski dla Pragi. W akcie tym król zaleca, ażeby wszelkie zwyczaje omnes modos et consuetudincs prawu magdeburskiemu przeciwne a przez mieszkańców P. dotąd używane, zostały zniesione, ustanawia magistrat, upoważnia do zakładania zgromadzeń kupieckich i rzemieślniczych, prowadzenia handlu. Nadaje miastu 4 jarmarki i targi tygodniowo co piątki na konie i bydło, we wtorki i soboty na inne przedmioty. Żydom zabrania przebywać, z wyjątkiem jarmarków, dysydentów nie dozwala przypuszczać do praw miejskich i nabywać nieruchomości lub gruntów. Nadany miastu herb przedstawia Matkę Boską a dokoła godła biskupie i herb Ogończyk. Przywilej miejski zamiast rozpocząć erę pomyślniejszego rozwoju, zamyka właściwie takową. Rozwinąwszy się pomyślnie jako osada targowa, przemysłowa, w której pobudowano też liczne gospody dla szlachty zjeżdżającej na sejmy do Warszawy, zaczyna P. wraz z krajem przechodzić szereg klęsk wojennych. Trzydniowa bitwa na przyległych do Pragi polach tocząca się 28 do 30 lipca 1656 r. , między wojskami polskiemi a Szwedami i Braodeburczykami, skończyła się powtórnem zajęciem Warszawy przez Szwedów i spaleniem Pragi, Skaryszewa i Kamionka. Rekwizycye wojskowe, rabunki i pożary, wreszcie morowe powietrze ubożąc Warszawę i kraj cały, dały się we znaki i pragskim przedmieściom Warszawy. Karol XII w 1702 r. obozuje na P. Na początku XVIII w. powstając tu klasztor bernardynek, założony przez Urszulę Iwanowską, bernardynkę klasztoru warszawskiego. Kościół i klasztor drewniany wykończono zostały około 1750 r. kosztem Zamoyskich i przy pomocy daru Augusta III. Zrujnowany w 1794 r. , trzymał się mimo to tak, iż w 1800 r. było jeszcze 14 zakonnic. W 1807 r. zakonnice przeniesiono do szpitala Dzieciątka Jezus w Warszawie a w 1809 r. rozebrano klasztor i kościół; ołtarze przeniesiono do kościoła we wsi Grodzisku. D. 5 paźdz. 1733 r. odbyła się na polach wsi Kamionka przyległych do Skaryszewa elekcya Augusta III, Praga po skończeniu której odśpiewano Te Deum w kościele bernardynów. W czasie modłów załamała się podłoga nad grobami kościelnemi. W 1770 r. otoczono P. i Skaryszew usypanymi okopami z powodu morowej zarazy. Według testamentu Bohomolca w skład par. Skaryszew wchodziły P. , Brudno, Ząbki, Grodzisko, Kawęczyn Gocław, Targówek, Kamień i Grochów. Nazwa Praga powoli wchodzi w użycie na oznaczenie całego ogółu osad leżących na prawym brzegu Wisły. Obok założonych dawniej miasteczek powstają nowe tak zwano jurydyki na obszarach nabytych przez Lubomirskich, Kazanowskich, Czartoryskich. W 1782 r. pożar niszczy drewnianą osadę. W 1791 r. komisya policyi podzieliła Pragę na dwa wydziały siódmy, po lewej ręce Brukowanej ulicy i ósmy po prawej stronie tej ulicy. W 1792 r. P. jurydyki bisk. kamienieckich i trzech wspomnianych rodzin ma 14 ulic, 254 posesyi, Skaryszew i Kamień 18 ulic, 206 posesyi dzisiejsza ulica Targowa i okoliczne, Golendzinów 4 ulice i 46 posesyi. Według szczegółowego wykazu podanego przez Al. Wajnerta, wszystkie posesye są drewniane, z wyjątkiem 6 kamienic i browarów. Korzon podaje Wewn. dzieje Polski za Stan. Augusta, I, 289 ludność P. w 1787 r. na 6700 głów. Choć w latach następnych wraz z wzrostem Warszawy w czasie wielkiego sejmu wzmagało się zapewne zaludnienie P. , to znowu po 1792 r. nastąpił odpływ niestałej, łatwymi zarobkami ściągniętej ludności. W 1794 r. nie było chyba więcej jak 7000 mk. Chwilowo jednak i to przed pamiętnym szturmem przybyła tu pewna liczba wieśniaków okolicznych, spędzonych do sypania wałów a w części i chroniących się przed nadciągającem wojskiem, tudzież mieszczan warszawskich, którzy jako ochotnicy pracowali w liczbie 3000 w październiku około połowy nad budową fortyfikacyi, a przed szturmem w nocy z 3 na 4 listopada stawili się ale w znacznie mniejszej ilości kilkuset do obrony szańców. Wobec sprzecznych ze sobą relacyi rossyjskich, pruskich i polskich trudno ściśle oznaczać ilość walczących. Korzon przyjmuje następne cyfry 13, 637 wojska, 3200 mieszczan warszawskich, 6700 mieszkańców Pragi i nieoznaczoną cyfrę napływowej ludności, ogółem do 24, 000. Z tej cyfry niewielka tylko część zdołała się przedrzeć do Warszawy, z którą komunikacyą przerwano przez zniszczenie mostu, reszta o ile nie dostała się do niewoli według raportu Suworowa 438 oficerów i do 16000 żołnierzy znalazła śmierć. Pomiędzy poległymi byli generałowie Jakub Jasiński, Paweł Grabowski i poseł z wielkiego sejmu Korsak. Drewniane zabudowania przedmieścia spłonęły do szczętu. Suworów przyjmuje deputacyą warszawską w namiocie, siedząc na pieńku. Dopiero 9 listopada odbudowano most na Wiśle. Zaledwie zaczęła się P. odbudowywać, gdy znowu w 1807 r. z polecenia władz wojskowych francuzkich ufortyfikowano ją i w tym celu rozebrano znaczną ilość domów spis domów tych podaje Gazeta Warsz. z 1807 r. Nr. 100, klasztor bernardynek i kościołek skaryszewski. W 1831 r. znowu na tych samych prawie polach, na jakich walczono w 1656 r. , stoczoną została w d. 25 lutego walka zwana zwykle Grochowską od głównego punktu rozległego pobojowiska. Do 1860 r. P. jest spokojnem, nieludnem przedmieściem, miejscem wycieczek letnich mieszczan warszawskich, podążających tu łodziami lub po drewnianym łyżwowym moście wprost ulicy Bednarskiej do pragskich ogródków na miód, piwo, kurczęta i t. p. Przeprowadzenie kolei warszawskopetersburskie z dworcem na Pradze 1860 r. , zbudowanie stałego żelaznego mostu na Wiśle otwarty 1864 r. , następnie kolei terespolskiej 1865 i nadwiślańskiśj 1876 r. , wywołało szybki wzrost ludności i współczesne zabudowanie główniej szych ulic murowanemi, piętrowemi kamienicami. Zaprowadzono oświetlenie gazowe wodociągi, założono na piaskach nadwiślańskich rozległy park, poprawiono bruki, sprostowano ulice, wreszcie przeprowadzono linie tramwajowe, otwarto gimnazyum a obecnie parafia katol. pragska zamierza wznieść nowy kościół. Parafia ta po zamknięciu kościołka w Skaryszewie przeniesioną została do kościoła bernard. Rząd pruski zabrał dochody probostwa i wyznaczył wzamian 300 tal. rocznie. Kościół i klasztor bernardynów rozebrano z powodu wznoszonych fortyfikacyi w 1811 r. Pozostała tylko kaplica loretańska. Przy rozbiorce oszacowano kościół skaryszewski na 100, 000 złp. a bernardyński na 329, 344 złp. Sumy te miał wypłacić skarb na budowę nowego kościoła. Do 1853 r. mała kapliczka loretańska służyła za kościół dla parafii pragskiej, która w 1854 r. ma 3210 dusz a w 1860 r. 6240 obejmuje Pragę i wyliczone wyżej przyległe wioski. Dopiero w 1853 r. rozszerzono kaplicę otaczając dokoła obszerniejszą budowlą z wieżą, ściany której utworzyły okalający kaplicę korytarz. Zaludnienie przyległych przedmieść doprowadziło cyfrę parafian do 28, 650 w 1884 r. . Budowa nowego kościoła ma się rozpocząć w 1888 r. Do dziejów P. odnoszą się następujące druki Relatia krótka o domeczku nazareńskim Najświętszej Panny dla pospolitego pożytku ludzi. .. którzy chcą nabożeństwo w domeczkach Jej. .. , mianowicie w Pradze przy Warszawie zażywać, wydana z klasztoru pragskiego Warszawa, 1642, ob. Enc. Orgelbr. , t. XXVI, Praga Praga 465; Gościniec albo krótkie opisanie Warszawy z okolicznościami jej dla kompanii dworskiej, przez Adama Jarzembskiego, muzyka J. K. M. i budowniczego ujazdowskiego Warszawa, 1643, streszczone prozą w Pamiętn. o dawnej Polsce Niemcewicza, t. III; O bitwie ze Szwedami w 1656 r. i jej opisach strategicznych niemieckich, współczesnych, pisał Konst. Górski w Bibl. Warszaw. 1887 r. styczeń marzec; opis szturmu z 1794 r. podają raporty Suworowa, zeznania Wawrzeckiego w komisyi petersb. , wydane w zbiorze prac Rossyj. Tow. historycz, Cztienia. .. z 1867 r. ; pamiętniki Kitowicza i Zajączka. W 1836 r. wydał J. Słowaczyński, Praga, rys historyczny Paryż. O zabytk. archeol. okolic P, ob. Wiad. archeol. , Warszawa, 1873 r. , str. 70. Dzieje kościołów P. , podał Pamiętnik religijnomoralny Warszawa, 1854, t. XXVI, 232. Historyą parafii P. , W. Sułkowski, , Gazeta Warszawska z 1884 r. , No 243 248. O kościołach P. pisał J. Bartoszewicz Kościoły Warszawskie, Warszawa, 1856 r. . Tyg. Illustr. z 1863 r. t. VIII, 282 i 1868 r. t I, 161. 2. P. Nowa, osada, przedmieście Warszawy, należy do gminy Brudno, w pow. warszawskim, a do par. katol. Praga, zajęło obszar po za walem miejskim w stronie północnowschodniej Pragi, dotyka od połud. wschodu dworca i stacyi dr. żel. warsz. pe tersburskiej, na północowschód graniczy z częścią wzgórzy piasczystych Łysych gór, na których w ostatnich czasach także wiele domów pobudowano. Na północ dotyka gruntów zajętych pod esplanadę cytadeli Warszawskiej a raczej fortu Śliwickiego, na płd. zachód zaś dotyka przedmieścia Pragi. Przedmieście to powstało na obszarze dóbr Targówek, mianowicie jednej z kolonii, utworzonych około 1844 r. , przez ówczesnego właściciela tych dóbr Józefa Noskowskiego. Kolonia ta oznaczona 12, obejmowała 12 mr. i 20 prętów i nabytą została około r. 1861 przez Ksawerego Konopackiego, który korzystając z sąsiedztwa ze świeżo wzniesionym dworcem kolei warsz. petersb. na gruntach tejże wsi Targówka, wytknął na swej kolonii ulice i rozdzielił ją na place, na których liczni nabywcy pobudowali w krótkim czasie domy po większej części drewniane. Początkowo płacono za place około 20 kop. za łok. kwadr. , z czasem jednakże ceny się podniosły tak, że około 1880 r. sprzedawano łokieć po 2 ruble i wyżej, zwłaszcza gdy Towarzystwo Warszawskiej fabryki stali zakupiwszy od właściciela dóbr Targówek obszar, obejmujący 31 mr. 18 pręt. , zbudowało tam wielką fabrykę stali, przerabiającą żelazo surowe w aparatach Beasemera i zatrudniającą znaczną liczbę robotników. Obecnie N. P. liczy 263 dm. a na obszarze zajętym przez fabrykę stali 17 dm Ludność stała wynosi 4211 dusz, lecz ogólna ludność jest znacznie większą, z powodu iż mieszka tu znaczna liczba robotników przybywających z okolic i zapisanych do ksiąg niestałej ludności. Najważniejsza dźwignia korzystnego rozwoju osady, fabryka stali, jest obecnie stopniowo zwijana, z powodu przenoszenia takowej w głąb cesarstwa. Produkcya tej fabryki ulegała w ogólnej cyfrze nagłym przeskokom. Gdy w 1879 r. wartość wyrobu wynosiła 1, 069, 753 rs. a ilość robotn. 896 330 cudzoziem. , to w 1880 r. wyprodukowano za 5, 076, 785 rs. przy udziale 1037 robotn. 114 cudzoziem. . Zagranicznego surowca użyto za 1, 472, 479 rs. , krajowego za 268, 000 rs. , zarobek robotników wynosił 420, 000 rs. Wartość machin i budowli fabrycznych wynosiła w 1879 r. 1, 062, 460 rs. Drugi zakład wyrobu stali w pobliskiej wsi Brudno zajmował w 1880 r. 100 robot. 55 cudzoz. i wyrobił za 49, 800 rs. Na Nowej P. mieści się urząd wójta gminy Brudno, apteka i liczne sklepy obok drewnianych, pobudowano dość domów murowanych. Od murowanych, piętrowych i dwupiętrowych domów dziwnie odbijają szerokie, proste lecz nie brukowane i nie oświetlone ulice, piaszczysto lub błotniste na przemiany. Zamierzone wcielenie przedmieścia w obręb Warszawy zostało powstrzymanem z powodu znacznych wydatków, jakichby wymagało uporządkowanie i utrzymywanie osady, która ponosi obecnie niewielki tylko ciężar opłat gminnych. Szczegóły tyczące innych przedmieść P. podano pod właściwemi nazwiskami tych osad ob. Grochów, Pelcowizna. Ogólna ludność P. wraz z przedmieściami wynosi w przybliżeniu 40 do 50, 000. Sama ludność katolicka parafii pragskiej wynosiła w 1884 r. 28, 000 a do tego trzeba zaliczyć prócz dość znacznej ludności niestałej, jeszcze znaczny procent żydów i należących do innych wyznań chrześciańskich. 3. P. , os. młyn. nad rz. Mrożycą, pow. brzeziński, gm. MrogaDolna, par, Kołacinek, 1 dm. , 28 mk. , 24 mr. ziemi dwor. 4. P. , kol. i os. nad rz. Ner, pow. łęczycki, gm. i par. Poddębice, odl. od Łęczycy 26 w. ; kol. ma 31 dm. , 234 mk. ; os. ma 1 dm. , 7 mk. 5, P. , wś włośc. , pow. kozienicki, gm. i par. Zwoleń, odl. od Kozienic 27 w. ma 12 dm. , 116 mk. , 198 mr. włośc. ; garbarnia i olejarnia. 6. P. fol. , pow. iłżecki, gm. i par. Sienno, odl. od Iłży 19 w. a 2 1 2 w. od Sienna; leży na wzgórzu, ma 14 dm. , 83 mk. , 568 mr. ziemi dwor. 7. P. , wś, pow. konecki, gm. i par. Gowarczów, odl. od Końskich 9 w. , ma 10 dm. , 114 mk. , 2310 mr. ziemi dwors. , 23 mr. włośc. W 1827 r. było 10 dm. , 97 mk. Fol. P. wchodzi w skład dóbr Gowarczów. 8. P. , wś nad Praksedów Pragarine rz. Wisłą, pow. płoński, gm. Sielec, par. Czerwińska odl. o 30 w. od Płońska, ma 3 dm. , 16 mk. , 92 mr. Br. Ch. Pragurine litew, nazwa, tyle co, ,bezdenne, błoto pod. Kiernowem, pow. wileński. Praimiberg, szczyt górski, ob. Kieżmark t. IV, 55. Prakendorf, niem. Prackendorf, węg. Prakfalu, dawniej Praków wś górnicza, w hr. spiskiem Węgry, pow. gielnicki, na praw. brzegu rzeki Gielnicy, przy ujściu pot. Hralikowa, w pięknej okolicy Beskidu spiskiego, na płd. zach. od Gielnicy. Wś ta istniała już w XVI w. , gdyż według przywileju Ludwika Węgierskiego z 1375 r. miasto Gielnica posia dało siedm wsi, między nimi Fraków, dzisiej sze Prakendorf. Przeciwległe boki doliny ota czającej wieś, składają się z łupku talkowego i przeobrażonego. Pokład zwany JohauniGoldgang składa się przeważnie z białego kwarcu i gruboziarnistego węglanu żelaza; tu rozsiany jest też panabaz, siarczyk miedzi i żelaza; pokład zaś zwany Landstrasse składa się z wodanu żelaza i ma do 2 mt. grubości. Według Zipsera są też pokłady węglanu manganezu któremu towarzyszy żelazo magne tyczne w paśmie górskiem Tohanką zwanym. Istnieje tu siedm czynnych kopalni. W 1876 r. dostarczyły one z 4 gór 8516 klg. rudy miedzianej a z jednej góry 745 klg, miedzi i srebra. Oprócz tego są huty żelazne. W 1880 r. było 121 dm. , 758 mk. Niemców i Słowaków. Parafia rzymskokatolicka w Gielnicy a greko katolicka w Helcmanowcach. Obszar wynosi 5447 sążni kw. katastr. Sąd powiatowy, urząd podatkowy i stacya pocztowa w Gielnicy. Br. G. Praksedów al. Niwice, kol. nad rz. Wartą, pow. kolski, gm. Brudzew, par. Dobrów ewan. Koło, ma 8 dm. , 257 mr. Należała dawniej do dóbr Kwiatków i stanowi jedną całość z kol. Janów ob. . Prakwice, niem. Proeckelwitz, wś, pow. morąski, st. p. i tel. Kiszpork. Wś ta świadczy o kolonizacyi polskiej i w tym powiecie. Pralnia, uroczysko, pow. białostocki, w 2 okr. pol. , gm. Obrębniki, o 13 w. od Białegostoku. Pralniki, wś i dobra nad rzką Makasierką, dopł. Isłoczy, pow. miński, w 2 okr. pol. rakowskim, gm. Iwieniec, par. kat. Raków, ma 19 osad pełnonadziałowych; cerkiew pounicka, filia par. Ojceniewo, fundacyi obywatela Ra tyńskiego z 1805 r. Od początku bieżącego wieku aż do 1852 r. P. były własnością Ratyńskich, dziś należą do hr. Ledochowskich. Dobra te, dawniej obszerniejsze, teraz mają 889 dz. ziemi dworskiej w wybornej glebie. We dworze stare archiwum. Dochody przyno szą propinacye i młyny. A. Jel. Słownik Geograficzny Tom IX. Zeszyt 97. Prałkowce, rus. Prałkiwci, wś, pow. przemyski, 4 klm. na płd. zach. od sądu pow. , st. kol. , urz. pocz. i tel. w Przemyślu. Na płn. zach. i płn. leży Ostrów, na wsch. Kruhel Ma ły, na płd. wsch. Kruhel Wielki i Wituszyńce, na płd. zach. Rokszyce, na zach. Nahórczany. Wzdłuż granicy płn. płynie San od zachodu na wschód, łukiem na płn. wygiętym i przyjmuje w obrębie wsi dopływ od praw. brzegu. Zabudowania wiejskie leżą w półn. stronie obszaru 240 mt. . Na płd. zach. leży las, ,Długie 403 do 407 mt. wznies. Grupa domów Na Dołhim leży w środku obszaru. Własn. wiek. Feliks Drużbacki ma roli or. 189, łąk i ogr. 48, past. 30, lasu 712 mr. ; wł mn. roli or. 174, łąk i ogr. 27, past. 26 mr. W r. 1880 było 60 dm. , 376 mk. w gminie, 10 dm. , 90 mk. na obsz. dwor. ; 155 rz. kat. , 285 gr. kat. , 26 izrael; 176 Polaków, 287 Ru sinów. Par. rz. kat. w Przemyślu, gr. kat. w miejscu, dek i dyec. przemyska. Do par. należą Kruhel Wielki i Kruhel Mały. We wsi jest cerkiew drewniana przez Eustachego Druźbackiego w r. 1842 postawiona. Przy go ścińcu sanockim za P. występuje w kamienio łomie szary, nieco bitumiczny piaskowiec ze znacznem lepiszczem wapiennem. Skała ta zawiera liczne odciski i skorupy ammonitów. Ta obecność ammonitów wskazuje, iż jest to najstarszy horyzont kredowy, mianowicie neokom Dunikowski, Rzut oka na geol. stosunki Galicyi, str. 46. Lu. Dz. Pramort niem. , dobra w Pomeranii, pow. Franzburg, st. p. Zingst. Prams, kol. i młyn, pow. ziębicki, ob. Olbersdorf 2. . Pramsen 1. wś i fol. , pow. brzeski Brzeg na Szląsku, par. ew. Schwanowitz Żwanowice. W 1842 r. była tu kaplica ew. drewniana, szkoła ewang. , 56 dm. , 305 mk. 17 kat. . 2. P. , ob. Prężyna. Pramsin niem. , ob. Prężyna. Prańce, wś, pow. władysławowski, gm. i par. Błogosławieństwo, odl. od Władysławowa 31 w. , ma 9 dm. , 139 mk. W 1827 r. było 6 dm. , 82 mk. Prandocin al. Prendocin, w XV w. Prandoczyn, wś, pow, miechowski, gm. Kacice, par. Prandocin, leży w pobliżu drogi bitej z Miechowa do Słomnik, posiada kościół par. z kamienia ciosowego, szkołę początkową ogólną. W 1827 r. było 185 dm. , 1091 mk. Wieś ta stanowiła posiadłość rodu Odrowążów. Jeden z nich Wisław zamierzał założyć klasztor cystersów w Prandocinie, lecz na życzenie Iwona Odrowąża, biskupa krakowskiego, fundacyą przeniesiono do Mogiły pod Krakowem. W 1235 r. Henryk Brodaty uwalnia P. od straży; 1243 r. Bolesław Wstydliwy uwalnia Prakwice Pralnia Pralniki Prałkowce Pramort Prams Pramsen Pramsin Praimiberg Pragurine Prańce Prandocin Prakendorf Prantlack P. i kilka innych wsi klasztornych od stróży i przewodu; 1266 r. poddaje te wsie juryzdykcyi duchownej. W 1278 r. przywilej ksią żęcy nadaje P. prawo niemieckie. Kiedy po wstał kościół i parafia w P. niewiadomo. Po dana przez Sobieszczańskiego Enc. Org. i rubrycele kościelne wiadomość jakoby Floryan czy też Bartłomiej Ligęza, woj, krakowski, był fundatorem kościoła w 1814 r. nie zasługuje na wiarę dla braku dowodów i w obec świadectwa Długosza, który opowiada pod 1235 r. , iż Konrad mazowiecki walcząc z Bolesławem Wstydliwym, pozamieniał na warownie i poosadzał załogami kościół św. Jędrzeja pod Krakowem i kościoły w Skalmierzu, Jędrze jowie i Prendocinie, wskutek czego Henryk Brodaty i Bolesław powznosili w tych miej scowościach warownie z bali i kłód drze wnych. Dopiero w 1237 r. , po zawarciu ugo dy, wyprowadził Konrad załogi swe z tych warowni. W opisie parafii Długosz nic nie wspomina o założycielu, powiada tylko, że kościół jest p. w. św. Jana Chrzciciela, wzniesiony z kamienia ciosowego. Wieś, własność klasztoru w Mogile, miała 50 łanów kmiecych, dwie karczmy z rolą, zagrodn, z rolami. Dzie sięcinę, wartości do 50 grzyw. , brał klasztor. Był także folwark klasztorny i wykupione soł tystwo, niedające nikomu dziesięciny. Pleban miał swe role i łąki i grzywnę czynszu z kar czem na świecę paschalną, wedle dawnego zwyczaju i prawa a kmiecie dawali mu za meszne po mierze owsa i żyta Lib. Ben. , II, 32. Według reg. pob. pow. proszowskiego z r. 1581 wś Pręndoczin, należąca do opactwa Mogilańskiego, miała 46 łanów kmiecych, 8 zagr. z rolą, 12 komor, bez bydła, 1 karczmę, 1 chałupnik, czyn. , 12 ról Chatowskich Pawiński, Małop. 23. Co do dalszych kolei tej wsi ob. Kacice. P. par. , dek. miechowski, 3189 dusz. Br. Ch. Prandotów, folw. , pow. skierniewicki, gm. Doleck, par. Stara Rawa, odl. 7 w. od Skierniewic. Folw. ten odłączony od dóbr Trzcianna, ma rozległ, mr. 388 gr. orn. i ogrody mr. 356, łąk mr. 6, pastw. mr. 10, nieuż. mr. 16; bud. z drzewa 10; płodozmian 15 polowy. Prangenau niem. , ob. Prągowo i Pręgnowy. Prangschin niem. , ob. Prędzieszyn. Pranie, leśn. na pol. prus. Mazurach, pow. jańsborski, st. pocz. Turośl. Prantlack niem. , dobra ryc. , pow. irydlądzki, 5 1 2 klm. od st. pocz. i tel. Szępopeln. Obszar 188 1 2 ha. Prapolany, wś, pow. wyłkowyski, gm. Kibarty, par. Olwita, odl. od Wyłkowyszek 25 w. , ma 4 dm. , 61 mk. Prappeln niem. , wś, pow. królewiecki, st. pocz. , tel. i kol. żel. Królewiec. Prasatin, szczyt górski 855 mt na obszarze wsi Niżna, w hr. orawskiem. Praska, potok górski, wypływa z pod góry Praski 975 mt. , w obrębie gm. Pożoryty, w pow. kimpoluńskim, płynie na płn. zachód przez płd. wschod. część wsi, a opłynąwszy stopy szczytów Adama 1047 mi i Ewy 1009 mt. , zwraca się na płn. wschód i u płn. podnóża Magóry 1113 mt. wpada do Mołdawy z praw. brzegu. Długość biegu 7 klm. Prasneta, niem. AltHuette, według Kętrzyńskiego miejscowość w pow. suskim; w spisach nowszych nie zapisana. Prassberg niem. wś, pow. gołdapeki, st poczt. Tolmingkehmen. Prassen niem. 1, dobra ryc. , leśn. , cegielnia, pow. rastemborski, 7 klm. od st pocz. i tel. Szępopeln. Nałożą tu folw. Gross Bloskeim, Landkeim, Leunenburg, Wangnick i Wettin; razem obszaru 2716 ha, z tego 602 ha lasu. Jestto majorat hr. Eulenburg. 2. P. , folw. do Frednów należący, pow. suskie st. pocz, Rudzicz, par. kat. Iława, ew. Frednowy. W 1868 r. 7 bud. , 4 dm. , 22 mk. ewang. Prassnicken niem. , dobra ryc. , z folw. Herrmanshof i os. holend. Spohr I, pow. królewiecki, 5 kim. od st. pocz. i tel. Waldau. Obszar 298 1 2 ha. Praszczyki, wś i os. karcz. , nad rz. Kostrzewską Wodą, pow. częstochowski, gm. Panki, par. Truskolasy; wś ma 46 dm. , 431 mk, 695 mr. dwors. ; os. 2 dm. , 7 mk. , 39 mr. ; os. karcz. 1 dm. , 3 mk. , 3 mr. W 1827 r. było 32 dm. , 256 mk. Praszka, niem. Prauskaw, osada miejska, folw. , os. leś. , przed 1865 r. miasteczko, pow. wieluński, gm. i par. Praszka, odl. 21 w. od Wielunia. Leży nad Prosną i jej dopływem rzeczką Śmierdzącą, na wznies. 604 st. n, p. m. Na prawym brzegu Prosny, na płd. od Praszki, występuje jura brunatna, składająca się z piasków i piaskowców żelazistych; są również pokłady torfu i rudy żelaznej. P. posiada kościół par. murowany, cerkiew prawosławną, dom przytułku dla 6 ubogich, szkołę początkową ogólną, sąd gm. okr. V, st. pocz. , komorę celną na granicy od Prus, straż ogniową ochotniczą, aptekę, około 250 dm. 60 murow. i do 3000 mk. Ludność trudni się głównie szewctwem i stolarstwem. Z zakładów przemysłowych są młyn parowy i kilka małych garbarni. Po pożarze, który w 1852 r. zniszczył całą osadę, odbudowała się ona na nowo według ułożonego wtedy planu regulacyjnego. P. prawdopodobnie była pierwotnie osadą górniczą, należącą do sąsiedniej wsi Strojec Stradziec. Dobywanie rudy żelaznej błotnej, obfitującej w żelazo, zajmowało już w XV w. ludność osady. Niezbyt żyzna gleba nie sprzyjała pracy rolniczej a pograniczne i nadrzeczne położenie Prandotów Prandotów Prangenau Prangschin Pranie Prapolany Prappeln Prasatin Praska Prasneta Prassberg Praszczyki Praszka nadawało się do wytworzenia tu handlowego i przemysłowego ogniska. Nazwa sąsiedniej wsi Kowale, wskazuje na rodzaj zajęcia ludności. Z czasem P. wyniosła się po nad sąsiednie osady przez swe pomyślniejsze położenie i otrzymanie praw osady miejskiej. Wynikiem skupienia tu ludności i pracy przemysłowej było zubożenie sąsiednich parafii Strojec i Kowale i wcielenie takowych do młodszej prawdopodobnie lecz bogatszej parafii w Praszce. Fundatorami kościoła i założycielami miasta byli zapewne właściciele Strojca i Praszki, Nieczujowie, którzy przybrali nazwisko Praskich. Według reg. pobor, z 1552 r. w Strojcu i Praszce władają Prascy. W Strojcu jest kuźnica o 2 kołach wodnych. W 1563 r. P. ma 2 rzemieśl. Wieluń 133, Bolesławiec 45 i płaci soszu 4 zł. 24 gr. Przy mieście jest młyn o 2 kołach Pawiński, Wielkop. , II, 294, 309. W mieście jest jednak szkoła, kościół zaopatrzony jest w aparaty 4 srebrne kielichy, księgi około 1521 r. jest mszał drukowany i agenda krakowska, pleban ma łan dający mu pół grzyw. czynszu, pobiera też z łanów miejskich meszne po mierze owsa i żyta a z łanów szlacheckich i dziedzicznych dziesięcinę snopową Łaski, Lib. Ben. , II, 123, 124. Zygmunt III bawiąc w P. 1620 r. miał na prośbę mieszczan wydać przywileje na utworzenie cechów Sobieszcz. Enc. Org. . Od Praskich przeszła P. i przyległe dobra w ręce Wężyków, którzy upamiętnili się przez przebudowanie kościoła Zofia Wężykowa, kaszt. wieluńska i dobudowanie dwóch kaplic, fundacyą prebendarza i altaryi, mieszczanom zaś stali się pamiętni przez pozbawienie ich praw miejskich i obciążenie pańszczyznianemi powinnościami. Mimo to, dzięki pogranicznemu położeniu, osada utrzymywała swój miejski charakter lecz zaludnioną została przez żydów. W 1807 r. było tu 1000 mk, w tej liczbie 300 żydów. W 1827 r. P. ma 186 dm. , 1850 mk; w 1862 r. było 221 dm. , 2258 mk. , przeważnie żydów. Po Wężykach dziedzicami miasta i dóbr byli w polowie XVIII w. Mączyńscy a w końcu hr. Tomasz Potocki i jego spadkobiercy. Staranne gospodarstwo zaprowadzone w tutejszych dobrach opisane zostało w, ,Opisie podróży po kraju przez uczniów instytutu marymonckiego Bibl. Warsz. 1848 r. , I, 41. Dobra Praszka składały się w 1885 r. z folw. Praszka, Rozterk, Grodzieczyzna, Raczyzna i Kuźnieczka. Rozl. dom. mr. 3191; folw. P. gr. or. i ogr. mr. 249, łąk mr. 45, pastw. mr. 12, zarośli mr. 6, nieuż. mr. 19, razem mr. 331; bud. murow. 13; płodozmian 9 polowy; fol. Rozterk gr. or. i ogr. mr. 212, łąk mr, 27, zarośli mr. 5, nieuż. mr. 23, razem mr. 267; bud. mur. 2, z drzewa 7; płodozmian 10 polowy; folw. Grodzieczyzna gr. or. i ogr. mr. 453, łąk mr. 10, pastw. mr. 14, lasu mr. 605, nieuż. mr. 88, razem mr. 1170; bud. mur. 14, z drzewa 3; płodozmian 9 polowy; folw. Raczyzna gr. or. i ogr. mr. 513, łąk mr. 5, lasu mr. 602, nieuż. mr. 21, razem mr. 1141; bud. mur. 6, z drzewa 3; płodozmian 13 polowy; folw. Kuźniczka gr. or. i ogr. mr. 170, łąk mr. 101, zarośli mr. 1, nieuż. mr. 9, razem mr. 281; bud. mur. 2, z drzewa 4; płodozmian 9 polowy, las nieurządzony. W skład dóbr wchodziły os. Praszka os. 213, z gr. mr. 1010; wś Szyszków os. 32, z gr. mr. 342; wś Strojec os. 43, z gr. mr. 467; wś Wygiełdo w os. 24, z gr. mr. 386; wś Brzeziny os. 33, z gr. mr. 403; wś Prosna os. 19, z gr. mr. 329; wś Rosocha os. 14, z gr. mr. 134; wś Skotnica os. 34, z gr. mr. 258; wś Bugaj os. 2, z gr. mr. 12. P. par. , dek. wieluński, 4030 dusz. P. gmina należy do s. gm. okr. V w miejscu. Ma 16, 691 mr. obszaru i 7800 mk. Br. Ch. Praszki, wś, folw. , os. młyn. nad rz. Wolborką, pow. brzeziński, gm. Będków, par. Łaznów, leży przy linii dr. żel. warsz. wied. , niedaleko st. Rokiciny, odl. 21 w, od Brzezin; wś ma 30 dm. , 318 mk. ; folw. 8 dm. , 63 mk. ; os. młyn. 1 dm. , 4 mk, 15 mr. Przechował się ciekawy wyrok wydany 1488 r. w grodzie łęczyckim przez Floriana de Komorowa, skarbnika brzeskiego i starostę łęczyckiego, w sprawie granicy między wsią Praszki i Wola Praska, należącymi do Stanisława Pokrzywnickiego, a Kurowicami, wsią bisk. krakowskiego klucz Pabianicki i Łaznowem, wsią bisk. kujawskiego Muczk. Rzysz. , II, 575. W akcie tym wś zwana jest Praskij i Prasska, tudzież wymieniona nieistniejąca dziś Wola Praska. Dobra P. składały się w 1871 r. z folw. Praszki i Teodorów, rozl. mr. 1202 gr, or. i ogr. mr. 661, łąk mr. 55, pastw. mr. 100, lasu mr. 90, zarośli mr. 170, w osadach mr. 15, nieuż. mr. 111; bud. mur. 2, z drzewa 9; gospodarstwo 4 polowe pokłady torfu. Wieś P. os. 33, z gr. mr. 362; wś Teodorów os. 4, z gr. mr. 24. Praszków, młyn, ob. Piekłów. Praszlauken niem, , wś, pow. gąbiński, st. pocz. Walterkehmen. Prasztuły, mylnie podano ob. Krasnosielc, IV, 638 zamiast Przytuły. Praszywa 1. góra lesista, w Karpatach szląskich, w obr. gm. Wędrynia Wendrin, w pow. cieszyńskim, ob w. sąd. jabłonkowskim, nad granicą od Bystrzycy i Nidku. Od płn. zach. opływa ją pot. Wędrynka, a od płd. wsch. Głuchowa, dopływy Olszy. Wznies. 569 mt. szt. gen. . 2. P. , góra i szczyt lesisty, w Karpatach szląskich, w dziale jabłonkowskim, w odnogach północnych, na granicy Ligoty Górnej OberEllgoth, w pow. cieszyńskim, obw. sąd. frydeckim, i Ligotą Kameral Praszki Praszywa Prasztuły Praszlauken Praszków Praszki Pratten ną, w pow. i obw. sąd. cieszyńskim, na pra wym brzegu Moraw ki. Wznosi się do wys. 843 mt. nmp. szt. gen. . Na płd. od niego szczyt Jagocz 861 mt. , na płd. zach. Czubel 796 mt. . Liczne potoki spływają ku zacho dowi do Morawki, a ku płn. do Holczyny, do pływu Łuczyny jakoteż na płn. wsch do Słonówki, dopływu Olszy. 3. P. , potężny dział górski w Tatrach niżnich, w zach. ich części, rozciągający się w głównym grzbiecie, od wsch. ku płd. zach, , między 36 59 a 37 9 wsch. dłg. g. Ferro, na południowej granicy hr. liptowskiego z hr. zwoleńskiem. Jest to lesista, dzika grupa gór, przytykająca odl wschodu do działu górskiego Dżumbir. Oba te działy górskie łączy szczyt Chabieniec Chabenec, 1955 mt. wznies. Odtąd ciągnie się grzbiet ku zach. aż po szczyt Wielką Halę 1640 mt. . Cokolwiek na wschód wznosi się szczyt Latiborska Hala 1648 mt. . Od Wielkiej Huli zwraca się na płd. zach. aż po szczyt Kosarzysko Wielkie 1682 mt. . Ta zwraca się znowu na zach. i w szczycie Chochuli Wielkiej al. Kochali Wielkiej dosięga 1754 mt. Tu zwraca się nagle ku płd. kończąc się nad przecznicą korytnicką 1103 mt. , stano wiącą przejście z doliny Rewuczanki do doli ny Hronu. Długość działu 18 klm. Ze stoków płn. spływają strugi zapomocą Łupczanki do Wagu, a przez Łużankę do Rewuczanki. Stok płd. należy do Hronu. Na płn. stoku legły li ptowskie osady górnicze Łużna i Magórka, jakoteż Osada z Korytnicą, zakładem kąpie lowym. Br. G. Praszywka, potok podgórski, powstaje na obszarze Ligoty Górnej, w pow. cieszyńskim, obw. sąd. frydeckim, u płn. zach. podnóży gó ry Praszywy; płynie na płn. zach. przez ob szar Ligoty Dolnej i Noszowic a następnie podpływa pod Bukowiec, w końcu przechodzi na obszar gm. Wojkowic, gdzie poniżej gościńca frydeckiego łączy się z praw. brzegu z Rybją, tworząc rz. Holczynę, dopływ Łuczyny. Dłu gość biega 4 1 2 klm. Br. G. Praszywka, góra i szczyt lesisty w Beski dzie żywieckim, w gm. Rycerka Górna, pow. żywiecki, między pot. Rycerką i Rycerskim. Wznies. 1043 mt. Br. G. Praszywka, grupa domów, w gm. Rycerka Górna, pow. żywiecki, na zach. stoku góry Praszywki 1043 mt. , ma 2 dm. , 10 mk. Pratków, w XVI w. Prathkow wś i os. karcz. , pow. sieradzki, gm. Wojsławice, par. Korczew, odl. od Sieradza 15 w. , posiada szkołę początkową. Wieś, obecnie kolonia, ma 48 dm. , 327 mk. ; karcz. 1 dm. , 8 mk. Według Lib. Ben. Łask. 1, 481 łany kmiece dawały dziesięcinę na stół arcybiskupi a kolędę pleban w Korczewie, folwarczne zaś dziesięcinę dawały plebanowi. Według reg. pob. pow. szadkowskiego z r. 1552 1553 wś P. , w czę ści Jana Krusa miała 1 łan. Część Jana Kamockiego miała 4 łany. Część Mikołaja Pratkowskiego 2 lany Pawiński, Wielkp. II, 245. Br. Ch. Pratkowice, w XVI w. Prathkovicze, Prawkowycze i Praphkovicze wś, folw. , pow. noworadomski, gm. i par. Wielgomłyny; wś ma 35 dm. , 252 mk. , 544 mr. ; fol 4 dm. , 615 mr. W 1827 r. było 30 dm. , 173 mk. Na wyroku królewskim z 1466 r. , w sprawie między bisk. kujawskim Jakubom a Mikołajem Oporowskim o groblę pomiędzy Raciążkiem a Ciechocin kiem, podpisany jest Piotr Donin z Prawkowic podkom. sandomier. Muczk. Rzyszcz. Kod. dyp. , II, 532, W Lib. Ben, Łask. II, 204, 207 wś ta podana z trzema waryantami nazwiska; łany fol. dają dziesięcinę plebanowi w Wielgomłynach, kmiece zaś pleb. w Chełmie. Według reg. pob. pow. radomskiego z r, 15521553 wś Prawkowicze, w par, Wielgy Młyn, własność Gmościńskiej, miała 8 osad, a łącznie z Sokolą Górą 8 łanów Pawiński, Wielkp. II, 276. Br. Ch. Pratkuny, wś, pow. nowoaleksandrowski, na zach. od wsi Poubiany, o 8 w. na płd. zach. od mka Sołoki. Pod wsią wznosi się góra t, n. , 113 saż. n. p. m. Pratten niem. , ob. Napratten. Pratulin, wś i folw. nad rz. Bugiem, pow, konstantynowski, gra. Bohukały, par. Pratulin wschod. obrz. , odl. 16 w. od Janowa, ma 13 dm. , 170 mk. ; w 1827 r. było 43 dm. , 306 mk. Jest tu cerkiew parafialna, kościół par. katolicki zamknięty został w 1876 r. Na obszarze folw. gorzelnia, olejarnia, wiatrak, pokłady torfu. P. pierwotnie zwał się podobno Hornow, nazwę tę nosił jeszcze w 1478 r. W 1686 r. Tomasz z Nasiłowa Ostrowski odbudował stary kościół i założył parafią; nowe uposażenie kościoła uczynił w 1787 r. Jan Potocki, dziedzic. W 1838 r, Tomasz Mostowski wzniósł kościół murowany p. w. św. Piotra i Pawła. Cerkiew grekounicka, niewiadomej erekcyi wspominana w wizytach z 1738, 1751, 1757; nowo wybudowana 1852 r. Założycielem miasta w 1732 r. miał być Józef Fran. Sapieha, Joachim Potocki, ststa trembowelski, uzyskał u Augusta III przywilej na jarmark dwutygodniowy, który poraz pierwszy odbyt się 1761 r. Miasto nie mając warunków bytu nie mogło się rozwijać, ztąd osada zachowała charakter wsi. W 1861 r. parafia P. dek. kodeński obejmowała 1850 dusz obrz. grec. 251 obrz. łaciń, 32a katol. , 14 mahometan i 62 żydów, ogółem 2309. Dobra Pratulin składały się w 1886 r. z folw. P. i Zaczepki, z awulusem Krynica. ., rozl. mr. 2275 folw. P. gr. or. i ogr. mr. 587, łąk mr. 359, pastw. mr. 104, lasu mr. 63, nieuż. mr. 182, razem mr. 1295; Praszywka Pratulin Pratkuny Pratkowice Pratków Praszywka Pratwa bud. mur. 11, z drzewa 35; płodozmian 12 polowy; folw. Zaczepki z przyl. Krynica gr. or. i ogr. mr. 629, łąk mr. 47, pastw. mr. 8, lasu mr. 278, nieuż. mr. 18, razem 980; bud. mur. 4, z drzewa 17; płodozmian 12 polowy, las nieurządzony. W skład dóbr wchodziły wś P. os. 8, z gr. mr. 7, wś Bohukały os. 56, z gr. mr. 1019, wś Zaczepki os. 52, z gr. 994, wś Łągi os. 46, z gr. mr. 452. Br. Ch. Pratwa, niem. Proschlitzer Bach, rzka, lewy dopływ Prosny powstaje pod Guzanowem, na Szląsku, o 8 klm. na zachód od Górzowa i Pra szki; płynie od wschodu ku zachodowi na Na sale, Gosław, Parusowice, Chudobę, Sarnów, Kochłowice, Biskupice, Prośnicę Proschlitz, gdzie skręca ku północy, Miechów Omechau i Kosztów; mija Siemianice w pow. ostrzeszowskim i wpada do Prosny na łąkach siemianickich. Długość biegu wynosi około 27 klm. ; przyjmuje drobne strugi. Obraca Piłę pod Prośnicą i młyn Olek między Miechowem a Kosztowem; pod Prosznicą rozdziela się na 2 ramiona i tworzy Wielki staw; w pow. ostrzeszowskim płynie 1800 metrów. Kopalnie rudy żelaznej znajdują się nad Pratwą w Gosławiu. E. Cal. Pratwalki, wś, pow. rossieński, par. niemoksztyńska. Pratwin, ob. Przetwin. Prauerschitteu niem. , wś i folw. , pow. frydlądzki, st. poczt. , tel. i kol. żel. Bartoszyce. Praukau, 1217 r. Prauicouo, wś, pow. wołowski, par. Lubiąż. W 1842 r. 67 dm. , folw. 497 mk. 79 ewang. , szkoła katol. filialna, młyn wodny, potażarnia, gorzelnia. Wś należała do klasztoru w Lubiążu. Praurimie al. Wesoła, wzgórze pod Kownem, ob. Aleksota. Praus, 1394 Praws, wś nad rz. Slęzą, pow. niemczyński, posiada kościół par. ewang. , kaplicę katol, i ewang. W 1842 r. było 51 dm. , folw. i dwór, 441 mk. 157 katol. Prauschwitz, ob. Pruszczewo, pow. kościański. Prauske 1. Cruciusa, wś, pow. rozborski, odl 3 3 4 mil. od mta pow. par. ewang. Gebelzig Ober. Do 1815 r. należała do saskich Łużyc. W 1842 r. 34 dm. , 164 mk. przeważnie Serbów łużyckich. 2. P. Rietschen, wś, pow. rozborski, par. Danbitz. W 1842 r. 45 dm. , 277 mk. ewang. Prausnitz Nieder i Ober, 1370 Pruznicz, wś i dobra, pow. jaworski, par. ewan. w miejscu, odl 1 1 4 mili od rata pow. W 1842 r. był tu kościół par. ewang. od 1801 r. , kaplica katol filia par. Seichau, szkoła ewang. , dwie rezydencye pańskie, 3 folw. , 154 dm. , 969 mk. 20 katol, 5 młynów wodnych, piec wapienny, łomy kamienia. Hodowla bydła i owiec. Parafia i kościół istniały tu już w XV w. W r. 152326 prob. Otto von Zedlitz i cała gmina przyjęła naukę Lutra i wprowadziła nowy obrządek kościoła. W XVII w. odebrali katolicy kościół i szkoła została zamkniętą w 1666 r. a dopiero w 1741 r. na nowo otwartą. Praussen niem. , posiadł. , pow. świętosiekierski, 6 klm. od st. pocz. , tel. i kol. żel. Ludwigsort. Obszaru 150 ha. Praust niem. , ob. Pruszcz. Prauster 1. Krug niem. , os. do wsi Braunsdorf należąca, pow. gdański, ma 7 mk. 2. P. Pfarrdorf wyb. , do Pruszcza należące, pow. gdański, 3. P. Schild, wyb. do Prusz. cza należące, pow. gdański. 4. P. Schleuse wyb. do Pruszcza należące, pow. gdański. Prawaluk, jezioro w obrębie dóbr Orniany, w pow. wileńskim. Prawciuki, wś nad rz. Sołokuczą, prawym dopł. Prypeci, w zach. stronie pow. rzeczyckiego, przy granicy pow. mozyrskiego, w 2 okr. pol jurewickim, w gm. narowlańskiej, ma 2 osad; miejscowość dość malownicza, falista, grunta wyborne, łąk dużo, most na Sołokuczy. Prawda 1. kol. nad rz. Górecką, pow. łódzki, gm. Gospodarz, par. Rzgów, ma 30 dm. , 296 mk. , 497 mr. W 1827 r. 16 dm, , 158 mk. Wchodziła w skład dóbr rząd. Gospodarz, oddzielonych od dóbr Pabianice. 2. P. , pow. miechowski, gm. Michałowice, par. Węcławice. 3. P. , fol. , pow. tomaszowski, gm. Kotlice, par. Dub, odl 30 w. od Tomaszowa. Fol. ten powstał z gruntów należących do probostwa Dub, ma rozl mr. 401 gr. or. , i ogr. mr. 296, łąk mr. 54, lasu mr. 39, nieuż. mr. 12; bud. mur. 3, z drzewa 3, las nieurządzony. 4. P. , wś, fol. i majorat rząd. , pow. łukowski, gm. Prawda par. Stoczek, odl około 30 w. od Łukowa, 31 dm. , 210 mk. 14 żydów. W 1827 r, 19 dm. , 122 mk. Dobra P. stanowiły własność rządową. W 1835 r. z dóbr tych wydzielono na majorat gen. Gołowina folw. Prawda mr. 780, Borek mr. 112, Januszówka mr. 144, Lasy mr. 2961; młyny Dąbek mr. 6, Okuń mr. 60, Sniczek mr. 69, Ozimek mr. 105; sołtystwo Kinkówka mr. 61, razem mr. 4298. Należały toż wsi P. os. 17, z gr. mr. 561; Wólka Poznańska os. 6, z gr. mr. 198; Kobiałki os. 22, z gr. mr. 713; Jamielnie os. 42, z gr. mr. 1293; Kiecikowa os. 18, z gr. mr. 606; Ruda os. 7, z gr. mr. 165; Kisielek os. 31, z gr. mr. 1023; Wola Kisielska os. 23, z gr. mr. 815; Kadzidła os. 6, z gr. mr. 173; Mizary os. 40, z gr. mr. 982; Błażej ki os. 13, z gr. mr. 421; Wólka Różańska os. 15 z grun. mr. 408; Borki os. 5, z grun. mr. 119; Rosy os. 13, z gr. mr, 535 Toczyska os. 43, z grun. mr, 985; Soćki os. 10, z grun. mr. 328; Zabiele os. 24, z gr. mr. 882; Zgorz Prauster Praust Prawda Pratwalki Praussen Pratwin Prauerschitteu Praukau Praurimie Praus Prauschwitz Prauske Prausnitz Pratwa Prawaluk Prawciuki nica os. 30, z gr. mr. 1192; Januszówka lsza os. 4, z gr. mr. 156; Januszówka 2ga os. 15, z gr. mr. 78; Róża lsza os. 88, z gr. mr. 2684; Róża 2ga os. 19, z gr. mr. 47. Wydzielono na majorat Iwowe dla gen. Gorłowa wś Chromin mr. 801 i wś Łopacianka mr. 587. Pozostało przy skarbie folw. Jamielnik mr. 751, Lipniak mr. 716, Zwola mr. 631, Sucha Wola mr. 331; młyny Komar mr. 4 i Grobla; obszar leśny mr. 1574; os. Stoczek mr. 313; wsie Lipniak mr. 127, Jedlanka mr. 2067, Zagoździe mr. 919, Jamielnik mr. 1127, Szyszki mr. 920, Zwoła mr. 846, Sucha Wola mr. 238. P. gmina należy do sądu gm. we wsi Miast ków Kościelny odl. 13 w. , urząd gm. w os. Stoczek, st. poczt. Łuków 30 w. , Siedlce 36 w. i Żelechów. Gmina P. graniczy z gmina mi Mysłow i Miastków, ma 5729 mk. 1881, w tej liczbie 2839 męż. , 2890 kob. ; co do wy znania 5198 katol. , 528 żyd. i 3 prawosł. Ob szar wynosi około 24, 000 mr. 12, 914 dzies. , w tem 14, 000 mr. ornej ziemi a reszta pod łąkami, lasami, budynkami. Gleba żytnia, ro dzi żyto, owies i kartofle; sieją też pszenicę, jęczmień, proso i groch. Znajduje się w gmi nie 283 koni, 2420 bydła, 3850 owiec, 826 świń. Jedyna szkoła począt. w Stoczku liczy do 100 dzieci. W skład gminy wchodzą Błażejki, Borki, Dębek, Dąbina, Jamielne, Jamiel nik, Januszówka, Kadzidło, Kapica fol. , Kienkówka, Kisielsk, KisielskaWola, Kochany, Kobiałki, Mizary, Okoń, Poznańska Wólka, Prawda, Rossy, Róża, RóżańskaWólka, Ru da, Rudnik, Soćki, Stoczek, Toczyska, Zabiele, Zaskwira i Zgórznica. 5. P. , pow. augu stowski, gm. Dowspuda, par. Janówka, odl. od Augustowa 15 w. , ma 1 dm. Br. Ch. Prawda 1. wólka w gm. Raciborowice, pow. krakowski, tuż nad granicą Galicyi z królestwem polskiem, między Łysą górą 284 mt. a wzgórzem Pod Pielgrzymowem 305 rat, . W 1880 r. 8 dm. , 44 mk. 2. P. , os. w zachodniej stronie Pankowie, pow. brodzki. Prawdniki, wś, ob. Prawiedniki. Prawdowo 1. wś na pol. prus. Mazu rach, pow. ządzborski, na płn. od mikołajkowskich lasów, w pobliżu st. p. i tel. Mikołajek. W r. 1623 znajdujemy w P. Jakuba Brodę, któremu r. 1635 ks. Jerzy Wilhelm zatwier dza przywilej na dwie włóki tamże. 2. P. Nowe, dobra, tamże. Ad. N. Prawdzino, wś nad rz. Brożą, pow. bobrujski, w 2 okr. pol. paryckim, gm. Broża, ma 13 osad; miejscowość poleska, piaszczysta, równa, nizinna. A. Jel. Prawdziska, wś na pol. prus. Mazurach, pow. łecki, ledwie 1 2 klm. od granicy królestwa polskiego, 7 klm. na płd. wsch. od st. poczt. Kalinowa. Jakub Reiff, zwany Walter, wójt łecki, sprzedaje r. 1505 Jadamowi Sandam i Mikołajowi Belom 10 włók pod Prawdziskami, biorąc za włókę 3 dobre woły. Prawego brzegu Odry, droga żelazna na Szląsku pruskim, wychodzi z Wrocławia i przechodzi przez OleśnicęBernstadt Namysłów Konstad KluczborkVossowską TarnowiecBytom LaurahuetteSzopienice Emanuel Segen TychówPszczynę i w Dziedzicach łączy się z linią austryacką kolei Północnej. Odnogi jej są 1 OleśnicaSyców Bralin KępnoPodzamcze 8 mil długości; 2 VossowskaMałepany Opole 4 mile dłg. Ogólna długość wynosi 316, 8 klm. Prawęcice, w XVI w. Praweczice kol. i os. nad rzeczką, pow. łęczycki, gm. Chociezow, par. Bełdów, odl od Łęczycy 23 w. ; kol. ma 31 dm. , 295 mk. ; os, 1 dm. Według Lib. Bon. Łask. II, 377 łany kmiece dawały plebanowi w Bełdowie tylko kolędę po groszu z łanu, zaś dziesięcinę klasztorowi w Trzemesznie myl nie wydrukowano Przemyslensi. Według reg. pobor. pow. łęczyckiego z r. 1576 wś Praweczicze miała 7 łanów, 2 wójtowskie łany, 13 osad; należała do opactwa trzemeszeńskiego Pawiński, Wielkop. , II, 54. Br. Ch. Prawęcin, wś, pow. opatowski, gm. i par. Kunów, odl. od Opatowa 23 w. , 44 dm. , 307 mk. , 620 mr. ziemi włośc. W 1827 r. 20 dm. , 151 mk. Wś ta była pierwotnie osadą leśną śród puszcz otaczających Łysogóry. Przemysł leśny zajmował prawdopodobnie nieliczną ludność. Chcąc zwiększyć dochody swej posiadłości przez ściągnięcie osadników i wykarczowanie lasów na orne pola, uzyskuje w 1340 r. od Kazimierza W. Jadwiga, wdowa po Broszku, wraz z synami Tomisławem, Falisławem i Wojciechem, przywilej na założenie na obszarze dąbrowy merica, zwanej Prawęcinem, wsi na prawie niemieckiem średzkiem, na 24 łanach i na przeniesienie kmieci wsi Prawęcina z pod prawa polskiego na niemieckie. Przeszedłszy na własność trzech braci, w dalszych pokoleniach wieś dzieliła się na drobne części. Ilość łanów osadzonych nie dosięgała zapewne nigdy cyfry oznaczonej w przywileju królewskim, sołtystwo też nie zostało utworzone i obsadzone. W połowie XV w. drobniejsze cząstki skupiły się znowu w ręku Tomasza h. Róża, zwanego Kalski, Pozostała po nim wdowa Barbara z domu Morawa, zapisała klasztorowi św. krzyzkiemu 50 grzywien, zabezpieczając na swej posiadłości, w skutek czego P. przeszedł na własność klasztoru. Było wtedy 6 łan. kmiec, płacących po 1 2 grzywny, poradlnego 2 grosze, 30 jaj, 2 koguty, 2 sery; jeden dzień w tygodniu odrabiano własnym wozem i pługiem. Prócz tego były 4 karczmy z rolą, zagrodnicy płacący ogółem 3 grzyw. 4 gr. Z roli karczemnej i z ról kmiecych płacono dziesięcinę wartości Prawdzino Prawdowo Prawdniki Prawda Prawego brzegu Odry Prawda Prawdziska Prawęcice Prawęcin Prawten Prawicz Prawkowice Prawingen Prawno Prawicz Prażmów Prawomyśl Prawiedniki Prawina Prawnik około 30 grzyw. probostwu w Kunowie. Ist niał też folwark, z którego płacono dziesięci nę do Gielszowa z łanów innych dawano miarę jęczmienia i 4 korce owsa, jako meszne zapewne Długosz, L. B. , II, 477 i III, 237. Według reg. pob. pow. sandomierskiego z r. 1578 wś P. , w par. Kunów, należała do opac twa św. krzyzkiego, miała 11 osad, 5 1 2 łan. , 1 zagr. z rolą, 2 komor. biednych Pawiński, Małop. , 193. Br. Ch. Prawicz al. Brabec potok górski, wypły wa w Karpatach wschodnich, w gm. Lolina, pow. dolińskim, z pod grzbietu łączącego grzbiet Gorganu ilemskiego z grzbietem Jajec, w krainie kosodrzewu i płynie leśnym paro wem na płn. wsch. , przybierając liczne strugi. Prawie w połowie, na wysok. 875 mt. , znajdu je się śluza, która wstrzymując wodę, tworzy spory stawek. Wezbrana woda pędzi korytem i zabiera w różnych miejscach ponakładane kłody, które spławia aż do Świcy. Od tej śluzy wzdłuż potoku prowadzi droga do doli ny Świcy. Ubiegłszy 6 klm. wpada do Świ cy z prawego brzegu. Br. G. Prawiedniki, w XV w. Prawydlnyki, wś nad rz. Bystrzycą, pow. lubelski, gm. Zemborzyce, par. Krężnica Jara, odl. 13 w. od Lublina, ma młyn wodny, pokłady kamienia wapiennego i torfu. W 1827 r. było 24 dm. , 163 mk. W 1885 r. fol. P. rozl mr. 524 gr. or. i ogr. mr. 329, łąk mr. 48, past. mr. 1, lasu mr. 130 nieuż. mr. 16; bud. mur. 2, z drzewa 8; płodozmian 5, 6 i 7polowy, las nieurządzony. Wś P. os. 21, z gr. mr. 568. Wspomina tę wieś Długosz, lecz nie daje jej opisu Lib. Ben. , II, 540. Toż samo reg. pobor. pow. lubelskiego z 1531 r. wymieniają nazwę tylko, bez żadnych szczegółów Pawiń. , Małop. , 354. Prawina, ob. Prowena. Prawingen, dobra koronne, w okr. , pow. i par. tukumskiej Kurlandya. Prawkowice, ob. Pratkowice. Prawkowski Las, wielki las dębowy, na wschód od wsi Koszlany, w pow. lipowieckim. Prawnik, os. , ob. Niepołomice t. VII, 106. Prawno, wś nad rzką Stróżą i Podlipie, pow. nowoaleksandryjski puławski, gm. Rybitwy, par. Prawno, posiada kościół par. dre wniany, 37 osad, 332 mr. , młyn i tartak. W r. 1827 18 dm. , 343 mk. Wś wchodziła w skład dóbr Mazanów. Założona prawdopodobnie przez Sienińskich. Ani Długosz, ani regestra pobor. z XVI w. nie wymieniają P. Kościół i parafią erygował tu w 1614 r. Jan Abraham z Sien na Sieniński, dziedzic Mazanowa i Krasnego. Obecny pochodzi z XVIII w. Dykcyonarz Echarda nazywa P. miasteczkiem w dopeł nieniach; spis z 1827 r. podaje P. jako miasto. P. par. , dek nowoaleksandryjski dawniej chodelski, 1111 dusz. Br. Ch. Prawomyśl, niem. Bergthal, os. , pow. chodzieski, na praw. brzegu Noteci, par. i st. dr. żel. w Miasteczku Friedheim, odl. 6 klm. poczta w Kaczorach Erpel, 39 dm. 320 mk. 168 kat. , 152 prot. . Prawten niem. , wś, pow. królewieckie st. poczt. Neuhausen. Prawutyn 1. Mały, wś, pow. nowogradwołyński, gm. Berezdów, ma 217 dusz włościan, ziemi włośc. 759 dzies. Należy do dóbr wielkoprawutyńskich, własność Woroniczów. 2. P. Wielki, wś, pow. nowogradwołyński, gm. żołobeńska, par. Berezdów, ma 231 dusz męż. włościan, ziemi 895 dzies. Niegdyś należała do dóbr berezdowskich ks. Jabłonowskich. przez ks. Stanisława sprzedana Woroniczom, stanowi ich własność. Przy rezydencyi dziedziców jest mszalna katol. kaplica. Dobra prawutyńskie, do których należy wś P. Mały i Chizówka, mają 1573 dzies. ziemi dworskiej. PrawyLas, wś, pow. suwalski, gm. i par. Przerośl odl. od Suwałk 25 w. , ma 45 dm. , 240 mk. Prazdniki, wś, pow. wołkowyski, w 3 okr. pol. , gm. Bojary, o 22 1 2 w. od Wołkowyska. Prażma, wś, pow. cieszyński, obw. sąd. frydecki, na Szlązku austr. , na lew. brzegu Morawki, przy zejściu się gościńców od Morawki i z Krasnej, na płn. pochyłości Beskidu jabłonkowskiego, wznies. 428 mt. Południowy obszar zajmują lasy; wznies, na płd. granicy 669 mt. szt. gen. . Z lasów tych, Oborą zwanych, spływają potoki dwa wschodnie do Morawki a trzeci zachodni do Mohelnicy, lew. dopływu Morawki. W 1880 r. było 75 dm. , 548 mk. , 532 kat. , 8 prot. , 8 żyd. ; 24 Niem ców, 524 Czechoszląz. ; obszaru 617 mr. ; par, łac w Morawce, st. p. w miejscu. Br. G. Prażmów 1. wś, fol. i dobra nad rzką Jeziorną, pow. grójecki, gm. Wągrodno, par. Prażmów, odl. 9 w, od Grójca, posiada kościół par. murowany, kaplicę cmentarną, młyn wodny, 345 mk. W 1827 r. było 30 dm. , 273 mk Dobra P. składały się w 1884 r. z fol. P. , Wola Prażmowska i Dziecinów, rozl. 3170 mr. Fol. P. gr. or. i ogr. 699 mr, łąk 213 mr. , past. 17 mr. , lasu 955 mr. , nieuż. 47 mr. , razem 1931 mr. ; bud. mur. 6, drew. 29; płodozm. 15polowy. Fol. Wola Prażmowska gr. or. i ogr. 559 mr. , łąk 51 mr. , past. 22 mr. , lasu 308 mr. , nieuż. 13 mr. , razem 953 mr. ; bud. mur. 3, z drzewa 15; płodozmian 9o polowy. Fol. Dziecinów gr. or. i ogr. 185 mr. , łąk 29 mr. , pastw. 8 mr. , lasu 46 mr. , nieuż. 17 mr. , razem 286 mr. ; budowli z drzewa 3; płodozmian 7o polowy. W skład dóbr wchodziły poprzednio; wś Prażmów os. 26, z gr. mr. 39; wś Wola Prażmowska os. 22, z gr. mr. 174; wś Wilcza Wólka al. Prażmowska Wólka os. 13, z gr. mr. 315; wś Zawodne os. 5, z gr. mr. Prawkowski Prażma Prazdniki Prawy Prawutyn Prażów 125; os. Dziecinów z gr. mr. 4. Na gruntach należących do dóbr utworzono w ostatnich czasach nowe kolonie Żabieniec, Aleksandrów i Nowa Wola. Według ks. Lubomirskiego Księgi sądowe ziemi czerskiej, parafia istniała już w r. 1406. W latach 1452 1479 był plebanem ks. Bernard; kościół tytułu św. Wita stał na pagórku nad łąkami nadrzecznemi, mając od wschodu lasy, a od zachodu piaszczyste wydmy. Kościół zrujnowany, dla ubóstwa i starości, ściany grożą zawaleniem, powiada wizyta z 1616 r. Z drewnianego kościołka dziś niema ani śladu, miejsce tylko jego wskazuje murowana kaplica Roztworowskich, stojąca na starym cmentarzu obok plebanii. P. był gniazdem rodziny Prażmowskich. Między latami 1468 a 1470 sędzią ziemi czerskiej był Piotr z Prażmowa. W r. 1564 P. należał do Inocentego Prażmowskiego, kanonika płockiego i kruszwickiego. Stąd rodem był głośny w XVII w. Mikołaj Prażmowski, arcyb. gnieźnieński. Ulryk Werdum w swej podróży po Polsce tak pisze o P. pod d. 3 kwietnia 1672 r. Liske, Cudzoziemcy w Polsce Z Grzegorzewic do Tarczyna 2 mile; miejscowość z dwoma kościołami, jeden z kamienia, drugi z drzewa. Potem do Prażmowa 1 mila. Jest to dwór szlachecki, leżący za wsią pomiędzy piaszczystemi gruntami nad jeziorem. Tutaj urodził się wraz z braćmi swymi teraźniejszy prymas polski i arcyb, gnieźnieński Mikołaj Prażmowski. W wojnie kozackiej szwedzkiej w r. 1656 spalono tu na okół wszystko aż do gruntu. Zbudowano tu napowrót z drzewa wcale nie pośledni dwór i położono fundamenta kamiennego kościoła; tymczasem odbywają nabożeństwo w malutkiej drewnianej kaplicy. Założono tu także ładny ogród, a w nim zgrabny pawilon, częścią z drzewa, częścią z kamienia, z wielu komórkami; już byt po większej części gotów, od Prażmowskich, dobra przechodzą na własność Roztworowskich, Czołchańskich, i barona Klewitza, ministra z czasów pruskich, a z kolei do Ryxów, w których posiadaniu do dziś pozostają. Jeden z Czołchańskich jako założyciel obecnego murowanego kościoła, ma w zakrystyi kamień z napisem dziś mocno zatartym. W r. 1817 Franciszek Ryx, b. major wojsk pol. i synowiec starosty piaseczyńskiego, odnowił kościół, jak świadczy napis na marmurowej tablicy umieszczonej nad głównemi drzwiami, W r. 1874, za staraniem Bronisława Ryxa i miejscowego proboszcza, kosztem parafian, wybudowana została na froncie murowana wieża, służąca zarazem za dzwonnicę. W zakrystyi przechowuje się ładna srebrna monatracya, na postumencie której wyrznięto Memorie nobilis viri Laurencii Prażmowski, can. ploc. herodis et pastoris loci. Laudi divinae; marcae II Scoti XI A. 1565, herb Belina. Dzwon duży ma napis Gloria in excelsis Deo. offert Deo Ecclesiae pro animabus existentib, in purgatorio indign. peccator Hieronym. Michael in Prażmow Nieporet Comes Prażmowski. Vexiliferides curiae regni. A. Dni 1702 die 16 Febru. Varsoviae fecit Christian Thim. Dzwon mniejszy ma napis A. Ł. Soli deo gloria anno 16 brak dwóch cyfr. Do zabytków P, należy też figura murowana na pagórku za wsią, wy stawiona jak się zdaje na pamiątkę bitwy ze Szwedami w r. 1656. Od granicy Gościeńczyc i Mirowie znajduje się cmentarzysko przedhistoryczne, dotychczas niezbadane, w którem od czasu do czasu wykopują włościanie urny i garnki. W ogrodzie dworskim, tudzież w bor ku za łąkami stoją dęby, których wiek obliczają na 800 do 1000 lat. W dniu 6 sierpnia 1863 r. zaszła tu potyczka gen. MellerZako melskiego z oddziałem Grabowskiego, w któ rej z obu stron zginęło po kilkunastu ludzi. P, par. , dek. grójecki, 2243 dusz. 2. P. , wś i fol. , pow. sieradzki, gm. Majaczewice, par. Burzenin, odl. 17 1 2 w. od Sieradza, posiada urząd gminny, 19 dm. , 211 mk. we wsi, 8 dra. , 76 mk. na folw. Jestto starożytna osada jak o tem świadczą ślady cmentarzyska przed historycznego, odnalezione w 1880 r. Na po czątku XVI w. były tu tylko łany kmiece, dające dziesięcinę podobnie jak i Burzenin ka tedrze i kanonii gnieźnieńskiej Łaski, Lib. Ben. , I, 427. Według reg. pobor. pow. sie radzkiego wś Prasmów, w par. Burzenin, mia ła w 1553 r. 5 łan. a w 1576 r. 5 1 2 łan. Pawiński, Wielkop. , 215. Dobra P. były kolej no własnością Burzeńskich, Pstrokońskich, hr. Schliebenów, Morsztynów, książąt d Aschen, hr. Dąmbskich, Wiewiórowskich por. Witów, Tymienieckich, Węglińskich, Kuntzego, Do maniewskiego, dziś Michała Kobierzyckiego, który je nabył za 36, 000 rs. W 1887 r. fol P. rozl. 994 mr. gr. or. i ogr. 500 mr. , łąk 43 mr. , pastw. 36 mr, , lasu 369 mr. , nieuż. 46 mr. ; budowli mur. 7, z drzewa 10, jest wia trak; las urządzony. Wś P. os. 30, z gr. mr. 282. 3 P. wś, pow. garwoliński, gm. Pawłowice, par. Stężyca, ma 10 dra. , 60 mk. , 55 mr. ziemi. Br. Ch. Prażmowska Wola 1. wś włośc. , pow. radzymiński, gm. Strachówka, par. Jadów, ma 14 mk. , 116 mr. 2. P. W. , wś, pow. grójecki, gm. Wągrodno, par. Prażmów, ma 193 mk. , 970 mr. ziemi dwor. , 184 mrwłośc. Prażmowska Wólka, ob. Wilcza Wólka. Prażnowo, dobra wchodzące niegdyś w skład sstwa niegrodowego Koziany, obecnie w pow. horodeckim. Prażów al. Prażewo, w dokum. Preżów, Prezów, Pryżów, wś przy ujściu Kodeńki do Huj Prażmowska Wola Prażmowska Prażnowo wy, pow. żytomierski, par. Żytomierz, na płd. wschód od Żytomierza. W 1870 r. 58 dm. , 223 mk. w tem 15 procent żydów, cerkiew. Należała do Worcella. Podług rewizyi zamku żytomierskiego z 1545 r. stanowiła ojcowiznę Bohdana, Zdana, Semena i Waśka Prozowskich. Wspomniana w Arch. J. Z. R. , cz. I, t. 4 641; cz. III, t. 2 508; cz. VI, t. 1 231; do datki 641. J. Krz. Prażuchy, kol. i dwie os. , pow. kaliski, gm. Ceków, par. ewang. Prażuchy, odl. od Kalisza 23 w. , od Cekowa 2 w. , posiada kościół par. ewangielicki, murowany, cmentarz i szkołę ewang. Kol. ma 68 dm. , 807 mk. ; dwie os. 2 dm. , 12 mk. ; os. pastora 1 dm. , 6 rak. Kolonia ta powstała na obszarze lasów należących do dóbr Ceków. Par. ewangielicka obejmuje 3000 dusz. Prażyszki, zaśc. szlach. , pow. trocki, w 4 okr. pol, o 50 w. od Trok, 2 dm. , 8 mk. kat. Prądki, mylnie Prątki niem. Prondtke, wś na praw. brzegu Noteci, pow. bydgoski, o 9 klm. na wschódpołudnie od Rynarzowa, między Bydgoszczą a Łabiszynem; poczta i par. w Bydgoszczy, st. dr. żel. w Chmielnikach, 3 dm. , 34 mk. 3 katol. , 31 prot. . Należała do wójtostwa bydgoskiego. Prądnica, ob. Prątnica. Prądnickie Holendry al Prądno, Promno, pow. średzki, nad rz. Cybiną, o 5 klm. na zachód połud. od par. , poczta i st. dr. żel. w Po biedziskach, 8 dm. , 61 mk. 4 katol. 57 prot. . Należały dawniej do benedyktynek poznań skich. Leśnictwo królewskie Promno, niem. Krummfliess, ma 1 dm. i 19 mk. katol Powsta ło na gruntach Prądna. E. Cal. Prądnik, Prątnik, Promnik, także Białucha, Białka, rzką, lewy dopływ Wisły, bierze początek śród wyniosłego tarasu krakowskiej wyżyny, w stronie wschodniej od Olkusza, we wsi Sułoszowej, w pobliżu kościoła. Tworzy on z początku strumień do 1 3 4 mt. szeroki. od źródła aż do zamku w Pieskowej Skale bieży ku płd. wschod. wąską doliną a raczej wąwozem, zwartym z obu stron malowniczo najeżonymi wzgórzami i skałami. Opodal zamku zabiera z lew. brzegu strumień tryskający z pod skały, poniżej ktorego wysyła ramię do stawów pieskoskalskich. Koryto dzikie płynie od płd. tuż obok lasu Bukowca, mija dwa stawy, dosięga zamku, tworzy pod lasem znaczną topiel otoczoną skałami. Pod Sokolcem Pałką Herkulesa zabiera ramię lewe, płynące ze stawów na młyny. Koryto dzikie leży o 2 1 4 mt. niżej poziomu stawów. Dotąd dno P. stanowi skała wapienna. Minąwszy zamek wydobywa się P. na obszerniejszą dolinę, otoczoną Wysokiem i ścianami wyżyny. Pod Grodziskiem tworzy kilka stawów, dziś po większej części zarosłych szuwarem. Odtąd z obu brzegów sterczą skały wapienne, których szereg zaczyna Grodzisko z kaplicą i pustelnią św. Salomei. Stroma ta skała opada ku zach. i płd. w dość obszerną dolinę. Od płn, przechodzi w płaskowzgórze, pokryte gęstym lasem. W dalszym ciągu skały jużto wyskakują w postaci słupów, już też układają się w prostopadłe ściany. Pod Ojcowem południowe pasmo skał pokrywa las szpilkowy, śród którego wyskakująca ku płn. skała dźwiga na barkach swych resztki zamku Ojcowa. W całym przebiegu towarzyszą strumieniowi po brzegach łąki. Koryto ma 2 2 3 mt. , brzegi 1 1 4 mt. wysok. , nurt 30 60 cm. Obraca kilka młynów, dawniej w Ojcowie papiernią. Poniżej Ojcowa skały kryją się pod warstwą zie mi i rosnącym na niej lasem. Ze szczytu Chełmu widzieć można dolinę Prądnika, pod Kraków sięgającą. Po przeciwnym lewym brzegu P. , również wznoszą się strome, ale nagle skaliste wzgórza, z licznemi grotami. Minąwszy te wzgórza napotykamy okruchy wapieni prostopadle sterczące, które przepuszczając wąski strumyk, przedstawiają jakoby ruiny bramy. Odtąd skały maleją i wzgórza okryte ziemią, rozstępując się coraz bardziej, doprowadzają aż do wsi Januszowie, nad granicą królestwa polskiego. Wszedłszy na obszar Galicyi przyjmuje P. nazwę Białuchy. Ta ma on 2 2 3 mt. szerokości a nurt 30 cmi; brzegi namuliste, na nich wąskie, paśmiste łąki. Od Januszowie zwraca się cokolwiek ku wschodowi, mija na gliniastym wzgórzu położony Giebułtów, następnie dosięga po lew. brzegu leżących Trojanowie. Już pod Giebułtowem rozdwaja się. Lewe ramię idzie na młyn, krzyżując się z dzikiem czyli prawem, tak, że ostatnie staje się północnem, i poniżej młyna, zabrawszy południowe, tworzy na łąkach strumień 3 1 2 mt. szeroki, o nurcie 30 cmt, a brzegach dochodzących 2 1 3 mt. wys. Następnie mija grupę domów Kąty, a nim dojdzie do Pękowic, rozdwaja się powtórnie. Koryto, ujęte rowem 1 3 4 mt. szer. , leży 1 1 2 3 mt. wyżej poziomu przyległych łąk, które w czasie wylewu P. zastępują miejsce koryta dzikiego. od młyna koryto się rozszerza. Pod Zielonkami przyjmuje cechy dzikiego. Rozdziela wieś na północną, nisko położoną, i południową, zajmującą skaliste wzgórze. Mija młyn prądnicki al. rozdziałowski, następnie młyn duchacki pod Lipkami, wreszcie kaniowski. W tym przebiegu opływa od płn. wsie Prądnik Biały i Czerwony. Koryto 2 mt. szerokie, brzegi 1 mt. , nurt 60 cmt. Nadto rzeczone koryto raz łączy się upustem z korytem Robotnej ob. , a w załom jego od Prądnika Białego ku płd. wpada Górecka woda. Minąwszy Prądnik Czerwony skręca się na płd. , mija Rakowice, gdzie przyjmuje od lewego brzegu potok Sudolski. Prądnica Prażuchy Prądki Prażyszki Prażuchy Prądnik Prądnickie Holendry Prądnik Prądnik Poniżej, w wschod, stronie Rakowic, ramię ro bocze łączy się z dzikiem, a pod Olszą przyj muje z praw. brzegu pot. Robotne. Odtąd przepływa pola i wieś Dąbie w kierunku płd. wschod. brzegi 1 4 mt. , łęgi 3 rat, ma nurt 60 cmt. do 174 mt. , szerokość 3 1 2 7 mt. ; dno kamykami i żwirem wysypane. W całym przebiegu przerzyna P. wąską dolinę, otoczo ną po większej części kamienistemi wzgórzami. Koryto płytkie, dno kamieniste. Wzbiera gwałtownie na wiosnę lub po deszczu. Wtedy zatapia dolinę, zalewa młyny wsi Januszowi ce, Tonie, os. Kąty. Pod Pękowicami, z powo du wąskiego i płytkiego koryta, wylewa na wet w czasie podniesienia się nad 1 mt. Cała dolina dość sucha. Wyjątek stanowią Pękowice, Zielonki, w części Prądnik Biały i Czer wony, Rakowice, Olsza, Dąbie, Woda czysta, zdrojowa, zimna. Prócz ryb pospolitych, jak białki, branki, karasie, lipienie, ślizie, węgo rze, strzeble, ma dosyć pstrągów, które lubią szczególnie głębiny Pieskowej Skały, Ojcowa i Giebułtowa. Obraca wiele młynów. W r. 1880 zarybiono Prądnik pod Krakowem przez wpuszczenie 4000 pstrągów. Wśród swego biegu w Galicyi przedewszystkiem nosi przeróżne nazwy, i tak od granicy do Zielonek zwie się Sułoszówką, od Zielonek do wsi Prąd nika Białuchą lub Białką, między wsią Prądni kiem Białym a Czerwonym ma nazwę, , Prądnik lub pospolicie Wódki, dalej zaś aż do ujścia nazwę Olsza. Dopływy prawe są Sąspowski pot. , Robotna lewe dopływy Gar licka al Naranka, Górecka woda i Sudolski pot. W dokumencie z r. 1267, mocą którego Salomea osadza miasteczko Skałę na prawie teutońskiem, czytamy Prandnik i Prandenik; tę samę nazwę napotykamy w dok. z r. 1274, 1335, 1348; nazwę zaś Prandnyk w dok. z r. 1355 i 1360 ob. dr. Piekosiński, Kodeks dypl. Małopolski. Długość biegu w królestwie polskiem 14, w Galicyi 13, razem 27 klm. Szcze gółowy opis podaje Hydrografia mta Krakowa i okręgu Fr. Marczykiewicza str. 74 78 oraz Oskara Flatta, Opia doliny Prądnika Gaz. Codz. z 1855 F. , l89, 190, 191, 198, 210 i 212. Br. G. Prądnik, Jestto ogólna nazwa całego obszaru doliny towarzyszącej rzeczce tego nazwiska. Na obszarze tym mieści się dziś cały szereg wiosek mających obok ogólnej drugą właściwą nazwę. Cześć tych wsi leży w pow. olkuskim, gm. Cianowice, par. Smardzewice. 1. P. Czajkowski, ma 96 mk. 2. P. Korzkiewski, par. Biały Kościół, ma 18 mk. 3. P. Ojcowski, ma 124 mk. ; ob. Ojców. 4. P. , wś nie istniejąca obecnie, w par. Chełmce, pow. kieleckim. Wspomina ją Lib. Bon. Łask. I, 590, nie podając żadnych szczegółów. Spotykamy ją w regestr, pobor, pod 1508 r. w pow. chęcińskim jako własność Łukowskie go. Według reg. pob. z r. 1540 wś Prądnik, w par. Chełmcze, własność Jakuba Szczygnieiwskiego, dzierżawiona przez Wacława Jasień skiego, miała 8 kmieci osiadłych na łanach, 1 2 łana pust. , 1 zagr. , karczmę, lasy i pasieki wspólne dla wsi Chełmcze i Strawczyn. Ogól na wartość trzech wsi 350 grzywa. W r. 1573 miała 3 łany, 4 zagr. Pawiński, Małop. str. 275, 485, 574. Br. Ch. Prądnik 1 Biały z Górką Narodową i Witkowicami, rozległa wś, powiat krakowski, przy gościńcu z Krakowa do granicy królestwa polskiego, w równinie glinkowej urodzajnej, o nieznacznych wzniesieniach. Obszar wsi przepływa strumień Prądnik al Białucha, z dopływem z lewego brzegu, płynącym z pod Bibic w kierunku południowym. Przeważnie nad tym potokiem ciągną się chaty włościańskie, nad nim też stoją zielenią otoczone dworki Górka Narodowa i Witko wice. Znaczna część obszaru między wsią a Krakowem, zwana Czternastówkami, jest mniej urodzajną i używaną bądź za pastwiska, bądź za miejsce ćwiczeń wojskowych. Wieś składa się z trzech odrębnych grap chat, liczących razem 101 dm. , z czego przypada na Górkę 25 a na Witkowice 41 dm. i 960 mk. 465 męż. , 495 kob. , 926 rzym. kat. , 2 prot. i 32 izrael Obszary dworskie mają w Górce 4 dm. i 32 mk. 28 rzym. kat. i 4 izrael. , w Witkowicach 3 dm, , 85 mk. 80 rzym. kat. a 5 izrael i w Biskupim 3 dm. , 67 mk. , 41 rzym. kat. a 26 izrael. Jest też szkoła ludowa i trzy młyny wodne. Pos. większa wynosi razem 120 mr. roli, 4 mr. łąk i 20 mr. pastw. ; mniejsza pos 293 mr. roli, 4 mr. łąk, 28 mr. pastw. i 2 mr. lasu. Według regestr. pobor, z r. 1581 należał P. do par. św. Mikołaja i dzielił się na części Wawrzyńca Dudkowicza, kapituły sandomierskiej i klasztoru św. Trójcy, prócz tego miał łan sołtys i papiernią Zreckinger. Pierwsza część największa miała 16 łanów kmiecych, 3 zagrody bez roli, 3 komorników bez bydła i 1 czynszownika; druga 2 zagrody bez roli, 1 komornika z bydłem i 1 komornika bez bydła; trzecia, trzy łany kmiece, 1 zagrodn. bez roli i komornika bez bydła Pawiński, Małop. , 5. 2. Prądnik czerwony z Olszą Bosackiem i Celarowską, wś, pow. krakowski, na płn. od Krakowa nad Sudolskim potokiem, uchodzącym na obszarze Olszy do Białuchy, leży na wschód od poprzedniego. Osada składa się z czterech części; Prądnika Czerwonego 94 dm. i 917 mk. , Olszy 8 dm, , 81 mk. , Bosackiego 8 dm. , 92 mk. i Celarowskiej 8 dm. , 120 mk. . Obszar większy rozpada się na pięć części, z których Olsza ma 5 dm. , 67 mk. , Bosackie 2 dm. , 12 mk. , Celarowska 5 dm. , 33 mk. , Domini Prądnik Prądnik kańskie 4 dm. , 84 mk. i św. Łazarza 2 dm. 33 mk. Razem 136 dm. , 1436 mk. 703 męż. , 743 kob. , 1369 rzym. kat. i 67 izrael. Obszar wiek. pos. ma 565 mr. roli, 34 mr. łąk i ogr. i 21 mr. pastw. ; pos. mn. 501 mr. roli, 17 mr. łąk i ogr. , 27 mr. pastw. i 2 mr. lasu. Według Długosza, który tę wieś nazywa L. B. II, 28 przedmieściem za bramą św. Mikołaja, należało tu do opactwa tynieckiego 17 łanów kmiecych i sołtystwo na 4 łanach, z czego płacono dziesięcinę plebanowi u św. Mikołaja w Krakowie wartości 25 grzywien. Prócz tego mieli mieszczanie krakowscy trzy folwarki, z których dziesięcina przynosiła 14 grzyw. a proboszcz miał 2 i pół łana, łąkę i pastwisko. W innem miejscu podaje III, 210, 453, że sołtystwo utworzono w r. 1400 i że pierwotnie należało 5 łanów do franciszkanów czyli minorytów, od których kupili je opaci tynieccy. Według reg. pob. z r. 1581 Pawiński, Małop. , 5 część biskupów krak. miała 3 półłanki kmiece, 3 zagrody z rolą, 2 komorników z bydłem, 3 młyny i papiernię, a nadto były dwie mniejsze części młynarza Janikowskiego i Ansullowy. Tutaj znajduje się kaplica murowana, wzniesiona w r. 1640 przez Jana Morskiego, mająca w ołtarzu obraz Biczowania Chrystusa z podpisem Stanisław Boja 1604 Łepkowski, Roczn. Tow. nauk. krak. , 1861, str. 100. Skreślić w krótkości chociażby pobieżnie przeszłość tej miejscowości jest bardzo trudno, albowiem z powodu bliskości Krakowa dzieliła się na wiele drobniejszych części, które często zmieniały właścicieli. Zazwyczaj też nie rozróżniano od siebie obydwóch wsi, oznaczając je imieniem Prandnyk, Prandenyk, Prandnik. W 1220 r. Dług. L. B. , III, 38, 42, 105 Iwon de Końskie Odrowąż, biskup krak. , wykonując zamiar swego poprzednika Pełki Fulco herbu Lis, czego bisk. Wincenty Kadłubek z Karwowa wykonać zaniechał, sprowadził zakonników św. Ducha ztąd część zw. Duchackie, obecnie św. Łazarza z Wienny i założył szpital, dając zakonnikom kościół św. Marcina w Biskupicach koło Wieliczki z do chodami a nadto wieś biskupią Prądnik z młynem, Krowodrzę, Wielki i Mały WroBłędów i część dochodu z karczmy nin, w Sławkowie. Szpital w Prądniku istniał tyl ko 24 lat, ale już po czterech latach 6 kwietnia 1224 postanowił bisk. Prandota z Bialaczewa Odrowąż przeniesienie szpitala do Krakowa, któremu nadał kościół św. Krzyża. Przy tym kościele był ten szpital do ostatnich lat, w końcu tylko oddział obłąkanych pod tytułem św. Ducha przy ulicy Szpitalnej. W 1268 bisk. krak. Paweł z Przemankowa przemienił cokolwiek dotacyą szpitala, czyniąc pobory wygodniejszymi por. także Bielski, Kronika, wyd. 1764, str. 117. Odnośnie do P. mamy wiele dokumentów z XIV w. mniejszej wagi, dotyczących kupna, zamiany młynów i t. p. ob. Kod. dypl. Małop, 209 i 247 i Kod. katedry krak. , str. 77, 78, 123, 124, 223, 274, 466 i 467. Tutaj istniała sławna papiernia Jana Hallera w XVI w. Na polach między tymi wsiami a Krakowem stoczył Zamojski pamiętną bitwę z Maksymilianem w r. 1587, w której zmusił go do ustąpienia na Szlązk. Tutaj również witano królów odprawiających wjazdy na koronacyą a także przyjmowano uroczyście kondukty pogrzebowe królewskie. Tu również zbudował Samuel Maciejowski, bisk. krakowski, letni dworzec, w którym Górnicki pomieścił towarzystwo dysputujące w Dworzaninie. Oba P. należą do parafii u św. Krzyża w Krakowie. Graniczą na zachód z Bronowicami i Toniom, na płn. z Zielonkami, Węgrzcem i Dziekanowicami a na wschód z Mistrzejowicami i Rakowicami. Mac. Prądnik, u ludu dziś Prudnik, niem. Neustadt, do 1708 r. PolnischNeustadt, mto powiat. na Szląsku pruskiem. Leży nad strum. Prudnik i jego dopływem Braunde, pod 35 14 3 wschod, dług. i 50 15 30 płn. szerok. , na wznies. 1088 st. n. p. m. , w odl. 14 3 4 mil od Wrocławia i 7 mil od Opola. W 1861 r. był tu kościół par. katolicki, kościół przy klasztorze braci miłosierdzia i kościół przy zakładzie karnym dla duchownych, kościół par. ewang. pokapucyński, wyższa szkoła miejska 5 klas, wyższa szkoła dziewcząt, katolicka wyższa szkoła dziewcząt, katol, szkoła elementarna, ewang. szkoła element. , żydowska szkoła, ochronka dla biednych dzieci, szpital miejski, szpital przy klasztorze braci miłosierdzia, sąd okręgowy, urząd celny, poczt. i telegr. biuro, urząd powiatowy. Z zakładów przemysłowych była tu wielka fabryka wyrobów lnianych, zatrudniająca tkaczów w sąsiednich wioskach i urządzona w 1863 r. na nowo na wzór angielskich i irlandzkich fabryk płótna. W mieście było 270 tkaczy płóciennych i bawełnianych z 590 warsztatami, 6 tkaczy wełnianych i jedwabnych. Prócz tego było 5 cegielni, 3 młyny wodne, tartak, 6 browarów, 2 gorzelnie, 1 fabr. octu. Z pomiędzy rzemieślników najwięcej było szewców 108, stolarzy 24, krawców 19, piekarzy 16. Były też 2 apteki, 1 fizyk powiatowy, 3 cywilnych lekarzy i 2 wojskow. Ludność z 3684 dusz w 1803 r. , wzrosła w 1831 r. do 4682 a w 1861 r. do 8464 359 wojskow. . Miasto ma 6133 mr. ziemi, rozdzielonej na 314 posiadłości; w tej liczbie 4710 mr. roli i 633 mr. łąk. Z pomiędzy posiadaczy ziemi 93 żyło tylko z pracy rolnej, 164 zajmowało się innemi jeszcze przemysłami. Pod miastem znajduje się na wyniosłości, w malowniczem położeniu, dom poprawy dla duchownych na Kapellenberg a niedaleko Prądno Prądno w wąwozie górskim klasztor franciszkański i wiejski folw. Kotzem, nabyty w 1420 od bisk. wrocławskiego Konrada a po 1849 r. przeważnie rozparcelowany. Od strony południowej ciągną się aleje spacerowe, obsadzone drzewami owocowemi. Miasto początek swój zawdzięcza podobno templaryuszom, po których zamku, zwanym Wageudrossel, została pamiątka w wieży strażniczej dotąd stojącej. Oni to zapewne na miejscu pierwotnej wsi założyli osadę miejską. Po zniesieniu templaryuszów przeszedł zamek i przyległe dobra w 1312 r. na własność książęcą. W 1327 r. istnieje już Nowe Miasto obwarowane. Ludność pierwotnie słowiańska polskomoraw ska zapewne i w archiwach miejskich według Triesta Topograf. Handbuch von Oberschlesien, Breslau 1865 znajdują się dokumenty w, , słowiańakim języku. W 1384r. przystępuje P. do związku miast szląskich. Najdawniejszym z dochowanych dokumentów miejskich jest przywilej ks. Władysława Opolskiego, nadający miastu wyższe sądownictwo, wieś AltKotzem. W ciągu XVI w. powstają i organizują się cechy rzemieślnicze. Szewcy otrzymująswój przywilej 1506 r. , piekarze 1555 a za niemi z kolei krawcy itd. Sukiennicy do stają list gildyjny 1579 r. od ces. Rudolfa II. Handel winem i lnem zbogacił tak miasto, iż w 1597 r. odkupuje od cesarza Rudolfa w zastawie zostające liczne wsio przyległych dóbr. W 1554 r. rozszerza się reformacya; kościół parafialny zostaje w ręku protestantów od 1556 do 1629 r. Wystawiony przez gminę ewang. w 1627 r. nowy kościół został w 1652 r, oddany założonemu ta klasztorowi kapucynów. Dopiero po zniesieniu klasztorów w 1810 r. powrócono kościół ewangielikom. Morowe powietrze w 16245, pożar w 1627 r. , z którego zostały 4 całe domy i wypędzenie protestantów zadały ciężką klęskę pomyślnie rozwijającemu się miastu. Po pierwszej wojnie szląskiej przechodzi P. 1742 r. pod panowanie pruskie. W czasie wojny 7letniej musiało miasto zapłacić do 30, 000 talar. Dnia 28 lutego 1779 r. Austryacy zbombardowali miasto, przyczem spłonęły kościoły, 183 domów w mieście i 48 na przedmieściach. Fryderyk II udzielił zapomogę w sumie 127, 000 tal. na odbudowanie. Rozporządzenie cesarskie z 1708 r. zniosło dawną nazwę Polnisch Neustadt zamieniając ją na Koenigliche Stadt Prądnicki powiat, w zachodniej części regencyi opolskiej na Szląsku, graniczy od zachodu z pow. nissańskim, od płn. z niemodlińskim i opolskim, od wschodu z wielkostrzeleckim i kozielskim, od południa z głupczyckim i kilku gminami morawskimi, włączonymi w obręb pow. tropawskiego na Szląsku austryackim. Obszar powiatu wynosi 14, 56 mil. kwadr, albo 314, 001 mr. Szorokość największa 4 1 2 mili, długość zaś od zach. km wschod. około 6 mil. Zajmuje on dorzecze lewego brzegu Odry i składa się z wschodniej części górzystej, obej mującej do 3 mil kwadr. i falistego płaskowzgórza. Część górzystą wypełniają odnogi gór morawskich, sięgające najwyższego wznios. 969 st. w okolicy wsi Langenbrueck. Skały składają się głównie z szarej waki i szarowakowych łupków. Tworzą one kilka dzikich, malowniczych wąwozów Neudeck, Eichhaeusel i Wildgrund, od których ta okolica nosi miano szląskiej Szwajcaryi. Średnie wznies. powiatu wynosi 710 st. Glina pokrywająca skały wytwarzą żyzną ale trudną do uprawy glebę. W miarę posuwania się ku wschodowi górska okolica przechodzi w lekko pofalowaną równinę o coraz to uboższej glebie, Głównemi rzekami w powiecie są dopływy Odry Straduna we wsch. część, Osoblaha w płd. i do pływy jej Prudnik i Stynawa. Są to niewiel kie, o nieuregulowanych korytach, w ciągłych zakrętach płynące rzeczki. Ludność zajmuje się przeważnie rolnictwem. W części górzystej przeważa uprawa żyta i owsa, pszenica w ró wninach. Ludność powiatu jest w połowic polską. Miasto Prądnik z okolicą i część za chodnia powiatu są przeważnie niemieckie. Co do wyznania przeważają katolicy. W 1861 r. było 38 parafii katol. a trzy ewangielickie. W 1861 r. było 80 101 mk, , w tej liczbie 6299 ewang. i 728 żydów. Budynków mieszk. prywatnych 10, 423, publicznych 256, szkół i kościołów 140, gospodarczych bud. 6963, przemysł, i fabrycz. 517. Pod względem hi storycznym obszar powiatu stanowił dawniej część pograniczną od Morawii ks. opolskiego, po przejściu Szląska z pod władzy Austryi pod panowanie pruskie utworzono dopiero w 1817 r. z rozdziału poprzedniego, większego obwodu, dzisiejszy powiat. Br. Ch. Prądno 1. al. Promno, dok. Prandno, wś i okr. wiejski, pow. średzki, nad strumieniem, który ta wpada do Cybiny; par. , poczta i st. dr. żel w Pobiedziskach odl. 4 klm, ; 27 dm. , 229 mk. P. znane już. było w r. 1257; ztąd pisał się Janko Kot w r. 1381, a w r. 1565 należało do Prądzyńskich. W 1618 r. posiadały benedyktynki poznańskie jedną część P. , drugą zaś sukcesorowie Hieronima Prądzyńskiego. Około 1649 r. cala wś była własnością zakonie. W skład okręgu wchodzi osada tejże nazwy; cały okrąg ma 3l dn. 1263 mk. 169 katol. , 94 prot. . 2. P. , os. , tatnże, 4 dm. i 34 mk. 3. P. , ob. Prądnickie Holendry. E. Cal. Prądy 1. niem. Prondy, os. , pow bydgoski, o 7 klm. na zachód od par. , poczt. i st. dr. żel. w Bydgoszczy; 19 dm. , 177 mk. 45 kat. , 132 prot. . 2. P. , wś, tamże; 9 dm. , 68 mk. 9 kat. , 59 prot. ; przy schyłku zeszłego wie Prądy Prągowizna ku należała do Józefa Korytowskiego. 3. P. niem. ProndyKrug, karczma i okrąg wiejski, tamże; 6 dm. , 55 mk. ; w skład okręgu wcho dzi hamernia tejże nazwy cały okrąg ma 8 dm. i 73 mk. 19 kat. , 54 prot. . 4. P. , niem. ProndyKupferhammer, hamernia, tamże; 2 dm. , 18 mk. 5 P. , folw. , tamże; 2 dm. , 35 mk. , należy do okr. wiejskiego Pawłówek. 6. P. , niem. ProndyMuehle, młyn, tamże, z pocztą w Wilczaku, okr. wiejski Pawłówek, 1 dm. , 10 mk. ; należał niegdyś do Józefa Korytow skiego. E. Cal. Prądy 1. niem. Brande, 1480 r. Prandi, 1534 Prudy, wś, pow. niemodliński, par. kat. Prądy, odl. 1 milę na wschód od Niemodlnia. W 1861 r. był tu kościół katolicki od 1831 r. par. , szkoła katol. , szkoła ewang. od 1861 r. , młyn wodny, 82 dm. , 336 mk. 192 ewang. . Obszar wynosił 4770 mr. w tem 1736 mr. roli i 2111 mr. lasu, rozdzielonych między dwa sołtystwa, 25 gospodarzy, 8 ogrodu, , 13 komom. 2. P. , niem. Brande, kol. pow. lubliniecki, kol. i folw. dóbr Strzebień. Prądzew, 1 w XVI w. Prandzewo, kol. , i P. al. Liberadz, folw. nad rz. Bzurą, pow. łęczycki, gm. i par. Topola, odl. od Łęczycy 7 w. ; kol. ma 11 dm. , 62 mk. ; folw. 8 dm. , 35 mk. Folw. P. rozl. mr. 586, gr. or. i ogr. mr. 533, łąk mr. 43; nieuż. mr. 10; bud. mur. 8, z drze wa 9. Według Lib. Ben. Łask. II, 431 były tu łany folwarczne, oddawna odrębne od kmiecych, dające dziesięcinę pleban. w Kościole Tumie pod Łęczycą; kmiece zaś mansyonarzom przy kościele łęczyckim. Według reg. pob. pow. łęczyckiego z r. 1576 wś Prandzewo, w par. Topola, w części Baltazara Puczka miała 2 łan. , 4 osad. Część Doroty Wiesio łowskiej, wdowy po Albercie, 2 łan. , 1 zagr. , karczmę, 3 osad. Część Stanisława i Marcina Gawrońskich 1 1 2 łan. , 1 zagr. pusta, 4 osadn. Część Jadwigi Żernikowskiej, wdowy po Mi kołaju Gajewskim, miała 3 lany i 3 osad. Część Alberta Golisewskiego, pusta i nieobsiana, 1 osad. Pawiński, Wielkp. , II, 71. 2. P. , kol. , pow. łaski, gm. Dąbrowa Rusiecka, par. Wola Wiązowa, ma 19 dm. , 253 mk. , 445 mr. Powstała na obszarze należącym do dóbr Wola Wiązowa. Br. Ch. Prądzona, niem. Prondzonna, wś szlach. , pow. człuchowski, st. pocz. Lipienico, par. kat Borzyszkowy 3 4 mili odl Ma 499307 magd. mr. obszaru. W 1868 r. 106 bud. , 45 dm. , 433 mk. , 40 ewang. , 391 kat. , szkoła katolicka. P. leży niedaleko płn. granicy powiatu. Już za czasów Rzpltej leżała w pow. człuchowskim. Według taryfy z r. 1648, gdzie uchwalono pobór podwójny a akcyzę potrójną, płacili tu Prądzyński od 10 włók folw. 10 fl. , Andrzej Prądzyński od 2 1 2 wł. folw. i ogr. 2 fl. 23 gr. , Krzysztof Prądzynski od 3 wł. folw. i ogr. 3 fl. 8 gr. , Wawrzyniec Prądzyński od 2 folw. włók 2 fl. 23 gr. ob. Roczniki Tow. F. N. w Pozn. , 1871, str. 190. Według taryfy na symplę z r. 1717 płacili tu Wojciech Gostomski z częścią Łąkie 8 gr. , Maciej Jerzy Lipiński 4 gr. , Wojciech Prądzyński 4 gr. , Maciej Lipiński 1 gr. 15 3 4 den. , część Jana Starzyńskiego 2 gr. 4 1 2 den. , Mateusz Prą dzyński 1 gr. 15 1 4 den. , Maciej Prądzyński 11 gr. 4 1 2 den. i Łukasz Lipiński 4 gr. 15 1 2 den. ob. Cod. Belnensis w Peplinie, str. 95. Prądzonka, 1710 Prądzanka, 1648 Prządząka, niem. Prondzonka, wś, pow. człuchowski, st. pocz. Studzienice, par. kat. Ugoszcz; zawiera 5865, 96 magd. mr. W 1869 r. 49 bud. , 15 dm, 209 mk. , 200 kat. , 8 ew. , szko ła katol. , która r. 1886 liczyła 43 dzieci P. leży tuż nad granicą pow. człuchowskiego i bytowskiego. Według wizyt. Rybińskiego z r. 1780 było 91 mk. katol str. 23. We dług lustr. z r. 1664 płaciła wś do zamku tucholskiego 123 flor. W 1648 r. płacili tu poddani od 4 karczem i 4 ogrod. 6 fl. 12 gr. ob. Roczn. Tow. Przyj. N. w Pozn. , 1871, str. 185. Kś. Fr. Prądzyński Młyn, niem. ProndzonnaMue hle, os. młyń. , pow. człuchowski, liczy się do Prądzony. W 1868 r. 4 bud. , 2 dm. , 8 mk. ew. Prągowizna, według Kętrzyńskiego miejscowość w pow. lubawskim, w spisach nowszych nie zapisana. Prągowo, 1641 Kętrzyń. Pręgnowo, Pręgnowy i Pręgowo, dok. 1350 Prangow, niem. Prangenau, wś na Wielkich Żuławach malborskich, pow. malborski, st. pocz. Nytych, par. kat. Nowa Cerkiew, odl. 2 1 4 mili na płn. zachód od Malborka. Posiada kośc. par. ewang. i szkołę ewang. Zawiera 11 chełmińskich majętności i 7 zagród, razem 68 włók 21 mrg. W 1869 r. 260 mk. , 80 kat. , 137 ew. , 43 menonitów, 30 dm. Pierwszy przywilej wystawił tej wsi w 1350 r. w. m. Duserner v. Arfberg. Pierwszy ewang. predykant nastał ta dopiero około r. 1660 ob. Gesch. d. Kr. Marienburg, von Eckerdt, str. 99. Dawniej była tu kaplica katolicka, o której w spisie kośc. z r. 1641 czytamy Prągowo capella desolata ob. Urk. B. des Bist. Culm y. Woelky, sir. 1028. Prągowo 1. Dolne, mylnie Pręgowo Kętrzyński i Przegonowo Ossowski, niem. NiederPrangenau, wś kośc. , pow. kartuski, nad Radunią, tworzącą tu granicę między pow. kartuskim i gdańskim, odl 3 1 4 mili na płd. wschód od Kartuz, st. p. i par. ew. Lubiewo. Razem z plebanką Popówką i os. młyn. , własnością katol. królewskiej kaplicy w Gdańsku, zawiera ta wieś 957 mr, , zagród 4, gburstw 2. W 1869 r. było 164 mk. , 127 kat. , 37 ew. ; 15 dm. Tutejsza 1klas. szkoła katol. , liczyła 138 dzieci 1886 r. . Na obszarze do Popówki Prądy Prądy Prądzew Prądzona Prądzonka Prądzyński Prągowo Prątnica Prątnia należącym znajduje się t. z góra zamkowa Schlossberg, która dawniej była obwarowaną. Podobno w okolicy znaleziono groby starożytne; 2 urny twarzowe ztąd znajdują się w zbiorach Towarz. antropol w Berlinie ob. Objaśn. do mapy archeol. Prus Zach. przez Ossowskiego, str. 56 i Preuss. Prov. Bl. , 1852, str. 139. W dok. napotykamy P. po raz pierwszy r. 1323 już jako wś kościelną ob. Zeitschrift d. Westpr. Gesch. Ver. VI, 66. Potem nadał ją w. mistrz Konrad v. Jungingen pannom brygitkom w Gdańsku ob. Borck, Echo sepulchralis, II, 452. Kościół tutejszy był pierwotnie parafialny, później został jako filia przyłączony do kaplicy królewskiej w Gdańsku, od której dopiero r. 1859 znów go odłączono. Patronat wykonywa rząd. Tutejsza parafia, należąca do wiejskiego dekanatu gdańskiego, liczyła 1867 r. 4139 dusz, w 1886 zaś roku 4962. Kościół p. w. Bożego Ciała pochodzi prawdopodobnie z początku XIV w. ; cały zrąb z nieociosanych kamieni zbudowany, tylko szczyty i okolenia okien są z cegły, posowa z desek. Wieża została około 1739 r. w pruski mur zbudowana; jej spiczasty szczyt jest cynkiem pokryty. Z starszych zabytków sztuki zasługuje na wzmiankę obraz przedstawiający św. Rocha, jak mu aniołowie rany zawiązują. W kruchcie stoją dwie stare granitowe kropielnice. Dzwonów posiada kościół dwa; mniejszy bez napisu i większy z napisem Jesus nasarenus en Konick der juden, help s. maria madalena anno 1519 ob. Bauund Kunstdenkmaeler d. Pr. Westpr. , I, 21 23. Są także dwa nagrobki Adama Gołyńskiego, oficyała pomorskiego dziekana i proboszcza gdańskiego i prągowskiego 1635 i familii Lindów. Napis drugiego już za czasów Borcka był nieczytelny ob. Echo sepulchralis, II, 453. Do par. należą Prągowo Dolne i Górne, Ostroszki, Babidół, Neuheit, Popówka, Kałbudy Górne i Dolne, Podwidlino, Łapino wraz z Papiernikiem, Buschkrug, Wielino, Buszkowy Górne i Dolne, Bielkowo, Bielkówko, Ziegelsoheune, Nicponie, Schlangenberg, Lisewo, Krymki, Warcz, Johannesthal, Malęcin, Domachowo, Fachsberg, Kleszczewo, Pulvermuehle, Fichtenkrug, Czernie wo i Czerniewko, Zaskoczyno, Goszyno, Żuława i Żuławka, Lubiewo i Bąkowo Do kościoła filialnego w Czapielsku zaś są przyłączone Czapielsk Wielki i Mały, wś Marszewo, Marschauerberg, kol. Marszewo, Ząbrcz Dolny i Górny, Ober i Nieder Huette, Majdany, Kroenke, Nowydwór, Weismist, Pomlewskie zarośla, Stęgwołd i Nowa Karczma. Oprócz tego należy do parafii publiczna kaplica św. Krzyża w Żuławie. Przy kościele prągowskim są dwa bractwa Opatrzności Boskiej od 1763 r. , trzeźwości od 1858 r. Z tutejszych księży są nam znani Mikołaj Koss prob. r. 1583, jego wikaryuszem był Ambroży Kaczkowski; 1686 Jerzy Ridel oraz dziekan i prob. gdański, jogo wikaryuszem był Franciszek Markiewicz; 1710 kanonik włocławski i dziekan gdański Szczepan Janowicz; 1848 był lokalnym wikarym Karol Kunert; 1860 August Folleher. Według taryfy z r. 1648, gdzie uchwalono pobór podwójny, płaciła tu panna ksieni gdańska summatim 30 fl. 20 gr. ob. Roczn. Towarz. Przyj. Nauk w Pozn. , 1871, str. 173. 2. P. Górne, niem. OberPrangenau, wś włośc. , tuż obok P. Dolnego położona, należała także do brygitek w Gdańsku, zawiera 20 gburstw i 39 zagród, 804 mr. 1869 r. 462 mk. , 377 kat. , 80 ew. , 5 żyd. , 51 dm. Woda z tutejszych obfitych źródeł idzie rurami do Gdańska. Kś. Fr. Prątnia. os. włośc. , pow. rypiński, gm. Pręczki, par. Rypin, odl o 4 w. od Rypina, 1 dm. , 13 mk. , 62 mr. ; należy do dóbr Kowalki. Prątnica 1. dok. Pratnica, rzeczka, dopływ Rogoźnicy, w pow. wejherowskim. Wspomnia na w przywileju Mestwina z r. 1281, przy odgraniczeniu wsi Świecina, którą książę na daje pannom benedyktynkom w Żarnówcu ob. P. U. B. V. Perlbach, str. 283. 2. P. , dok. Pranthenycz, 1321 Prantenitz, 1452 Prantnicz, 1546 Pranthnicz, tak zwała się dawniej rzeka pod wsią Prątnicą w pow. lubawskim, dziś zwana Pęcherz. Kś. Fr. Prątnicą, niem, Pronikau, dok. 1400 Prandnitz, Brandnicz, 1546 Branthnicz, 1667 Prądnica, Brandtwitz, wś kościelna, pow. lubawskie st. p. Lubawa odl. 1 milę. Ma 3884, 73 magd. mr. ; w 1868 r. 114 bud. , 48 dm. , 401 mk. , 395 kat. , 6 ew. Szkoła kat, którą 1886 r. odwiedzało 100 dzieci. Kościół murowany, p. w. św. Katarzyny, patronatu bisk. i rządowego; przy kośc. istnieje bractwo trzeźwości od 1855 r. . W skład par. wchodzą Prątnica, Omule, Szczepankowo, Tuszewo, Olszan w pow. lubawskim, zaś w ostródzkim Czerlin, Napromki, Wygoda, Pieńki, Marwałd, Gintlewo, Janowo, Pląchawy, Ketzwalde, Georgenthal i Kernsdorf Parafia, należąca do dek. lubawskiego, liczyła 1867 r. 1635 dusz, zaś 1886 r. 1780. P. leży niedaleko granicy pow. ostródzkiego, nad strugą Pęcherzem, praw, dopływem Wla. Struga ta zwała się dawniej Prątnicą w dok. ; od niej więc pochodzi nazwa wsi, która przedtem była własnością bisk. chełmińskich. Wizyt. Strzesza donosi 1667 r. , że wś tę założył bisk. Otto 1323 49, lokując ją na 60 włókach. Do prob. należą 4 włóki w 3 polach, z których jedno nazywało się Szczytne, a drugie Dworznica. W skład par. wchodziły wówczas P. , Omule, Szczepankowo, Tusze wo i Napromek. Na małem wzgórzu stała szkoła; komunikantów było 300 str. 235. R. 1706 posiadał prob. 6 włók, 19 było pustych, od Prątnia Prątnicą Preekuln Pregoła Prątnik Preedulajs Preedeneeken Predstawino Predeszi Predelek Preczer Precza Prechrastje Prechlau Prechelhauland Prebenda Preban Prążyce Pregelswalde reszty 35 płacono po pół korca żyta i owsa od włóki wizyt. Potockiego, str. 448. Probosz czem był Jan Janiszewski, komunikantów liczono przeszło 400, gdyż i z Prus książęcych to wielu przybywało. R. 1546 podaje biskup Tidemann do wiadomości, że ponieważ w sku tek założenia stawa rybnego mieszkańcom wsi łąki się zalewają, nadaje im 2 puste włóki na obszarze wsi leżące. Zastrzega sobie jednak po wynagrodzeniu te włóki, gdyby woda im już więcej szkody nie wyrządzała ob. Urk. B. des Bist Culm von Woelky, str. 820. Inwentarz bisk. chełmińskiego z r. 1731 podaje o wsi Szołtys Ewertowski na wiecznych włókach z budynkami; szołtys Klimek na włókach wiecznych, trzyma dwie wolne do czesno, którym już lata wyszły. Smołka gbur, chałupa w szacholec z dachem zła, stara, sto doła o dwu klepiskach w wiązarek, jeden sąsiek a dwa w zrąb, stara, zła, z dachem, szopa w szacholec dobra oprócz dachu, chlewy się zrujnowały. Drzwi ladaco wszystkie. Kaczewski gbur, Burhard gbur, Kopec gbur, Lapa gbur, Pierzchała gbur, Korpacki gbur, Laguna gbur, Lemani za przywilejami Cysztopski za prawem doczesnem, z budynkami swemi, Lam pas Jan za przywilejem ze swojemi budyn kami, Rykaczewski za prawem, jego budyn ki; za kontraktem jeden, budynki ma swoje str. 64. Kś. Fr. Prątnik al. Sędziwuje, fol. , pow. łomżyński, gm. i par. Zambrów, odl. 25 w. od Łomży, rozl. mr. 257 gr. or. i ogr. mr. 109, łąk mr. 55, pastw. mr. 33, lasu mr. 48, wody mr. 4, nieuż. mr. 6; bud. z drzewa 6; las nieurządzony, młyn i pokłady torfu. Prążewo, wś włośc. , nad rz. Łydynią, pow. ciechanowski, gm. Opinogóra, par. Ciechanów, odl, o 2 w. od Ciechanowa, ma 12 dm. 108 mk. , 431 mr. Prążyce, niem. Brandschuetz, 1319 Branschin, 1401 Pranschiz, 1466 Pranse, wś i dobra, pow. nowotarski na Szląsku, par. Auras. W 1842 r. szkoła ewang, od 1800 r. , 41 dm. , zamek, 282 mk. 70 kat. . Preban, ob. Przyboń. Prebenda Koprzywnicka, fol. majorat, pow. sandomierskie gm. Pokrzywnica, par. Łoniów, odl. od Sandomierza 14 w. , ma 216 mr. ziemi dworskiej. Prebiczka, góra w gm. Kamionka, pow. doliński, na zach. granicy gm. ze Skolem, na lewym brzegu pot. Kamionki, praw. dopływu Oporu, dochodzi 819 mt. szt. gen Br. G. Prechelhauland, ob. Dreihaus i Trzy Domy, pow. chodzieski. Prechlau niem. , ob. Przechlewo. Prechrastje al. Przechreście, szczyt w paśmie Magóry spiskiej, wznosi się 1199 mt. ; miejsce znaku triang. Por. Frankowa Mała Wielka. Br. G. Precza, osada nieistniejąca w pow. starogrodzkim ob. Gorzędziej. Preczer, grupa zabudowań w obrębie gm. Ostrej, pow. i obw. sądowy kimpoluński. Predelek al. Tredelek, małe jezioro w dobrach Kadaryszki, pow. suwalski. Predeszi, fol. , pow. raciborski, ob. Gorczyce. Predstawino, sioło, które według Nestora leżało nad rzką Łybed ob. t. V, 847. Preedeneeken, fol. dóbr Pormsaaten, w okręgu hazenpockim, pow. grobiński, parafia gramzdeńska. Preedulajs, zapora na spławnej rz. Dźwinie, u ujścia Ewikszty. Stąd aż do Kokenhuzy liczne prądowiny, zwłaszcza między Stabben a Kokenhuzą. Preekuln, ob. Prekuln. PreekulsAssiten, dobra pryw, , w okr. i pow. hazenpockim, par. amboteńska. Do dóbr należy fol. Elkoseem i Abelneeken. Preetz, dok. 1262 Poretz, później Porez, dziś Porzecze, niem. Paretz, wś w Pomeranii, pow. sławiński. W 1268 r. nadaje ją ks. Barnim klasztorowi bukowskiemu pod Sławnem ob. P. U. B. von Perlbach, str. 138. Preetzen niem. , dobra ryc. w Pomeranii, pow. nakielski, st. p. Crien. Pregelkrug niem. 1. os. , pow. królewiecki, st. p. tel. i kol. żel. Królewiec. 2. P. Neu, os. , tamże. Pregelswalde niem. 1. wś, pow. królewiecki, st. p. i tel. Loewenhagen. 2. P. , wś i dobra, pow. welawski, st. p. i tel. Tapiewo. Pregoła al. Pregla, Pregel, rzeka w Prusach wschodnich, powstaje z połączenia Pisy, Rominty, Węgorapy i Wystruci. W okolicy Wystrucia dopiero przybierają te połączone wody ogólne nazwisko Pregoły. Całe to dorzecze leży już na północnej stronie baltyckiej wyżyny i zabiera tylko z lewego obszaru wody północnych stoków. Wystruć płynie z północy i ma źródło w puszczach bagnistych, płynie z początku w kierunku płn. zach. a potem zwraca się na płd. zachód. Od praw. brzegu przyjmuje tylko drobne strugi, od lewego zaś naprzód bardzo rozgałęzioną rz. Meskuppe, następnie trzy strugi, z których jedna zwie się Daube, następnie rz. Niebudis a poniżej Striss. Pisa wypływa z wisztynieckiego jeziora i zabiera z sobą od praw. brzegu kilka drobnych strug, z których druga zwie się Dobup, od lewego zaś brzegu naprzód dwie strugi a następnie rz. Romintę, która w okolicy lesistej i lekkimi wzgórkami pokrytej, powstaje w okolicy Przerośla. Od prawego i lewego brzegu uchodzi do Rominty 7 strug jeziornych; Rominta uchodzi do Pisy przy Gąbinie. Węgorapa nakoniec wypływa z jeziora Prążewo Prątnik Pregelkrug Preetzen Preetz Preekuls Preis Prehata Mamry przy mieście Węgoborku i płynie z południa ku północy a w biegu pomija Darkiejmy; przyjmuje od praw. brzegu naprzód rz. Gołdapę, powstającą z jezior w okolicy Przerosła, zkąd płynie kręto na zachód a w biegu swoim pomija Gołdapę. Następnie uchodzą do Węgorapy trzy strugi, złączone przy ujściu. Pod Wystruciem połączone wody tych rzek i odtąd już P. zwane, przebiegają jeszcze tylko przestrzeń mii 12 w kierunku ze wschodu na zachód, pomijając Welawę i Tapiawę. Poniżej Tapiawy dzieli się P. na dwa ramiona, z których lewe Starą a prawe Nową P. jest nazwane. Ramiona te oblewają podłużną, lasami porosłą wyspę i łączą się dopiero z sobą w samym już Królewcu pruskim, gdzie się od Starej P. jeszcze jedna odnoga odrywa, która oblawszy Knipawę pod Gotdau znowu do głównego wartu powraca. Dalej pomija P. Szpichrze Miejskie i wpada trzema ujściami do zatoki Świeżej Frischhaf. Jedno z ujść pod wsią Judyty. Kraj którym od Wystrucia płynie jest równy, urodzajny, dolina jej rozkłada się szeroko, a brzegi są po obu stronach łagodnie ku wodom pochylone i czarnemi borami zamknięte. Koryto głębokie i przystępne, spadek wód wolny a miejscami leniwy. Ważną jest P. pod względem rózgałezienia wodnego, bo zgromadza wielkie wody na krótkiej przestrzeni; jej dopływy południowe są większe od niej samej, szczególniej zaś Węgorapa i Łyna. Dorzecze jej jest tedy stosunkowo szersze niż dłuższe. P. odznacza się także tem jeszcze, iż jest jedną z większych rzek baltyckich, która grzbietu baltyckiej wyżyny nie przerywa, lecz po za nim spokojnie swe wody zebrawszy, bez zawad uchodzi. Dopływy P. powyżej Wystruci należy uważać za jej górny bieg, na tej przestrzeni poczynają być Pisa i Węgorapa splawnemi jaz od jezior z których wypływają. Spadek wód Węgorapy jest nagły i rwący, jezioro Mamry leży o 336 stóp wyżej od jej ujścia a cały jej bieg zajmuje tylko mil 23. Łoże jej jest kamieniste. Od Wystrucia chodzą po P. pomniejsze żagle; Łyna zaś, która od lew. brzegu do P. na jej dolnym biegu pod Welawą wpada, z połud. ku północy mil 30 płynie, na grzbiecie roztoki pruskiej, z mnogich jezior powyżej Olsztynka nastaje, unosi już statki od miasta Frydlądu. Łoże P. jest pod Królewcem głęb sze od zatoki Fryskiej dla mielizny tej i ław piaszczystych na kotlinie, podchodzą tedy tylko pomniejsze okręty do królewieckiej ostoi. Z owych zaś trzech ramion, któremi P. do zatoki wpada, jest tylko północna do żeglugi zdatna. Po Wystruci jest dolina P. odchodzi skiem morskiem. Jeziorne i leśno jej wody wzbierają mocno i wylewają szeroko wiosną, jesienią i pod dżdżystą porę, bo masa tych wód wspiera się na znacznie płytszej kotlinie zatoki Fryskiej i zrządza wylewy. Poniżej Wystrucia od praw. brzegu P. uchodzi naprzód rz. Droje, następnie P. styka się z kanałem AuerGruben, który na półoccy styka się z rzeczką Dojmą, uchodzącą do P. przy Tapiawie. Poniżej tego kanału uchodzi do P. rzeka Nehne i jeszcze jedna struga, następnie rz. Dejma, która pośrednio, przez kanał opływający Labiawę łączy P. z Kurońską zatoką poniżej Dejmy uchodzi pięć strug zosobna a w samym Królowcu uchodzi WirrGrab. Od lewego zaś brzegu poniżej Wystruci uchodzi do P. najprzód rz. Szerimm, następnie rz. Auxinne z rzeczkami Diltowa Jodka, Meernitze i Bundsze, poniżej rz. Menge a następnie uchodzi rz. Łyna, największy z dopływów. Długość P. podają jedne źródła na 128 klm. , inni znów, razem z Pisą, liczą 26 mil. Na całej długości, w której nosi miano P. , jest spławną. Węgorapa, z której głównie powstaje P. , wypływa z pow. leckiego i płynie przez pow. węgoborski, darkiejmski, wystrucki. Od Wystruci, jako Pregoła, płynie przez pow. wystrucki, welawski i królewiecki. Por. Gilia, Golbe, Guber, Ilme, Jańsborski Kanał, Łyna z pomocą Hydrografii W. Pola. Prehata al. Pryhata, młyn w Hrehorowie, pow. rohatyński. Prehode, ob. Prychody. Prehoryłe al. Prehoryły, wś i dwór nad rz. Bug, pow. hrubieszowski, gm. i par. Kryłów Leży tuż pod os. Kryłów, w stronie połudn. stanowi niejako jej przedłużenie. Posiada cerkiew filialną, pounicką. W 1827 r. było tu 112 dm. , 737 mk. Preibit dok. , ob. Strzemocin. Preichau, ob. Prychow. Preil niem 1. os. , pow. rybacki, st. p. Metgethen. 2. P. , wś, pow. kłajpedzki, st. poczt. Nidden. Preiland, 1311 r. Prelant, wś nad rz. Bielą, pow. nissański, par. Biała Bielau, posiada szkołę katol. W 1861 r. była tu przędzalnia bawełny od 1847 r. , zatrudniająca 80 robota. Sołtystwo rycerskie. istniejące tu sprzedała Anna von Prittwitz, wdowa, dziedziczka na Heide i Preiland, w 1616 r. miastu Nianio za 11, 400 talar. Obszar wsi wynosił w 1861 r. 2471 mr. ; było 75 dm. , 581 mk. 5 ew, . Preilsdorf 1. 1373 Preilingsdorff wś, pow. bolkowicki, par. ewang. Rohnstock. W 1842 r. 14 dm. , 93 mk. , folwark. 2. P. , 1369 Pryolsdorf, 1376 Breilingsdorff, wś i fol. , pow. strzygłowski. W 1842 r. 40 dm. , folw. , 292 mk. 22 katol. , szkoła ewang. od 1760 r. i cmentarz ewang. od 1784 r. Preis niem. , struga, dopływ Dźwiny pod Frydrychstatem, w okr. selburskim. Preisenwałd, ob. Prycenwałd. Prehata Prehode Prehoryłe Preibit Preichau Preil Preiland Preilsdorf Preisenwałd Prejkopie Prełuka Prellwitz Prełuczka Prejkopie, wś, pow. kowieński. Prejkury, wś, pow. rossieński, par. kielmeńska. Prejszagoła, wś szlach. , pow. kowieński, par. w Wędziagole, okr. pol. i st. poczt. w Janowie o 14 w. . Prejsagołka, wś, pow. kowieński, par. w Wędziagole, gm. Żejmy, dawniej własność uniwersytetu wileńskiego. Prekrasna Pustynia, niegdyś monaster bazylianów w Jasienicy, pow. kamionecki ob. t. III, str. 473. Prekule, rzeczka w gub. kurlandzkiej, dopływ rz. Durbe, płynie w par. gramzdeńskiej. Prekuin al. Preekuln, łotew. Preekule, dobra pryw. w okr. hazenpockim, pow. grobiński, par. durbska, w miejscu kośc. ewang. , z filią w FirkęAssiten. Do dóbr należą folw. Kaupen, Katharinenhof, Julianenhof, Jaugeneeken. W 1585 r. własność Mikołaja Korffa. Na gruntach dóbr znajduje się stacya dr. żel. lipawo romeńskiej, na przestrzeni LipawaMo żejki, pomiędzy st. Wajnoden o 16 w. i Grobin o 22 w. , o 38 od Lipawy a 49 w. od Możejek. Prele, mko i wś łotew. Prejlu mtstieńsz i Prejlu mujża nad rzką Prelką, pow. dyneburski, niedaleko Ruszony, ma około 1000 mk. , kośc. kat. paraf. , jarmarki. W pobliżu mka wznosi się piękny pałac prelski, wzniesiony w pierwszej połowie XIX w. przez hr. Michała Borcha. Kościół paraf. p. w. N. M. P. Szkaplerznej, zbudowany z drzewa w 1771 r. przez ówczesnego dziedzica sstę Józefa Borcha, na miejscu dawnego, założonego w 1715 r. przez dominikanów posińskich. Gdy ten kościołek popadł w ruinę, proboszcz miejscowy ks. Józef Jarocki, dzięki ofiarności miejscowych i okolicznych parafian, przystąpił w 1877 r. do budowy nowego kościoła, który w d. 24 lutego 1886 r. poświęcony został przez dziekana dolnodyneburskiego ks. Jozefa Szymanowicza. świątynia ta, z kamienia łupanego, w styla ostrołukowym, długą jest na 27 a szeroką na 12 sążni. Dach pokryty blachą cynkową, na wieży znajdują się dwa niewielkie dzwony. Według Mantenffla Inflanty polskie, str. 122 dobra P. i Wypiwg nadane zoBtały w 1563 r. przez Zygmunta Augusta, jako dobra lenne, rodzinie Borchów i w posiadaniu jej pozostały do 1866 r. ; obecnie hr. Mohla. Podług szczegółowego opisania Prel w dodatku do Rigasche Zeitung z d. 23 listopada 1864 r. dobra prelskie jeszcze w XIV w. , mianowicie 1382 r. znajdowały się już w posiadaniu Borchów, a następnie, mianowicie od 1472 r. służyły za świetną rezydancyą dla prowincyonalnego mistrza Bernarda de Borch. Gdyby ta wiadomość była prawdziwą, to, jak powiada Manteuffel, zadziwiający i jeSłownik Geograficzny Tom IX. Zeszyt 97. dyny byłby przykład, że władca rycerskiego zakonu dziedziczne posiadał dobra, które na stępnie potomkom swoim zostawił. Parafia katol. , dek. dolnodyneburskiego, ma 7162 dusz; filie Pelany i Eleonorwil. J. Krz. Prelipcze al. Prelipce, rus. Prilipcze, wś kośc. nad Dniestrem, pow. kocmański, obw. sąd. Zastawny, graniczy od płn. po za Dniestrem z Pieczarną, od wsch. z Łuką, Kostryźówką i Zwiniaczami, od płd. z Kisielowem, a od zach. z Babinom. Wzdłuż zach. granicy płynie pot. Wymuszów; oprócz tego bierze we wsi początek pot. bezimienny, który zrazu płynie na płn. a potem zwróciwszy się na wschód uchodzi do Dniestru między Łąką i Kostryżówką. W 1869 r. było 2283 ha obszaru, 190 dm. , 831 mk W 1880 r. było 15 dm. na obsz. dwor. , 188 na obsz. włośc. ; 811 mk. na obsz. włośc. , a 59 mk. na obsz. dworsk. , rz. kat. 53, gr. orm. 782, żyd. 35 Niemc. 35, Rusinów 819, innych zaś 35. Par. gr. orm. w miejscu. Cerkiew drewniana p. w. Uspienia N. P. M. , zbudowana r. 1784, odrestaurowana r. 1883. Szkoła ludowa jednoklasowa, st. pocz. Zaleszczyki w Galicyi. Wznies. wsi 270 mt. własność Jana Łukasiewicza 1869. Prelisko al. Perelisko, część Zabłociec, pow. brodzki. Prellwitz niem. , ob. Przelewice. Prełaje, ob. Przełaje. Prełuczka, grupa domów w Uścierykach, pow. kossowski. Prełuczny al. PrełukaLedeskulska, grzbiet pograniczny w dziale czarnohorskim Karpat, na granicy Węgier i Galicyi, między szczyta mi Ledeskulem al. Borszutynem 1590 mt. a Budyowską Wielką 1684 mt. . Wznies. 1573 mt. Na wschodnich stokach obszerne połoniny. Wody tego pasma uprowadza pot. Kosmacz ob. . Br. G. Prełuczny, pot. górski, wypływa z pod działu Prełucznego, w paśmie czarnohorskim, płynie nad płn. wsch. leśnym parowem i po 4 klm. biegu zlewa swe wody do Czeremoszu Czarnego, z lew. brzegu. Ujście leży 929 mt. npm. Br. G. Prełuka 1. grzbiet górski w Karpatach wschodnich, w dziale skolskodelatyńskim, ciągnie się od działu Guretwyny wprost na płd. , na granicy Galicyi i Węgier, aż po szczyt Busztul 1693 mt. ; w nim szczyty od płn. ku płd. 1258 mt. , 1195 mt. , 1204 mt. , następnie szczyt Prełuka 1520 mt. , inne na 1408 1619 mt. i szczyt Busztul 1693 mt. U płd. wsch. podnóży źródła Łomnicy. Z wschod. stoków spływają do Łomnicy potoki Lachów, Woronin, Darów z Guretwyną; od zach. opływa podnóże grzbietu potok Mokranka, dopływ Taraczki. Od tego grzbietu na płn. wsch. między Łomnicę a pot. Darów wybiega grzbiet Jesi Prełuczny Prele Prelipcze Prekuin Prełaje Prekule Prekrasna Prejsagołka Prejszagoła Prejkury Prejkopie Prelisko Preniuki Preny sty Barów zwany, kończący się nad Łomnicą szczytem Owołem 1615 mt. . 2. P. Lede skulska, ob. Prełuczny. Br. G. Prełuki, wzgórze leśne na granicy Prełuk i Duszatyna, pow. sanocki, na pr. brz. Osławy, między pot. Olchowatym od płd. a Kołodzialnym od płn. ; las po stronie płd. zwie się Niwą Turzańską. Wznies. 779 mt. Miej sce znaku triang. Br. G. Prełuki, wś, pow. sanocki, w okolicy gór skiej, 453 mt, npm. , nad pot. Osławą. Cerkiew i część chat leży po lewym, reszta zaś na praw. brzegu rzeki. Obszar wsi stanowią lasy na wzgórzach, na płd. wschód od wsi szczyt Prełuki 779 mi Z wyżyn tych spływa kilka potoków do Osławy; największe są z praw. brz. Trawny i Kołodaczny. Wś graniczy na płn. z Turzańskiem, na wschód z Kamionkami, na płd. z Duszatynem a na zachód z Komań czą 37 klm. , mającą st. kolei przemyskołupkowskiej. Gleba nieurodzajna, owsiana. P. mają 46 dm. i 316 mk. gr. katol. , Rusinów. Cerkiew par. drewniana, należy do dek. ja sliskiego. Par. obejmuje Duszatyn i Piekarki. Uposażenie parocha wynosi 16 mr. roli i 129 złr. dodatku do kongruy. Obszar więk. pos. Okt. hr. Alcantara i I. Kanitz w Belgii ma 16 mr. roli, 7 mr. łąk, 8 mr. pastw. i 544 mr lasu; pos. mn. 526 mr. roli, 112 mr. łąk i 325 mr. pastwisk. Według Siarczyńskiego rps. bibl. Ossol. 1826 było tu źródło słone, które z rozkazu rządu austryackiego zasypa no. Istniało tu wójtostwo, które należało do ststwa mrzygłodzkiego ob. Mrzygłod, t. VI, 772. Mac. Prełużny, szczyt lesisty w Karpatach wschodnich, dziale czarnohorskim, w obr. gm. Hryniawy, pow. kosowski, na lew. brzegu Czeremoszu Białego, na płd. od pot. Maskotyna. Wznies. 1517 mt. npm. Br. G. Premdau, ob. Przebędowo. Premore dok. 1262, wś zaginiona pod Oksywiem, pow. wejherowski, dawniej własność panien norbertanek w Żukowie ob. P. U. B. v. Perlbach, str. 305. Premslaff niem. , ob. Przemysław. Prenada 1. karczma w Jaryczowie Starym, pow. lwowski. 2. P. , ob. Prynada. Preniuki, wś, pow. wileński, w 2 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Giełwany, o 5 w. od gminy a 65 w. od Wilna, ma 7 dm. , 67 mk. katol. 36 dusz rewiz; należy do dóbr Tundziszki, Łukaszewiczów. Prenowłoki, wś nad jeziorem, pow. maryampolski, gm. Chlebiszki, par. Preny, odl. od Maryampola 38 w. , ma 28 dm. , 277 mk. W 1827 r. było 15 dm. , 195 mk. We wsi jezioro mające 15 mr. obszaru. Preny 1. miasto w pow. maryampolskim, w pobliżu Niemna, w malowniczej dolinie, otoczonej z południa i zachodu przez rozległe lasy dawnej puszczy preńskiej, odl. od Maryampola 42 w. , od Olity 28 w. a około 20 w. od st. dr. żel. warsz. petersb. Mauracie między Kownem a Wierzbołowem. Posiada kościół par. drewniany, kościół ewang. filialny, synagogę, dwie szkoły początkowe, st poczt. , urząd miejski. Miasto należy do sądu pokoju okr. III w Maryampolu. Zabudowane z drzewa, ma 10 dm. murów. , 201 drewn. , 3304 mk. 1584 męż. , 1720 kob. W 1827 r. było 187 dm. , 1972 mk. ; w 1862 r. 206 dm. , 2688 mk Dochód miasta w 1878 r. 2986 rs. Od Pren aż do Kowna ciągnęły się głośne lasy lipowo, które dostarczały znanego kowieńskiego miodu. Puszcze te, własność w. książąt litewskich, nadał król Aleksander w 1502 r. ks. Michałowi Glńskiemu, , lecz zdrada kraju pociągnęła utratę dóbr, które wróciły znowu do króla. Na początku XVII w. starostwo preńskie posiada Kacper Horwat, który w 1609 r. założył kościół i uposażył parafią w P. W tym czasie zapewne osada otrzymała przywilej miejski, Jan Kazimierz wstępując do zgromadzenia jezuitów w Rzymie, prosił brata Władysława IV by zezwolił na rozdanie dóbr, stanowiących jego uposażenie, między zasłużouych dworzan. Wtedy starostwo preńskie otrzymał Gotard Wilhelm Butler, towarzysz podróży i niewoli królewicza we Francyi w latach 1638 1640. Wystawił on w P. , na górze za dzisiejszą osadą, nad Niemnem zamek, przypominać mający planem więzienie królewicza w Citeron we Francyi. P. zostawały w ręku jego potomków do 1773 r. Ostatni z rodu Michał Butler zmarł bezdzietnie. Na sejmie z 1773 75 nadano starostwo Kazimierzowi Sapiesze, gener. artyleryi litews. Butlerowie płacili kwarty 8, 446 zł. 6 gr. a hyberny 7, 060 złp. Napoleon I w 1807 r. nadał to starostwo ponownie swemu szambelanowi ks. Aleksandrowi Sapiesze na lat 50. W 1857 r. gdy termin nadania upłynął, dobra wróciły w posiadanie rządu. Dobra rządowe Preny składały się w 1859 r. z kluczów; 1 Kwieciszki 26 nomenklatur, 2 Elżbiecin 43, 3 Igliszki 59, 4 Jaworów 7, 5 Michaliszki 61, 6 Chlebiszki 47, 7 Szałtupie 25, 8 Tarpupie 36, 9 Rudupie 10, 10 Żytowiszki 16. Ogółem rozległość w gruntach folwarcznych 9395 mr. , w gruntach włościańskich 79, 041 mr. , w lasach 42, 065 mr. , razem 130, 501 mr. Z dóbr powyższych ukazem z r. 1866 dobra Szałtupie nadane zostały na własność generałmajorowi Stachowiczowi, Następnie 1866 i 1868 r. nadano na prawach majoratu generalfeldmarszałkowi hr. Bergowi dobra Kwieciszki, Karkliny, Rostkowszczyzna, Porowsie, Kadaryszki, Burniszki i OlszankaHuk. W 1866 r. dobra Elżbiecin Prełuki Prenada Premslaff Premore Premdau Prełużny Prełuki Prenowłoki Preobrażeński Preobrażenskaja Preobrażenka Prenziawitz Prenzlaw Presberg nadane zostały na własność rzecz, radcy stanu Hilferdingowi. O losach samego miasta brak wiadomości. W 1750 kościół drewniany uległ przebudowaniu i wtedy zapewne powsta ła przy nim murowana kaplica grobowa rodzi ny Szuksztów. W 1794 r. jest chwilowo mia stem powiatowem a jedynym marszałkiem pow. preńskiego jest podówczas Biszping. Za rządów pruskich P. są siedzibą sądu okręgowego, st. poczt. pogranicznej, i kwaterą stałą szwadronu czarnych huzarów, którym zbudo wano tu magazyn. Z zamku starostów były tylko ruiny. Miasto, zaludnione przeważnie przez żydów, miało 204 dm. i 1224 mk, Holsche, I, 432. P. par. , dek. maryampolski, dawniej sapieżyński, 14, 210 dusz. 2. P. , fol, pow. maryampolski, gm, Chlebiszki, par. Preny, odl od Maryampola 42 w. , ma 3 dm. , 81 mk. W 1827 r. było 6 dm. , 75 mk. Br. Ch. Preny 1. wś włośc, pow. święciański, w 1 okr. pol, o 38 w. od Święcian, ma 29 dm. , 245 mk. katol i 6 żydów. 2. P. , zaśc. włośc. , pow. wileński, w 2 okr. pol. , gm, Giełwany, okr. wiejski Giełwanki, o 7 w. od gminy a 70 w. od Wilna, 2 dm. , 17 mk. starowier. w spisie z 1864 r. podana jako wś, mająca 3 dusze rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Szeszolki. 3. P. , wś nad jez. Niewieranką, pow. wileń ski, w 2 okr. pol, gm. Muśniki, okr. wiejski i do bra Zawadzkich i Urbanowiczów Poszyrwińce, o 7 w. od gminy a 59 w. od Wilna, ma 11 dm. , 80 mk. katol. i 53 starowier. podług spisu z 1864 r. tylko 24 dusz rewiz. . 4. P. , wś włośc. , pow. wileński, w 4 okr. pol, gm. Bystrzyca, okr. wiejski i dobra skarbowe Preny, o 10 w. od gminy, 115 dusz rewiz. W okolicy znajduje się tuf wapienny. W skład okręgu wiejskiego wchodzą wsie P. , Borejszuny, Pierczyna, Maguny, Ogierdany, Strzypuny; zaśc. Szaszkinia, Roubiszki, Bołoszyna, Pinaniszki, Pojedupie, Cipliszki, Bindraje, Wirdzieliszki, Skastupole i Brzegówka, w ogóle 430 dusz rewiz. b. włośc. skarbowych. 5. P. , fol i wś na lew. brz. Dubissy, pow. kowieński, między Butkiszkami a Czekiszkami, par. Czekiszki; własność Brygidy z Białłozorów Konstantowej Ferguessowej. 6. P. , pow. kowieński, ob. Wysoki Dwór. 7. P. , wś, pow. rossieński, par. kołtyniańska. 8. P, dwór rządowy, pow. rossieński, par. lidowiańska. J. Krz. Prenzlau niem. , ob. Pręsłwek Prenzlaw niem. , ob. Przemysław. Prenziawitz niem. , ob. Pęsławice, Preobrażenka, przysiołek wsi włośc. Pieredolje al Pieredoły, pow. dzisieński, w 1 okr. pol, gm. Plissa, okr. wiejski Pieredolje. Preobrażenka, wś w pow. aleksandrowskim gub. ekaterynosławskiej, ob. Litewskie Sioło. Preobrażenskaja, st dr. żel. warsz. pe tersburskiej, w gub. petersburskiej, pomiędzy st. Mszynskaja o 17 w. a Ługa o 13 w. , o 116 w. od Petersburga a 383 w. od Dynęburga. Preobrażeński, zaśc. włośc, pow. wileński, w 3 okr. pol, gm. Janiszki, okr. wiejski Goćkiszki, o 6 w. od gminy, 11 dusz rewiz; należy do dóbr skarbowych Inturki. Prepinka, grupa domów w Humniskach, pow. KamionkaStrumiłowa. Prepoły, ob. Przepoły. Prepunty, jezioro na obszarze wsi t. n. , w pow. sejneńskim, leży 7 w. na południe od jez. Duś, ma około 2 w. długości a 1 1 2 szer, brzegi bezleśne, wzgórkowate. Na brzegach leży fol Prepunty i wś Buteluncy. Obszar jeziora wynosić ma 60 mr. Wolski, a wody jego odprowadza strumień do Białej Hańczy. Prepunty, fol nad jeziorem, pow. sejneński, gm. i par. ŚwiętoJeziory, odl od Sejn 29 w, , ma 3 dm. , 37 mk. W 1827 r. 2 dm. , 38 mk. . Fol P. w 1882 r. rozl mr. 1058 gr. or. i ogr. mr. 312, łąk mr. 178, past. mr. 7, wody mr. 270, lasu mr. 275, nieuż. mr. 16; bud. mur. 1, z drzewa 9; płodozmian 4polo wy, las nieurządzony, pokłady torfu i wapna. Do fol. należała wś Buteluncy os. 21, z gr. mr. 443; wś Żyliszki os. 5, z gr. mr. 123. Prerow niem. , rzeczka na półwyspie Dars w Pomeranii, na zachód od Stralsundu; uchodzi do Baltyku. Prerow niem. , wś nad rz. Prerow, w Po meranii, pow. Franzburg, leży na półn. wy brzeżu półwyspu Dars, tuż nad Bałtykiem. Wiele ucierpiała od wylewów, lecz w osta tnich czasach groble znacznie wzmocniono. Posiada szkołę dla żeglarzy i 1376 mk. , niemal wyłącznie ewang. 1877, trudniących się ry bołówstwem i rolnictwem. Kś. Fr. Presaca, ob. Prysaka. Presberg niem. , wybud. , pow. gołdapski, st. p. i tel. Gołdap. Presekareny, wś kośc. nad rz. Seretem, pow. i obw. sąd. storożyniecki. Seret wypływa tu z Karabczowa Serockiego i przerzyna obszar P. z płn. zachodu na płd. wschód. Tu przyjmuje z praw. brzegu Mały Seret. Na płn. granicy wznosi się szczyt Płaj Paltin 493 mt; cokolwiek na płn. od dworu szczyt Gramena 401 mt. . W płd. stronie rozpościera się las Humena ze szczytem Mihuczka 454 mt. . W r. 1869 było 2217 ha obszaru, 133 dm. , 781 mk. W r. 1880 było na obsz. dwor. 14 dm. , 78 mk. , a na włośc. 128 dm. , 600 mk. , razem 142 dm. , 678 mk. męż 332, kob. 346; rz. kat. 33, gr, or. 598, żyd. 47; Niemców 6, Rusinów 2, Rumunów 667. Par. łac. w Starejhucie niem. Althuette, gr. kat. w Hliboce, a gr. orm. w miejscu. Cerkiew drewniana pod Prenzlau Preny Prerow Presaca Prenzlau Presekareny Prepunty Prepoły Prepinka Presowce Presenske wez. św. Jana ewang. , zbudowana w latach 1793 1803 staraniem ówczesnego właściciela Ilii de Grigorcea. W r. 1877 właścicielka Aleksandra de Grigorcea sprawiła do cerkwi nowy ikonostas. Do tej par. gr. orm. należy wś Karapczów. St. p. Hliboka. Br. G. Presenske niem. , dobra ryc. w Pomeranii, pow. rugijski, st. p. Altenkirchen. Presnki, wś poleska w płn. stronie pow. słuckiego, nad błotem Hałe, z którego wy pływa rz. Łoknieja, w 3 okr. pol kopylskim, gm, Hresk, ma 31 osad pełnonadziałowych; grunta nieco faliste, lekkie. A. Jel. Preśniszcze, wś nad rzką Czerniawką, pow. ihumeński, ma 7 os. ; grunta piaszczyste Presowce, rus. Prysiwci, wś, pow, złoczowski, 24 klm. na płd. wsch. od Złoczowa, 4 klm. na zach. od urzędu poczt. i sądu pow. w Zborowie. Na płn. leżą Młynowce, na wsch. Zborów, na płd. wsch. Pohrebce, na płd. Korszyłów, na płd. zach. Zarudzie, Płn. wsch. kra wędzią obszaru wsi bieży gościniec złoczowsko tarnopolski, wchodząc tu z płn. zach. od Młynowiec, a wiodąc na płd. wschód do Zbo rowa. Krańcem połudn. obszaru płynie Mała Strypa, która na zach. tworzy część granicy P. od Korszyłowa, a na płd. wschod, krańcu, na przestrzeni 1 klm. , granicę od Zborowa. W dolinie Strypy i jej małego przytoku leżą zabud. wiejskie 342 mt. . Najwyższe wznie sienie w stronie płn. wsch. , obok gościńca, do chodzi 394 mt. Obszar wsi wynosi 1040 ha. Własn, więk. ma 147 ha ziemi urodz. i 97 ha; lasu w stronie płn. zach. obszaru, mieszanina dębu, grabu, brzozy i osiki; jest to płd. kranieć lasku zwanego Chorostkowiec, z którego reszta należy do Urlowa i w małej cząstce do Pleśnian; dochód roczny 684 złr. ; własn. mn. ma 760 ha ziemi urodz. , dochód roczny 3489 złr. W r 1880 było 712 mk. ; rz. kat. 181, gr. kat. 508, izrael. 20. Par. rz. kat. w Zborowie, par. gr. kat. w miejscu, dek. zborowski. Do par. należy Korszyłów i Pohrebce. We wsi jest cerkiew p. w. N. M. P. , szkoła etatowa od r. 1865, gminna kasa pożyczkowa z kapit. 783 złr. i młyn wodny o 3 kamieniach. Wła sność większa należy do oo. dominikanów w Podkamieniu. Br. Sok. Presse, ob. Przysieka, pow. kościański. Preświata, rzeka, lewy dopływ Dźwiny, ma źródła w pow. iłłukszciańskim, obok folw. Matuliszki, ujście pod folw. Annenhof, ; przepływa jezioro t. n. na granicy gub. kowieńskiej z Kurlandyą. Prethin, dzisiejsze Brzeźno w pow. wejherowskim, nazwane tak w kopenhagskich tablicach woskowych z XV w, Pretmin niem. , dok. 1223 Pretemyn, wś pod Kołobrzegiem w Pomeranii. W 1223 r. nadają ją księżniczki Mirosława i Ingardis klasztorowi w Mogilnie ob. P. U. B. von Perlbach, str. 21. Pretoschin niem. , ob. Przetoczyn. PretzmenBartel, ob. BartelPraetzmen. Preusechhoff niem. 1. wś, pow. świętoSiekierski, st. p. i teł. Swiętasiekierka. 2. P. , maj. chełm. , pow. ostródzki, 2 kim. od st. p. Brzydowa; obszar 122 ha. Preuschmarkt niem. , ob. Przezmark. Preussendorf niem. , ob. Prusinowo, Preussenhof niem. , fol. , pow. holądzki, st. p. AltDollstaedt. Preussenhof, ob. Ludowo. Preussisch, skrócone Preuss. al, Pr. znaczy pruski; nazwy z tym przymiotnikiem złożone, jeżeli nie tworzą jednolitego wyrazu, umieszczone są pod głównym wyrazem, Tu pomieszczamy także te, które na właściwych miejscach opuszczone zostały, Preussisch 1. Arnau niem. , dobra ryc, pow. królewiecki, st. p. , tel. i kol. żel. Królewiec. 2. P. Bahnau niem. , wś, pow. świętosiekierski, st. p. , tel. i kol. żel, Świętasiekierka 3. P. Eylau, ob. Iławka. 4. P. Goerlitz, ob. Gierłoża Pruska. 5. P. Hoehe niem. , dobra na Mazurach, pow. łecki, st. p. Prostki. 6. P. Holland, ob. Holland. 7. P. Mark, ob. Przezmark. 8. P. Rockels niem. , karczma, pow. rybacki, st. p. Gruenhoff. 9. P. Thierau niem. , pow. świętosiekierski, st. p. Bladiau. 10. P. Waeldchen niem. , dobra, pow. świętosiekierski, 7 klm. od et. p. i tel. Zinten. Obszaru 78 ha. 11. P. Wilken niem. , dobra z cegielnią, pow. frydlądski, st. poczt. i tel. Domnau. Preusslanken niem. ; ob. Pruska Łąka. Preuszlauken niem, , dobra, pow. welawski, 7 klm. od st. p. , tel. i kol. żel. Welawy; obszar 79 ha. Prewalówka, Prywałówka, w dok. Perewałowka, wś nad Słuczą, pow. nowogradwołyński, na płd. od Połonnego, gm. Mszaniec, 324 dusz włościan, ziemi włośc, 856 dz. , dwors. 909 dz. Dawniej własność Budzyńskich, obecnie Miączyńskich. Ob. Arch. J. Z. , cz. VI, t. 1 290. L. R. Prewedy, grupa domów w Szczutkowie, pow. cieszanowski. Preworokie al. Preworoki, wś, pow. 1 obw. sąd. serecki, nad dopł. pot. Kotowca, który przychodzi od Tereszen i przez poła Kotowiec wpływa na obszar Opryszen. W półn. stronie wznosi się góra Gerla 385 mt. ; cały naziom nachyla się ku połud. tak, że na połud. granicy gm. Preworokie, przy ujścia wody preworockiej do Kotowca, wznies. wynosi 327 mt. szt. gen. . Graniczy od płn. z Mołodią pow. czerniowiecki, od zach. z Tereszenami i Dymką, od płd. z Opryszenami, a od wsch. z Stanowcami Górnymi. W płd. wsch. stronie wsi las Obczyna. Z Tereszen od gościńca czernic Presenske Presnki Preśniszcze Preświata Prethin Pretmin Pretoschin Pretzmen Preusechhoff Preuschmarkt Preussendorf Preussenhof Preussisch Preusslanken Preuszlauken Prewalówka Prewedy Preworokie Prezma wieckosuczawskiego, przez obszar Tereszen i P. wiedzie gościniec do Stanowców Górnych. Wś ma 985 ha 95 arów obszaru; 123 dm. , 498 mk. w 1869 r. ; w 1880 r. 111 dm. , 487 mk, rz. kat 1, gr. orm. 475, żyd. 10; Niemców 10, Rusinów 2, Rumunów 474. Par. łac. w Sere cie, gr. kat. w Hliboce, a gr. orm. w Tereszenach. St. poczt. Tereszeny. Własność gr. orm. funduszu religijnego. Br. G. Prewssen niem, , dobra w pow. chełmińskim, ob. Prusy. Preybeth dok. , ob. Strzemocin. Prezantól, fol. szlach. nad Niemnem, pow. trocki, w 3 okr. pol, o 64 w. od Trok, 2 dm. , 29 mk. 1 prawosł. , 28 katol; była tu gorzelnia. Prezma, w dok. z 1583 r. Pressmen, wś i dobra, pow. rzeżycki, stanowią osobną parafią dekan. rzeżyckonadłubańskiego, która w 1886 r. liczyła 2038 dusz. Sam dwór P. leży przy ujściu rzki Prezmienki do Małty, o 2 1 2 mili na południe od Rzeżycy, 10 mil na płn. od Dyneburga, 1 milę od Antonopola, st. dr. żel petersburskowarszawskiej, która w odległości 3 4 mili od dworca kolejowego przecina obszar dóbr. Przez dobra te przechodzi też szosa petersburskowarszawska. Najdawniejsze wiadomości o P. sięgają pierwszej połowy XVI w. Lustracya dóbr inflanckich, dokonana z rozkazu Stefana Batorego w 1583 r. , opiewa wyraźnie jako dobra Pressmen, które niegdyś wchodziły w skład dóbr Laedschen, stanowiących od 1507 r. dziedziczną posiadłość rodu Overlaker, przez Filipa de Overlaker ustąpiono zostają jego krewnemu Wawrzyńcowi Brinkowi w dniu śś. apostołów Szymona i Judy 1550 r. , w obec świadków Henrico ab Huelsen, Joanne à Manteuffel dicto Szoege, Joanne à Wolkershan et Henrico à Borch, którą to cesyą Filipa Overlakera ówczesny prowincyonalny mistrz krzyżaków inflanckich Henryk a Galen, na prośbę tegoż Wawrzyńca Brinka, urzędownie konfirmuje w d. 2 czerwca 1554 r. Król polski Zygmunt August przywilejem danym w Wilnie d. 3 maja 1562 r. utwierdza dziedzictwo Wawrzyńca Brinka na dobra Pressmen cum omnibus attinentiis. W XVII w. przechodzi P. do rodu dc Berg. Inwentarz z 1677 r. wykazuje w P. z folw. Czernawsk i Ładyszmojżą późniejszy Rezentów 406 włók litew. ziemi i 240 mk. Od Bergów przechodzi P. do Grothusów, od tych do Borchów, W 1714 r. Jan Andrzej Borch, horodniczy inflancki, starosta lucyński, sprzedaje P. cum omnibus attinentiis Janowi PereświtSołtanowi, chorążemu inflanckiemu, w którego rodzie dobra prezmieńskie i dotąd pozostają. Wszelako część znaczna attynencyj, mianowicie fol Rezentów i Czerniawsk, stanowiące obecnie osobną parafią rezentowską, sprzedał Piotr Pereświt Sołtan w 1766 r. Felkerzambowi, od którego prawem sukcesyi przeszła następnie do Bohomolców. Obecnie w skład dóbr P. , oprócz głównej fermy, wchodzą folw. Wirtukszna, Łosze, Sucharzewo i Syłańcze, których obszar wynosi ogółem 2181 1 2 dzies, nie licząc w to 1571 1 2 dziesięcin ziemi należącej do włościan zamieszkałych w 11 wsiach, z których 10 Lisowskie, Mamulnica, Ziemskie, Stukmujża, Dzenie, Bykowniki, Puszbarny, Astyki, Pustoszka i Uzuliszki osiadłe są wyłącznie przez Łotyszów, a 11ta Skradale przez Rossyanstarowierców, przybyłych w te okolice przed 1772 r. Włościanie należą do gminy rezentowskiej, której kancelaryai zarząd oraz szkółka gminna znajdują się przy folw. Wirtukszna. W par. P. już w 1854 r. w dniu śgo Jerzego zniesione zostało poddaństwo a chłopi osadzeni na czynsze. Łotysze wszyscy bez wyjątku katolicy, dbali o oświatę; wielu z nich mówi po polsku a wszyscy umieją czytać przynajmniej po łotewsku, bo do 1863 r. istniała tu szkółka łotewska elementarna, utrzymywana kosztem dziedziców. Odkąd tę ludową szkółkę zamknięto, matki Łotewki, co niegdyś do niej uczęszczały, same uczą dzieci czytać; utrudnia naukę brak elementarzy i książek łotewskich, wydawanych w narzeczu miejscowem, druk których w 1871 r. został wzbroniony ob. art. Łotysze, V, 743; książki zaś ogłaszane w narzeczu szwedzkoinflanckich i kurlandzkich Łotyszów, używających głosek gotyckich i zawiłej pisowni niemieckiej, nie są zrozumiałe dla włościan Łotwy katolickiej. Teraźniejsza szkółka gminna w folw. Wirtuksznie nie pociąga włościan. Osada P. , tuż przy dworze, dziś pozbawiona nazwy miasta i w skład dworu poniekąd wchodząca, założoną została za przywilejem Augusta III z d. 11 października 1750 r. , danym Dominikowi Pereświt Sołtanowi. odbywają się tu dwa jarmarki doroczne, na Wniebowstąpienie Pańskie oraz w niedzielę po dniu śś. Szymona i Judy według nowego stylu. Jest to jedyny w Inflantach zabytek zastosowania kalendarza gregoryańskiego. Kościół parafialny, wzniesiony z muru w 1858 i 59 r. kosztem Sołtanów, w stylu włoskim, z wyniosłemi wieżami, p. w. śś. Szymona i Judy, pod tytułem których był i dawny kościołek drewniany, fundowany w 1781 r. przez Franciszka Sokołowskiego. Pomiędzy kościołem a dworem znajduje się młyn murowany, poruszany siłą wody rzeczki Prezmienki, wypływającej z jeziora Łosze w obrębie dóbr a uchodzącej do Małty we wsi Prezmie. Obszar dóbr przerzyna też rzka Wirtukszna, wypływająca z jez. Wirtukszna; stanowi ona aż do ujścia swego do Małty granicę pomiędzy parafią prezmieńską a rezentowską. Na obszarze par. P. są cztery niewielkie Prewssen Preybeth Prezantól Prewssen Pręczawa Pręczawa Pręczki Pręczów Prędkie Prędocin jeziora. Do większych zaś należy jezioro Wirtukszna, słynące z malowniczego położenia wśród małych pochyłości, otoczone w części borem sosnowym a w części lasami świerkowemi, oraz część znaczna obszernego jez. Łosze, należącego do kilku właścicieli ziemskich. Wody tego jeziora ostatniemi laty znacznie się obniżyły. Większa część obszaru dóbr P. jest wzgórkowatą a po części lesistą. Błot i nieu żytków jest tu stosunkowo mało, gdyż tylko 14, 17 dzies. Lasu budowlanego 400 dzies. , opałowego 425, łąk 297 dzies. Grunt najroz maitszy. Gleba składa się przeważnie ze źwiru, gliny, marglu i piasku, i wydaje różne zboża i jarzyny; pszenica wszakże udaje się tu taj tylko w latach, w których zima dobra; gdy zaś pola śniegiem nie dość dobrze były pokry te, wtedy najczęściej wymarza. W starym dworze godnemi uwagi są biblioteka i archi wum. Pierwsza liczy obecnie do 10, 000 tomów; pomiędzy niemi wiele rzadkich starych wydań, jako to Juvenalis Satyrae Aldus z r. 1501; ,, Martialis epigrammata z r. 1501 także Aldus; ,, Biblia Leopolity; Kazania Skargi o siedmiu Sakramentach 1610; Syreniusza Zielnik z r. 1603. Archiwum liczy do 1500 numerów. Wiele się tu przechowuje pamiątek rodzinnych; pomiędzy niemi laska marszałkowska i ordery Stanisława Sołtana, w. marsz. lit. , jego pierścień zloty dar Kościu szki z napisem gdzie cnota tam sława oraz Tadeusz Kościuszko Naczelnik, pas złotolity króla Jana III, mający 4 1 2 metrów długości i 56 centymetrów szerokości, i wiele in nych. G. Manteuffel. Pręczawa, niem. Prenczawa, dok. 1533 Prenczell, rzeczka, prawy dopływ Ossy, wypływa z jez. Gapiami al. Gapy w pow. grudziądzkim, mija os. Gapę i płynie rowem przez plebańskie łąki do Gubin, gdzie przerzyna jezioro. Potem spieszy do Rogoźna i dopiero tu przybiera miano Pręczawy. Przy dworcu rogozińskim wpada do niej z prawej strony Czerwona Woda, płynąca z pod Kalmuzów. Za Kłódką zmienia P. swój płnpołudniowy bieg na płn. zachodni i łączy się z Ossą, Kś. Fr. Pręczki, 1434 Pranczkow, w XVI w, Preczkowo, wś, folw. i dobra, pow. rypiński, gm. Pręczki, par. Rogowo, odl. o 7 w. od Rypina. Posiada kościół katolicki filialny, szkołę początkową, urząd gminny, 20 dm. , 300 mk. , wiatrak, pokłady kamienia wapiennego i torfu. Na akcie z 1434 r. Kod. dypl. Mucz. Rzysz. , II, 860 podpisany jest Joannes de Pranczków, z ziemi dobrzyńskiej. Według reg. pob. pow. rypińskiego z r. 1564 wś Preczkowo, w par. Rypin, własność Walentego Przeczkowskiego, miała 5 poddanych na całym łanie i 2 zagr. ; Andrzej Przeczkowski miał 5 poddanych i 7 zagr. ; Konstancya Białymska miała 3 poddanych na całym łanie, młyn o 1 kole zwany Korzecznik, należący do Jana Gniazdko. Pobo ru płacono zł. 8 gr. 4 i 2 solidy Pawiński, Wielkop. I, 288. W 1789 r. własność Fran. Łempickiego, który wysiewa 50 kor. żyta, 2 kor. pszen. ; pobiera 269 złp. czynszu. Dobra P. w r. 1879 uległy segregacyi. W 1885 r. folw. P. rozl. mr. 1107 gr. or. i ogr. mr. 512, łąk mr. 123, pastw, mr. 38, lasu mr. 406, nieuż. mr. 28; bud. mur. 7, z drzewa 8; las nieurządzony. Do dóbr zaliczały się dawniej wieś P. os. 29, z gr. mr. 99; wś Lasoty os. 23, z gr. mr. 109; wś Dębiany os. 8, z gr. mr. 17; kol. Dębiany os. 40, z gr. mr. 230; wś Karbowizna os. 9, z gr. mr. 198; os. Pryszcze os. 1, z gr. mr. 2. Poprzednio należały do dóbr P. folw. Dębiany i Drozdowo. P. gmina należy do sądu gm. IV okr. , ma 314 dm. , 2923 mk. i 9388 mr. obszaru 6335 ornej ziemi. W gmi nie znajduje się kościół filialny katol. , ewang. dom modlitwy, szkółka, urząd gminny, browar, cegielnia, 4 młyny, 4 karczmy. W skład gm, wchodzą Balin, Bożymin, Czarownica, Dębiany, Drozdowo, Dylewo, Dziewanowo, Głowińsk, Gniazdek, Krupianka, Karbowizna, Kamionka, Kowalki. Lasoty, Pieńki, Przyro wa, Przecze, Puszcza, Prątnia, Piekiełko, Pręczki, Rejki, Sikory, Sosnowo, Szynkowizna, Szwarowy Wyręby, Wysokie Pole, Zajeziorek, Zakroczek. Br. Ch. Pręczów, Preczów, wś i folw. nad rz. Czarną Przemszą, pow. będziński, gm. Gzichów, par. Będzin; wś ma 22 dm. , 179 mk. , 198 mr. ; folw. 2 dm. , 5 mk, 51 mr. W 1827 r. było 17 dm. , 136 mk Prędkie, część Żurawiec, pow. Rawa Ruska. Prądkowice, niem. Prentkowitz, wyb. do Chełmna należące, pow chełmiński, szkoła Grubno, ma 448, 86 magd. mr; 4 bud, , 1 dm. , 14 mk, Skat. , 6 ew. 1868 r. , W r. 1710 dał Seweryn Szczuka, archidyakon chełmiń ski, siostrom miłosierdzia w Chełmnie wiatrak zwany Propowski, w Prędkowicach przed mia stem położony ob. Klasztory żeńskie przez ks. Fankidejskiego, str. 232. . Kś. Fr. Prędocin 1 wś i fol, pow. iłżecki, gm. Błaziny, par. Iłża, odl. od Iłży 5 w. , ma 92 dm. , 396 mk. , gorzelnią i wiatrak W 1827 r. było 66 dm. , 391 mk. W 1881 r. folw. P. rozl mr. 1264 gr. or. i ogr. mr. 1042, łak mr. 21, pastw. mr. 14, lasu mr. 163, nieuż. mr. 24; bud. mur. 5, z drzewa 13; płodozmian 6 i 8 polowy, las urządzony. Wś P. os. 82, z gr. mr. 805 W XV w. P. , w par. Iłża, był własnością biskupstwa krakowskiego, miał 12 łanów km. , 2 karczmy, z których dziesięcinę, wartości 10 grzyw. , płacono plebanowi w Iłży Długosz, L. B. , II, 482. Według reg. pob. pow. radomskiego z r. 1508 wś Prędoczin i Pri Priban Brzoza, dzierżawione przez Abrahama z Brzozy, płaciły pob. 1 grzyw. gr. 16. W r. 1569 wś P. , należąca do klucza iłżeckiego dóbr bisk. krakowskiego, miała łan. 14, kom. 3 Pawiński, Małop. , 322, 476. 2. P. , ob. Prandocin. Prędocinek, w XV w. Prędocin, wś i folw. , pow. radomski, gm. i par. Radom, odl. od Ra domia 2 w. , ma 15 dm. , 176 mk. , 281 mr. zie mi dwors. , 144 mr. ziemi włośc. W 1827 r. było 12 dm. , 112 mk. W 1885 r. folw. P. rozl. mr. 271 gr. or. i ogr. mr. 243, łąk mr. 14, pastw. mr. 3, lasu mr. 4, nieuż, mr. 7; bud. mur. 2, z drzewa 14. Wś P. os. 15, z gr. mr. 145. W połowie XV w. Prędocin, wś w par. Stary Radom, własność Mikołaja Szydłowieckiego, miała łany kmiece, karczmę i zagrodników. Dziesięcinę płacono w połowie większej biskupowi krakow. a mniejszą połowę oddawano plebanowi w Starym Radomiu. Z folwarku rycerskiego płacono dziesięcinę do Szydłowca Długosz, L. B. , II, 525. Według reg. pob. pow. radomskiego z r. 1577 wś Predoczin, w par. Stary Radom, miała 3 łany, 1 pusty Pawiński, Małop. , 297. Br. Ch. Prędzieszyn, niewłaściwie Pręgszyn, niem. Prangschin, dobra ryc, pow. gdański, st. kol. na przestrzeni z Kościerzyna do Skarszew otworzona w 1885 r. . Leży przy szosie gdańskiej, nad rz. Radunią, l 1 2 mili na płd. od Gdańska; par. kat, św. Wojciech, ew. Jaśki. Obejmuje 204, 3 ha roli or. i ogr. , 13, 68 łąk, 21, 29 pastw. 1, 81 lasu, 10, 17 nieuż. , razem 251, 25 ha; czysty dochód z gruntu 2698 mrk w 1869 r. 207 mk. , 99 kat. , 108 ewang. , 16 dm. , dwie hamernie i dwa młyny. Według taryfy z r. 1648, gdzie uchwalono pobór podwójny a akcyzę potrójną, płacił tu Dawid Pideman od 13 wł. folw. , 4 ogr. , karczmy, 6 kół młyńskich 26 fl. 12 gr. ob. Rocz. Tow. Przyj. N. w Pozn. , 1871, str. 173. Mesznego pobie rał ztąd prob. w 1710 r. 6 korcy żyta i tyleż owsa ob. Wizyt, Szaniawskiego, str. 147. Pręgowo, ob. Prągowo. Pręgnowo, wś, pow. rastemborski, 5 klm. na płd. zach. od mta Rastemborku, w którym jest st. pocz. , tel. i kol. żel. Pręgowo, ob. Prągowo. Pręgszyn, ob. Prędzieszyn. Pręsławek, niem. Prenzlau, w dok. Prazile, Prezla 1250, dobra ryc, pow. kwidzyński, st. poczt. Czarne Górno 3 klm. odl, st. kol. Gardeja, par. ew, Tromnowo, kat. Gr. Schoenwalde; 84, 2 ha roli or. i ogr, 53, 85 łąk, 2, 22 lasu, 3, 74 wody i nieuż. , razem 144, 01 ha; czysty dochód z gruntu 1536 mrk, hodowla owiec W 1868 r. 11 bud. , 3 dm. , 48 mk. ew. P. leży nad rz. Jardęgą, niedaleko granicy pow. grudziądzkiego. W 1240 r. obowiązują się Pomerańczycy pobudować kościół in Procile, i j. w Pręsławku, który wówczas był zapewne grodem polskim, posuniętym w granice pomerańskie ob. Kętrz. O ludn. pol. , str, 28. Pod 1414 r. wspominana w dok. wś Preczlaw str. 214. W r. 1525 sprzedają Maths, Nicolas, Marcus die van Bandtkow gebruder und Khachna, Barbara geschwister, t. j. Maciej, Mikołaj, Marek Bądkowscy z Bądek, Kachna i Barbara ich siostry, Melchiorowi Schulkman 8 włók w Pręsławku str. 200. Z szlachty polskiej mieszkali tu dawniej Boruccy str. 203. Kś. Fr. Prętki, niem. Schreibersdorf, wś na pol. prus. Mazurach, pow. niborski, tuż nad granicą Prus Zachodnich, 5 klm. na płn. od st. pocz. Płośnicy. Mikołaj Prawda z Wierzbowa nabył P. w 1527 r. ; ks Olbracht zatwierdza kupno dnia 3 czerwca tegoż roku. Ad. N. Prętkowice, os. leśna, pow. kościański, o 9 klm. na zachód od Kościana; par. i okr. domin. Białcz, poczta w Szmiglu, st. dr. żel. w Starem Bojanowie, 1 dm. i 3 mk. ; należy do Żółtowskich. Prętynia, jezioro na obszarze wsi Ostrowitego, ad limites villae Gorale pow. lubawski ob. Wizyt. Strzesza z r. 1667, str. 460. Prężyna Wielka i P. Mała, Pramsin Gross i P. Klein, 1379 r. Pramsin Major i P. Minor, 1423 Parva Pramsen, 1534 Gross Prusin, dwie wsi i dobra, pow. prądnicki, odl. 1 1 4 mili od Prądnika. P. Wielka, wś, posiada kościół par, katolicki, szkołę katol. W 1861 r. 576 mk. 1 ewang. , 98 dm. , 29 gospodarzy, 20 ogrodu. , 26 komorn. Obszar wynosił 3237 mr. , w tem 2847 mr, roli. P. Mała, wś i dobra, 121 dm. , 672 mk. 3 ewang. , szkoła katol. , młyn wodny, 13 gospod. , 32 ogrodn. , 44 komorn. , 1656 mr. ziemi 1343 mr. roli, 97 mr. ogrod. , 105 mr. lasu. Do wsi należy kol. Neuhof. Dobra rycer. P. , z folw. Eloisenhof, mają 1724 mr. roli, 515 mr. lasu, 81 mr. łąk, ogr. i nieuż. Gleba żytnia. Do par. P. należą P. Mała i Wielka, Scisowice, kol Neuhof. Pri. .. ., ob. Pry. .. . i Przy. .. . Priban, ob. Przyboń. Pribbernow niem. 1. , wś w Pomeranii, pow. kamiński. W 1877 r. 789 mk. ewang. , trudnią się rolnictwem, hodowlą bydła i pszczelnictwem. We wsi jest fabryka machin rolniczych i st. poczt. 2. P. Deutsch al. Ganzken, dobra ryc w Pomeranii, pow. Greifenberg. 3. P. Wendisch, dobra ryc, tamźe. Pribstow niem. , dok. 1248 Pristowe, Peristowe, Piristowe, wś w Pomeranii, pow. Sławiński, na południe od Ruggenwalde. W 1248 r. nadaje ją Świętopełk cystersom w Dargunie w Meklenburgii dla założenia klasztoru ob. P. U. B. v. Perlbach, str. 99. Prichracane, węg. Perlasz, wś, hr. goemoerskie Węgry, kościół katol. filialny, par. ewang. , garncarstwo, 219 mk. Prędocinek Prędzieszyn Pręgowo Pręgnowo Pręgszyn Pręsławek Prętki Prętkowice Prętynia Prędocinek Prichracane Pribstow Pribbernow Prężyna Priebisch Priddargen Priddargen niem. , dobra ryc. w Pomeranii, pow. bobolicki, et. poczt. Bobolice. Priebisch, ob. Przybyszew, w pow. wschowskim. Priebitz niem. , ob. Przybycz. Priebkow 1. Alt, dobra ryc. w Pomeranii, pow. szczecinkowski, st, poczt. Baerwalde. 2. P. Neu, dobra, tamże. Prieblow niem. , folw. do dóbr Falkenburg należący, w Pomeranii, pow. drawenburski, st. poczt. Falkenburg. Prieborn, 1297 Antiquum preworn, 1318 Priworn, 1431 Breborn, wś nad rzką Kryhnbach, pow. strzeliński, par. kat. Sieben Hufen. Posiada kościół par. ewang. , szkołę, zamek. W 1842 r. było król leśnictwo folw. , 119 dm. , 927 mk. 261 kat. , młyn wodny, olejarnia, rafinerya cukru, gorzelnia, słodownia, hodowla owiec i bydła. Tutejsze łomy marmuru dostarczają siwego i szarego marmuru, używanego na słupy, posągi itp. Zamek tutejszy i dobra należały w XV w. do rodziny Czirnów. Wzniesioną przez nich warownią na Rummelsbergu oblegali Wrocławianie i mieszkańcy Nissy w 1429, 1443 i 1461 r. , w końcu zburzyli. Z kolei przeszedł zamek i dobra do ks. na Brzegu a po nich od 1675 do dóbr korony czeskiej. Kościół zdawna istniejący, był odbudowany w 1575 r. Priebus, ob. Przewóz. Prielang niem. , ob. Przyłęk. PrielippNeu niem. , trzy dobra w Pomeranii, pow. pierzycki, st. poczt. Damnitz. Priemen, dobra ryc. w Pomeranii, pow. nakielski, st. poczt. Guetzkow. Priemhausen, wś ze st. poczt. w Pomera nii, pow. Naugard. W 1877 r. 640 mk. ewang. Priester See niem. , pewnie Księże jezioro, jezioro w pow. kartuskim, pod Parchowem. Leży w lesie, na wznies. 154, 5 mt. npm. , tuż przy płd. zach. końcu jeziora. Kl. Mansch. Swą nazwę ma pewnie ztąd, że prob. parchowski miał tu wolne rybołóstwo ob. Wanderungen durch die Kassubei von Pernin, str. 33. Kś. Fr. Priesznau al. Pritznau, wyb. do Bolszewa należące, pow. wejherowski, st. poczt. Rybińska Karczma. Prijutino, os. włośc, pow. radomski, gm. i par. Radom, odl. od Radomia 2 w. , ma 10 dm. , 65 mk. Utworzona po 1864 r. na gruntach pokościelnych, oddawanych zwykle żołnierzom dymisyonowanym. Prikra, wś. hr. szaryskie Węgry, obszerne lasy, 101 mk. Prilacken niem. , majątek, pow. rybacki, u stóp góry Galtgarben, 4 klm. od st. pocz. i tel. Drugehnen. Obszaru 230 ha. Prilang niem. , ob. Przyłęk, Prilipcze, ob. Prelipcze, Prilipka, wzgórze na lew. brzegu rz. Zadobrówki, na płd. gm. Wasłowiec, w pow. czerniowieckim; wznosi się 308 mt. npm. Na płd. wsch. leży lesista Gropa Wyższa 251 mt. . Prilipp niem. , dobra w Pomeranii, pow. Randow, st. p. Szczecin 6 klm. odl. Prillwitz niem. , wś i dobra ryc. w Pomeranii, pow. pierzycki, st. poczt. w miejscu, w 1877 r. 722 mk. ewang. Priment, ob. Przemęt i Perkowo, w pow. babimoskim. Primkenau, w dok. Primislavia, Primke, Primikau, miasto i gmina zamkowa, pow. sprotowski. Miasto posiada kościół par. kat. , kościół ewang. , dwie szkoły katol. i ewang. , 1676 mk. , zamek książęcy ks. Schleswig, Holstein, SondenburgAugustenburg, piękny park, fabrykę żelaznych odlewów i wyrobów emaliowanych Henrietten Huette. Przemysł garncarski i wyroby drzewne. W 1842 r. było 156 dm. , 1358 mk 1163 ew. , 195 kat. . Gmina zamkowa miała 21 dm. , 136 mk. 13 kat. . Przy zamku książęcy browar, a na północ od miasta książęcy folwark. Miasto założył w 1280 r. Przemysław I, ks. na Stynawie, Szprotawie i Żeganiu, ztąd zwało się Prymka, Prymikau. Kościół katol. przeszedł w ręce ewangielików od 1521 do 1637 r. ; obecny kościół ewang. zbudowany w 1741 r. Br. Ch. Primore, dok. z 1279 r. , i Prsimore 1283, wś zaginiona pod Gdańskiem. Należała już r. 1279 do cystersów w Oliwie ob. P. U. B. v Perlbach, str. 205. Por. Jelitkowo, Prinkendorf, 1414 Primkindorff, wś, pow. lignicki, w pobliżu praw. brzegu Kacbachu. W 1842 r. 22 dm. 175 mk. 3 katol; młyn wodny, Prinsnig, 1360 Prinzenig, wś, pow. lignicki, par. ewang. Gross Tinz Tyniec. W 1842 r. 36 dm. , 215 mk. 1 kat, zamek, 2 folw. ; kopalnia żółtej i czerwonej ziemi farbiarskiej. Prinzdorf, wś, pow. bolesławski, par. ew. Schoendorf. Do 1815 r. należała do saskich Łużyc. W 1842 r. 38 dm. , folw. , 269 mk. 1 kat. ; szkoła ewang. Prinzenberg, folw. dóbr Neugut łotew. WezzaMuiża, w okr. mitawakim, pow. bowski. par. neugutska Kurlandya. Prinzenhof al Erbprinzenhof, dobra koronne w okr. , pow. i par. goldyńskiej Kurlandya. Prinzenthal, wś, pow. dobromilski, 12 klm. na płd. od sądu pow. w Dobromilu, 18 klm. na płd. zach. od urz. poczt. i st. kol w Chyrowie. Na płn. leży Starzawa, na wsch. Smereczna, na płd. zach. Terło pow. staromiejski. Środkiem obszaru płynie Smereczanka, dopływ Borsecki, wpadającej do Strwiąża. W r. 1880 było 11 dm. , 77 mk. , 1 gr. kat. , reszta ewang. Niemcy. Par. rz. kat. w Chyrowie, gr. kat. w Terle. Kolonią tę założono Priddargen Priebitz Priebkow Prieblow Prieborn Priebus Prielang Prielipp Priemen Priemhausen Priester Priesznau Prijutino Prikra Prilacken Prilang Prilipcze Prilipka Prilipp Prillwitz Priment Primkenau Primore Prinkendorf Prinsnig Prinzdorf Prinzenberg Prinzenhof Prinzenthal Pritschen Prittag Pritten Probina Probark na mocy kontraktu abolicyjnego z d. 31 sierpnia 1787 r. Ob. Smereczna. Lu. Dz. Prinzenthal, ob. Wilczak Wielki, pow. bydgoski. Printzlaff niem. , ob. Przemysław. Prinzwald niem. , wybud. , pow. ostródzki, st. p, i tel. Miłomłyn. Pripiat, ob. Prypeć. Prisaca, ob, Eisenau i Prysaka Priskevitz niem. , dobra w Pomeranii, pow. rugijski, st. p. Trent. Własność klasztoru św. Anny w Stralsundzie. Prislop al. Prisłop, ob. Przysłop. Prismara z Prismarką, dwie małe strugi, wpadają z lewej strony do Desny, lewego dopływu Dniepru. Prissau niem. , ob. Prusewo. Prisselwitz niem. , ob. Przecławice. Pristelwitz, 1389 Priczilwicz, wś, pow. trzebnicki, par. kat. i ew. Trzebnica. W 1842 r. szkoła ewang. , dwór, 2 folw. , 22 dm. , 160 mk. 18 katol. Pristram, 1370 r. Pristran, wś, pow. niemczyński. par. ew. Pątnów. W 1842 r. był dwór, folw. , sołtystwo, 40 dm. , 294 mk. 15 kat. , gorzelnia, hodowla owiec. Okolica malownicza, górska, obfita w jaskinie i wąwozy Hochlengrund i Himmel, tudzież starożytne zabytki okopy tatarskie. Prisvitz niem. , dobra ryc. w Pomeranii, pow. rugijaki, st. p. Bergen. Priszyb 1. sioło w pow. kremieńczugskim gub. połtawskiej, 2400 rak. , jarmarki. 2 P. , kolonia nad rz. Mołoczną, pow. melitopolski gub. tauryckiej, 1600 mk. Niemców, kościół ewang. , szkoła, 3 jarmarki, fabryka octu, cegielnia. Pritschen, ob. Przyczyna, pow. wschowski. Prittag, wś, pow. zielonogórski. W 1842 r. 142 dm. , 860 mk. 9 kat. ; kościół ewang. paraf, szkoła ewang. , 4 młyny wodne, olejarnia, gorzelnia. Do dóbr należały dwa folw. Obervorwerk i Waldvorwerk. Pritten, dobra ryc. w Pomeranii, pow. drawenburski, st. p. Labenz. Prittin, ob. Prethin. Prittisch, ob. Przytocznia, Prittwitzdorf, wś, pow. bolkowicki, par. ewang. i katol Rudelstadt. W 1842 r. 30 dm. , 168 mk. 15 kat. Jestto kolonia należąca dawniej do Rudelstadt. Pritzenow niem. , dobra ryc. w Pomeraranii, pow. dymiński, st. p. Voelschow. Pritzier niem. , fol. fiskalny w Pomeranii, pow. gryfijski, st. p. Wolgast. Pritzig niem. , dobra ryc. w Pomeranii, pow. miastkowski, st. p. Pollnow. Pritzkehmen, ob. Misslauken. Pritzlow niem. , dobra ryc. w Pomeranii, pow. Randow, st. p. Szczecin 7, 5 klm. odl Priwalnaja niem. Wagenburg, kol niemiecka przy ujściu rz. Sonkułowki do Wołgi, , pow. nowouzeński gub. samarskiej, 4000 mk. kościół katol, szkoła, 2 jarmarki, przystań, st. poczt. Priwolnoje, osada przemysłowa nad płn. Dońcem, pow. bachmucki gub. ekaterynosławskiej, 600 mk. ; odznacza się bogatymi pokładami węgli kamiennych. Pro. .. , ob. Pru. .. Próba, kol, pow. sieradzki, gm. i par. Brzeźnio, odl od Sieradza 11 w. , ma 19 dm. ; stanowi jedną całość z wsią Zapole. Probabin, wś, pow. horodeński, odl. 7, 5 klm. na wschód od Horodenki, na płd. zachod, brzegu Dniestru. Granice wschod, rz. Dniestr i Babin, połud. i zach. Serafińce, półn. Strylcze. Obszar dwor. 262, włośc. 420 mr. W 1857 r. 258 mk. ; w 1870 r. 317; w 1880 r. w gminie 342, na obszarze dwor. 10; rz. kat. 32, par. Horodenka, gr. kat. 315; cerkiew mur. wystawiona i poświęcona 1882 r. , par. Strylcze o 3 klm. ; kasa pożyczkowa gm. z kapit. 409 złr. Wszystkie urzędy w Horodence. Właściciel pos. dwor. Szulim Neuberger. B. R. Probark 1. niem. Probeberg, dobra na pols. prus. Mazurach, pow. szczycieński, st. p. i tel. Dźwierzuty. 2. P. Stare, niem. Proberg Alt, wś na pols. prus. Mazurach, pow. ządzborski, nad jeziorem t. n. , około 7 klm. na płd. wsch. od st. p i tel. w Ządzborku. 3. P. Nowy, niem. P. Neu, wś, tamże, o 1 klm. na płn. wsch. od P. Starego. Są to wsie polskie. Frycz v. Lucken, ststa szestyński, sprzedaje Janowi Kutyłowskiemu, Stanisławowi, synowi jego, Piotrowi, Andrzejowi i Marcinowi Smoleńskim, jego bratankom, oraz Mikołajowi i Tomaszowi, jego siostrzeńcom, dobra P. z 50 włókami; z nich otrzymał Jan Kutyłowski 20, jego syn 10, jego bratanki 10 i jego siostrzeńcy również 10 włók na prawie chełmiń. Ks, Olbracht nadaje 1558 r. Tomaszowi Richter 12 włók w P. nad granicą Wierzbowską ob. Kętrz. , O ludn. , 414. 4. P. Mały, niem. P. Klein, kol, tamże. 5. P. Wielki, niem. P. Ober, kol. , tamże. Ad. N. Probarski al Probarkowsi Ostrów, niem. Probergswerder, os. na Mazurach, pow. ządzborski, st. p. i tel. Ządzbork. Probina, pot. górski, powstaje w gm. Hryniowy, w pow. kosowskim, ze złączenia się pot. Łukowca, Mihailewy i Odzirnego, spływających z płn. wschod. pochyłości działu Ludowy. Pot. Łukowico uważają niektórzy za ramię Probiny; w takim razie strugi Mihailewa i Odzirny są jej prawymi dopływami. Między Łukowcem al. Probiną a Mihailewa rozciąga się grzbiet Rozbinyczna 1274 mt. a między Mihailewa a Odzirnym grzbiet Pochreptina 1312 mt. ; oba do siebie równoległe, biegną ku północy. Od t. z. Starej Klauzury płynie Probarski Probabin Pro Priwolnoje Priwalnaja Pritzlow Pritzkehmen Pritzig Pritzier Pritzenow Prittwitzdorf Prittisch Prittin Prinzenthal Prinzenthal Printzlaff Prinzwald Pripiat Prisaca Priskevitz Prislop Prismara Prissau Prisselwitz Pristelwitz Pristram Prisvitz Priszyb Proboszczowice Probnitz Probina ku wschod. jarem, nad którym od płn. rozpościera się las Ludowa ze szczytem Ludową 1466 mt. , a od płd. grzbiet Odzir niński 1258 mt. Od ujścia Czarnego pot. z lew. brzegu zwraca się ku płd. wschod. po pod las Stopnie, między nim a Odzirnińskim grzbietem. Przyjąwszy od praw. brzegu pot. Moczerny podąża znowu na wschód; zasiliwszy się od praw. brzegu wodami pot. Hramitnego przyjmuje kierunek płn. wsch. śród or nej doliny górskiej, nad którą od zach. wznosi się szczyt Stopnie al. Stoupny 1274 mt. a od wsch. Perehrestyj 1073 mt. , Kaptarka 1017 mt. i wreszcie Kobyła Wielka 1066 mt. . U półn. stóp Kobyły Wielkiej uchodzi P. do Czeremoszu Białego. Od lew. brzegu wpadają doń Czarny, Hryniawa al. Hryniuka i Malowaty, a z prawego Mihailewy, Odzirny, Moczerny i Hramitny. W wodach pot. Probiny żyje przeważnie pstrąg. Długość biegu wyno si 20 klm. Zwą go także Probihną albo też Probijną. Br. G. Probnitz Deutsch i P. Polnisch, pols. Browiniec, 1379 Polonical Profencz, 1534 Polnisch Brownitz, Deutsch Probens, dwie wsi i dobra, pow. prądnicki, odl. 1 1 2 mili od Prądnika. P. Deutsch posiada kościół paraf. katol. , szkołę katol. Wś ma 3157 mr. 2940 mr. roli, dobra 844 mr. P. Polnisch ma 1586 mr. W 1861 r. było w P. Deutsch 93 dm. , 641 mk. 1 ewang. , a w P. Polnisch 251 mk. kat. i 39 dm. Por. Browiniec. Br. Ch. Proboj, trzy pobliskie osady, pow. ihumeń ski. Mieszczanin Kudzin od 1857 r. posiada 3 4 włóki; szlachcic Górski od 1872 r. ma 3 włóki; włościanin Cimochowicz od 1875 r. 8 1 4 włóki. Do tych własności należy uroczy sko Rozsochy. A. Jel. Probołowice, w XV w. Probolowycze, wś i fol. , pow. pińczowski, gm. Czarnocin, par. Probołowice. Leży w dolinie, na lewo od drogi z Działoszyc do Wiślicy, odl. 20 w. od Pińczowa; posiada kościół paraf. drewniany, szkołę począt. ogólną. W 1827 r. 38 dm. , 288 mk. W 1887 r. fol P. rozl mr. 640 gr. or. i ogr. mr. 450, łąk mr. 48, past. mr. 2, lasu mr. 125, nieuż. mr. 15; bud. mur. 2, z drzewa 13, płodozmian 12polowy, las urządzony w kolei 60letniej. Do folw. należały poprzednio wś P. os. 30, z gr. mr. 206; os. Zawada os. 3, z gr. mr. 19; os. Podlesie os. 3, z gr. mr. 8; os. Młynek os. 2, z gr. mr. 15. Kościół i par. zostały tu utworzone już XIV w. a może i wcześniej. Długosz w opisie uposażenia katedry wiślickiej podaje, że Włościbór, proboszcz z Probołowic, podarował wikaryuszom wiślickim łan na przedmieściu Wiślicy, przynoszący grzywnę czynszu. W XV w. istniał tu kościół paraf. a wś była własnością Piotra Gnoińskiego h. Rak. Cztery łany kmiece dawały dziesięcinę, wartości 4 grzywien, kantoryi wiślickiej. Prócz tego było 5 łanów kmiecych, dwór rycerski z rolą, karczma z rolą, 3 zagr. z rolą, z których dziesięcinę, wartości 6 grzywien, płacono proboszczowi w Probołowicach. Probostwo posiadało dostateczne łąki. Był też młyn bez roli Długosz, Lib. . Ben. , I, 413, 432, II, 414. Według reg. pob. pow. wiślickiego z r. 1579 wś P. , własność Stanisława Gnoińskiego i synowca Andrzeja Gnoińskiego, miała 12 osad, 6 łan. , 4 zagr. z rolą, 13 biednych i 3 rzem. Pawiński, Małop. , str. 217. Obecny kościół drewniany wystawił 1759 r. prob. Jacek Kowalski. P. par. , dek, pińczowski dawniej opatowski, 1315 dusz. Br. Ch. Proborz, wzgórze, na płn. zach. od wsi Czcrepina, w pow. lwowskim, na granicy tej gminy z Dawidowem, wśród pól, wznies. 353 mt. szt. gen. . U płd. Wsch. podnóża tej góry biją źródła pot. Czerepinki. Miejsce znaku triang. Probościszki, wś włośc. i zaśc, , pow. oszmiański, w 3 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra skarbowe Dziewieniszki, o 2 w. od gminy a 34 w. od Oszmiany; wś ma 5 dm. , 52 mk. katol. ; podług spisu z 1864 r. mają razem 41 dusz rewiz. Probostwo 1. Łask, wś i os. prob. nad rz. Grabówką czyli Pisą, pow. łaski, gm. i par. Łask, leży przy mieście Łasku. Wś ma 24 dm. , 323 mk. , 2. 5 mr. włośc; prob. 5 dm. , 8 mk. , 6 mr. prob. ; os. 2 dm. , 9 mk. , 3 mr. dwors. ; os. 2 dm. , 40 mk. , 2 mr. dwor. 2. P. Niewiesz, pow. turecki, gm. i par. Niewiesz, odl. od Turka w. 27, ma 2 dm. , 11 mk. , szkołę początkową, 3. P. Sucha, os. , pow. kozienicki, gm. Suskowola, par. Sucha. 4. P. Kazimierz, fol. , pow. głupczycki; ob, Kazimierz III, 934. Probostwo 1. niem. Probsteivorwerk, fol. pod Poniecem, pow. krobski. 2. P. pod Ryczywołem, pow. obornicki. 3. P. pod Gośliną Murowaną, pow. obornicki. 4. P. pod Łopiennem, pow. wągrowiecki. Probostwo Skarszewskie, fol. plebański, na leżący do katol. proboszcza w Skarszewach, pow. kościerski, obejmuje 214 ha 84 1 2 arów. W pobliża dworu napotykają tu na wzgó rzach piaszczystych groby skrzynkowe ob. Objaśn. do mapy archeol. Prus zachod, przez Ossowskiego, str. 49. Kś. Fr. Proboszczowice 1. kol. i fol. , pow. łódzki, gm. Lućmierz, par. Zgierz, odl, 10 w. od Łodzi, przy drodze bitej ze Zgierza do Ozorkowa; kol. ma 30 dm. , 594 mk. , 195 mr. włośc; fol. 6 dm. , 39 mk. , 238 mr. dwor. W 1827 r. 8 dm. , 80 mk. Fol. P. lit. A rozl w 1885 r. mr. 194 gr. or. i ogr. mr. 179, łąk mr. 7, past mr. 2, odpadki mr. 2, nieuż. mr. 4; bud. mur. 2, z drzewa 14. Do fol należały wś P. os. 34, z gr. mr. 261; wś Maryanowo os. 5, Probnitz Proboj Probołowice Proborz Probościszki Probostwo Probowdzie Probstberg Probstei Proboszczowice Proboszczówka z gr. mr. 45; wś Stępowizna os. 31, z gr. mr. 55. Według Lib. Ben. Łask. II, 387 folwark dawał dziesięcinę pleb. w Zgierzu, zaś łany kmiece kanonii łęczyckiej, którą wtedy posiadał Bernard Wapowski, a pleban. w Zgierzu tylko kolędę po groszu z łanu. Według reg. pob. pow. łęczyckiego z r. 1576 wś P. , w par. Zgierz, miała w części należącej do Andrzeja Tymińskiego 1 2 łana, 2 osad. Część Mateusza syna Jana Jedlickiego miała 1 łan, 1 osad. Pawiński, Wielkop. , II, 63. 2. P. al Proboszczewice, wś i os. nad rz. Wartą, pow. turecki, gm. Grzybki, par. Warta, odl. od Turka 36 w. , ma 42 dm. , 324 mk. Według Lib. Ben. Łask. I, 412 wś dawała pleb. w Warcie tylko kolędę po groszu z łanu. Według reg. pob. pow. sieradzkiego wś P. , w par. Warta, miała w 1553 r. 2 1 2 łan. Pawiński, Wielkop. , IL 221. 3. P. , wś i fol nad rz. Wierzbicą dopływ Skrwy, pow. płocki, gm. Brwilno, par. Proboszczowice, odl 14 w. od Płocka, w stronie północnej. Posiada kościół paraf. mur. , karczmę, 51 dm. , 209 mk. , 1536 mr. obszaru 844 mr. folwar. . W 1828 r. był tu młyn, 16 osad rolnych, 5 dm. bezrolnych i 239 dusz. Kościół obecny pochodzi z końca XVII w. , wystawiony przez ks. Całowańskiego, sufrag. płockiego. P. należały do dóbr biskupów płockich a następnie do dóbr rząd. ekonomii Brwilno. Parafią i kościół fundowali tu zapewne biskupi. Dawniejsze niż wieś jest niewątpliwie wielkie grodzisko w stronie południowej wsi. Mieści się ono nad głębokim jarem, utworzonym przez wody spływające z istniejących dawniej bagien i jezior. W lesie Junoszyce, należącym do wsi Żągoty, są ślady dawnych jezior, zawalonych starymi pniami drzew. Grodzisko ma kształt owalny; wznosi się na 15 sążni po nad okoliczną równinę, wewnątrz ma wklęsłość głęboką 5 sążni, sreroką 60 kroków a długą na 120 kroków. Dokoła grodziska są ślady dalszych okopów w półksiężycowej formie. Lud nazywa to grodzisko Kosmatą górą albo Szwedzkimi okopami. Szczątki podobnych, tylko mniejszych okopów spotykamy w okolicznych wsiach Mokrzko, Brudzew, Trzebunie. Być może, iż pochodzą one już z czasów historycz nych i stanowiły obwarowania mające osłaniać Płock od napadów Prusaków a może i Krzyżaków. Opis tego zabytku podał W H. Gawarecki w Pamiętniku Płockim z 1830 r. P. par. , dek. płocki, 2166 dusz. 4. P. , wś nad rz. Naruszówką, pow. płoński, gm. Szum lin, par. Wrona, odl o 12 w. od Płońska, ma 17 dm. , 262 mk. , gorzelnią. Dobra P. i Wrona, oddzielone dawniej od dóbr Szumlin, składały się w 1887 r. z fol P. i Wrona, rozl mr. 1807 fol P. gr. or. i ogr. mr. 599, łąk mr. 36, past. mr. 12, lasu mr. 1, nieuż. mr. 16, razem mr. 664; bud. mur. 4, z drzewa 6; fol Wrona gr. or. i ogr. mr. 309, lasu mr. 827, nieuż. mr. 7, razem mr. 1143; bud. Br. Ch. Proboszczowice, niem. Proboschowitz, wś i fol, pow. toszeckogliwicki, par. Kotulin Wielki, odległa 4 mile od miasta powiat. , ma 583 mr. obszaru, 41 dm. , 280 mk. kat. Folw. Dombina zwany powstał około 1840 r. i ma 454 mr. obszaru. Ztąd zapewne pochodził Piotr z Proboszczowic, astronom i astrolog, prof. akademii krakowskiej za czasów Zygmunta Augusta, wydawca kalendarzy. Proboszczówka, niem. Drobe, łąka w komturstwie bierzgłowskiem, w pow. toruńskim, którą r. 1347 komtur bierzgłowski Henryk v. Kranichsfeld zapisuje Mikołajowi Selhorne i jego braciom Janowi i Gotken ob. Urk. B. des Bist. Culm, v. Woelky, str. 217. Kś. Fr. Proboszczowskie, fol dóbr rząd. Krzepice ob. t. IV, 784. Probotschine, 1288 Prewozn, 1369 Pravocin, wś, pow. wrocławski. Dawniej własność katedry wrocławskiej. W 1842 r. 12 dm. , sołtystwo, 93 mk. 23 ewang. ; par. ewang. Silmenau. Probotschuetz, 1403 Prawoczycz, wś, pow. trzebnicki, par. ewang. Lutzine Nieder. W r. 1842 dwór, folw. , 16 dm. , 101 mk. 1 kat. . Probowda, rzka w gub. kowieńskiej, praw. dopł. Gintary, praw. dopł. Szałtony. Płynie pod Rossieniami. Probowdzie, wś, par. rossieński, par. rossieńska. Probstberg niem. , wś, pow. prądnicki, ob. Wyszków. Probstei niem. , fol do dóbr ryc. Buczka należący, pow. złotowski, obejmuje 30, 64 ha roli or. i ogr. i 7, 66 łąk, razem 38, 3 ha. St. poczt. , tel. i kol Lipka, 3, 5 klm. odl Probstei, wś, pow. nowotarski na Szląsku, par. Nowytarg. W 1841 r. 15 dm. dwor. , folw. , 150 mk. 57 kat. . Dawna posiadłość kapituły wrocławskiej. Probstelvorwerk niem. , ob. Plebania 2. . Probsthain. , 1206 Probosthow Gay 1409 1409 Probsthagn, wś nad pot. Deichsel, wypływającym z poblizkiej Klingelberge, pow. głogowskohajnowski. Leży w malowniczej górskiej okolicy, posiada kościół par. ewang. , szkołę ewang. i dwie pomocnicze w górnej i dolnej wsi W 1842 r. było tu 228 dm. , 2 folw. dwor. , 1364 mk. 20 kat. , 4 młyny wodne, gorzelnia, piec wapienny, hodowla owiec i bydła. Kościół tutejszy zbudowany w 1168 r. , od 1550 ewangielicki, jeden z niewielu jakie pozostały protestantom w latach od 1544 do 1740 r. Probus, wzgórze 258 mt. wysok. znak triang, , w płn. zach. części Kniażego, pow. złoczowski. Probus Proboszczowice Probsthain Proboszczowskie Probotschine Probotschuetz Probowda Procewicze Prochano Prochenki Prochidne Prochir Prochniów Probużna Probużna Stara i Nowa, mczko, pow. husiatyński, odl. 20 klm. na płd. zach. od Husiatyna. Granice wschod. Tłasteńkie, połud. Hryńkowce, zachod. Szwajkowce, półn. Żabińce. Obszar dwor. 1748, włośc. 1515 mr. wybornej podolskiej gleby, kukurydza i tytuń doskonale się udają obok pszenicy i innych ziemiopłodów. W 1857 r. 2189 mk. , w 1870 r. 2034; w 1880 r. w gminie 2364, na obszarze dwor. 202; rz. kat. w P. i Hryńkowcach razem 388, par. w Żabińcach, gr. kat. par. w miejscu, właściwie w P. Nowej. Cer kiew p. w. Wniebowstąpienia N. P. Maryi wystawiona 1882 r. ; gr. kat. parafian przy głównej cerkwi 574; cerkiew filialna w Probużnie Starej p. w. N. P. Maryi liczy parafian 744, filia Hryńkowce 572, razom 1890 gr. kat. Szkoła etat. o 2 nauczyc. ; dzieci w wie ku szkolnym będących gr. kat. obrządku 214. Kasa pożycz. gm. z kapit. 2726 złr. Co wtorek targi bardzo uczęszczane, szczególniej na woły, z powodu licznych gorzelni w okolicy. W 1885 r. w P. byli mosiężnik 1, złotnik 1, kołodziej 1, szklarzy 3, szewców 4, waciarz 1, tkaczy 2, kuśnierzy 2, krawców 21, balwie rzy 2, piekarz 1, dzierżawca młyna 1, rzeźników 11, gorzelnia 1, mydlarz 1, kowali 2, stolarz 1, handlujący przędziwem 1, kramarzy 10, handlarz skórami 1, handlarzy mąką 2, dzierżawca propinacyi 1, spekulant pieniędz mi 1, faktor 1, szynkarzy 10. Sąd pow. Husiatyn, poczta i tel. w miejscu. Właśc. pos. dwor. dawniej Antoni Rogala Zawadzki, po jego śmierci sukcesorowie sprzedali Maryi hr. Drohojowskiej. Na granicy miasta i wsi Probużny, wsi Hadynkowiec, Kociubiniec i Kopyczyniec 6 lipca 1746 r. Antoni Potocki, wo jewoda bełzki, i inni komisarze królewscy roz graniczają Pobożne i Hadynkowce w skutek polecenia Augusta III króla z d. 28 sierpnia 1744 r. wydanego w Warszawie Ak. g. i z. , t. X, str. 420, ustęp 7102. B. R. Proce, wś, pow. słonimski, w 1 okr. pol. , gm. Piaski, o 92 w. od Słonima. Procewicze, wś i dobra w pobliżu kotliny rz. Słuczy, pow. słucki, w gminie carewskiej, przy drodze z Carowców do Iserny albo Giserni. Wś ma 31 osad. Dobra, dawniej ks. Radziwiłłów, od drugiej ćwierci b. stulecia ks. Wittgensteina, mają 23 włóki. Miejscowość dość równa i nizinna. Grunta lekkie, urodzajne łąki piękne. Proch, wś, pow. grudziądzki. Leży pod Radzynem, ma 303, 62 magd. mr. W 1868 r. 10 bud. , 5 dm. , 36 mk. , 4 kat. , 32 ew. Powstała na obszarze do Radzyna należącym w połowie XVIII w. W 1790 r. wypuszczono ten folw. miejski w wieczystą dzierżawę zagrodnikom Jerzemu Tesamer i Andrzejowi Baumann za 266 tal. 60 gr. zakupnego, a 50 tal. rocznego kanonu. Za tn pozyskali prawo wolnej paszy w miejskim lesie Buk dla 12 koni, 6 źrebiąt, 10 krów, 8 wołów, 12 jałowic, 60 owiec i 40 świni. Za zrzeczenie się tego prawa dało miasto w 1832 r. 40 mr. roli. W 1772 liczyła ta osada 3 domy z drzewa i 15 mk. ob, Gesch. d. Graudenzer Kr. Froehlicha, I, str. 243. Kś. Fr. Prochano, jezioro, pow. orszański; roczny połów wynosi około 65 pudów. Prochenki, wś, pow. konstantynowski, gm. Olszanka, paraf. r. 1. Hadymów, r. g. Prochenki. Posiada cerkiew, szkołę początkową. Ma 2199 mr. obszaru, 84 dm. , 623 mk. W 1827 r. było 64 dm. , 367 mk. Cerkiew tutejszą pounicką erygował podobno 1669 r. Michał Korybut Wiśniowiecki. Wś ta należała do starostwa łosickiego. Prochidne, las w płn. części Choderkowiec i płn. zach. części Łanów, pow. bóbrecki. Prochir al. Prochirów, Chirowa, potok, powstaje w gm. Ławrów, pow. staromiejskim, w lesie kobeńskim; płynie zrazu na wschód, a potem na płd. , i wreszcie na wschod, końcu Ławrowa uchodzi do Leniny z lew. brzegu. Długość biegu około 4 klm. Br. G. Próchna al. Pruchna al. Pruszna, wś kość. , pow. strumieński, na Szląsku austryackim, posiada st. kol. żel. północnej między Krakowem a Wiedniem, o 109 klm. od Krakowa, między stacyami Seibersdorf a Chiby. Trakt pocztowy łączy P. ze Skoczowem 15 klm. i z Ustronią 24 klm. . Gmina ma 1337 mk. , 3325 mr. obszaru. F. par. katol, dek. strumieńskiego, ma 2645 katol. , 950 ewang. , 40 izrael. Próchniewo, pow. augustowski, gm. Bargłów, par. Studzieniczna, 1 dm. , 20 mk. Próchnik, wzgórze 357 mt. wys. znak triang. , w płn. zach. stronie Janowa, pow. gródecki. Prochniów, ob. Pruchno, Próchnowo 1. al. Prochnowo i Pruchnowo, majorat i okrąg domin. , pow. chodzieski, o 5 klm. na płd. wsch. od Margonina, na trakcie wągrowieckim, w okolicy wznoszącej się do 94 mt. n. p. m. ; par. Żoń, poczta w Margoninie, st. dr. żel. w Budzyniu o 12 klm. P. liczy 277 mk. w 16 dm. ; obszaru ma bez folwarków 652, 46 ha, t. j. 565, 05 roli, 36, 31 łąk, 2610 pastw. , 2, 61 lasu, 13, 23 nieuż. i 9, 16 wody; czysty doch. grunt, wynosi 8044 mrk; parowa gorzelnia i śrotownia. Klucz prochnowski składają folw. Dziewoklucz, Klaudia, Ofelia, Sulaszowo, Zbyszewice i Tereska. Cała majętność ma 3394, 11 ha, t. j. 2239, 43 roli, 145, 97 łąk, 203, 61 pastw. , 692, 97 lasu, 62, 00 nieuż. i 50, 13 wody; cz. doch. grunt. 29052 mrk; właścicielem jest ordynat Zygmunt hr. Potulicki. W r. 1272 Bolesław syn Odonicza sprzedał Henrykowi Stroibirowi z Kłecka wś Prochnowo i pozwolił osadzać ją na prawie niemieckiem; r. 1364 przy rozgraniczaniu dye Probu na Proce Proch Prochory Prochy cezyi gnieźnieńskiej od poznańskiej zostało P. z dziesięciną przy biskupie poznańskim, za cza sów atoli arcyb. Łankiego należało do archidyecezyi gnieźnieńskiej. W 1579 r. było w P. 16 śladów osiadłych, 6 zagrodników i kowal; r. 1618 stal tam młyn o 2 kołach. Przy schył ku zeszłego stulecia należał klucz prochnowski do Fryderyka Skórzewskiego, dziedzica dóbr łabiszyńskich. W skład okręgu domin. wcho dzą Bugaj, Ofelia, Sulaszewo i Tereska; cały okrąg ma 35 dm. i 579 mk. 557 kat. , 22 prot. , 2. P. Nowe al. Pruchnowo, os. , pow. chodzieski, na lewym brzegu Noteci, o 4 klm. na płn. wschód od Szamocina, 21 dm. , 160 mk. 37 kat. i 123 prot. . 3. P. , ob. Pruchnowo, pow. gnieźnieński. E. Cal. Prochody 1. błotnisty obręb leśny w zacho dniej stronie pow. bobrujskiego, w obrębie gm. Horki, pomiedzy rzeką Otoczką i strugą błotną Stupnicą, w okolicy wsi Sorogi i zaśc. Zarezinka. 2. P. , zaśc, pow. borysowski, o 3 w. na płn. zach. od mka Chotajewicz, gmina pleszczenicka, par. kat. Chotajewicze, ma 2 osady; grunta lekkie. 3. P. , zaśc, pow. bo rysowski, w 2 okr. pol. łohojskim, gm. Hlewin, o milę ku zachodowi od Hlewina, ma 3 osady; grunta lekkie, miejscowość odosobniona. 4. P. , mały zaśc, pow. ihumeński, gm. Budzicze, przy drożynie z Cieplenia do Jaczonki, ma 3 osady; należy do domin. Samuelów, Czap skich. Miejscowość dość leśna, grunta lekkie. 5. P. , wś i zaśc nad rz. Jasiołdą, pow. piń ski, w 1 okr. pol. łohiszyńskim, gm. Porzecze, w pobliżu gościńca z Pińska do Porzecza. Wś ma 15 osad, zaśc zaś 1 osadę. Miejscowość nieco falista, piękna, grunta wyborne, obfitość łąk. Lud trudni się rolnictwem i flisactwem. 6. P. , wś, pow. słucki, w 2 okr. pol. kleckim, gm. hrycewicka, przy gościńcu z Puzowa do Cepry, ma 4 osady; grunta urodzajne, miejsco wość bezleśna, A. Jel. Prochodziec, folw. i karcz. szlach. , pow. wilejski, w 3 okr. pol, o 64 w. od Wilejki, 5 dra. , 29 mk. katol. Prochonica, rzeczka w pow. orszańskim, wpada do jez. Orzechy Orjechi, w gm. Wysockiej. Prochorów, chutor nad rz. Tykiczem, pow. zwinogródzki, o 11 2 w. od Budyszcz Łysiańskich par. praw. , ma 14 mk. i 30 dzies. zie mi; własność w 1878 r. Anny Prochorowej. Prochorówka, wś, pow. klimowicki, gm. Chotowiż, ma 27 dm. i 165 mk. , z których 1 zajmuje się wyrobem wozów, sań itp. , 1 kowalstwem. Prochorowka 1. osada nad rz. Plisą, w pow. obojańskim gub. kurskiej, 1400 mk. , 5 handlowych jarmarków. 2. P. , os. , w pow. koroczańskim kurskiej gub. , st. p. i st. dr. żel. kurskocharkowo azowskiej, pomiędzy st. Marjino o 24 w. a Kustarnaje o 25 w. , o 97 w. od Kurska, 132 w. od Charkowa a 669 w. od Rostowa nad Donem. 3. P. , wś nad Dnie prem, w gub. chersońskiej, na wprost wsi Maszczenia w pow. czerkaskim. 4, P. , wieś cerkiewna, pow. zołotonoski gub. połtawskiej, na zchd od Zołotonosza; ob. Arch. J. Z. R. , cz. III, t. 3 593. J. Krz. Prochory, wś cerkiewna nad strum. Wiałym, pow. borzneński gub. czernihowskiej, na płd. zach. od mta Borzna, niegdyś mto setnicze. Z setników wymieniają dokumenty Grzegorza Chomeńko. Prochownia, wś, pow. warszawski, gm. Młociny, par. Kiełpin. Leży na zachód od lasu. młocińskiego, przy szosie do Modlina, o 16 w. od rogatek marymonckich, ma 5 dm. Prochownia, grupa chat w gm. Nowojowa Góra, pow. chrzanowski. Br. G. Prochownia 1. al. Na prochowni, osada w Bezbrudach, w pow. złoczowskim. 2. P. , osada w mieście Brodach. Prochownia 1. posiadłość, w pow. ostrzeszowskim, nad Olszynką, o 4 klm. na zachódpołudnie od mta powiat. , pod Rojowem. Nie wykazana w Spisach urzędowych. 2. P. , nasyp, w pow. szremskim, pod Zaworami. Prochownia, niem. Pulvermuehle, os. do Oliwy należąca, pow. gdański. Dawniej była tu prawdziwie fabryka prochu, należąca do kla sztoru cystersów. Kś. Fr. Prochowszczyzna, uroczysko około wsi Warowicze, w pow. radomyskim. Prochwatyłówka, wś, pow. zwinogródzki, par. praw. Olohowiec o 2 w. , ma 566 mk, pł. ob. Powstała z chutorów mka Olchowca i ma położenie górzyste. Prochy, dominium z kościołem paraf. , pow. kościański, o 3 1 2 klm. na płd. wschód od Rakoniewic, w pobliżu kanału Obrzańskiego; par. w miejscu, poczta w Rakoniewicach, st. dr. żel. o 22 klm. w Starem Bojanowie; liczy 14 dm. i 196 mk. , t. j. 184 katol. , 12 prot. ; obszaru ma 846, 26 ha, czyli 293, 58 roli, 403, 92 łąk, 2 92 pastwisk, 124, 18 lasu, 20, 90 nieuż. i 0, 76 wody; czyst. doch. grunt. 636 mrk; cegielnia. P. należą do hr. Platerów. W r. 1380 bracia Sambor, Jan, Stanisław, Stępota i Maciej, dziedzice Proch, Proszkowa i Tamowej, uposażyli tu kościół p. w. N. M. Panny, św. Mikołaja i św. Krzyża, przekazując mu wolną karczmę, ogród przy młynie, łąkę Rudki, dziesięciny z Tamowej, Proch i Proszkowa, tudzież daniny z młynów dziedzicznych i łanów kmiecych. W r. 1725 stał w miejscu poprzednich nowy kościół, zewnątrz w mur pruski stawiany, kolacyi Wojciecha Gozdawy Dzierzanowskiego, dziedzica ówczesnego. Przy schyłku zeszłego wieku należały P. do Rozalii Kierskiej, a później do hr. Mielżyńskich. Około r. 1564 skła Prochody Prochodziec Prochonica Prochorów Prochorówka Prochorowka Prochownia Prochowszczyzna Prochwatyłówka Prochody Prochy dały biskupom poznańskim 42 gr. fertonów z 3 1 2 łan. osiadłych; r. 1580 były tam 3 łany, 9 zagrodników, 6 komorników, 3 rzemieślników, 20 owiec i 2 młyny wodne. Do paraf. dek. grodziski wcielone były Proszkowe Pruszkowo i Tarnowa Tomowo; później przybyły Faustynów, Piotrów i Terespol. W 1873 r. obejmowała 550 dusz. E. Cal. Prochy, niem. Proch, dobra, pow. złotowski, st. poczt. i paraf. katol. Zakrzewo, ma 2294, 79 magd. mr. W 1868 r. 15 bud. , 4 dm. , 90 mk. , 22 katol, 68 ewang. Na obszarze dóbr znaj duje się góra zamkowa Schlossberg, o której Quandt Baltische Studien 1853, I, 179 utrzymuje, że na niej stał za czasów książąt pomorskich gród należący do kasztelanii nakielskiej. Kś. Fr. Procile dok 1249, ob. Pręsławek. Procisne, wś, pow. liski, w okolicy gór skiej i lesistej, 637 mt. n. p. m. , na lewym brzegu Sanu. Par. rzym. kat. w Polanie a gr. kat. w Smolniku. Odl od Lutowisk 7, 5 klm. Liczy 39 dm. i 261 mk. 130 męż. , 131 kob. , 18 rzym. kat. , 210 gr. kat. a 33 izrael. Na ob szarze więk. pos. Fel Podolski jest 6 dm. i 35 mk. , 7 rzym. kat. , 10 gr. kat. i 18 izrael Obszar pos. większej wynosi 126 mr. roli, 46 mr. łąk, 107 mr. pastw, i 431 mr. lasu; obszar pos. mniejszej 300 mr. roli, 90 mr. łąk i 80 pastw. Wysoko wzniesiona, ma glebę na wy brzeżu Sanu i potoków górskich namulistą, na górach zaś zimną i nieurodzajną. Lasy szpilkowe, przeważnie świerkowe. Graniczy na za chód z Dwernikiem, na wschód ze Smolnikiem i Stuposianami a na południe przez góry z Caryńskiem. Mac. Prockendorf, 1374 Brockendorf i Bruckendorf, wś, pow. nissański, par. Volkmannsdorf. Posiada szkołę. Wś składa się z 3 sołtystw, 33 gospodarzy, 28 komorn. z rolą, 12 bez roli, z ogólnym obszarem 3570 mr. Uprawa pszeni cy i lnu. Obszar wsi początkowo niewielki, wzrósł przez wcielenie bądź przyległych wsi Tschesohdorf, bądź kawałków roli i łąk. Procki, wś, pow. kaniowski, ob Prucki. Proćwin al Prućwin, w XVI w. Proczvyn, wś, pow. konecki, gm. i par. Końskie, odl od Końskich 2 w. , ma 18 dm. , 131 mk. , 279 mr. ziemi włośc. W 1827 r. było 10 dm. , 65 mk. Według Lib. Ben. Łask. I, 703 ze wszystkich łanów szła dziesięcina dla pleb. w Końskich, wynosząca około grzywny a także dzies. ko nopna po pół grosza z łanu. Według reg. pob. pow. opoczyńskiego z r. 1508 wś P. i Modliszowice, własność Andrzeja Modliszewskiego, płaciły pob. 1 grzyw. 13 gr. 9 d. W r. 1577 P. , w par. Końskie, własność Prussakowskiej, miała 1 1 2 łan. , 3 zagr. Pawiński, Małop. , 285. . Później wchodził P. aż do ostatnich cza sów w skład dóbr Końskie. Br. Ch. Procykowch, młyn w Olszanicy, pow. złoczowski. Procyń, ob. Proczyn. Proca, węg. Procsfalva, wś, hr. szaryskie, lasy, łąki, 228 mk. Proczert, os. w Jamnej, pow. nadwórniański. Proczyn, al Procyn, wś, domin. i okr. do minialny, pow. mogilnicki, o 4 1 2 klm. na płd. od par. i poczty w Gębicach Gembitz, st. dr. żel o 12 kim. w Mogilnie. W r. 1271 komes Lanchomir zapisał P. kościołowi kruszwickiemu; r. 1285 arcyb. gnieźnieński Jakub przy sądził wieś tę klasztorowi trzemeszeńskiemu przeciw uroszczeniom Stanisława i Wojciecha, synów Andrzeja, kasztelana nakielskiego Kod. Wielkp. , 554. W 1363 r. toczyły się spory o młyn Gać na rzeczce Różannej między dzie dzicami P. a wspomnianym klasztorem, któremu przysądzono połowę młyna spornego; r. 1367 Grzymisław, jeden z dziedziców, ułożył się z klasztorem. W r. 1489 piszą się ztąd Proczyńscy Prosińscy, z których Walenty po siadał część wsi przed r. 1582; przy schyłku zeszłego stulecia należał P. do Ign. Kossow skiego, później do Malczewskich, dziedziców dóbr Myślątkowskich. Wś liczy 24 mk. katol w 3 dm. Dominium ma 12 dm. i 221 mk. ; obszaru 881. 25 ha włącznie z folw. Nowawieś, t. j. 680, 69 roli, 43, 28 łąk, 46, 90 pastw. , 60, 40 lasu, 13, 40 nieuż. i 36, 58 wody; cz. doch. gr. 6243 mrk; chów bydła, gorzelnia parowa, młyn wodny o 2 kołach, 2 cegielnie i stacya do sta nowienia klaczy; właścicielem jest Niemiec. W skład okr. domin. wchodzą Nowa Wieś i młyn Gać; cały okrąg ma 14 dm. i 248 mk. 178 kat. , 63 prot. i 7 żyd. E. Cal. Proczynko, osada w Krasnej, pow. nadwórniański. Proczyska al. Proszyska i Proszysk, domin. , pow. inowrocławski, o 8 klm. na płd. wschód od Strzelna, par. Kościeszki, poczta w Wojcinie, st. dr. żel o 21 klm. w Mogilnie; 5 dm. i 62 mk. katol w r. 1871; ma 214, 03 ha; czysty doch. 1202 mrk; cegielnia. Właścicie lom był w r. 1885 Marceli Kugler, dawniej Mierosławscy, dziedzice Mirosławie. P. wy stępują w dok. pod r. 1358 przy rozgranicza niu dóbr klasztornych mogilańskich i strzelneńskich. E. Cal. Proczyrka, grupa domów w gm. Stebne, pow. wyżnicki, obw. sąd. Uścia Putyłowskiego, na praw. brz. Czeremoszu Białego. Br. G. Proden, dobra prywatne, w okr. zelburskim, pow, iłukszteński, par. dyneburska Kurlandya. Do dóbr należą folw. Kazimirswahl, Jakobsruh i Hermaniszki oraz mko No wy Subocz NeuSubbat. Prodkuny, wś, pow. trocki, w 2 okr. pol, gm. Kronie, okr. wiejski Nikodemowo, o 51 w Prochy Proczert Proczyrka Proczyn Proczyska Proczynko Procyń Procykowch Prodkuny Proden Proćwin Procki Prockendorf Procisne Procile Proca Prohnen Prohibna Progi Progalwis Progalina Progen Progale Profeska Profen Proewoiszen Proessln Proenken Proembock Proekuls od Trok, ma 2 dm. , 36 mk. katol. w 1864 r. 9 dusz rewiz. . J. Krz. Prodobole, os. włośc, pow. kalwaryjski, gm. i par. Ludwinów, odl. od Kalwaryi 9 w. , ma 10 dm. , 55 mk. , 65 mr. W 1827 r. 1 dm. , 7 mk. Wchodziła w skład majoratu Ludwi nów lit. B. Br. Ch. Produbówka, wś u źródeł rz. Willi, dopł. Teterowa, pow. radomyski, o 10 w. od sioła Wilna al. Wilia par. prawosł. , ma 95 mk. pł. ob. 20 katol. w 1864 r. . Włościanie nadzieleni zostali 208 dzies. ziemia ocenionej na 4279 rab. , z której płacą 255 rs. 54 kop. rocznie. We wsi znajduje się drewn. kapl. kat. par. Korystyszew, wzniesiona przez dawniejszego dziedzica Jorlicza. Własność Gustawa Belkę, który posiada 47 dzies. gr. orn. , 282 dzies, lasów i 18 dzies. nieużytków. Proebbernau niem. , ob. Przebrno. Proeck niem. , folw. , pow. gierdawski, st p. i tel. Nordenbork. Proeken niem. , wś, pow. gołdapski, st. p. i tel. Gołdap. Proekuls niem. 1. wś, pow. kłajpedzki, 21 klm. na płd. zach. od Kłajpedy, nad rz. spławną Mingą, śród rozległej niziny, wystawionej w porze wiosennej i jesiennej na powo dzie. Grunt gliniasty; na zachodzie ku Kuryjskiej zatoce torfiska. Mieszkańcy, w liczbie 400, Litwini i Niemcy, trudnią się przeważnie rol nictwem i handlem drobnym. Trzy jarmarki rocznie na bydło i konie. Znajduje się tu urząd nadleśniczy, st. poczt. , tel. i kol. żel. tylżycko kłajpedzkiej; poczta piesza chodzi do Kinten i Aglonen. 2. P. , dobra ryc, tamże. Ob szar 1237 ha. 3. P. , dobra, tamże. Obszar 334 ha. Ad. N. Proembock niem. , fol. do dóbr ryc. Woplauken należący, pow. rastemborski, st. p. , tel. i kol. żel. Rastembork. Obszar 163 ha. Proenken niem. , ob. Prynka. Proessln niem. , ob. Proszczyny, Proewoiszen niem. , wś, pow. ragnecki, st. poczt. , tel. i kol. żel. Ragneta. Profen, 1401 r. Profen, wś, pow. jaworski, nad rz. Waidlache, par. ewang. Jawor odl. 3 4 mili. Posiada kościół par. katol, szkołę katol. , szkołę ewang. W 1842 r. zamek z pięknym, rozległym parkiem, folw. , 104 dm. , 698 mk. 202 ewang. , 2 młyny wodne, hodowla bydła i owiec Do P. należy folw. Raaben, mający 6 dm. , 36 mk. i owczarnię. Profeska Wólka, wś przy ujściu rzki Kurowki do Wisły, pow. nowoaleksandryjski puławski, gm. Nowa Aleksandrya, par. Włostowice. Fabryka krochmalu i mąki kartoflanej, założona około 1880 r. przez przemysłowca holenderskiego. Progale, wś, pow. bielski gub. grodzieńskiej, w 1 okr. pol. , gm. Nowe Berezowo, o 29 w. od Bielska. Progen niem. , dobra ryc, pow. welawski, 1 kim. od st. poczt. i tel. Alemborku. Obszar 441 ha. Progalina, uroczysko, pow. sokólski, w 2 okr. pol. , gm. Romanówka, o 31 w. od Sokółki. Progalwis, rzeczka w gub. kowieńskiej, lewy dopł. Dobikini, pr. dopł. Windawy. Progi, ob. Porohy. Prohibna, pot. , pow. kosowski, ob. Mihailewa. Prohn niem. , folw. , pow. Franzbmrg w Pomeranii, 2 klm. od Baltyku; ma st. pocz. , 365 mk. ewang. Prohnen niem. , dobra z maj. Feilshmidt, al. Prohnen Klein, pow. morąski, 2 klm. od st. poczt. Miswalde. Prohon, wś w zach. stronie pow. borysowskiego, w 2 okr, pol. łohojskim, gm. Pieszczenice, ma 18 osad pełnonadziałowych; miejscowość nieco falista, dość leśna. A. Jel Prohyniec, gajówka na obszarze Barańczyc, pow. Samborski. Projektowicze, mały folw. nad bezim. dopływem Serwecza, pow. nowogródzki, w 2 okr. pol. horodyszczańskim, grunta wyborne, miejscowość nieco falista. Prokisiel, wś we wschod, stronie pow. rzeczyckiego, w 4 okr. pol. rzeczyckim, gm. Chołmecz, o 6 w. od mka Chołmecza i od brzegu Dniepra; ma 39 osad; grunta wyborne, lud zamożny. Własność niegdyś Rokickich. Prokocice, wś, pow. pińczowski, gm. Dobiesławice, par. Rachwałowice, ma 23 os. , 290 mr. W 1827 r. było 17 dm. , 180 mk. Wcho dziły w skład dóbr Dobiesławice. W połowie XV w. wś Prokoczyce, w par. Rafałowice, by ła własnością Mikołaja Szalowskiego h. Strzemię, miała 2 łany km. , karczmę 2 zagr. z rolą, od których dziesięcinę snopową płacono kapitule krakowskiej. Za dziesięcinę konopną da wano po 4 pęki, wartości około 5 grzyw. Był tam dwór rycerski z rolą z którego dziesięcinę płacono do Rafałowic Długosz, L. B. , I, 30, 153. Według reg. pob. pow. proszowskiego z r. 1581 wś P. , w części Polianowskiego mia ła trzy półłanki, 1 czyn. , 1 kom. bez bydła. Część Mikołaja Złotnickiego 1 2 łana, 1 komor. Pawiński, Małop. , 10, 442. Br. Ch. Prokocim, w 1392 r. Prohocin, u Długosza Krokoczyn i Prokoczyn, w 1490 r. Proczyn, wś nad Drwiną, potokiem uchodzącym z prawego brzegu do Wisły, w pow. wielickim, leży w okolicy pagórkowatej, urodzajnej. Od północy przecina jej obszar tor kolei Karola Ludwika między stacyami PłaszówPodgórze a Bierzanowem, od południa gościniec z Podgórza 6, 1 klm. do Wieliczki. W odsłoniętych łomach występuje tu gips i alabaster. Przed r. 1846 Prodobole Prodobole Produbówka Proebbernau Proeck Proeken Prokocim Prokocice Prokisiel Projektowicze Prohyniec Prohon Prohn Prokuratowszczyzna Prokowskie Prokowo Prokorty Prokopówka Prokopowicze istniała tutaj także komora celna. Wś ma 89 dm. i 522 mk. rzym. kat. ; na obszarze więk. pos. 8 dm. i 63 mk. , 49 rzym. katol. a 14 izr. We wsi jest młyn wodny. Pos. większą wy nosi 165 mr, roli, 85 mr. łąk i ogr. , 16 mr. pastw. i 52 mr. lasu; pos. mn. 294 mr. roli, 116 mr. łąk i ogr. i 133 mr. pastwisk. Na jej obszarze stoi piękny pałacyk. Pierwotnie na leżał P. do par. św. Jakuba na Kazimierzu Długosz, L. B. , II, 23; teraz do par. w Bierzanowie. Dyplom Kazimierza W. wydany przy zatwierdzenia podziału dóbr między Kry stynom z Mikluszowic a jego czterema synami Stanisławenj, Jędrzejem, Wydźgą Wiczga i Janem Kod. , Małop. Piekos. , I, 347 podaje Wyszyce cum libertate ipsius Prokocina. Następnie jest P. wymieniony w dyplomie Mikołaja, archid. i administr. dyec. krakow. , z r. 1392 Kod. dypl katedry krak. , str. 166. W XV w. P. był własnością wdowy po Koczwarze lub Czoczwarze, konsulu krakowskim L. B. , II, 23. Obszar dworaki oddawał wte dy dziesięciny kościołowi i scholasteryi w Wojniczu, kmiecie zaś, karczma i zagrodnicy proboszczowi u św. Jakuba na Kazimierzu. Aktem z 5 czerwca 1482 r. Stanisław i Jan z Dobczyc, Lanckorony i Prokocima nadają Klemensowi z Górki, kaznodziei polskiemu przy kościele św. Barbary w Krakowie, 17 grzywien na Prokocimie, w myśl testamentu Stanisława Koczwary konsula krak. Kod. m. Krakowa, wydanie Piekosińskiego, 1882, str. 622. W sto lat później według reg. pobor. z r. 1581 Pawiński, Małopolska, 40 trzymał P. Łyczko; miał 1l łanów kmiecych, 3 zagro dy z rolą, tyleż bez roli, 3 komorników z by dłem, 7 kom. bez bydła. W tych spisach ma my także nazwy w r. 1490 Proczyn a 1491 Prokoczyn. Na poczatku b. stulecia był P. własnością hr. Wodzickich a później hr. Skorupków. Graniczy na zachód z Wolą Duchacką, na południe z Piaskami Wielkiemi, na wschód z Bierzanowem a na płn. z Płaszowem i Rybitwami. Mac. Prokopie Majdan, pow. lubartowski, gm. Syrniki, par. Ostrów. Prokopów 1. rus. Prokopiw, os. w Libochorze, pow. turczańskim. 2. P. al. Wojniłów. W r. 1552 pozwolił Zygmunt August Prokopowi Sieniawskiemu, stol. lwowskiemu, założyć miasto nad rzeczką Sielką al. Wojniłówką, i nazwać je Prokopowem. Widać jednak, że nazwa ta się nie przyjęła, gród bowiem nazwano Wojniłowem Petruszewycz, Swodnaja litopyś w Literaturnym Sbornyku z r. 1872 i 1873, Lwów, 1874, str. 629. Prokopów, wś, pow. pleszewski, o 2 klm. na płn. wschód od mta powiat. , par. Grodzisko, poczta w Pleszewie, st. dr. żel. o 5 klm. w Kowalewie; 12 dm. , 97 mk. 89 katol. 8 prot. . Prokopowicze 1. wś, pow. grodzieński, w 2 okr. pol. , gm. Indura, o 26 w. od Grodna a 22 w. od Krynek; ma zarząd gminy indurskiej. 2. P. , wś, pow. sokólski, w 1 okr. pol. , gm. Grzebienie, o 31 w. od Sokółki. Prokopówka, wś, pow. homelski, gm. Markowicze, ma 34 dm. i 177 mk. , z których 1 zajmuje się krawiectwem, 1 szewctwem, 2 obróbką materyałów leśnych, 1 kowalstwem. Wznios. 515 st. n. p. m. Prokorty 1. zaśc. szl. pow. wileński, w 4 okr. pol. , o 35 w. od Wilna, 1 dm. , 7 mk. kat. 2. P. , zaśc. szl. , pow. wileński, w 5 okr. pol. , o 25 w. od Wilna, 1 dm. , 7 mk. katol. Prokowo, niem. Prockau, wś włośc. , pow. kartuski, st. p. i par. ewang. Kartuzy 5 8 mili odl. , katol. Chmielno; zawiera 22 gburskich posiadłości i 34 zagród, 2058 mr. obszaru wraz z jeziorem 60 mr. . Szkoła kat. w miejscu. W 1869 r. 510 mk. , 506 kat. , 4 ew. , 61 dm. Za czasów krzyżackich należało P. do wójtostwa mirachowskiego. ale miało jeszcze polskie prawo i płaciło od radła 18 skojców. Około r. 1440 leżało tu z 8 radeł 6 1 2 odłogiem. R. 1495 nadaje król Olbracht wś P. kartuzyanom w Kartuzach. Dan w Toruniu feria quinta ante domiuicam Judica proxima. Między świadkami są wymienieni bisk. warmiński Łukasz, chełmiński Szczepan, Jan Bysza, woj. ruski, Ambroży de Pampów, sieradzki, Mikołaj Bażyński, malborski, Karol de Felden, chełmiński, Mikołaj do Wolkaw, pomorski; dalej kasztelani Jan de Dambrow, chełmiński, i Maciej de Waplitz, t. j. z Waplewa, elbląski, wreszcie podkomorzowłe Eberhard Powersche, chełmiński, Andrzej z Borzechowa, malborski, i Jan de Wolkow, elbląski ob. Cod. dipl. Cartusiae w Peplinie, str. 230. Jeszcze dziś płaci kasa rządowa co rok 19 tal. na odprawienie aniwersarza za duszę fundatora. Tutejsze wolne sołectwo posiada przywilej z r. 1675, karczma z r. 1801; uwłaszczenie czynszewników nastąpiło r. 1820. Prokowskie Zarośla, niem. ProckauerGestraeuch, wś, odl. 1 2 mili od Kartuz, założo na w obecnem stuleciu, na obszarze lasu król. , sprzedanego w 1837 r. Zawiera 5 gburskich, posiadłości, 217 mr. ; 1869 r. 71 mk. , 60 kat. , 11 ew. , 6 dm. Kś. Fr. Prokuratowszczyzna, wś gub. grodzieńskiej, w b. ziemi bielskiej. Prokurowa, wś, pow. kossowski, odl. 23 klm. na zach. od sądu pow. i urz. tel. w Kossowie, a o 15 klm. na płd. zach. od rz. kat. par. i urz. poczt. w Pistyniu. Leży w głębokich górach karpackich, rozrzucona po nad niezliczonymi potokami, zlewającymi się do rzeczki Pistynki, dopływu Prutu. Granice Prokopie Prokopów Prokopie Prokurowa Prolna wschod. Szeszory, połud. Brustury, zachod. Kosmacz, półn. Akreszory. W płn. zach. stronie stoi na wzniesieniu Schelen znak triang. wznies. 449 7 mt. n. p. morza Czarnego. Obszar dwor. 430 mr. lasu, włośc. 1409 mr. W 1857 r. 786 mk; w 1870 r. 715; w 1880 r. w gminie 874; gr. kat. , w 1887 r. 949, par. Szeszory o 12 klm. Cerkiew p. w. N. P. M. drewniana, bardzo stara. Szkoła filialna. P. należy do dóbr rządowych. B. R. Prole, wś na pol Warmii, pow. olsztyński, par. Lamkowo, st. p. i tel. Wartembork, st. kol. żel. Wieps. R. 1581 nadaje bisk. warmiń ski, Marcin Kromer P. swemu bratu. R. 1656 należą do Radzimińskiego. Ad. N. Prolejki, wś i kol, pow. augustowski, gm. Hołynka, par. Teolin, odl. od Augustowa 48 w. ; wś ma 18 dm. , 171 mk. , 27 osad, 365 mr. ; fol. 1 dm. , 3 mk. ; należy do majoratu rząd. Łabno. W 1827 r. 20 dm. , 117 mk. Prolenau, fol. dóbr pryw. Sussei, w obw. zelburskim, pow. iłukszteński, par. dyneburska Kurlandya. Prolna al. Ławrowo, zaśc. pryw. , pow. wilejski, w 1 okr. pol, o 51 w. od m. Wilejki, przy b. drodze pocztowej z mka Ilii do mka Radoszkowicz, 1 dm. , 3 mk. prawosł. Prom al. Podpromie, grupa domów w gm. Drabinianka, pow. rzeszowskie nieopodal prze wozu na Wisłoku pod Rzeszowem. Wznies. 211 mt. szt. gen. . Br. G. Promiadziów, dwór, pow. rossieński, par. girtakolska, własność Kajsarowej. Promież al. Promierz, fol. i dobra nad rz. Pierczajką, pow. kalwaryjski, gmina i par. Udrya, odl. od Kalwaryi 47 w. , leży na samej granicy pow. maryarapolskiego, niedaleko od Balwierzyszek, ma 23 dm. , 69 mk. W 1827 r. 4 dm. , 44 mk. P. Buchta, os. , ma 1 dm. , 22 mk. Dawna własność rodu Pakoszów h. Prawdzic. Był tu zbór kalwiński, którego fundatorem i patronem był właściciel tych dóbr Teofil Pakosz, żyjący około 1680 r. Pastor tutejszy miał kilka włók gruntu, chłopów czterech i pieniędzy 320 złp. od sumy 4000, na ton zbór legowanej od Hrehorego Mińskiego, strażnika litew. i żony Katarzyny z Kopaszczewskich. Wiernych w 1715 r. nie wiele było; sam patron tylko i dom jego Hrehory Pakosz, Wolan i Szweryn; w r. 1732 znajdował się on jeszcze w ręku kalwinów, ale w r. 1754 już go nie posiadali. Dobra P. własn. Józefa Narbuta miały 5369 mr. ziemi dwors. Dykc. Echarda nazywa P. miastem w woj. i pow. trockim. Dobra P. w 1866 r. składały się z folw. P. , Pierszajka, Tamuliszki, Adasin al. Strogiszki, attyn. Pas, Markowszczyzna, Stroga i Posada Strzelca, rozl. mr. 2540 fol. P. gr. or. i ogr. mr. 751, łąk mr. 129, past. mr. 44, nieuż. mr. 36, razem mr. 960; bud. mur. 13, z drzewa 14; Słownik Geograficzny Tom IX. Zeszyt 97, płodozmian 12polowy; fol. Pierszajka gr. or. i ogr. mr. 381, łąk mr. 104, past. mr. 14, nieuż. mr. 18, razem mr. 517; bud. mur. 1, z drzewa 9; płodozmian 12polowy; fol. Tamuliszki gr. or. i ogr. mr. 97, łąk mr. 6, past. mr. 4, nieuż. mr. 3, razem mr. 110; bud. z drzewa 5; płodozmian 8polowy; fol. Adasiu al. Strogiszki gr. or. i ogr. mr. 291, łąk mr, 38, past, mr. 8, nieuż. mr. 11, razem mr. 348; bud. mur. 1, z drzewa 7, płodozmian 9polowy, las mr. 605 urządzony w kolei 60letniej; pokłady torfu. W skład dóbr dawniej wchodziły wś P. 08. 16, z gr. mr. 419; wś Koleśniki os. 21, z gr. mr. 440; os. Popoje z gr. mr. 34; wś Karkliny os. 14, z gr. mr. 319; wś Zegary os. 18, z gr. mr. 375; wś Jackany os. 25, z gr. mr. 232; wś Szuksztele os. 10, z gr. mr. 215; wś Podworzyszki os. 11, z gr. mr. 11; wś Jawojszany os. 87, z gr. mr. 356; wś Narkuny os. 19, z gr. mr. 35; wś Swirniszki os. 7, z gr. mr. 25; wś Kaleśnie os. 4, z gr. mr. 5; os. Tamuliszki z gr. mr. 1. Promieże, zaśc, pow. trocki, w 3 okr. pol. , gm. Jezno, okr. wiejski Sabowa, o 10 w. od gminy, 12 dusz rewiz. Promiszki 1. wś, pow. augustowski, gm. Sztabin, par. Krasnybór, odl. od Augustowa 12 w. , ma 21 dm. , 176 mk W 1827 r. 9 dm. , 51 mk. 2. P. , pow. augustowski, gm. Kolnica, par. Augustów, odl. od Augustowa 12 w. , ma 2 dm. , 18 mk. W 1827 r. 3 dm. , 22 mk Promna, wś i fol. nad rz. Pilicą, pow. grójecki, gm. i par. Promna, odl. 20 w. od Grójca, posiada kościół paraf. drewniany i szkołę początk. , młyn wodny, pokłady torfu, 449 mk W 1827 r. 34 dm. , 387 mk. Kościół tutejszy niewiadomej erekcyi. Parafia przeniesiona tu została z Biejkowa. Już w 1616 r. kościół był zrujnowany. W 1805 r. kościół tutejszy jako zrujnowany, został z rozkazu władzy rozebrany a materyał sprzedano przez licytacyą. Parafianie wystawili nowy z drzewa, który spłonął w 1857 r. , skutkiem czego nabożeństwo odprawiano w kaplicy. W 1885 r. fol. P. pozostały po rozdziale obszerniejszych dóbr, rozl. mr. 1500 gr. or. i ogr. mr. 600, łąk mr. 172, past. mr. 3, lasu mr. 626, nieuż. mr. 99; bud. mur. 25, z drzewa 14; płodozmian 4 i 8polowy, las nieurządzony. Wś P. os. 40, z gr. mr. 677; wś Zbrosza Mała os, 17, z gr. mr. 31. P. par. , dek. grójecki, 1984 dusz. P. gm. należy do sądu gm. okr. II w os. Goszczyn, st. poczt. Białobrzegi, ma 12, 451 mr. obszaru i 2500 mk. ; urząd gm. w Falęcicach. Br. Ch. Promnice, może Prądnice, niem. Premnitz, os. , pow, poznański, o 4 klm. na zach. połud. od Gośliny Murowanej, wzdłuż praw. brzegu Warty, par. Owińska, 49 dm. , 382 mk. 138 kat. , 244 prot. ; poczta w Goślinie, st. dr. żel. o 10. klm. w Wargowie. W poblizkiej mogile Prole Prom Promiadziów Promież Promieże Promiszki Promna Promnice Prole Prolejki Prolenau Promnik znaleziono kościotrupy, a na cmontarzysku popielnice i naczynia bronzowe. E. Cal. Promniec, potok, powstaje w gm. Lężyn, pow. jasielski, z dwóch strug, jednej od wsch. , drugiej zaś od pln. Potok płynie ku płn. zach. wzdłuż gościńca źmigrodzkojasielskiego, a minąwszy wś Swirchową uchodzi do Wisłoki z praw. brzegu, ubiegłszy 6 klm. Ujście znajduje się na granicy Swirchowy i Zarzycza. Promnik al. Promnica, rzka w pow. garwolińskim, poczyna się pod wsią Ostrożeń, płynie ku zach. przez Gończyce, Łaskarzew i pod Damirowem wpada z praw. brzegu do Wisły. Długa 21 wiorst. Promnik 1. fol. , pow. rawski, gm. Góra, par. Żdżary, odl. 21 w. od Rawy, ma 1 dm, 30 mk. W 1885 r. fol. P. lit. A B rozl. mr, 485 gr. or. i ogr. mr. 417, łąk mr. 61, nieuż. mr. 7; bud. mur. 1, z drzewa 4; płodozmian 9polowy. 2. P. , wś, fol. i dobra nad rzką bezim. , pow. kielecki, gm. Piekoszów, par. Strawczyn, odl. 14 w. od Kielc, posiada pokłady wapienia, piec wapienny, młyn wodny. W 1827 r. było 45 dm. , 243 mk. Dobra P. składały się w 1886 r. z fol. P. i Ruda Strawczyńska, attyn. Kamieniec, Piotrowice, Bukowko i Ogrójec, rozl. mr. 1614 fol. P. gr. or. i ogr. mr. 469, łąk mr. 45, past. mr. 20, lasu mr. 636, odpadki mr. 2, nieuż. mr. 36, razem mr. 1208; bud. mur. 14, z drzewa 4; płodozmian 9Polowy; fol. Ruda Strawczyńska z attynen. Kamieniec gr. or. i ogr. mr. 298, łąk mr. 84, nieuż. mr. 24, razem mr. 406; bud. mur. 9, z drzewa 6; płodozmian 9polowy. Wś P. os. 52, z gr. mr. . 629; wś Ruda Strawczyńska os. 28, z gr. mr. 575 wś Małogoskie os. 7, z gr. mr. 215; wś Akwizgran os. 7, z gr. mr. 170. 3. P. , wś, ob. Prądnik. Br. Ch. Promno 1. al. Prądno, niem. Claraslust, fol. , pow. czarnkowski, par. i poczta w Czarnkowie, odl. 6 klm. , stacya drogi żel. 17 klm. w Trzciance, okr. domin. Sarbia, 1 dm. , 18 mk. 2. P. , ob, Prądno, Prądnickie Holendry, pow. średzki. Promowa, os. szl. , w pow. rowieńskim, należy do dóbr Hubków. Promówka, ob. Poromówka. Promsza, rzka w pow. nowogródzkim i Słonimskim, mały prawy dopływ Mołczadzi, lew. dopł. Niemna. Jestto właściwie dalszy ciąg rzki Droczyłówki, biorącej początek w pow. nowogródzkim, we wzgórzystej okolicy wsi Koszelewo. Nazwę P. przybiera na granicy pow. nowogródzkiego i Słonimskiego. A. Jel. Promusz, zaśc. i os. młyn. nad rzką Promuszką, pow. wiłkomierski, par. Wiłkomierz o 8 w. . Promuszka, rzeczka w pow. wiłkomierskim, wypływa z jez. kurońskiego i wpada do Muszy; długa 4 w. Promyk, pow. jędrzejowski, gm. Wodzisław, par. Krzcięcice. Promyślata, zaść pryw. , pow. wilejski, w 3 okr. pol. , gm. Łuczaje, o 80 w. od mta Wilejki, 1 dm. , 2 mk. kat. Proncewicze, wś, pow. wilejski, w 1 okr. pol. , gm. Krasne Krasne Sioło, okr. wiejski Ułanowszczyzna, o 7 w. od gminy, 11 dusz rewiz. jednodworców; należy do dóbr skarbowych Krasne Sioło. Pronczaki, wś, pow. nowogródzki, w 5 okr. pol. snowskim, gm. snowska, w pobliżu gośc. z miasteczka Wiedźmy do fol. Dubiny, ma 23 osad pełnonadziałowych; miejscowość bezleś na, grunta i łąki urodzajne. A. Jel. Pronczejkowo, wś i dobra, pow. wilejski, w 1 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Horodek Gródek, o 5 w. od gminy a 45 w. od Wilejki, przy b. drodze poczt. z Mołodeczna do granicy pow. mińskiego; fol. ma 1 dm. i 21 mk. , wś zaś 29 dm. i 164 mk. 77 dusz rewiz. ; własność Tyszkiewiczów. Pronia, rzeka w gub. mohylewskiej, prawy dopływ Soży. Bierze początek w pow. boreckim z błota w pobliżu wsi Antipeńki gm. Światoszyca, przepływa w kierunku południowym przez pow. czauski, następnie rozgranicza pow. bychowski od czerykowskiego i pod Propojskiem uchodzi do Soży. Długa do 150 w. , szeroka pod Horkami około 5 saż. , pod mkiem Drybinem 4 saż. , w pow. czauskim od 5 do 10 saż. a w bychowskim i czerykowskim od 10 do 15 saż. W górnym biegu ma brzegi nizkie, błotnisto; poniżej miasta Horek płynie śród dość głębokiej doliny, mającej od 1 do 2 wiorst szerokości i pokrytej przeważnie łąkami, w nielicznych miejscach przerzniętemi zaroślami lub niewielkimi laskami. Dno rzeki powyżej Horek jest przeważnie iłowate, poniżej zaś piaszczyste albo kamieniste. W wielu miejscach pokryte roślinnością wodną. Wezbranie wiosenne zaczyna się w końcu marca i trwa w górnym biegu przez tydzień lub dwa tygodnie, w dolnym zaś około miesiąca. W pow. boreckim szerokość rozlewu nie przewyższa zwykle 50 saż. , w czauskim w niektórych miejscach dochodzi od 1 1 1 2 w. a pod mkiem Drybinem nawet do 3 w. ; w pow. bychowskim i czerykowskim wynosi od 1 1 1 2 w. Młyny na P. znajdują się w pow. horeckim pod wsiami Sawa, Rodyonówka i Seńkowo oraz w pobliżu Horek; w pow. czauskim pod wsiami Założe, Skwarsk i Piotuchówka. W pow. bychowskim i czerykowskim nie ma młynów na Proni. Promy znajdują się w pow. czauskim pod wsiami Założe, Drużenopol, Skwarek, Pucek, Starosicie i Wysokie; w pow. bychowskim i czerykowskim pomiędzy siołami Ciepłem Tepłym i Berezówką. Oprócz mostów znajdu Pronia Pronczejkowo Pronczaki Proncewicze Promyślata Promyk Promuszka Promusz Promsza Promówka Promowa Promno Promniec Promniec Propojsk Prońsk Prońki Proniuny Proniłów Pronikau Proniatyn Propimo Proniewszczyzna Proniewicze Pronieszki Pronzendorf Proniatyn jących się zwykle przy młynach, ważniejsze znajdują się pod rakiem Drybinem, pod słobo dą Dranicką i w pobliżu Propojska pod szosą moskiewskowarszawską. Spław zaczyna zię w pow. czauskim od wsi Pucek. Pronia przy biera od praw. brzegu Pniewkę, Basię z lewobocznym dopływem Koszną i Restą al. Retę przybierającą od praw. brzegu Rudzieję, Bie licę i Chotin, od lewego zaś Nawoznicę i Wi lią; od lew. brzegu wpadają do niej Bystra, Wierzbówka i Koszanka. J. Krz. Proniatyn, wś, pow. tarnopolski, odl. 6, 4 klm. na płn. zach. od ststwa, sąd. pow. , urz. poczt. i tel. w Tarnopolu. Granice wschód Biała, płd. Kutkowce, zachód Dołżanka, płn. Hłuboczek Wielki i Czystyłów. Leży przy płn. zach. krańcu stawu Tarnopolskiego, nad rz. Seret. Między P. a Białą i Czystyłowem przechodzi tor kol. żel, Iwow. tarnopol. Obszar; dwor. 758 mr. , włośc. 1294 mr. Są tu łomy piaskowca. W 1857 r. 429 mk; w 1880 r. w gm. 612, na obsz. dwor. 39, wszyscy gr. katol. ; par. Kutkowce, szkoła etat. o 1 naucz. , kasa pożyczk. gm. z kapit. 2370 złr. Właśc. pos. dwor. Jakub Gall. W Warszawie 19 listopada 1743 r. August III pozwala Jerzemu Hondorfowi, stol. inflanckiemu, podpułk. piechoty, zlać prawa dożywocia przysługujące mu na wsiach królewskich Kutkowicach teraz Kutkowce i Proniatynie, w woj. ruskiem, ziemi halickiej a pow. trembowelskim, na Józefa Potockiego, woj. poznańskiego, leżajskie go itd. ststę, hetmana w. kor. A. g. i z. , t. X, str. 240 ustęp 7095. W Warszawie 7 lutego 1762 r. August III rozszerza prawa Jozefa Potockiego, star. leżajskiego, do dóbr Kutkow ce i Proniatyn na żonę jogo Teresę z Ossoliń skich tamże, str. 431, ustęp 7291. Proniatyńskie starostwo niegrodowe, w pow. trębowelskim, podług spisów podskarbińskich z r. 1771 obejmowało Proniatyn i Kutkowce z przyległościami, które w tym czasie posiadał Józef Potocki, z żoną Teresą z Osolińskich, opłacając kwarty złp. 1065 gr. 28, a hyberny złp. 13 gr. 25. Rząd austryacki sprzedał te dobra dnia 14 sierpnia r. 1776 Janowi Orłow skiemu za złot. reń. 20, 500. Potem należały do Turkułów i Mierów. B. R. Pronieszki, wś w płn. części pow. borysowskiego, w 3 okr. pol. i gm. Dokszyce, przy drożynie z Łydnicy do Hołubicz, ma 2 osady. Proniewicze 1. wś, pow. bielski gub. grodzieńskiej, w 2 okr. pol. , gm. Rajsk, o 3 w. od Bielska. 2. P. , okolica szlach. , pow. grodzieński, w 2 okr. pol, gm. Krynki, o 43 w. od Grodna. Proniewszczyzna, folw, pow. konstantynowski, gm. Hołowczyce, par. Sarnaki, st. poczt. Janów, okr. sąd. Komarno, ma 136 mr. , w tem 98 mr. roli, 37 mr, lasu. Pronikau niem. , ob. Prątnica. Proniłów, wś, pow. latyczowski, par. Międzybóż; cerkiew. Należała do ks. Adama Czartoryskiego; ob. Arch. J. Z. R. , cz. III, t. 2 578. X. M. O. Proniuny, wś i fol. , pow. kalwaryjski, gm. Nad niemeńska. par. Rumbowicze, odl. od Kalwaryi 60 w. ; wś ma 13 dm. , 90 mk. ; folw. 5 dm. , 25 mk. W 1827 r. było 9 dm. , 62 mk. Proniuny 1. zaśc, pow. oszmiański, w 1 okr. pol. , gm. Polany, okr. wiejski Dziegieniewo, o 8 w. od gminy, w 1864 r. 1 dusza rewiz. ; należy do dóbr Kamionka, Łokuciewskich i Leszczyńskich. 2. P. , folw. szl. , pow. oszmiański, w 1 okr. pol. , o 18 w. od Oszmia ny, 1 dm. , 10 mk. katol. ; kaplica katol, par. Soły. 3. P. , wś włośc, pow. oszmiański, w 1 okr. pol. , o 16 w. od Oszmiany, 4 dm. , 47 mk. katol. J. Krz. Prońki 1. 1sze, wś, pow. święciański, w 4 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Zaporocz, o 4 w. od gminy, ma 57 dusz rewiz. ; należy do dóbr Augustowo Świąteckich. 2. P. 2gie, wś, tamże, o 4 w. od gminy, ma 40 dusz rewiz. ; należy do dóbr Mokrzyca, Jewdokimowych. 3. P. , wś włośc, pow. święciański, w 3 okr. pol. , o 64 w. od Swięcian, 17 dm. , 250 mk. 240 prawosł. , 10 katol. . Prońsk, w dokum. Pryńsk, Pruńsk, mto pow. gub. riazańskiej, nad rz. Pronią, pr. dopływem Oki, o 143 w. od Riazania, ma 1641 mk. , 7 cerkwi, szkolę powiat. i miejską, szpital, 6 fabryk mniejszego znaczenia, jarmarki; st. pocztowa. Starożytne, założone w 1186 r. przez ks. Wsiewołoda i Światosława, warowne, później siedziba udzielnych książąt Prońskich, zburzone przez Mongołów w 1237 r. W 1372 r. weszło w skład ks. riazańskiego, następnie przyłączone do w. ks. moskiewskiego, pamiętne bitwą z Tatarami krymskiemi pod wodzą chana Gireja w 1541 r. Proński powiat ma na przestrzeni 2112 w. kw. 90974 mk. , trudniących się głównie rolnictwem i przemysłem. Powierzchnia wzniesiona, częścią zaś równa, grunt gliniastopiaszczysty. Znajduje się tu ruda żelazna, glina garncarska, wapno, źródła wody żelazistej. Znaczniejsza rzeka Pronia. Lasy zajmują 14 ogólnej przestrzeni. Pronzendorf, 1452 Bruntzelndorf, wś, pow. stynawski, par. ewang. Kunzendorf, kat. Krehlau. W 1842 r. 73 dm. , 2 folw. , 486 mk. 127 katol. , szkoła ewang. , szkoła kat. , młyn wodny, hodowla owiec i bydła. Propimo, wś, pow. rossieński, gm. chwejdańska. Propojsk, mko na prawym, wyniosłym brzegu Soży, przy ujściu do niej Proni, pow. starobychowski, przy dawnej szosie moskiewskowarszawskiej, w 2 okr. pol. , gm. Propojsk, o 55 w. od Bychowa a 88 w. na płd. wschód Prościuny Proście Prościanka Prość Prorwy Prorów Prorokowo Proroki Prora od Mohylewa. W 1880 r. było tu 2123 mk. 1023 męż. i 1100 kob. , w tej liczbie 1071 prawosł. 10 katol. i 1042 żydów; 341 dm. drewnianych 107 należy do chrześcian a 154 do żydów, letnia rezydencya właścicieli, w prześlicznym położeniu na stromym brzegu Soży, otoczona pięknym parkiem; 40 sklepów drewnianych; 2 cerkwie murowane, z których jedna p. w. Narodzenia N. M. P. , wzniesiona w 1793 r. przez ks. Golicyna; synagoga drewniana i 4 szkoły żydowskie. W P. znajduje się biuro 2 okr. policyjnego stanu, zarząd gminny, szkoła ludowa, lecznica wiejska, biuro sędziego pokoju 7 rewiru okr. mohylewskiego, poczta, biuro poborowe; fabryka kafli, zatrudniająca 21 robotn. i produkująca za 2800 rs. , 2 fabryki powroźnicze, zatrudniające 33 robotn. i produkujące za 4500 rs. rocznic, oraz trzy wiatraki. Na znajdującej się przystani na Soży ładuje się rocznie średnio do 25 statków. W ciągu 9 lat 1872 80 naładowano średnio rocznie na 10 statków 98420 pudów wartości do 30610 rs. , wyładowano zaś z 14 statków 95, 640 pudów, wartości 79160 rs. W miasteczku odbywa się małoznaczący jarmark w 10 piątek po Wielkiejnocy. Jest to starożytna osada, wymieniona w XIV w. w liczbie miast zależnych od Kijowa. Wraz z innymi nadane przez Wład. Jagiełłę Skirgajle, ks. trockiemu i połockiemu. W 1430 r. należy do Swidrygajły. Od końca XV w. , jako mto pograniczne z posiadłościami w. ks. mosskiewskich ulegało częstym napadom, podobnie jak podczas wojen kozackich. W 1511 r. otrzymali mieszkańcy przywilej wnoszenia podatków bezpośrednio do skarbu. W tym też czasie było mtem królewskim i stanowiło sstwo niegrodowe, leżące w pow. rzeczyckim woj. mińskiego i zajmujące znaczną część dzisiejszego pow. bychowskiego. Wedle metryk litewskich obejmowało od 1518 r. miasta P. i Czeczersk, z zamkami, wsiami i dobrami Czeryszcze, Jeziora, Hryby, Łapicze, Hołowczyce albo Hołowacze, które od t. r. posiadali kolejno Czartoryscy, Wiszniewscy, Zonowiczowie, Sołtanowie, Służkowie, Krasińscy, Zaronkowie, Niezabitowscy, Sapiehowie, Chreptowiczowie, Massalscy, Brzostowacy, wreszcie z mocy przywileju króla Stanisława Augusta z d. 25 kwietnia 1769 r. , po śmierci Stanisława Brzostowskiego, dzierżył to dobra narodowe Niesiołowski, kasztelan nowogródzki, opłacając zeń kwarty złp. 9902 gr. 6. Podczas wojny północnej w pobliżu P. , pod wsią Leśną, wojsko Piotra W. odniosło d. 28 września 1708 r. zwycięztwo nad armią szwedzką pod wodzą Lewenhaupta. 1. 16 września 1772 r. przeszło pod panowanie Rossyi i wkrótce potem darowane zostało przez cesarzową Katarzynę II ks. Aleks, Golicynowi. Obecnie należy do Muromcowej, Gmina propojska ma 6459 mk. 1518 męż. , 1609 kob. i 3332 dzieci, z których 594 zajmuje się przemysłem leśnym W gminie znajduje się 6936 dzies. lasów prywatnych i 1079 dzies. włościańskich. Prora niem. , las na Rugii, pow. rugijski, własn. ks. Putbus, st. p. Zirkow, 4, 5 klm. odl. Proroki al. Bogacze, grupa chat w obr. Tar nawy Dolnej, pow. żywiecki. Br. G. Prorokowa Góra, wzgórze po części lesiste, w gm. Tarnawa Dolna, pow. żywiecki, nad ujściem Tarnawki do Skawy, z lew. brzegu, na płd. brzegu Tarnawki a zach. brz. Skawy, pod 37 14 wsch. dłg. g. F. a 49 46 12 płn. sz. g. Wznies. 584 mt. Od strony płd. powstaje potok Błądzonka, dopływ Stryszawki. Prorokowo, pow. szczuczyński, gm. Pruska, par. Bargłów. Prorów, jez. w pow. rohaczewskim; rocznie poławia się około 20 pudów szczupaków, linów, płoci, okoni i jazów. Prorwy 1. wś, pow. dzisieński, w 3 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra Łopacińskich Leonpol, o 6 1 2 w. od gminy, 15 dusz. rewiz. 2. P. , wś włośc, pow. dzisieński, w 3 okr. pol. , gm. Przebrodź, okr. wiejski Skakuny, o 37 w. od gminy a 45 w. od Dziany, ma 2 dm. , 9 mk, prawosł. 7 dasz rewiz. w 1864 r. . Prość, mała rzeczka w pow. borysowskim, wypływa z błota Kałuhy, leżącego na zachód od wsi Makowie, w dobrach mściskich. Płynie przez wś Makowie, potem kanałem wykopa nym w cela osuszenia łąk bagnistych, któ rym przebiegłszy 930 prętów wchodzi w wła sne koryto, dalej przebiega jez. Bustowo i wpada do rz. Berezyny z prawej strony na granicy dóbr mściskich i budzienickich. Brze gi P. , jako też kanału przez który płynie, są ni skie i bagniste; dawne koryto Prości zarosłe trawą błotną. T. S. Prościanka, rz. w gub. mińskiej, lewy dopływ Swisłoczy, pr. dopł. Berezyny. Proście, piękne dobra nad rz. Uszą, pow. nowogródzki, w gminie horodziejskiej, da wna własność Protasewiczów, ma 64 włóki. Grunta i łąki wyborne, znaczne dochody z młynów i propinacyi. Obecny właściciel Maurycy Protasowicz zaprowadził piękno we wszystkich gałęziach i zamożne gospodarstwo. Znajduje się tu kaplica katol par. Połoneczka, dawniej par. Mir. Miejscowość małoleśna, falista, rezydencya piękna. A. Jel. Prościeniec, kol, pow. błoński, gm. Guzów, par. Szymanów. Powstała na rozparcelowanej części dóbr Miedniewice. Prościuny, pow. władysławowski, gm. Swiatoszyn, par. Poniemoń Fergisa, odl. od Władysławowa 45 w. , ma 8 dm. , 105 mk. W 1827 r. 8 dm. , 63 mk. Proseczanka, rzeka podgórska, w hr. lip Prora Proseczanka Prościeniec Prosiczny Prosek Prosiecz Prosie Błota Prosiełkowicze Prosienica Prosika Prosinówki Prosit Prositten Proskau Proskówka Proskownia Proskurnie Proskurów towskiem, powstaje po płn. stronie pasma Tatr liptowskoorawskich i płynie na płd. ja rem górskim przez Tatry liptowskoorawskie, przerzucając się na ich stronę południową, przepływa wieś Prosek i poniżej Sielnicy uchodzi do Kwaczanki. Długość biegu 9 klm. . U płn. wejścia w pasmo Tatr wznies. 783 mt. , ujście 541 mt. Br. G. Prosek al. Prosnek, wś, w hr. liptowskiem, w pow. mikułaskim, nad Proseczanką, u płd. stóp Tatr liptowskich, a na płn. od wsi Sielnicy. Wznies. 598 mt. npm. W 1880 r. 50 dm. , 313 mk. , obszaru 2929 kw. sąż. katastr. Sąd pow. w św. Mikułaszu. St. poczt. Sielnica. W miejscu znajduje się par. łac. z 1826 r. , poprzednio należała do par. św. Anny. Metryki od 1779 r. Kościół p. w. św. Elżbiety. Br. G. Prosiaczka, rus. Porosiaczka, gorzelnia, młyn i zabudowania włościańskie w Nagórzanach, pow. zaleszczycki. Prosiczny, potok, powstaje w gm. Hryniawa, pow. kosowskim, ze źródeł leśnych, płynie na płn. wschód przez obszar Hryniawy i Ko łowego, gdzie, ubiegłszy 5 klm. , uchodzi do Czarnej, dopływu Czeremoszu. Br. G. Prosiecz, mały zaśc. , pow. słucki, w 2 okr. pol. kleckim, gm. krugowicka, przy gościńcu poczt. nieświeskopińskim, o 4 w. na płn. od st. Lubaszewo, w pobliżu toru dr. żel. baranowicko pińskiej. A. Jel. Prosie Błota, bagna na obszarze dóbr ryc. Gruenfelde w pow. sztumskim, wymienione w przywileju z r. 1316 ob. Gesch. d. Stuhmer Kr. Schmitta, str. 246. Prosiełkowicze al. Prosiłkowicze, urzęd Peresiełkowiczy, folw. , pow. dzisieński, w 4 okr, pol. , gm. Mikołajów, o 9 w. od Dzisny, ma 1 dm. , 10 mk. ; dobra za poddaństwa liczyły 52 dusz rewiz. i miały 510 dzies. ziemi dworskiej. Własność dawniej Mogilnickicb, później Rypińskich. Znajduje się tu kapl. katol. murowana p. w. N. M. P. , wzniesiona w 1762 r. , dawniej filia par. Dziana. Prosienica, wś i folw. , pow. ostrowski, gm. Jasienica, par. Ostrów. Wieś włośc. ma 171 mr. , część szlachty drob. 284 mr. , folw. P. 144 mr. W 1827 r. było 26 dm. , 141 mk. Prosika, wś, pow. nowogradwołyński, gm, serbowska, 35 dusz włościan. , ziemi włoś. 112 dzies. Należy do dóbr kurczyckich hr. Mę cińskiej. L. R. Prosinówki, dobra, pow. połocki, własność Ogińskich. Prosit niem. folw. , pow. gierdawski, st. p. , tel. i kol. żel. Klein Gnie. Prositten niem. , wś kośc. na niem. Warmii, pow. reszelski, dekanat jeziorański, st. p. i tel. Bisztynek. Proskau, ob. Pruszków, Proskówka, grupa chat w gm. Stróży, na praw. brz. Raby, przy granicy Górnej Wsi, naprzeciwko ujścia pot. Mikoszcza. Br. G. Proskownia, wś, pow. iłżecki, wchodziła w skład dóbr rząd. Grabków. Proskurnie, wś, pow. rohaczewski, gm. Strzeszyn, ma 76 dm. i 474 mk. , z których 1 zajmuje się krawiectwem, 1 bednarstwem. Proskurów urzęd. , mylnie Płoskurów, właściwie Płoskirów, mto powiatowe gub. podolskiej, przy ujściu rz. Płoski zkąd nazwa mta do Bohu, położone pod 49 26 płn. szer. i 44 39 wsch. dług. , na błotnistej równinie, otoczonej wzgórzami. Odl. o 87 w. od Kamieńca a 50 w. od Wołoczysk, komory pogranicznej, połączone jest traktem pocztow. , przechodzącym na Wołyń do StaregoKonstanty nowa oraz przez obecnie budowaną drogę bitą szosę przez Kamieniec do Isakowiec na granicy Galicyi. Znajduje się tu st. dr. żel. odesko wołoczyskiej między Bohdanowcami a Czarnym Ostrowem, o 454 w. od Odessy a 92 od Żmerynki, połączona z miastem drogą bitą, st. tel. rządowa i kolejowa, poczta, urząd powiatowy i zjazd sędziów pokoju, kościół par. katol. p. w. św. Anny, wymurowany na miejscu dawnego drewnianego w 1801 r. przez Macieja Żurowskiego, prezesa sądów granicznych. Kościół ten znajduje się w starem mieście, gdzie dawniej był także zameczek, z którego niema śladów. Parafia od 1715 r. miała w i 884 r. 8684 wiernych, po większej części Mazurów, osiedlonych tu jeszcze przez Zamoyskich; zachowali oni ubiór, mowę i zwyczaje i oznaczają się wielkiem przywiązaniem do kościoła. Na starym cmentarzu, dziś w obrębie miasta położonym, jest kaplica katolicka. Cerkiew murowana p. w. N. P. M. , wzniesiona w 1837 r. i uposażona 35 dzies. ziemi, ma do 2000 parafian; druga cerkiew p. w. Wniebowzięcia, na cmentarzu. W 1881 r. było 14554 mk. , obecnie jest z górą 15, 000; przed otwarciem dr. żelaznej było zaledwie 6794, ludność więc wzrasta ciągle. Pod względem wyznań jest 3472 katol. , 7437 żydów, reszta prawosławnych. Pod względem stanów jest 212 szlachty, 19 duchow, i około 10, 000 mieszczan, reszta włośc. Miasto błotniste, bruku dotąd nieposiada, ma do 800 domów, po większej części drewnianych, kilkanaście większych sklepów i magazynów. Handel, zwłaszcza zbożem, dość znaczny. Z fabryk znajduje się 2 fabryki świec łojowych z produkcya 5500 rs. ; fabryka mydła z produkcya 1400 rs. ; gorzelnia, założona w 1878 r. , z aparatem Galla, zatrudnia 10 ludzi, przerabia 17273 pudów, wyrabia 691, 274 stopni spirytusu i opłaca 39, 409 rubli akcyzy; duży młyn krupczatny, zatrudnia 9 ludzi, przerabia do 3100 czetwerti zboża, na 27, 900 rs. ; 2 browary zatrudniają 6 ludzi, z produkcya 2600 rs. ; 2 fabryki wód Prosek Prosiaczka mineralnych, produkują za 2200 rs. ; fabryka tytuniu przerabia 779 pudów tytuniu bessarabskiego, krymskiego i miejscowego, wyrabia 95, 400 sztuk cygar, zatrudnia 10 ludzi, opłaca akcyzy 7673 rs. ; 3 cegielnie z produkcyą 5000 rs. , zatrudniają 33 ludzi; fabryka powozów Dorożyńskiego, zatrudnia 17 ludzi; razem 24 fabryk według wykazu kijowskiego komitetu, zatrudniających 131 robotników i prod. za 88, 000 rs. Rzemieślników jest w ogole 508. Odbywają się w mieście dwa jarmarki na rok. Pod względem sanitarnym jest w mieście 7 lekarzy, 2 apteki, skład materyałów aptecznych, szpital miejski na 25 łóżek i szpital więzienny na 7 łóżek. Pod względem oświaty znajduje się dwuklasowa szkoła miejska. Do par. katol. , oprócz P. , należą wsie Arkadyowka, Chodakowce, Dawidkowce, Hreczane, Hryniowco Lasowe, Iwankowce, Kalinówka, Karpowce, Krzyszkowce, Kopystyn, Leźniów, Maćkowce, Malinicze, Oleszyn, Peczyska, Rakowa, Różyczna, Różyczanka, Stufczyńce, Skarzyńce, Szaraweczka, Szumowce, Wojciechówka, Tyranówka i Zarzecze. Niewiadomo kiedy i przez kogo zbudowany został Proskurów. W 1483 r. był jeszcze wsią, mającą 7 osad. Początkowo należał do dóbr królewskich, dopiero Zygmunt August w 1550 r. wynagradzając zasługi i waleczność Macieja Włodka z Hermanowa, chorążego i ststę kamienieckiego Niesiecki nazywa go generałem podolskim, nadał mu wieczyście dobra królewskie, włości Ploskirzów, Lessnow Lezniów i Holyschin Oleszyn z przyległościami, nad Bohem w pow. kamienieckim leżące Baliński. Ten Maciej Włodek był rzeczywiście znakomitym rycerzem kresowym. On to rozbił Wo łochów u miasteczka Gojsca, odebrał hołd w 1552 imieniem króla od Piotra, wojewody mołdawskiego Cod. dipl. , I, fol. 619, przyczynił się do zwycięztwa pod Obertynem Bielski, pobudował bramę w Kamieńcu i zamek nietylko ufortyfikował ale i kształtniej ozdobił Paprocki. Z Łaskiej, wojewodzianki sieradzkiej, zostawił syna Stanisława, późniejszego w wdę bełzkiego, ststę halickiego i kołomyjskiego. Ten otrzymał od Stefana Batorego przywilej w 1578 r. na jarmarki na Nowy Rok, św. Wita i Narodzenia N. M. P. , targi zaś we wtorki; widać więc, że przedtem lub jednocześnie otrzymał P. przywilej miejski. Stanisław Włodek z Elżbiety Zamoyskiej, siostry kanclerza, zostawił córkę Jadwigę Firlejową, kaszt. zawichostską. Dla czego majętność ta nie przeszła we władanie córki, lecz wróciła do dóbr królewskich, niewiadomo, dosyć że podczas lustcracyi kaszt. kamien. Humieckiego w 1616 r. posesorem tych dóbr był Stanisław Lanckoroński z Brzezia, w wda podolski, za ustąpieniem prawa na osobę swoją przez JP. Potocką, wwdzinę bracławską W czasie wojea kozackich P. uległ zupełnemu zniszczeniu. Lustracya z 1662 r. podaje posesorem dzierżawy Marcin Zamoyski, podstoli lwowski, pułkownik JKM. Mieszkańców jest 12, żadnego podatku nie dają, gdyż niedawno na słobodę zeszli się. Wsi dzierżawy Holiszyn Oleszyn, Leśniów albo Hlesnów, Maćkowce, Wolica, Zarzecze; w nich żadnego niema poddanego, a zatem stawy i młyny puste, bo się zostać dla incursiej i najazdów opryszkowskich w domach swoich niemogą. Żeby jednak successu temporum per incuriam aliquam w dobra dziedziczne obrócone niebyły, gdyż największy jest dowód dobrom królewskim kwarty płacenie, tedy in vim supremi Rpublic. dominii naznaczamy, aby od przyszłej luatracyi ot ad feliciora tempora, na każdy rok dzierżawca wniósł do skarbu Rzpltej na Świątki do Rawy, pod winami w prawie opisanemi kwarty starej fl. 5, nowej fl. 5. Lustracya z 1765 r. tak stan dóbr opisuje Proskirów nad stawem na Bohu leżący, płaci czynsz z podorożczyzną, sierpowe, stawszczyznę, kotłowe, dziesięcinę pszczelną, oczkowe od pni, arendę itp. ogółem złp. 20, 363 gr. 6. Znajdują się cechy kuśnierski z krawieckim, tkacki z szewskim i kowalski z bednarskim. Starostwo w dzierżawie Zamoyskiej, wwdziny lubelskiej, lasów niema, prócz zapustów brzozowych i chaszczy; łanowego nie płaci, tylko podymne na wojsko; dochód wynosi 30, 732 złp. 14 gr. . Stanisław August w przywileju 22 grud. 1775 r. ,, mając wzgląd na zubożałe przez nieszczęśliwe okoliczności miasteczko, nadał nowe jarmarki na Nowy rok i św. Annę podług kalend. russ. , każdy z nich przez 2 tygodnie trwać mające. Taryfa 1776 r. wykazuje 366 dm. , opłacających podymne, lustracya zaś 1789 r. podaje, iż Proskirów ma 184 dm. żydowskich, mieszczan pociężnych 96, chałupników i piechotnych 126; dochód z miasta wynosi 24, 138, a ogólny ze starostwa 54, 023 złp. 14 gr. Do ststwa należały wsie Hreczana, Szaraweczka, Maćkowce, Zarzecze, Oleszyn, Iwankowce i Leśniów. Znajdowało się ono w dzierżawie Konstancyi z Czartoryskich Zamoyskiej, ordynatowej. W czasie tej luatracyi magistrat podał następującą skargę w zadosyć uczynieniu uniwersałom, dostawienie uczniów do szkoły głównej lekarskiej zalecającym, gdy miasteczko Podole czyli Bućniowce do wspólnego kosztu wraz z Proskurowem wyznaczone, po kilkakrotnych zgłoszeniach naszych żadnego nie uczyniło przychylenia, my kosztem naszym do złp. 400 na oporządzenie i inne potrzeby wynoszącym, jako też i na najętą podwodę złp. 126 zapłaciwszy, ucznia Wojciecha Plackowskiego do Krakowa 1786 r. odesłali, i na Proskurów edukacyę tegoż przez lat trzy corocznie po złp. 120 wypłaciliśmy. A że ten uczeń w czasie teraźniejszych wakacyi, przymuszony uszczupleniem wiktu i dochodów, jako też przez niedojście od miasta Podola podobnegoż wypłacenia o oddaleniu swojem obwieszczonym został, zaczym w takowej okoliczności do JWPanów udajemy się, jak najpokorniej dopraszając się, aby połowa kosztów naszych z mta Podola wrócona nam była, nadal zaś. aby inne miasto do wspólnej naszej expensy przykładało się Baliński, Starożytna Polska. Na sejmie z 1764 r. Stany Rzpltej zapewniły dożywocie na ststwie proskurowskiem ordynatowi Klemensowi Zamoyskiemu, łącznie ze ststwem tarnawackiem i dzierżawą Wieprzowe Jezioro, w woj. bełzkiem położonemi. Po przyłączeniu Podola do Rossyi w 1796 r. w P. ustanowiono urzędy powiatowe i w tym roku nadano mu herb w niebieskiem polu 3 strzały na krzyż ułożone, średnia ostrzem ku dołowi a 2ie ku górze. Cesarzowa Katarzyna darowała sstwo proskurowskie feldmarszałkowi Gudoniczowi, od którego przeszło do jego spadkobierców Lizogubów; dziś większa część tego majątku znajduje się w obcych rękach. W 1822 r. miasto uległo pożarowi, przyczem wszystkie archiwa spłonęły. Opis podał Orłowskij w Podoi. eparch. Wied. Proskurowski powiat zajmuje płn. zacho dnią część gub. podolskiej; graniczy na płn. z gub. wołyńską, na zachód z Galicyą, od której oddziela go rz. Zbrucz, na wschód z pow. latyczowskim, na płd. z kamienieckim i uszyckim. Położenie wyniosłe, zwłaszcza nad Zbruczem i w płn, zachodniej części, gdzie leży tak zwane Awratyńskie płasko wzgórze, od którego ciągną się wzgórza w pow. proskurowskim i sąsiednich Najwyższe wzniesienie pod m. Fulsztynem dochodzi do 1160 stóp ang. Okolice przylegające do Wołynia są więcej płaskie; brzegi Smotrycza i Uszycy kamieniste. Gleba wszędzie czarna, urodzajna; grubość czarnowiemu rozmaita, od stopy do kilku łokci, na podłożu gliniastem. Z rzek zraszających powiat najważniejszą jest Boh, zaczynający się na granicy Wołynia z Awratyńskiego płasko wzgórza; zródła jego leżą około 600 stóp npm. ; przepływa pod Czarnym Ostrowem, Proskurowem i przechodzi do pow. latyczowskiego. W granicach powiatu przybiera od prawej strony Mszaniec, mający zródło na Bębnowieckim stepie, uchodzący pod Czarnym Ostrowiem; Płoska, zaczyna się pod wsią Chomińcami, płynie z zachodu ku wschowi tworząc 6 stawów, wpada do Bohu pod Proskurowem; długość jej biegu 3 mile; płynie pod Chomińcami, Czabanami, Daniukami, Wodyczkami, Maleszowcami, Maćkowcami, Szaraweczką i Hreczaną; Samiec zaczyna się około wsi Reżoliniec, przepływa obok wsi Malinicz, Rożycznej, gdzie tworzy duży staw, następnie drugi pod Proskurowem zwany Rakowem i Dębowem jeziorem, a pod wsią Knyszkowcami, już w pow. latyczowskim, wpada do Bohu. Wołk zaczyna się na pograniczu powiatu między Szumowcami i Różyczną, przyjmuje Wołczek, zaczynający się pod wsią Wołkowcami i pod Latyczowem wpada do Bohu. Od lewej strony wpadają do Bohu Zwonicka al. Fossa, już w pow. latyczowskim; Bożek bierze początek na granicy Wołynia pod wsią Łyczówką, płynie granicą powiatu od zachodu ku wschodowi i pod Międzybożem wpada do Bohu. Oprócz Bohu i jego dopływów przepływają powiat; Uszyca, biorąca początek w południowej części powiatu pod wsią Nową Wsią, płynie przez wieś Sokołówkę, gdzie przechodzi do pow. latyozowskiego i dalej ku Dniestrowi. Przyjmuje w granicach powiatu Kadejoweczkę al. Uszkę, płynącą pod Szarawką i Bednarówką. Zbrucz płynie z Wołynia granicą pow. proskurowskiego pod Tarnorudą, Satanowem, przez pow, kamieniecki ku Dniestrowi, przyjmuje strumienie Gniłą, Szukaj wodę i Olchowiec. Smotrycz bierze początek z błot około m. Fulsztyna; właściwie tworzy się z małych rzeczek Wierzchówki, Skwili, Pisi i Trościańca, które w m. Gródku, w pow. kamienieckim, łączą się tworząc rz. Smotrycz. Powiat zajmuje 48, 48 mil kw. czyli 2345 w. kw. al. 244, 372 dziesięcin, jest więc najmniejszy ze wszystkich 12 powiatów gub. podolskiej. Z ogólnej tej przestrzeni miasta zajmuują 566 dz. , osady i wygony 20, 492 dz. , pola orne 157, 925 dz. , łąki 22, 201 dz. , lasy 22, 673 dz. ilość ta lasów zmniejszyła się obecnie do 16, 755, t. j. 6, 85 ogólnej przestrzeni, błota i wody 18, 380 dzies. Ziemi w posiadaniu włościan liczy się 112, 265 dzies. , w tej ilości 88, 837 ornej; ziemi prywatnej i rząd. 117, 633 dz. ornej 75, 156 dz. . W pow. jest 170, 065 mk. , w tej liczbie 89, 032 męż. i 81, 033 kob. , wypada więc na 1 milę kw. 3, 507 mk. , pod względem więc gęstości zaludnienia powiat proskurowski zajmuje drugie miejsce po kamienieckim. Pod względem wyznań 43, 541 katolików rubrycela, t. j. 25, 19 protestantów, 14, 070 8 żydów, reszta prawosławnych 66. Ze wszystkich więc powiatów proskurowski posiada najwięcej katolików. Podług kalendarza Hurlanda w 1879 80 r. było 18, 507 żydów 8552 męż. i 9955 kob. . Pod względem stanów 1734 szlachty, 1065 duchownych, 24, 000 mieszczan, resztę stanowią włościanie. Mieszkańcy trudnią się przeważnie rolnictwem. Ziemia, chociaż urodzajna, potrzebuje jednak nawozu. System gospodarstwa po większej części 3 polowy, w niektórych jednak gospodarstwach wprowadzony płodozmian. Stopień urodzajności wynosi dla Proskurów Proskurówka oziminy od 6 do 10, dla jarzyny i owsa 8, jęczmienia 6, hreczki 5 do 6, grochu 6, prosa 12 do 20 ziarn. Najwięcej sieją pszenicy, której w 1881 zamiano przez większych posiadaczy 27, 336 czet. , przez włościan 12, 707 czet. , przez mieszczan 696, razem 40, 739 czet. Zebrano przez większych właśc. 109, 626 czet. , przez włośc. 44, 078, przez miesz. 2684, razem 156, 388 czet. Żyta zasiano przez właścicieli 6366, przez włośc. 59, 482, przez mieszczan 382, razem 66, 230 czet. , zebrano przez właścicieli 25, 464, przez włościan l93, 187 przez miesz. 1528, razem 220, 179 czet. Owsa zasiano przez obywateli 20, 667, przez włośc. 16, 766, przez mieszczan 238, razem 36, 671 czet. , zebrano przez obywateli 86, 334, przez włościan 77, 118, przez mieszczan 1326, razem 164, 778 czetw. Według wykazu miejscowego statystycznego komitetu z 1880 r. pow. proskurowski produkuje różnych gatunków zboża średnio do 675, 000 czet. , z tego na miejscowe potrzeby zużywają 460, 000 czet. , pozostałość wywozi się przez Wołoczyska lub Odessę za granicę. Bydła w powiecie było u obywateli 10, 694, u włościan 22, 581, u innych mieszczan 3, 735, razem 37, 010 sztuk, wypada więc na 100 mk. 27, 65 sztuk; wartość zaś obliczają na 557, 660 rs. Koni w miastach 417, u włościan 55, 626, razem 56, 043, w tej liczbie 21, 999 klaczy. Owiec wyższych gatunków u obywateli 8, 299, zwykłych u włościan 46, 610 sztuk, razem 54, 909; w ogóle hodowla owiec w ostatnich czasach upadła bardzo, z przyczyny nizkich cen na wełnę, a co więcej braku wypasów odpowiednich. Świń znajduje się 33, 092 sztuk. Zakłady przemysłowe w powiecie są następujące 3 potażarnie w Czarnym Ostrowie, w Zielonej i w Medwedówce, z produkcyą 2280 rubli, zajmują 16 ludzi, wyrabiają 1650 pudów; 2 fabryki wód gazowych w Proskurowie i w Jarmolińcach, produkują za 3, 000 rubli; fabr. cukru w Czarnym Ostrowie piasku, własność hr. z Przeździeckich Walewskiej, założona w 1849 r. , przerabia do 28, 000 berkowców buraków, z prod. do 20, 000 pud. piasku cukrowego; 6 cegielni większych, z dochodem do 14, 000 rubli; 7 młynów krupczatnych większych, zatrud, 31 ludzi, przerab. 13, 175 czet. na sumę 34, 652 rubli; 3 browary, z tych 2 w Proskurowie, zatrud. 6 ludzi, przerabiają do 1370 słodu i 34 pud. chmielu; 6 gorzelni w Niemierzyńcach, Sokołówce, Korytny, Satanowie, Stawczyńcach i w Proskurowie, zajmują 60 ludzi, przerab. 138, 839 pud. produktów krochm. , wyrabiają 4, 272, 031 stopni bezwodnego spirytusu; drzewa zużywają 502 sążni, akcyzy opłacają 286, 839 rubli; fabryka tytuniu w Proskurowie; 5 fabryk świec łojowych 2 w Proskurowie, w Jarmolińcach, w Kuźminie i Fulsztynie, zatrud. 16 ludzi, z prod. 10, 000 rubli; garbarnia w Satanowie, pracujących 3, przerabia do 4000 sztuk skór; fabr. odlewu dzwonów we wsi Zaharowcach, zatrudnia 5 ludzi, własność włościanina Jana Ostrowskiego, przerabia do 80 pud. na sumę 1080 rubli; fabryka powozów Dorożyńskiego w Proskurowie. Według sprawozdania kijowskiego komitetu przemysłowego z 1882 roku w pow. proskurowskim było 29 fabryk oprócz msta Proskurowa, zatrudniających 333 ludzi, z prod. 123, 650 rubli. Co się tyczy przemysłu domowego to w Satanowie i Mikołajowie mieszkańcy szyją kożuchy, które sprzedają na okolicznych jarmarkach; w Iwankowcach włościanie zajmują się tkactwem, w Matwiejkowcach wyrabiają plecionki, zastępujące dywany przy łóżkach, kobiałki, podkładki do wycierania nóg i inne rzeczy. Za materyał używają sitowia, , szuwar zwanego. Handel skupia się przeważnie na jarmarkach, z liczby których znane są w okolicznych prowincyach w Jarmolińcach od 15 czerwca do 1 lipca zwany na św. Piotra i Pawła; średni obrót wynosi do miliona rubli. Towar łokciowy przywożą z królestwa polskiego Łódź, z Moskwy i innych miejscowości, powozy, bryczki z Austryi, tabuny koni ze stepów południowej Rossyi. Oprócz tego znane są także jarmarki na konie w Fulsztynie, kilka razy do roku, i w Czarnym Ostrowiu na Pokrowy 1 października. Handlem zboża trudnią się przeważnie w Proskurowie miejscowi żydzi. Swiadectw na wolną sprzedaż w 1881 r. wydano na 16, 438 rubli. Z rzeczy kopalnych dobywają się nad brzegami Uszycy i Kadojoweczki Uszki fosforyty, szczególniej wś Borbuchy 12 w. od Jarmoliniec posiada jedną z większych kopalni. Rocznie dobywają do 150. 000 pud. , które wywożą do Anglii i Niemiec. Kopalnia w sąsiedniej Bednarówce dawała zaledwie do 30, 000 pud. Skutkiem nałożenia cła wywozowego cena produktu na miejscu spadła o połowę i wiele kopalni zostało zamkniętych. Kamień wapienny znajduje się w Bębnówce, Lipówce, Sokolówce i Tomaszówce. Kuźmin posiada kamień wapienny i ciosowy na żarna i kamienie młyńskie. W Nowym Świecie wyborny pianek do hut. Pod względem sanitarnym, oprócz szpitali w Proskurowie, znajduje się w Czarnym Ostrowie, przy fabryce cukru, na kilka łóżek. Lekarzy praktykuje w powiecie 3 rządowych i 9 prywatnych, dalej jest 6 aptek i skład aptecznych materyałów w P. Pod względem oświaty jest tylko szkoła dwuklasowa miejska w P. i szkółki wiejskie przy gminach. Obecnie zakładają szkółki duchowne przy cerkwiach po wsiach. W ogóle oświata stoi jeszcze na bardzo nizkim stopniu. Pod względem komunikacyi północną część powiatu przerzyna kolej żelazna odeskowołoczyska, Proskurówka Prosna ze stacyami w P. i w Czarnym Ostrowie. Trakt rządowy prowadzi z Kamieńca do Proskurowa, przez wschodnią część powiatu, ze stacyami w Jarmolińcach, Antonowcach i w P. Trakt ten na wiosnę i w jesieni jest tak błotni sty, że komunikacya prawie niemożliwa. Pro jektowana jest obecnie droga bita szose z Proskurowa przez Jarmolińce, Dunajowce do Kamieńca. Pod względem administracyjnym powiat dzieli się na 4 okręgi policyjne stany w Jarmolińcach, Czarnym Ostrowie, Satanowie i Fulsztynie; 2 okręgi pokojowe do spraw włościańskich w Jarmolińcach i Czarnym Ostrowie; 4 rewiry sędziów pokoju w Jarmo lińcach, Czarnym Ostrowie, Satanowie i Proskurowie; 10 gmin w Maliniczach, Fulsztynie, Szarawce, Jarmolińcach, Kuźminie, Sarnowie, Tretelnikach, Czarnym Ostrowie, Juryńcach i Chodkowcach. Obejmują one 177 okręgów wiejskich starostw; w powiecie jest 191 wsi, 6 miasteczek prywatnych i jedno rządowe, 19, 533 domów. Pod względem kościelnym dzie li się powiat na 6 dekanatów prawosławnych, obejmujących 112 cerkwi. Katolicki dekanat płoskirowski, dyec. łuckożytomierskiej, roz ciąga się na powiat t. n. i obejmuje 12 parafii P. , Fulsztyn, Mikołajów, Czarny Ostrów, Jar molińce, Satanów, Tarnoruda, Zawalijka, Kumaniów, Michałkowce i Skazińce. Liczy 41, 766 wiernych. Marszałkami powiatowymi szlachty byli Gadomski, Grabianka, Orłowski, Bor kowski, Przeździecki, Zaleski, Chwalibóg, Mar cinkiewicz i Popławski. Dr. M. Proskurówka al. Płoskirówka, mylnie Proskirówka, wś nad rzką Uszka, dopł. Uszycy, pow. uszycki, okr. pol. Dunajowce, gm. i par. Sołobkowce, ma 202 os. , 952 mk. z Hajdamakami, 616 dz. ziemi włośc, 1216 dz. dworskiej; młyny, papiernia parowa jedym w gubernii podolskiej, założona przez Narcyza Makowieckiego, zatrudnia 20 ludzi i produkuje za 17, 000 rs. rocznie. Cerkiew paraf. p. w. św, Mikołaja, wzniesiona w 1830 r. i uposażona 33 dz. ziemi, ma 1041 parafian. Dawniej była tu kaplica kat. par. Mukarów. Położenie górzyste, gleba glinkowata; znajduje się tu glina garncarska. Jestto stara osada, występująca w dziejach w czasie wojny króla Aleksandra z wojewodą mołdawskim Stefanem, któremu pomagał Menli Girej, chan Tatarów krymskich, trwającej z małemi przerwami od 1500 1506 r. Polacy dla obrony usypali szaniec we wsi P. , po lewej stronie rzki Uszki. Po drugiej stronie rzki usypali szaniec prawdopodobnie Mołdawianie i Tatarzy. W 1542 r. P. została zniszczoną i zamienioną przez Zygmunta I z Alitianem Popowskim na wś Popowce w pow. latyczowskim. Następnie wchodziła w skład sstwa barskiego jako wś bojarska. W czasie lustracyi Humieckiego, kaszt. kamienieckiego, w 1616 r. posesorami byli Proskirowscy, , prawem wiecznem, na co ukazali kommutacyą za wś Popowce, w pow. latyczowskim, za ś. p. króla JMci Zygmunta I de data Cracoviae feria secunda post festum Divisionis Sanctorum Apostolorum proximo anno 1542 która kommutacya, iż poprzedziła konstytucyą, którą zabroniono frymarków przez konsensa króla JMci, a do togo, że tak dawno są in possessione, tedy prawo dobre być znajdujemy, nihilominus wedle przywileju na tę kommutacyą przodkom swym danego, ad instar aliorum nobilium seryitia bellica z starostą barskim pro tempore będącym odprawować będą powinni Jabłonowski, Lustracye, str. 28. Na stępnie musiała być w częściach, gdyż nale żała w części do Humieckich, dziedziców są siednich Sołobkowiec. W 1656 r. został tu napadnięty i rozbity przez Tatarów krym skich ks. siedmiogrodzki Rakoczy, wracając do kraju po zawartym z Polakami pokoju w Międzyborzu. Obecnie P. należy do Ma kowieckich. J. Krz. Proskurowszczyzna, mały folw. w pow. mińskim, w 2 okr. pol. rakowskim, pomię dzy Horodyszczem Piszczatowskiem i okolicą Kryczniki; miejscowość bardzo wzgórzysta i malownicza. A. Jel. Proślice, niem. Proschlitz, wś i dobra nad rz. Pratwą, pow. kluczborski, odl. 2, 3 mil od Kluczborka. W 1861 r. jest tu kościół paraf. ewang. , założony w 1580 r. , z polskiem nabozenstwem, szkoła ew. , 60 dm. , 708 mk. 139 kat, 6 żyd. . Obszar dwor. ma 5168 mr. , na których uprawiano żyto, kartofle i len. Był tu zakład do przerabiania lnu, gorzelnia produkująca spirytus, cegielnia, owczarnia 2000 owiec, kopalnia torfu milion cegieł rocznie. Obszar wiejski miał 1080 mr. , karczmę i młyn. Prosmyczy, wś nad rz. Brahinką, pow. rzeczycki, w 1 okr, pol. brahińskim, gm. Sawicze, ma 33 osad. Grunta wyborne namułowe, łąk wielka obfitość, rybołówstwo znacz ne; miejscowość nieco falista, w ogóle bogata w dary natury, lud zamożny. A. Jel. Prosna, rzeka, lewy dopływ Warty, powstaje na Szląsku, pod Żarzyskiem Sorsisk, niegdyś własnością 1193 r. klasztoru N. M. Panny na Piasku w Wrocławiu, u stóp wzgórza wznoszącego się na 285 mt. npm. Płynie zrazu od północy ku południowemu wschodowi; pod Biskupicami Bischdorf skręca ku wschodowi, dotykając lasu biskupickiego i biegnie na Wolęcin 262 mt. , gdzie z prawego brzegu zasila się strugą radłowską. Minąwszy tę wieś porusza młyn Kowal, zmienia następnie swój bieg ku północy, oblewa zachodnie krańce Psurowa 239 mt. ; obraca młyny Bieniasz Beasch, Benach, Scymik na Proślice Proskurowszczyzna Prosna Prosmyczy Prosna wysokości Ligoty, Raj Roj, 268 pod Sternalicami 254 mt. , Kozak Kozok na mapie sztab. a Makosch na mapach Reymanna i Eagelhardta. Węgieł Waengel i Drochepka Droschepka, Drschepka, Wilhelm, poniżej którego dobiega granicy królestwa polskiego. Długość biegu jej na tej przestrzeni wynosi 9, 1 klm. Od miejsca tego do Siemianic odgranicza P. powiaty olesiński i kluczborski od wieluńskiego; o 600 mt. dalej oblewa Kuźnicę Żytniowską; lewy jej brzeg wznosi się tu 213 mt. ; następnie zmierzając ku półn. zacho dowi, płynie przez Wytokę, przedzieloną kordonem granicznym, na osadę wieluńską Pomyków, naprzeciw której stoi młym Bonasch, i dostarcza wody młynom Marosch, Paprotnik, Gola Goller Muehle, Rzepka, gdzie zasila się z prawego brzegu strugą od Brzezin, Roch i Zimnowody Kaltwasser, w pobliżu którego przyjmuje z lew. brzegu strugę kościelecką, a nieco dalej, pod Jastrzygowicami, naprzeciw Wygiełdowa, potok od Żarzyska. Od Jastrzygowic i Wygiełdowa zmierza ku Górzowu, powyżej którego znajduje się huta Paulina, obraca młyn Jagła Jagel, Jaglauer, Jagelowski i skręca potem ku północy. Pod Gorzowem przyjmuje Brzeżnicę Briesenitz, mylnie Brynica i płynącą od Szczotek Sotken strugę, odlewając staw naprzeciw Czyszkowa. Gorzów 205 mt. był kasztelanią w r, 1274, a zamczysko miejscowe miało byó wzniesione podczas najazdu Tatarów w r. 1241. P. mająca na Szląsku brzegi wzgórzyste, płynie od Wytoki do ujścia swego śród nizkich wybrzeży, pokrytych łąkami, przerywanemi tu i ówdzie pasmem pagórków, czarnoziemem lub lasami. W biegu tym tworzy drobne stawy i rozliczne łachy, zarastające trawą, trzciną i rokitą. Minąwszy Górzów, obraca młyn Łączny Wiesenmuehle, zasila się strugą od Lubiąża i oblewa wschodnią odnogą Praszkę a zachodnią Trusice i Zawisną. Między Praszką i Bugajem wpada do P. z praw. brzegu Jaworka, a nieco dalej strumień ożarowski al. Utrata przy młynie tejże nazwy, pod Krzyżańcowicami, do zachodniego zaś ramienia jej uchodzi struga płynąca od Goli. Krzyżańcowice, wieś fabryczna, rozciągająca się na 1 1 2 klm. wzdłuż lewego pobrzeża P. , posiada hutę żelazną Wsisko AltWziesko, a na półn. zachodnim krańcu jej stoi fol. Łącznów. Po stronie królestwa polskiego rozpościerają się pola kowalskie od Utraty ku Przedmościu; na przestrzeni tej stoi na wschodniej odnodze P. młyn Plewa Plewo, Plewy. Naprzeciw Przedmościa, nad strugą płynącą od Przymiarek Koenigswille, która tu wpada do P. , rozłożyła się wieś kościelna Zdziechowice Seichwitz, a o 2 klm. na północ od Przedmościa uchodzą dwa strumienie, łączące się pod Śmiałkami. Nieco dalej stoi na P. młyn Kik Kijek a przy nim bogato pokłady torfu; na przeciwległem pobrzeżu wznoszą się pagórki Zdziechowickie z szczątkami lasu. Uchodząc tędy z kraju królowa Bona kazała podobno usypać groblę dla łatwiejszej przeprawy skarbów swoich; szedł tu stary trakt z Wielunia do Byczyny, którym wiodła najbliższa i najdogodniejsza droga z Warszawy po za granico Rzpltej. Podanie wiąże ucieczkę Bony z młynem, zwanym dotąd Groblą Królewską. P. przed tym młynem odlewa staw na praw. brzegu i przyjmuje dwie strugi, od Komornik i od Mokrska. Między Kijkiem Kik a Groblą zmienia P. swój bieg ku zachodowi; poniżej Grobli przyjmuje z lewego brzegu strugę uszycką; o 1 2 klm. w dół rzeki stoi na prawym brzegu młyn Ług, a na zachod, odnodze jej, po stronie Szląska, młyn Utrata. Od Ługu ku północy ciągnie się smug bagnisty, który za Skomlinem rozramienia się ku Wieluniowi z jednej, a ku Wieruszowowi z drugiej strony. Tym smugiem sączy się od karczmy Brzozówki struga, która poniżej Zawady uchodzi do P. O 1, 4 klm. na zachód od ujścia tego stoi młyn dzierżkowicki, Bezulą zwany, a naprzeciw, t j, na zachodniej odnodze Prosny, młyn Nędza Nensa u Engelhardta, Nonsir u Reymanna. Nieopodal ztąd, wśród łąk i bagien schodzą się granice pow. szląskich olesińskiego i kluczborskiego; o 1, 7 klm. ku zachodowi wpada do P. z lew. brzegu struga roszkowicka, a w pobliżu ujścia jej stoją dwa młyny sierosławicki po stronie Szląska i Krupka po stronie królestwa polskiego. Między Krupką a wsią Golą o 2, 2 kim. na połud. wschód od Wójcina oznacza mapa Reymanna na prawym brzegu Prosny młyn Pohl; na lewej zaś odnodze na północowschód od Byczyny, stoi młyn kluczowski. Wieś Gola, należąca do dóbr wójcińskich, leży na starym trakcie z Bolesławca do Byczyny. Tuż przy Goli, ku zachodowi, znajduje się młyn i karczma Zmyślona MyslonyKrug. Odtąd do samego Bolesławca spotykamy jedną tylko osadę na prawym brzegu Prosny, t. j. młyn chrosciński Kasandrą zwany; Chrościn zaś, własność niegdyś cystersek ołobockich 1245 r. , leży o 1 klm. od rzeki. Powyżej Goli wieluńskiej rozdziela się P. na dwa ramiona; północne stanowi granicę, a południowe tworzy łachę pokrytą łąkami, do 5 klm. długą. Na południowej odnodze stoją młyny gołkowicki i nowowiejski. Po złączeniu się obu ramion, na wysokości Kosztowa, zwraca się P. ku północy. Naprzeciw młyna chrościńskiego schodzą się granice pow. ostrzeszowskiego i kluczborskiego, a nieco dalej wpada Pratwa, najznaczniejszy przypływ P. z lewego brzegu. Od młyna Kasandrą roz dziela dziś P. historyczną ziemię wieluńską; lewe jej pobrzeże z pow. ostrzeszowskim przypadło Prusom, a prawe pozostało przy królestwie polskiem. W odległych wiekach bezpośrednie brzegi P. od Gorzowa po pod Bolesławiec nie były przystępno osadnikom; prócz młynów, o których powstaniu nie posiadamy wskazówek, znajdujemy tam późniejsze tylko osady. Jeszcze pożniejszcj jak np. Chrościn, Chotynin i Mieleszyn, powstawały w pewnom oddaleniu. Bolesławiec był drugim grodem nadbrzeżnym; Bolesław syn Odonicza, wspomina o nim w dyplomatach z r. 1277 jako o grodzie, przy którym zaczął zakładać miasto. Podział Polski urwał miastu położone na lewym brzegu Prosny grunta, na których stoi Podbolesławiec, a ststwu bolesławickiemu Jankowy, Donaborów i Wyszanów. Od Bolesławca ku północy ciągnie się wzdłuż praw. brzegu rzeki pasmo wzgórz po pod Wieruszów; przeciwległy zaś brzeg jest nizki, pokryty szczątkami lasów, zaroślami i łąkami. Okolicę Siemianic 182 mi i Opatowa 168 mt. tylko urozmaicają nieznaczne pagórki. Prawe pobrzeże P. w okolicy Bolesławca, dokąd sięgały posiadłości cystersek ołobockich, zaludniało się wcześniej aniżeli lewe, przeciwległe; tu pojawia się w XIII w. Opatów, pod r. 1280 jako własność klasztoru św. Wincentego w Wrocławiu, tam Chrościn 1245, Bolesławiec 1266, Chotynin 1213 i Mieleszyn 1245, pominąwszy Łubnice i inne osady w znaczniej szem nieco promieniu. Między Chotyninem a nowszą osadą Piaskami, zwaną, stoi kościołek św. Małgorzaty; u stóp jego wije się strumyk, który powstaje między Zażarem a Wójcinem i na wysokości Piasków uchodzi do F. Rzeka rozdziela się tu na dwa ramiona; główne koryto tworzy granicę, a na wschodniej odnodze znajduje się młyn Krupka. Od pustkowia ostrzeszowskiego Szpot płynie P. jednem korytem na przestrzeni 1, 3 kim. i znów się rozdziela przy młynie Moszczyńskim; na odnodze wschodniej, o 1, 3 klm. na zachód od Mieleszyna, stoi młyn Chochoł a nieco dalej hamernia miedzi Seiegacz u Eugelhardta, naprzeciw której znajduje się fol. Dobrygość. O 1 klm. poniżej hamerni łączą się oba ramiona w jedno koryto, do którego wpada strumień płynący od Parcic. Ztąd P. toczy się wśród bujnych łąk na Wieruszów; naprzeciw tej osady, z lewego brzegu, uchodzi Janica a raczej Niesób, nad którym odbył się wiec w r. 1233 i którego dolna część przed r. 1793 odgraniczała pow. ostrzeszowski od wieluńskiego. Do Wieruszowa spływają droga żelazna wrocławska, bity trakt z Kępna, gościńce z Byczyny, Ostrzeszowa i Grabowa, na lewem porzeczu Prosny, z Wielunia i Złoczewa na jej prawem porzeczu. Komory celne, straże graniczne i roje przemytników osiadły tu w bieżącem stuleciu po obu brzegach rzeki; Podzamcze wieruszowskie stało się jednym z etapów kolonizacyi niemieckiej prącej ku wschodowi. Wieruszów istniał już około 1360 r. wraz z poblizkiemi osadami na lew. brzegu Świba, Mirków 1253, Wyszanów i Lubczyna. O 700 kroków od zamku wieruszowskiego ku północy stoi na odnodze wschodniej młyn Pasternik. Jak Bolesławiec i Wieruszów tak też Mirków przecięto na dwoje przy podziale; na gruntach po stronie królestwa polskiego powstała istniejąca dotąd papiernia. Ta przyjmuje P. płynącą od Kopanin sokolnickich Brzeźnicę; nieco dalej, na brzegu, leży os. Sopel, a młyn cieszęciński stoi przy ujściu strugi, powstającej między Osową a Galewicami. W Cieszęcinie stał kościół p. w. św. Wojciecha już przed r. 1523; nie dalej też sięgają wiadomości nasze o pogranicznym Osieku; naprzeciw tej wsi przyjmuje P. z lewego brzegu strugę jutrkowską. Na tym brzegu, ku północy od wspomnianego właśnie ujścia, na przestrzeni około 4 1 2 klm. osiadły Śpik, Zimak, Tonia i Niełacnowskie. Naprzeciw fol. Niełacnowskiego, pod Węgłowicami, uchodzi rzeczka powstająca z 2ch strumieni, z których jeden płynie od Naramic, a drugi od Łęk Królewskich z pod Lututowa. Węgłowice, współczesne z Osiekiem i Cieszęcinem, leżą o 700 kroków od ramienia wschodniego i o 1 klm. od głównego koryta F. , gdzie idzie granica; nad odnogą tą stoi fol. Głowienkowski; tam uchodzi struga pod Mieszałami wąwozem śród pagórków, ciągnących się od Osieka po pod Węgłowice. odtąd znikają wzgórza na praw. brzegu P. O 2 1 3 klm. na półn. zachód od Węgłowic, po lew. brzegu P. , między Tonią a Oświęcimiem leżą Pługawice. Pod Oświecimiem rozdziela się znów P. na dwie odnogi, które poniżej Mieleszówki z jednej i Brzezin z drugiej strony zlewają się w jedno koryto, tworząc łachę 3 klm. długą a około 1 1 2 klm. szeroką; część połudn. wschodnia łachy pozostała przy pow. wieluńskim, Skarydów 1360 zaś z Oświecimiem i Mieleszówką przy powiecie ostrzeszowskim. Poniżej Brzezin stoi na prawym brzegu rzeki młyn Kiełpin, a nieco dalej fol. t n, graniczący od północy z Dębiczami. Naprzeciw Dębicz leżą Bobrowniki 1360, poniżej których t. j. pod Kuźnicą Bobrownicką, wprost Skrzynek, uchodzi Rudnica. Pod Skrzynkami wykopano w r. 1859 numizmat złoty z czasów Trajana. Tu tworzy znów P. jedną odnogę, po stronie królestwa polskiego stoi na niej młyn Osiny, a do niej przypierają pustkowia Budy i Pałaty. Naprzeciw Bud, przy młynie Olasz, powyżej Grabowa, uchodzi Porajówka. Grabów ze starostwem przecięta granica na dwoje; część jego na praw. brzegu Prosna rzeki nazwano Podgrabowem albo Paryżem. Grabów leży w nizinie, na bitym trakcie, wiodącym z Skalmierzyc do Kępna sięga podobno 1264 r. ztąd pochodzić mieli Zarembowie, których później 1417 r. widzimy dziedzicami Grabowa, miasta z prawem niemieckiem. Zamczysko miejscowe, zajęte przez Władysława opolskiego, odzyskał król Władysław 1398 r. Były tu niegdyś kopalnie rudy żelaznej; mosty na P. wiodły do zamku i do kościoła parafialnego. Poniżej Grabowa, na pół drogi do Giżyc, schodzą się granice pow. ostrzeszowskiego i odolanowskiego z jednej, wieluńskiego i kaliskiego z drugiej strony. Giżyce, posiadłość arcyb. gnieźnieńskich około 1357 r. , graniczą z Mącznikami, osadą późniejszą; na przeciwległym brzegu rzeki leżą Niwiska i Zamoście z Pustelnikiem Marcyan. O 500 kroków poniżej Mącznik oddziela się znów od P. ramię, do którego wpadają Biadaszka i, nieco dalej, pod Ostrowem kaliskim, naprzeciw Kani, Łużyca powstająca pod Starcami, na półn. zachód od Złoczowa. Ku północy od Kani, na lewym brzegu rzeki stoi młyn Teski. Wprost młyna wpada Głuszynka do odnogi, która pod Przystajnią łączy się z głównem korytem. Z lewego brzegu P. pod Raduchowem oddziela się Bystrzec, ramię przeszło 13 klm. długie, które pod Ołobokiem miesza swe wody z Ołoboczką i z nią wpada do P. Na Bystrcu, który tworzy łachę około 500 kroków szeroką, stoją 3 młyny Podgórny Górski poniżej Raduchowa, Wielowiejski i Młynek Młynikowski między Wielowsią a Ołobokiem. Ku zachod. od Wielowsi 138S r. , własności niegdyś cystersek ołobockich, wznoszą się wśród wyżyn miejscowych t. zw. okopy szwedzkie. Przeciwległe, prawe porzecze jest nizkie i tu tworzy P. takie łachy, które z małemi przerwami ciągną się od Przystajni po pod Zadowice odnoga Kakawska zowie się podobno Zapławiem. Na przestrzeni tej leżą odwieczne siedziby szlacheckie Kakawa 1388, Wola Droszewska 1377 i Zadowice 1213. Pod Kakawą znajdowała się około 1821 r. i później papiernia, a pod Wolą Droszewska młyn i Wólka z karczmą, zwaną Zwycięztwem. Naprzeciw tej karczmy, na samej granicy stoi druga Wydarła, uchodzi Ołoboczka i rozłożył się Ołobok z Zamościem. Ołobok był już w r. 1208 osadą kościelną, w której niebawem stanął klasztor cystersek, uposażony przez Władysława Odonicza. W okolicy Oloboka łowiono bobry na rzece. W 1360 r. król Kazimierz poruczył Kaliszanom, ażeby uspławnili tę rzekę na milę powyżej Ołoboka. W tej okolicy zlewała się w pewnych porach roku Prosna z Baryczą, dopływem Odry, Minąwszy Zamoście ołobockie, obraca P. młyny Sławiński i Zadowicki, z lewego brzegu, pod Lezioną, przyjmuje strugę od Mącznik potem oblewa Radziszew i Osieky gdzie rozdzieliwszy się, opuszcza granicę pruską odolanowską. Naprzeciw Smiłowa, w miejscu późniejszej karczmy Sobocińskiej, stał młyn Dobrzysłów około 1821 r. . W pobliżu Sobocina, o 2, 3 klm. na zachód od Stobna wpada do P. z prawego brzegu Krzemionka Godziesze. Wprost Osieka gostyczyńskiego stoi folwark Jozefów, a na lewym brzegu odnogi zachodniej, w powiecie kaliskim, rozłożył się z swym zamkiem Żydów 1213 r. , własność niegdyś cystersek ołobockich. Na odnodze tej, która o 0, 7 klm. poniżej zamku żydowskiego łączy się z głównem łożyskiem, stoją dwa młyny, jeden bliżej Osieka, drugi na północ od Żydowa. Ztąd płynie P. dalej na Piwonice 1282, gdzie z lew. brzegu przyjmuje strumyk Piwonija, który obraca młyn Wilczak; potem mija Zagórzynek i Rypinek 1287, a naprzeciw Zawodzia i starego miasta Kalisza przyjmuje z praw. brzegu Swędrnię z Cienią, którą w nowszych czasach Stawką i Trojanówką przezwano. Zostawiwszy przedmieście Czaszki na lewym brzegu, obramienia Kalisz kilkoma odnogami. Na tak utworzonem ostrowiu stanął przy końcu XIII w. dzisiejszy Kalisz. Ślady pierwotnego znachodzimy w Starem Mieście, sięgającem czasów przeddziejowych. Z Kalisza, drugiej po Poznaniu stolicy wielkopolskiej, rozpromieniają się trakty i gościńce na wszystkie strony. Ku zachodowi wychodzi bity trakt na Skalmierzyce do Ostrowa odolanowskiego i stary gościniec na Kościelną Wieś i Gołuchów do Pleszewa; na wysokości Kalisza, w tymże kierunku, schodzą się niedaleko granice powiatu odolanowskiego i pleszewskiego. P. oddzielając Kalisz od Ogrodów, własności proboszczów przy kościele św. Mikołaja, zmierza ku granicy pruskiej, którą na chwilę opuściła; po prawym brzegu zostawia Majków 1282 r. i Warszówkę 1335 r. , gdzie się znów rozdziela; zachodnią odnogą oblewa Kościelną Wieś 1171 r. , z klasztorem niegdyś benedyktynów, a wschodnią obraca młyn Woźnik, poniżej którego, o 600 kroków, w pobliża Podlesia Kucharskiego, dobiega granicy. Rozdziela ona popod Niniew pow. kaliski od pleszewskiego. Wyjąwszy okolicę Chocza, prawy brzeg P. na tej przestrzeni jest mniej błotnisty aniżeli lewy i ztąd więcej zaludniony. Na lewym brzegu leżą Kuchary 1198 r. o 2 klm. od głównego łożyska, Popówek 1309 r. o 1 klm. , Macew 1410 r. o 2 klm. , Jedlec 1309 r. o 800 kroków, a Gołuchów o przeszło 3 klm. ; na przeciwległym zaś pobrzeżu w Kaliskiem Pruszkowa o 1 1 2 klm. ; Zagórzyn 1326 r. zaś, Szadek 1326 i Kurza o kilkaset kroków tylko od brzegu, a Dojutrów przypiera prawie Prosna Prosna Prosna całkiem do rzeki. Pod Dojutrowem uchodzi struga od Borkowa 7 1 2 klm. na północ od Kalisza, a pod Kurzą druga, od Jastrzębnik 1213 r. Między Kurzą a Szadkiem stoi młyn Żabiak. Na płn. zachód od Kurzy leżą Żerniki 1364 r. , Laszków 1136 r. i Biskupice Kierołowskie 1293 r. , naprzeciw których, z lewego brzegu, uchodzą Trzemna poniżej Gołuchowa i Sowinka pod Podrzeczanami poniżej Turska 1258 r. . Na Tursko idzie trakt bity z Pleszewa do Bogusławia, komory celnej na granicy pruskiej; ztąd zaś zwyczajna droga na Grodziszczko, Janków i Blizanów do Stawiszcza. Przez sam środek Blizanowa i Jankowa płynie struga, która powstaje pod Godziątkowem, obraca Nową Piłę i wpada do P. poniżej młyna Kotusz. Przy tym młynie oddziela znów P. po stronie królestwa polskiego ramię, do którego karta sztabu pruskiego 351 Sobotka wlewa rzekę Bawoł czyli Czarną Strugę, dopływ Warty, mylnie kreśląc jej bieg półkolem od Stawiszyna ku zachodowi. Między Kotuszem a Rokutowem, własnością niegdyś Bożogrobców miechowskich, pod Dębniakami, uchodzi do P. z lewego brzegu Ner al. Struga. Na prawym brzegu wschodniej odnogi, w Kaliskiem, leżą Brudzewek, Kuźnia, Piła i Olesiec, późniejsze osady. Z lewego brzegu wpada do P. Korzkiewka poniżej Grodziska 1160 r. . Pod Grodziskiem, w miejscu gdy P. oddziela odnogę, zwaną strugą Żegocińską, wznoszą się t. zw. okopy szwedzkie, przedzielone takiemi zalewami od Chocza. W dawnych czasach Chocz, otoczony z jednej strony odwiecznemi lasami, a z drugiej P. i jej licznemi odnogami, obronnem był stanowiskiem i już w r. 1294 znaczną osadą, w której Przemysław II sporządzał często akta. W 1382 r. wystawiono tu grodek obronny, a starosta odolanowski Bartosz rzucił na prędce most, którego śladów możnaby szukać w wspomnianych okopach. Poniżej Chocza leżą na tem samem porzeczu Mycielinek, Kwileń, Niniew i Obory, osady późniejsze; pod Mycielinkiem uchodzi strużka; między Niniewem a Oborami schodzą się granice pow. kaliskiego i słupskiego; naprzeciw Obór leży Łęg, siedziba niegdyś Łęskich i osada odwieczna, przy której znajdują się zwaliska starego zamku i gdzie wykopują różne zabytki przeddziejowe. Łacha utworzona tu dwoma odnogami P. ma do 16 klm. długości i 1 1 2 klm. szerokości. Ciągnie się ona wzdłuż granicy, w gorę rzeki poza Grodzisko, a w dół rzeki popod Prusinów. Wzdłuż odnogi wschodniej idzie granica; odnogę zachodnią zasilają wspomniana już powyżej Korzkiewka pod Grodziskiem, Strzydzewka między Polskiem a Zbikami, strumyk od Sadziska i struga wieczyńska pod Wieczynem 1289 r. . Na północ od Wieczyna o 1, 2 klm. stoi młyn, a na prawym brzegu Ruda Wieczyńska. Pod Oborami i Niniewem uchodzą do P. dwie strużki bezimienne. Poniżej Rudy Wieczyńskiej rozłożyły się osady Giżałki 1285 r. , Czołnochów 1328 r. i Szymanowice 1250 r. . Między Szymanowicami a Miniszewem z jednej i Prusinowem 1289 r. a Białym Dębem z drugiej strony znajduje się wygodny bród na rzece. Pod Prusinowem uchodzi strumień do jej zachodniej odnogi. Na tej odnodze stoi papiernia i młyn Robakowski; wieś Robaków leży na ostrowiu. O kilka set kroków na północ od wspomnionego brodu schodzą się na lewym brzegu P. granice pow. pleszewskiego i wrzesińskiego. W powiecie tym leżą na pobrzeżu Żerniki, Kretków 1382 r. , Chwałów i Komorze, na przeciwległym zaś brzegu Górki, Lisewo 1480 r. , Polazinski, Olsza, Ruda Komorska i Modlica. Między Lisewem a Szymanowicami uchodzi do wschodniej odnogi Świerczynka, a do głównego koryta, pod Olszą, płynąca od Łukomia struga, P. uchodzi do Warty pod Modlicą, o 3 klm. na południoza chód od Pyzdr; długość biegu jej wynosi 180 klm. Prócz wymienionych powyżej dopływów wspominają Starożytności Polskie Pokrzywnicę, której istnienia nie stwierdzają znane nam źródła, wykazana tam struga Rokułowa jest Nerem, uchodzącym w pobliżu Rokutowa. Zachodząca w dyplomatach wielkopolskich pod r. 1209 Syrcha Kod. Wiełkop. , n. 64 nie zdaje się być dopływem Prosny. Wątpliwym dokumentem z tegoż roku Kod. Tyniecki, str. 9 Mieszko Stary nadał klasztorowi św. Wawrzyńca połowę P. z wszelkiemi użytkami od Kościelnej Wsi do Kuchar podłężnych; w r. 1213 Władysław Odonicz nadał klasztorowi ołobockiemu część Prosny z bobrami; r. 1247 przy podziale Wielkopolski dostał się Bolesławowi kraj od Prosny do Przemętu. W 1280 r. Przemysław II oddając Herdanowi wieś Dobrzeć z pod Kalisza do osadzenia na prawie niemieckiem, pozwolił mu ryby łowić i młyny stawiać na P. ; o uspławnieniu 1362 jej i o moście 1382 pod Choczem wspomniano już powyżej. Przed upadkiem Rzpltej płynęła P. środkiem pow. kaliskiego, uchodząc pod Giżycami i wypływając z niego między Zernikami a Tomicami; w r. 1793 dostała się królowi pruskiemu, a w r. 1807 księztwu warszawskiemu; od r. 1815 rozgranicza część w. ks. poznańskiego od królestwa polskiego. Pod względem archeologicznym zasługuje lewe jej porzecze na szczególną uwagę badaczy. E. Cal. Prosna 1. wś nad rz. Prosną, pow. wieluński, gm. i par. Praszka, odl. od Wielunia 22 w. , ma 21 dm, 120 mk. 2. P. , os. leś. nad rz. Pilicą, pow. rawski, gm. Góra, ma 1 dm. , 8 mr. ziemi dwors. Prosna Prosna, al. Prośna, niem. Prossen, wś, domin. i okr. domin. , pow. chodzieski, o 5 klm. na zachód od Budzynia, par. Ryczywół, poczta i st. dr. żel w Budzyniu. Około r. 1580 należała P. do Piotra Czarnkowskiego; było tam wówczas 7 1 2 łan. osiadłych, 7 zagrodników i 13 rzemieśl. ; około 1773 r. wchodziła w skład dóbr wyszyńskich Filipa Raczyńskiego, ssty mieściskiego. Wś ma 27 dra. , 189 mk. , 147 kat. i 42 prot. a dominium 7 dm. i 104 mk. , obszaru wraz z folw. Wyrydianna, 699, 89 ha czyli 58974 roli, 29, 85 łąk, 57, 98 past. , 29, 67 nieuż. i 1, 65 wody; czysty doch. grun. 7668 mrk; cegielnia; chów owiec; właścicielem jest Karol hr. Raczyński. W skład okr. domin. wchodzi cegielnia i fol. Wyrydianna; cały okr. ma 156 mk. , przeważnie katol. Prośnianka al. Prośnionka, wś, pow. bydgoski, o 9 klm. na płd. wschód od mta powiat. , par. i poczta w Bydgoszczy, st. dr. żel. o 4 klm. w Chmielnikach; ma 3 dm. i 23 mk. 10 kat, 13 prot. . Należała dawniej do starostwa bydgoskiego. Prośnica, struga pod Okoniem, w gm. Galewice, pow. wieluńskim. Prośnica, rzeka, ob. Persanta. Prosniska, os. , pow. sokołowski, gm. i par. Kossów, ma 2 dm. Prosnitz niem. , dobra ryc. w Pomeranii, pow. rugijski, st, p. Poseritz. Prosno, w XVI w. Prosno Zaliesne, wś i fol. , pow. włocławski, gm. i par. Chodecz, 9 dm. , 84 mk. Wś ma 30 mr. Fol. P. , mający 389 mr. , należy do dóbr Chodecz. W 1827 r. 6 dm. , 60 mk. Według reg. pob. pow. przedeckiego z r. 1557 1566 wś P. Zaliesne, w par. Przedecz, własność Jakuba Zaleskiego i braci, miała 2 łany Pawiński, Wielkop. , II, 23. Prosnów, wś, pow. konstantynowski, gm. i par. Huszlew, poczta Międzyrzec, ma 21 dm. , 236 mk. , 396 mr. W 1827 r. 22 dm. , 136 mk. Prosocha, fol. dóbr Turowa, w pow. opolskim. Prosowce, wś, pow. zbarazki, odl 9, 5 klm. od st. p. i tel. w Podwołoczyskach, leży na zachod, brzegu Zbrucza, przy granicy od gub. wołyńskiej. Granice wschod, Zbrucz, połudn. Dorofiówka, zachod. Pieńkowce i Medyń, półn. Worobiówka. Obszar gminny 651 mr. W 1857 r. 335 mk. ; w 1880 r. w gminie 376; rz. kat. 189, par. Toki o 5 klm. , gr. kat. 218, par. Skoryki. Kasa poż. gm. z kapit. 175 złr. Prosperowa Wola, wś i fol, pow. kutnowski, gm. Żychlin, par. Oporów, ma 6 dm. , 110 mk. , 216 mr. ziemi dwors. , 7 mr. włośc. W 1827 r. było 8 dm. , 38 mk. Prossen, ob. Kielary. Prossin niem. , ob. Proszczyńskie jezioro. Prostale, wś pryw. , pow. dzisieński, w 1 okr. pol, o 42 w. od Dzisny, 5 dm. , 64 mk. Prostiejow, niem. Prossnitz, mto okręgowe w Morawii, na równinie Hany, 15, 000 mk. , piękne kościoły, starożytny ratusz, fabryki sukna, cukru i in. , targi na zboże. Osada bardzo starożytna, niegdyś siedlisko braci czeskich, którzy mieli tu słynne szkoły i drukarnię. Prostiwec, wś, pow. bychowski, gm. horodecka, ma 28 dm. i 121 mk. , z których 2 zajmuje się krawiectwem. Prostka, mała odnoga rz. Oły, w pow. bobrujskim, w obrębie gm. NowoStepy, naprzeciwko wsi Plesowicze, długa przeszło na 1 2 w. ; tworzy wyspę na zakręcie Oły. A. Jel. Prostkergut, ob. Immionken. Prostki 1. Wielkie, wś nad rz. Łyk, na polprus. Mazurach, pow. łecki, 2 klm. od granicy królestwa polskiego, 5 klm. na płn. od st. kolżel. w Grajewie, 17 klm. na płd. od miasta pow. Położone w okolicy lesistej, mają glebę gliniastą, miejscami gołe piaski. Mieszkańcy, w liczbie 1300, prawie wyłącznie Polacy, trudnią się rolnictwem. Przeładowywanie towarów do wagonów rossyjskich i na odwrót zatrudnia około 150 robotników. Sześciu spedytorów tu mieszkających trudni się przeważnie transportem drzewa z Rossyi. Pamiątką historyczną jest słup graniczny, jaki książę Olbracht w r. 1545 wznieść kazał na oznaczenie granicy między Prusami a Litwą i Prusami a Mazowszem. Obok łacińskiego napisu umieszczono na nim herb Prus i Litwy. Stup ten stoi zapewne w miejscu starożytnego kamienia, jaki istniał tu w XVI jeszcze w. i stanowił znak graniczny pomiędzy ziemiami Prusów, Jadźwingów i Mazurów ob. Galindya, II, 475. Jerzy Ramungol Ramek, komtur ryński, nadaje r. 1432 Marcinowi i Janowi, synowi Tyburcego, 20 włók w P. na prawie magdeburskiem. Rudolf v. Diepoltskirchen nadaje roku 1509 Marcinowi, sędziemu ziemskiemu, staremu Pawłowi Małemu, Marcinowi, Janowi, synowi Tyburcego i Pawłowi z Prostek 7 1 2 włók pod Niadźwiedzkiemi na prawie magdeburskiem, z obowiązkiem 1 2 służby. Pod P. rozegrała się zaszczytna dla oręża polskiego bitwa podczas wojny szwedzkiej, a mianowicie wkrótce po nieszczęśliwej bitwie trzydniowej pod Warszawą. Wincenty Gosiewski pobił zupełnie połączone siły szwedzkobranden skie pod dowództwem Bogusława Radziwiłła i hr. Waldecka 8 października 1656 r. Zabito lub wzięto do niewoli 7000; ks. Bogusław i wielu ze starszyzny wpadło w ręce zwycięzców. Obecnio jest tu st. poczt. , tel. i kol żel Omnibus pocztowy kursuje do Ostrykóła. 2. P. Małe, komora celna, tamże. Ad. N. Prostredna Wes, węg. KisLadna, wś, hr. Prośnianka Prośnica Prosniska Prosnitz Prosno Prosnów Prosocha Prosowce Prosperowa Prossen Prossin Prostale Prostiejow Prostiwec Prostka Prostkergut Prostki Prostredna Wes Prosna Prostyrń szaryskie Węg, między górami, nad rz. Hernadem, st. kol. koszyckobogumińskiej, 332 mk. Prosty, wś, pow. grodzieński, w 1 okr. pol. , gm. Górnica, o 8 1 2 w. od Grodna. Prostyń, wś i fol. nad Bugiem, pow. wę growski, gm. i par. Prostyń. Leży w dolinie nadrzecznej, o 1 1 2 w. od Bugu z praw. brzegu, niedaleko od Małkini, st. dr. żel. warsz. pe tersb. , w bagnistem położeniu, odl. 29 w. od Węgrowa. Posiada kościół par. mur. , urząd gminny, 32 dm. , 336 mk. W 1827 r. było tu 28 dm. , 231 mk. Kościół tutejszy, słynny z odpustu na św. Trójcę, gromadzącego dzie siątki tysięcy pobożnych, założony był wraz z parafią w 1511 r. przez Prostyńskich, dzie dziców wsi. W 1758 roku wzniesiono nowy z drzewa a w 1852 r. obecny murowany. Mię dzy wotami zawieszonemi w kościele były kaj dany, oddane tu według tradycyi miejscowej podanej przez p. Delf. Kalicką przez małżon ków, właścicieli P. , którzy popadłszy w nie wolę tatarską, zostali z niej cudownie wyzwo leni. Dobra P. mają 3280 mr. obszaru, sama wieś ma 505 mr. P. , par. , dek. węgrowski, 2510 dusz. P. gmina należy do sądu gm. okr. Igo w Sadownem, graniczy z gm. Sadowno i Płatkownica, ma 2942 mk. i 4599 mr. obszaru; st. poczt. Małkiń. W skład gminy wcho dzą KępaPruska, Kiełczew, Kutaski, Morzyczyn, Orzelek, Prostyń, Treblinka, wieś i młyn, i Złotki. Br. Ch. Prostyrń al. Prostyrnia 1. odnoga rzeczna, pow. piński, w obrębie gm. Chojno, szeroko płynąca i stanowiąca połączenie rz. Strumienia z Prypecią z prawej strony, prawie naprzeciwko odnogi tegoż nazwiska, łączącej Prypeć ze Styrem ob. . Długość około 1 mili; prąd wody ma kierunek od Prypeci ku Strumieniowi na północ. 2. P. , odnoga rz. Styru, pow. piński, łącząca Styr z Prypecią z prawej jej strony, w obrębie gm. Chojno, na przestrzeni począwszy od wsi StareKoni, aż po za wieś Para. Długość odnogi około 10 w. ; ma ona kilka rozgałęzień mniejszych. A. Jel. Proszanka, urzęd. Pruszanka 1. Baranki, wś, pow. bielski gub. grodzieńskiej, w 2 okr. pol. , gm. Aleksin, o 33 wiorst od Bielska. 2. P. Stara, wś, tamże, o 23 w. od Bielska. 3. P. Nowa al. Mała, wś, tamże. Proszczyce, po białorusku Proszczycy, wś i dobra nad kotlinami rz. Słuczy i wpadającej do niej Wiesiejki, pow. słucki, w 1 okr. pol. starobińskim, gm. i par. kat. Stuck, o 3 w. od szosy bobrujskobrzeskiej. Wś, niekiedy zwana Wielkie Wialikija Proszczycy, ma 33 osad pełnonadziałowych. Dobra, dziedzictwo niegdyś kn. słuckich Olelkowiczów, z kolei ks. Radziwiłłów, a od drugiej cwierci b. wieku ks. Wittgensteina, mają około 83 1 2 włók w gruntach lekko szczerkowych, urodzajnych; łąk i lasów obfitość. A. Jel. Proszczyńskie, jezioro, niem. ProessinSee, leży pod Proszczynami, w pow. szczecinkówskim ob. Powiat wałecki przez Calliera, str. 45. ,, Palus Bzuczina w przywileju z 1286 r. , nadającym templaryuszom pewien obszar ziemi nad Drawskiem, odnosi Schmitt Gesch. d. Dt. Croner Kr. , 243 do Brocza nad wsią tejże nazwy w pow. miastkowskim, z większem atoli prawdopodobieństwem objaśnia je wydawca Nowego Kod. Wielkopol. jako jez. Proessin czyli Proszczyńskie tamże, str. 8. Proszczyny, niem. Proessin, dok. Prosin, Prosna, wś w Pomeranii, pow. szczecinkowski, leży na płn. Czaplinka i Drahimia, graniczy od zach. z Kłaszewem; wchodziła w skład sta rostwa drahimskiego Callier, Pow. wałecki, str. 45. Kś. Fr. Proszenie w XVI w. Proschynye, wś, koi, os. karcz. i os. leś. , pow. piotrkowski, gm. Bogusławice, par. Wolborz, leży na lewo od traktu z Piotrkowa do Wolborza. Wś i kol. ma 39 dm. , 357 mk. , 836 mr. ; os. karcz. 1 dm. , 2 mk, , 2 mr. dwor. ; os. leś. 2 dm. , 11 mk. 2050 mr. lasu w tem 30 mr. roli. W 1827 r. 26 dm. , 221 mk. Według Lib. Ben. Łask. II, 230 dziesięcina z łanów włośc. szła na stół arcybiskupi, jeden tylko łan, zwany Lychawa, dawał plebanii w Czarnocinie. Pleban w Wolborzu otrzymywał tylko kolędę po gro szu z łanu. Reg. pob. pow. piotrkowskiego we wsi Proshynye, w par. Wolborz, własn. bi skupa kujawskiego, wykazały w 1552 r. 21 osad a w 1553 r. 12 łanów Pawiński, Wiel kopolska, II, 267. Br. Ch. Proszew, wś i fol. nad rz. Kostrzyniem, który tu wpada do Liwca, pow, węgrowski, gm. Wyszków, par. Kopcie, odl. 14 w. od Węgrowa, ma 43 dm. , 456 mk. ; młyn wodny. W 1827 r. 36 dm. , 247 mk. Dobra P. składały się w 1885 r. z fol. P. , Wólka Proszewska, rozl. mr. 1108 fol. P. gr. or. i ogr. mr. 420, łąk mr. 171, past. mr. 82, lasu mr. 36, nieuż. mr. 66, razem mr. 775; bud. mur. 2, z drzewa 20; płodozmian 9polowy; fol. Wólka Proszowska gr. or. i ogr. mr. 240, łąk mr. 62, past. mr. 16, lasu mr. 6, nieuż. mr. 9, razem mr. 333; bud. mur. 2, z drzewa 4; płodozmian 10polowy. Wś P. os. 43, z gr. mr. 520; wś Wólka Proszowska os. 19, z gr. mr. 293. Proszewska Wólka, wś i fol. , pow. węgrowski, gm. Wyszków, par. Kopcie. Folw. należy do dóbr Proszew. Prószka, rzka w pow. opolskim, płynie koło wsi Chmielowice, Dziekaństwo i Pruszków. Proszki, wś nad rz. Dzisienką, pow. dzisieński, w 2 okr. pol, , gm. Jody, okr. wiejski i dobra Łopacińskich Tadulin, o 15 w. od gmi Prostyń Proszki Proszewska Proszew Proszenie Proszczyny Proszczyńskie Proszczyce Proszanka Prosty Prosty Proszków Proszniów ny a 71 w. od Dzisny, ma 11 dm. , 106 mk. w 1864 r. 42 dusz rewiz. . Proszków al. Prostkowo, fol. i młyn na strudze smoguleckiej, pow. wągrowiecki, o 11 klm. na południe od Wyrzyska; par. i poczta w Smogulcu, st. dr. żel. o 7 klm. w Osieku, okr. domin. Smogulec; 3 dm. , 27 mk. Młyn istniał już za czasów Łaskiego L. B. , I, 121 Proszkowa góra, wzgórze w gm. Jeleń, pow. chrzanowski, w polud stronie gminy, nad granicą gm. Dęba, na lew. brzegu Przemszy, w pobliżu pot. Byczynki, uchodzącej do Przemszy, wśród rozległych mokradeł. Wznies. 274 rat. npm. szt. gen. . Miejsce znaku triang. Prószkówka, dawniej Podzbęcze, fol. dóbr Lipie, w pow. sądeckim. Prószkowo, wś i fol. nad rz. Mławką, pow. mławski, gm. Dąbrowa, par. Szreńsk, odl o 17 w. od Mławy, posiada ewang. dom modlitwy i szkołę począt. ewang. , wiatrak, 35 dm. , 314 mk. W pobliżu ciągną się rozległe błota, bio rące początek od Żaromina. Fol. P. rozległy w 1885 r. mr. 574 gr. or. i ogr. mr. 248, łąk mr. 235, past. mr. 1, nieuż. mr. 20; bud. mur. 3, z drzewa 5, pokłady torfu. Dawniej w skład dóbr wchodziły wś P. os. 51, z gr. mr. 438; wś Stołowe os. 12, z gr. mr. 287; wś Rochnia os. 24, z gr. mr. 622; wś Wola Prószkowska os. 19, z gr, mr. 440; wś Ostrów os. , 19, z gr. mr. 406. Br. Ch. Proszkowo, wś, pow. dzisieński, w 4 okr. pol. , gm. Prozoroki, okr. wiejski Ziabki, o 16 w. od gminy a 44 1 2 w. od Dzisny, ma 17 dm. 125 mk. w 1864 r. tylko 34 dusz rewiz. ; należy do dóbr Boryskowicze, Doboszyńskich. Była tu kapl. katol. filialna drewniana. Proszkowo al. Pruszkowo, Małe Prochy, wś, pow. kościański, o 2 1 2 klm. na południowschód Rakoniewic, na zachód od Wielichowa, par. Prochy, poczta Rakoniewice Rakwitz, st. dr. żel. pod Bukówcem Eichenhorst; 24 dm. , 165 mk. 15 katol. , 150 prot. . W r. 1380 dziedzice Proch, Proszkowa i Tamowej prze kazali kościołowi parafialnemu dziesięciny z P. ; w r. 1580 posiadał P. Maciej Proski; było tu 4 zagrodo, i 2 osadn. Około 1739 r. należała do Rozalii Kierskiej. E, Cal. PrószkowskaWola, wś, pow. mławski, gm. Dąbrowa, par. Szreńsk. Wchodziła w skład dóbr Prószkowo ob. . Proszniów, pow. kałuski, ob. Brożniów, Prosznyowicze, pierwosna nazwa wsi Woli Radłowskiej, w pow. brzeskim. Długosz opowiada L. B. , II, 136, że Zbigniew Oleśnicki przeniósł ją z miejsca bagnistego ex tristi optimam effecit, transferendo agros eius versus borram et antiquos agros novis in cruda radice exstirpatis adiugendo. W dawnej wsi było 6 łanów kmiecych; biskup dodał 6 nowych łanów, utworzył dwa sołtystwa, karczmę i zagrodę i nadto łan dał za wysługi. Wś ta należała do par. rz. kat. w Radłowie i sta nowiła posiadłość biskupią. Mac. Proszów, niem. Proschau, 1353 Preschow, wś, pow. namysłowski. W 1842 r. był tu kościół katol. filialny do Kreuzendorf, szkoła kat. od 1779 r. , 51 dm. , 2 sołtystwa, 354 mk. 18 ewang. . Wieś należała do dóbr biskupstwa wrocławskiego. Proszowa, wś, pow. tarnopolski, o 5 klm. od urz. poczt. w Baworowie a o 6, 8 klm. od sądu pow. i urz. tel. w Mikulińcach. Granice wschod. Smolanka, połud. Skomorochy i Mikulińce, zachod. Czartorya i Myszkowice, półn. Zastawie i Baworów. Obszar dwor. 1431 mr. , włośc. 555 mr. W 1857 r. 438 mk. ; w 1880 r. w gm. 602, na obsz. dwor. 50; rz. kat. 18, par. Baworów; gr. kat. 620, cerkiew paraf. w miojscu z filiami Smolanka 350, Skomorochy 48, Magdalówka i Teklówka 759, razem 2210 gr. kat. , dek. Trembowla. Szkoła etat. o 1 naucz. , kasa pożycz. gm. z kapit. 1387 złr. ; właśc. pos. dwor. Władysław hr. Baworowski. B. R. Proszowice, w dok. Prossovicz, Proschowicze, os. miejska, fol. i dobra, przed 1867 r. miasto, pow. miechowski, gm. i par. Proszowice, Leży śród wyżyny krakowskiej, sięgającej w okolicznych wzgórzach do 1050 st. npm. , na wzgórzu wznoszącem się na brzegu obszernej kotliny, która zapewne stanowiła niegdyś dno jeziora. Dziś wody tego zbiornika uprowadza Szreniawa. P. leżą przy starożytnym trakcie z Krakowa do Kielc, połączono z Krakowem drogą bitą, odl. od Miechowa 28 w. , od Krakowa około 4 mil a od Wisły 2 mile. P. posiadają obecnie kościół par. mur. kościołek fil. za osadą, szkołę począt. męzką i żeńską, dom przytułku dla starców, sąd gm. okr. V, urząd gm. , st. poczt. , fabrykę narzędzi rolniczych z prod. do 12, 000 rs. , aptekę, około 200 dm. przeważnie drewniane i do 2000 mk. Na obszarze fol jest browar i młyn wodny. W 1827 r. było 154 dm. , 1027 mk; w 1862 r. 169 dm. , 1676 mk. , wyłącznie katol P. są starożytną osadą, stanowiącą centralny punkt słynnej z żyzności okolicy. Spływające ku Wiśle wody północnych tarasów wyżyny krakowskiej powyżłabiały tu liczne doliny i poznosiły bogate pokłady napływowe, którym gleba proszowska zawdzięcza swą słynną urodzajność Żyzność globy ściągała tu licznych osadników i zachęcała do rolnictwa, zwłaszcza że blizkość Krakowa i drogi wodnej Wisła ułatwiała zbyt korzystny. Dolina Szreniawy stanowi kolebkę licznych rodów małopolskich. P. były pierwotnie wsią królewską; istniał tu zapewne dworzec służący za miejsce spoczynku królom w ich podróżach po kraju. Królowa Elżbieta założyła tu kościół parafialny, jak Proszkowo Proszkowa Proszków Proszowice Proszowa Proszów Prosznyowicze Proszowice przekonywa akt nadający temu kościołowi dziesięciny z łanów we wsi Szczytniki, nadanych przez Kazimierza W. niejakiemu Petrlinowi Brunowi Kod. Małop, 372 i 374. Kościół był p. w. św. Jana. Wkrótce potem nastąpiła zapewne lokacya miasta na obszarze wsi. . Długosz pod 1412 r. opowiada jak Jagiełło spiesząc z Litwy na spotkanie przyby łego do Krakowa ks. Ernesta austryackiego, nocuje w Proszowicach, które zwie miastem oppidum. W Lib. Ben. II, 154 opisuje Długosz P. jako miasto mające 14 łanów i folwark królewski. Kościół paraf. byt murowany latere cocto p. w. Wniebowzięcia Matki Boskiej i św. Jana Chrzciciela. Proboszcz pobierał od mieszczan i z folw. dziesięciny i kolędę, miał w mieście 6 domów, dających mu czynszu kwartalnego po 9 skotów. Byli przy plebanie wikaryusze, przy kościole istniała altarya pobierająca dziesięcinę z jednego folw. w Dziemierzycach Lib. Ben. , I, 121, II, 79. Czynsz z P. , w ilości 16 grzyw. , stanowił uposażenie altaryi przy kościele św. Anny w Krakowie Lib. Ben. , II, 14. Traki strata publica przechodzący przez P. służył królom gdy jechali do Korczyna, Kielc, Lublina, na Litwę. Musiał tu stale istnieć dworzec królewski, który Dykc. Geogr. Echarda, zwie pałacem. Szczegół o kaflach rzeźbionych w P. dla Jagiełły w 1393 r. Życic domowe Jadwigi i Jagiełły, 85 świadczy, że przy dworcu królewskim rozwijała się tu rzemieślnicza osada, żyjąca z robót dla dworu wykonywanych. Gęste zaludnienie doliny Szreniawy wywołuje potrzebę odbywania w P. roków sądowych, które jak świadczą księgi sądowe ziemi krakowskiej dotąd przechowane, odprawiały się w 1377, 1386, 7, 8, 9 i następnych Hube, Prawo polskie w XIV w. , str, 4 i 296. Przywilej z 1409 r. zastrzega, że mieszczanie wrazie bytności króla lub królowej, mają dostarczyć pod sprzęty i rzeczy tylko 4 wozy. Zygmunt I w przywileju r. 1532 mówi ponieważ dla braku wody, mieszczanie z niemałym kosztem dla jej przywożenia konie utrzymywać muszą, a wrazie pożaru ratunek staje się nader utrudzający, pragnąc przeto tej niedogodności zaradzić, pozwalamy ażeby woda z rzeki Szreniawy sprowadzoną była kanałami do sporządzonego rezerwoaru wśród rynku, zkąd rurami dostarczać się ma po domach. Na opędzenie nakładów, stanowi król opłatę po 4 gr. od każdego waru piwa, inni zaś mieszkańcy wnosić mają po groszu co kwartał. Mieszczanie zawarłszy w 1549 r. układ z Miechowem, tyczący się składu i sprzedaży soli centnarowej, długie z wspomnionem miastem wiedli spory. Górnicki opowiada, iż gdy Zygmunt August blizko od trzech lat przebywał na Litwie obrażało to ludzie nie pomału; sprawiedliSłownik Geograficzny Tom IX. Zeszyt 97. wość leżała odłogiem, granice od nieprzyjaciela nie były bezpieczne; przeto celnicjsi ludzie złożyli sobie 1562 r. sejmik w Proszowicach, nad wolą i wiadomość królewską, z którego posłano do króla posły, upominając się powinności królewskiej, żeby sejm złożył i w Polsce mieszkał czego jeśliby uczynić nie chciał, iż oni o sobie chcą radzić. Podług lustracyi 1563 r. iesth łanow 10 3 4, z kthorich pro festo Martini placzą per gr. 20, kthorzi piwa niewarzą, a iesth ich 110, od kazdego domu per gr. l. Gutowe placzą pywowarowie na quarthal rinkowy per gr. 12, uliczni gr. 10, ktorich poczeth odmienia szie. Theras iest rinkowich 17 a ulicznich 20. Jathek rzezniczich 5, z kazdei per gr. 12 et per duos lapides sepi. Jathecznego od 6 okyen albo kramów pro quartali per gr. 4, a od sziodmego gr. 2. Pokazali raycze przywiley regis Casimiri 1456 super concessione fori septimanalis et exactione foralium pro oppido. Prziwiley 1467 donacionis balnei titulo perpetuo Nicolao de Dolsko barbitonsori. Przywiley na iathki ziwiolne 1490, na postrzigalnią y na wagę, alye niemasz czo do skarbu obraczacz z thakich rzeczi, bo nędza. Mlinow na Szrzeniawie 2, a na Wszczieklczu 1. Lustratorowie 1569 r. ten szczegół zamieszczają dochód rurny arendowali myesczanie pro mar, 36. Stego dawayą burrnistrzowy mar. 18, na drzewo, zelyazo, wyczysczenye rzek citra vel ultra mar. 10. WizytacyaRadziwiłła biskupa krak. z 1596 r. podaje o kościele Nadanie uniwersytetu jagiellońskiego. Kościół zbezczeszczony rozlewem krwi w czasie bezkrólewia; na nowo poświęcony przez sufragana krak. Jest proboszcz i powinno być 5 mansyonarzy, z tych atoli jest tylko jeden, z powodu, iż procenta i dziesięciny niewypłacone. Uposażenie lecioris missae ćwierć łanu rajcy zabrali. Dom zabrała p. Bzowska Bukowski, Hist. Reform. , I, 651. W lutym 1606 r. zgromadzona na sejmiku szlachta, podburzona mową Mik. Zebrzydowskiego, wdy krak. , spisała w kilkudziesiąt artykułach zażalenia na rządy Zygmunta III, Uchwała ta stała się zarodem rokoszu. W czasie wojny szwedzkiej wiele ucierpieć musiało miasto, lustratorowie bowiem 1664 r. mówią iż rury poniszczone, ratusz i postrzygalnia spalone; poboru płacą mieszczanie zł. 24, wozu zaś wojennego nie zwykli wyprawiać. Tych co na okienkach victualia przedają jest 5, kto piwo robi płaci gutowe, jest rynkowych 5, ulicznych 3; rzeźników 5, tkaczy 5, piekarzów 3, kuśnierzów 5, krawiec 1. W jednymże cechu zostają kowale, ślusarze, stolarze, kotlarze, kołodzieje, stalmasy, powroznicy, miecznicy. Tych rzemieślników nie masz oprócz jednego kowala i powroźnika. Szewcy, których jest 5, produ Proszowice Proszówka Proszówki kowali list urzędu radzieckiego, który zakażuje, aby żaden z partaczów nie ważył się roboty nosić, ani towarów wykupować pod winami opisanemi; z miast zaś gdzie są tego rzemiosła cechy, wolno przyjeżdżać z robotą i skórami tak garbarzom, jako i inszemu pospolitemu człowiekowi przynosić, przywozić i przedawać. Miasto należące do wielkorządów krak. , nie podźwignęło się z upadku; inwentarz 1733 r. podaje tylko 60 domów, które ogółem płacą zł. 4 gr, 5 den. 9. Zamożność mieszczan i blizkość Krakowa, ułatwiająca kształcenie synów, sprawiły, iż P. wydały cały szereg wybitniejszych zdolnościami ludzi, przeważnie duchownych. W 1567 r. przyszedł na świat w P. Stanisław Bzowski, późniejszy dominikanin, teolog i historyk kościoła 1637; Szymon z P. był suporintendentem zboru wilenskiego i wydał Akta t. j. sprawy zboru wileńskiego, które się poczeli r. 1557 Brześć 1559. Inny Szymon z P. , poeta łaciński, uczeń akad. krak. , rektor szkoły św. Floryana 1565, wydał w Krakowie kilka utworów. Ztąd też zapewne pochodził Jan Proszowski, malarz nadworny Jana Kazimierza, kształcony we Włoszech, po którym przechował się portret króla w zbiorze Tom. Zielińskiego i rysunek do obrazu przedstawiającego Wskrzeszenie Piotrowina Ambroży Grabowski, Dawne zabytki, Kraków 1850. On też wykonał rysunki do Hippiki Dorohostajakiego. Dziś jeszcze mieszczanie proszowscy synów swych najchętniej przeznaczają na księży, którzy zajmują następnie stanowiska proboszczów w okolicznych parafiach. Jedynym zabytkiem przeszłości jest kościół wystawiony z cegły, w stylu ostrołukowym. F. M. Sobieszczański w Encykl. Org. twierdzi, że Kazimierz Jagiellończyk wzniósł tu okazały kościół ostrołukowy na wzór wiślickiego ale większych jeszcze rozmiarów, ze sklepieniem, na dwóch rzędach filarów. Twierdzenie to atoli, niepoparte świadectwami, nie zgadza się z danemi jakie dostarczają dokumenty i Długosz. Budowla ta w XIX w, uległa znacznej przeróbce. Zniżono dach do polowy, rozebrano ścianę szczytową i wystawiono nową zmniejszoną, W 1860 r. dano kościołowi marmurową posadzkę. Rysunek kościoła podat Tyg. Illustr. z 1867 r. t. XVI, 128. Drugi kościółek św. Trójcy pod miastem, niewiadomej fundacyi, pierwotnie drewniany, został odbudowany z muru w ostatnich czasach. Przy kościele są groby rodziny Gostkowskich. P. były stolicą powiatu t. n. , który choć mały rozmiarami, był niejako sercem Małopolski, jako gniazdo dawniejszych rodów szlacheckich. P. par. , dek. miechowski, 4736 dusz. Dobra P. al. Zagrody Proszowskie składały się w 1885 r, z fol. Zagrody Proszowskie i Kadzice, rozl. mr. 843 fol. Zagrody Proszowskie gr, or. i ogr. mr, 315, łąk mr. 74, past. mr. 6, lasu mr, 15, nieuż. mr. 15, razom mr. 425; bud. mur. 8, z drzewa 10; pło dozmian 7, 8 i 9polowy; fol. Kadzice gr. or. i ogr. mr. 332, łąk mr, 39, past. mr. 18, lasu mr. 13, odpadki mr. 5, nieuż. mr. 10, razem mr. 417; bud. mur. 4, z drzewa 5; płodozmian 10 i 12polowy. Wś Zagrody os. 29, z gr. mr. 64; wś Kadzice os. 31, z gr. mr. 132. Pro szowice gm. należy do sądu gm. okr. V, ma 791 mr. obszaru i do 2000 mk. Br. Ch. Proszowice, niem. Proschowitz, wieś nad Odrą, pow. raciborski, par. Stara Wieś Altendorf, ma 724 mr. 667 mr. roli, 473 mk. katol. 1861 r. . Proszówka 1. część wsi Dobrocieszy, w pow. brzeskim. 2. P. , fol. na obszarze Li pia, w pow. nowosądeckim. Br. G, Proszówki 1. z Krzyżanowicami Małymi i Wygodą, w XV w. Proschovicze, wś, pow. bo cheński, par. rz. kat. w Krzyżanowicach Wielnich a urz. pocz. w Bochni 5, 3 klm. . Leży na lewym brzegu Raby, w glebie urodzajnej, namulistej, przy gościńcu z Bochni 5 klm. do Sierosławic, na granicy królestwa polnkiego. Od zachodu styka się z puszczą niepołomską. Składa się z trzech osad. Sama wieś ma 40 chat i 243 mk. , wólka Krzyżanowice Mało 37 chat i 202 mk, a wólka Wygoda 11 chat i 50 mk. Razem 88 dm. , 495 mk. , 489 rz. kat. i 6 izrael. . Obszar więk. pos. wynosi 344 mr. 276 roli, 12 łąk, 14 pastw. i 42 lasu; pos. mn. 318 mr. 248 roli, 42 łąk, 26 pastw. i 4 lasu. Istniała już w XV w. Długosz, L. B. II, 131 a w r. 1581 Pawiński, Małopolska, 59 miała dziewięć półłanków kmiecych, 5 za gród z rolą, 6 zagród bez roli, 4 komorników z bydłem, 7 komorników bez bydła, rybitwę i rzemieślnika. Na początku XIX w. należała do Wielowiejskich, po nich do P. Żuka Skarszowskiego a w 1885 nabył ją za 60 tys. zł. w. a. Ruebenbauer. We wsi most murowany na Rabie. Graniczy na zach. z Damienieami a na płn. z Daczkowem. Od południa i wscho du oblewa P. rzeka Raba. 2. P. , przyl. Dobrociecza, pow. brzeski. Wymieniają ją rogestra pob. z r. 1581 Pawiński, Małopolska, 139 wraz z Porąbką. Obie osady dzieliły się wów czas na trzy części Piotra Otfinowskiego, Marcina i Jerzego Porębskich i Barbary Gnojeńskiej. W całej nie wielkiej osadzie był 1 kmieć na półłanku, 7 zagród z rolą, 1 zagroda bez roli, 2 komorników z bydłem, tyluż bez bydła i trzy czwarto bez roli. Dzisiaj niema tam takiej osady. Mac. Proszowskie Opatkowice ob. Opatkowice, Proszyca, wś, pow. sieński, własność Bryka Szolkowskiego, posiada młyn wodny i folusz. Proszyca Proszowskie Proszowice Protasewicz Protasewicz Protasewicze Protasowszczyzna Protasy Protereb Protesy Prothainen Prothen Prothenow Protkowszczyzna Protniszken Protoczna Protoka Protschkenhayn Protsch Protupiany Protyk Proużyny Prowal Prowale Prowalene Prowalie Prowalniewo Prowała Protasewicz, mały zaśc. poleski we wsch. części pow. ihumeńskiego, w 3 okr. berezyńskim, gm. dołżańska, ma 1 osadę; miejscowość głucha; bezludna, grunta nizinne, piaszczyste. Protasewicze, wś, zaśc. i dobra poradziwiłłowskie nad rz. Sinią, pr. dopł. Swisłoczy, pow. bobrujski, w 4 okr. pol świsłockim, gm. Zamosze, o 4 w. od st. dr. żel. lipawo romeńskiej Osipowicze. Wieś ma 18 osad pełnonadziałowych; zaśc. 1 osadę; dobra, obecnie własność ks. Wittgensteina, około 400 włók. Miejscowość całkiem poleska, ponura i małoludiia; grunta piaszczyste, łąk i pastwisk dużo; lud okoliczny, oprócz rolnictwa, zajmuje się pszczolnictwem w paszczach. Młyny wodne; smolarnie po lasach, pokłady rudy żelaznej. Protasowszczyzna 1. własność ziemska w pow. ihumeńskim, od 1842 r. należy do szlacheckiej rodziny Baszkiewiczów, ma 3 3 4 włoki. 2. P, białoruskie Pratasouszczyna, dwa w pobliżu siebie leżące zaśc, pow. ihu meński, w 1 okr. pol. uździeńskim, gm. Szack, par. katol, uździeńska, mają razem 14 osad; grunta lekkie, okolica lesista, borowa. Nie gdyś dziedzictwo Oskierków, należała do dom. Szack; drobna szlachta ma ta teraz schedy dziedziczne. 3. P. , folw. , pow. grodzieński, w 4 okr. pol. , gm. Kamionka, o 50 w. od Grodna. A. Jel. Protasy 1. wś, pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , gm. , okrąg wiejski dobra hr. Czapskich Łużki, o 6 w. od gminy a 37 w. od Dzisny, ma 5 dm. , 58 mk, w 1864 r. 27 dusz rewiz. . 2. P. , wś, pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , gm. Łużki, okr, wiejski i dobra Hryniewskich Jakubeńki, o 8 w. od gminy, 22 dasz rewiz. 3. P. , wś, pow. bobrujski, w 2 okr. pol. paryckim, gm. Broża, ma 18 osad; miejscowość dzika, odosobniona, nizinna, grunta piaszczyste. 4. P. , wś, pow. białostocki, w 1 okr. pol. , gm. Zabłudowo, o 8 w. od Białegostoku. Protereb, opustoszała osada we włości iwankowskioj, na lewym brz. rz. Teterewa, t. j. w dzisiejszym pow. radorayskim, na zachód od Iwankowa; ob. Arch. J. Z, R. , cz. VI, t. 1; dodatki 156. Protesy z Zuzanówką, wś, pow. żydaczowski, odl. 16, 4 klm. na płd. wschód od sądu pow. , urz. poczt, i tel. w Żurawnie. Granice wschód. Dąbrowa, Dołżka, płd. Dubowica, To maszowce, płd. zachód Perekosy, płn. zachód Monasterzec, płn. Kotoryn. Obszar dwor. 248 mr. , włośc. 1127 mr. W 1857 r. 430 mk. ; 1870 r. 512; 1887 r. w gm. 611, na obsz. dwor. 20; rzym. kat. 75, par. Wojniłów, gr. kat. 548. Cerkiew par, w miejscu, z filią Dą browa 267 razem 815 gr. kat, dek żurawieński. Szkoła o 1 naucz. Właśc. pos. dwor. Ewelina Chajęcka. B. R. Prothainen niem. , folw. , pow. morąski, st. pocz. AltChristburg. Prothen niem. , folw. , pow. pr. holądzki, st. poczt. i tel. Christburg. Prothenow dok. , ob. Pruchno, Protkowszczyzna, wś, pow. słonimski, własność Jundziłów. Włościanie zapłacili 6728 rs. wykupu za nadaną im ziemię. Protniszken niem. , wś, pow. kłajpedzki, st. poczt. , tel. i kol. żel. Proekuls. Protoczna, wś nad Drucią, pow. bychowski, gm. Czyhyrynka, ma 40 dm. i 213 mk. ; młyn wodny, pływak. Protoka, na karcie Chrzanowskiego Przetoka, u Pochilewicza Rotoka i Rotka, rzeka w pow. wasylkowskim, lewy dopływ Rosi, do której wpada pod Białocerkwią, między rze kami Kamionką a Użynem. Bierze początek powyżej wsi Maryanówki, przepływa w kie runku z północy na południe pod wsiami Ksawerówką, Pińczuki, Hrebenki, Saliwonki, Hłuszki, Skrebesze, Pieszczany. Długa przeszło 50 w. Powyżej Białej cerkwi rozlewa się w stawy. J. Krz. Protschkenhayn, wś, pow. świdnicki, par. ewang. Fuerstenau, katol. Gross Mohnau. W 1842 r. 63 dm. , sołtystwo, 397 mk. 175 katol. , młyn wodny, cegielnia. Protsch nad Weide, wś, pow. wrocławski, par. katol. Świniary, ewang. Psary. Posiada kościół katol. filialny, wzniesiony 1348 r. , odbudowany z wieżą 1760 r. przez hr. Sierstorpf, szkołę katol. od 1798 r. . W 1842 r było 36 dm. , dwór, folw. , 250 mk. 52 katol. , młyn wodny od 1353 r, , gorzelnia, cegielnia. Protupiany, wś szl. , pow. święciański, w 3 okr. pol. , o 16 w. od Święcian, 7 dm. , 42 mk. 6 katol. , 36 starowierów. Protyk, folw. , pow. prużański, w 3 okr. pol. , gm. Horodeczna, o 28 w, od. Prużany. Proużyny, wś, pow. miński, w 2 okr. pol. rakowskim, gm. Iwieniec, przy gościńcu z mka Wołmy do mka Iwieńca, ma 22 osad pełnonadziałowych; miejscowość nieco falista, małoleśna, grunta szczerkowe. A. Jel. Prowal, przysiołek ob. t. III, 202, Hucisko 17. Prowale, ob. Prowała, Prowalene folw. , pow. orszański, posiada krupiarnią; własność Sawatiugina. Prowalie, uroczysko, ob. Ostr. t. VII, 672. Prowalniewo al. Prowalnowo, wś, pow. dzisieński, w 1 okr. pol, gm. Łużki, okr. wiejski i dobra Szyrynów Porzecze, o 5 w. od gminy a 38 w. od Dzisny, przy b. dr. poczt. z Wilejki do Dzisny, ma 2 dm. , 46 mk. 14 dusz rewiz. w 1864 r. . Prowała al. Prowale, wś, pow. żółkiewski, 16 klm. na płd. zach. od sądu pow. i st. kol, Iwowskobełzeckiej w Żółkwi, 11 klm. od urz. Prowehren Prowena Proweniszki Prowent Prowałas Prowle Prowarda Prowarken Prowdy Prowirszulis Prozoroki Prowina Prowochyn pocz. w Krechowie. Na płd. leży Hucisko, na zach. Horbowico część Huciska, na pło. Krechowa na wschód Krecho w i Fujna. Wody płyną strugami na wschód i wpadają po za obrębem wsi do pot. Fujny. Zabudowania wiejskie leżą na płn. ; na płn. wsch. leży grupa domów Ilołuby. Na płd. od zabudowań wiejskich wznosi się wzgórze do 298 mt. , a na wschód od niego drugie do 373 mt. Własn, wiek. Micewskich ma roli or. 15, lasu 148; włas. ran. roli or. 239, łąk i ogr. 34, past. 43, lasu 61 mr. W r. 1880 było 47 dm. , 290 mk. w gminie, 10 rz. katol. , 275 gr. kat. , 5 izrael. , 9 Polaków, 281 Rusinów. Par. rzym, katol, w Żółkwi, gr. kat. w Krechowie. Lu. Dz, Prowalas, jez. w pow. śwwięciańskim, na płd. od stacyi Ignalino, pod wsią Garbuny, w pobliżu jezior Łankois i Majtys. Prowarda, rzeczka w gub, kowieńskiej, lowy dopływ Szeszuwki, low. dopł. Wilii. Za pośrednictwem P, . spływają do Szeszuwki wody z obszernego błota zw. Wielki Rojst. Prowarken niem. , folw. , pow. frydlądzki, st. pocz. i tel. Domnau. Prowdy, folw. , pow. lepelski, należy do dóbr Lachowo. Prowehren niem, , dobra ryc. , pow. rybacki, st. pocz. , tel i kol. żel. Królewiec odl. 7 1 2 klm. . Obszar 194 1 2, ha. Prowena, Prawina, rzeczka w pow. kowieńskim, pr. dopływ Niemna. , do którego uchodzi pod mkiem Rumszyszki; bierze początek śród obszernych błot. Długa do 20 w. Proweniszki al, Prowieniszki st. dr. żel. warsz. petersburskiej, w pow. trockim, na przestrzeni KownoWilno, pomiędzy Kownem o 19 w. a Koszedarami o 15 w. Prowent, os. , pow. włocławski, gm. i par. Chodecz, ma 3 dm. , 33 mk. Prowina, 1255 r. , al. Browina, niem. Froeben, rzeczka, ob. Fryba, Prowirszulis, jez. w pow. rossieńskim, z którego Łukna wypływa. Prowle, wś, pow. kowieński, gm. , par. i st. poczt. w Janowie o 3 w. . Prowochyn, pole w Pomeranii, nad rzeką Dzierzgoń, obejmujące 30 włók. W 1304 r. otrzymał je Janko Joncko, Prusak, od Zegarta z Szwarcburgu ob. Kętrz, O ludu pol, str. 191. Prozoroki, folw. i mko, pow, dzisieński, w 4 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra Prozoroki, o 327 w. od Wilna a 30 w. od Dzisny, ma 33 mk. 15 męż. i 18 kob. podług spisu z 1882 r. ; według zaś spisu z 1866 r. było tu 14 dm. i 103 mk. różnych wyznań; własność bar. Kreutza. Kościół par. katol. p. w. N. M. P. , wzniesiony z drzewa przez Justyna Szczytta, podkomorzego połockiego, w 1698 r. podług rubryceli Balińskiego i al. w 1677 jak podają akta francisz. ob. Encykl. Kośc. , V, 580, odnowiony był w 1721 r. przez Józefa Pawła Korsaka, chorążego smoleńskiego, a następnie w 1852 r. staraniem parafian. W 1797 r. oddano parafią franciszkanom, których mieszkało wówczas 4 w klasztorze. W 1832 r. franciszkanie zostali skasowani i parafią powierzono księżom świeckim. Parafia katol. , dek. dzisieńskiego, ma 4268 wiernych i kaplice w P. i Ostrowiu a dawniej i w Nowej Psui. Okrąg wiejski P. , w gm. t. n. , obejmuje mko P. wsie Kulhaje, Rudniki, Zapole, Szo Szczo, Osinówka, Górowo, Lepiejki, Bondary, Jałówka, Bojary, Szaragi, Wiracieje, Sobaczki, Łozowo, Góranie Iłoranie, Długie, Kamionka, Skrobotuny Skrabatuny, Dziwniki, Zaiwiś, Zaułek i Draczyno Draczyny, w ogóle w 1864 r. 432 dusz rewiz. włośc. uwłaszczonych, 83 b. ludzi dworskich, 24 jednodworców i 18 żołnierzy urlopowanych. Gmina P. należy do 1 okr. pokojowego do spraw włośc, 2 rewiru powołanych do służby wojakowej z pow. dzisieńskiego oraz 3 okr. sądu pokoju i obejmuje 94 wsie, mające 466 osad, zamieszkałych przez 6209 włościan pł ob. Zarząd gminy w mku Prozorokach. Gmina składa się z 6 okr. wiejskich P. , Sanniki, Błoszniki, Ziabki, Dziwniki i Cerkowno. Szkoła gminna znajduje się w Prozorokach. Uczęszczało do niej w 1885 6 r. 48 chłopców. Podług spisu z 1864 r. było w gminie 1465 dusz rewiz. włośc, uwłaszczonych, 81 b włośc. skarbowych, 335 b. ludzi dworskich, 53 jodnodworców i 67 żołnierzy urlopowanych. P. były niegdyś dziedzictwem Jozafata Kuncewicza, arcybiskupa połockiego; około 1609 r. dziedzicami byli Jan Rahoza z żoną Eufemią Masłowówną, po śmierci których w 1616 r. nastąpił dział pomiędzy ich synami Jaroszem i Dymitrem, na część Jarosza Rahozy dostały się P. W 1629 r. P. były już własnością Bazylego Tukowicza, który zapisał na majętności tej 600 kóp groszy żonie swej Zofii. W 1664 r. Stefan Tukowicz zastawił a w dwa lata później sprzedał P. Justynianowi Szczyttowi, wojskiemu połockiemu. Tenże Szczytt w 1677 r. podług Balińskiego w 1698 r. sprowadził do P. ks. franciszkanów. W 1691 r. P. były własnością Ewy z Korsaków ks. Czartoryskiej, I mo voto ks. Sołomereckiej. W 1710 r. Krzysztof Szczytt, cześnik lit. , syn Justyniana, zapisuje P. żonie swej Annie z Zawiszów. W 1713 r. tenże Krzysztof Szczytt dat prawo wyderkafowe na majętność Szo, należącą do P. , ks. franciszkanom na sumę 1000 złp. W 1719 r. Krzysztof Benedykt Szczytt, kasztelan smoleński, nabywa drugą część P. Następnie P. należą kolejno do syna jogo Józefa, kasztel mścisławskiego, a następnie około 1750 do wnuczka jego generała Krzysztofa Szczytta; po bezpotomnym zej Prowalas Prucheńsko Pruchnik Prozoryszki ściu tegoż przechodzą na jego siostry, które spłaciwszy Teresa ze Szczyttów Eustachowa Chrapowicka, instygatorowa litew. , obejmuje P. na wyłączną własność, poczem przechodzą do jej syna Jozefa Chrapowickiego, marszałka gub. połockiej. Około 1811 r. własność jego syna Michała, marszałka dzisieńskiego, poczem około 1848 r. przechodzą drogą sukcesyi do jego syna Arkadyusza, od niego zaś do bar. Kreutza. Dziś P. przeszły w obce ręce. Prozoryszki 1 wś nad rzką Łowkistą, pow. trocki, w 2 okr. pol. , gm. Żośle, okr. wiejski Stabinciszki, o 6 w. od gminy a 39 w. od Trok, 18 dm. , 188 mk. katol. i 8 żydów w 1864 r. wraz z zaśc. Łopciszki 80 dusz rewiz. ; należy do dóbr Poporcie, dawniej Zaleskich, następnie Tuchołków. 2. P. , zaśc. na lew. brz. Wilii, pow. kowieński, okr. pol. i st. pocz. Janów o 15 w. , par. Kormiałów, o 17 w. od Kowna, własność Zdanowicza. Próżanka, zaśc, pow. wilejski, w 3 okr. pol. , gm. Miadzioł, o 48 w. od Wilejki, 1 dm. , 12 mk. prawosł. Prożytas, zaśc. włośc. , pow. wileński, w 1 okr. pol, gm. Rzesza, okr. wiejski Krzyżaki, o 4 w. od gminy, 14 dusz rewiz; należy do dóbr skarbowych Rzesza Gulbin. Prstec moraw. , niem. Perstetz ob. Pierściec. Leży nad pot. Bajerką, pr. dopływem Wisły. Wznies, wsi 290 mt. npm. W zach stronie wznosi się góra wapienna, Kępa winohradzka 317 mt. . Przy niej piec wapienny. Par. kat. P. obejmuje wsie Uchylany, Zaborze, Kowale i Rostropice. Kościół p. w. św. Mikołaja. W miejscu szkoła ludowa dwuklas. St. poczt. Skoczów. W r. 1880 było 83 dm. , 574 mk. ; rz. kat. 371, prot. 190, żyd. 13, Niemców 27, Czechosląz. 1, Polaków 545. Prstna mor. , ob. Piersna. W 1880 r. było 59 dra, 448 mk. , rz. kat. 442, prot. 4, żyd. 2; Polaków 394, Czechosląz. 1, Niem. 18. Br. G. Prucheńsko, w XVI w. Prochensko i Prochenisko, wś włośc, pow. opoczyński, gm. Owczary, par. Błogie Stare, odl od Opoczna 25 w. , ma 43 dm. , 369 mk. , 1034 mr. W 1827 r. było 27 dra. , 213 mk. Według Lib. Ben. Łask. 1, 628 wś dawała dziesięcinę, wartości do 11 grzywien, swemu plebanowi w Błogiem, We dług reg. pob. pow. opoczyńskiego z r. 1577 wś P. , w par. Błogie, należąca do opactwa su lejowskiego, miała 10 łan, , 2 zagrod, z rolą Pawiński, Małop. , 293. Br. Ch. Pruchna, w XVI w. Prochny, wś i fol, pow. sieradzki, gm. i par. Wróblew, odl. od Sieradza 10 w. ; wś ma 12 dm. , 150 mk. ; fol. 2 dm. W XVI w. łany kmiece i dworskie dawały dziesięcinę pleb. w Wróblewie. Wś P. należała podobno później do prob. w Wągłczewie. W 1874 r. dobra P. składały się z folw. P. i Żurawiec, rozl. mr. 113 fol. P. gr. or. i ogr. mr. 87, nieuż. mr. 8, razem mr. 95; bud. z drzewa 5; fol. Żurawiec gr. or. i ogr. mr. 17, nieużytki mr. 1, razem mr. 18; bud. z drzewa 3. Wś P. os. 36, z gr. mr. 153; wś Żurawiec os. 6, z gr. mr. 57. Fol. P. należy obecnie do częściowych właścicieli. Według reg. pob. pow. sieradzkiego wieś Prochny, w par. Wróblów, miała w 1553 r. 6 łanów a w 1576 r. 8 łanów Pawiński, Wielkop. , II, 220. Pruchna al. Próchna, wś, pow. bielski, obw. sąd. strumieński, na Szląsku austr. , leży przy gościńcu strumieńskofrysztackim, linii dr. żel. cesarza Ferdynanda. Graniczy od płn. na przestrzeni 6 3 4 klm. ze Szląskiem pruskim; od zach. leżą Zebrzydowice Górne, Kończyce Małe; od płd. Rudnik a od wschodu Ochaby i Drahomyśl. Wzdłuż wschod, granicy płynie pot. Knajka, lewy dopływ Wisły. Zabudo wania wiejskie legły przy gościńcu z Drahomyśla do Frysztatu. Wznies, wsi koło kościo ła 283 mt. ; na płd. zach. od tego wzgórze Ba uet 294 mt. . U płn. stóp wzgórza leży wól ka Babiszów, dalej na płn. wólka Gawliniec, na płn. wsch. Borowiec; przy drodze do Drahomyśla Knajski Dwór, na płd. od niego Ru dnik i las rudnicki, na zach. ostatniego fol. Chylistwo. Oprócz tego są wólki Chałupy Nowe, Kopaniny i Podbór. W 1880 r. było 162 dm. Chałupy Nowe 9, Gawliniec 13, Ko paniny 7, Podbór 3, Rudnik 8; mk. było 1525 Chałupy Nowe 74, Gawliniec 105, Kopaniny 63, Podbór 28, Rudnik 69; sama wś P. liczy 122 dra. , 1186 mk. 552 męż. , 634 kob. . Go do wyznania w 1880 r. 942 rz. kat. , 555 prot. , 28 żyd. , a co do narodowości 1429 Polaków, 10 Czechoszlązaków, 44 Niemców. We wsi jest kościół katol. paraf. starożytny, p. w. św. Anny. Do par. należą Rychold, Knaj i Kunczyce Małe. Obejmuje 2645 dusz kat. , 950 prot. , 43 żyd. W miejscu są dwie szkoły lu dowe 2klas. , st. p. i kol. Dobra są własnośoią arcyks. Albrechta. P. jest siedzibą zarzą du tych dóbr. Br. G. Pruchnik, potok, powstaje w gm, Kramarzówka, pow. Jarosławski, w lesie Grabińskim, płynie na wschód przez Kramarzówkę, nastę pnie zwraca się na płn. i opływając zach. i półn. podnóże góry Iwy 406 mt, , przepływa wś Pruchnik; ubiegłszy 12 klm. wpada do Mleczki wschodniej. We wsi Pruchnik odle wa kilka stawów. Źródła leżą na wysokości 328 mt, a ujście 224 mt. npm. Br. G. Pruchnik, pasmo wzgórzy na praw. brzegu Wereszycy, między Lelechówką a Janowem, w pow. lwowskim, na płn. zach. od Janowa, pod 4 22 40 wsch. dłg. g. a 49 56 płn. szer. g. Roślinność okolic tych wzgórzy, u stóp których od płn. wsch. rozlegają się wielkie błota, jest dosyć ciekawa, a chociaż nie bogata, to przecież charakterystyczna, gdyż Próżanka Prożytas Prstec Prstna Pruchna rosną tu Alyssum montanum, Veronica spicata, Pyrola umbellata, Teucrium chamaedrys itd. Wznies. 357 mt. npm. a 60 mt. nad poblizki staw Janowski. Br. G. Pruchnik 1. mtko w pow. jarosławskim, odl. 21 klm. od Jarosławia, przy gościńcu z Jarosławia do Dubiecka, nad pot. Cietrzewią al. Pruchnikiem, ktory uchodzi z lewego brzegu do Mleczki. Składa się z 205, przeważnie drewnianych, domów z podcieniami, zabudowanych w rynek i kilku krótkich ulic. Mieszkańcy w liczbie 1503 718 męż. , 785 kob. , 740 rzym. kat, 188 gr. kat. , 3 różnow. i 188 izrael. , trudnią się szewstwem i masarstwem. Dawniej Siarczyński, rps. bib. Ossol. , No 1826 liczono w P. do stu szewców, dostarczających obuwia dla ludu wiejskiego a nadto istniał tu przemysł garbarski. Obecnie znajdują się tu piękne sady, jest kilku garncarzy i innych rzemieślników. Słynęły w okolicy tutejsze kukiełki, t. j. pszenne długie chleby. Miasto leży w kotlinie, w położeniu pagórkowatem. Najniższy punkt na płd. zachodniej stronie miasta, przy krzyża, wznosi się 244 mt. , najwyższy na płn. zachod. krańcu, przy gościńcu, 294 mt. Na południe od mtka wznosi się lesiste wzgórze Iwa do 406 mt. P. posiada kościół par. rzym. katol. i cerkiew gr, kat. , szkołę ludową czteroklasową, urząd pocztowy, kasę pożyczkową gminną z kapit. 4105 zł. w. a. , aptekę i lekarza. Co czwartek odbywają się targi a 21 stycznia i 26 lipca doroczne jarmarki. O początku P. niema wiadomości; pierwszy raz bowiem czytamy nazwę Prochnig na dyplomie erekcyjnym parafii w Krośnie z r. 1399 A, G. Z, VI, p. 134136, na którym jako świadek podpisał się Bernard rector ecclesiae in Prochnig. Obecny kościół murowany, w stylu gotyckim, założył Kość czyli Konstanty, dziedzic P. , około 1436. Szlachecka rodzina Próchnickich, mająca tutaj siedzibę i zamek, z którego atoli niema śladów, wsławiła się dwoma biskupami Mikołajem kamienieckim, i Andrzejem, arcyb, lwowskim 1633. Fundacyą parafii odnawiali Mikołaj, bisk. kam. , Jan z Rozborza, podczaszy przemyski, i Jan Miąsik, dziedzic P. , mianowicie fundacyą Loszka, jako też Piotr i Aleksander z Rozborza, rozszerzając fundacyą Konstantego. W rozgraniczeniu dóbr Staniaława i Jana Kmitów z 14 marca 1458 A. G. Z. , XT, 434, No 3442 oznaczono granice P. aż po Newnadową Nienadowa pod Dubieckiem; 1498 r. spalili P. Wołosi. W 1523 porażono tu Tatarów a niedługo potem wdowa po Janie Próchnickim. sędzim krak. , wniosła wianem tę majętność Janowi Odrowążowi Pieniążkowi. Zwolennik reformacyi, zabrał w 1570 r. katolikom kościół, który odzyskali dopiero 1607 r. W 1640 r. Anna z Konar Gorczyska utworzyła przy nim kolegiatę mansyonarzy, których przełożony aż do zajęcia Galicyi przez Austryą był proboszczem. Wtedy poświęcił kościół 14 maja 1684 r. Jan Dębski, sufragan przemyski. Geograf ówczesny Cellarins Descriptio Poloniae, wyd. Amsterdam, 1659, str. 326 nazywa Pruchnik castellum munitum Par. rzym. kat. należy do dyec. przemyskiej, dek. pruchnickiego, i obejmuje Czudowice, Chorzów, Hawłowice Górne i Dolne, Jodłówkę z nowo wymurowanym kościołem w r. 1831 Kramarzówkę, wieś Pruchnik, Rozborz Długi i Okrągły, Rzeplin, Swiebodnę, Tyniowice i Węgierkę. Par. gr. kat. ma cerkiew murowaną dyec. przemyska, dek. pruchnicki, obejmuje Węgierkę Uherkę, Tyniowice, Hawłowice Górne i Dolne, Przedmieście Górne i Dolne, Chorzów, Jackowice, Tuligłowy i Wolę Węgierską. Pleban gr. kat. ma uposażenia 74 mr. roli i 4 mr. łąk a oprócz tego 83 zł. w. a. dodatku do konguny. Mtko graniczy na wschód z Chorzowem, na płn. z Tyniowicami i Hawłowicami, na zachód z Rozborzem Okrągłym a na południe z Pruchnikiem wsią. 2. P. , wś pod miasteczkiem t. n. , zabudowana wzdłuż potoku w zwartej dolinie, ma 230 dm. i 1322 mk. 660 męż. , 662 kob. , 1214 rzym. kat. , 86 gr. kat. i 22 izrael. Prócz tego na obszarze dworskim są 4 dm. , w których przebywa 34 mk. , 24 rz. kat, 7 gr. kat. i 3 izrael Z obszaru 3060 mr. przypada 1068 mr. na własność większą, mianowicie 375 roli, 23 łąk i ogr. , 38 pastw. i 638 lasu, a 1992 mr. na własność mniejszą, t. j. 1348 mr. roli, 238 łąk i ogr. , 275 pastw. i 131 lasu. We wsi znajduje się szkoła etatowa, młyn wodny i kasa pożyczkowa gminna z kapit. 2000 zł. w. a. Wieś wraz z mtkiem w bieżącym wieku należała do Morskich, następnie do Włodzimierza hr. Dzieduszyckiego, poczem przeszła wianem na Zygmunta hr. Szembeka. Graniczy na wschód z Jodłówką, na płd. z Komarzówką. Od wschodu odgranicza ją góra Iwa i lasy od Węgierki i Woli Węgierskej. Gleba składa się z urodzajnej gliny. W lesie zwanym Kucowem stoi na wznies. 404 mt. leśniczowka Borowiec. Mac. Pruchniszcze al Pruchniska, rus. Prykmyszcze, wś, pow. kołomyjski, odl 5, 62 klm. od sądu pow. , par. rz. katol, urz. poczt. i tel. w Gwoźdźcu. Granice wschod. Winograd, płd, wschód. Ostapkowce, płd. zachód Turka, płn. zachód Dziurków, płn. Rosochacz, od któ rego ją dzieli pot. Czerniewa. Obszar dwor. 261 mr. , włośc. 775 mr. W 1857 r. 431 mk. , w 1870 r. 539 mk. ; w 1880 r. w gm. 526, na obsz. dwor. 30; rz. katol 80, gr. katol 455, par. Rosochacz. Kassa pożyczkowa gminna z kapit. 920 złr. Właściciel pos. wiek. Fran ciszek Kunz. B. R. Pruchno al Prochniów i Próchno, Kod. dypl. Wielki Prochnów 1337 Borkenow, później Bro Pruchniszcze Pruchno Pruchnik Pruchnik Pruchnowo Pruchnów chenow, 1349 Prothenow, dziś po niem. Prochnow 1 P. Stare niem. AltP. wś kośc. i dobra ryc. nad jez. Bytyńskiem, w pow. wałeckim, na płn. wschód od Tuczna. Par. katol. Marcinkowe, st. pocz. Jabłonowo, szkoła ew. w miejscu; 4478, 48 magd. mr. obszaru. W 1868 r, 30 bud. , 7 dm. , 162 mk. , 14 kat. , 148 ewang. P. wymienia już dok. z r. 1251, akt rozgraniczenia ziemi Sternberg z Nową Marchią, tudzież przywilej z r. 1349. Obejmowało 40 włok, należało niegdyś do Nowej Marchii. W 1490 r. nadaje elektor Jan Cicero Wedelowi P. jako lenno ob. Pow. wałecki przez Calliera, str. 45 i Gesch d. Dt. Croner Kr. von Schmitt, str. 251. Dziś posiada te dobra hr. v. Schlabrendorf, 2. P. Nowe niem. NeuP. , wś tamże, 1190, 61 magd. mr. , 1868 r. 49 bud. . 14 dm. , 126 mk. , 37 kat. , 89 ewang. 3. P. Nowe, folw. , tamże, 1067, 17 magd. mr. ; w 1868 r. 5 bud. , 2 dm. , 33 mk. , 14 kat. , 19 ew. Kś. Fr. Pruchnów, folw. pow. sieradzki. Należał do dóbr Męka. W 1849 r. oddzielono od nich folw. P. i folw. Ocinek, każdy z obszarem 570 mr. Obecnie nie wykazany w spisach urzędowych. Pruchnowo, wś i folw. , pow. nieszawski, gm. Piotrków, par. Radziejów, odl. 35 w. od Nieszawy, ma 71 mk. W 1827 r. było 4 dm. , 38 mk. W 1883 r. folw. P. z attyn. czynszo wą Modlibórz rozl. mr. 329 gr. or. i ogr. mr. 203, łąk mr. 22, pastw. mr, 10, nieuż. mr. 9; attyn. czynszowa Modlibórz mr. 85; bud. mur. 7, z drzewa 2. Wś P. os. 6, z gr. mr. 5. Pruchnowo 1 folw. , pow. gnieźnieński, poczta w Kłecku; 4 dm. , 95 mk, 82 kat. , 13 prot. . Należy z Brzozogajem do bar. v. Sprenger; powstał w nowszych czasach. Mylnie widzą w tym folwarku wś Parchaczyno wydawcy Lib. Ben. Łaskiego I, 48 i 49. 2 P. , ob. Próchnowo, pow. chodzieski. Prucki 1. al. Prycki Małe, przysiołek, pow. , kaniowski, parafia katol. Rzyszczów, prawosł. Makedony, ma 450 mk. W 1741 r. było tu 10 a w 1792 r. 24 chat; . Wchodziły niegdyś w skład starostwa kaniowskiego, następnie własność Hołowińskich, potem Perrów. 2. P. Wielkie, Prycki, w dokum. Pruczki, Procki, wieś, pow. kaniowski, rozrzucona po wzgórzach i jarach, nad bezimiennym dopływem Dniepru, pod Rzyszczowem. Okolicę cechują liczno wyniosłości, jary i doliny, które zaczynając się od Stajek aż do Moszen i dalej, stale towarzyszą Dnieprowi. Okolica P. słynie z niezwykłej urodzajności gleby. Cukrownie założone 1847 r. w Jabłonowie przez Eustachego Jankowskiego, a w Wielkich P. przez Zenona Hołowińskiego, dały popęd do rozwoju przemysłu cukrownianego w tej okolicy. W 1863 r. w P. Wielkich było 355 mk. płci męż. Cerkiew tutejsza p. w. Simeona Bohopriimca, z drzewa zbudowana w 1854 r. W wizyt, z 1746 i 1782 r. czytamy, że istniała tu cerkiew unicka p. t. Zaczatja św. Anny, z kaplicą św. Mikołaja, zbudowana z drzewa, z trzema kopułami, wśród wsi na górze. W 1785 r. pożar ją zniszczył. P. Wielkie a. raczej ziemia na której stanęły, od najdawniejszych czasów wchodziły w obręb dóbr Rzyszczowskich i były pierwotnie dziedzictwem Kordyszów, możnej rodziny, idącej ze starego pnia bojarszczyzny kijowskiej ob. Malinowski, Źródła, t. II, str. 122. Pierwszym, znanym z dziejów członkiem tej rodziny był Skobiejko Kijanin, który w Trokach 1440 r. zamordował Zygmunta Kiejstutowicza, w. ks. lit. ob. Latop. Bychowca, wyd. Narbutta, Wilno 1846, str. 49. Od niego poszedł ród Skobiejków Kordyszów. Onyśko i Filon Skobiejkowie Kordysze w 1571 roku ojczyste Rzyszczów i Chodorów, zawiedli byli niejakiemu Hankiewiczowi, , za pewnem przestąpieniem a od tegoż ta ojczyzna dostała się w ręce Niemców Ksiąg ziem. i grodz. kijow. w magistracie kijow. znajdujących się od r. 1571 z datą i esencyą wypisany regestr. Majętność ta wszakże musiała napowrót przejść w posiadanie Kordyszów, bo w 1588 r. Filonowa Kordyszowa, po śmierci męża swego, Rzyszczów, Chodorów z horodyszczem, Hulatycze i Woronów z przyległościami przedaje za 3000 kop gr. lit. Andrzejowi Chaleckiemu. Ród Chaleckich pochodził pierwotnie z Czernichowszczyzny, gdzie od dóbr Chalczy Chaleckimi nazwani zostali. Pierwszym z rodu tego, który osiadł w Kijowskiem, był Michał Chalecki, ożeniony z Trypolską; posiadł on z daru w wody kijowskiego Łukę Strymiatycką, koło Chodorowa, nad Dnieprem. Żył on jeszcze około 1508 r. Andrzej Chalecki zaś był naprzód pisarzem ziemskim, potem marszałkiem rzeczyckim. W 1569 r. jeździł w poselstwie do Moskwy, a ścisła łączyła go przyjaźń z Andrzejem Kurbskim, który zbiegł z Moskwy i osiadł na Wołyniu Iwaniszew, t. I, str. 110, 114, 140. Ożeniony z Chwalczewską, miał trzech synów Józefiana, Franciszka i Piotra. Z tych Józefian w 1612 r. z podziału wziął Rzyszczowszczyznę i w niej na pamiątkę gniazda swego rodowego w Czernichowszczyznie, wieś Chalczę założył. Dobra Rzyszczowskie były skąpo zaludnione i cały ich obszar wonczas zamykał w sobie Rzyszczów, Chodorów, Hulatycze, Woronów i Chalczę. Były one w swoich granicach zakłócone. Mieszkańcy kaniowscy, już wtenczas, , kozakujący, wdarłszy się gwałtownie w sam środek tych dóbr, ogromną w nich przestrzeń pustkowiem zalegającą zajęli i trzymając takową, na tem calem oderwanem terytoryum, liczne posiadali futory, Pruchnów Prucki jako to Prucki, Rosochy, Czemysze, Dudarze, Czaplińce, Tulińce, Pieje i Mołodowce. Józafian Chalecki założył protest przeciwko zaborowi i pozwał Kozaków, składając dowody okazujące, że ziemia na której się osiedlają, jest jego własnością, i że nie do Kaniowa przecież, ale do włości Rzyszczowskiej należała. Sprawa ta oparła się aż o króla, który osobne po kilkakroć wyznaczał był komisye, ale te nie mogły do skutku przyjść dla trudnego, jak mówi dokument, zwiedzenia tych dalekich krajów przez Ichmość pp. Senatorów Chalecki zyskał chyba to, że gdy w 1616 r. odbywała się lustracya sstwa kaniowskiego, uprosił on lustratorów, aby onych osiedlonych bezprawnie na jego gruntach futorów nie lustrowali ob. Lustr, ststwa kaniowskiego r. 1616. Ale bunty kozackie już się wszczynały; Chalecki z Rzyszczowa na Litwę się wyniósł, powierzywszy zarząd dobrami niejakiemu Łochowskiemu, ale ten zaczął uciskać do tego stopnia poddanych, iż ci musieli się rozejść Opis akt. knigi kiew. centr. archiwa, Nr. 13, str. 86. To też dziedzic Rzyszczowa w celu odnowienia zaludnienia w 1618 r. wypuścił był Rzyszczowszczyznę w zastaw na trzy lata niejakiemu Czernyszewskiemu Ksiąg ziemsk. i grodz. etc. regestr. , rkpsm. Mamy ślad, że wymienione wyżej a na oderwanych gruntach od Rzyszczowa osiadłe futory kozackie, w 1622 r. już się na wioski poprzeistaczały Między innymi w P. Wielkich i Makiedonicach tak już podtenczas rachowano poddanych posłusznych stście kaniowskiemu 10 ciu; drudzy Kozacy, czynsz dają ob. Lustr. ststwa kaniow. z 1622 r. Tymczasem Chalecki, wystawiony na tak uprzykrzone sąsiedztwo z Kozakami starostwa i nie mogąc z rąk ich oderwanego od Rzyszczowa terytoryum uwolnić, z wielkiej dokuki, jak się wyraża dokument, własność swoją tak uszczuploną sprzedał Aleksandrowi Konst. Woroniczowi, podkom kijow. , z prawem atoli dochodzenia obszarów zagarniętych niesłusznie przez Kozaków. Woronicze byli pierwotnie ziemianami Wołynia, gdzie w pow. łuckim Tuliczowo posiadali, ale w końcu pierwszej połowy XVI w. już z nadań królów posiedli byli w Kijowszczyznie Łowków, Iwankowo, Krosznię Ad. Boniecki, str. 385, tudzież Trojanów i Szumsk. Rzyszczowezczyzna niedługo, bądź drogą kupna, bądź spadku na kilka oddzielnych rozpada się części. Obok więc Woroniczów stają się jednocześnie współdziedzicami tych dóbr Tyszkiewicze i Hołowińscy. Przez ożenienie Dymitra Hołowińskiego z Aleksandrą z Woroniczów, w dom Hołowińskich, oprócz Szumska, dostaje się jeszcze spora część w Rzyszczowszczyznie, w której już wtedy mieściły się wioski P. Wielkie i Małe, Pieje, Demonszczyzna, Onacki i in. Familia Hołowińskich należała do familii rodowych Wołynia. Prastarą ich dziedziną był Hołowin na Wołyniu, pomiędzy Stepaniem a Klewaniem położony. Już w pierwszej połowic XVI w. występują oni w aktach jako ziemianie i powietnicy łuccy Pamiat. izd. kiew. wrem, komis. , t. IV, cz. 2, str. 94. Oprócz Hołowina posiedli Hołowińscy jeszcze z nadania Aleksandra Jagiellończyka i Zygmunta Augusta dobra Jankiewicze, Lubusze, Berestowice, Podłużne, Panfiłowicze, Beresko, Peremirkę, Rokitnę Wielką i Małą, Piaski, Ostalce na Wołyniu i Cadynowce w pow. chmielnickim z akt grodz, łuckich. Nareszcie w 1525 r. nabyli oni od Rohaczowskich w pow. łuckim sioło Wielkie Krzywicze. Gabryel Hołowiński, mówi Paprocki, przy kniaziu Czartoryskim, na znacznych posługach i w potrzebach z pogany bywał. Kupił on Korytnę, Chotyn i Rudki od Korotenskich. Tomasz miał syna Bohusza, który na wojnie z Gustawem w Prusiech przy bytności królewskiej byt zabity, i córki dwie Eudoksyą za Michałem Sudymontowiczem Kropiwnickim i Halszkę za kniaziem Jerzym Michajłowiczem Czartoryskim O kolski, Orb. pol. , t. I, fol. 297, który z nią miał syna Jędrzeja, i córką za Kazimierzem Piaseczyńskim, ststą mławskim i ostrołęckim, pułkownikiem i regimentarzem, bezpotomną. Ten to Jerzy Czartoryski sprzedał w 1602 r. Janowi Pacowi Czartorysk J, Wolff, Pacowie, str. 47 9. Już od 1545 r. Hołowińscy z ojczystego Hołowina przenieśli się do Wielkich Krzywic, z których nawet, jako z gniazda rodowego, jakiś czas pisali się, ale nareszcie od wyjścia za mąż Aleksandry Woroniczównej za Dymitra Hołowińskiego, Szumsk w Kijowszczyznie stał się tej odtąd już kijowskiej tego domu odnogi siedzibą. Niedługo potem nadeszły wojny kozackie za Bohdana Chmielnickiego 1648 i ukraińscy dziedzice musieli z dóbr ustąpić. Jednakże w ciągu tych wojen okolicom Rzyszczowa najwięcej dały się we znaki czasy t. zw. ruiną, w których Rzyszczów sam przez Turków w 1677 r. byt spalony, a następnie w 1679 r. cała ludność miejscowa przez Samojłowicza, hetmana lewego brzegu Ukrainy, została przepędzoną za Dniepr. Rzyszczowszczyznę już odtąd najcałkowiciej pustą, wyprosił był dla siebie u hetmana Skoropadzkiego metropolita Krokowski; nadanie to wszakże nie przyszło do skutku, albowiem z racyi traktatu Grzymułtowskiego 1686 cała przestrzeń kraju nieosiadłego wzdłuż nowych granic pomiędzy Rossyą i Polską, w której zakres wchodziła i Rzyszczowszczyzna, na pustkę skazaną była. Ale gdy w 1711 r. nastąpił t. zw. traktat Prutski, Pruchnowo Prudce Prudaliszki Prud Pruci Pruczyska i gdy w skutek togo państwo ościenne zrzekło się było wszelkich uroszczeń do Ukrainy prawobrzeżnej, wtedy dopiero dawni miejscowi właściciele wrócili. Dymitr Hołowiński, dziedzic Prucek, już nie żył wtedy Opiś akt. knigi kiew. centr. archiwa, Nr, 5, str. 42, tylko małżonka jego Aleksandra z Woroniczów żyła jeszcze w 1701 r. , jak o tom dowiadujemy się z jej skargi sądowej, w tymża roku na Filona ojca i syna tegoż Michała Woroniczów, podanej o to, iż ci ostatni podczas przeszłych w wojew. kijowskiem trwających rozruchów napadli na siedzibę jej w Szumsku, spustoszyli ją i przeszło 12 armat i dział spiżowych i żelaznych do Syngur swoich, zabrali Arch. J. Z. R, cz. III, t. 2; str. 884 Nie ona wszakże ale dopiero syn jej Szymon Hołowiński przyszedł do faktycznego posiadania P. Było to wkrótce po 1711 r. , gdy na całej Ukrainie polskiej na nowo osadnicza rozpoczęła się praca. Wszędy też miejsca byłych wsi, dotąd dzikiemi zarosle chwasty, wznowiły się ludzkiemi osiadłościami. Własność się porządkowała. To też Szymon Hołowiński w Pruckach kazał wkopoć wolę i wkrótce sporo ludu emigrującego z Zadnieprszczyzny zajęło osamotnione uroczysko. W r. 1741 rachowano już w P. 100 chat. Tymczasem ani Szymon Hołowiński, ojciec, ani syn Jerzy miecznik czernichowski, w tej nowo urządzonej własności nie mieszkali, albowiem P. znajdowały się na samem pograniczu, niepokojone przez ustawiczne napady hajdamackie. Czerncy kijowscy posiadali pod nazwiskiem futorów część terytoryum kijowskiego, na prawym brzegu Dniepru położonego a traktatem Grzymułtowskim Rossyi odstąpionego; futory te zasiedlali zbiegami i włóczęgami z obu krajów do nich przybywającymi, a ci na rabunek w Rzyszczowszczyznę pograniczną i dalej wyprawiali się. Herman Hołowiński w swoich zapiskach opowiada, jak dziad i babka jego, Jerzy i Franciszka ze Szczeniowskich Hołowińscy, gdy przybyli do P. w pierwszym roku ich pobrania się babka zaledwie lat 14 liczyła zostali napadnięci przez kilkudziesięciu kon nych rabusiów, którzy powiązawszy służbę i rozbroiwszy spieszącego z bronią gospodarza, zabrali wszystko, co tylko uwieźć mogli, a mianowicie 12. 000 złp. w gotowiznie, i piękne jedwabne obicie; po dokonanym rabunku, pożegnali słowy Porostajte zdorowy rkpsm w zb. Konstantego Swidzińskiego. Hołowińscy rezydowali potem stale w Szumsku koło Żytomierza, a rządy P. powierzyli t. zw. gubernatorowi. Bunt 1768 r. ogarnął i okolicę P. ; kiedy został już ugaszony, Jan Hołowiński, syn Jerzego, zjechał do P. dla obejrzenia gospodarstwa i zabrania różnych prowentów Tymczasem lud okoliczny od Kaniowa do Lisianki ruszył się na nowo. I jakkolwiek Sa wicki zniósł hajdamaków pod Kahorlikiem, a Szelest, kozak z Bohusławia, wierny Rzpltej, tropił ich i ścigała jeden wszakże zastęp haj damacki uderzył w nocy na dwór w P. Na pastnicy zastawszy tam Jana Hołowińskiego, na śmierć go skłuli. Na wieść o śmierci brata Ignacy Hołowiński pośpieszył do P. , ale przed pogonią czerni zaledwie życie uniósł Serw. Pius Socharzewski Echo ukr. rzezi odgłosem brzmiące; rkpsm. W 1785 r. synowie Jerzego Hołowińskiego Ignacy, Onufry, Kazimierz i Piotr, sprzedawszy Szumsk, Wolicę, Dwo rzec, Żelezniak, Hołowinkę za 150, 000 Igna cemu i Szczęsnej z Woroniczów Działyńskim, przenieśli siedzibę swoją w okolice Rzyszczowa. od tego czasu P. stale zamieszkane zo stały przez Ignacego Hołowińskiego, któremu w skutek układów rodzinnych przypadł w udziale klucz pruckowski. Klucz ten wonczas zamykał w sobie P. Wielkie i Małe, Piwce, Onacki, Makedony, Demońszczyznę. Po Igna cym Hołowińskim, marszałku pow. bohusławskiego, wziął P. syn jego Zacharyasz. Ten ostatni w 1829 r. własnym wystawił kosztem dzisiejszy murowany kościół katolicki w Rzyszczowie. W 1792 r. było w P. Wielkich 141 zagród kmiecych, w przysiołku Burtach 32. I tak majętność ta, przez siedm prawie poko leń w imieniu Hołowińskich przebywszy, dziś jest własnością Zenona Hołowińskiego, b. mar szałka gub. kijowskiej, syna Zacharyasza, b. marszałka pow. bohusławskiego. Rezydencya w P. ozdobna, na piętrze z muru zbudowana, z pięknym ogrodem angielskim, założonym przez Miklera; sad słynie drzewami owocowemi w najlepszych gatunkach. Na polach P. Wielkich znajduje się 10 mogił ob. Kartę gen. sztabu, XXIII, str. 9, jedyna spuścizna odległych stuleci. W ogrodzie znajduje się kaplica murowana katol. , w której odprawia się nabożeństwo. Edward Rulikowski. Pruczyska, bagna nad rzką Kirsną, w pow. kalwaryjskim, ob. Kirsna. Pruci, rzeczka w gub. kowieńskiej, pr. dopływ Gorłówki, pr. dopł. Laudy, dopł. Niewiaży, Prud 1 mały zaśc. nad rzeką Citewką, pow. ihumeński, w 4 okr. pol. i gm. puchowickiej, par. kat. błońska, w pobliżu mka Błoń. 2. P, wś, pow. słonimski, w 3 okr. pol. , gm. Stara Wieś, o 24 w. od Słonima. 3. P. , wś, pow. słonimski, w 5 okr. pol. , gm. Derewna, o 19 w. od Słonima. Prudaliszki, zaśc, pow. wileńskie w 1 okr. pol. , gm. Niemenczyn, okr. wiejski Podkrzyż, o 5 w. od gminy a 30 w. od Wilna, ma 3 dm. , 9 mk. katol. w 1864 r. 6 dusz rewiz. ; należy do dóbr Podkrzyż hr. Tyzenhauzów. Prudce. wś, pow. lidzki, w 3 okr. pol. , gm. Pruczyska Prudetis Prudki Prudka Prudis Prudiny Prudele Prudczany Prudkowskie Prudnik Prudnia lacka, okr. wiejski i dobra hr. Uruskiej, Spusza, o 7 w, od gminy a 21 w. od Szczuczyna, ma 22 dm. , 191 mk. w 1864 r. 59 dusz rewiz. . Prudczany, wś i karczma nad jez. Łukno, pow. trocki. w 1 okr. pol. , o 15 w. od Trok, 6 dm. ; 63 mk. katol, Prudek 1 zaśc, pow. trocki, w 1 okr. pol. , gm. Międzyrzecz, okr. wiejski Terniany, o 6 w. od gminy a 18 w, od Trok ma 1 md. 6 mk. katol. w 1864 r. 6 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Waka Metropolitalna. 2. P. , wś nad bez m. dopływem Berczyny, pow, bobrujski, w 2 okr. pol. i gm. paryckiej, przy gościńcu z Parycz do Jakimowskiej Słobody, ma 13 osad; grunta lekkie, faliste, miejsco wość poleska, bogata w łąki i rybę. 3. P. , mały folw. nad rz. Usą, dopł. Berezyny, pow, ihumeński, w 3 okr. pol. berezyńskim, gm. Jurewicze, przy gośc. z Domowicka do Natalowska; młyn, grunta lekkie, łąk dużo. 4. P. Stary, wś nad rzeką Usą, pow, ihumeński, przy gościńcu z Ihumenia do Jurewicz, w 3 okr. pol. berezyńskim, gm. Jurewicze, o 14 w. od Ihumenia, ma 4 osady, młyn; niegdyś należała do dóbr Iwanowskich ob. Iwanowsk bisk. wi leńskich przez dar Kieżgajłłow, następnie Szewiczów. Grunta lekkie, łąk dużo. Na rz. Usie znajduje się młyn i wspaniała grobla, usypana przez Francuzów w 1812 r. 5. P. , wś i dobra nad rzką t. n. , pow. mozyrski, w 1 okr. pol. skryhałowskim, gm. SkryhałowskaSło boda, o 1 1 2 mili od Mozyrza. Wieś ma 30 osad pełnonadziałowych; cerkiew. Dobra, dziedzic two Leńkiewiczow, razem z folw. Chomicze, mają około 150 włók obszaru; grunta dobre, łąk obfitość, rybołówstwo znaczne, młyn; miej scowość falista, dość piękna, wśród okolicznych nizin poleskich. 6. P. , własność ziemska, w pow. rzeczyckim, przeszło 4 włóki. 7. P. , wś i folw. nad rzeczułką dopł. do jez. Piasecz na, pow. rzeczycki, w 2 okr. pol. i gm. Jurewicze. Wś ma 27 osad, cerkiewkę; grunta uro dzajne, łąk dużo, rybołówstwo znaczne, okoli ca lesista. Jeden z folw. , dziedzictwo Żudrow, razem z fol. Szyrejkima 22 1 4 włóki. Drugi zaś, własność Knobelsdorfa, 9 włók. 8. P. , wś, pow. bychowski, gm. Bachań, ma 71 dm. i 462 mk. , z których 1 zajmuje się krawiec twem; cegielnia. 9. P. , wś, pow. newelski, w 1 okr. pol. do spraw włośc. , gm. Trechalewo, w 1863 r. 1 dusza rewiz. 10. P. , ob. Prudok. A. Jel. J. Krz, Prudele, os. , pow. kalwaryjski, gm. Kirsna, par. Urdomin, odl. od Kalwaryi 21 w. , ma 3 dm. , 16 mk. Prudetis, małe jezioro na obszarze dóbr Krasnowo, w pow. sejneńskim. Prudimmen niem. , dwie wsie, pow. nizinny, st. pocz. i tel. Lappienen. Prudiny, wś, pow. sieński, gm. Obczuha, ma 39 dm. i 306 mk. , z których 30 zajmuje się wyrobem przedmiotów z łyka i kory. Prudis, strumień, pow. święciański, płynie pod wsią Januszyszki. Prudka, rzka, poczyna się z trzech strumieni płynących od Mąkolic, Stradzowa i Mokracza, w pow. piotrkowskim, i łączących się pod Bogdanowem. Płynie w kierunku płd. wschod, przez Jeżów, Rozprzę, poczem wpada od lew. brz. do Luciąży. Na w prost Jeżowa przyjmuje z praw. brz. strugę od Blizina. Prudki 1. zaśc, pow. oszmiański, w 1 okr pol. , gm. Polany, okr. wiejski Debesie, o 7 w, od gminy, 8 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Ostrowiec Hudogaje. 2. P. , wś nad bezim. dopł. Hajny, pow. borysowski, w 2 okr. pol. łohojskim, gm. hajeńska, ma 24 osad; miejscowość mocno falista. 3. P. , wś nad Dnieprem, pow. mohylewski. Pod wsią znajduje się mielizna, utrudniająca żeglugę. Prudkowskie, jezioro, pow. klimowicki; roczny połów dochodzi do 50 pudów ryb. Prudnik, uroczysko około mka Bożyszcze, w pow. łuckim. Prudnia, jezioro w pow. świeckim, może w okolicy Płochocina ob. Zeitsch d. Westpr. G. Ver. , XVIl, str. 43. Prudnik, al. Pruśnik, potok, wypływa w lesie na zach. od wsi Siedlisk w pow. rawskim, płynie z początku na wschód przez wieś Siedliska i zwraca się na płn. wschód a dosiągnąwszy Hrebennego, przecina gościniec żółkiewsko tomaszowski, mija wś Hrebenny i w płn. kierunku podąża do Sołokii pod Mostami Matemi. Długość biegu wynosi do 7 klm. Źródła leżą 259 mt. , ujście 236 mt. npm. Prudniki 1. wś nad rz. Wiatą i jez. Mierzycą, pow. dzisieński, w 3 okr. pol. , gm. Drujka; okr. wiejski i dobra Miłoszów, Stajki, o 6 w. od gminy a 57 w. od Dzisny, ma 7 dm. , 87 mk. katol. w 1864 r. 36 dusz rewiz, . 2. P. , wś, pow. dzisieński, w 4 okr. pol. , gm. Prozoroki, okr. wiejski Błoszniki, o 8 w. od gminy, 29 dusz rewiz. ; należy do dóbr Józefowo Racewiczów. 3. P. , fol, pow, dzisieński, ob. Iwisa, 4. P. , wś nad rz. Wołożynką, pow. oszmiański, w 4 okr, pol. , gm, Wołożyn, okr. wiejski Czertowicze, o 61 w. od Oszmiany, 4 dm. , 42 mk. w 1864 r. 18 dusz rewiz. . 5. P. , zaśc, pow. trocki, w 2 okr. pol. , gm. Żośle, okr. wiejski Poporcie, o 9 w. od gm. a 34 w. od Trok, ma 1 dm. , 7 mk. katol. 6. P. , fol. pryw. , pow, wilejski, w 2 okr. pol, o 66 w. od Wilejki, przy dr. poczt. mińskiej, 1 dm. , 9 mk, katol. 7. P. , wś, pow. wilejski, w 2 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra Krzywicze, o 1 w. od gm. a 30 w. od Wilejki, ma 4 dm. , 50 mk. podług spisu z 1864 r. tylko 16 dusz rewiz. ; własność Szwejkowskich. Był tu młyn wodny drewniany. 8. P. , wś nad Prudniki Prudimmen Prudek Prudczany Prudówka Prudy Prudnikowo Prudnikowo Prudok Prudowe strum. Rajówką, pow. wilejski, w 3 okr. pol. , gm. Miadzioł, okr. wiejski Ostrów, o 5 w. od gminy a 56 w. od Wilejki, ma 7 dm. , 58 mk. prawosł. i 25 katol. podług opisu z. 1864 r. 27 dusz rewiz. ; należy do dóbr Wereczata, Koziełłów. 9. P. , zaśc. włośc, pow. wilejski, w 3 okr. pol. , gm. Łuczaje, o 83 w. od Wilej ki, ma 3 dm. , 35 mk. 10. P. , wś, pow. wi leński, w 2 okr. pol. , gm. Muśniki, okr. wiej ski i dobra Ksaweryn Ksawerynowo, o 14 w. od gminy, 3 dusze rewiz. ; własność dawniej Montwiłów, obecnie Piłsudzkich. 11. P. , wś przy ujściu rzki Baranówki do rz. Pierszajki, w zach. stronie pow. mińskiego, w 2 okr. pol. rakowskim, gra, Pierszaje, ma 4 osady; grunszczerkowe, łąki dobre. 12. P. , wś nad rz. Dryssą, pow. dryseński, o 2 w. na płd. od mka Wolyniec; była tu st. poczt. przy trakcie z Połocka do Dryssy. J. Krz, Prudnikowo, zaśc. pryw. , pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , o 32 w. od Dzisny, 1 dm. , 5 mk. katol. Prudok, rzeczka w pow. mozyrskim, mały prawy dopływ Prypeci, zaczyna się za wsią Radusze, płynie w kierunku północnym, naj przód niziną aż ku wsi KamieńskaRudnia i tu przyjąwszy z pr. str. rzkę Kamionkę ma młyn na jeziorku, dalej nieco zasila się rzeczką płynącą od SkryhałowskiejSłobódy i odtąd ma już oba brzegi wzgórzysta. Przepływa da lej koło wsi Szekotowo, Boryskiewicze, Prudek młyn na rozlewie, Retyka i Mirabela, o 2 w. poniżej której ma ujście w pobliżu wsi Łyczeżewicze. Długość biegu prawie 2 1 2 mili. A. Jel, Prudok, w narzecza ludowem białoruskiem oznacza młyn wodny. Jest wiele miejscowości na Rusi litewskiej noszących tę nazwę i zawsze znajduje się w nich młyn z osadą młynarską, lub ślady istnienia takowej. Pokrewne tej nazwie są Prud, Prudziszcze, Prudy, Prudki i in. A. Jel. Prudok 1. mały zaśc. poleski nad bezim. dopł. rz. Siniej, pow. bobrujski, w 4 okr. pol. swisłockim, gm. Zamosze, o 4 w. od st. dr. żel. lipaworomeńskiej Osipowicze, ma 1 osadę. 2. P. , wś nad bezim. rzką, rozlaną tu w jeziorko, pow. borysowski, w 3 okr. pol. dokszyckim, gm. witunicka, przy drodze ze wsi Juchnówki, przez Skuraty do Dobryni, ma 3 osady, w pobliżu młynek; grunta lekkie, miejscowość dość leśna. 3. P. , zaśc, pow. borysowski, nad rzką Mańczą al. Izbą, która rozlewa się tu w jeziorko i obraca młynek. 4. P. Polewoj, wś, pow. borysowski, nad rzką Pieszczanką dopł. Bobra, która rozlewa się tu w jeziorko i obraca młyny. 5. P. Nowy mała wioseczka poleska nad rz. Usą, pr. dopł. Berezyny, pow. ihumeński, w 3 okr. pol. berezyńskim, gm. Jurewicze, 2 ma osady; grunta lekkie. 6. P. , zaśc, pow. ihumeński, ob. Podostrowie. 7. P. , wś nad jez. Pieszczanka, pow. rzeczycki, gm. Jurewicze. 8. P. , wś, pow. czauski, gm. Czausy, ma 28 dm. i 174 mk. , z których 1 zajmuje się stolarstwem. 9. P. , wś nad Biesiedzią, pow. czerykowski, własność Wasilewskich; młyn o dwóch postawach i stępy do kory łozowej, zatrudniające 5 ludzi i produkujące do 40, 000 padów rocznie. 10. P. , wś, pow. homelski, gm. Homel, ma 117 dm. i 551 mk. , z których jeden zajmuje się szewctwem, 6 stolarstwem, 1 obróbką materyałów leśnych, 5 kowalstwem. 11. P. , wś, pow. klimowicki, gm. Zabiełyszyn, ma 31 dm. i 138 mk. , z których 1 zajmuje się krawiectwem. 12. P. , wś, pow. klimowicki, gm. rodniańska, ma 20 dm. i 137 mk. , z których 3 zajmuje się bednarstwem 13. P. , wś, pow. klimowicki, gm. zahustyńska, ma 4 dm. , 15 mk. , z których jeden zajmuje się kowalstwem. 14. P. Biesiedzki, wś nad rz. Biesiedzią, pow. klimowicki, gm. Chocimsk, ma 39 dm. i 360 mk. , z których 1 zajmuje się wyrobem uprzęży, 37 naczyń drewnianych, 1 przedmiotów z łyka i kory. Most długi 15 a szeroki 2 1 2 saż. 15. P. Lipowy al. Lipowski, wś, tamże, ma 27 dm. i 270 mk. , z których 4 zajmuje się wyrobem naczyń drewnianych, 1 przedmiotów z łyka i kory, 16. P. , ob. Prudek. Prudowe 1. wś, pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , gm. Zaleś, okr. wiejski i dobra Michałowskich, Kosarzewszczyzna, 6 w. od gminy, 38 dusz rewiz. 2. P. , wś pryw. , pow. dzisieński, w 1 okr. pol, o 50 w. od Dzisny, przy b. dr. poczt. połockiej, 3 dm. , 32 mk. 3. P. , wś, pow. dzisieński, w 4 okr. pol. , gm. Prozoroki, okr. wiejski Ziabki, o 17 w. od gminy, 9 dusz. rewiz. ; należy do dóbr Boryskowicze, Doboszyńskich. Prudowiecie, pow. maryampolski, gm. Chlebiszki, par. Preny. Nie podane w ostatnich spisach urzędowych. W 1827 r. był i dm. , 2 mk. Prudowka, rzeczka w pow. rohaczewskim, wypływa z błota Korabliszcze, w gm. Koszelewo, i uchodzi od lewego brzegu do Lipy, pr. dopł. Soży. Prudówka, futor, pow. homelski, pod Homlem, w którym do 1881 r. istniała jedyna w gub. mohylewskiej cukrownia, założona w 1831 r. , zatrudniająca w ostatnim roku istnienia 238 ludzi i mająca około 50, 000 rs. obrotu. W 1882 r. cukrownia zamienioną została na fabrykę masy ze słomy do fabrykacyi papieru. Prudowo, wś pryw. , pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , o 55 w. od Dzisny, ma 5 dm. , 42 mk. prawosł. Prudy 1. wś nad Powianużką, pow. dzisieński, w 3 okr. pol. , gm. Mikołajewo, okr. wiejski i dobra hr. Platerów, Wianuża, o 10 w. Prudowiecie Prudowka Prudowo Prudyszcze od gminy a 12 w. od Dzisny, ma podług spi su z 1864 r. 23 dusz rewiz. W spisie z 1866 r. pomieszczono 2 wsie i n. , o 12 i 12 1 2 w. od Dzisny, z których jedna ma 2 dm. i 18 mk. prawosł. , druga zaś 3 dm. i 40 mk. t. wyzn. 2. P. , fol. pow. oszmiański, w 2 okr. pol. gm. Bienica, okr. wiejski Zaśkiewicze, wła sność niegdyś Tukałłów, po 1864 r. skonfisko wany. 3. P. , wś nad rz. Szura, pow. oszmiański, w 4 okr. pol. , gm. Naliboki, okr. wiejski Prudy, o 5 w. od gminy a 101 w. od Oszmia ny, ma 35 dm. , 293 mk. , w tej liczbie 275 katol. i 18 żydów w 1864 r. 182 dusz rewiz. ; młyn wodny drewniany; należy do dóbr Naliboki ks. Wittgensteina. W skład okr, wiej skiego wchodzą wsie P. , Rudnia, Terebejna, Podrudnia, Nowosiołki i zaśc. Poddoroże, w ogóle 308 dusz rewiz. włościan uwłaszcz. i 205 b. włośc, skarbowych. 4. P. , fol. pryw. nad jez. Siekułką, pow. wilejski, w 1 okr. pol. , o 40 w. od m. Wilejki, przy b. dr. poczt z Wil na do Mińska, 1 dm. , 35 mk. , młyn wodny. Własność Tukałły. Była tu st. poczt. między Mołodecznem a Smorgonią. Obecnie st. dr. żel. lipaworomeńskiej, między st. Zalesie o 9 w. a Mołodecznem o 13 w. , o 89 w. od st. Wilejskiej i 85 w. od Mińska. 5. P. , zaśc. włośc, pow. wileński, w 3 okr. pol. , gm. Malaty, okr. wiejski Szylniki, o 12 w. od gminy, 4 dusze rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Białydwór. 6. P. , zaśc. nad rzką Schą albo Cchą, dopł. lewym Berezyny, pow. borysowski, przy drodze ze Starzyny do wsi Barany, w 3 okr. pol. chołopienickim, ma 3 osady; miejscowość poleska, grunta lekkie. 7. P. , wś, pow. grodzieński, w 5 okr. pol. , gm. Je ziory Oziery, o 23 w. od Grodna. 8. P. Niżnie, wś, pow. borecki, własność Wojejkowa, posiada młyn wodny i folusz. 9. P. , dawniej Prudowlany, wś, pow. lepelski, gm. i okr. wiejski Kublicze, należała do dóbr Kublicze. J. Krz. Prudyszcze, zaśc. pryw. , pow. dzisieński, w 1 okr. pol, o 57 w. od Dzisny, przy b. drodze pocztowej z Wilejki do Dzisny, 1 dm. , 9 mk. prawosł. Prudziany 1. wś włośc. nad rz. Nicwiszą, pow. lidzki, w 3 okr. pol, gm. Dubicze, okr. wiejski NowyDwór, o 10 w. od gminy, 55 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Ostrzyna. 2. P. , wś włośc, pow. trocki, w 2 okr. polic. , gm. Sumiliszki, okr. wiejski Dowgierdziszki, o 4 w. od gminy, 26 dusz rewiz. włośc. i 1 dusza jednodworców; należy do dóbr Dowgierdziszki, dawniej Seweryna Roemera. Prudzie, wś na pr. brz. Wilii, pow. kowieński, włanność Jabłonowskiego i Ćwiczyna. Prudziec 1. wś nad rz. Naczą, pow. borysowski, w gm. Chołopienicze, ma 27 osad pełnonadziałowych; grunta lekkie, szczerkowe, miejscowość dość leśna, wzgórzysta, młyn wodny. 2. P. , fol nalew. brz. rz. Słuczy, pow. słucki, przy drożynie z mka Pohosta do Listopadowicz i Starobina, w 3 okr. pol starobińskim, miejscowość poleska, odosobniona, łąki obfite, grunta lekkie. A. Jel. Prudzinki 1. zaśc. pryw. , pow, dzisieński, w 2 okr. pol, o 116 w. od Dzisny, 1 dm. , 9 mk. star. 2. P. al Ginie, wś, pow, dzisieński, w 3 okr. pol. gm. , okr. wiejski i dobra Łopacińskich, Leonpol, 4 3 4 w. od gminy a 31 1 2 od Dzisny, ma 8 dm. , 90 mk. prawosł. 45 dusz rewiz. . Prudziszcze 1. al Janowo, wś nad Dzisienką, pow. dzisieński, w 3 okr. pol, gm. Mikołajewo, o 5 w. od Dzisny, ma 2 dm. , 33 mk. 32 praw. i 1 kat. . 2. P. , zaśc. szl, pow. święciański, w 3 okr. pol. , o 24 w. od Święcian, I dm. , 8 mk. starow. 3. P. , zaśc. pryw. , pow. wilejski, w 1 okr. pol, o 59 w. od m. Wilejki, 1 dm. , 7 mk. kat. ; własność Wojciechowskiego w 1866 r. 4. P. , wś włośc, pow. wilejski, w 3 okr. pol, gm. Wołkołata, okr. wiejski Wirże, o 10 w. od gminy a 69 w. od Wilejki, ma wraz ze wsią Malakowo 5 dm. , 49 mk. kat. w 1864 r. P. 8 dusz rewiz. , Malakowo 13 dusz; należy do dóbr skarbowych Firkowszczyzna. 5. P. , folw. , pow. wileński, w 6 okr. pol, gm, Rudomino, okr. wiejski Tatarka, własność Chodolejów. 6. P. , wś na pograniczu pow. wileńskiego i oszmiańskiego, zapisana w 1616 r. wraz ze wsią Wewerany Wiewiorany al Wowierany przez Jana Mikołaja i Helenę z Gnoińskich Korsaków na uposażenie dominikanów w mczku Ostrowiec 7. P. , mała bagnista rzeczułka, w pow. bobrujskim, lewy dopływ Broży; płynie lesistemi moczarami w obrębie gm. horbacewickiej, w kierunku południowym, około 7 w. 8. P. , mały zaśc. nad strugą wodną zwaną Jaskinia, pow, bobrujski, w 3 okr. pol. hłuskim, w obrębie, gm. Osowiec; zapadłe Polesie, grunta piaszczyste. 9. P. al Laubuniewszczyzna, mały fol, pow, borysowski, od 1846 r. własność Urbanowiczów, przeszło 6 włók, 10. P. , wś nad rz. Hajną, pow. borywowski, w 2 okr, pol łohojskim, gm. jurewska, ma 10 osad pełnonadziałowych; grunta lekkie, miejscowość lesista. 11. P. , ob. Leśniki, pow. borysowski. 12. P. , mały zaśc. poleski nad bezim. dopł. rz. Schy, pow. borynowski, w 1 okr. pol chołopienickim, przy drożynie ze wsi Niemanicy do Żytkowa; grunta lekkie, łąk dostatek. 13. P. mały zaśc. poleski nad rz. Schą, dopływem Berczyny, pow. borysowski, w 1 okr. pol. chołopienickim, par. kat. Borysów, przy drożynie z Borysowa do Rogowszczyzny, ma 4 os. , miejscowość nieco falista, łąk dużo. 14. P. , mały zaśc. poleski nad bezim. dopł. Uszy, pow. ihumeński, przy drożynie z Zamostocza Janowo P Prudzinki Prudziec Prudzie Prudziany Prudyszcze Pruśce Pruschillen Pruschkehmen Pruścisza do Słobody Rawanickiej, w 3 okr. pol. berezyńskim, gm. bieliczańska, ma 2 osady; grunta lekkie, miejscowość odosobniona, dzika. 15. P. , wś nad bezim. dopł. Moczyny, małego dopł. Świsłoczy, pow. miński, w 2 okręgu pol. rakowskim, gmina zasławska, ma 7 os. ; grunta wzgórzyste, szczerkowe, łąk dostatek. 16. P. , cztery folw. pow. miński a własność Witkowskich od 1847 r. , ma 3 włóki; własność Żebrowskich od 1860 r. 24 włók; własność dość dawna Łukaszewiczów, wraz z fol. Hanolesie 6 3 4 włóki; d własność dość dawna Naborowskich, wraz z fol. Ratomla, Wróblewszczyzna i Kijowiec, ma około 79 1 2 włók obszaru. 17. P. , dwa małe fol. nad rz. Ratomką, praw. dopł. Swisłoczy, pow. miński, o 3 w. od st. Ratomki dr. żel. lipawo romeńskiej, w 2 okr. pol. rakowskim, gm. zasławska. 18. P. , zaśc. nad rz. Baranówką, w zachod, stronie pow. mińskiego, w pobliżu granicy pow. oszmiańskiego, w 3 okr. pol. rakowskim, par. katol pierszajska, ma 1 osadę; miejscowość wzgórkowata, grunta szczerkowe, dobre. 19. P. , zaśc. w pobliżu rz. Wiaczy, w półn. stronie pow. mińskiego, w 1 okr. pol. derażańskim, ma 5 os. ; miejscowość wzgórzysta, grunta szczerkowe. 20. P. , mały zaśc. nad rz. Piereczutą, pow. miński, w 3 okr. pol. kojdanowskim, par, kat. Kojdanów, ma 2 os. ; miejscowość wzgórzysta, małoleśna, grunta dobre, szczerkowe. J. Krz. A. Jel. Prudziszki, wś, pow. suwalski, gm. i par. Jeleniewo, odl. od Suwałk 7 w. , ma 51 dm. , 393 mk. , 247 mr. obszaru. W 1827 r. było 38 dm. , 234 mk. Prudziszki 1. zaśc. szl. , pow. wileński, w 1 okr. pol. , o 17 w. od Wilna, 2 dm. , 15 mk. kat. 2. P. , wś nad rzką Permaksznią, pow. wileński, w 3 okr. pol. , gm. Janiszki, okr. wiejski i dobra Baranowo, o 18 w. od gminy a 70 w. od Wilna, ma 7 dm. , 93 mk. kat. w 1864 r. 28 dusz rewiz. ; własność ks. Wittgensteina. 3. P. , dobra, pow. drysieński, w 1639 r. własność Chrapowickich, z działu pomiędzy braćmi własność Tomasza Chrapowickiego; wnuk jego Władysław Tadeusz Wańkowicz z żoną swą Heleną z Wołodkowiczów sprzedał Annie z Hłasków Szczyttowej, wojskiej połockiej. Obecnie w pow. drysieńskim są trzy majątki t. n. a własność Bronisława Hłuszawina, 220 dz. ziemi dworskiej; Aleksandra Łakisa, 174 dz. ziemi dworskiej; Staszkiewicza, 20 dz. A. K. Ł. Pruetzmannshagen niem. , domena fiskalna w Pomeranii, pow. Grimmen, stacya poczt. Grimmen. Prunkowszczyzna, dobra, pow. słonimski, w 4 okr. pol. gm. Rogotna, o 38 w. od Słonima. Pruntnia, pow. rypiński, ob. Prątnia i Kowalki, Pruppendorf niem. , wś, pow. malborski, st. p. Stare Pole, par, kat. Notzendorf; obejmuje 4 chełmińskie majątki i 3 zagr. , 39 włók 8 rar. W 1869 r. 137 mk. , 89 kat. , 48 ew. , 8 dm. Wś ta leży nad szosą i koleją do Królewca wiodącą, 1 2 3 mili na wsch. od Malborka. Prusak, wś i os. , pow. wieluński, gm. Sokolniki, par. Walichnowy, odl. od Wielunia 16 w. ; wś ma 7 dm. , 44 mk, ; os. 1 dm. , 7 mk. Prusakiszki 1 fol. nad jez. Wiszyntą, pow. święciański, w 2 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Kukuciszki, o 54 w. od Święcian, ma 3 dm. , 25 mk. kat. ; własność Aleksandra Bożeniec Jałowieckiego, posiada rozległe lasy iglaste i rybne stawy. Do dóbr P. należały przed uwłaszczeniem włościan wsie Osmały, Borejsze i Kejlupie, w których było 27 chat, 7 zagrod, i 164 dusz męż. Po uwłaszczeniu pozostało przy dziedzicu 35 włók ziemi i 14 włók lasu. 2, P. , zaśc. rząd. , pow. święciański, w 2 okr. pol. , o 35 w. od Święcian, 2 dm. , 17 mk. katol. Pruśce al. Prusiec, wś kośc. i fol. domin, , pow. wągrowiecki, na lew. brzegu Wełny, o 6 klm. na wsch. od Rogoźna, przy trakcie wągrowieckim, wznies. 76 78 mt. Par. Lechlin, poczta i dr. żel. w Rogoźnie. Z P. pisali się Wierzbięta w r. 1329, Henryk, przeor kla sztoru owińskiego, w r. 1335, Maćko w r. 1372, Jakusz r. 13891391. Około 1580 r. posiadali tę wieś Marcin Zieleński i Maciej Sadowski, później Rumiejowscy, a w now szych czasach Radolińscy, dziedzice dóbr siernickich. Kościół miejscowy p. w. śś. Trójcy, Maryi Magdaleny, Macieja i Kazimierza, zało żyć miał w r. 1421 Jakub Wierzbięta, kaszt. rogoziński; w miejsce starego stanął nowy poświęcony w r. 1690 przez Hieron. Wierz bowskiego, sufrag. poznańskiego. W 1763 r. Wojciech i Anna z Bnińskich Radolińscy wy stawili nowy kościół, który spłonął w 1808 r. W skład parafii, którą następnie wcielono do Lechlina, wchodziły Pokrzywnica, Pruśce i Wiatrowo. Szkoła istniała tu między 1628 a 1778 r. ; szpital zgorzał około 1728 r. Wś ma 15 dm. i 137 mk. 124 kat. i 13 prot. . Fol wark, należący do okr. domin. Sierniki, ma 13 dm, 190 mk. ; obszaru 73310 ha, t. j. 272, 77 roli, 89, 81 łąk, 28, 91 past. , 279, 58 lasu, 1615 nieuż. i 45, 88 wody; czysty doch. grun. 3947 mrk; właścicielem jest dr. Władysław Szołdrzyński, E. Cal, Pruschillen 1. Gross niem. al. Czapullen, wś, pow. gąbiński, st. p. Nemmersdorf. 2. P. Klein, wś, tamże. Pruschkehmen al. Prushehmen, wś i dobra, pow. wystrucki, st. p. Norkitten. Pruścisza, rzeczka, prawy dopływ Zbychownicy, rzeczki przychodzącej z za Bychowa w ziemi lęborskiej i wpadającej do jez. Prudziszki Prusakiszki Prusak Pruppendorf Pruntnia Prunkowszczyzna Pruetzmannshagen Prudziszki Prusicino Prusie Prusele Prusdorf Piaśnicy, w pow. wejherowskim. Wymienia ją przywilej Mestwina z r. 1279 pod nazwą Pruscisca. Dobra ryc. Prusewo, nad nią leżące, mają od niej swe miano. Kś. Fr. Prusdorf niem. , dobra ryc. w Pomeranii, pow. Franzburg, st. p. Damgarten, Prusele al. Pruszele wś, pow. władysławowski, gm. Giełgudyszki, par. Szaki, odl. od Władysławowa 27 w. , ma 12 dm. , 121 mk. , 425 mr. obszaru. W 1827 r. 8 dm. , 88 mk. Wchodziła w skład dóbr Giełgudyszki. Pruselskie starostwo niegrodowe, w wojew. trockiem, pow. upickim, podług spisów podskarbińskich z r. 1766 należało do Chaleckiego, ststy preńskiego, który opłacał kwarty złp. 610 gr. 26, a hyberny złp. 80. Prusewicze 1. wś z zarządem gminnym i dobra nad rz. Cną, pow, borysowski, w 2 okr. pol. łohojskim, par. kat. okołowska, dawniej własność jezuitów mńiskich. Wś ma 16 osad i szkółkę gminną. Cerkiew pounicka p. w. św. Mikołaja ma około 1200 parafian pł. ob. , 3 włóki ziemi z dawnych zapisów. Kaplice cmentarne w Dalkowiczach, z zapisem włóki ziemi obywatela Górskiego, w Stanowiszczu i Mietliczycach. Gmina prusewicka składa się z 7 okręgów wiejskich starostw, 288 osad, zamieszkałych przez 1791 włościan pł. męż. , posiadających 4734 dzies. ziemi. Dobra P. , własność Rogowskich, mają 116 włók i 3 mr. ; propinacya i dochód z młynów. Grunta szczer kowe, łąk dosyć; miejscowość mocno wzgórzy sta, malownicza i lesista. 2. P. , fol. w tejże okolicy, przy drodze ze Stanowiszcz do wsi Prusewicz. W dziejach miejsce to zostało upa miętniono potyczką stoczoną przez wojska li tewskie w 1657 r. z opryszkami, pod wodzą Muraszki, który buntował chłopów przeciw panom. Muraszko wzięty tu w niewolę, został stracony na szubienicy ob. Pamiętnik Cedrowskiego. A. Jel Prusowo, niem. Pruessau, dawniej Pruessow, Prissau, dok. 1376 Brusow, Prussow, dobra ryc. nad rzką Pruściszą, pow. wejherowski, st. p. Osieki w pow. lęborskim, 6 klm. odl. , st. kol. Wejherowo o 25 klm. , par. katol. Żarnowiec, 373, 27 ha roli or. i ogr. , 25, 53 łąk, 24, 26 past. , 47, 23 lasu, 12, 76 nieuż. , razem 483, 05 ha; czysty doch. z gruntu 5050 mrk. W 1869 r. 165 mk. ew. , 11 dm. R. 1376 d. 25 kwietnia komtur gdański Walpot v. Bassenheim zawiera ugodę z braćmi Stanisławem i Mikołajem, synami Alberta z Łepcza, mocą której nadaje im za ustąpioną trzecią część Prusewa połowę dóbr polchowskich na prawie polskiem. Tegoż roku d. 4 sierp, nadaje tenże dobra P. , zawierające 36 włók, na prawie chełmińskiem Marcinowi i jego prawowitym spadkobiercom. Sołtys ma posiadać 3 1 2 woln. wł. i trzecią część kar sądowych; drudzy płacą od włóki po pół grzywny, 2 kury i po 1 skojcu na Matkę Boską Gromn, ; biskup ma pobierać od każdej włóki pół wiardunka, proboszcz także tyle. Około r. 1400 ma P. 33 włók, pomiędzy niemi 7 pustych, 3 ogrody 1 młyn i dostawia 1 mierzynka Sowner i czyni jedną służbę zbrojną. Młyn około r. 1400 założony, czynszuje rocznie 2 grzywny ob. Gesch. d. Kr. Neustadt, von Prutz, str. 205. Kś. Fr. Prusgirren al. Schirwen, wś, pow. ragnecki, st. p. Budwethen. Prusianka, rzeczka w pow. czerkaskim i czehryńskim, dopływ Taśminy z praw. strony, bierze początek pod wsią Prusy w pow. czerkaskim i uchodzi pod wsią Rewówką w pow. czehryńskim. Prusice, 1253 r. Prusicz i forum hebdomadale Targowisko, niem. Prausnitz, miasto, pow. mielicki, odl. 4 1 2 mil na północ od Wrocławia, a 4 mil od Mielicza, w dolinie śród wyniosłości trzebnickich, nad rzeczką, lewym dopł. Baryczy, wznies, 303 st. npm. ; posiada kościół par. katol. , kościół ewang. , synagogę, szkołę katol, i ewang. , zamek książęcy, ratusz z kamienną wieżą, urząd miejski, urząd poczt. , szpital miejski, szpital księżęcy, przemysł sukienniczy szewctwo, dwa młyny wodne, browar miejski, 2149 mk. 1872 r. . W 1842 r. było 105 dm. w mieście, 121 na przedmieściach, w tej liczbie 21 publicznych budowli, 2429 mk. 1772 ew. , 545 kat. , 112 żyd. . Do miasta należy 750 mr. roli i 757 mr. lasu. Właścicielem posiadającym władzę sądową był księże Hermann von Hatzfeld Schoenstein, pan na Trachenbergu. P. , jako osada targowa z kościołom par. , wspominane są w dokumencie z 1253 r. Henryk ks. wrocławski nadaje P. w 1287 r. prawo miejskie. Husyci pustoszą w 1432 r. W 1640 do 1642 r. cierpi wielo od klęsk wojennych. Reformacya wprowadzona w końcu XVI w. , kościół par. w ręku ewangielików od 1594 do 1654 r. Nowy kościół ewang, stanął w 1742 r. Pożary niszczyły miasto 1452, 1520, 1529, 1833 r. Mury miejskie rozebrane zostały w 1819 r. Br. Ch. Prusicino, 1279 Prusecino, Prusentino, Prusencino, wś zaginiona pod Gdańskiem. Należa ła w 1279 r. do cystersów w Oliwie ob. P. U. B. v. Perlbach, str. 265. Kś. Fr. PrusieckaWólka, wś i fol. nad rz. Kacynką, pow. noworadomski, gra. i par. Brzeźnica, ma 35 dm. , 223 mk. , ziemi włośc. 469 mr. P. Wólka, własność Morzkowskich składa się z folw. Brąszew, P. Wólka z Młynem i Janów, ogólnej przestrzeni 3557 mr. , w czem ziemi ornej 1750 mr. Prusie, wś, pow. rawski, 10 klm. na zach. od sądu pow. , urz. poczt. , tel. i st. kol. w Rawie Ruskiej. Na płn. i płn. wschód leżą Sie Prusdorf Prusewicze Prusowo Prusgirren Prusianka Prusice Prusiecka Prusiek Prusieckie dliska, na wsch. Borowe część Potylicza, na płd. wschód. Huta Zielona, na płd. Potylicz i Dziewięcierz, na zach. Werchrata. Środkiem obszaru płynie Rata od zach. z Werchraty, na płd. wsch. do Borowego i przyjmuje w obrębie wsi kilka dopływów od prawego brzegu. W dolinie Raty leżą zabudowania wiejskie. Wschod. część doliny moczarzysta 259 mt. . W połud. stronie obszaru leży las Bukowy ze szczytem 329 mt. , w stronie płn. las Sosnowy 269 mt, . Własn. wiek. ma roli or. 94, łąk i ogr. 75, past. 6, lasu 1397 mr. ; wł. mn. roli or. 391, łąk i ogr. 115, past. 17, lasu 6 mr. W r, 1880 było 55 dm. , 296 mk, w gm. , 5 dm. , 21 mk. na obsz. dwor. ; 31 rz. kat. , 264 gr. kat. , 22 izrael; 16 Polaków, 276 Rusinów, 24 Niemców. Par. rz. kat. w Potyliczu, gr. kat. w Werchracie. We wsi jest cerkiew i hamernia miedzi. Za czasów Rzpltej należała do ststwa lubaczowskiego. W lustracyi z r. 1765 rkp. Ossol, Nr. 2835, str. 122 czytamy W tej wsi jest łan wybraniecki, na którym siedzący Jacko, Matwij, Iwan i Stefan Hnaty, wybrańcy, reprodoxerunt przywilej Najjaśn. Michała Króla w Warszawie d. 21 listopada R. P. 1760 uczciwym Huatykom, braci rodzonym na łan cały dany, vigore cujus privilegii tychże samych prawo reprodukujących Hnatów przy łanie zachowujemy i płacenie łanowego corocznie po zł. 100 zaczynając od raty marcowej przy kwarcie dwoma ratami po zł. 50 naznaczamy. Osiadłośó i powinności tej wsi Ta wieś osiadła na ćwierciach 35 po 12 zagonów i zagrodach 7, z których do cerkwi należy się ćwierć jedna; pod wybrańcami ćwierci 4, pod mielnikami ćwierci 2 i zagroda, do arendy miejskiej razem i z tej wsi idącej ćwierci 3, reszta pod poddaństwem. Poddanych w tej wsi znajduje się z Tywonem i mielnikiem Nr. 12. Powinności te Poddani z ćwierci osiadłej dni 4 pańszczyzny i szarwarków 4, pociężni ciągłem, piesi pieszo odbywają. Czynszyku drobnego gr. 24, furowego zł. 1, kurę 1 i jaj 5 oddają, a ze 3 zagonów osiadłych czwartą część tych powinności pełnią. Czynszu stróżnego z ćwierci, że są krótkie, nie płacą, tylko ze staja sznurem mierzonego, na zimę sianego, zł. 1 gr. 6, a na jare gr. 18. Zgoła wszystkie powinności tak jak w Radrożu i Dziewięcierzu odbywają. Staw, na którym młyn o jednym kamieniu. Ten staw OO. Reformaci Rawscy za konsensem JW. Marszałka nadwornego zławiają, który w intratę nie rachuje się, ile nigdy w arendzie spust nie bywał, i stawek mały. Mielnicy mają pół łanu i zagrodę; miarkę trzecią z tego młyna biorą, z którego za nieukarmienie wieprza zł. 15 gr. 15 z groszowym płacą. Powozów 3 o mil 12 dają, i z siekierą na tydzień dni 2 odbywają. Intrata roczna ze wsi wynosi 403 zł. 16 gr. 12 den. Arenda do arendy miejskiej potylickiej przyłączona. Lu. Dz. Prusiecki Młyn al. Prusiec, os. młyn. na Wełnie, pow. wągrowiecki, między Rogoźnem a Wągrowcem, poczta i st. dr. żel. o 8 klm. w Rogoźnie; 4 dm. , 43 mk. 39 kat. , 3 prot. , 1 żyd. Prusieckie al. Prusiec, jezioro, pow. wągrowiecki, o 7 1 2 klm. na wschód od Rogoźna, pod młynem Prusieckim, 2 1 2 klm. długie i około 1 2 klm. szerokie, odpływa do Wełny. Prusiecko, w dok. Prussyczko, wś, fol. i dobra nad rz. Wartą, pow. noworadomski. gm. i par. Brzeźnica. Leży na lewo od drogi z Brzeźnicy do Częstochowy, odl. 18 w. od Radomska. Posiada pokłady wapienia, fryszerkę 1874 r. , młyn wodny. Wś i fol. ma 78 dm. , 347 mk. ; os. karcz. 1 dm. , 7 mk. W 1827 r. było 45 dm. , 363 mk. Długosz, znający dobrze okolice P. jako strony rodzinne, podaje, iż wieś ta należała na początku XV w. do Hinczy z Rogowa h. Działosza, kasztel. sandomierskiego. Tenże Hincza na granicy wsi, na rzece Trzebiczy, wykopać kazał dwa obszerne stawy, obfitujące w ryby i takowe podarował klasztorowi mstowskiemu, który za ten dar i ofiarę pieniężną 15 grzyw. i 100 seksagen na kupno wójstostwa mstowskiego, zobowiązał się na wieczne czasy odprawiać za duszę ofiarodawcy po cztery msze żałobne tygodniowo i jedną śpiewaną do M. Boskiej Obowiązek dość uciążliwy, dodaje Długosz. W połowic XV w. siedzą tu w P. wnukowie Hinczy po synu siostry Hieronim, Jan i Jakub Kobyleńscy Lib. Ben. , III, 156. Według Lib. Ben. Łask. I, 484, 6 wieś ta zamieszkaną była przez kmieci i drobną szlachtę, dawała dziesięcinę kanonii gnieznieńskiej a pleb. w Brzeźnicy tylko kolędę po groszu. W P. były wtedy dwa młyny. Według Dykc. Geogr. Echarda w połowie XVIII w. dobra P. należały do Małachowskich a we wsi nad Wartą wznosił się zamek starożytny. Dobra P. składały się w 1874 r. z fol. P. i os. młynarskiej Almierz, rozl. 3594 mr. fol. P. gr. or. i ogr. 727 mr. , łąk 180 mr. , pastw. 103 mr. , wody 36 mr. , lasu 1818 mr. , zarośli 663 mr. , nieuż. 49 mr. , razem 3525 mr. ; z tej przestrzeni wydzielono za serwituty włościanom z zarośli 477 mr. ; osada wieczysto dzierżawna Kuźnica zawiera 69 mr. ; budowli mur. 6, z drzewa 25; las urządzony. W skład dóbr wchodziły wś P. os. 17, z gr. mr. 1014; wś Zychy i Płaczki os. 5, z gr. mr. 237; wś Kuźnica i Gość al. Gwoździec al. Gwojce os. 22, z gr. mr. 685. B. , Ch. Prusiek, w dok. Proseg, Proscheg, Proschek, Prossek, wś, pow. sanocki, przy ujściu pot. Drażowy do Sanoczka z praw. brzegu, w okolicy falistej, 336 mt. npm. Od wschodu zasłania wś las bukowy, pokrywający wzgórza Prusiecko Prusiecki Prusiecki Młyn 472 mt, na płd. graniczy z Niebieszczanami, na zachód z Pobidnem a na północ z Markowcami. Niegdyś wś królewska, osadzona na pra wie niemieckiem, stanowiła część sstwa sanoc kiego, miała powinności względem grodu sa nockiego, jak np. obowiązek naprawiania i utrzymywania 15 przęseł w warowni sanockiej, mianowicie wtyle wieży glinianej A. G. Z. , XI, 335, No 2681 a przytem prawo wyręba w lesie za Niebieszczanami. Wymienia tę wś dokument z 1424 r. A. G. Z. , XI odnoszący się do sporu sołtysa z szlachcicem Climaszkonem z Pisarzowic. W XVIII w. należał P. do Antoniego Starzenskiego. Obecnie liczy P. 118 dm. i 701 mk. , 317 rz. katol, 369 gr. katol. i 15 izrael. Obszar większ. posiadł. wynosi 151 mr. roli, 16 mr. łąk i ogr. , 14 mr. pastw. i 10 mr. lasu; obszar mu. pos, 603 mr. roli, 52 mr. łąk i ogr. , 224 mr. pastw. i 82 mr. lasu. We wsi znajduje się źródło nafty w formacyi cocenicznej. P. należy do par. rz. katol. i urz, poczt. w Sanoku; par. gr. kat. z cerkwią drew nianą w miejscu. Mac. Prusiele, żm. Prusalia, wś nad rz. Lepupie, pow, telszewski, okr. polic. sałancki, o 32 w. od Telsz, 14 dm. , 160 mk. , młyn wodny 1859. Prusim 1. wś, okr. wiejski, domin. i okr. domin. , pow. międzychodzki, o 3 1 2 klm. na wschódpółnoc od Kamionnej, nad dwoma stawami, spływającemi do Warty. Leży w oko licy wzgórzystej, wznies. 106 mt. npm. , par. i i poczta w Kamionnej Kaehme, st. dr. żel. o 30 klm. w Wronkach. Pod r. 1388 występuje Mirosław Prusimski. W r. 1389 pozwał Mścigniew Brodziszewski Piotrka z Połajewa do grodu poznańskiego o 40 grzywien, zabezpie czonych na P. W 1392 r. pisał się Mikołaj z P. ; r. 1438 bawił tu Rafał z Gołuchowa, sta rosta wielkopolski. Około 1562 r. płacił P. bisk. poznańskim 4 złp. 16 gr. dziesięciny z 17 łanów osiadłych, po 8 gr. od łanu; w r. 1580 posiadał Stanisław Prusimski 5 półłanów, 6 zagr. , 1 komor. , 20 owiec, pasterza i rolę karczmarską. Przy schyłku zeszłego wieku posiadali tę wś Wilkońscy. Wś ma 167 mk. , 22 dm. Do okręgu wiejskiego należy młyn Prusimski; cały okrąg ma 23 dm. , 180 mk. 133 katol. i 47 protest. . Dominium ma 8 dm. , 187 mk. , a obszar wraz z fol. Zielona Chojna 925 ha, czyli 422, 50 roli, 72 00 łąk, 164, 00 pastw, 170, 00 lasu, 16, 94 nieuż. i 79, 56 wo dy; czysty doch. gr. 4011 mrk. W skład okr. domin. wchodzi fol. P. ; cały okrąg ma 10 dm. , 226 mk. 166 katol. i 60 prot. 2. P. , ob Prusimski Młyn. E. Cal. Prusimski al. Prusim, młyn, pow. międzychodzki, na odpływie stawów prusimskich, par. i poczta w Kamionnej, okr. wiejski Prusim, 1 dm. i 13 mk. Prusin, sioło, pow. klimowicki, gm. Kostiukowicze, ma 92 dm. i 475 mk. Prusina, rzką, prawy dopływ Czarnej Wo dy, powstaje z kilku strug pod Osiecznem, w pow. starogardzkim, płynie potem przy Krownie, w płn. płd. kierunku i wstępuje przy kol. Bieliczku w pow. tucholski, Przyjąwszy z prawej strony Śliwicki Rów, pędzi w Łobodzie młyn, mija leśn. Łobodę i wś Śliwiczki, a przy leśn. Sarnówku przechodzi do pow. świec kiego. Tu płynie przez wś Laski i Zazdrość, wijąc się przy Łąskich Piecach, dąży przez le sistą okolicę do Łążka. Przy nadleśn. Szarła cie kieruje się ku wschodowi i przy karczmie Tleniu wpada do Czarnej Wody. W nowszym czasie, powstał projekt połączenia kanałem Prusiny z Czarną Wodą przez bory tucholskie dla spławu drzewa. Ks. Fr. Prusinech dok. z r. 1290, dwa jeziora pod Piechowicami, w pow. kościerskim. Ks. Mostwin nadał je wwdzic Mikołajowi z Kalisza ob. P. U. B. v. Perlbach, str. 422. Prusinicze, wś, pow. sieński, gm. Riasna, ma 14 dm. i 70 mk. , z których i zajmuj o się krawiectwem. Prusinów al. Prusinowo, wś i dobra nad bezim. dopł. Niemna, w płd. str. pow. mińskiego, w 3 okr. pol. kojdanowskim, gm. Swierzeń, o 2 mile od st. dr. żel. moskiowskobrze skiej Niehorełe, o 1 w. od brzegów Niemna. Niegdyś własność ks. Radziwiłłów, od początku bieżącego stulecia do końca lat siedmdziesiątych P. należał do Maszewskich. Przed kilku dopiero laty odprzedany Czapskim, przyłączony do dom. Stanków. Wieś ma 15 osad; dobra około 118 włók w glebie lekkiej, dość urodzajnej, lasu dostatek, łąk obfitość; rezydencya zamożna; z młynów, arend smolarni i propinacyi około 2000 rubli. Ostatni dziedzic z rodu Maszewskich Artur założył ta słynny na całą Litwę ogród owocowy i ananasarnią. Szkółka wyborowych drzewek owocowych zawiera przeszło 100. 000 szczepów, ogród fruktowy na przestrzeni 10 morgów, tudzież produkcya różnych nasion aptecznych i wszelkich jarzyn dopełniają wysoką wartość tego zakładu. Po przejściu w ręce Czapskich, jakkolwiek nakłady na ogrodnictwo zmniejszyły się, w. szakże przedsiębiorstwo nieustaje. Istnieje tu kościołek katolicki filialny par. swierżeńskiej. Przy dworze znajduje się kolonia dla robotników wiejskich, mająca 10 osad. Z powodu obszernych łąk miejscowość ta nadaje się dla hodowania stadniny, jakoż Maszewscy mieli tu zawsze doskonałe konie. A. Jel. Prusinów 1. wś i domin. , pow. pleszewski, o 9 klm. na wschódpołudnie od Żerkowa, na lewym brzegu Prosny, naprzeciw Szymanowie; par. Kretków dawniej Szymanowice, poczta w Robakowie, st. dr. żel. o 14 klm. Prusina Prusimski Prusin Prusiele Prusiele Prusinów Prusinicze Prusinech Prusinów Prusinów Prusinowa Prusinowice w Chrzanie. W r. 1288 Przemysław II pozwolił Piotrowi Prusinowskiemu, synowi Tomasza, osadzać P. na prawie niemieckiem; ztąd piszą się Stefan w r. 1318 i Przecław między 1352 i 1370; Jadwiga i Mikołaj Prusinowscy mieszkali tu w r. 1579; Andrzej Prusinowski i Jan Gutowski w r. 1618, a w nowszych czasach Stanisław Zieliński i Artur Dobrogojski. Wieś ma 10 dm. , 79 mk. 63 katol i 16 prot. . Dominium 5 dm. , 51 mk. 47 katol. i 4 prot. ; obszaru ma 194, 01 ha, czyli 166, 77 roli, 18, 07 łąk, 0, 87 pastw, 2, 81 lasu i 5, 49 nieuż. ; cz. doch. grunt. 1935 mrk. 2. P. al. Prusinowo, wś i folw. , pow. szremski, nad jez. Bnińskiem, o 4 klm. na płd. od Bnina; par. Bnin, pocz. w Kurniku, st. dr. żel. o 10 1 2 klm. w Środzie. Regestra poborowe Pawiński, Wielkop. I, 197 z r. 1578 wykazują tu 7 śladów. osiadłych i 3 puste Wojciecha Poznańskiego, sołectwo Macieja Korosza o 4 1 2 ślad. z 1 zagr. i 2 ślady poddanych. Regestra z r. 1618 Parczewski, 147 6 śladów osiadł. JP. Biechowskiego kasztelana i 2 komorników bez bydła. Wś ma obecnie 29 dm. i 297 mk. Folw. należy do klucza kurnickiego. 3. P. al. Prusinowo, wś i folw. , pow. czamkowski, o 6 klm. na południe od Czarnkowa; par. i poczta w Lubaszu, st. dr. żel. o 20 klm. w Wronkach i w Trzciance. W r. 1580 należał P. do Macieja Włościejowskiego, później wchodził w skład klucza czarnkowskiego, który w XVIII w. był własnością Poniatowskich, z kolei przeszedł na własność Świnarskich. Przy schyłku zeszłego wieku był P. w ręku Miaskowskich. Wś ma 14 dm, 80 mk. 69 kat. i 11 prot. . Folw. , w okr. domin. Lubasz, liczy 137 mk. i 8 dm. Właścicielem jest Dr Zygmunt Szułdrzyński. Prusinów, rus. Prusyniw, wś, pow. sokalski, 24 klm. na płd. zach. od Sokala, 5, 6 klm. na płd. od sądu pow. , urz. pocz. , tel. i st. kol. w Bełzie. Na płn. i wschód leży Góra, na płd. wschód Kuliczków, na płd. zach. Chliwczany, na zach. Tehlów obie w pow. rawskim. Wś leży w nizinie nadbużańskiej, między Sołokiją, dopływem Bugu, a Błotnią, dopływem Raty. Wody jej spływają na płn. do Sołokii. Zabudowania wiejskie leżą na płn. Na płd. od nich leży folw. Adelinówka nazwany na cześć Antoniny Adeli z hr. Humnickich Dodyńskiej i cegielnia, na zach. leśniczówka Zielona. Płd. zach. część zajmuje las Bełzki i Wysoka Dębina 225 mt. , część płd. las Brzezinki, a płd. wsch. Gniłe Potoki 218 mt. . Własn. wiek. Bogumiła Young ma roli or. 313, łąk i ogr. 240, pastw. 37, lasu 2950 wł. mn. roli or. 475, łąk i ogr. 766, pastw. 115 mr. W r. 1880 było 102 dm. , 616 mk. w gm. , 10 dm. , 99 mk. na obsz. dwor. ; 155 rzym. kat. , 508 gr. katol. , 50 izrael. , 2 innyco wyznań; 164 Polaków, 526 Rusinów, 26 Niemców. Par. rzym. katol. Słownik Geograficzny Tom IX. Zeszyt 80. i gr. katol. w Bełzie. We wsi jest cerkiew i szkoła etat. jednokl. Wś była niegdyś własnością miasta Bełza na mocy aktu fundacyjnego, wystawionego przez Zygmunta I d. 10 listopada 1509 r. we Lwowie a ponowionego w r. 1633 przez Władysława IV. W XVIII w. utraciło ją miasto; w archiwum miejskiem znajdują się akta tyczące tej sprawy. Dr Fr. Papée Zabytki przeszłości miasta Bełza, Lwów, 1884, str. 7 i 8 przedstawia tak tę sprawę Franciszek Salezy Potocki, wwda kijowski i ststa bełzki, oddawna już zakroił był na P. , leżący w obrębie jego posiadłości. Pierwsza sposobność podniesienia pretensyj pieniężnych przeciw gminie Bełza nadarzyła mu się, gdy pachołek obwiniony o kradzież sreber w jego kredensie, uciekł z więzienia miejskiego, dokąd był odstawiony. Tytułem odszkodowania puścili mu Bełżanie P. na czas krótki w dzierżawę, potem zaś zostawilimou i nadal tę dzierżawę. Aliści wojewoda zaczął rozgospodarowywać się w P. ; zaprowadził różne ulepszenia, przedewszystkiem zaś usypał nową kosztowną groblę między wsią a miasteczkiem. Gdy w r. 1770 mieszczanie zmuszeni byli wypożyczyć od Eyzyka Józefowicza sumę 986 zł. i 9 gr. poi. na pokrycie kontrybucyi przez wojsko rossyjskie nałożonej, Potocki nieproszony wykupił weksel od żyda. Po latach 20, gdy mieszczanie zapragnęli objąć P. we własny zarząd, Potocki zażądał kilkudziesięciu tysięcy złp. za poczynione nakłady. Zapłacić nie było z czego, przyszło więc do egzekucyi, tem łatwiej, że według zapewnień współczesnych aktów Jan Wojtawicki, landwójt miejski, przekupiony, słabo bronił interesów miasta. Po r. 1772 sprawa wytoczyła się przed sądy austryackie i po długich latach doczekała się załatwienia już w początkach naszego stulecia drogą komplanacyi. Następca Potockich Fabian hr. Humiecki utrzymał się w posiadaniu włości, odstępując miastu natomiast pewną sumę pieniężną i 150 morgów lasu. Z P. pochodził podobno dom Prusinowskich h. Topor ob. Siarczyński, Rkp. w Bibl. Osol. , No 1829. Lu. Dz. Prusinowa Wólka, wś na pol. prus. Mazurach, pow, ządzborski, st. poczt. Piecki. Ob. Czerawola, Prusinowice 1. w XVI w. Pruschynovicze, wś i folw. nad rz. Ner, przy ujściu Dobrzynki, pow. łęczycki, gm. Tkaczew, par. Leźnica Mała, odl. od Łęczycy 12 w. ; wś ma 11 dm. , 152 mk. ; folw. 3 dm. , 48 mk. W 1875 r. folw. P. rozl. mr. 426 gr. or. i ogr, mr. 167, łąk mr. 144, pastw. , mr. 91, wody mr. 24; bud. z drzewa 9. Wś P. os, 20, z gr. mr, 107. W potwierdzeniu przez Grzegorza IX w 1229 r. , posiadłości i praw klasztoru sulejowskiego wymieniono possessiones de Prussinou Kod. Małop. , II, 42. Wydawca Kod. Małop. wyra6 Prusinowiczki Prusinowiczki Prusinowo ża wątpliwość czy domyślać się tu Prusinowie w par. Leźnica czy też drugich w par. Waśniów; w obec tego jednaka iż te drugie Prusinowice należały do klasztoru w Wąchocku w 1275 r. ob. Kod. Małop. , 137, trzeba odnieść ów Prusinou do Prusinowic w par. Leżnica. Według Lib. Ben. Łask. II, 363 były tu zdawna odrębne role folwarczne, dające dziesięcinę pleban, w Leźnicy, kmiece zaś dawały na stół arcybiskupi a plebanowi tylko kolędę. Reg. pob. pow. łęczyckiego z r. 1576, podają we wsi P. 3 1 2 łan. , 2 zagr, , młyn dziedziczny o 2 kołach, 7 osad. Właściciel Jan Prusinowski Pawiński, Wielkp. , II, 70. 2. P. Wielkie, kol. , P. Lutomiersk, wś, P, Folusz, młyn, pow. łaski, gm. Lutomiersk, par. Mikołajewice. P. Wielkie mają 17 dm. , 183 mk. ; P. Lutomiersk 8 dm. , 26 rak. ; P. Folusz 1 dm. , 7 mk. W 1827 r. było tu w ogóle 24 dm. , 209 mk. Wraz z kol. Katarzynów i wsią Teresbór mają 33 dm. , 340 mk. , 796 mr. Według Lib. Ben. Łask. I, 382 łany folwarczne dawały dziesięcinę pleb. w Mikołaj o wicach, kmiece zaś tylko kolędę po groszu z łanu a dziesięcinę prepozyturze łęczyckiej. Reg. pob. pow. Szadkowskiego z r. 1553 podają we wsi P. major, w par. Mikołajewice, w części Mikołaja i Stanisława 6 osad, część Bykowskiego 7 osad, młyn; łącznie 2 części miały 5 1 2 łana Pawiński, Wielkp. , II, 237. P. Małe, ob. Prusinowiczki, 3. P. Żdżary w XVI w. Prussynowycze, fol. , pow. łaski, gm. i par. Wygiełzów, ma dm. , 22 mk. , 149 mr. dwor. W 1827 r. było 5 dm. , 26 mk. W XVI w. były tu łany kmiece i folwarczne, dające dziesięcinę pleban. w Wygiełzowie Łaski, Lib. Ben. , I, 455. Reg. pob. pow. Szadkowskiego z r. 15521553 podają we wsiach Pruszy i Chayczyny, w par. Wygiełzów, 7 osad, 4 łany Pawiński, Wielkp. , II, 240. Jest to zapewne tylko pomyłka w nazwisku. 4. P. , fol. i dobra i P. Stara Wieś, wś nad strum. Szadkówką, pow. sieradzki, gm, Zadzim, par. Szadek, odl. od Sieradza 20 w. ; wś ma 25 dm. , 306 mk. ; folw. 5 dm. , 66 mk. , gorzelnią parową i młyn. Staranne gospodarstwo rolne. Według reg. pob. pow. Szadkowskiego z r. 15521553 wś P. miała 16 osad. , 5 łanów Pawiński, Wielkp. , II, 229. W XVI w. łany dworskie dawały dziesięcinę pleb. w Szadku, kmiece zaś maldraty na stół arcybiskupi a kolędę plebanowi. W 1734 r. wś została zniszczoną przez oddział stronników Augusta III Dobra P. składały się w 1885 r. z folw. P. i Henryków rozl. mr. 2868 fol. P. gr. i ogr. mr. 750, łąk mr. 192, lasu mr. 1529, nieuż. mr. 74, razem mr. 2546; bud. mur. 16, z drzewa 4; płodozmian 5 i 13 polowy; fol. Henryków gr. or. i ogr. mr. 318, nieuż. mr. 14, razem mr. 322; bud. z drzewa 5; płodozmian 9o polowy, las urządzony. W skład dóbr poprzednio wchodziły wś P, os. 41, z gr. mr. 143; wś Grzybów os. 37, z gr. mr. 349; wś Borki os. 23, z gr. mr. 360. 5. P. , wś włośc, pow. opatowski, gm. i par. Waśniów, odl. od Opatowa 20 w. , ma 28 dm. , 261 mk. , 486 mr. W 1827 r. było 11 dm. , 92 mk. P. należały do klasztoru cystersów w Wąchocku jak o tem świadczy dokument z 1275 r. , którym Bolestaw, kn. krakowski i sandomirski, obdarza przywilejami i potwier dza jego posiadłości. Toź samo ponawia w 1284 r. Leszek, ks. krakowski, sandomierski i sie radzki Piekos. , Kod. Małop. , II, 137 i 159. Według Długosza Lib. Ben. , I, 354, III, 408 część wsi należała do klasztoru wąchockiego, nadana przez kanonika Humberta. Były tam łany, z których płacono czynsz i dawano po 30 jaj, 2 kapłony, nory, odrabiano jeden dzień w tygodniu własnym wozem i pługiem; odrabiano powab, dawano osep. Z części nale żącej do klasztoru wąchockiego płacono temuż klasztorowi dziesięcinę snopową i konopną, wartości 4 grzywien. Część wsi należała do prebendy i kanonii sandomierskiej, zwianej Za jączkowska; były tam 4 łany km. , z których każdy płacił po 2 grzywny, 30 jaj, 2 kapłony; z tych 4 łanów składano dziesięcinę konopną i snopową w Woli Konińskiej, w ziemi lubel skiej, wartości około 4 grzyw. Według reg. pob. pow. sandomierskiego z r. 1578 wś P. , w par. Waśniow, należąca do kanonii sandomierskiej, miała 2 osad. Pawiński, Małop. , str. 194. 6. P. , wś i folw. , pow. pułtuski, gm. Gołębie, par. Klukowo. W 1827 r. było 13 dm. , 133 mk. W 1868 r. fol P. rozl. mr 644 gr. or. i ogr. mr. 414, łąk mr. 43, pastw. mr. 14, lasu mr. 113, zarośli mr. 30, nieuż. mr. 30. Wś P. osad 30, z gr. mr. 132. Br. Ch. Prusinowiczki, wś, i P. Kwirynów, kol. , dawniej Prusinowice Małe, w XVI w. Prussynowicze minor, wś i os. , pow. łaski, gm. i par, Lutomiersk. P. mają 13 dm. , 90 mk. , 113 mr. włośc; P. Kwirynów 3 dm. , 22 mk. , 109 mr. kolonistów. Według Lib. Ben. Łask. I, 379 łany dworskie dawały dziesięcinę plebanowi w Górce Pabiańskiej, zaś kmiece prepozyturze łęczyckiej, wś należała jednak do par. Mikołajewice. Prusinowo 1 al. Pruska Wieś, niem. Preusendorf, dok, 1375 Pruschendorf, na początku XVI w. , Prusssendorf, 1648 Pruszewo, wś kośc, pow. wałecki, st. pocz. Ruszona, 6, 5 klm. odl. , par. kat. Nakielno, szkoła ew. w miejsca. P. leży na wschód od Tuczna, a na płd. zachód od Wałcza, ma 506, 46 magd. mr. ; 1868 r. 33 bud. , 7 dm. R. 1641 istniał tu drewniany kościół katol. , filia do Tuczna. Teraźniejszy kościół murowany pochodzi z r. 1864. Jeden dzwon data zrobić Urszula v. Wedel r. 1607. Tutejszy murowany kościół ewang. Prusińska Prusinowo Prusinowo został zbudowany r. 1843 ob, Bauu. Kunstdenkmaeler von WestPreussen, IV, str. 435 456. 2. P. , dobra ryc. , tamże, 488, 17 ha roli or. i ogr. , 38, 3 łąk, 7, 66 pastw. , 257, 36 lasu, 16, 52 nieuż. , 29, 62 wody, razem 837, 63, ha; czysty dochód z gruntu 5077 mrk; gorzelnia parowa, młyn parowy, cegielnia, hodowla bydła. W 1868 r. 25 bud. , 11 dm. , ze wsią razem 255 mk, 100 kat. , 155 ew. R. 1805 posiadał te dobra v. der Goltz; były one wtedy oszacowane na 22, 000 tal. Nazwa P. wskazu je na osadzonych tu Prusaków ob. Gesch. d. Dt. Croner Kr. von Schmitt, str. 241. Zdaje się także, że tę samą miejscowość, pod na zwą Pruszewo, wymienia taryfa z r. 1648. W 1375 r. nadaje w. m. Winrych z Knyprody wiernym braciom Mikołajowi Nitzen i Janowi Hanus i ich spadkobiercom 40 wł. w P. Pruschendorf i 10 w Stręcznie Sterns na prawie chełm. Oprócz tego do łączamy jez. Coldalensek, w którym mogą dla własnej potrzeby małemi narzędziami ło wić. Za to będą czynili jedne służbę w lekkiej zbroi na każde zawołanie i będą nam pomagali przy budowlach. Ponieważ gleba tu mniej ży zna, dla tego będą nam płacili od każdej osia dłej włóki tylko po korcu owsa, a na uznanie naszej zwierzchności 1 funt wosku i 1 fenik chełmiński na św. Marcin. Dan w Kosubudach we wtorek po św. Marcinie ob. Dregera odpi sy w Peplinie, str. 23. 3. P. Nowe, niem. Neu P. , dobra ryc, tamże, st. pocz. od r. 1883, odl. od Wałcza 13, 8 klm. W 1868 r. 22 bud. , 9 dm. , 120 mk. , 40 kat, 80 ewang. Dobra te obejmują razem z folw. Gruenwald i Rohrkalk 991, 93 ha; tartak parowy; hodowla bydła i owiec. Kś. Fr. Prusinowo 1. wś na pol. prus. Mazurach, pow. ządzborski, st. pocz. Piecki. Frycz v. Lucken, starosta szestyński, sprzedaje braciom Piotrowi i Pawłowi na prawie chełmińskiem 30 włók w polu prusinowskiem. 2. P. , Prusenaw dok, dobra na pol. prus. Mazurach, pow. nibor ski, 5 klm. od miasta pow. , st. p. , tel. i kol. żel. Działdowa, o 2 klm. od granicy królestwa pol skiego. P. istniało już r. 1455. Ad. N. Prusińska Buda, wś, pow. klimowicki, gm. Kostiukowicze, ma 63 dm. i 353 mk. ; tartak, zatrudniający 20 ludzi i produkujący za 2000 rs. rocznie. Pruska, w XV w. Proszka, w XVI Proska, wś, pow. pińczowski, gm. i par. Opatowiec. W 1827 r. było 9 dm. , 56 mk. W XV w. wś należała do par. Opatowiec, była własnością wójta z Pilzna, miała łany kmiece, karczmę, zagrodników, z których płacono dziesięcinę, wartości 2 grzywien, biskup, krakowskiemu. Z folw. szła dziesięcina do Opatowca Długosz, L. B. , II, 409. Według reg. pob. pow. wiślickiego w 1508 r. Jan Królewski, właściciel Proski i części Mistrowic płacił poboru gr. 22 d. 9. W r. 1579 wś Proska, w par. Opatowiec, własność Rafała Węchadłowskiego miała 2 zagr. , 1 biednego Pawiński, Małop. , 214, 486. Br. Ch. Pruska, fol. , pow. szczuczyński, gm. Pruska, par. Bargłów. Leży na granicy pow. augustowskiego. Wieś, stanowiąca dawniej jedną całość z fol. , leży częścią w pow. augustowskim. Ogólny obszar wynosi 3188 mr. W 1827 r. było 2 dm. , 19 mk. P. gmina należy do s. gm. okr. III w os. Rajgród, tamże jest st. poczt. odl. 10 w. , urząd gminny we wsi Tajno. Gmina ma 3631 mk. , rozl. 16, 193 mr. W skład gul. wchodzą wś szlach. Górskie i włośc. wsie Barszcze, Karczewo, Dręstwo, Karwowska Wólka, Kruszewo, Kroszówka, Orzechówka, Pruska, Tajno, Tajenko, Woznawieś. 2. P. Mała, wś, pow. augustowski, gm. Dowspuda, par. Janówka, odl. od Augustowa 11 w. , ma 23 dm. , 213 mk, 621 mr. W 1827 r. było 15 dm. , 86 mk. Wchodziła w skład dóbr donacyjnych Dowspuda. 2. P. Wielka, pow. augustowski, gm. Dowspuda, par. Janówka, odl. od Augustowa 10 w. , ma 39 dm. , 307 mk. W 1827 r. było 26 dm. , 174 mk. Br. Ch. Pruska 1 wś, pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 4 okr. pol. , gm. Kamieniec Litewski, o 40 w. od Brześcia. 2. P. , wś i dobra, tamże, o 32 w. od Brześcia. 3. P. , wś i dobra, pow. kobryński, w 1 okr. pol. , gm. Pruska, o 12 w. od Kobrynia. Włościanie zapłacili 5422 rs. wykupu za nadaną ziemię. Zarząd gminy we wsi Czerewiczyce. Pruska Górka, zaśc. nad pot. , pow. oszmiański, w 1 okr. pol. , o 34 w. od Oszmiany, 5 dm. , 54 mk. katol. Pruska, potok, powstaje po płd. wsch. stronie góry Litacza 652 mt. , w gm. Trzetrzewina, pow. nowosądecki, płynie na płd. wsch. przez Niskową a powyżej Świniarska zlewa się do Dunajca. Długość biegu 7 klm. Br. G. Pruska Glerłoża, niem. Pr. Goerlitz, dom. i młyn, pow. ostródzki, 7 klm. od st. pocz. , tel. i kol. żel. Bergfredy. Obszar 506 ha. Pruska Kępa, pow. wągrowski, ob. Kołodziąż i Kępa Pruska, Pruska Łąka, niem. Preussisch Lanke al. Preusslanken, dok. Pr. Langka, dobra ryc, pow. toruński, st. poczt, , tel. i kol. Kowalewo, 6 klm. odl, 515, 17 ha roli orn. i ogr. , 31, 08 łąk, 65 lasu, 15 nieuż. , 0, 88 wody, razem 627, 13 ha; czysty dochód z gruntu około 6750 mrk, hodowla krów i świni. Właścicielem w 1858 r. Kalinowski, 1886 r. Emil Steinbart. Par. kat. Wielka Łąka, ew. Grębocin. W 1868 r. 25 bud. , 15 dm. , 179 mk, 143 kat. , 36 ew. Za czasów krzyżackich należała ta osada do komturstwa kowalewskiego. W wizyt. Potockiego z r. 1706 czytamy, że dobra te posiadał Pruska Łąka Pruska Górka Pruska Pruskołęka Pruskowicze Pruślin Pruśnica Pruśnik Prusniszki Prusocin Prusoły Prusów Prusów Borek Prusowo Prusowszczyzna Prussen Prussiszken Prussy Prust Prusuma Prusy Pruska Pruska Wieś wówczas Zygmunt Dąbski, płacił mesznego 3 korce żyta i tyleż owsa; dawniej było tam 3 kmieci, wówczas nie było żadnego str. 146. Pruska Wieś, ob. Prusinowo, Pruska al. Czeczewiński Potok, dopływ Dunajca ob. . Pruski, pow. łęczycki, ob. Pruszki, Pruski 1. folw. na prawym brz. Horynia, pow. Ostrogski, o 15 w. aa płn. od Ostroga, założony w ostatnich czasach na gruntach wsi Stadnik, należy do Adolfa Jełowickiego, b. marszałka pow. krzemienieckiego, ma glebę czarną, wydającą obficie proso i pszenicę. 2. P. , w dokum, Prusy, wś na lewym wzgórzystym brzegu Horynia, pow. Ostrogski, o 30 w. na płn. od Ostroga, na płd. zach. od mka Hoszczy, ma glebę urodzajną, czarnoziem z podkładem gliniastym. Wieśniacy trudnią się tylko rolnictwem i są dość zamożni. Wś ta należała niegdyś do Hulewiczów, potem do Czarneckich, w końcu do Zwolińskich, w posiadaniu których do dziś pozostaje. Ob. Pamiat. Kij. Arch. Kom. , t. IV, cz. 2 88, 108. Z. Róż. Pruski Holąd, ob. Holąd Pruski. Pruskie, niem. Pruski, kol. , pow. świecki, st. pocz. Gacki, par. kat. Osie 1 1 4 mili odl. , 457, 63 magd. mr. W 1868 r. 32 bud. , 15 dm. , 92 mk. kat. Pruskołęka, wś, pow. przasnyski, gm. Zaręby, par. Chorzele, odl. o 28 w. od Przasnysza, ma 19 dm. , 107 mk. , 280 mr. ziemi użytecz. i 88 mr. nieuż. Pruskowicze, wś nad rz. Berezyną, pow. oszmiański, o 35 w. od Oszmiany, ma 5 dm. , 43 mk. , 35 prawosł. , 8 katol. Pruślin, wś, pow. odolanowski, o 4 klm. na wschód od Ostrowa, pod Wielkiem Wysockiem; 23 dm. , 227 mk. 208 katol i 19 Prot. ; par. , poczta i st. dr. żel. w Ostrowie. W r. 1579 należał P. do częściowych właścicieli Pruślińskich, a wr. 1618 do Augustyna Bobrowskiego, Piotra Rosowskiego i Jadwigi Pruślińskiej. Pod P. , ku północy, znajduje się z czasów wojen Napoleońskich cmentarz w sosnowym lasku między dwoma pagórkami. Na polach wiejskich wykopano różne popielnice z popiołami, czaszki ludzkie, monety obce. Pruśnica, ob. Pruźnica. Pruśnik, ob. Prudnik Prusniszki, w spisie w 1866 r. Prusiszki, wś włośc. nad jez. Galpie, pow. trocki, w 2 okr. pol. , gm. Sumiliszki, okr. wiejski Budzile, o 4 w. od gminy a 22 w, od Trok, ma 3 dm. i 47 mk katol. podług spisu z 1864 r. wraz ze wsią Jurażelis ma 26 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Sumiliszki. Prusocin. wś i fol. nad rz. Działdowką, pow. mławski, gm. Ratowo, par. Strzegowo, odl. 23 w. od Mławy, ma 11 dm. , 111 mk. ziemi włośc. 358 mr. , w tem 254 orn. Folw. należy do Radzimowic. J. O. Prusoły, pow. Nisko, ob. Nowawieś 11. Prusów al. Pruszów, dział górski i lesisty w Beskidzie Żywieckim, między Solą od zach. a Żabnicą od wsch. , na granicy gm. Milówki i Żabnicy w pow. żywieckim. Las od płd. zach. zowie się Milowskim, dalej na płd. las Sucha Góra, na płn. las Tynionka, a na wsch. las Prusów. Najwyższy szczyt tego działu wznosi się 1009 mt. npm. Miejsce znaku triang. Br. G. . Prusów, grupa zabudowań w gm. Milówka, pow. żywieckim, w wsch. części wsi, na płd. stoku góry Prusowa, na polanie śródleśnej. W 1880 r. 19 dm. , 84 mk. Ob. Milówka. Br. G. Prusów Borek, wś na pol. prus. Mazurach na płd. wschód od mta pow. Szczytna. Prusowo, uroczysko, pow. orszański, fabryka zapałek, zatrudniająca 16 ludzi, produkująca rocznie 2500 pudełek po 1000 paczek zapałek, wartości 2125 rs. Prusowszczyzna, fol. , pow. słonimski, w 2 okr. pol. , gm. Żyrowice, o 13 w. od Słonima. Prussen 1. Martin niem. , wś, pow. kłajpedzki, st. pocz. Dawillen. 2. P. Michel, ob. Plicken, Prussiszken niem. , wś, pow. kłajpedzki, st. pocz. , tel. i kol. żel. Proekuls. Prussy, ob. Prusy. Prussy, ob. Patków 2. . Prust niem. , dobra ryc. w Pomeranii, pow. Greifenberg, st. pocz. tamże. Prust niem. , ob. Pruszcz. Prusuma, dwór, pow. szawelski, gm. Zagory, o 68 w. od Szawel, Prusy 1. al. Prussy wś włośc, pow. grójecki, gm. Nowawieś, par. Warka, ma 126 mk. , 247 mr. 2 P. , wś włośc. , pow. nowomiński, gm. i par. Mińsk, ma 38 mk. , 66 mr. 3. P. , wś włośc. , pow. sochaczewski, gm. Seroki, par. Pawłowice, ma 106 mk. , 330 mr. W 1827 r. było 9 dm. , 69 mk. 4. P. , wś i folw. pow. skierniewicki, gm. i par. Głuchów, odl. 20 w. od Skierniewic, m. a 254 mk. W 1827 r. było 23 dm. , 199 mk. Dobra Prussy składały się w 1886 r. z folw. Prussy i nowo założonego fol. Nowiny, rozl. mr. 1378 gr. or. i ogr. mr. 857, łąk mr. 113, past. mr. 34, lasu mr. 342, nieuż. mr. 32; bud. mur. 13, z drzewa 22; płodozmian 8 i 9 polowy; las nieurządzony. Wś P, os. 20, z gr. mr. 248; wś Dzielnica os. 9, z gr. mr. 139. 5. P. Górne, wś i fol. , pow. opatowski, gm. Czyżów Szlachecki, par. Przybysławice, odl. od Opatowa 20 w. , ma 20 dm. 221 mk. W 1827 r. było 17 dm. , 107 mk. 6. P. Dolne, wś, pow. opatowski, gm. Czyżów Szlachecki, par. Przybysławice, odl. od Opato Pruski Pruski Holąd Pruskie wa 24 w. , ma 13 dm. , 118 mk. , 122 mr, ziemi włośc. W 1827 r. było 11 dm. , 52 mk. Dłu gosz podaje iż wieś P. należała do Jana Grada, h. Rawa. We wsi były cztery campi alias ni wy okopane dokoła rowami i łąka, należące do wikary i probendy Dwikozkiej w Sando mierzu. Role te dawały wikaryuszowi grzywnę czynszu rocznie Lib. Ben. I, 379. We dług reg. pob. pow. sandomierskiego z r. 1508 wś Prussy, Żyrniki, część Skrobaczewa, wła sność Mikołaja Swata z Piasecznej, płaciły poboru 4 grzywny. W roku 1578 Jan Slabkowski miał w Prusach 11 osad. , 5 1 2 łan. , 7 zagr. z rolą, 4 kom. , 4 biednych Pawiński, Małop. , 181, 439. Dobra P. składały się w 1887 r. z fol. P. , Józefków i nomenkl. Ce gielnia, rozl. mr. 1245 fol. P. gr. or. i ogr. mr. 647, łąk mr. 7, past. mr. 37, nieuż. mr. 6, oddano włościanom za służebności mr. 39, ra zem mr. 736; bud. mur. 4, z drzewa 16; pło dozmian 16 polowy; fol. Józefków z nomenkl. Cegielnia gr. or. i ogr. mr. 502, past. mr. 1, nieuż. mr. 6, razem mr. 509; bud. z drzewa 11; wieś P. Górne osad 17, z grunt. mr. 176. 7. P. , w dok. Prussi, Pruszy, wś, pow. stopnicki, gm. Szczytniki, par. Stopnica. W 1827 r. było 11 dm. , 107 mk. W XV w. P. nale żały do par. Stobnica, były własnością Jana z Rytwian, kaszt. krakowskiego. Z łanów kmiecych płacono dziesięcinę biskup. krakow skiemu. Z folwarku rycerskiego dawano dzie sięcinę do Stobnicy Długosz, L. B. , II, 442. Według reg. pobor. pow. wiślickiego z r. 1579 wś Prussy, własność kasztelana krakowskie go, miała 4 osad, 1 1 2 łan. , 2 zagr. , 1 biedne go Pawiński, Małop. , 233. Br. Ch. Prusy 1. wś, pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , gm. Łuck, okr. wiejski Kozłowsk, o 3 w. od gminy a 63 w. od Dzisny, ma 5 dm. , 55 mk. w 1864 r. 13 dusz rewiz. . 2. P. , wś poleska, pow. bobrujski, w 3 okr pol. hłuskim, gm. Osowiec, przy krzyżowych drogach z Małych Jaminek do Pasieki i z Plusna do Dokoła, ma 35 osad pełnonadziałowych. Miejscowość odosobniona, ponura, grunta piaszczyste, nizinne 3. P. , mały zaśc. poleski, pow. borysowski, w 1 okr. pol. chołopienickim, przy drożynie z zaśc. CzornyOsol do Zebeńkowa; grunta lekkie. 4. P. , wś i fol. w pobliżu zlewu rzek Morocza i Moży, pow. słucki, w 3 okr. pol. kopylskim, gm. cimkowicka. Wś ma 46 osad pełnonadziałowych; fol. , niegdyś radziwiłłowski, dziś ks. Wittgensteinów, ma około 67 włók w glebie wybornej, pszennej; miejscowość małoleśna, łąki piękne. 5. P. , wś i fol. poradziwiłłowski, pow. słucki, w 1 okr. pol. starobińskim, gm. carowska, przy drodze z Kosynicz do WielkiegoMłyń ska, ma 51 osad pełnonadziałowych. Folwark, obecnie dziedzictwo ks. Wittgensteina, ma około 67 włók. Grunta nieco faliste, lekkie ale urodzajne, miejscowość dość leśno. A. Jel. Prusy 1 wś u źródeł rzki Prusianki, pow. czerkaski, o 5 w. od Rajgrodu, ma 1951 mk. prawosł. i 9 katol. ; cerkiew p. w. św. Michała Archanioła, wzniesiona w końcu zeszłego wie ku, uposażona jest 36 dzies. ziemi. W pobliżu wsi znajduje się kilka dawnych mogił. Wś ta należała do hr. Samojłowa, następnie do Tar nowskich, od których przeszła do ich wierzy cieli Skrzebickich, Ruszczyców, Protosawickich i Turczaninowej. W 1863 r. posiadali tu bracia Macewicze 3274 dzies. ; Mitrochin 304 dzies. ; Zenon Fisz 323 dzies. ; Edward Protosawicki 239 dzies. Była tu cukrownia Macewicza, 1847 r. założona. 2. P. , wś nad rz. Rosią, przy ujściu do niej strum. Buszowe Stawy i rz. Horochowatki, pow. wasylkowski, o 1 w. od t. z. Wału Trojana, ma 738 mk. prawosł. i 78 katol. Cerkiew p. w. św. Trój cy, drewniana, wzniesiona w 1760 r. na miejsae dawnej, uposażona jest 47 dzies. ziemi. We wsi przy ujściu Horochowatki do Rosi znajduje się starożytne horodyszcze, mające przeszło 4 dzies. obszaru, oraz kilka mogił. Należy do klucza białocerkiewskiego hr. Branickich. J. Krz. Prusy, w XV w. Prussy, wś z os. Topolowa, pow. krakowski, par. rz. katol, w Raciborowicach. Wś leży przy gościńcu z Krakowa do Proszowic, wznies 294 mt. npm. Teren wznosi się zwolna ku północy, zkąd spływa do Dłubni mały potoczek. Glebę składa glinka urodzajna. P. mają 28 dm. i 167 mk. rz. katol. ; szkoła ludowa. Na obszarze wiek. pos. J. Johna jest 5 dm. , 51 mk. 47 rz. katol. , 2 Prot. i 2 izrael. . Z całego obszaru 482 mr. należy do pos. większej 289 mr. 236 mr. roli, 25 łąk, 25 pastw. i 3 lasu a do pos. mniejszej 193 mr. 154 mr. roli, 16 łąk i 23 pastw. . P. graniczą na płn. z Sulechowem, na wschód z Dojazdowem, na płd. z Łuczanowicami i Grębałowem a na zachód z Raciborowicami. Istniały już w XV w. Długosz, L. B. , II, 58. Prusy 1. z Tomaszówką, wś, pow. lwowski, 12, 18 klm. na płn. wschód od sądu pow. i urz. poczt. we Lwowie, 7, 2 klm. od urz. tel. i st. kolei Karola Ludwika w Barszczowicach. Na płn. leżą Żydatycze i Zapytów, na wschód Pikułowice, na płd, Kamienopol, na zach. Sroki przy Laszkach. Wieś leży w dorzeczu Wisty. Połudn. część obszaru przepływa Pełtew od zachodu na wschód. Środkowa część obszaru wznosi się do 269 mt. Na lew. brzegu Pełtwi leżą zabudowania wiejskie; prawy brzeg moczarzysty 239 mt. , również jak i krawędź północna; są torfowiska. Niwy w stronie zachodniej zowią się Jampul. Własność wiek. spadkob. Kornelego Krzeczunowicza ma roli or. 394, łąk i ogr, 65, past. 13 mr. ; wł. mn. Prusy Prusy Prusy roli or. 686, łąk i ogr. 290, past. 161 mr. W r. 1880 było 175 dm. , 1081 mk w gminie, 7 dm. , 94 mk. na obsz. dwor. ; 1128 rz. kat. , 20 gr. kat. , 27 izrael. ; 1151 Polaków, 22 Niemców. Par. rz. kat. w miejscu, dek. lwowski zamiejski. Do parafii należą Kamienopol, Laszki, Pikułowice, Podborce, Sroki i Żydatycze. Dokumentem wydanym we Lwowie d. 23 października 1485 r. ob. Liske, A. G. Z. , t. VI, str. 211 nn. odnawia i zatwierdza Kazimierz Jagiellończyk założenie i uposażenie kościoła w P. Kościół ten był założony i uposażony na wiele lat przed r. 1485, skoro król mowi bacząc, że kościół parafialny we wsi naszej Prusy nie posiada uposażnych przywilejów na wszystkie w ogóle i w szczególności doń zdawna, jak z pewnego dowiadujemy się źródła, należące niżej opisane pożytki, należytości i dochody, postanowiliśmy wznowić, jakoż i wznawiamy niniejszem akt uposażenia i t. d. We wsi jest kościół murowany, postawiony w r. 1825, konsekrowany 1837 r. p. w. św. Bartłomieja; na cmentarzu kaplica publiczna. Par. gr. kat. w Pikułowicach. We wsi jest szkoła etat. 2klas. Wś, o ile się zdaje, została założona za czasów Władysława Jagiełły na gruntach królewskich wsi Kamienopola i osiedlona jeńcami zabranymi w wojnach z krzyżactwem. Dotąd jeszcze w Prusach mieszka 9, w Kamienopolu i Srokach po jednym a w Podborcach 4 gospodarzy nazwiskiem Prajs, a nadto w tych siołach i pobliskich Pikułowicach i Żydatyczach spotykamy nazwiska Abel, Tryz, Hammel, Prygel, Radier, przytem w P. wyjątkowo język polski i obrządek łaciński dotąd utrzymują się ob. Dodatek do Gazety Lwow. 1851, str. 115, 119 i 124. W r. 1433 Wincenty z Szamotuł, kaszt. międzyrzecki i ststa ruski, i Dobko ze Sprowy, podkomorzy ruski, ustanawiają z polecenia królewskiego granicę między wsiami P. i Sroki A. G. Z. , t. V, str. 72. W r. 1554 pozwala Mikołaj Odnowski z Fulsztyna, woj. krakowski i lwowski, wójtowi i poddanym z P. wrąb w Dąbrowie Barszczewickiej Arch. Bernard. we Lwowie, C, t. 475, str. 1056. W r. 1558 zawiadamia Zygmunt August spadkobierców Mikołaja Hineka, że wydelegował komisarzy do uregulowania sprawy o wójtostwo w P. ib. , C. , t. 330, str. 223 W r. 1604 nadaje Zygmunt III prawem dożywotniem wś P. Mikołajowi Kuropatwie, stolnikowi halickiemu ib. , C. , t. 360, str. 564. W r. 1650 nadaje Jan Kazimierz tę wieś Tomaszowi i Annie Jankowskim ib. , C. , t. 400, str. 765. W lustracyi z r. 1661 i 1662 rkp. Ossol, Nr. 2834, str. 93 czytamy Tej wsi posessorami Panowie Kasper Wandałkowski z Panią Zofią Gosławską, małżonkowie, in solidum ex cessione Genorosae Annae Krakowska, generosi olim Thomac Jankowski relictae viduae vigore consensus Sacrae Regiae Majestatis do data Leopoli die 9 mensis augusti anno 1653 factae et recognitae, którą una cum intromissione pokazano. Tenże pan dzierżawca wzwyż pomieniony produkował przywilej z podpisem Króla Imci Jana Kazimierza z r. 1654. Ta wieś ode Lwowa mil 2 leży, od starostwa lwowskiego oderwana, na półłanach Nr. 15 zdawna zasiadła, na których kmieci pociągłych bywało Nr. 15. A teraz tylko 12. Na ćwierci łanu każdy z nich siedzi. Przychodnich 7 a ojczyców 5. Czynszu z półłanku dawać powinni po gr. 17 1 2, co uczyni od poddanych 12 zł. 7. Kur, gęsi, jajec, owsa i stróżnego nie dają, jako się z lustracyi 1628 r. pokazało. Poddani z tej wsi z ćwierci łanu dwa dni w tydzień od poranka do wieczora robić powinni, a od św. Jana aż do św Marcina po 3 dni rabiają. Zagrodników w tej wsi przed wojną bywało 3, ci żadnego nie dawali czynszu, tylko dzień w tydzień robić byli powinni; teraz nie masz żadnego. Wójtostwo jest w tej wsi, którego posessorami wzwyż pomienieni Jm. PP. Kasper Wandałkowski z JWP Zofią Gosławską, małżonką swą, in solidum za konsensem Jana Kazimierza de data Leopoli 9 augusti A. D. 1653 z kancelaryi króla wydanym. Do tego wójtostwa jeden tylko łan roli należy. Poddani wszyscy z tej wsi przez cały rok 12 dni panu wójtowi odrobić powinni. W tej wsi jest kościół drewniany; jus collationis królowi należy. Venerabilis Andreas Kulicki Parochus. Dziesięcina temuż ks. plebanowi w Kamienopolu po folwarku wytyczna należy, a z Prus tuteczni poddani według dawnego zwyczaju i postanowienia meszne temuż księdzu Plebanowi z półłanku żyta pół kłody i owsa także dawać powinni; w Laskach pewno Laszkach także po folwarku wytyczna temuż ks. Plebanowi należy dziesięcina. Karczma w tej wsi była przed wojną, która spalona. Wkładamy to na p. dzierżawcę, aby onę pobudował i prowentu z tej karczmy do skarbu Rzpltej płacił złp. 20. Młyn w tej wsi przed wojną kozacką był, teraz spustoszał. Wybrańca ta wieś z Boroszenicami i Nawozem do obozu co rok wyprąwuje. Granicę ta wieś ma z Żydatyczami, wsią kapitulną z jednej, z Zapytowem, wsią JmP. Krakowskiej z drugiej, z Piekiełowicami t. j. Pikułowice, wsią kapitulną z trzeciej, z Kamienopolem, wsią Króla JMCI z czwartej strony, zewsząd spokojne. Summa prowentu z tej wsi złp. 27. Folwark w tej wsi jest nowo kosztem niemałym teraźniejszego p. Dzierżawcy zbudowany. Obora. Urodzaj folwarkowy wymieniony szczegółowo. Suma prowentu z tego folwarku facit zł. 172 gr. 15. Czeladź folwarkowa Urzędnikowi z żoną salarium na rok zł. 20. Summa dochodów wszyst Prusy kich ze wsi Prus i folwarku defalcatis salariis facit 179 zł. 15 gr. W r. 1678 potwierdza Jan III zrzeczenie się dożywocia na wsi P. przez Adama i Zofią Słażewskich na rzecz Zbigniewa Bliskowskiego ib. , C. t. 437, str. 1748. W tymże roku wypuszcza Zbigniew Bliskowski, podstoli lubelski, pułk. J. K. M. , dzierżawca wsi Prus, dwa puste dworzyska w tejże wsi położone, Emanuelowi de Jona Jonie, dr. medycyny, w dzierżawę i pozwala je zabudowywać i osadzać ib. , C, t. 445, str. 662. W r. 1682 pozwala Jan III Cecylii Bliskowskiej zrzec się dożywocia na rzecz Zygmunta Gałeckiego ib. , C, t. . 443, str. 748. W r. 1691 pozwala Jan III Zygm. Gałeckiemu, wielkiemu kuchmistrzowi kor. , i Rozalii z Dziedoszyc, małżonkom, odstąpić praw swoich do dożywocia na wsi P. na rzecz Jana i Anny Krosnowskich ib. , C, t. 174, str. 1825. W r. 1729 daje August II Stefanowi Potockiemu, marsz. nadwornemu, i żonie jego Teresie z Kąckich dobra P. w dożywocie ib. , C, t. 524, str. 1621. W r. 1767 pozwala Stanisław August Ewie z Kaniewskich Potockiej, wdowie, zrzec się dożywocia na wsi P. na rzecz syna Wincentego ib. , C, t. 610, str. 233. 2. P. , grupa domów Radrużu, pow. Rawa Ruska. 3. P. , wś, pow. Samborski, 20 klm. na płd. wsch. od Sambora, 8, 5 klm. na płd. zachód od sądu powiat. i urzędu poczt, w Łące, 5 klm. na płd. wschod od st. kol. i st. tel. w DublanachKranzbergu. Na zachód leżą Nowoszyce, na płn. Dublany i Tatary, na wsch. Ortynice i Byków, na płd. Bronica pow. drohobycki. Półn. część wsi przepływa dopływ Dniestru Bystrzyca. Wchodzi ona tu od zach. z Nowoszyc, a płynie na płn. wsch. do Ortynic. Zabudowania wiejskie leżą w środku obszaru. Płn. wsch. część wsi przerzyna kolej naddniestrzańska. Włas. wiek. Leonard Rychlicki ma roli or. 8, łąk i ogr. 10, past. 6 mr. ; wł. mn. roli or. 568, łąk i ogr. 202, past. 164 mr. W r. 1880 było 136 dm. , 657 mk. w gm. ; 46 rz. kat. , 561 gr. kat. , 50 izrael. ; 25 Polaków, 582 Rusinów, 50 Niemców. Par. gr. kat, w miejscu, dek. mokrzański. Do par. należą Nowoszyce. We wsi cerkiew drewniana p. w. Wzniesienia Krzyża św. , zniszczona przez pożar d. 24 grudnia 1886 r. Jest tu kasa pożycz, gminna z kapit. 418 zł. w. a. Za czasów Rzpltej należała wieś do dóbr koronnych ekonomii Samborskiej, w ziemi przemyskiej. W lustracyi z r. 1686 rkp. Ossol. , Nr. 1255, str. 81 czytamy W tej wsi jest folwark do Dublan należący; ten jest folwark dworski. W nim izba z oknami dobrymi i piecem, drzwi na zawiasach. Druga izba czarna, albo piekarnia, sernik, chlew z chrustu, obora dla bydła z chrustu, spiżarnia z drzewa zbudowana. Stodoła płotem ogrodzona, brogów 3. Ogrody tamże zasiane, ale nie zrodziły. Sad jest, ale nie obrodził tego roku, a kiedy obrodzi, dają z niego zł. 40. Tego roku zaprzedany za złp. 30. Zasiewek tamże żyta zasiano na zimę miary drohobyckiej półmiarków 76, owsa 80, grochu 2, jęczmienia 19, tatarki 11 1 2, konopi 1. Ta wieś ma łanów 3 1 2. Między tymi jest popowskich ćwierci 2, mielnicka 1, Tymonowa 1, karczmarskiej 1 2, u popa zabranej gromadzkiej ćwierci 1 2 ćwierć cale zarosła 1; osiadłych tedy zostaje do pańszczyzny należących ćwierci 8. Powinności poddanych tej wsi Robią z łanu każdego dni 6 od południa. Zakos, obkos, zażen, obżen, to jest dni 4 od południa Na szarwarki do młyna bez pańszczyzny pójść i robić powinni. Soli wywieźć powinni do składu z każdej ćwierci po beczek 6, a na myto dają im od beczki po gr. 5. A kiedy soli nie wożą, tedy za każdą beczkę płacą po gr. 24. Stróżę odprawują po jednemu na noc bez pańszczyzny. Przędzy uprząść powinni z pańskiego przędziwa z ćwierci po łokci 3. Konopi pańskich namoczyć, wymiędlić i wytrzeć pół kopy powinni i tak oddać wytarte. Krup hreczanych z pańskiej hreczki oddać powinni półmiarek. Gęś jedne z ćwierci, kur 2, jajec 6. Czynszu dają z ćwierci pociężnej po gr. 16; owsa miary Samborskiej z ćwierci dają po półmiarku jednym; od chlebnika każdego płacą czynszu gr. 2 1 2; pop płaci czynszu z pół łanu zł. 2; z kaczmarskiej pół ćwierci z obszarem płacić powinno zł. 16; z mielnickiej ćwierci płacą zł. 4. Zagród w tej wsi jest 5, z tych każdej płacą na rok zł. 2. Michał Popowicz z obszaru dworskiego, Mutryca i Zawyja innych nie pełniąc powinności jako z gruntu folwarkowego podług ostatniej rewizyi płacić ma zł. 30. Michał drugi Popowicz z obszaru dworskiego, nad brzegiem Bystrzycy leżącego, płacić powinien jako z gruntu folwarcznego po złp. 30. Łąki przy tej wsi dworskie poddani z Jakubowej Woli posiec, zgrabić i w styrty ułożyć bez pańszczyzny powinni, a tej roboty nie powinni im poddani z Prus pomagać. Ponieważ doniesiono nam, że Popowiczowie na ćwierci roli siedzący podymnogo nie chcą płacić, tedy widząc to być z uciążeniem poddanych, uznawamy, aby ciż Popowiczowie z chlebników swoich podymne równo z innymi poddanymi płacili, czego dwór dublański doglądać powinien. Także p. Jakubowski z roli ćwierci gromadzkiej podatki wszystkie aby do gromady płacił nakazujemy, i żeby zagrodnika J. Kr. Mości do gromady należącego, sobie jako do roboty tak do poddaństwa nie niewolił. Dymitr Mykita także do tych podatków wszystkich z roli kaczmarskiej należeć będzie powinien, i aby w szynkach arendarzowi doroszowskiemu nie przeszkadzał nakazujemy, i aby młyn Ortyński do kontraktu dublańskiego arendarzowi Prusy oddał znajdujemy. A kiedy się na jakie podatki składać będą, tedy sami się rachować z łanów mają. Na prażniki, także i inne akty weselne albo chrzciny piwo im i gorzałki zrobić wolno będzie bez szynkowania, które do dnia drugiego wypić będą powinni. W inwentarzu z r. 1760 rkp. Ossol. , Nr. 1632, str. 22 i 23 czytamy Ta wieś osiadła na łanach 3 1 2 czyni ćwierci 14, videlicet gromadzkich roboczych ćwierci 3, arendownych 5, pustych, które gromada pozostawiała 2 1 2; do tych mielnicza, Miklaszewska zwana 1, popowskich 2, kaczmarskiej 1 2. Chlebnika gromadzkiego znajduje się ad praesens Nr. 12. Czynsze z tej wsi wymienione szczegółowo czynią 85 zł. 21 gr. Item w tejże wsi Prusach płacić powinni czynsz roczny, jako to JmPan Olszewski z pół ćwierci kaczmarskiej z obszarami zł. 16, który wszelkie podatki, tak hybernę, expenszczyznę, pogłówne i inne jako tylko być mogą, wraz z gromadą płacić powinien. Z obszaru dworskiego Mutryca nazwanego i Zawyja, kto trzyma, płacić ma zł. 30. Pam Gujska z przywłaszczonej sianożęci mielniczej do wójtostwa Bykowskiego zł. 4. Summa z obszarów czyni zł. 50. Powinności tej wsi Robią z łanu każdego dni 6 od południa na tydzień, ad praesens z ćwierci 3 roboczych przychodzi na tydzień półdzionków 4 1 2, facit na cały rok 234 półdzionków. W tem sami poddani obrachować się mają i regestr półdzionków dla odrobienia folwarkowi pruskiemu oddać. Zażen, obżen, zakos, obkos, to jest dni 4 pełnią półdzionków 4 każdy z chleba. Na folwarku stróżę po jednemu kolejno odprawują bez pańszczyzny. Przędą z pańskiego przędziwa po łokci 3, a z każdej ćwierci roboczej, ad praesens z ćwierci roboczych 3, przychodzi łokci 9, Krup breczanych z pańskiej hreczki wyrobić i oddać powinni półmacek na rok. Konopi pańskich pół kopy namoczyć, wymiędlić, wytrzeć i wytarte oddać mają. Łąki przy tej wsi dworskie poddani J. Kr. Mości wsi Woli Jakubowej pokosić zgrabić, w sterty ułożyć bez pańszczyzny powinni, a tej roboty nie mają im pomagać poddani pruscy. Na prażniki i inne akty weselne albo chrzciny, piwo warzyć i gorzałkę palić wolno im będzie, bez szynkowania, jednak tylko na własną potrzebę, które trunki do dnia drugiego powinni będą wypić. Dokumentem wydanym d. 24 lipca 1759 r. Dod. do Gaz. Lwow. 1861, Nr. 27 nadaje August III Adamowi i Teresie z Motowidłów Olszewskim, tudzież synowi ich Adamowi Motowidle karczmarstwo we wsi Prusach z półćwiercią pola, tudzież ćwierć pola pustą przy nim leżącą, Miklaszewska nazwaną, po dobrowolnej żyjących jeszcze Iwasia Wielkiego, Iwasia Małego i Stecia Dmytrowych, donataryuszów naszych, rezygnacyi, 4. P. , grupa domów i folwark w Torskiem, w pow. zaleszczyckim. Lu. Dz. Prusy 1. al. Prussy, Prusy Pośrednie, wś i okr. wiejski, pow. pleszewski, o 6 1 2 klm. na płd. wsch. od Jarocina, par. Witaszyce, poczta i st. dr. żel. w Jarocinie, 26 dm. , 194 mk. Około r. 1408 pisał się Dobrogost z Prus, W r. 1579 należały P. do Bartłomieja Pruskiego, a w r. 1618 do Pawła Dobrzyckiego i jednego z Bojanowskich. W skład okręgu wchodzą Dąbrowo i Franowo, cały okrąg ma 30 dm. , 218 mk. 202 kat. i 16 prot. . 2. P. Nowe, os. wiejska, pow. pleszewski, o 11 klm. na wsch. płd. od Żerkowa; par. Żegocin, poczta w Robakowie, st, dr. żel. o 14 klm. w Chrzanie; 3 dm. i 21 mk, kat. 3. P. Zakrzewo, ob. Zakrzew, pow. pleszewski. 4. P. , błota niegdyś, między Dolskiem a Drzonkiem, pow. szremski. E. Cal. Prusy Wschodnie, kraj, księstwo i prowincya. Swiat starożytny znał kraje nadbaltyckie pod innem mianem. Tacyt zwie mieszkańców tych ziem Aestii, mianem przyjętem od narodów germańskich, które ludność tych stron Estami, a kraj Eastland, t. j. ziemię na wschodzie leżącą nazywały. Pod tem nazwiskiem występują w historyi aż pod koniec X stulecia. Dopiero gdy w r. 997 św. Wojciech znalazł w kraju tym śmierć męczeńską, zasłyszano po raz pierwszy o Prusach czyli Prusakach Pruzi, Pruci, Porussi, bo wiadomość przyszła z Polski, a w Polsce tem mianem wyróżniano północnych sąsiadów. Odtąd znika nazwisko germańskie, a miejsce jego zastępuje polskie. Te dawne siedziby zaginionego plemienia stanowią obecnie dziś prowincyą zwaną Prusy Wschod. , tworzącą półn. wscho dnią część królestwa pruskiego. Leży ona pomiędzy 53 8 30 i 55 53 40 płn. szer. a 36 59 6 i 40 33 12 wsch. dłg. Ferro. Graniczy od północy z morzem Baltyckiem, ze wschodu z gub. kowieńską i augustowską, z południa z augustowską i płocką, z zachodu z Prusami Zachodniemi. Obejmują t. z. Stare Prusy czyli kraje, które należały do księstwa pruskiego, jakie utworzył ks. Olbracht po zniesieniu zakonu; Warmią, czyli powiaty olsztyński, brunsberski, licbarski i reszelski; Sambia czyli kraje objęte Dejmą, Pregołą, morzem Baltyckiem, Fryską i Kuryjską zatoką; Litwę czyli część północną; Mazury czyli południową obwodu gąbińskiego. Jakkolwiek urzędowo nazwy się te nie uwzględniają, utrzymały się jednak powszechnie i używane są więcej niż urzędowe. Kształt powierzchni. P. Wschodnie leżą na wielkiej germańskosłowiańskiej nizinie. Wzgórza baltyckoural skie, tu wschodniopruskiemi zwane, ciągną się wzdłuż prowincyi ze wschodu na zachód i dosięgają najwyższej wysokości przy Kerns Prusy Prusy Wschodnie dorfie, 15 klm. na południe od Ostrodu leżącym, wznies. 317 mt. i w górach szeskich, ciągnących się na granicy pow. oleckowskiego i gołdapskiego i sięgających 313 mt. wznies. Znajdują cię jeszcze inne znaczniejsze wyniosłości na płn. zachód od Iławki, t. z. Stablack 216 mi, między rzekami Pasaryą i Łyną, wyżyna sambijska, miejscami 60 mt. stromo spadająca, ze szczytami Galtgarben 110 mt. i Rombinus 75 mt. , między Tylżą i Ragnetą na prawym brzegu Niemna. Z nizin najważniejsze są urodzajne, w łąki bogate niziny nadniemeńskie, tudzież nizina tylżycka między Rusą i Gilią zawarta. Obie zabezpieczone są przeciw powodziom i lodom silnemi tamami i poprzecinane licznymi kanałami, którymi zbyteczne wody odpływają. Ciągną się także niziny nad Pregołą. Na szczególną wzmiankę zasługują t. z. mierzeje, które jakby naturalne, piaszczyste groble odgraniczają Kuryjską i Fryską zatokę od morza. Kuryjska 98 klm. długa a przecięciowo 2 klm. szeroka, należy cała do P. Wschodnich; z wyjątkiem kilku nieznacznych zagajeń, przedstawia jedną wydmę piaskową; Fryska, należąca tylko wschodnią częścią do P. Wschodnich, nie wiele się różni od Kuryjskiej; ciągnie się aż do cieśniny; Piławskiej, dzielącej ją od sambijskiego półwyspu. Gleba i płody. Glebę posiadają P. Wsch. rozmaitą; pszenną mają niziny nad Niemnem, Pregołą i Warmia; piaszczyste są wybrzeża morskie, mierzeje, powiaty niborski, szczycieński i jańsborski; moczary większe znajdują się w pow. labiewskim i pilkałowskim, Z całego obszaru prowincyi przypada na pola, ogrody, łąki i pastwiska 73, 5 Najwięcej gruntów do uprawy mają pow. stołupiański, gąbiński, frydlądzki, rastemborski, pruskoho lądzki, podczas gdy królewiecki i szyłokarczemski najwięcej w łąki obfitują. Sieją tu głównie żyto, pszenicę, owies, jęczmień i sadzą kartofle; pszenica udaje się głównie na obszarze obwodu regencyjnego królewieckiego i około Gąbina; najlepsze koniczyny i trawy wydają niziny nad Niemnem. Len uprawiają na Warmii i około Tylży. Lasu posiada prowincya znaczne obszary, z których 353, 788 ha należy do rządu a 330, 598 ha do gmin i prywatnych właścicieli, razem około 18, 7 ogólnego obszaru. Największe lasy są w powiecie jańsborskim, t. z. puszcza jańsborska, 98 klm. długa a 45 klm. szeroka, tudzież lasy napiwodzkie, lasy nad Rusą i Romintą w pow. gołdapskim. Kruszców i węgla kamiennego prowincya nie posiada; węgiel brunatny znajduje się nad morzem, lecz w nieznacznej ilości. Za to posiadają P. Wschodnie wielkie pokłady torfu, głównie w moczarach nad zatoką Kuryjską i na północnym stoku wschodniopru skich wzgórz. Właściwością prowincyi jest bursztyn, który zbierają nad brzegiem morza, łowią w morzu, gdzie po powierzchni kawałkami pływa, lub za pomocą umyślnie w tym celu zbudowanych statków, t. z. bagerów, wydobywają z zaszlamionego dna zatoki, a także kopią w ziemi wzdłuż sambijskiego wybrzeża. W 1875 r. zebrano 1350 cnt. bursztynu, wartości 1, 145, 000 mrk. Przerabiają go w większej części na miejscu; znaczne partye jednakże wychodzą w stanie surowym zagranicę, mianowicie do Wiednia ob. Glagau, Littauen, str. 191. Hydrografia. P. Wschodnie oblewa na przestrzeni 202 klm. morze Baltyckie. Wybrzeże jego niskie, z wyjątkiem sambijskiego; nad brzegiem gęste ławy piaskowe utrudniają żeglugę. Latarnie morskie stoją przy Piławie, Bruesterost, Nidden, na mierzei Kuryjskiej i przy Kłajpedzie. Zatoka Kuryjska obejmuje 1614, 61 kw. klm. , zatoka Fryska 858, 09 kw. klm. Prócz tych dwóch zatok posiadają P. Wschodnie bardzo liczne jeziora, leżące przeważnie śród wzniesionego pasu tak zwanego pojeziorza baltyckiego, na wysokości około 100 mt. nad powierzchnią morza. Najznaczniejsze leżą w ob. wodzie regencyjnym gąbińskim. Z rzek najważniejsze są Niemen, Pregoła Łyna, Pisek, Drwęca, Gilia, Rus. Liczne są kanały Friedrichsgraben 18 klm. , łączący rzekę Dejmę z Nemoninem, Seckenburski 12 klm. między Nemeninem i Gilią, Wilhelmowski 23, 2 klm. , łączący Atmat z Minią, kanał łączący jeziora Sniardwy, Niewocin i Mamry i kanał łączący jez. Drużyńskie z jez. Miłomłynu, Zewałdu i Ostródu. Kąpiele morskie, licznie odwiedzane, znajdują się w Schwarzort na Kuryjskiej mierzei, Cranz, Naukuhren, Rauschen i Neuhaeuser nad wybrzeżem sambijskiem. Klimat Prus Wsch. przedstawia cechy morskiego północnego klimatu; zmienność częsta i obfitość opadów. Często już w październiku nastają mrozy, a w listopadzie spadają śniegi; zima z nagłemi zmianami w temperaturze trwa aż do kwietnia, mrozy nocne aż do maja czasami. Wiosna bywa krótka, zwykle chłodna i mokra; w lecie padają częste deszcze a nad brzegami morskimi zalegają mgły. Średnie ciepło roczne wynosi podług 20letnich obserwacyi w Kłajpedzie 5, 23, w Tylży 5, 10, w Królewcu 5, 37, w Orzyszu 4, 85 stop. R. Pora wegetacy i trwa przecięciowo 4 1 2 do 5 miesięcy. Chów zwierząt stanowi ważną gałęź przemysłu rolniczego, a rasa tutejszych koni cieszy się uznaniem i znacznym popytem. Do uszlachetnienia rasy przyczyniła się bliskość głównej stadniny królewskiej w Trakenach, największej w kraju, i trzech pomniejszych w Rastemborku. Wystruci i Gudwallen. Oprócz państwowych ma prowincya jeszcze wiele stadnin prywatnych. Nawet mniejsi właści Prusy Wschodnie ciele chowają obok dobrych koni roboczych szlachetniejsze rasy, mogąc je łatwo zbywać, czy to na potrzeby wojska, czy też na dorocznych jarmarkach w Gąbinie, Tylży, Welawie i Królewcu. Bydło chowają w znacznej liczbie w pow. królewieckim, licbarskim, nizinnym, tylżyckim, stołupiańskim i gąbińskim. Mleko odstawiają do najbliższych miast lub przerabiają na masło i ser i posyłają do Berlina, Szczecina i Hamburga. Chów owiec, prawie wyłącznie szlachetnych ras, jest rozwinięty w pow. gierdawskim, rastemborskim, frydlądzkim, iławkowskim i świętosiekierskim. Świń chowają wiele pow. wystrucki, gąbiński, stołupiański i południowa część obwodu regencyjnego królewieckiego. W 1875 r. wywieziono ze stacyi wschodniopruskich kolei wschodniej Ostbahn 32, 979 koni, 3, 811 wołów opasów, 37, 537 bydła różnego, 35, 323 cieląt i świń opas. , 400, 130 świń chudych, 60, 997 prosiąt, owiec, kóz i jagniąt, 40, 689 gęsi. Z dziczyzny znajdują się łosie starannie chowane w lasach w Ibenhorst. Na zastrzelenie jednego potrzeba osobnego pozwolenia gabinetowego. Zatrudnienie mieszkańców, przemysł, handel. Przeważna liczba ludności trudni się rolnictwem, prowadzonem racyonalnie, do kategoryi tej zaliczano w ostatnich latach 40, 5 ogólnej liczby; 16, 1 zajmuje się górnictwem, hutnictwem, przemysłem i budownictwem, 5, 6 handlem a 37, 8 innymi zawodami. Do ostatnich policzono robotników, których liczba 9 wynosiła. Obok rolnictwa trudnią się mieszkańcy wydobywaniem torfu, używanego prawie wszędzie, zwłaszcza przez biedny lud. Doniosłego znaczenia dla mieszkańców prowincyi jest rybołóstwo. Trudnią się niem mieszkańcy wybrzeża morskiego, łowiąc przedewszystkiem lepsze gatunki ryb, jak łososie, dorsze i flądry. Niemniej rozwinięte jest rybołóstwo na obydwóch zatokach, gdzie łowią znane kuryjskie minogi, dalej na Niemnie i jeziorach mazurskich. Znaczną część ryb odstawiają do wielkich miast, wędzone i marynowane przeważnie do Rossyi i zachodnich prowincyi niemieckich. Raki z jezior mazurskich znajdują popyt aż we Francyi. Gorzelnie są liczne, a okowitę zużywają częścią na miejscu, częścią wywożą do Szczecina i Berlina. Niemniej liczne są browary, cegielnie, młyny i tartaki; najznaczniejsze leżą nad Łyną w pow. welawskim i frydlądzkim, nad Pregołą, w pow. wystruckim i nad Niemnem w pow. ragneckim; także wzdłuż brzegów Niemna i nad jeziorami mazurskiemi. Papiernie i fabryki papy wyrabiają towar bardzo dobry i rozsyłają go w znacznych partyach za granicę, mianowicie do Anglii. Odlewni i fabryk maszyn posiada prowincya wiele, nawet po mniejszych miejscowościach; wyrabiane przez nie maszyny rolnicze, sprzęty i t. p. idą prawie wyłącznie na zaspokojenie potrzeb prowincyi i po targowiskach zagranicznych nie znajdują popytu. Większą wziętością cieszą się gisernie i fabryki w Królewcu i Tylży, odstawiające i dla dalszych siron maszyny parowe, lokomotywy i okręty. Liczne garbarnie, farbiarnie, drukarnie, fabryki świec i mydła, fabryki wozów, smolarnie, warsztaty do budowy okrętów, fabryki tabaki, fabryki instrumentów muzycznych, zaspakajają lokalne potrzeby mieszkańców. Handel P. Wschodnich jaz w dawniejszych czasach znaczny, rozwijany przez Hanzę i Krzyżaków, do dziś jest znaczny, lecz, jak sprawozdania kupców królewieckich z lat ostatnich wskazują, świetność jego minęła, a nawet Królewiec, który stać się miał potężnem miastom handlowem i zając rolę Gdańska, utracił nadzieję świetnej przyszłości. Prócz Królewca prowadzą jeszcze znaczny handel Kłajpeda, Tylża, Wystruć i Brunsberga. Do artykułów handlowych należą węgle kamienne, sól, wapno, cement, gips, drzewo, żelazo, nafta, zboże, len, konopie, bawełna, herbata, kawa, ryż, tabaka, cukier, syrop, olej, wełna, skóry, futra, tran, mydło, porcelana, szkło, masło, ser, śledzie, płaty i t. p. Żeglugą morską trudnią się przedewszystkiem Królewiec i Kłajpeda. W r. 1875 nadeszło do Piławy Królewca 726 parowców, 1698 żaglowców; odeszło zaś 731 parowców, 1585 żaglowców. Do Kłajpedy zaś nadeszło 71 parowców, 1142 żaglowców; odeszło 68 parowców a 1220 żaglowców. Liczne statki krążą po rzekach i jeziorach; na samej Pregole naliczono 11, 000 statków; do Kłajpedy nadeszło 3767, w Tylży naładowano 135 statków. Komunikacye. Regularna komunikacya morzem łączy Królewiec z Amsterdamem, Hull, Londynem, Szczecinem, Gdańskiem, Kopenhagą i Antwerpią. Po wodach stałego lądu chodzą statki z Królewca na Piławę, Brunsbergę do Elbląga, na Tapiewo, Labiewo i Skoepen do Tylży i do Welawy; dalej między Cranz i Kłajpedą, Tylżą i Kłajpedą, Tylżą i Kownem, AltDollstaedt i Elblągiem przez jezioro Drużyńskie. Na Śniardawskiem i sąsiednich jeziorach między Lecem, Mikołajkami i Jańsborkiem krążą statki do ciągnienia tratw i łodzi i do transportu ludzi i towarów. Kolei żelaznych posiadają Prusy Wschodnie stosunkowo mniej niż inne prowincye państwa. Kolej wschodnia, główna linia przecinająca prowincyą, wchodzi między stacyami Gueldenboden i Schlobitten, przerzyna ją na linii brunsberskokrólewiecko wyatruckiej aż do st. nadgranicznej Ejtkun i łączy się tu, albo raczej na st. Kibarty, po za granicą leżącej, z odnogą wileńską drogi warszawskopetersburskiej. Druga połudn. linia Prusy Wschodnie kolei wschodniej na Piłę, Bydgoszcz, Toruń do Wystruci wchodzi między stacyami Rudziczem i Bergfredą, przechodzi przez Ostród, Olsztyn, Korsze, zdążając do Wystruci, gdzie łączy się z linią północną. Z Wystruci wychodzi kolej prywatna na północ do Tylży, gdzie łączy się z państwową koleją pod zarządem dyrekcyi kolei wschodniej stojącą i idzie aż do Kłajpedy. Inna kolej prywatna wschodniopruska południowa, wychodząca z Piławy, przecina w Królewcu linią północną, w Korszach południową kolei wschodniej, kończy się w Prostkach i ma związek z linią brzeskograjewską. Kolej prywatna z Malborku do Działdowa i dalej do Mławki, należy do P. Wschodnich tylko przestrzenią od Koszelew na Działdowo do Iłowa. Do tych dróg żelaznych przybyła jeszcze ostatnimi czasy kolej z Olsztyna do Gueldenboden, z Olsztyna do Ełku i z Ełku na Margrabowę, Gołdapią, Darkiejmy do Wystruci. Przystąpiono także do budowy kolei z Królewca do Labiewa, a w projekcie jest linia z Tylży na Ragnetę, Piłkały do Stołupian. Traktów bitych posiadał 1875 obwód regencyjny królewiecki 1933 klm. , obwód regencyjny gąbiński 1639, całe P. Wschodnie więc 3572 klm. W 1877 r. miały P. Wschodnie 16 stacyi poczt. I klasy, 28 II kl. , 137 III kl, 164 agentur, 482 stacyi telegr. , 99 poczthalteryi. W tymże roku wypadło 9, 97 listów i 0, 16 telegramów na jednego mieszkańca. Jedna stacya poczt. przypada na 107, 2 kw. klm. i 5380, 9 mk. , jedna stacya telegr. na 269, 9 kw. , a 13550, 5 mk. Podział administracyjny Władze, . P. Wschodnie dzielą się na dwa obwody regencyjne królewiecki, liczący 20 powiatów, i gąbiński, z 16 powiatami. Prowincyą reprezentuje w sejmie niemieckim 17, w sejmie pruskim 32, w izbie panów 25 posłów. Naczelny prezes prowincyi i dyrektor krajowy mieszkają w Królewcu, gdzie również swe posiedzenia odbywają sejm i wydział prowincyonalny. Pod nadzorem naczelnego prezesa stoją, prócz obydwóch regencyi prowincyonalne kolegium szkolne, medyczne, dyrekcya celna, bank rentowy prowincyonalny, sądy administracyjne obwodowe w Królewcu i Gąbinie, instytuty ziemskokredytowe, generalna dyrekcya towarzystwa zabezpieczenia od ognia na posiadłości wiejskie i miejskie. Do administracyi prowincyonalnej pod nadzorem wydziału i dyrektora krajowego stojącej, należą zakłady głuchoniemych w Królewcu i Węgoborku, zakład dla akuszerek w Gąbinie, zakład dla ociemniałych w Alemborku pod Welawą, szpital w Królewcu, zakład dla biednych w Tapiewie, kasa pożyczkowa prowincyonalna i kasa dla melioracyi w Królewcu. Wyższe szkoły są następujące uniwersytet w Królewcu, połączony ze szkołą agronomiczną i kliniką dla weterynaryi, lyceum Hosianum w Brunsberdze, 15 gimnazyów, i to 4 w Królewcu, po 1 w Olsztynie, Bartoszycach, Brunsberdze, Gąbinie, Olsztynku, Wystruci, Ełku, Kłajpedzie, Rastemborku, Reszlu i Tylży, 5 szkół realnych 1ej klas. , 2 w Królewcu, po 1 w Wystruci, Tylży i Welawie, 3 szkoły wiejskie obywatelskie, 7 seminaryów dla nauczycieli elementarnych, 30 wyższych szkół dla dziewczat, akademia sztuk pięknych, prowincyonalna szkoła przemysłowa, szkoły dla żeglugi w Kłajpedzie i Piławie. Prowincya należy pod militarnym względem do 1 korpusu, którego główna komenda znajduje się w Królewcu; tam garnizonują także sztaby 1 dywizyi, 1 i 2 brygady piechoty i 1 brygady kawaleryi. Katolicy P. Wschodnich należą do dye cezyi warmińskiej, którą rządzi biskup mie szkający w Fromborku. Dyecezya obejmuje 11 dekanatów; dekanat turowski w pow. niborskim należy do dyec. chełmińskiej ob. Warmia. Kościołem luterskim kieruje konsystorz w Królewcu, mający pod sobą 36 superintendentur. Gazety polskie w P. Wschod, nie zbyt liczne. Przed r. 1861 wydawał rząd własnym kosztem pismo p. t. Kurek Mazur ski, skierowany przeciw zabiegom polskim. od r. 1884 wychodzi staraniem naczelnego prezesa, a pod redakcyą pastora Klaudyusza z Małych Jeralek, pismo p. t. Nowe ewangielickie głosy, które bywają rozrzucane między ludność polską nie tylko protestancką, lecz też katolicką. Polszczyzna w niem licha. Prócz tego wychodzi Gazeta Lecka, wyda wana przez p. Gierscha. Do niedawnego czasu wychodził jeszcze Mazur w Ostródzie, wy dawany pod redakcyą p. F. K. Sembrzyckiego z Tylży. Od kwietnia 1886 r. poczęto wy dawać w Olsztynie na polskiej Warmii gazetę z tendencyą polskokatolicką; redaktorem jest J. Liszewski, b. nauczyciel. Ludność. Prusy Wsch. zamieszkują Polacy, Litwini i Niem cy. Polaków było 1875 18, 39, Litwinów 8, 1, Niemców 73, 48. Aż do linii z Ostródu do Lecu pociągniętej, mówią po niemiecku, choć miejscami mieszkają Polacy, poniżej tej linii po polsku. Zwłaszcza po wsiach jest pol skiej ludności podług niemieckich statystyk 8090, w miastach za to żywioł niemiecki liczniejszy. Wyjątek stanowią mazurskie mia sta Wielbark i Pasym, czysto polskie. Co do wyznania, to mieszkańcy prawie całego ob wodu regencyjnego gąbińskiego są protestan tami, i w królewieckim przeważają protestan ci, lecz na Warmii mieszkają prawie sami ka tolicy, bardzo liczni w pow. niborskim, ostródzkim, szczycieńskim, także w Królewcu i Kłajpedzie. Dzieje. Pierwotni mieszkańcy, zwani Prusakami, byli plemieniem litewskiem. Łagodni i gościnni, trudnili się rolnictwem, pszczelnictwem, rybołóstwem i polowaniem. Religia ich polegała na czci sił przyrodzonych, uosobionych w postaciach licznych bogów i bożków. Pod względem politycznym nie stanowiło to plemie całości państwowej, lecz kraj składał się z licznych ziem, niepołączonych z sobą żadnym innym węzłem, jak tylko narodowością i spólnym językiem. Każda zaś ziemia rozpadała się znowu na tyle cząstek samodzielnych i niezależnych, ilu w niej było panów czyli właścicieli większych obszarów ziemi. Do większych terytoryów pruskich należały ziemia gołędzka, najbardziej na południe wysunięta, z Mazowszem granicząca. Mieszkańcy jej, liczni niegdyś, ponieśli klęskę od Polaków i prawie zupełnie wyginęli, przynajmniej w walkach Krzyżaków z pruskimi szczepami nigdzie nie ma wzmianki o Gołedzianach. Na zachód od niej leżała ziemia saska, kraj Sasinów, przedzielona od niej wielką puszczą zwaną Patrąkiem, zajmowała przestrzeń dzisiejszych pow. niborskiego i ostródzkiego. W ścisłym z nią stosunku stoi ziemia lubawska, rychło przez Polaków na Prusakach zdobyta i zaludniona, tak delece, że częścią jej być się zdaje; późniejsze jabłko niezgody między Polską a krzyżackim zakonem. Na północ od niej rozciągała się Pomezania, aż do Nogatu i jeziora Drużyńskiege, z którą ze wschodu graniczyła Pogezania. Dalej na wschód wzdłuż Fryskiej zatoki leżała Warmia, na półn. wschód ziemia bartska. Trójkątem między Warmią i ziemią bartską wrzynała się Natangia, a na północ ztąd leżała Sambia aż do morza i Kuryjskiej zatoki. Do pruskich prowincyi zaliczają się także ziemie nadrowska, szalawska i sudawska. Ściśle biorąc, ziem tych do Prus zaliczyć nie można, a granica Prus sięga z północy i wschodu aż do granicy Sambii, Natangii, ziemi bartskiej i gołędzkiej. Pojęcie Prus wytworzył dziejowy rozwój. Ze zdobyczami i postępem zakonu rozszerzyła się nazwa aż za Niemen, z upadkiem uległa ścieśnieniu, Bolesław Chrobry, Krzywousty i Kędzierzawy liczne przedsiębrali do P. wyprawy, zdobycze ich jednak nie były trwałemi, a kraj pruski zajęty przez Polaków, tak długo do nich należał, jak długo z wojskiem w nim stali. Nie brakło w tych walkach i dotkliwych klęsk dla Polski, jak przegrana za Kędzierzawego, gdzie kwiat polskiego rycerstwa, a podobno także Henryk Sandomirski poległ. Chrzesciaństwo nie mogło przebić się przez gęste puszcze; misye św. Wojciecha, Brunona spełzły na niczem. Dopiero z początkiem XIII w. podjęto znowu i z lepszym skutkiem pracę około nawrócenia Prusaków. Punktem, z którego wyszły te usiłowania, był wielkopolski klasztor cysterski w Łeknie, a szerzycielem apostoł Gotfryd. Udał się on celem uwolnienia kilku wziętych do niewoli braciszków do Prusaków i przy tej sposobności nabrał przekonania, że chrześciaństwo znalazłoby w tych okolicach dobre przyjęcie. Wyjednawszy pozwolenie papiezkie, przeszedł w następnym roku Wisłę i począł apostołować mając do pomocy kilku zakonników, z których najwięcej zasłynęli Filip i Krystyan, późniejsi kierownicy misyi. Prusacy przyjmowali tak licznie wiarę chrześciańską, iż okazała się potrzeba ustanowienia dla nich osobnego biskupstwa. Do godności tej powołanym został, po męczeńskiej śmierci Filipa, Krystyan 1215. Ten postęp chrześciaństwa rozdrażnił jednak Prusaków, którzy wierze ojców pozostali wiernymi i wywołał walki zacięte tak z nowo nawróconymi, jak z biskupem i posiłkującymi Polakami. Papież wezwał do kracyaty, a w skutek tego kilka wypraw ruszyło, jak zwykle z ziemi chełmińskiej, na Prusaków. Pomścili się za to Prusacy, pustosząc ją w 1220 r. Klęska ta była dotkliwą tak dla Polaków, jak i dla biskupa Krystyana. Konrad Mazowiecki, chcąc szkody wynagrodzić, nadał biskupowi znaczne dobra, a zarazem wyposażył go władzą biskupią w obrębie ziemi chełmińskiej. Odtąd ziemia chełmińska należała do biskupstwa pruskiego. Mimo to misya nie zaprzestała swych czynności. Konrad mazowiecki widząc, że sam nie poradzi z Prusakami, wezwał zakon teutoński Panny Maryi z Palestyny nad Wisłę. Gdy układy zbyt długo trwały, zorganizował na wzór teutońskiego zakon braci dobrzyńskich, którym walkę z Prusakami powierzył. Nie sprostali oni jednak zadaniu. Tymczasem 1228 r. przybyli Krzyżacy. Konrad przeznaczył im ziemię chełmińską, ale ponieważ chwilowo zajęli ją Prusacy, musiał ich pomieścić na lewym brzegu Wisły, gdzie im zamek Vogelsang, naprzeciwko dzisiejszego Torunia, postawił. Rycerze Panny Maryi, zapewniwszy sobie dokumentami od papieża, cesarza i Konrada rożne przywileje, poczęli apostołować między Prusakami mieczem. Lat pięćdziesiąt trwały te zapasy. Prusacy pobici, powstawali na nowo, aż upadli obezwładnieni w r. 1283. Po uspokojeniu kraju i zlokalizowaniu wojny z sąsiednimi Litwinami, począł zakon zajęte na Prusakach ziemie osadzać kolonistami, a używał do tego najbliższych sąsiadów Polaków Mazurów; prócz nich także Niemców, Litwinów i oczywiście Prusaków. Polaków osadzono przeważnie na obszarze dzisiejszych Mazurów pruskich. Litwinami kolonizowano północną część puszczy nadgranicznej, po obu brzegach Pregoły położonej, Niemcami zaś obszary dziś należące do pow. węgoborskiego, szestyńskiego i szczycieńskiego, oraz olsztynkowskiego, Prusy Wschodnie ostródzkiego. We wszystkich innych powiatach, w których także Polacy się osiedlali, czasami nawet znacznemi grupami, jak w wystruckim, gierdawskim, morąskim, pasłęckim i na Warmii, przeważali Niemcy i utrzymali przewagę swą, z wyjątkiem południowej Warmii, która od końca XV w. począwszy, w krótkim czasie się spolonizowała. We wszystkich zaś powiatach wschodnich, z wyjątkiem szestyńskiego, węgoborskiego, wystruckiego, oraz kilku wsi niemieckich, mieszkali Niemcy od początku tylko pojedynczemi osadami. Na zachodzie panowały te same stosunki, mianowicie w pow. działdowskim i niborskim, a tylko W ostródzkim, olsztynkowskim i północnej części dąbrowińskiego siedzieli Niemcy początkowo w większych masach. W ogóle zaś przeważali Polacy, z którymi Litwini i Prusacy się zlewali, i przed którymi ostatecznie i żywioł niemiecki nawet w pow. ostródzkim i olsztynkowskim musiał ustąpić. Prusacy wreszcie przeważali pierwotnie w powiatach półn. zachodnich. W tych stronach rozsadowił się od morza żywioł niemiecki i wypierał tubylców, ale i tutaj osiedlali się Polacy, mianowicie w okolicach pogranicznych z Polską. Wszystkie trzy narodowości polska, pruska i niemiecka były około r. 1410 liczebnie mniej więcej sobie równe. Posiadłszy kraje pruskie, potrafił zakon wojną lab sztuczkami dyplomatycznemi rozszerzyć panowanie swe na sąsiednie ziemie. Na początku XIII w. posiadł Pomorze, kupiwszy je za tanie pieniądze od margrabiów brandenburskich, którzy prawo do spadku po Świętopełkach sobie przywłaszczyli. Pod wielkim mistrzem Henrykiem Kniprode 135182 stanął zakon na szczycie potęgi. Dopiero 1410 rok przyniósł mu klęskę grunwaldzką, a w następstwie stopniowy upadek. Wprawdzie Henryk z Pławna, komtur świecki, a późniejszy wielki mistrz zdołał zawrzeć stosunkowo korzystny pokój z Polską, nie wstrzymało to jednak upadku zakonu. Wewnątrz kraju rosło niezadowolenie, szlachta wiejska i miasta połączyły się i stanęły otwarcie przeciw zakonowi, poddając się opiece króla Kazimierza 1454. Wielki mistrz Ludwik Erlichhausen musiał opuścić Malbork i przeniósł stolicę do Królewca 1457. W skutek pokoju toruńskiego 1466 musiał zakon odstąpić Polsce wszystkie ziemie za Wisłą, ziemię chełmińską, lubawską, michałowska, Sztum, Kiszpork, Malbork, Elbląg i Tolkmicko, jako też biskupstwo warmińskie; z pozostałych zaś ziem uznał się wasalem Polski. Z upokarzającego tego stanowiska usiłował zakon w ten sposób się wyzwolić, że obrał wielkim mistrzem ks. Fryderyka saskiego w przekonaniu, że tenże w skutek wysokiego urodzenia, koligacyi i potęgi zdoła chylącą się instytucyą zakonną podeprzeć; lecz nadzieje zawiodły, Fryderyk niczego dla zakonu nie uczynił. Następca zaś jego margrabia Albrecht przyjąwszy reformacyą, zmienił w 1525 r. za radą Lutra a zgodą Polski, kraje zakonne na państwo świeckie, dziedziczne, Polsce hołdujące, zwane odtąd Prusami Książecemi. Tak więc w Prusiech przestał zakon istnieć. Biskupi sambijski Jerzy von Polens i pomezański Erhard von Queis poszli za przykładem Albrechta i przyjęli protestantyzm, pociągając przykładem dyecezyan. W ziemiach pozostałych przy zakonie nic się w wewnętrznych stosunkach nie zmieniło, a język niemiecki pozostał oczywiście urzędowym. Pomimo to żywioł polski tak się rozszerzył, mianowicie w XVII i XVIII w. , że Prusy Książęce, mimo rządu niemieckiego, miały więcej polskiej niż niemieckiej ludności. Wśród mieszczaństwa i inteligencyi stosunek ten byt daleko mniej korzystnym dla ludności polskiej, mimo to na uniwersytecie królewieckim spotykamy w 1744 r. 119 Polaków pruskich nieszlacheckiego pochodzenia. Od 1718 do 1720 r. wychodziła w Królewcu jedna z najstarszych gazet polskich Poczta Królewiecka. Z śmiercią ks. Albrechta przeszło księstwo na linią brandenburskich Hohenzollerów, ciągle jeszcze jako państwo hołdownicze Polski. Dopiero wielki kurfirst Fryderyk Wilhelm, korzystając z krytycznego położenia Polski podczas wojny z Szwecyą, umiał się wyzwolić z hołdownictwa traktatem welawskim, potwierdzonym w Oliwie 1660. Następca jego Fryderyk ogłosił księstwo pruskie, za zgodą cesarza niemieckiego, królestwem i koronował się w Królewcu 1701. Odtąd poczyna się agitacya przeciw żywiołowi polskiemu. Reskryptem z 2 marca 1724 r. zakazał król Polakom osiedlać się na pruskiej Litwie, z d. 24 marca zaś zabronił używać do kolonizacyi Żmudzinów, Żydów i Polaków. Największą klęską dla ludności polskiej Prus Książęcych był podział Polski, przez który Fryderyk II uzyskał wszystkie kraje swego czasu w pokoju toruńskim odstąpione, prócz biskupstwa warmińskiego, Gdańska i Torunia; dwa te miasta dostały mu się przy drugim podziale. Z ziem tych, z wyjątkiem Warmii, utworzone zostały Prusy Zachodnie, z Warmii zaś i wszystkich innych ziem pruskich Prusy Wschodnie. Z zabranych przy trzecim rozbiorze ziem utworzono Prusy Południewe albo Nowe Prusy Wschodnie; musiano je jednak w r. 1807 w pokoju tylżyckim Francyi odstąpić, która z obwodu gdańskiego wolne miasto utworzyła, a inne ziemie do księstwa warszawskiego wcieliła. Po upadku Napoleona zabrały Prusy jeszcze ziemie chełmińską i michałowską. W r. 1824 połączono Wschodnie i Zachodnie Prusy w je Prusy Wschodnie Prusy dną prowincyą, a 1 kwietnia 1878 podzielono je znowu na Wschodnie i Zachodnie. Po upadku Rzpltej zniemczenie szlachty i osad polskich stało się tylko kwestyą czasu, tem więcej, że kierunek polityki pruskiej wobec Polaków przybrał charakter wyraźnie nieprzyjazny. Powoli znikł język polski z urzędów, sądów i szkół. Aby zaś zniemczenie pszyśpieszyć, usunięto inteligencyą polską, to jest szlachtę; w tym celu wywłaszczył naczelny prezes prowincyi pruskiej Schoen obywatelstwo polskie, zalegające po wojnach francuzkich z procentami od pożyczek zaciągniętych w landszafcie królewieckiej. Udzielał zaliczek Niemcom z innych prowincyi sprowadzonym, by wykupili wystawione na sprzedaż majątki polskie. W ten sposób znikła szlachta w Prusach Książęcych. Lud zaś w skutek tego pozbawiony przewodników, bądź zniemczył się, bądź też zachowując język, zatracił poczucie łączności z macierzą. Obszerniej o Prusach Wschodnich czytać można u Kętrzyńskiago, O ludności polskiej w Prusach niegdyś krzyżackich; Toeppena, Hist. comp. Geographie v. Preussen; Das Reichspostgebiet; Handbuch des Grundbesitzer in OrtPreussen; Lohmeyer, Geschichte v. Ost. u. Westpreussen; Sieniawski, Biskupstwo warmińskie. Ad. N. Prusy Zachodnie, dawniejsze P. Królewskie, część Pomorza, obecnie jedna z 12 prowincyi królestwa pruskiego, już w części opisano w artykułach Gdańsk i Kwidzyn a pod względem kościelnym w artyk. Chełmno. Tu dajemy tylko uzupełniające szczegóły. Nazwa Kronikarz pruski Hartknoch pisze Porussi et contracte Prussi dicti esse videntur hi populi nostri quia fuerunt accolae Russorum ob. Voigt, Gesch. Preus. , I, 672. Drudzy wywodzą tę nazwę od Rusy, prawej odnogi Niemna. Rozmaite etymologie zestawił Voigt l. c, 666 673. Układ powierzchni. P. Zachodnie zajmują część niziny sarmackiej. Charakterystyczną cechą ich obszaru stanowi występująca tu wyżyna baltycka, która od obfitości jezior na niej rozłożonych nosi nazwę Pojezierza Seenplatte. Wyżynę tę, ciągnącą się ze wschodu na płn. zachód, dzieli Wisła na dwie części. Wschodnia sięga aż do Drwęcy, zachodnia aż do nizin Noteci. W pow. kartuskim dochodzi wyżyna do najwyższego wzniesienia w spiczastej górze Thurmberg w pasmie szymbarskich gór pod Kartuzami, wznies. 1020 stóp npm. Ku Wiśle i Baltykowi opadają te wyżyny dość ostro, tak że niżej położone okolice nadwodne zabezpieczać trzeba groblami. Przeciętne wzniesienie wynosi w pow. kartuskim 235 mt. , w kościerskim 171 mt. , człuchowskim 170, wejherowskim 152, chojnickim 151, wałeckim 139, złotowskim 137, tucholskim 133, gdańskim 132, świeckim 99 a w starogardzkim 98 mi Na calem pojeziorzu porozrzucane są liczno głazy erratyczne, przeniesione ze Szwecyi przez lodowce. Największe znajdują się pod Przetoczynem w pow. wejherowskim, dalej w Granicznej Wsi pow. gdański, przy Chłapowie pow. wejherowski tuż nad Baltykiem, w Wierzycy między Peplinem a Wierzycą. Największy może w całej prowincyi jest głaz pod Nową Hutą pow. kartuski, obejmujący około 93 mt. sześciennych. Niedaleko dworca kolei żelaznej w Laskowicach, pod Belnem, leży wielki głaz, ośm stóp wysoki, 28 kroków w obwodzie mający, z jednej strony są na nim wyżłobione progi, wklęsłość zaś na powierzchni pozwala domyślać się iż stanowił ołtarz ofiarny. Odrębnemi od wyżyny bałtyckiej są góry elbląskie, dochodzące w t. z. Górze Maślanej ButterBerg, pod wsią Trunz, 632 st. npm. Najżyzniejszemi są niziny wzdłuż Wisły położone, zwłaszcza Żuławy przy jej ujściu. Przeciwnie t. z. Puszcza Tucholska TuchlerHeide, między Czarną Wodą i Brdą, jest mało urodzajna i w znacznej części sosnowemi borami pokryta. Stosunki hydrograficzne i komunikacye przedstawione zostały już wyżej ob. t. II, 536 i V, 24. Klimat. P. Zachodu, jest morskim, ztąd wilgotny, zmienny, ostry. Najczęstsze są wiatry zachodnie, dosyć częste południowe i północne, najrzadsze wschodnie. Lato trwa krótko, upały dochodzą średnio 24, wyjątkowo 28 R. , zima jest długa, mrozy sięgają 22 R. Nad brzegami morza rozpoczyna się zima później, ale trwa dłużej. Wiosna nastaje zazwyczaj dopiero w końcu kwietnia. Północne wiatry i nocne przymrozki, aż do początku maja trwające, opóźniają rozwój roślinności. W połowie maja temperatura znów nagle się obniża o 6 do 12 stopni. U ludu powstało przysłowie, że wtedy panują surowi panowie Mamert, Pankracy, Serwacy i Bonifacy 1114 maja. Burze i pioruny bywają w czerwcu często. Jesień jest pogodniejszą niż w północnych Niemczech. Przeciętno ciepło wynosi według 20 letnich spostrzeżeń na półwyspie Helu 6, 01 R. . w Gdańsku 9 mt. npm. 6, 22 R, w Szymborku w pow. kartuskim 250 mt. npm. 4, 55, w Chojnicach 155 mt. 5, 35 R. Obok Orzysza w Prusach Wschodnich są Chojnice najzimniejszym punktem w całej prowincyi. Roczna ilość deszczu wynosi w Gdańsku 475 mlm. , w Chojnicach 487 mlm. Wegetacya trwa 4 1 2 do 5 miesięcy. Dzieje, obszar i podział. Po pierwszym podziale Polski utworzono z dawniejszych Prus Królewskich prowincyą, którą rozkazem gabinetowym z d. 31 stycznia 1773 r. nazwano Prusami Zachodniemi. Warmią wcielono do Prus Wschodnich, a Gdańsk i Toruń należały jeszcze do Polski. Za to przyłączono do P. Zachodu, wschodniopruskie mia Prusy Zachodnie Prusy Zachodnie sta Kwidzyn, Prabuty, Susz i Iławę z ich okręgami, a r. 1775 także Nadnotecie Netzedistrikt. Najwyższą dla rzeczonej prowincyi władzą administrycyjną była t. z. izba spraw wojennych i królewszczyzn Westpreussische Kriegs und DomaenenKammer w Kwidzynie. Na jej czele stał z początku prezydent, od r. 1791 zaś naczelny prezes. W skutek drugiego podziału Polski wcielono r. 1793 także Gdańsk i Toruń do Prus Zachod, i od tego czasu nie zaszła aż do r. 1807 żadna zmiana co do terytoryum tejże prowincyi. Zawarty w r. 1807 traktat tylżycki, mocą którego utworzono księstwo warszawskie, oderwał od Prus Zach. większą część Nadnotecia, mianowicie pow. inowrocławski i bydgoski w całości, z pow. zaś kamieńskiego i wałeckiego większą część, dalej dawniejsze województwo chełmińskie, czyli nowo utworzone powiaty chełmiński i michałowski, z wyjątkiem Grudziądza i trzech wsi pomiędzy fortecą a ujściem Osy położonych, wreszcie Gdańsk z dwumilowym okręgiem. Izbę spraw wojennych nazwano mocą rozkazu z d. 26 grudnia 1808 r. regencyą zachodniopruską. Gdy r. 1815 uchwałą traktatu wiedeńskiego zniesiono księstwo warszawskie, wcielono napowrót województwo chełmińskie i Gdańsk do Prus Zachod. Prócz odłączonych w 1803 r. ziemi lęborskiej i bytowskiej, podzielono prowincyą zach. pruską na dwa obwody regencyjne gdański i kwidzyński i ustalono rozgraniczenie dotąd trwające, tak, że Prusy Zachodnie obejmują dziś całe Prusy Królewskie, z wyjątkiem księstwa warmińskiego, oraz cztery powiaty złotowski i wałecki, oderwane od Wielkopolski i kwidzyński i suski, należące przedtem do Prus Książęcych. W r. 1824 połączono Prusy Zachodnie i Wschodnie w jedną pruską prowincyę, ale r. 1878 znów je rozdzielono ob. Niektóre wiadom. o archid. pomorskim przez Hildebrandta, 1865, str. 80. Prusy Zach. lezą między 52 50 24 i 54 50 8 północn. szer. a 33 38 1 i 37 38 55 wsch. dł. od Ferro i graniczą na północ z morzem Baltyckiem, na wschód z P. Wschodniemi, na południe z królestwem polakiem i w. ks. poznańskiem, na zachód z Brandenburgią i Pomeranią. Obszar wynosi 25, 584 klm. kwadr. czyli 463 mil kwadr. Gdański obwód regencyjny dzielił się dotychczas na 9 powiatów w opisie Gdańskiej reg. , t. II, 530podano 8 pow. , bo opuszczono elblągski wiejski. Kwidzyński obwód regenc. zawierał 14 powiatów. W r. 1887 utworzono, celem wzmocnienia żywiołu niemieckiego, w obwodzie reg. kwidzyńskiej jeszcze jeden powiat wąbrzeski, a w obwodzie regencyi gdańskiej trzy tczewski, pucki i rozdzielono gdański na górny i dolny. Zamierzono obok wąbrzeskiego utworzyć jeszcze drugi nowy powiat nowski i wyznaczono Już jego obszar, lecz projekt ten nie został zatwierdzonym ostatecznie. Pow. tczewski będzie miał 51, 583 ha i ma liczyć około 29, 380 dusz; pow. gdański górny będzie miał 40, 954 ha i 39, 405 mk. 22, 103 katol. ; gdański dolny 42, 469 ha i 34, 114 dusz, lecz tylko 4370 katol. , wreszcie pucki 58, 173 ha i 24, 699 dusz 19, 409 katol. . Do pruskiej izby poselskiej wybierają P. Zach. 22 posłów i 11 do izby panów. Przy wyborach do sejmu pruskiego został nowy powiat wąbrzeski połączony z obwodem wyborczym toruńskochełmińskim, pow, tczewski z obwodem wyborczym kościerskostarogardzkim. Inne nowo utworzone powiaty głosują razem z temi, z których zostały utworzone. Głosowanie jest jawnem i odbywa się w trzech klasach, stosownie do wysokości podatku. Ten podział a przytem sztuczne łączenia pojedynczych okręgów są przyczyną, że tylko okręgi wejherowskokartuski i lubawski wybierają trzech Polaków. Do parlamentu niem. obiera prowincya 13 posłów. Łączą się zwykle po dwa powiaty w jeden okrąg wyborczy. Głosowanie odbywa się tajnie i nie według systemu klasowego lecz jest powszechne. Wedle liczebnego stosunku ludności polskiej do niemieckiej powinna pierwsza wybierać 5 do 6 posłów. W całych P. Zach. oddano przy wyborach w 1881 r. do 148, 000 głosów, z których około 68, 000 padło na kandytatów polskich, do 80, 000 na Niemców, licząc w to kandydatów katol. centrum. W r. 1884 przy wyborach rozstrzygających oddano około 180, 000 głosów; w tem około 75, 000 głosów polskich, 105, 000 niemieckich, licząc w to głosy na kandydatów centrum, z których obrano jednego. Posłów polskich obrano 5, niemieckich zaś 8. Zwycięztwo Polaków jest niewątpliwe w okręgach WejherowoKartuzy, Kościerzyna Starogard i ChojniceTuchola. W pierwszym było w r. 1884 12, 754 głosów polsk. , 3832 niem. ; w drugim 12, 136 polsk. , 5341 niem. ; w trzecim 7462 polsk. , 2917 niem. W trzech okręgach, mianowicie ElblągMal bork, Gdańsk miasto i Wałcz komitet polski zwykle kandydatów swych nie stawia ze względu na małą liczbę polskiej ludności. Powiat gdański wybiera zwykle kandydata contrum. Z pozostałych 6 okręgów jeden ZłotowCzłuchowo nie przedstawia lepszych widoków dla polskiego kandydata. W pozostałych natomiast pięciu zacięta zawsze wre walka, a szala zwycięztwa przechyla się raz na jedną, raz na drugą stronę. Tylko w lubawskosuskim okręgu nieudało się Polakom jeszcze nigdy zwyciężyć, ale stosunek bywał taki, iż w r. 1881 Niemiec miał głosów 7177, Polak zaś 6829, a w r. 1884 Niemiec 8405, Polak 6954. Okrąg wyborczy SztumKwidzyn wysłał w r. 1867 do parlamentu Polaka. W r. 1878 kandydat polski miał 7406 głosów, niem. 7675, w r. zaś 1881 Polak 6789, Niemiec 7360; w r. 1884 pozyskał Polak 6274, a obydwaj kandydaci niemieccy 6938 głosów. I w tym okręgu większość niemiecka jest bardzo nieznaczna. Najwięcej ważą się losy w okręgach Grudziądz Brodnica, Świecie i ToruńChełmno. W pierwszym z nich r. 1881 polski kandydat otrzymał 8859 głosów a Niemiec 7748. Okrąg wyborczy Świecie reprezentował w r. 1874 i 1881 Polak, który w ostatnim roku otrzymał 5694 głosów, podczas kiedy na Niemca padło tylko 4937 głos. W r. 1884 zwyciężył 5403 głosami Niemiec Polaka, który miał tylko 5100 głosów. W okręgu ToruńChełnmo polski kandydat otrzymał w 1884 r. 9253 głosów, niemiecki zaś tylko 8787 głosów. Posiadłości ziemskie. Według statystyki Holschego Geographie und Statistik Westpreussen w 1806 r. było w P. Zach. 765 dóbr szlacheckich. Z tych 544 znajdowało się w ręku Polaków a tylko 221 w ręku Niemców. Dziś stosunek ten zmienił się na niekorzyść Polaków. Podług urzędowych danych w 1886 r. liczono w ogóle 2064 wsi. Dóbr Gutsbezirke było w obwodzie reg. kwidzyńskiej 639, obejmujących 550, 828, 95 ha; z tych posiadał fiskus 30, 176, 62 ha. Z 420, 651, 83 ha, należących do osób prywatnych, przypada 523 dóbr z 336, 563, 49 ha na własność Niemców a tylko 116 z 84, 115, 23 ha należy do Polaków. W obwodzie reg. gdańskiej znajduje się 448 dóbr, mających 315, 852, 13 ha. W rękach prywatnych pozostaje 201, 880 ha; z tych 236 dóbr z 183, 411, 52 ha należy do Niemców, a 42 z 18468, 48 ha do Polaków. Wielkie prywatne posiadłości, liczące przynajmniej 150 ha, obejmują w obwodzie reg. kwidzyńskiej 426, 441 ha; z tych Niemcy mają 336, 536 ha, Polacy tylko 84. 115 ha. W ostatnich 25 latach przeszło w ręce niemieckie 36, 864 ha, w polskie 4902 ha, więc posiadłości polskie zmniejszyły się o 31, 092 ha. W obwodzie reg. gdańskiej obejmują wielkie posiadłości 201, 880 ha i to niem. 183, 412, polak. 18, 428 ha. Posiadłości, obejmujące więcej jak 100 ha stanowią w P. Zach. 47, 1, od 10100 ha, 42, 4, od 1109, 1, wreszcie niżej 1 ha liczące 1, 3. W r. 1887 uchwaliła pruska izba poselska 100 milionów mrk na środki ku wzmocnieniu żywiołu niemieckiego w wschodnich prowincyach, t. j. w P. Zach. i Poznańskiem. Ustanowiona ku temu komisya kolonizacyjna skupuje teraz polskie dobra i nabyła już klucz ryński w pow. toruńskim, dalej Ostaszewo w tymże samym powiecie, obejmujące 1600 mr. za 230, 000 mrk; wś Bo browo w pow. brodnickim, przeszło 3000 mr. za 600, 000 mrk, Dolnik i Paruszkę, w pow. złotowskim, dalej Kijewo w pow. chełmińskim za 370, 000 mrk i dobra Lipusz w pow. kościerskim za 135, 000 mrk. Aby dalszym stratom zapobiedz, założyli Polacy bank ziemski w Poznaniu, z kapitałem zakładowym wynoszącym 3 mliony marek. Towarzystwo to rozpocznie już wkrótce swą działalność. Oświata. Uniwersytetu nie posiada obszerna prowincya. Gimnazya są katol. w Chełmnie, Chojnicach, Wałczu i Wejherowie, ew. w Gdańsku 2, w Elblągu, Grudziądzu, Malborku, Kwidzynie i Toruniu; symultanne w Starogardzie i Brodnicy; t, z. realno gimnazya są w Gdańsku 2, dalej w Elblągu i Chełmnie. Progimnazya są katol. biskupie w Peplinie; symultanne w Kościerzynie, Frydlądzie, Lubawie, Nowem Mieście i Świeciu; realno progimnazya istnieją i to symultanne w Tczewie, Toruniu, Jankowie, Prabutach i w Chełmnie; Kwidzyńskie zostało 1885 r. zniesione. Oprócz. tego jest w Gdańsku akademia handlowa, w Malborku szkoła rolnicza i w Nowymdworze Tiegenhof wyższy zakład dla chłopców. Wyższy katol. zakład dla dziewcząt z pensyą istnieje w Kościerzynie; symultanne są prawie w każdem mieście. Seminarya nauczycielskie katolickie istnieją w Kościerzynie, Grudziądzu i Tucholi; ewangielickie w Frydlądzie, Lubawie i Malborku; zakłady dla preparandów katol. w Radzynie, ewang. w Starogardzie. Szkoła kadetów w Chełmnie, ma być przeniesiona do Koszalina w Pomeranii. Zakłady dla głuchoniemych są w Malborku i Człuchowie, dla niewidomych w Koenigsthal pod Wrzeszczem Langfahr. Szkół ludowych w 1886 r. było 2066. W 1886 r. przypadało w obwodzie regencyjnym gdańskim 72 dzieci na jednego nauczyciela, w kwidzyńskim 82. Na 10. 000 rekrutów przypadało w P. Zach. w 1875 6 r. 1101, w 1885 6 tylko 666 nieumiejących czytać. Dziennikarstwo polskie w P. Zach. zaczęło się rozwijać dopiero od r. 1848. W tym roku zaczęło wychodzić drukiem i nadkładem Józefa Gółkowskiego w Chełmnie pismo tygodniowe p. t. Szkoła Narodowa. Dnia 4 lipca 1849 r. wyszedł pierwszy numer tygodnika p. t. Katolik dyecezyi chełmińskiej, także drukiem i nakładem Józefa Gółkowskiego, redagowany z początku przez kś. Pokojskiego w Kijewie, a po jego zgonie przez kś. Kręckiego, prob. w Starogrodzie, W końcu września r. 1851 Katolik przestał wychodzić dla trudności wynikających z nowego prawa prasowego. W r. 1850 począł tenże Gółkowski wydawać tygodnik Nadwiślanin z dodatkiem, , Gospodarz, a później z dodatkiem Przyjaciel Ludu. Początkowo nie miał debitu pocztowego, później wychodził trzy razy w tygodniu. Redaktorem był Ignacy Danielewski, ale podpisywał pismo jego teść Jozef Gółkowski. Z Nadwiślanina przekształ Prusy Zachodnie Prusy Zachodnie cił się z początkiem r. 1867 na jedyne codzienne czasopismo Gazeta Toruńska, którą z kolei redagowali dr. Władysław Łebiński, potem dr. Szymański, Rakowicz, Glinkiewicz, Ign. Danielewski aż do r. 1886, a obecnie dr. Karol Graff. Gaz. Toruńska kosztowała dawniej 4 marki 25 fen. , teraz 3 marki i stoi na gruncie czysto religijnym. W 1861 r. powstało w Chełmie zasłużone pismo ludowe Przyjaciel Ludu, wychodzący następnie jako osobne pismo raz na tydzień 75 fen. kwart. ; w czasie swego rozkwitu liczyło 60007000 abon. Jego założycielem i redaktorem był Ignacy Danielewski. W 1850 r. wyszedł Kalendarz polski nakładem Gółkowskiego. Już przedtem wychodził u Lambeka w Toruniu Kalendarz SierpPolaczka t. j. Juliusza Preissa. Przyjaciela Ludu nabył później Tomaszewskie który go teraz wydaje w Poznaniu. Danielewski r. 1875 zaczął wydawać Przyjaciela razem z miesięcznym dodatkiem, , Gazetką dla dzieci 75 fen. kwart. . W r. 1869 pojawiły się dwa pisma rolnicze Piast w Chełmnie i Rolnik w Peplinie, które jednak zaledwie 2 lata się utrzymały. Na ich miejsce wystąpił Gospodarz, który dotąd co sobotę wychodzi w Torunia 60 fen. kwart. . W 1869 r. pojawił się w Peplinie Pielgrzym, którego założycielem i pierwszym redaktorem był kś. Keller, prob. w Pogódkach 1872 r. . Po jego śmierci podpisywali się redaktorowie z kolei Stan. Roman, Franciszek Wyrębski i Edward Michałowski. Pielgrzym wychodził początkowo raz w tydzień, przez kwartał r. 1872 z dodatkiem Podarek dla dzieci, od r. 1876 dwa razy tygodniowo, a od r. 1877 trzy razy. Od 1 stycznia 1881 r. do 30 czerwca 1883 r. wychodził tygodnik czysto religijny p. t. Krzyż, który od lipca 1883 r. stanowi niedzielny dodatek Pielgrzyma 1 mrk 50 fen. kwart. . Obecnie istnieją cztery czasopisma Gazeta Toruńska, Przyjaciel, Gospodarz i Pielgrzym, z których dwa Pielgrzym i Przyjaciel dołączają dodatki. Pielgrzym, obecnie najwięcej rozpowszechnione w Prusach Zach czasopismo, miewa latem przeszło 2000, zimą około 2500 abonentów. Dawniej wydawał jeszcze Chociszewski Przyjaciela dla dzieci i młodzieży w zeszytach a Danielewski Niańkę. Wychodził także w Chełmnie po raz drugi Katolik r. 1869, później wydawany przez Karola Miarkę na Górnym Szląsku. Kalendarzy wychodziło dwa w Toruniu, jeden w Pelplinie i jeden w Chełmnie. Do podniesienia oświaty przyczyniają się także niemało liczne biblioteczki ludowe, istniejące w wielu wsiach i miastach, a także i stowarzyszenia śpiewaków i przemysłowców, które co rok dają przedstawienia teatralne. Między stowarzySłownik Geograficzny Tom IX. Zeszyt 98. szeniami najstarszem jest Towarzystwo Pomocy Naukowej w Chełmnie, założone r. 1849. które w roku 1885 86 wydało na wsparcie uczącej się młodzieży 4498 mrk, i sumę tę rozdzieliło między 7 medyków, 3 filologów, 5 teologów, 2 prawników, 1 górnika, 1 weterynarza, 1 farmaceutę i 1 malarza razem 2999 mrk; prócz tego 31 gimnazyastom 1059 mrk. W 1875 r. założone zostało w Toruniu za inicyatywą Zygmunta Działówskiego z Mgowa Tow. Naukowe. Jego celem jest zbieranie i przechowywanie wszelkich pamiątek i zabytków krajowych, mianowicie do przeszłości Prus Zach. się odnoszących, tudzież przedmiotów naukowych, oraz pielęgnowanie nauk i umiejętności w języku polskim. Tow. to dzieli się na 3 wydziały teologiczny, lekarsko przyrodniczy i historyczno archeologiczny, który dotychczas najwięcej rozwinął żywotności i wydał kilka roczników zawierających ciekawe artykuły o Prusach Zachod. Istnieje też w Toruniu polskie muzeum, bogate w cenne starożytne zabytki. Jest tam wiele urn twarzowych na całą Polskę wyłącznie w Prusach Zach. się znachodzących, także kilka czerepów i jedna cała urna z rodzaju symbolicznych, rzadkości nadzwyczajnej, nadto broni kamiennej, brązowych narzędzi i ozdób znaczna ilość i umiejętnie ułożony zbiór numizmatyczny. Biblioteka także się pomnaża ob. Roczn. Towarz. Naukowego w Toruniu, r. 1884, str. 103. W Toruniu istnieje także bogate muzeum zach. pruskie, około którego najwięcej się zasłużył Działowski. Celem podniesienia dobrobytu włościan zaczęto przed kilkunastu laty zakładać towarzystwa rolnicze. Zarządy tych towarzystw sprowadzają poprawne nasiona zbożowe, pastewne i ogrodowe, szczepy drzew owocowych i ułatwiają zgłaszającym się nabycie potrzebnych narzędzi i sprzętów. Nie małą dzwignią dla ludu są także liczne polskie instytucye kredytowe. Na czele takowych stoi toruński bank kredytowy. Za nim idą spółki pożyczkowe, których w Prusach Zach. mamy 23, należących do związku spółek zarobkowych. Do najstarszych należą Brodnica i Golub, w których spółki już r. 1862 założone zostały; za niemi następuje Gniew 1864, Bobowo 1866, 1867 Starytarg i Toruń, 1868 Tuchola. Nowszej daty są spółki w Czersku, Lisewie, Wąbrzeźnie, Nowem, Sztumie, Pierzchowicach, Lidzbarku, Lubawie, Brusach, Drzycimiu, Lubiewie, Chełmnie, Chełmży, Kowalewie, Górznie i Łasinie. Stowarzyszenie św. Bonifacego i Wojciecha dla dyecezyi chełmińskiej wspiera ze składek duchownych i szkoły śród protestanckiej ludności istniejące. Duchownych utrzymuje ono w Dąbrownie, Suszu, Działdowie, Gowidlinie, Iławie, Nidborku, Ostrodzie i w Christ felde pod Człuchowem, szkoły zaś katolickie w Działdowie, Iławie, Marcinkowie, Nidborku i Suszu. Nadto opiekuje się nabożeństwem w Zełwałdzie i Morągu a nauką religii w Bukowcu i Karwach w parafii rozłazińskiej, w Cieplewie pod św. Wojciechem i w 7 szkołach parafii giemlickiej. W r. 1882 przybyła jeszcze na miejsce dwóch szkół wspieranych nowa w Narzymiu. W 1883 r. wynosił dochód 10, 052 mrk 64 fen. , rozchód 14, 369 mrk, r. zaś 1885 złożyła dyecezya 20, 229 mrk 94 fen. Stowarzyszenie św. Józafata wysyła co rok kilka tysięcy marek dla zmartwychwstańców w Adryanopolu na utrzymanie misyi bułgarskiej. Dla wspierania ubogich rodzin istnieją w dyecezyi stowarzyszenia św. Wincentego a Paulo, mianowicie w Peplinie, w Chełmnie, Lubawie, Wejherowie, Gdańsku, Toruniu, Grudziądzu, Chojnicach i w Czersku. Domy chorych utrzymują w Gdańsku siostry boromeuszki, w Kamieńcu elżbietanki, w Chojnicach franciszkanki, w Peplinie, Lubawie, Chełmnie, Wejherowie, Tczewie i Bysławku siostry miłosierdzia reguły św. Wincentego a Paulo. R. 1878 powstało w Toruniu Tow. Pomocy Naukowej dla dziewcząt, starające się o gruntowne wykształcenie swych stypendystek w gospodarstwie domowem, krawiecczyznie i innych odpowiednich rzemiosłach. R. 1869 zawiązało się także w Toruniu Tow. ku wspieraniu moralnych interesów ludności pol. pod panowaniem pruskiem. Celem Tow. jest skupić siły intelektualne i środkami prawnemi wspierać moralne interesa ludności pol. a na wewnątrz przez podniesienie oświaty, b na zewnątrz przez wpływanie na opinię publiczną w kraju za pomocą prasy i przez starania u rządu i reprezentacji kraju o uszanowanie i równouprawnienie narodowości pol. w całem państwie pruskiem ob. Rocz. Tow. Nauk. w Toruniu, r. 1884, str. 102. Ludność Wedle statystyki rządowej liczyły Prusy Zachodu. w 1867 r. 1, 282, 842 dusz; 1871 r. 1, 314, 611; 1875 r. 1, 343, 057; 1880 r. 1, 405, 898; 1885 r. 1, 408, 229; więc w ostatnich 5 latach pomnożyła się ludność tylko o 2331 dusz, czyli o 0, 15, podczas kiedy w całem królestwie pruskiem wzrosła o 3, 79. Ludność wiejska zmniejszyła się nawet w ostatnich 5 latach, czego przyczyną jest wychodztwo do Ameryki, dokąd r. 1883 z Prus Zach. udało się 13, 749 osób; dalej szukanie roboty w Westfalii i Saksonii, a wreszcie wydalanie Polaków nieposiadających pruskiego indygenatu, których liczba według urzędowych spisów aż do 1 stycznia 1887 r. wynosiła 28, 695 osób. W obwodzie reg. gdańskiej przypada na 1 milę kwadr. 3638 dusz, w kwidzyńskiej 2480, w całem państwie pruskiem 3911. Co do wyznania, to r. 1784 liczono w Prusach Zach. 203, 721 kat. a 122, 201 ew. R. 1817 było tu według rządowej statystyki o 31, 463 protestantów więcej niż katolików. W r. 1826 przewyższali protestanci katolików już tylko o 19, 165. W r. 1864 wynosiła większość protest. 25, 553. Ale w r. 1880 stosunek się zmienił; katolików było 693, 719, a protest. tylko 682, 735, a zatem 10, 984 mniej niż kat. Żydów było 1880 r. 26, 000. Menonitów, których r. 1875 liczono 12, 300, włączano do protest. Spis ludności z d. 1 grudnia r. 1885 wykazał, że w ogólnej cyfrze 1, 408, 229 mk, było 701, 842 katol, 667, 255 prot. , 24, 654 żydów, około 10, 000 zaś przypada na inne wyznania. Co do narodowości, to według rządowej statystyki z r. 1885 było w reg. gdańskiej 137, 000 Polaków, w kwidzyńskiej 280, 000, razem 417, 000, ale liczba ta jest za nizka, możemy śmiało twierdzić, iż ludność polska przenosi pół miliona. Miast liczą Prusy Zach. 55, między niemi 7 mających więcej niż 10, 000 mk. Gdańsk liczył 1885 r. 114, 822 dusz, 1880 r. zaś 108, 551; Elbląg 1885 r. 38, 286, 1880 r. 35, 842; Toruń 23, 914 1880 20, 617; Grudziądz 17, 336, 1880 17, 321; Tczew 11, 143 10, 939; Malbork 10, 122 9559; Chojnice 10, 056 9096; Chełmno 9979 9937; Kwidzyn 8080 8238; Mokre wś 6827 5244; Wałcz 6655 6568; Starogard 6619 6253; Orunia wś 5713 5513; Brodnica 5465 5801; Wejherowo 5146 4715; Jastrowie 5047 5456; Chełmża 4969 3429; Lubawa 4724 4857; Nowo 4722 4947; Wąbrzeźno 4655 4498; Iława 4574 4126; Gniew 4499 4715; Prabuty 4302 3718; Kościerzyna 4207 4283; Copoty targowisko 4083 3543; Złotowo 3883 3921; Oliwa wś 3838 3922; Sępolno 3643 3736; Lidzbark 3565 3820; Pruski Frydląd 3472 3597; Człuchowo 3278 3252 Kiszpork 3234 3284; Krajenka 3216 3531 Tuchola 3062 3066; Susz 3052 3044; Hamersztyn 2960 2956; Skarszewy 2919 2662; Tolkmicko 2845 2896; Czersk wś 2760 2356; Nowydwór 2749 2646; Nowe Miasto 2679 2742; Golub 2637 2893; Pangritz wś 2538 2240; Stutthof 2460 2394; Frydląd Marchijski 2439 2498; Baldenburg 2399 2419; Nitych 2375 2145; Pruszcz wś 2370 2135; Kartuzy 2300 2179; Sztum 2240 2210; Kisielice 2188 2298; Łasin 2186 2286; Człopa 2175 2156; Sypniewo 2144 2378; Peplin 2117 2049; Tuczno 2045 2045; Biskupiec 2027 1966; Skurcz wś 2014 2084; Radzyn 1941 1879; Puck 1880 2019; Kamien 1703 1737; Więcbork 1668 1661; Górzno 1620 1799; Gardeja 1150 1205; Lendyczek 980 1029; Kurzętnik 941 974. Stosunki etnogroficzne. Północną część Prus Zach. między Baltykiem, zatoką Pucką i Gdańską, górną Brdą a Pomeranią zajmują Prusy Zachodnie Prusy Zachodnie Kaszubi ob. t. III, 904. Ziemię tę zowią Niemcy Modrą Krainą Das blaue Laendchen a górzystą okolicę koło Kartuz Szwajcaryą kaszubską. W okolicy Lignów w pow. kwidzyńskim i starogardzkim, wzdłuż lewego, brzegu Wisły, między Gniewem a Subkowami, mieszkają na t. z. Fetrach Feteraki. Jedni utrzymują, że ta nazwa powstała z niem. Futter Boden tłusta ziemia, bo gleba tu rzeczywiście jest bardzo urodzajna, drudzy że od niem. , Vetter, t j. kuzyn; Feteraki są bowiem między sobą często spokrewnieni i tak się nawzajem zwykli zagadywać. Wsie przez nich zamieszkało są W. i M. Słońca, M. Garc, Grębliny, W. Garc, Rudno, Walichnowy i Walichnówki, Lignowy i Sprudowo. Feteraki są Niemcami luterskiego wyznania; zdaje się, że się tu osiedlili juz za czasów krzyżackich. Północną część pow. starogardzkiego i część pow. kwidzyńskiego po lewym brzegu Wisły zamieszkują Kociewiacy ob. . Południową część pow. starogradzkiego zajmują Lasaki, mieszkający w wykarczowanej po większej części, mało urodzajnej okolicy, stanowiącej kończyny borów tucholskich. Wiele wsi lasackich przypomina już samą nazwą swoje lesiste otoczenie. Są niemi Czarnylas, wś parafialna, niejako stolica Lasaków, z bardzo starym murowanym kościołem; dalej Bukowiec, jedna z najmożniejszych wsi w tutejszej okolicy, i Zelgoszcz. Mieszkańcy tych wiosek trudnią się głównie rolnictwem, gdyż gleba tu dosyć urodzajna, a rozległe łąki umożebniają hodowanie bydła. Inne przez Lasaków zamieszkałe wsie są Wda, Długie, Gęby, Głuche, Osiny, Kasperus, Krępki, Karzynki, Mermet, Osowo, Osówko, Ocepel, Osiek, Połom, Smolniki, Ziemianek, Lubichowo, Zajączek, Osieczno, Wyciny, Czarne, Szlaga i inne. W tych wioskach gleba po większej części piaszczysta, to toż konia trudno tu ujrzeć, pracują w krowy. Chaty tu niepozorne, nizkie; rola mchem i wrzosem pokryta, lichy plon wydaje. Dla tego ubożsi szukają zatrudnienia w lesie, więc zimą wycinają drzewo na opal i do budowli, które potem Czarną Wodą spuszczają w dalsze strony. Wyrabiają także z drzewa osinowego lub olszowego różne narzędzia, jako to łyżki, łopaty, kopanki, warzęchy itd. , z któremi potem idą na jarmarki do Gniewu, Świecia, Nowego lub Peplina, by je spieniężyć. W lecie sadzą młode lasy, wypalają smołę i węgle drewniane dla fabryk i hamerni, hodują pszczoły, zbierają jagody i grzyby lub pracują w cegielniach i innych fabrykach. Dawniej, kiedy tu jeszcze nie było żelaznych dróg, wyjeżdżali Lasacy z drzewem opatowem, rzadziej z deskami, w każdy wtorek i piątek już popołudniu z domu, nocowali w wioskach nad traktami leżącemi, n. p. w Dzierzążnie, a rano puszczali się w dalszą podróż na targi do Gniewu, Nowego, Peplina i Starogardu, tak że wieczorem znów byli w domu. Lasak jest wysoki, silny i zdrowy, uczciwy, bardzo religijny, na ozdobę kościoła obficie i chętnie daje, chociaż nie jest zamożny. Z Lasakami graniczą na południe Borowiacy, zajmujący sławne bory Tucholskie, W płd. zachodnim pasie pow. chojnickiego, sięgając kończynami swemi w pow. tucholski i złotowski, mieszkają drobne kolonie Niemców dolnosaskiego pochodzenia, znanych w okolicy pod mianem Kosznajdry. Ludność ta żyje w swoim kole, unikając związku z obcymi, ztąd zachowała odrębny swój typ tak co do mowy, jako i zwyczajów i ubioru. Są oni katolikami gorliwemi. Kiedy i zkąd przyszli niewiadomo. Pochodzenie nazwy Kosznajdry nie jest dotąd wyjaśnione, równie jak ich doino niemiecka mowa. Prof. Schwemiński widzi wprawdzie w ich mowie dyalekt fryzyjski, ale przekonywających dowodów nie przytacza. Kwestya co do granic obszaru przez nich zamieszkałego jest sporną. Jedni twierdzą, że tylko 9 wsi Niem. Ciechocin, Ostrowite, Sławęcin, Lichnowy, Silno, Pawłowo, Granowo, Obrowo i Piastoszyn są siedzibą Kosznajdrów. Drudzy chcą nietylko Obkaz, Dąbrówkę i W. Cerkwicę, leżące w pow. złotowskim, po lewej stronie Kamionki, ale nawet wszystkich Niemców katolików południowej połowy pow. człuchowskiego do Kosznajdrów zaliczyć. Dyalekt człuchowskich katolików nie mało się różni od dyalektu Kosznajdrów chojnickich, lubujących się w używaniu brzmień przyćmionych. Prawda, że niektóre różnice, jak n. p. wymawianie zgłoski ke, koe, trybem polskim przez kie KelchKielch, KoenigKienig, wyrobiły się pod wpływem polskim, na który Niemcy człuchowscy nie byli tak wystawieni jak Kosznajdrzy chojniccy, ale mimo to różnica dyalektowa musi mieć przyczyny swe w różnicy okolic z których przybyli. Południowoczłuchow scy Niemcy w większej części przyjęli protestantyzm, Kosznajdrzy zaś chojniccy, w zbitej mieszkając masie, pozostali katolikami. Co do ziemi, z której przybyli, opiewa tradycya, jakoby nią była wschodnia Fryzya. Zdaje się, iż w tem jest coś prawdy. Ich język wykazuje niektóre cechy fryzyjskie, także zewnętrzna postać Kosznajdrów przypomina nieco ociężały typ chłopa fryzyjskiego. Pojawili się prawdopodobnie już za czasów krzyżackich. Zamieszkany przez nich obszar loży po lewej stronie Kamionki, południową swą granicą do niej przypierając, a więc na terytoryum krzyżackiem a nie polskiem. Wedle traktatu kaliskiego z r. 1343 rzeczka owa stanowiła granicę między dzierżawami polskiemi a krzyżackiemi. Nadto okolica owa, położona między Chojnicami a Tucholą, opierała się na waro wniach tych miast krzyżackich. Wsie przez nich zamieszkałe nosiły nazwy polskie, które później albo na niemieckie zamienione, jak Silno na Frankenhagen, albo też z niemiecka przeinaczone zostały, jak Sławęcin na Schlagentin, Ciechocin na Cekzin, Ostrowite na Osterwick, Piastoszyn na Petzlin, Lichnowy na Lichnau, Pawłowo na Paglau, Granowo na Granau i Obrowo na Abrau. Widzimy ztąd zarazem, że osiedli oni nie w pustej bezludnej okolicy, lecz na zasiedlonych już obszarach, których ludność pierwotna wyginęła może przez wojny lub powietrze a w części pewno przez asymilacyą z przybyszami W latach 135052 nawiedziło morowe powietrze, czarną śmiercią zwane, wiele krajów Europy, między niemi też Polskę, Prusy i Pomorze. W Gdańsku padło około 14, 000, w Elblągu około 7000 ofiar. Wiadomo, że Winryk v. Kniprode, zostawszy r. 1351 w, mistrzem, energicznie się zajął sprowadzeniem osadników zagranicznych, by na nowo zaludnić spustoszało okolice. O Kosznajdrach, pisał prof. Maroński w piśmie Pielgrzym za 1885 r. Sama nazwa Kosznajder dotąd nie wyjaśniona, zostaje być może w związku ze staropolskim wyrazem kośmider, oznaczającym człowieka ociężałego. Wyraz ten obecnie nie jest używany, ale w Prusach Zach. istnieją jeszcze dziś rodziny Kośmidrów. Pow. złotowski i przyległe powiaty od w. ks. poznańskiego zajmują Krajniacy, których siedziby Krajną ob. się zowią. Okolicę Tuczna zaś w pow. wałeckim nazywają Niemcy Nippsches Gebiet t. j. Niemiecką ziemią. Niziny nadwiślańskie po obu jej brzegach, od Torunia aż pod Gdańsk, zajmują Holendry ob. J. Są to koloniści niem. , po części ewangielicy, po części menonici. Trudnią się głównie rolnictwem i hodowlą bydła. Żyzne niziny przy ujściu Wisły nazywają się Żuławami. Są one zamieszkałe przez kolonistów niemieckich, najwięcej menonitów. Dalej na południe po prawym brzegu Wisły, między Nogatem, Wisłą, Ossą, Dzierzgonią Sorge i Druznem Brausen See leży po większej części niemiecka i protestancka Pomezania. Między Wisłą, Ossą i Drwęcą leży ziemia Chełmińska, od początku polska, jak tego dowodzą nazwy grodów i wsi wymienione w przywileju łowickim z r. 1222. Więc kiedy ją na mocy darowizny Konrada Mazowieckiego zajęli Krzyżacy, byt to kraj już zaludniony. Dalej na wschód leży ziemia Lubawska a na południe Michałowska. Przemysł rolniczy zatrudnia w Prusach Zach. 30, 7 proc. ludności, rękodzielniczy 17, 7, handlowy 6, 7; pracuje w innych zawodach 44, 9 mk. Obszar na rolę orną, ogrody, łąki i pastw. użyty wynosił 71, 5 proc. całego terytoryum. Hodowla drobiu bardzo rozwinięta, tak samo i mleczarstwo. Przed 40 laty płacono za fant masła 50 fon. , dziś zwykle I markę, za gęś dawniej 1 markę, dziś 3 do 4. Hodowla owiec na wełnę dziś się niebardzo opłaca, bo przed 40 laty kosztował centnar wełny 8120 tal, dziś około 50; dopiero w ostatnim czasie cena powoli idzie znów w górę. Za to hodowla bydła na opas przynosi zysk dostateczny. W 1873 r. było w Prusach Zach. koni 191, 032, bydła rogatego 430, 406, owiec 1, 806, 056, świni 241, 073, kóz 41, 310. Bydło lepszej rasy hodują głównie na większych posiadłościach. W wysokim stopniu rozwinięte jest leśnictwo. Lasy zajmują 22 całego obszaru. Największe są sławne bory tucholskie; we wszystkich przeważa sosna, która pokrywa 9 10 obszaru zalesionego. Tylko na mocniejszych gruntach trafiają się lasy dębowe, bukowe i brzozowe, na mokrych także olszowe. Pszczelnictwo na nizkim stoi stopniu, choć liczne lasy obfitego w tym względzie dostarczają materyału. Około r. 1880 liczono tylko 62, 723 koszek. Istnieje jednak od r. 1884 w Gdańska główne tow. pszczelnicze, liczące 29 filii i 555 członków. Rybołóstwem trudnią się nietylko mieszkańcy nadmorscy na Helu i Nierzeii, lecz i ci, których osady leżą nad Wisłą lub jeziorami, w które Prusy Zach. obfitują. Na Helu złowili rybacy 1872 r. 1557 łososi, 300 pstrągów, 12, 849 węgorzy, 1, 223, 847 śledzi i 36, 500 fląder. Pod Piekłem chwytają we Wiśle minogi. Wielką część ryb wysyłają już to świeże, już to wędzone lub marynowane do Polski i do zachodnich prowincyi praskich; raki nawet do Francyi. W ostatnich latach zajęto się zarybieniem rzek i jezior lepszemi gatunkami, na co sejm prowincyonalny daje rocznie 3000 marek. Urządzono też w Helu wędzarnią na większą skalę. Zawiązało się także zachodniopruskie tow. rybackie, liczące 1887 r. 520 członków, mające rocznego dochodu 10, 500 mrk. Przemysł młynarski w Prusach Zach. , pomimo licznych rzek i jezior, nie jest dosyć rozwinięty. Najwięcej młynów wodnych pędzi Radunia, Wierzyca i Drwęca. Młyny te służą głównie do mielenia zboża, ale są między nimi i papiernie, olejarnie, krochmalnie i tartaki. Przemysł cukrowniczy rozwinął się w Prusach Zach. dopiero w ostatnich 10 latach, ale zato nadzwyczaj szybko. Podczas kiedy około r. 1876 nie było jeszcze cukrowni, liczono ich r. 1883 już 13, a 1885 r. już 18. W 1880 r. było obsadzono burakami tylko 2223 mr. , r. zaś 1881 już 21, 895, a w 1882 r. 34, 807 mr. R. 1883 84 przerobiło 13 fabryk 7, 439, 656 centnarów buraków, w 1884 85 r. 18 fabryk 8, 611, 767 centn. Z tych Starepole przerobiło 385, 815 centn. , Chełmża, największa, 1, 553, 700; cukrownia w Tczewie, najstarsza w Prusach Zachodnich, 482, 630, W. Cedry 323, 730, Lisewo 410, 050, Prusy Zachodnie Prusy Królewskie Nicpon pod Gniewem 292, 700, Kwidzyn 255, 010, Mełno 410, 851, Nowe Kowalewo 348, 480, Nitych 624, 950, Peplin 393, 740, Pruszcz pod Gdańskiem 506, 200, Prabuty 296, 326, świecie 515, 990, Sobowidz 516, 800, Nowy Dwor 454, 280, Unisław 365, 590, Mal bork 475, 430. Do wymienionych fabryk nale ży jeszcze dodać drogą fabrykę w Tczewie, która już w jesieni r. 1885 została w bieg puszczoną. W 1883 r. nastąpiła już reakcya. Nadprodukcya bowiem wywołała zniżenie w cenach buraków i cukru. Ztąd mniej korzy stnie położone fabryki otrzymały niedobory, a akcyonaryusze niedostawali żadnej albo tylko nizką dywidendę. Buraki tutejsze są ubogie w cukier, gdyż zawierają średnio 10 do 14. Fabryki we W. Cedrach i w Gniewie już upadły. Za mało jeszcze jest papierni i fabryk machin. W Gdańsku i Elblągu budują loko motywy i okręty, odlewnią dzwonów posiada tylko Gdańsk. Za to stosunkowo liczne są fa bryki tytuniu, octu, mydła i smolarnie. Kwi tnie także garbarstwo, farbiarstwo, drukar stwo, gorzelnictwo, browarstwo, hutnictwo i garncarstwo; najgłośniejsze są wyroby garn carskie w Tolkmicku; pierniki toruńskie i gdańska wódka zażywają szerokiej sławy. Na świeżej Nierzei znachodzi się także bursztyn; surowy materyał wywożą po części do Wie dnia i Konstantynopola, albo wyrabiają z nie go różne przedmioty dla ozdoby, zwłaszcza guziki, cygarniczki i naszyjniki. Cena robotnika była w 1884 r. w obwodzie reg. kwidzyńskiej następująca Dorośli mężczyźni pobierali dzien nie w pow. lubawskim 1 mrk 50 fen. , lecz w mieście Lubawie tylko 80 fen. , w miastach Kwidzynie, Gardeii, Biskupcu, Człuchowie i Sztumie 1 mrk 40 fen. Miasta Chojnice, Bro dnica, Golub, Górzno i pow. brodnicki miały też same ceny. Po 1 m. 35 fen. płaciły pow. chełmiński i lidzbarski; 1 m. 30 fen. miasta Krojanka, Radzyn i pow. chojnicki i świecki; z 1 m. 25 fen. następują dalej miasta Gru dziądz, Złotowo, Sępolno, Pr. Frydląd i pow. sztumski; 1 m. 20 fen. pow. kwidzyński, suski i miasta Toruń, Tuchola, Złotowo, Człuchowo, Kurzętnik, Kisielice i Hamersztyn; z 1 m. Wą brzeźno, Łasin, Wałcz, Jastrowie, Nowemiasto, Człopa, Prabuty i pow. wałecki, a wresz cie krom miasta Lubawy jeszcze Nowe. Z po wyższego zestawienia, wziętego ze źródła urzę dowego, wynika, że cena robotnika po wsiach prawie wszędzie jest wyższą niż po miastach. Zródła do dziejów Prus Zachodnich podano w artykule Pomorze. Kś. Fr. Prusy Królewskie, dawna prowincya Rzpltej, obejmowały po prawej stronie Wisły ziemię chełmińską i michałowską jako i Pomezanią, po lewej zaś Pomorze w ściślej szem znaczeniu a więc obszar dzisiejszych Prus Zachodnich z wyjątkiem pow. wałeckiego, oprócz tego aż do r. 1657 także ziemię bytowską i lęborską które dopiero mocą traktatu welawskiego Jan Kazimierz odstąpił, ale z obowiązkiem hołdownictwa, elektorowi brandenburskiemu w zamian za Warmią. Nazwa, która powstała w przeciwstawieniu do Prus Książęcych, jest pod względem historycznym całkiem niestosowna, bo na obszarze większej części tej dzielnicy, zwłaszcza po lewej stronie Wisły, Prusacy nigdy nie mieszkali. P. Królewskie były podzielone na trzy województwa chełmińskie, malborskie wraz z biskupstwem warmińskiem, stanowiącem udzielne księstwo, i pomorskie, i miały swoje osobne prawa, przywileje, stany, obrady i sądy. Krzesłowych senatorów było 8, jako to biskupi warmiński i chełmiński, wojewodowie chełmiński, malborski i pomorski, kasztelani chełmiński, elbląski i gdański. Ci dostojnicy wraz z podkomorzymi chełmińskim, malborskim i pomorskim, podskarbim i radcami wysyłanymi po dwóch ale po jednym tylko głosie mającymi od miast Gdańska, Torunia i Elbląga, składali pruską izbę senatorską, w której prezydował bisk. warmiński. Izbę poselską zaś składali posłowie, których województwo chełmińskie obierało na 7 powiatów 14 na sejmiku w Kowalewie, malborskie na 4 powiaty 8 w Sztumie, pomorskie na 8 pow. 16 w Starogardzie. Na t. z. generał pruski, odbywający się na przemian w Grudziądzu i Malborku, zjeżdżał się senat i posłowie. Najprzód obierano marszałka, potem wprowadzano uroczyście komisarza królewskiego. Ten składał swoje listy wierzytelne w języku łacińskim pisane, przedstawiał wnioski królewskie i uroczyście znowu do domu został odprowadzony. Następnie generał pruski rozdzielał się na dwie izby, wyższą i niższą. Potem w izbie niższej posłowie czytali swoje instrukcye. Wnioski przez zgodę przyjęte spisywano zaraz jako uchwały, wnioski zaś, na które nie było zgody, zamieszczano w oddzielnem piśmie z wyrażeniem do góry, t. j. do izby wyższej. Gdy już instrukcye wszystkich powiatów odczytano, łączyły się znowu obie izby. Marszałek zasiadał do stołu senatorskiego, posłowie zaś gdzie miejsce było i roztrząsano na nowo owe punkta sporne. Choć obrady w obu izbach toczyły się po polsku i tylko deputowanym miast wolno było używać języka łacińskiego, jednakowoż uchwałę ogólną spisywał po łacinie sekretarz toruński i z nią, jako z instrukcją, udawano się na walny sejm do Warszawy. Podkomorzowie rzadko kiedy a delegowani miast nigdy nie chcieli należeć do walnego sejmu, odwołując się na to, że Kazimierz Jagiellończyk przyrzekł, iż królowie sami na generały pruskie zjeżdżać będą. Szlachtę pruską obowiązywało Prusy Królewskie prawo ziemskie nadane jej od Kazimierza Ja giellończyka i jego następców. W 1598 r. wy szła t. z. korrektura pruska, obejmująca zmia ny i dodatki do prawa ziemskiego. Szlachta apelowała do sądów nadwornych królewskich, wyłamując się z pod trybunału piotrkowskie go. Miasta rządziły się prawem chełmińskiem, odwołując się do sądów nadwornych królewskich. Urzędnik albo senator pruski winien być według przywilejów krajowych obywate lem pruskim. Dla tego stany miały często za targi z królem gdy tenże oddał urzędy nieosiadłym w ziemi obywatelom. Ci więc musieli się wystarać o indygenat pruski. Pospolite ruszenie pruskie nie było zobowiązane wycho dzić za granice Prus, dla tego szlachta królom nieraz odmawiała pomocy ob. Starożytności pol. , Poznań 1852, art. Generał pruski i Prusy Królewskie. Kś. Fr. Prusy Wschodnie Nowe, niem. NeuOst Preussen, była ta nazwa urzędowa dana prowincyom polskim zabranym przez Prusy na mocy traktatów podziałowych z 25 września 1793 r, i 3 stycznia 1795 r. Nazwą tą objęto ziemię dobrzyńską, obszar województwa i biskupstwa płockiego, większą część Mazowsza ziemie zakroczymska, ciechanowska, różanska, nuri ska, łomżyńska, wizneńska, większą część wojew. trockiego, małą część Żmujdzi po lewym brzegu Niemna. Wisła, Bug i Niemen były naturalnymi granicami tej nowej prowincyi, od Niemirowa nad Bugiem o 3 mile od Brześcia aż do Grodna ciągnęła się 30 milowa powyginana linia graniczna od posiadłości rossyjskich. Ziemię dobrzyńską i wojew. płockie, już w 1793 r. oderwane, zaliczono pierwotnie do Prus Południowych lecz od 1796 r. włączono je w skład NowoWschodnich Prus. Prowincyą tę rozdzielono na dwie kamery płocką i białostocką. Według przybliżonego obliczenia Holsche miała płocka kamera 350 mil kwadr. , 48, 975 dymów 1796 i licząc po 6 dusz na jeden dym, 293, 950 mk. , białostocka zaś 565 mil kwadr. , 88, 911 dym. i 512, 785 mk. Ogółem 915 mil kwadr. i 806, 735 mk. Gdy w 1807 r. utworzone zostało księstwo warszawskie w skład jego weszła cała kamera płocka, zaś kamerę białostocką na mocy traktatu tylżyckiego 7 lipca 1807 r. rozdzielono między księstwo a Rossyą, która otrzymała tak nazwany obwód białostocki. Prusy Południowe, niem. Sued Preussen, była to prowincya pruska utworzona z polskich prowincyi zabranych w 1793 i 1795 r. Części zajęte w 1773 r. nosiły nazwę Prus Zachodnich. Dopiero po tak znacznym przyroście obszaru utworzono odrębną prowincyą. Pilica i Wisła były jej naturalnymi granicami. W skład tej prowincyi weszły wojew. poznańskie, gnieźnieńskie, kaliskie, sieradzkie z ziemią wieluńską, rawskie, łęczyckie, brze skokujawskie, inowrocławskie bez ziemi do brzyńskiej i część Mazowsza na lew. brzegu Wisły z małym kawałkiem na prawym. Z części woj. krakowskiego częstochowski pow. utworzono Nowy Szląsk. Prowincyą cała dzieliła się na trzy kamery poznańską, kaliską, warszawską i 38 powiatów. Poznań ska kamera miała 408 1 2 mil kwadr. , kaliska 332 mil a warszawska 218 mil; Nowy Szląsk zaś 41 mil. Ogółem było 999 1 2 mil. kwadr. Miast znajdowało się 235. Poznańska kamera miała 120 miast 32 królew. , 88 szlach. , w nich 22, 387 dm. , z tych 787 murow. , 1317 dachówką a 20, 283 gontami lub słomą kry tych, 2978 pustych placów, 273 kośc. , 175. 416 mk. 465 zakonników, 85 zakonnic, 10, 415 wojsk. , 34, 811 żydów. Kaliska kamera miała 64 miast, w nich 405 murow. , 7746 drewn. domów, 78 kośc, 51 kaplic, , 40 klaszt. męzk. , 8 klaszt. żeń. , 1157 pustych placów, 72, 609 mk. Warszawska kamera miała 51 miast; Warszawa posiadała 3619 dm. 39 kośc. , 48 gmachów publicz. , 117 pałaców, 63, 359 mk. cywilu. 9724 żydów i 11, 232 wojsk. W po zostałych 48 było 33, 519 mk. dwóch niezna na cyfra mieszkańców i 4488 dm. w trzech nie podana cyfra. W 10 tylko miastach było więcej niż 1000 mk. a jedno tylko Łowicz miało więcej niż 2000. Br. CA. Prusy 1. niem. Adl. Prussy, dok. Prussen, Pruschin, Pruessen, 1499 Pruschin, 1438 Prewssen, 1516 Prussi, dobra szlacheckie, pow. chełmiński, st, pocz. , tel. i kol. Wąbrzeźno odl. 3 klm. , paraf. katol. i ew. także Wąbrzeźno. W 1868 r. 10 bud. , 3 dm. , 52 mk. , 32 kat. , 20 ew. ; 142, 14 ha roli orn, i ogr. , 17 łąk; czysty dochód z gruntu 2463 mrk, hodowla bydła holend. rasy. W dok. napotykamy P. po raz pierwszy r. 1438 jako dobra graniczące z Cymbarkiem i Wroniem ob. Gesch. d. Kr. Culm von Schultz, I, str. 201 i Woelky Urk. B. d. Bist. Culm str. 454. W 1499 r. poświadczają nobilis Laurentius Pyarkorsky una cum Joanne fratre amitali de Dambrowka przed sadem w Wąbrzeźnie że majętność swą w Prusach, obejmującą 7 włók, sprzedali biskupowi chełmińskiemu Mikołajowi pro septem sexagenis, którą to sprzedaż poświadcza sąd ławniczy w Wąbrzeźnie, r. 1546 ob. Urk. B. des Bist. Culm von Woelky, str. 600. R. 1516 poświadcza sąd w Chełmży, że Mikołaj Ponkoczky dobra Prusy sprzedał bisk. chełmińskiemu za 30 grz. pośledniej monety ob. Woelky, l. c, str. 671. Biskupi chełmińscy puścili potem te dobra w wieczystą dzierżawę. W 1667 r. zastał tu wizytator Strzesz 2 działy Nobilium Pruskich; każdy płacił mesznego 2 kor. żyta i tyleż owsa str. 400. Inwentarz biskupstwa chełm. z r. 1733 zawiera o P. Prusy Wschodnie Prusy Południowe Prusy Prusy Pruszanka następ. relacyą Tę wieś trzyma za prawem JM. Molin na lat 40, nie wiem jak stare, bo prawa niewidziałem. Jest folwark i chałup dwie; ci mu płacą co rok fi. 200. Do kościoła wąbrzeskiego dają fi. 9 str. 29. R. 1751 ustąpił bisk. Leski dóbr tych kapitule chełmińskiej ob. Woelky, l. c, str. 1134. 2. P. Stare, niem. AltPrussy al. AltPruss, dobra ryc, pow. chojnicki, st. pocz. , tel. i kol. Czarna Woda 4 kim. odl. , par. kat. Łęg 1 4 mili odl, ewang. Mokre. W 1867 r. 86 mk. , 61 kat. , 25 ew. , 17 dm. , 407, 8 ha roli or. i ogr. , 41, 8 łąk, 107, 7 past. , 72, 1 lasu, 10, 5 nieuż. , 4, 9 wody; razem 644, 8 ha; czysty dochód z gruntu 2192 mrk; gorzelnia, hodowla bydła na sprzedaż. P. leżą niedaleko granicy pow. starogardzkiego. W wizyt. Szaniawskiego z r. 1711 zowią się Brussy. Za czasów Rzpltej należały do pow. tucholskiego. Według taryfy z r. 1648, gdzie uchwalono pobór podwójny a akcyzę potrójną, płacił tu Sartawski od 1 wł. osiad. , 2 ratajów 2 fi. 16 gr. Podług taryfy na symplę z r. 1717 płacił tu Linda 1 zł. 3. P. Nowe, niem. NeuPrussy, dobra szlach. , pow. chojnicki, st. pocz. , tel. i kol. Czarna Woda, 5 klm. odl. ; par. kat. i ew. ta co i dla P. Starych. W 1867 r. 72 mk, 35 kat, 37 ew. Kś. Fr. Prusy 1 wś, pow. niborski, st. pocz. Koszelewy. 2. P. , wś, pow. olsztynkowski, dziś już nieistniejąca. 3. P. al. PreussenTil sit, wś przy Tylży. Pruszanka 1. Mała, pow. mazowiecki, gm, i par. Piekuty. 2. P. Mała, fol. , i P. Mańce, os. , pow. mazowieckie gm. Piekuty, par. Jabłoń. Pruszanka 1. zaśc, pow. wileński, w 1 okr. pol. , gm. Niemenczyn, okr. wiejski Padziuny, o 6 1 2 w. od gminy a 29 w. od Wilna, ma 3 dm. , 20 mk. katol. 9 dusz rewiz, ; nale ży do dóbr skarbowych Jęczmieniszki. 2. P. , dobra, kol. i folw. , pow. słucki, w 1 okr. pol. starobińskim, własność dość dawna starej ro dziny Proszyńskich. Dobra mają 2130 dzies. ziemi dworskiej, kolonia 7 osad robotników; grunta urodzajne, szczerkowe. A. Jel. Pruszcz 1. niem. Praust, dawniej Prust, wś nad rz. Radunią, pow. gdański górny. 1 1 2 mili na południe od Gdańska. Wraz z wybud. Prauster Pfarrdorf zawiera 9 gburstw i 44 zagród, 6456, 88 mr. W 1869 r. 1819 mk, 725 kat. , 1071 ew. , 4 menonitów i 19 żydów, 143 dm. ; 1885 r. 181 dm. , 495 dymów, 2370 mk. Ludnośó trudni się rolnictwem, hodowlą bydła, handlem zbożowym i rękodzielnictwem. Par. kat. św. Wojciech w Gdańsku. W miejscu jest kościół par. ewang. , sześcioklasowa szkoła symultanna z 432 dziećmi, trzema nauczycielami i jedną nauczycielką tylko jeden nauczyciel jest katolik, urząd pocz. 3 klasy, apteka, cukrownia, . która r. 1887 przerobiła 390, 680 centn. buraków. Niedaleko jest st. kolei tczewskogdańskiej i żukowskiej. Odłącza się tu od rzeki kanał Nową Radunią zwany, idący do Gdańska, podczas kiedy Stara Radunia uchodzi do Motławy. Przy wsi jest szluza, za pomocą której można kanał spuścić do Starej Raduni. Kanał ten zbudowali Gdańszczanie już w połowie XIV w. , dostarczał on miastu dobrej wody do picia i pędził liczne młyny. To też nieraz krwawe toczyły się walki o tak ważny punkt. Ponieśli tu Gdańszczanie klęskę od Krzyżaków r. 1460. W 1563 r. najechał tę wieś Erich z Brunświku; r. 1577 oszańcowali się tu Polacy pod Stefanem Batorym; r. zaś 1807 usadowili się ta Francuzi i urządzili w kościele magazyn prochu. Pierwszą wzmiankę o P. znajdujemy już r. 1307. O kościele zaś wspomina odnowiony przywilej z r. 1367, który wystawił komtur gdański Ludeke V, Essen. Kościół ten z cegły, w stylu bazylikowym zbudowany, należy do najciekawszych w prowincyi. Ma trzy nawy, z których średnia jest wyższa jak boczne. Szczegółowy opis podaje dzieło Die Bau und Kunstdenkmaeler d. Prov. Westpreussen II, str. 124 132. Między zabytkami sztuki zajmuje pierwsze miejsce wielki ołtarz pięknej snycerskiej roboty, pochodzący z końca XV. lub początku XVI w. Jest to rodzaj tryptyku, mieszczącego w średniem polu Ukrzyżowanie Pana Jezusa, w lewem Dźwiganie krzyża, w prawem Złożenie do grobu. Kazalnica została r. 1578 postawiona, a r. 1661 odnowiona; organy, odznaczające się bogatą ornamentyką, zbudował r. 1728 gdańszczanin Andrzej Hildebrandt. Chrzcielnica z czerwonego marmuru pochodzi z kościoła w Petershagen, który na początku drugiej wojny szwedzkiej został rozebrany. W kościele wiszą obrazy przedstawiające 10 przykazań w ten sposób, iż na jednej połowie odtworzono w odpowiednim pomyśle zachowanie, a na drugiej przestępowanie każdego przykazania. Odpowiednio temu występują aniołowie albo czarci przy odnośnej scenie. Kaznodzieja, który w trzecim obrazie słowo Boże ogłasza, ma rysy Lutra. Mniemanie, jakoby te obrazy były pędzlem Łukasza Kranach, jest pewnie mylne. Kościołowi tutejszemu darował je r. 1681 burmistrz Krystyan Schroeder. Dzwonów posiada kościół tutejszy trzy średni z r. 1551, inne późniejsze. W ręce luteran przeszedł kościół wcześnie, bowiem prawo patronatu wykonywał oddawna magistrat gdański. Pierwszy predykant został tu ustanowiony r. 1578. Kiedy r. 1583 komisarz biskupi przybył aby wizytować kościół, niedozwolił tego predykant. Gdy mu pokazano dekret biskupi wizytacyą rozporządzający, nie chciał czytać, dodając Ubi a Senatu so. gedanensi videro li Pruszanka Pruszcz Pruszczyk Pruszczak Pruszczak Pruszczewo Pruszczyn teras, libenter concedam ob. Wizyt. Rozdrażewskiego, str. 31. Obecnie na obszarze P. firma A. Rathke i Syn urządziła wielki zakład ogrodniczy, obejmujący przeszło 70 mr. Na wystawę owocową w Sansouci r. 1877 wysłano ztąd samych jabłek 105 gatunków. 2. P. , niem. Proust, wś kośc. niedaleko rzeki Sępolny, pow. tucholski, st. pocz. Gostycyn, par. ew. Kamienica, szkoła kat. w miejscu. W 1867 r. 463 mk. , 334 kat. , 118 ew. , 41 dm. , młyn wodny. Tutejszy kościół kat. p. w. N. M. P. jest patronatu prywatnego obecnie hr. Koenigsmark na Kamienicy. Kościół pochodzi z 1762 r. a r. 1792 benedykowany. Przy nim istnieje bractwo rożańcowe od 1853 r. W skład par. wchodzą Pruszcz, Kamienica, Bagienica, Motyl, Pinkowo i Krzywe Kolano. W 1867 r. liczyła par. 660 dusz, 1886 r. zaś 583. Dawniej należał P. do dekanatu więcborskiego, dziś do tucholskiego. Z wizyt. Trebnica 1653 r. dowiadujemy się, iż wieś należała podówczas do spadkobierców po Władysławie Witosławskim. W starym, drewnianym kościele były trzy ołtarze. Proboszcz posiadał 3 włóki ale niecałe. Mesznego dawało we wsi 11 gburów po 3 korce corios alias rzeszetniki żyta i tyleż owsa; 2 puste posiadłości uprawiał dwór, i nic z nich nie płacił z krzywdą proboszcza. Młynarz dawał 1 korz. żyta. Oprócz tego należały do probostwa 2 ogrody, jeden warzywny i drugi gdzie przed pożarem stała plebania, i trzy łąki, jedna in loco dieto Targowo, druga w lesie Dąbrówką zwanym i trzecia nad rzeką. Dawniej była tu i szkoła. Proboszczem był Piotr Przyłuski str. 141 142. Z wizyt. Mathego z r. 1767 dowiadujemy się, że wieś ta należała wtedy do Franciszka Weyhera, ststy białemborskiego. Kościół drewniany zbudował w 1735 r. skarbnik uski Franciszek Wałdowski, poświęcił go zaś tegoż roku Maciej Linkiewicz, kanonik kamiński. Przy kościele stała murowana dzwonnica z 3 dzwonami, postawiona r. 1760. Bractwo różańca św. istniało już od r. 1736. Proboszczem był Paweł Szwemiński, przed nim Wojciech Gierszewski. Obszaru obejmowała wś 23 włók włącznie ze z 2 sołeckiemi; z każdego pobierał proboszcz 1 1 4 kor. żyta i tyleż owsa. Sołtys posiadał jeszcze oprócz tego pół włoki, z której nic nie dawał z krzywdą dla prob. Katolików było we wsi 110, inowierców 32; cała parafia miała 244 kat, 164 innowierców str. 1458. P. istniał już r. 1351. 3. P, niem. Gross Prust, zwykle Prust, dok. 1349 i Prusk, po r. 1410 Prustk, 1442 Pruszz, dobra ryc, pow. świecki, st. pocz. , kol. tejże nazwy odl. 1 milę; par. kat. Niewieścin 1 2 mili odl. , ew. Jasieniec. W 1868 r. 30 bud. , 19 dm. , 194 mk. , 139 kat. , 55 ew. Razem z fol. Pruszczykiem i Pruszeckim folw. obejmują te dobra 610, 56 ha roli or. i ogr. , 36 łąk, 0, 78 past. , 19, 02 nieuż. , 0, 32 wody, w ogóle 666, 68 ha; czysty dochód z gruntu 8133 mrk; cegielnia, w któ rej wyrabiają dreny, hodowla bydła, mlekarnia, uprawa buraków dla cukrowni. P. leży tuż nad granicą Prus Zachodnich i w ks. po znańskiego. To też już r. 1349 w traktacie ka liskim napotykamy tę osadę jako wś granicz ną między ziemią kujawską a pomorską. Za czasów krzyżackich należały dobra do komturstwa świeckiego i odbywały jedne służbę zbrojną. W dok. z 1394 występuje Jan z P. , r. 1422 Thomke z P. ob. Gesch d. Kr. Schwetz von Wegner, str. 433. R. 1683 płaci P. mesznego 4 kor. żyta i tyleż owsa. Według taryfy z r. 1648, gdzie uchwalono pobór podwójny a akcyzę potrójną, płacił tu ststa Jasieniecki od wł. osiadł. , karczmy i 4 ogr. , ale ile, nie powiedziano. P. należał wtedy do pow. świeckiego ob. Rocz. Tow. Przyj. N. w Poznaniu, 1871, str. 180. Wizyt. Szaniaw skiego z r. 1710 donosi, że tu dawniej było 9 gburów coloni, każdy płacił pół kor. żyta i tyleż owsa, wówczas jednak zostały posiadłości gburów na dworskie zamienione, a dwór da wał tylko 3 kor. żyta, beczkę piwa i 2 flor. str. 250. 4. P. niem Prust, st. p, , tel. i dwo rzec kolei bydgoskotczewskiej, 21 klm. na płd. zachód od Świecia, pow. świecki; gleba żyzna; 1878 r. 8 mk. Linia drogi wschodniej OstBahn dochodzi tu na przestrzeni między Berlinem a Królewcem punktu kulminacyjne go, przy wznies. 321 st. npm. Kś. Fr. Pruszczak, folw. do Przytocznicy, pow. ostrzeszowski, o 7 klm. na wschód od Ostrzeszowa, par. Doruchów. W 1845 r. miał 2 dra. i 13 mk. katol. ; w nowszych Skorowidzach nie wykazany. Pruszczewo, dawniej Brzuszczewo i Brzoszczewo, niem. Frauschwitz, wś i folw. , pow. kościański, o 4 klm. na wschód od Szmigla, par. Szmigiel, poczta i st. dr. żel. o 4 klm. w Starem Bojanowie, Wznies. 93, 26 mt. n, p. m. ; 7 dm. , 90 mk. 76 kat, 14 prot. . Około r. 1180 należało P. do klasztoru lubińskiego; w r. 1580 składało się z 2 łanów, 2 zagrod. , 1 osadn. i młyna walnika; przy schyłku zeszłego wieku było własnością Chłapowskiego, podczaszego wschowskiego, następnie przeszło w ręce księżnej AcerenzaPignatelli. Obecnym właścicielem folw. , który nie tworzy odrębnej całości, jest Kalikst Biron, ks. kuroński, dziedzic dóbr koszanowskich Kuschen. E. Cal. Pruszczyk, niem. Klein Prust, folw. do Pruszcza należący, pow. świecki; w 1868 r. 5 bud. , 2 dm. , 5 mk. kat. , 3 ew. Pruszczyn al. Pruszczyno, wś włośc, i fol. , pow. płocki, gm. Swięcice, par. Orszymowo, odl. o 35 w. od Płocka, ma 8 dm. , 127 mk. W 1885 r. fol. P. i P. Górny rozl. mr. 609 gr. or. i ogr. mr. 471, łąk mr. 27, past. mr. 23, lasu mr. 74, nieuż. mr. 14; bud. mur. 2, z drze wa 12; płodozmian 8polowy, las nieurządzony. Wś P. os. . 14, z gr. mr. 15. W akcie z r. 1254, którym Opiso, legat papieski, bierze w opiekę klasztor w Czerwińsku, wymieniono w liczbie posiadłości i wieś Prusczyno Kod. dypl Muczk. Rzysz, , I, 71. Br. Ch. Pruszele, ob. Prusele, Pruszewice, niem. Pruschwitz, wś i okr. wiejskie pow. średzki, o 10 klm. na płd. wsch. od Gośliny Murowanej, w pobliżu jezior Wrączyńskich; par. Wrączyn, poczta i st, dr. żel. w Pobiedziskach. Przy schyłku zeszłego wie ku posiadał P. Melchior Gurowski, proboszcz katedr. gniezn. , następnie Władysław hr. Gurowski. W skład okr. wiejskiego wchodzą ho lendry Tuczyńskie Tuczno z 43 mk. i 5 dm. ; cały okrąg ma 17 dm. , 154 mk. 18 katol i 136 protest. . E. Cal. Pruszewo, miejscowość wymieniona w ta ryfie z r. 1648, jako należąca do pow. człuchowskiego. Wówczas uchwalono pobór po dwójny, a akcyzę potrójną; według tej normy płacił tu Garczyński z Zamartego od 7 włok osiad. 14 fl. ob. Rocz. Tow. P. N. w Poznaniu, 1871, str, 190. Jest to pewnie dzisiejsze Prusinowo w pow. wałeckim, bo w dok. niem. z r. 1375 nazywa się Pruschendorf. Ks. Fr. Pruszischken al Pruszisken, wś, pow. gąbiński, st. p. , tel. i kol żel Gąbin. Pruszki 1. ogólna nazwa obszaru w pow. łęczyckim, gm. Topola, par. Siedlec, odl. 7 w. od Łęczycy. Na obszarze tym mieszkała dawniej zagonowa szlachta, której cząstki połączone utworzyły trzy folwarki zwane P, Piekacie Madaje P. PierdatkiMoraczewizna albo Pruszkowizna, P. SzarowiznaKoziołki, Nazwy te poszły od przezwisk dawniejszych lub pierwotnych posiadaczów. Ogólna ludność wynosi 120 dusz. Na obszarze fol Piekacie, na wzgórzu piaszczystem wykopano popielnicę, wysoką na stopę, przykrytą kamieniem, zawierającą spopielało kości. Lib. Ben. Łask. II, 435 nazywa tę wieś sześciorakie Pruszki sextuplex Pruskj, widocznie więc już na początku XVI w. istniało tu sześć oddzielnych cząstek szlacheckich. Dziesięcinę dawano plebanowi w Siedlcu; kmieci nie było wcale. W r. 1886 fol P. Piekacie A B rozl mr. 248 gr. or. i ogr. mr. 213, łąk mr. 19, past. mr. 3, lasu mr. 5, nieuż. mr. 8; bud. mur. 5, z drzewa 3; płodozmian 8polowy. Do 8 osad włośc. należy 18 mr. Fol P. Pierdatki al. Pruszkowizna rozl w 1870 r. mr. 136 gr. or. i ogr. mr. 132, łąk mr. 3, nieuż. mr. 1; bud. mur. 4, z drzewa 5; płodozmian 9polowy. P. Szarowizna rozl mr. 240 gr. or. i ogr. mr. 225, łąk mr. 3, past. mr. 1, wody mr. 3, os. karczm mr. 8, nieuż. mr. 6; bud. z drzewa 13; gospodarstwo 4polowe. Do 5 os. włośc, należy 4 mr. 2. P. , wś szlach, pow. makowski, gm. Sielc, par. Różan. 3. P. Jabłoń, pow. łomżyński, gm. i par. Zambrowo. W 1827 r. 8 dm. , 67 mk. 4. P. Wielkie i P. Małe, wś szl i włośc. pow. łomżyński, gm. i par. Puchały. W 1827 r. P. Wielkie miały 17 dm. , 127 mk. a P. Ma łe 3 dm. , 22 mk W dokum, z 1443 r. wymienione są już P. Jabłoń, P. Wielkie, P. Małe. Jest to gniazdo Prószkowskich i Pruszyńskich Gloger, Ziemia łomżyńska. 5 P. , pow. ciechanowski, ob. KosmyP. Br. Ch. Pruszki, fol nad rz. Moszną, dopł. Studzienicy Studenicy, pow. uszycki, w 2 okr. pol i par. Żwańczyk, gm. Łysice, st. poczt. Dunaj owce; należy do klucza żwańczykowskiego. X. M. O. Pruszków 1. wś, fol, os. fabr. , st. dr. żel i wille prywatne, pow. warszawski, gm. Pruszków, par. Żbików, odl 15 w. od Warszawy, leży w błotnistej nizinie nad rz. Pisą, al Mrową dopł. Bzury, przy dr. żel warsz. wied. , mającej tu swą stacyą. Boczna linia kolei, 6 w. długa, łączy Pruszków z fabryką cukru Józefów. Na obszarze P. znajduje się stacya kolejowa, fabryka odlewów żelaznych Rudnickiego z prod. w 1880 r. wartości 80, 950 rs. , przy udziele 60 robotn. , fabryka igieł, fabryka porcelany i fajansu, mydlarnia, eksploatacja torfu, szkoła początkowa, apteka, doktor, piękny park prywatny założony na osuszonych błotach, przylegających do st. kolejowej, kilkanaście willi i domków prywatnych służących za letnie mieszkania, powznoszonych na obszarze dawnego folwarku, sprzedawanego cząstkowo. W 1871 r. folw. ten miał 465 mr. obszaru, w tem 359 mr. roli; wieś miała 16 os. i 17 mr. a należąca przedtem do dóbr wś Józefów 9 os. , 211 mr. W 1827 r. było 14 dm. , 147 mk. ; w 1872 r. 182 mk. ; obecnie zaludnienie się wzmogło szybko bardzo i przechodzi zapewne 500 dusz bez napływającej na czas letni ludności Pozakładane sklepy, zakłady piekarzów i rzeźników nadają osadzie charakter miasteczka Zamierzona budowa szpitala dla obłąkanych w przyległej wsi Tworki, wpłynie niewątpliwie na pomyślniejszy jeszcze rozwój Pruszkowa. P. gmina należy do sądu gm. okr. III w Raszynie, ma 10, 564 mr. obszaru i 4324 mk. W gminie jest 5 wiatraków, młyn wodny, 4 cegielnie, 5 szkółek jednoklasowych. 3. P. , wś, pow. skierniewicki, gm. Dębowa Góra, par. Żelazna, ma 40 mk. , 144 mr. W 1827 r. było 9 dm. , 39 mk. 3. P. , w dok. Pruskow, wś i fol nad rz. Grabią, pow. łaski, gm. Pruszków, par, Marzenie, przy drodze z Łasku do Widawy. Wś ma 32 dm. , 274 mk. , 227 mr. włośc; fol. 9 dm. , 29 mk. , 1041 mr. 315 mr. roli i 385 mr. lasu. W 1827 r. 17 dm. , 139 mk. Wieś ta wraz Pruszków Pruszki Pruszischken Pruszewo Pruszewice Pruszele Pruszele Pruszków z kilku przyległemi dawała dziesięcinę z łanów kmiecych kanclerzowi kapituły gnie źnieńskiej, zaś pleban w Marzeninie pobierał od nich tylko kolędę i dziesięcinę z ról folwarcznych, na których w części siedzieli też kmiecie i zagrodnicy Łaski, L. B. , I, 483. Według reg. pob. pow. szadkowskiego z r. 1552 i 1553 wś Prusków, w par. Marzeniu, w części Marcina miała 14 osad, 8 1 2 łanów, młyn o 2 kołach; w części Wawrzyńca 5 osad Pawiński, Wielkop. , II, 242. P. gmina na leży do sądu gm. okr. IV w Buczku, st. poczt. Łask, 8280 mr. obszaru i 2389 mk. 4. P. , w XVI w. Pruskowo major i minor, wś i fol. nad rz. Prosną, pow. kaliski, gm. i par. Pamięcin, odl, od Kalisza 4 w. Wś ma 15 dm. , 137 mk. ; fol. 1 dm. , 24 mk. W potwierdzeniu dóbr i dochodów arcyb. gniezn. przez Innocentego II w 1136 r. , wymienioną jest wś Pruszkow około Kalisza. Według Lib. Ben. Łask. II, 81 P. major dawało pleban. po mierze owsa i żyta z łanu, zaś w P. minor dawali tylko ry bacy po pół grosza kolędy. Według reg. pob. pow. kaliskiego z r. 1579 Pruskowo miało 4 łany, 1 komor. , 2 rybaków. Część Katarzyny z Orlia Ciswickiej miała 5 łanów, 4 rybaków Pawiński, Wielkop. , I, 24. Br. Ch. Pruszków 1. Prusków niem. Proskau, zamek, dobra królewskie, miasteczko i okr. lesny, pow. opolski, par. Pruszków, odl. 1 1 2 mili od Opola, wznies. 1552 st. par. npm. Posiadało głośną akademią rolniczą, kościół par. katol, , zamek użyty na pomieszczenie akademii. W 1861 r. było 207 dm. , 2190 mk. 336 ew. , 41 żyd. . Dobra P. należały pierwotnie do rodziny szlacheckiej mającej swą siedzibę w Ziemnicach Małych. W 1563 r. jeden z tego rodu Jerzy wybudował w P. zamek i odtąd poczęli się właściciele dóbr pisać Ton Proskau. Dobra te składały Biała miasto i hrabstwo, wsi Chrzelice, Kujawy i Komprachcice. Spalony przez Szwedów w 1644 r. zamek, został odbudowany w dzisiejszej postaci 1677 r. W 1696 r. ówczesny dziedzic Jerzy Krzysztof ustanowił z dóbr tych fideikomis, który przechodził w ustanowionej przez niego kolei z rąk do rąk, aż ostatni sukcesor sprzedał dobra w 1783 r. za 133, 323 dukat. królowi Fryderykowi W. Razem z dobrami sprzedano też fabrykę fajansu, istniejącą w nich, za 6202 dukatów. Zakład ten istniał do 1850 r. Królewską domenę wydzierżawiono w 1847 r. utworzonej tu królewskiej akademii rolniczej. Zamek użyto na pomieszczenie zakładu, który sciągał przez długi czas znaczną liczbę młodzieży polskiej zarówno z księstwa poznańskiego jak i królestwa polskiego i dalszych prowincyi. Od 1869 r. istnieje tu stacya rolnicza doświadczalna, od 1874 stacya botaniczna. Obszar wydzierżawiony akademii wynosił 4087 mr. , w tem było 1861 r. 3175 mr. roli, 407 mr. łąk, 230 mr. wód. Dzielił się na dwa zarządy Pruszków i Ziemnice, Gleba zawiera cały szereg odmian i stopni, począwszy od drobnego piasku aż do zbitej czarnej gliny. Część obszaru 780 mr. leżąca w dolinie Odry ma glinę z humusem mieszaną, na spodzie prze puszczalnym. Na folwarkach hodowla owiec 2585 w 1861 r, . Z zakładów przemysłowych były gorzelnia, browar i cegielnia. Miastecz ko P. z wioską tegoż nazwiska, kol. Neustadt i Neuwelt, os. Obora, Starą Kuźnicą i pasie kami Kaletta, Pfarrwidmuth, Bartsch, za wdzięcza swój rozwój głównie przyległej aka demii. W 1861 r. była ta fabryka narzędzi rolniczych, 3 młyny wodne, 34 mieszczan, 21 ogrodz. , 100 komorn. Do osady należało 1896 mr. , w tem 1509 mr. roli, 300 mr, łąk. Targi tygodniowe i 4 jarmarki rocznie. Kościół katolicki, zbudowany 1580 r. , pierwotnie filialny do Ziemnie, następnie parafialny z filiami Zie mnice i LigotaPruszkowska. Szkoła katolic ka miała 3 nauczycieli i 373 uczniów; szkoła ewang. istniejąca od 1809 r. , miała 70 uczniów. Zarząd domen królewskich miał tu swój urząd. Pruszkowski okrąg lasów królewskich Forst revier ciągnął się wzdłuź lew, brzegu Odry, obejmował 20, 726 mr. i dzielił się na 6 straży leśnych Wilhelmsberg, Przysiec, Hellersfleiss w części nad Odrą, zaś Polska Nowa Wieś, Jaś kowice i Ligota w części dalszej płn. zachod niej. Drzewostan składają świerki, sosny i dę by. Par. P. , dek. t. n. 1869 r. miała 3410 kat, 360 ew. , 46 izr. Dek. P. , dyec. wrocławskiej, miał tegoż roku 16, 565 kat. , 451 ew, i 59 izr. w 6 parafiach Chrościna, Chrzumczyce, Kom prachcice, P. , Ziemnice Wielkie i Żelazna. 2. P, niem. Pruskau, wś i fol. , pow. olesiński, par. Zembowice, odl. l 1 2 Olesina, ob szar dworski należy do dóbr Zembowice; wieś ma 29 dm. , 217 mk. 2 ew. . Br. Ch. Pruszkowo, wś i fol. nad rz. Działdówką, pow. płoński, gm. Kuchary, par. Królowo, odl 9 w. od Płońska, ma 17 dm. , 53 mk. W 1881 r. fol. P. i Pruszkówko rozl. mr. 536 gr. or. i ogr. mr. 449, łąk mr. 28, past. mr. 4, zarośli mt. 2, nieuż. mr. 13; bud. z drzewa 12; płodozmian 7polowy. Wś P. os, 27, z gr. mr. 249. Pruszkowo, dobra, pow. horodecki, w 2 okr. pok. do spraw włośc, gm. Długopole Dołgopole, w 1863 r. 27 dusz rewiz. Pruszkowo, ob. Proszkowo, w pow. kościańskim. Pruszno, fol. i dwie os. , pow. turecki, gm. Lubola, par. Brodnia, odl. od Turka 36 w. , ma 4 dm. , 26 mk. Pruszów, ob. Prusów. Pruszyn, w XVI w. Prussin, Prusehim wś i fol. nad rz. Liwiec, pow. siedlecki, gm. Stara Wieś, par. Pruszyn, odl. 9 w. od Siedlec, Pruszów Pruszno Pruszkowo Pruszków Pruszyńskie Prut posiada kościół par. mur. , szkołę począt. , dom przytułku dla ubogich fundusz, 43 dm. , 316 mk, , młyn wodny. W 1827 r. 28 dm. , 252 mk. Jestto jedna z dawniejszych osad w tych stronach. Należała w XVI w. do pow. łukow skiego. Kościół paraf. został podobno założo ny w 1430 r. Obecny murowany pochodzi z 1832 r. Według reg. pob. pow. łukowskiego z r. 1531 we wsi kośc. P. Jan miał 1 łan, pleban 1 4 łanu, Stanisław 2 łany i młyn. W r. 1552 Hieronim Prusiński miał 15 osadn. , Piotr Danielewicz 2 osadn. , 1 rolę pustą, Feliks 2 osadn. Według reg. pob. pow. łukowskiego z r. 1580 p. Jaroszowa Praszińska płaciła poboru z P. i Zawad od 7 wł. osiadłych fl. 7, od koła młyń. gr. 12, p. Maciej Prusziński od zagrody bez roli z Zawad gr. 4, suma fl. 7 gr. 16 Pawiński, Małop. , 380, 386, 401, 428. Dobra P. w 1884 r. rozl. mr. 2588 gr. or. i ogr. mr. 756, łąk mr. 141, lasu mr. 1651, nieuż. mr. 40; bud. mur. 1, z drzewa 22; las nieurządzony. Wś P. os. 31, z gr. mr. 419; wś Błogoszcz os. 2, z gr. mr. 1 P. par. , dek. siedlecki, ma 1407 dusz. Br. Ch. Pruszyn, obręb leśnobagnisty w pow. rzeczyckim, gm, Maładusz, po prawej stronie go ścińca ze wsi Horoszków do Dombrowicy. Tu się znajdują smolarnie. A. Jel. Pruszyna, część Rodatycz, pow. gródecki. Pruszynek, pow. nieszawski, gm. i par. Straszewo. Niepodana w spisie urzęd. miejscowości gub. warszawskiej. Pruszyńskie, wś, pow. rossieński, par. kielmeńska. Pruszyszki, wś, pow. maryampolski, gm. Michaliszki, par. Płutyszki, odl. od Maryampola 22 w. , ma 2 dm. , 19 mk. W 1827 r. 1 dm. , 14 mk. , par. Preny. Prut 1. staroż. Pyretus, rzeka, lewy dopływ Dunaju, bierze początek w Karpatach wschodnich, w dziale czarnohorskim. Grzbiet Czarnohory ciągnie się od szczytu Kukula 1542 mt. wprost na płd. po Howerlę 2058 mt. a ztąd wygina się ku płd. wschod. przez szczyty Dancerza 1822 mt. , Turkuła 1935 mt. i Szpyci 1866 mt. . Na płn. wschod, pochyłości ściany górskiej od Howerli do Turkuła leżą źródłowiska, których wody zbierają się w dwa ramiona, jedno wychodzi z pod Howerli ku wschodowi, drugie z pod Turkuła ku północy. Oba ramiona łączą się u płn. podnóża Maryszewskiej Małej 1451 mt. . Odtąd podąża Prut górskim wąwozem w krętym biegu ku północy, tocząc wody łożyskiem kamienistem i skalistera, zabierając liczne wody górskie z obu stron, jak z lew. brzegu Forczynkę al. Foreszczynkę, Hawryłeć Wielki i Mały, a z prawego Kostryczyk i Ardziałużę. Przy ujściu ostatniego potoku leży polana t. n. , stanowiąca miejsce wypoczynku owczarzów, jako też jadących wzdłuż koryta drogą, która ze wsi Woroczty prowadzi gęstymi lasami i manowcami na Czarnohorę i inne szczyty Karpat, a którą bez przewodnika trudno przebyć. Na tej romantycznej polanie występuje bogata i ciekawa roślinność. Nazwa tej okolicy rumuńska ma oznaczać długą dolinę. od polany Ardziałuży wygina się P. na płn. zach. aż po Worochtę i zabiera na tej przestrzeni z praw. brzegu Worochcel i Wojtuł, a z lew. brzegu Świnny pot. i Paradczyn. Poniżej Worochty płynie znów na północ wąwozem zwężonym, nad którym od zachodu wznosi się Magóra 1270 mt. , a od wsch. Ryza 1292 mt. , a przyjąwszy z praw. brzegu pot. Pihy z dopływem Hordie, wydostaje się na równinkę cokolwiek szerszą, na której legły zabudowania Tatarowa, wioski należącej do gm. Mikuliczyna; od lew. brzegu wpada silny dopływ Prutec zwany, z dopływami Prutczykiem, Hnylicą i Jabłonicą. Odtąd podąża przeważnie na północ, wijąc się śród doliny jużto się rozszerzającej, jużto zwężającej, aż wreszcie pod Mikuliczynem rozpływa się w szerokiem łożysku, zabrawszy z praw. brzegu znaczne ramię wodne, Pruteć mikuliczyński al. wschodni. Tym, którzy przybyli od północy do Mikuliczyna po raz pierwszy, okazują się wyniosłości karpackie, zasłonięte przedtem wyniosłymi brzegami Prutu. Na płd. wschod. półkolu tej kotliny wysuwają się lesiste kopce gór jedne po drugich; na płnwschód zaś wyzierają z osłony iglastych borów ostrokończyste grzbiety Gorganów. Poniżej Mikuliczyna dolina zwęża się znacznie, rzeka płynie miejscami ciasnem korytem, miejscami zaś wstępuje w rozwarte kotliny. Wszędzie dopływy Prutu tworzą tu wyłomy o stromych ścianach. Po za osadą Jamną rzeka zbliża się powoli ku Dorze, którą poprzedza wspaniały wodopad Prutu. Najdogodniej go oglądać z prawego brzegu, gdyż lewy brzeg lesisty wznosi się stromo nad korytem rzeki. Po głazach ogromnych, rozniesionych w korycie i przy brzegach, można się dostać podczas zwykłego wodostanu do groty wyżłobionej w ścianie skał lewego brzegu, zkąd wodospad przedstawia się z dołu we mgle pyłu wodnego. Środkiem toczą się z szumem spienione wody, cisnące się przez skalistą bramę wyłomu, spadają na dół z głuchym hukiem w postaci śnieżystych obłoków i rozbryzgując o głazy, rozpływają się następnie modrawozielonemi falami. Z hukiem wodospadu miesza się szum ujścia pobliskiego potoku Żonki, której pęd wartki uderza o kamienisty brzeg lewy Prutu. Minąwszy ujście Czernohorczyka pod Jaremczem, dosięga P. wsi Dory, leżącej w górskiem i lesistem otoczeniu. Wzniesienia tu występują rozmaicie, bliższe w postaci stoż Pruszyn Pruszyn Pruszyna Pruszynek Pruszyszki Prut ków zaokrąglonych, dalsze w głębi jeżą się ostrymi grzbietami. Od Dory poczywszy, aż po bliski Delatyn P. oswobadza się zwolna z ciasnych ścian skalnych i występuje na szersze równiny. Rozdzielając się odtąd na liczne ramiona, między któremi legły mniejsze lub większe kamieńce, pod Dolatynem zwraca się na płn. wschód, opierając się praw. brzegiem o podnóża gór, ostatnich wysłanników Karpat. Przepływa osady Dobrotów, Łanczyn, Sadzawkę, a od Iwanowiec, wyginając się ku płd. wschodowi, mija Tłomaczyk, Kniażdwór, Szeparowce, Diatkowce, Kujdańce a wreszcie podpływa pod Kołomyję. Tu dolina P. wraz z jego łożyskiem wysłanym naniesionymi głazami górskimi, staje się coraz szerszą. Na praw. brzegu P. wpadają do niego pod Kołomyją dwa górskie potoki Pistynka i Żuczka. Od Diatkowiec do Kołomyi zregulowano łożysko P. , który odtąd przybiera stale kierunek płd. wschodni, podążając kilku ramionami do Zabłotowa, Sniatyna, poniżej którego przyjąwszy od lew. brzegu pot. Turecki, tworzy granicę między Galicyą a Bukowiną, aż po ujście Czeremoszu. Odtąd przerzyna obszar Bukowiny w płd. wschodnim kierunku, mija Czerniowce, a od osady Lehuczen, części wsi Bojanu, aż po Nowosielicę tworzy granicę między Bukowiną a Mołdawią. Pod Nowosielicą opuszcza P. granicę Bukowiny i podąża granicą Mołdawii i Besarabii, z początku na wschód, potem płd. wschód, a wreszcie mołdawskiemi równinami i stepami w kierunku połudn. biegiem powolnym do Dunaju, do którego uchodzi niedaleko Reni, na wschód od Gałaczu. Od mołdawskiego miasta Stefaneszy bieg jego staje się wolnym; żeglownym jest P. dopiero od Skulien, naprzeciwko Jass. Pod miastem Husz opływa P. znaczny półwysep, na którym Turcy osaczyli Piotra W. i 23 lipca 1711 r. zniewolili do zawarcia pokoju. Od pokoju w Bukareszcie 1812 tworzył P. granicę między Turcyą a Rossyą; od pokoju paryskiego r. 1856 tylko do osady Katanory, podczas gdy odtąd aż do ujścia przyznano Rumunii także lewy brzeg. Wreszcie kongres berliński 13 lipca 1878 r. zrobił znowu P. aż do ujścia granicą między Rumunią a Rossyą. Górny bieg P. kończy się pod Delatynem, średni w okolicy Jass, a dolny sięga Dunaju pod Reni. Na pierwszy bieg przypada 65 klm. , na drugi 345 klm. , na trzeci 282 klm. , razem cały bieg jego wynosi 632 klm. czyli 85 mil geogr. Na Galicyą przypada 150 klm. , na Bukowinę 75 klm. a na resztę krajów 407 klm. Na górnej przestrzeni ciągnie się dolina rzeki śród gór poprzecznym wyłomem po Dolatyn. Od Delatyna do Kołomyi płynie u podnóża gór szeroką doliną; odchodzisko jej leży po lewym brzegu, po prawym zaś są dosyć nagłe zabrzeża. Na wielkie równiny wołoskie występuje w okolicy Lipczan, aż do Jass przypomina łoże jego rzekę górską; dalej idzie już równym stepem aż do ujścia. Przy ujściu rozlewa się szeroko. Spławy chodzą do Mikuliczyna na Prucie, a nawet i wyżej; mógłby być użytym do spławu nawet od źródeł, tak silne są wody jego, tylko że na górnej jego przestrzeni przepływa okolice niezamieszkane, a wielkie bogactwo lasów na porzeczach jego nie zmusiło jeszcze mieszkańców do posunięcia spławności P. ku wierzchowinie. Żeglowny mógłby być P. dla pomniejszych statków już od Czerniowiec, dla większych zaś statków od Skulien. Co do dopływów zabiera P. na praw. brzegu mnóstwo górskich nagłych potoków, które kończą się właściwie z ujściom Czeremoszu; odtąd poczynają się krótkie podgórskie strugi. Kiedy się ku południowi wykręca, wpadają doń krótkie stepowe rzeki. Od lewego brzegu zabiera P. również po Dolatyn wody górskich potoków; kędy się ku wschodowi wykręca, płyną ku niemu małe strugi, które na grzbiecie bukowińskiego międzyrzecza nastają. Mają one już charakter rzek stepowych, a to tem więcej, czem dalej się posuniemy za biegiem Prutu na wschód i południe. Dopływy galicyjskie i bukowińskie są z lewego brzegu Forczynka al. Foreszczynka, Hawryłeć Mały i Wielki, Świnny, Paradczyn, Pruteć Zachodni, Żeniec, Poławicza, Jawornieński pot. , Żonka, Czernohorczyk, Kamionka, Przemyska, Lubizna, Łojowiec, Krasna ze Słoboźnicą, Tłómaczyk, Moczychwost, Kołomejka, Rydyłówka, Kołomyjski pot. z Kozaczowem, Olchowiec, Hudka, Turka, Czerniawa, Orelec, Korbasinka, Bełełuja, Potoczek, Turecki pot. , Sowica, Szubraniec z Zadobrówką, Huków i Rokitna. Praw. brzegu Kostryczyk, Ardziałuża, Worochcel, Wojtuł, Pihy, Pruteć Wschodni, Nerezny, Kisny, Bujarski, Pithirski, Jasinoweć, Osława, Kobylica, Szybieńka, Łuczka, Pistynka, Hruszów, Berezówka, Cuculin, Horoczna, Dubowiec, Rybnica, Czeremosz, Bruśnica, Hlinica, Rewnia, Berenówka, Dereluj i Łukawicki pot, Czas żeglugi trwa dosyć krótko, bo wody przybywają wprawdzie nagle, ale i opadają dość szybko, gdy P. bez zawad miejscowych płynie; spław idzie na każdej wodzie, bo powyżej Delatyna jest spadek wód nagły, więc z łatwością uprowadza tratwy, a poniżej ujścia Czeremosza jest łoże Prutu już dostatecznie wodą opatrzone. W ogólności upływają spławy dziennie 8 do 10 mil. Z Delatyna mogą na Dunaju stanąć spławy w przeciągu 1011 dni w czasie pogody. Pod wodę nie chodzą na P. statki. Spław na P. składa się z 8 10 pni okrągłego drzewa na 68mt. długości; takie dwa spławy wiążą razem wicinami i spuszczają je jeden za Pruteć drugim zazwyczaj, a nie obok siebie, jak to bywa na innych rzekach. Poniżej Czerniowiec używają małych czajek, a na dolnej przestrzeni chodzą płaskie gabary, niekiedy żaglami opatrzone. Żegludze na P. stają na zawadzie wielkie łomy kamieni i pnie drzew, które nieraz powódź z gór sprowadza i w łożu jego składa. Około Dory sterczą progi kamienne; a tam, kędy ku równinom się przebiera, znajdują się częste kępy i mielizny. Wprawdzie tamy bite na zastrzał po brzegach jego, mianowicie koło Delatyna, Łanczyna, Kniażdwora, Załucza i Czerniowiec, wzmocniły siłę spławuą rzeki, ale nie usunęły jeszcze zawad, do których należą młyny pływaki, po brzegach jego, na przestrzeni średniego biegu. Na górnej przestrzeni F. jest okolica mało zamieszkała, Górale zajmują się głównie chowem owiec i bydła, tudzież spławem drzewa i żyją zbożem, a mianowicie kukurydzą zakupioną w równinach. Poniżej Delatyna wdzięczna gleba na porzeczach P. opłaca hojnie pracę rolnika. od źródeł po ujście rzeki Rokitny do pogranicza państwa bukowińskiego leży po obudwu brzegach rzeki 72 wsi, 3 miasteczek, 3 miast. Mianowicie w Galicyi Worochta, Tatarów, Mikuliczyn, Jamna, Dora, Delatyn, Zarzecze, Dobrotów, Łanczyn, Sadzawka, Iwanowce, Tłumaczyk, Kniażdwór, Szeparowce, Diatkowce, Kujdańce, Sopów, Werbiąż Niżny i Wyżny, Kołomyja, Oskrzesińce, Korolówka, Kornica, Pererów, Trościanka, Matyjowce, Załucze, Zamulińce, Siemiakowce, Debesławce, Borszczów, Chlebiczyn Polny, Trójca, Demycze, Ilińce, Zabłotów, Tułuków, Oleszków, Lubkowce, Wołczkowce, Orelec, Widynów, Tuława, Karłów, Uście, Cudyłów, Śniatyn, Kułaczyn, Zawale. Na Bukowinie zaś następujące osady Orszowce, Niepołokowce, Redykowce, Zopeny, Barbowce, Zielona, Rewakowce, Berhomet, Dabowce, Hiinica, Łuk, Rewna, Łużany, Mamajowce Stare, Mamajowce Nowe, Strylecki Kut, Biała, Lenkowce kameralne i prywatne, Czerniowce, Zuczka, Buda, Mahała, KołulOstrzyca, Ostrzyca, Czahor, Zuryn, Lehuczeny, Gugulina i Nowosielica. W Galicyi przepływa powiaty nadworniański, kołomyjski i śniatyński; na Bukowinie kocmański, starożyniecki i czerniowiecki. Przedmiotem spławu jest drzewo tarte i okrągłe, które częścią żupy solne zaopatruje, częścią po drodze pozostaje w miastach na Pokuciu i na Bukowinie, gdzie jest okolica żyzna lecz bezleśna, a częścią do Multan się spławia. Jak w dolinie dniestrzańskiej broi Strwiąż i Stryj, tak uderza Czeremosz potężnemi swemi wodami na dolinę P. , w skutek czego przybiera on kierunek Czeremoszu. Zetknięcie się P. z Czeremoszem pod kątem prostym sprawia, że dolina ich w tem miejscu aż po ujście Rybnicy podmaka na przestrzeni prawie dwóch mil. Górny bieg P. przedstawia krainę pstrą ga, a średni krainę brzany i głowacicy. Spa dek wód wskazują liczby 1750 mt. źródło połud. , 925 mt. ujście Forczanki, 690 mt. ujście Prutecia pod Tatarowem, 519 mt. uj ście Żonki, 443 mt. ujście Przemyski, 424 mt. ujście Łojowca, 285 mt. most pod Koło myją, 230 mt. pod Zabłotowem, 197 mt. most kolei czerniow. , 179 mt. ujście Hlinicy, 144 mt, ujście Rokitny. Br. G. Prut, potok górski, wytryska w obr. gm. Mołdawicy Ruskiej. w pow. kimpoluńskim, ze źródeł leśnych i płynie na płd. wśród łąk i ubiegłszy 3 kim. zlewa swe wody do Demakuszy z lew. brzegu. Br. G. Prut al. Mogilnca, prawy dopływ Obry, powstaje na łąkach Podlesiska, fol. należącego do Zgierzynki, o 3 klm. na południe od Pniew, w pow. bukowskim, na pograniczu szamotulskiego, płynie od północy ku południowi na Brody, Marszewo, Wymysłowo, Trzciankę, Chrystyanowo, Niegolewo, Opalenicę, Woźniki, Drużyn, Kotowo, Karczewo, Jaskółki, Konojad, Wilanowo, Małe Łęki i Sepno, gdzie o 7 klm. na północozachód od Kościana ucho dzi do kanału obrzańskiego. Wijąc się wśród łąk, nizin i lasów przez cały pow. bukowski, wchodzi między Cykowem a Granówkiem do kościańskiego, gdzie płynie około 9 klm. Cala długość wynosi 42 kim, w linii powietrznej. Głównym przypływem jest rzeczka, rownież Prutem i Mogielnicą zwana, która także po wstaje pod Pniewami, płynie od zachodu ku wschodowi na Chełmno i holendry Chełmińskie, gdzie skręca ku północy i ubiegłszy 20 klm. łączy się pod Dakowami Mokremi z właściwą Mogielnicą, która dobiegając granicy pow. ko ściańskiego, między Kotowem a Jaskółkami, zasila się zachodnim odpływem jeziora Strykowskiego. Ob. Mogilnca. E. Cal. Pruteć, nazwa dwu dopływów Prutu. 1 P. Zachodni, wypływa w obr. gm. Jabłonicy, pow. nadworniańskim, dwiema strugami, Prutczykiem i Hnilicą. Prutczyk nadpływa od wschodu, a Hnilica od płn. zachodu i łączą się pod tak zwaną Babiną Jamą. Odtąd płynie P. na wschód leśnym jarem i zasila się od lew. brzegu Bogdanem, a od prawego Jabłonicą i pod Tatarowem wpada do Prutu z lew. brzegu. Długość biegu 18 kim. 2 P. Wschodni, wypływa w obrębie Mikuliczyna, pow. nadworniański, z pod sz6zytu Hordie 1478 mt. ; płynie na płn. leśnemi debrami, w łożu kamienistem i pod Mikuliczynem wpada do Prutu z praw. brzegu. Długość biegu 20 klm. Przyjmuje z praw. brzegu Lewuszczyk, Rakietę, Foreszczynkę, a z lewego Szekelowski, Hyczkę, Kopczyn, Stawny. W obu P, żyje pstrąg. Prut Prutec, młyn koło Jabłonicy, w pow. nadwórniańskim. Prutinek, osada w Jamnej, pow. nadwórniańskim. Prutu, góra lesista w gm. Matków, na obszarze przys. Iwaszkowiec, pow. turczański, na praw. brzegu Stryja, między Kudawcem a Krowsienianką, dopływami Stryja. Wznies. 1000 mi Br. G. Prutylce, przys. wsi Daćki, w pow. kaniowskim, wchodziły niegdyś w skład ststwa korsuńskiego, podług lustracyi z 1763 r. jako oddzielna wieś Pruzinowce, wś, pow. grodzieński, w 4 okr. pol. , gm. Kamionka, o 44 w. od Grodna. Prużana al. Prużany, mto powiatowe gub. grodzieńskiej, po obu brzegach rz. Muchawca, powstającej ze zlewu dwu rzeczułek Muchy i Wica, łączących się przy samem mieście z zachodniej strony, i dzielącej mto na dwie nierówne części, z których większa leży po prawym brzegu Muchawca. Lewy brzeg rzeki jest nieco wyższy i leżąca po tej stronie część miasta odznacza się większą malowniczością, ma szerokie, wysadzone drzewami, niezabrukowane jednak dotychczas ulice, błotniste przeto na wiosnę i w jesieni. W części miasta po prawej stronie rzeki Szkolny dwór tylko znaczniejsze ulice są brukowane, przeważnie zaś bardzo wąskie, pełne brudu i zgnilizny. P. , położona pod 52 33 płn. szer. a 42 07 wsch. dług. , odl. o 189 w. od Grodna a 13 w. od st. dr. żel. moskiewskobrzeskiej Liniewo właśc. Linówka, ma 983 dm. w tej liczbie 64 murowanych i 7291 mk. 1611 prawosł. , 422 katol, 6 ewang. , 5252 żydów. W 1817 r. było 245 dm, , wszystkie drewniane, i 824 mk. w tej liczbie 374 żydów. W 1860 r. było 577 dm. i 5665 mk. , w tej liczbie 2908 żydów; do miasta należało 1551 dzies. ziemi. W 1878 r. było 7044 mk. 1746 prawosł. , 543 katol, 4750 żydów i 5 machometan. W mieście znajdują się dwie cerkwie paraf. murow, soborna św. Aleksandra Newskiego i Narodzenia Jezusa Chryst. , cerkiew filialna drewniana i kaplica na cmentarzu grzebalnym drewniana, dalej kościół katol. murowany p. w. św. Zygmunta i Wacława, wzniesiony na miejsce dawnego z 1522 r. w 1881 r. a konsekrowany w 1884 r. przez ks. Karola Hryniewieckiego, biskupa wileńskiego, kapl. kat. cmentarna murowana; 9 domów modl żydowskich, st. pocztowa, zwykłe urzędy powiatowe, zjazd sędziów pokoju, szkoła powiat. dwuklasowa, szkółka elementarna jednoklasowa, szkółka prywatna, szpital miejski, szpital żydowski kahalny. Instytucyi publicznych i dobroczynnych niema wcale w P. Kilka razy do roku odbywa się teatr amatorski na rzecz biednych, Przed kilkunastu laty żydzi rozpoczęli budowę synagogi, lecz dla braku funduszów takowej zaprzestali. W 1877 r. mieszkańcy mieli 250 koni, 785 sztuk bydła rogatego, 480 owiec zwyczajnych, 643 świń i 74 kóz. Pod względem fabrycznym znajduje się tu fabryka tytuniu machorki, zatrudn. 7 ludzi i produkująca za 12, 600 rs. ; dwa browary z produkcyą za 19, 340 rs. ; dwie fabryki zapałek z produkcyą za 1997 rs. ; trzy fabryki świec łojowych z produkcyą za 1175 rs. , oraz świeżo w 1887 r. założony młyn parowy na większą skalę, dotychczas jeszcze nie czynny. W P. jest 476 rzemieślników, po większej części garncarzy, zamieszkałych na przedmieściu zwanem Górka, i słynących na cały powiat; znajduje się tu 99 sklepów, z tych 54 murowanych. Targi odbywają się co tydzień, większe jarmarki zaś cztery razy do roku na drugi dzień Zielonych Świątek, w piątek dziesiątego tygodnia po Wielkanocy, 6 18 sierpnia i 14 26 października. Główne przedmioty handlu bydło i narzędzia rolniczo. P. połączony jest linią telegraficzną z Brześciem przez Kobryń i bezpośrednio z Wołkowyskiem. W dziejach występuje P. w drugiej połowie XV w. , gdy kn. Iwan Semenowicz Kobryński usiłował założyć tu miasto. Pierwotnie miał stać tu dwór należący do ks. Kobryńskich, nazwany Dobuczyn, który został nazwany P. , według podania Prosianą, od prosa, które znakomicie się tu rodzi. Z uwagi jednak, że o 5 w. od dzisiejszej P. jest duża wieś, do dziś dnia Dobuczynem nazwana, podanie to zdaje się być wątpliwem. Podług innego podania osada ta założoną została przez wychodźców pruskich, który uchodząc przed prześladowaniem Krzyżaków, schronili się do dzielnicy ks. Kobryńskich, osiedlili w lesistych okolicach wsi Dobuczyna i nadali nowej osadzie miano Prussany al Prussiany. W 1473 r. ku. Iwan Semenowicz Kobryński z żoną swą Fedorą, córką Iwana Rohatyńskiego, fundował w P. cerkiew na cześć Narodzenia Bożego. Akt fundacyi tej, wydany w Kobryniu d. 9 października 1473 r. i ogłoszony przez Balińskiego ob. Starożytna Polaka, t. III, 765, ma się znajdować w metryce litewskiej oraz w spółczesnym odpisie w książce cerkiewnej zawierającej ewangelie. Dokument ten, jak to słusznie zauważył Baliński, zdaje się być podrobionym, wszakże widocznie osnowa jest wzięta z autentyku, który protopop przedstawiając królowej Annie do potwierdzenia, mógł cokolwiek zmienić. Jednym z dowodów podrobienia jest, że kn. Iwan Kobryński nazwany jest tu dzierżawcą całej ziemi żmujdzkiej, podczas gdy wiadomo, że starostą generalnym żmujdzkim od 1450 do 1485 r. był Jan Kieżgajłowicz. Po wygaśnięciu na kn. Iwanie w linii męskiej rodu kn. Kobryńskich, dobra ko Prutec Pruzinowce Prutec Prużana Prutylce Prutinek Prużana bryńskie wróciły do króla, który pozostawiając księżnę Fedorę w posiadaniu takowych, wydał ją 1492 r. za Juria Pacewicza; następnie Kobryńszczyzna pozostaje w posiadaniu Wacława Kostewicza, męża Anny, siostry ostatniego kn. Kobryńskiego, który po śmierci swej żony 1513 r. , otrzymał Kobryń w dzierżawę, był pierwszym jego starostą, i sumę dzierżawną 1000 kóp przy objęciu sstwa uiścił. Na przypadek śmierci Kostewicza przywilej na Kobryń otrzymała królowa Bona, która weszła w faktyczne posiadanie w 1533 r. Kostewicz fundował w P. w 1522 r. kościół katol p. w. św. Zygmunta i Wacława, który królowa Bona w 1534 r. odnowiła i nowym funduszem wzbogaciła, zamieniając osadę w miasteczko. Następnie dobra te otrzymała w oprawie wdowiej królowa Anna Jagiellonka, która w 1588 r. wyzwoliła miasto z pod prawa ziemskiego, obdarzając je magdeburskiem, przyczem nadała P. pieczęć czyli herb błękitnego węża, wijącego się i trzymającego w pysku dziecię do połowy widzialne, w srebrnem polu. Herb ten, będący herbem Sforzów, dotychczas pozostał. Zygmunt III potwierdzając 6 maja 1589 r. przywilej ten swojej ciotki, dozwolił miastu mieć własno kramy, inaczej kletkami zwane, woskobojnię i wagę, tudzież miarę zboża i miodu praśnego; oddał na dochód miasta pobór pod nazwami poduszne, pomierne, stołpowe i łopatkowe; za wolne szynko wanie miodu i piwa naznaczył kapszczyzny z każdego szynku po 60 gr. rocznie, od wina zaś i gorzałki arendy z całego miasta 100 zł. , które to pieniądze wójt winien na św. Marcin oddawać do rąk ststy albo ekonoma kobryńskiego. oprócz targów w piątek naznaczone zostały jarmarki na drugi dzień po św. Trójcy i na dzień Przemienienia Pańskiego lub na Podwyższenie św. Krzyża. W leżącem o 1 w. od miasta przedmieściu Górka, założoną została w 1570 r. cerkiew, którą w 1689 r. odnowił Bułharyn. Ekonomia prużańska składała się z 66 wsi i zarządzaną była przez gubernatora. Po ostatnim rozbiorze Rzpltej cesarzowa Katarzyna dobra te darowała generałowi Rumiancowowi; wkrótce rozprzedane przez niego Trębickiemu, Szwykowskiemu, Bułharynowi, Włodkowi i in. , w posiadaniu potomków których do dziś dnia po większej części pozostają. W 1812 r. stał tu generał francuzki Reynier z 7m korpusem piechoty. Par. kat. , dek. prużańskiego, 2119 dusz. Kaplica a dawniej filia w Dołhem. Par. prawosł. św. Aleksandra Newskiego ma 3318 wiernych, Narodzenia zaś Bożego 2841 dusz. Opis P. podały Kłosy, t. XI, Nr. 276. Prużański powiaty położony w środku gub. grodzieńskiej, ograniczony jest powiatami kobryńskim, Słonimskim, wołkowyskim i brzeskim. Położenie ma stosunkowo wzniesione lecz równe. W północnej części powiatu znajduje się błotniste płaskowzgórze, z którego biorą początek rzeki Muchawiec, wpadający do Bagu i idący z nim do Baltyku, oraz Jasiołda, zalewająca błota pińskie i zdążająca do morza Czarnego. Ten dział wodny może być uważany za płn. zachodnią granicę Polesia. Zachodnią część powiatu zajmuje puszcza Białowiezka, w której dotychczas znajdują się jedynę w Europie żubry. Liczba ich jednak zmniejsza się ciągle, zwłaszcza ostatnimi czasy, z powoda powstania tu nowych wsi i osad, mieszkańcy których wyrabiajac nowe pola i kosząc łąki, pozbawiają żubrów żywności, i niszcząc pokryjomu, liczbę ich uszczuplają, tak że ostateczne zniknięcie żubrów jest już teraz tylko kwestyą czasu. Gleba powiatu po części czarnoziemna, w części gliniasta, w ogóle urodzajna. Ogólna przestrzeń powiatu zajmuje 3465 w. kw. al. 360, 938 dzies. , w tej liczbie 106, 653 dz. rządowej. Lasów w powiecie znajduje się 123, 223 dz. 32, 492 dz. prywatn. i 90, 731 rząd. , t. j. 34 2 ogólnej przestrzeni. Podług dawniejszych pomiarów było w powiecie 350, 162 dz. , w tej liczbie 4, 335 pod sadybami, 115, 970 gr. orn. , 48, 074 łąk, 28, 623 pastw. , 150, 452 lasów i 2696 nieużytków. W 1860 r. było w powiecie 6550 koni, 24 986 sztuk bydła rogatego, 23, 090 owiec zwyczajnych, 20, 305 rasy poprawnej, 21, 650 świń i 249 kóz, w ogóle 96, 860 sztuk. W 1877 r. liczba bydła wzrosła do 161, 344 sztuk, mianowicie 16, 001 koni, 46, 022 bydła rogatego, 49, 541 owiec zwyczajnych, 13, 732 rasy poprawnej, 35, 645 świń, 401 kóz i 2 osły. W 1878 r. było w powiecie 96, 865 mk. , t. j. 28 na 1 w. kw. Podług stanu było oprócz mta P. , 755 szlachty rodowej, 40 szlachty osobistej, 222 stanu duchownego, 9920 mieszczan, 24, 635 włościan skarbowych, 315 kolonistów, 50, 428 włościan uwłaszczonych, 102 cudzoziemców; resztę stanowią wojskowi i żołnierze urlopowani. Pod względom wyznaniowym było w powiecie 67, 735 prawosł. , 12, 320 katol. , 397 ewang. i 9369 żyd. Pod względem narodowości w 1860 r. było 30, 000 Rusinów prawosł, 307 Wielkoross. prawosł. , 22, 103 Litwinów praw. , 6447 Polaków katol. , 5, 507 Litwinów katol. i 6013 żydów. Główne zajęcie mieszkańców stanowi rolnictwo. Pod względem fabrycznym, podług danych za 1877 rok, znajdowało się w powiecie 10 gorzelni produkujących za 131, 415 rs. i zatrudniających 65 ludzi; 4 browary z prod. 26, 500 rs. , dających zatrudnienie 17 ludziom; 1 młyn parowy, produkujący za 1400 rs. i zatrud. 5 ludzi; 4 fabryki terpentyny, produk. za 4810 rs. i zatrudn. 17 ludzi; 4 fabr. kleju, produk. za 855 rs. i zatrud. 4 ludzi; 6 cegielni, prod. za 4000 rs. i zatrud. 24 ludzi; 1 fabr. serów, prodiuk. Prybołowicze Prużanka za 14, 000 rs. i zatrud. 3 ludzi; 1 fabr. sztyftów do butów, produk za 12, 000 rs. i zatrud. 4 ludzi. Pod względem administracyjnym powiat dzieli się na 5 okręgów policyjnych stanów Sielec, Bereza Kartuska KartuzBereza, Prużana, Szereszewo i Narewka; 22 gmin sielecką, noskowską, rudnicką, kotrańską w 1 okr. pol, bereską, malecką Malecz, rewiatycką, czerniakowską, maciejowską w 2 okr. pol, nikytyńską z zarządem w Prażanie, dobuczyńską, michałowską, linowską, bajkowską, wielkosielską w 3 okr. pol. , szereszewską, horodeczniańską, starunowską, murawiewską, suchopolską w 4 okr. pol. , masiewską i białowiezką w 5 okr. pol. . Oprócz P. w powiecie znajdują się raka Bereza, Malecz, Narewka, Sielec i Szereszewo. Pod względem kościelnym powiat dzieli się na 3 dekanaty błahoczynia prawosławne poznański, sielecki i szereszewski, obejmujące 27 parafii oprócz dwu parafii w P. i mających w ogóle 14 cerkwi murow. , 23 drewn. , 1 kapl. murow. i 14 kaplic drewn. Dekanat błahoczynie prużański ma 10 parafii i 19, 325 dusz. Wszystkie parafie katol. pow. prużańskiego tworzą jeden tylko dekanat t. n. , obejmujący dziś 4 tylko parafie P. , Szereszów, Siehniewicze i Kiwatycze dawniej jeszcze Sielec i Bereza; 19, 964 wiernych. Kościołów jest 2 murow. i 2 drew. oraz 2 kaplice murow. Nadto w powiecie znajdują się 2 domy modlitwy protestanckie drewn, , 2 synagogi żydowskie murow. , 1 szkoła modlitewna murow. i 19 drewn. St. pocztowe znajdują się w P. , Szeręszewie, Linowie, Berezie i Tewlu trzy ostatnie są także stacyami drogi żelaznej moskiewskobrzeskiej. W 1794 r. utworzony był z części pow. prużańskiego powiat berezki, którego jedynym marszałkiem był ks. Franciszek Lubecki. Marszałkami szlachty pow. prużańskiego byli Felicyan Grabowski h. Dołęga 1798, 1800, Filip Chrzanowski h. Korab 1805, 1807, Wiktor Wisłouch h. Odyniec 1807, Józef Bułharyn h. Dwa Miecze 1812, Kazimierz Moraczewski h. Cholewa 1817, 1825, Walenty Szwykowski h. Ogończyk 1854. J. Krz, Prużanka, rzka w pow. ihumeńskim, mały prawy dopł. Żarnówki, ma kierunek północny przez lesiste moczary i ostępy, o wiorstę za wsią t. n. ma ujście; długość biegu około 4 w. Ob. Cieklinka. A. Jel. Prużanka 1. zaśc. rząd. , pow. wilejski, w 3 okr. pol. , o 48 w. od Wilejki, 1 dm. , 12 mk. prawosł. 2. P. , wś nad rzką i n. , w półn. stronie pow. ihumeńskiego, w 3 okr. pol. berezyńskim, gm. bieliczańska, ma 10 osad, grunta lekkie, łąk dużo; miejscowość poleska. Prużańska Juryzdyka, wś, pow. prużański, w 3 okr. pol. , gm. michajłowska, o 1 w. od Prużany. Prużany, dobra, pow. prużański, w 1 okr. pol, gm. Dobuczyn, o 6 w. od miasta pow. Prużany. Prużniszcze, wś, pow. bobrujski, w 2 okr. pol. paryckim, gm. czernińska, ma 22 osad; grunta lekkie. A. Jel. Prybeń, część Podkamienia w pow. rohatyńskim. Prybilina, ob. Przybylina PrybirynowJar, uroczysko około mczka Koszewata, w pow. taraszczańskim. Prybisz, wś, hr. orawskie, pow. dolnokubiański, nad rz. Prybyszem, dopływem Orawy, w okolicy górskiej. W 1880 r. było 89 dm. , 434 mk. Słowaków. Par. łac. w Pucowie. We wsi jest kościołek drewniany p. w. św. Katarzyny. Według szem. duch. dyec. spiskiej z r. 1876 było rz. kat. 457, żyd. 12, nieun. 65, razem 534. Obszar obejmuje 1438 sąź. kw. katastr. Sąd pow. i urz. podatk. w Kubinie dolnym. St. p. w Podzamczu orawskim. Prybołowickie, jezioro, na połudn. krańcu pow, mozyrskiego, w obrębie gm. Tonież, ma około 300 mr. obszaru; na zachodnim brzegu leży wś Prybołowicze. A. Jel. Prybołowicze, wś nad jeziorom t. n. , na połudn. krańcu pow. mozyrskiego, w 3 okr. pol, gm. Tonież, 33 osad; cerkiewka. A. Jel. Prybor 1. mała osada, pow. słucki, w 1 okr. pol. starobińskim, gm. Starobin, przy dro żynie z mka Pohosta do Dziakowicz w Bobruj skiem. 2. P. , st. poczt. , pow. bychowski, pomiędzy st. Sidorowicze o 19 3 4 w. a Obidowicze o 15 3 4 w. . 3. P, wś, pow. ho melski, gm. teleszewska, ma 95 dm, , 233 mk. , z których 1 zajmuje się szewctwem, 1 bednarstwem. Posiada młyn krupczatny, zatrudnia jący 4 ludzi, wartość produkcyi 4 400 rs. , młyn wodny, krupiarnię, folusz. Własność ks. Paskiewicza. 4. P. , wś przy ujściu Wabicza do Druci, pow. mohylewski, gm. Cerkowicze, ma 10 dm. i, 71 mk. , z których 1 zaj muje się wyprawą skór, 17 powroźnictwem, 7 wyrobem wozów, sań i t. p. , 17 kobiet tkac twem. od P. Druć poczyna być spławną. 5. P. wś, pow. pow. rohaczewski, gm. Horo dec, ma 23 dm. i 147 mk. J. Krz. Pryborki, zaśc, pow. borysowski, w 1 okr. pol. i gm. łosznickiej, ma 3 osady; grunta lekkie, miejscowość małowodna. A. Jel. Prybut dok. , ob Strzemocin. Prybytki, wś cerkiewna, pow. homelski, gm. Nosowicze, ma 113 dm. i 587 mk. , z których 2 zajmuje się krawiectwem, 2 szewctwem, 4 stolarstwem, 4 obróbką materyałów leśnych, 1 kowalstwem. Prybytkowska Rudnia, wś, pow. homelski, gm. Nosowicze, ma 67 dm. , 417 mk. , z których 3 zajmuje się stolarstwem, 23 obróbką materyałów leśnych. Prużany Prybytkowska Rudnia Prybytki Prybut Pryborki Prybor Prybołowickie Prybisz Prybirynow Prybilina Prybeń Prużniszcze Prużańska Juryzdyka Prużanka Prycanowo Prydrozie Prycanowo Prydacza Prycanowo, wś i fol. , pow. makowski, gm. Perzanowo, par. Rożan, odl. 2 w, od Rożana, i Jako wś zaciężna wchodziło P. w skład staro stwa a następnie ekonomii Rożan. Podług poi miaru z 1805 r. wś miała 330 mr. magd. ; każdy włościanin odbywał do miejscowego folw. 104 dni sprzęż. i 104 piesz. W 1806 r. z powodu wojny włościanie rozpierzchli się, pozostał się jeden tylko gospodarz Antoni Wieja; trzeba więc było sprowadzać nowych osadników i przyjmować warunki przez nich podawane. Gospodarze Szruba i Chmielewski, osiedli w 1817 r. , zobowiązali się płacić 80 złp. rocznie i odbywać 8 dni tłuki w żniwa; Sadowski, osiadły 1818, miał odrabiać 104 dni sprzężajnych i 52 pieszych. W 1819 wś urządzono, z półwłoczka oznaczono czynsz na 7 rs. 50 kop. , pańszczyznę na 52 ręczn. , 39 sprzęż. i 8 dni tłuki w żniwa. Było wtedy 4 gospodarzy półwłóczkowych wysiewających po 5 korcy żyta i 4 jarzyny, 4 komom. , karczma i fol. karczma i folw. spaliły się 1817 r. , razem 8 męż. , 8 kob. i dzieci, 4 męż. , 6 kob. młodszych i 5 męz. , 3 kob. starszych nad 10 lat, 1 parobek, 7 koni, 10 wołów, 7 krów, 9 jałowic, 15 świń Gromada nie płaciła dziesięcin; dzieci posyłano do szkoły w Rożanie. W 1827 r, 5 dm. 47 mk. Fol. P. wypuszczony 1851 do 1863 r. w dzierżawę Fryderyk. Prippenbach za 120 rs. 81 kop. rocznie. W pobliżu wsi młyn Ołda nad rz. Gorzkiewką; w 1842 r. wypuszczony przez skarb w wieczystą dzierżawę Nowińskiemu za 86 rs. 74 kop. Lud. Krz. Prycenwałd, 1653 Preisenwołd, niem. Prietzenwalde, 1354 Priesenwald, wś, pow. człuchowski, st. p. Peterswalde, par. kat. Heinrichswalde odl. 1 milę, 5986 8 magd. mr. W 1868 r. 142 bud. , 61 dm. , 550 mk. , 52 kat. , 490 ew. Tutejsza szkoła liczyła 1886 r. 104 dzieci i 1 nauczyciela. Dawniej był tu drewniany kościół katol. patronatu rządowego, p. w. Najśw. Maryi Panny. Drewniana dzwonnica stała na cmentarzu. Przed reforrnacyą stanowił kościół w P. własną parafią. R. 1410 zalicza go Mikołaj, proboszcz i dziekan chojnicki, do swojego dekanatu. Odkąd zaś niemieccy mieszkańcy przyjęli luteranizm, został przyłączony jako filialny w 1617 do Frydlądu, a później do Heinrichswalde. W r. 1653 przybywał tu prob. z Heinrichswalde co drugą niedzielę i odprawiał nabożeństwo; później tylko co trzecią niedzielę miewał po niemiecku kazania. W r. 1695 zobowiązuje go ówczesny oficyał kamiński Michał Jezierski, ażeby przynajmniej kilka razy w roku odprawiał także i mszę św. Na swoje utrzymanie posiadał proboszcz w P. 4 włóki roli; r. 1652 dzierżawił jedną Adam Bar, drugą Grzegorz Jot, trzecią Jan Kop, czwartą zaś Marcin Jot. Każdy płacił po 5 zł. od włóki; nadto dawali po półtora Słownik Geograficzny Tom IX. Zeszyt 98. korca owsa, macę lnu, jednę gęś i 2 kury; prócz tego każdy z nich miał obowiązek zawieźć proboszczowi jeden wóz zboża do Gdańska i obrobić 2 morgi roli pod zasiew tak na zimę jako i na lato. Na potrzeby kościoła były zapisane 3 mr. roli i łąka z ogrodem, ad locum dictum Hamervoert. Kiedy kościół przestał istnieć, niewiadomo ob. Utracone kośc. , przez ks. Fankidejskiego, str. 331. P. leży niedaleko rz. Dobrynki, w pobliżu granicy pow. złotowskiego. R. 1354 urządza komtur człuchowski Ludolph Hake sołectwo i wś Prusenwald ob. Odpisy Dregera w Peplinie, 14. Kś. Fr, Prycewka al. Adamówka, wś, pow. berdyczowski, o 5 w. od Pawłówki par. prawosł. , ma 594 mk. pł. ob. ; kaplica prawosł. drewn. p. w. św. Parascewii, wzniesiona w 1819 r. Włościanie na mocy ugody wykupnej nabyli w 1863 r. 586 dz. za 28531 rs. Należy do klucza pohrebyszczańskiego. Prychaby, wś, pow. mohylewski, gm. Białynicze, ma 34 dm. i 150 mk. , z których 2ch zajmuje się powroźnictwom, 8 wyrobem naczyń drewnianych, 20 wozów, sań i t. p. , 20 bednarstwem a 79 kob. tkactwem. Prychód, pow. krasnystawski, gm. i par. Łopiennik. Prychody, grupa domów i papiernia w Wróblaczynie, pow, Rawa Ruska. Prychow, niem. Preichau, 1210 Prichow, 1372 Prychovia, wś nad Odrą, pow. stynawski, posiada kościół par. kat. , szkołę kat. W 1842 r. było 53 dm. , 2 fol. , 360 mk. 89 ew. , gorzelnia, browar. Wś należała do dóbr biskupa wrocławskiego. Prycierpa, dwie wsi, pow. ihumeński, nad rz. Berezyną, przy ujściu do niej Kamionki, po obu brzegach tej ostatniej zbudowane, przy gościńcu z mka Świsłoczy do mka Berezyny, w 3 okr. pol. berezyńskim, gm. Jakszyce. Je dna z nich ma 10, drnga 12 osad; grunta lek kie, łąki obfite. A. Jel. Pryciuny, fol. szl. nad stawem, pow. wileński, w 4 okr. pol. , o 38 w. od Wilna, 1 dm. , 6 mk. katol. Prycki Wielkie i Małe, dwie wsie, pow. kijowski, ob. Prucki, Pryczalesnica, wś, pow. rohaczewski, gm. Merkułowicze, ma 45 dm. i 260 mk. , z których 2 zajmuje się bednarstwem, 1 kowalstwem. Pryczka, mały zaśc. na płd. zachd. krańcu pow. słuckiego, w 2 okr. pol. kleckim, gm. krugowicka, w pobliżu koliny rz. Cny, ma 3 osady; miejscowość całkiem odludna, nizinna. Pryczuny, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 2 okr. pol. , o 45 w. od Nowoaleksandrowska. Prydacza, os. , pow. kielecki, gm. Bodzentyn, par. Wzdół. Prydrozie, st. poczt. w pow. czorykow Pryczuny Pryczka Pryczalesnica Prycki Pryciuny Prycierpa Prychow Prychody Prychód Prychaby Prycewka Prycenwałd Prylejewo Prykula Pryki Pryhoroda Pryjma Pryhoniki Pryhata Pryhanie Pryga Prydumki Prydubok Prydubok ski na trakcie z Mohylewa do Czerykowa, o 20 w. od Czaus a 193 w. od Czerykowa. Prydubok, wś, pow. radomyski, w pobliżu błota Jagodnoj o 6 w. na zach. od Modelowa al. Modylowa par. prawosł. , osiedlona po 1871 r. na gruntach nabytych od ks. Szczerbatowej, ma 123 mk, 68 dz. gr. ornych i 254 lasów. Z 20 właścicieli największy udział 49 dzies. posiada Kulikowski. Prydumki, wś, pow. połocki, w 2 okr. pok. do spraw włośc, gm. Andrzejewo, w 1863 r. 16 dusz rewiz. Pryga, wś i fol. , majorat, pow. kalwaryjski, par. Simno, gm. Kirsna, odl. od Kalwaryi 30 w. Wś ma 15 dm. , 121 mk. ; fol. 7 dm. , 31 mk. W 1827 r. 13 dm. , 126 mk. Dobra P. w 1843 r. oddzielone z dóbr rząd. Rudawka, nadano zostały na prawach majoratu generałowi jazdy Strandtmannowi; składały się z folw. Krasne 512 mr. , Ateśniki 723 mr. , Siemieniszki 304 mr. , Pryga 397 mr. , lasu 998 mr. , osad Nowinka 33 mr. , Makowszczyzna 41 mr. , razem 3008 mr. Do dóbr należały też wś Pryga os. 12, z gr. mr. 353; wś Grabówka os. 16, z gr. mr. 368; wś Turyszki, os. 10, z gr. mr. 403; wś Birszcze os. 24, z gr. mr. 551; wś Ateśniki os. 70, z gr. 856; wś Siemieniszki os. 34, z gr. mr. 515; wś Dałmaryło os. 48, z gr. mr. 150; wś Poczyre, os. 7, z gr. mr. 26. Pryhanie, wś, pow. mohylewski, gm. Kruhłe, ma 25 dm. i 150 mk. , z których 2 zajmuje się wyrobem narzędzi rolniczych, 7 przedmiotów z łyka i kory. Pryhata al. Perechata, grupa domów w Snowiczu, pow. złoczowski. Pryhoniki, wś, pow. mohylewski, gm. Szkłów, ma 29 dra. i 167 mk. , z których 2 zajmuje się wyrobem narzędzi rolniczych. Pryhoroda, tartak, młyn i karczma na obszarze Perehińska, pow. doliński. Pryjma 1. dwór w Dobrowlanach, pow. stryjski. 2. P. al. Pryma, grupa domów w Mikołajowie, pow. żydaczowski. Pryki, wyspa na jeziorze Łańskiem, w pow. olsztyńskim. Prykładniki, wś nad Stochodem, pow. piński, w 2 okr. pol. lubieszewskim, gm. Chojno, przy grobli wiodącej ze wsi Sińczyc do wsi Newla, ma 25 osad; miejscowość nizinna i płaska, łąk niezmierny obszar. Lud trudni się głównie rybactwem, suszeniem ryb, raków i flisactwem. Prykula, zaśc. w Inflantach polskich, o 2 w. od dworu warklańskiego. Prylejewo, sioło, pow. czauski, gm. Czausy, ma 44 dm. i 256 mk. , z których 10 zajmuje się tokarstwem. Prylepka, uroczysko na gruntach mka Trypola, w pow. kijowskim. Prylepowka, wś, pow. czauski, gm. Radoml, ma 25 dra. i 150 mk. , z których 6 zajmuje się stolarstwem. Prylin, wś włość. , pow. gostyński, gm. Rataje, par. Białotarsk, ma 57 mk. , 57 mr. Prylipka 1. al Czeremoszna, chutor, pow, berdyczowski, par. praw. Bieliłówka o 4 w. , ma 107 mk. Stanowił niegdyś własność b. monasteru bieliłowskiego, nadany przez ks. Annę Korecką. 2. P. , opustoszałe sioło we włości kuźmińskiej, t. j. w dzisiejszym pow. skorokonstantynowskim; ob. Pamiat. Kij. Arch. Kom. , t. IV, cz. 2 228. Pryłowo 1. wś na pol. Warmii, pow. olsztyński, st. poczt. Purda. Ludność czysto polska do dziś. 2. P. , dobra ryc. i młyn, tamże, obszar 640 ha. Pryłuka al. Pryłuki Priłuki, Przyłuki, mto pow. gub. połtawskiej, nad rz. Udają, o 218 w. od Połtawy, ma 12, 878 mk. , 7 cerkwi, synagogę, szkoły powiat i miejską, 86 sklepów, szpital, bank miejski, st. pocztową; 4 jarmarki, zwłaszcza na konie, bydło, zboże, łój i tytuń. Starożytne, wspominane w latopisach po raz pierwszy pod 1092 r. , często niszczone, od XVI w. należało do Litwy, następnie wchodziło w skład dóbr zadaieprowskich ks. Jeremiego Wiśniowieckiego, który założył tu klasztor dominikanów. Podług inwentarza dóbr ks. Jeremiego było w P. 306 gospodarzy i 36 kół młyńskich. Po 1648 r. P. stała się miastem kozackiem, od którego nosiły nazwę pułk i sotnia pryłucka, od 1781 r. przyłączone do namiestnictwa czernihowskiego, od 1812 r. powiatowe. Z setników sotni przyłuckiej wymienieni są w dokumeatach Michajło Rakowicz i Semen Semenow, z pułkowników zaś Dmitro Czerniawski, Piotr Doroszenko, Dmitro i Łazar Horleńko, Daniło Piesocki, Iwan Ruban, Fedor Tereszczenko, Szkurat, Jaśko Woronko. Pod P. znajduje się szkoła wiejskich ekonomów, założona przez ks. Koczubeja. Pryłucki powiat ma na przestrzeni 2840 7 w. kw. 146, 690 mk. Powierzchnia równa, tylko w stronie północnej wzgórzysta, grunt urodzajny, czarnoziem, najgłówniejsza rzeka Udaj. Mieszkańcy trudnią się rolnictwem i hodowlą bydła a zwłaszcza koni. J. Krz. Pryłuki al. Przyluki, wś nad Miranką, prawym dopływem Uszy niemnowej, pow. nowogródzki, w 4 okr. pol. mirskim, gm. Mir, ma 22 osad pełnonadziałowych; grunta bardzo urodzajne, miejscowość bezleśna, mocno falista. Prymaki 1. wś, pow. lidzki, w 4 okr. pol, gm. Wasiliszki, okr. wiejski Szejbakpol, o 8 w. od gminy a 47 w. od Lidy, 6 dm. , 55 mk. katol. w 1864 r. 13 dusz rewiz. ; należy do dóbr Niewisze, Aleksandrowiczów. 2. P. , zaśc, tamże, o 9 w. od gminy, 11 dusz rewiz. Prymasowskie Ostrowite, ob. Ostrowite, Prymaki Pryłuki Pryłuka Pryłowo Prylipka Prylin Prylepowka Prylepka Prypeć Prymowce al. Prymowiec, niem. Primocz al. Primsdorf, weg. Primóc, wś, hr. spiskie, pow. tatrzański, nad pot. płynącym od Szwabowiec ku pot. Ganowskiemu, nie daleko toru, dr. żel. bogumińskokoszyckiej. W pobliżu leżą Kor ka, Św. Andrzej, Kiszowce, Mikluszowce i Widernik. Wś ma 12 dm. , 82 mk. Słowaków 1880 r. . Par. łac. w Szwabowcach; według szem. dyec. spiskiej z r. 1876 było 60 rz. katol. , 2 ewang. , 3 nieunit. , razem 65. Obszar obejmuje 319 sążni katastr. kw. Sąd pow. w Spiskiej Sobocie, urz. podatk. w Kieżmar ku, st. poczt. Horka. Br. Gu. Prymasowa Wola, wś, pow. opoczyński, gm. Janków, par. Sławno, odl. od Opoczna 7 w, ma 28 dm. , 306 mk. W 1827 r. było 20 dm. , 154 mk. Według reg. pobor. pow. opoczyńskiego z r. 1577 wś Wola Primuschowa, w par. Sławno, własność Piotra i Mikołaja Primusów, miała 9 łan. , 4 zagr. z rolą Pawińskł, Małop. , 291. W 1871 r. fol. P. Wola rozl. 1381 mr. gr. or. i ogr. 536 mr. , łąk 110 mr. , pastw. 138 mr. , wody 5 mr. , lasu 561 mr. , w osadach 2 mr. , nieuż. 29 mr. ; bud. mur. 3, z drzewa 12; las nieurządzony. Wś P. Wo la os. 31, z gr. mr. 272; wś Grążewice os. 17, z gr. mr. 236. Br. CL Prynczyce, dobra, pow. słonimski, w 4 okr. pol. , gm. Rogotna, o 26 w. od Słonima. Prynkowo, 1710 Prynka, niem. Prinkowo, dawniej pewnie Proenken, fol. do Rybna należący, pow. wejherowski, st. poczt. Rybińska Karczma, odl. 2 1 4 mil. od Wejherowa. W 1871 r. 3 dm. , 40 mk. Prynowo, wś na pruskich Mazurach, pow. węgoborski, st. poczt. i tel. Węgobork. Wieś spolszczała. Wielki mistrz Paweł v. Rusdorf nadaje Janowi Krause, Marcinowi, synowi Pietrasza, Pawłowi Schuler, Pawłowi Knorr i Tomaszowi, synowi Pietrasza, na prawie chełmińskiem 60 włók we wsi Primsdorf, z wyższem i niższem sądownictwem i obowiązkiem 1 służby zbrojnej od każdych 15 włók; 6 lat wolności. Dan w Gierdawach w piątek przed św. Piotrem w okowach r. 1435. W. m. Mar cin Truchses zatwierdza r. 1484 powyższy przywilej Marcinowi i Jerzemu Floryanom, braciom, Jerzemu Rusinowi Reusse, Niklaszowi Miłkowi, Jakubowi Schmidt i innym mieszkańcom prynowskim. Jan Pusz, ssta wę goborski, podaje r. 1547 do wiadomości, że Ja kub Kózka Koschka z Prynowa i jego zięć Michał Gierawski sprzedali Krzysztofowi, soł tysowi z Nowej Wsi, 5 włók za 167 1 2 grzywien. Ad. N. Prynta, wś i dobra nad rz, Narocz, pow. wilejski, w 2 okr. pol. , gm. Wilejka, okr. wiejski Prynta, o 9 w. od gminy, ma 6 dm. , 78 mk. prawosł. w 1864 r. 22 dusz rewiz. ; własność Skirmuntów. W skład okręgu wiejskiego wchodzą wsie P. 5 Przewóz Perewoz, Przystań, Osinówka, Kraśnica, Lachowszczyzna, Długie Dołgoje i zaśc. Babiszcze, w ogóle 111 dusz rewiz. włościan uwłaszczonych. Pryonia, wś, pow. niborski, na wzgórzu, 5 klm. na północ od granicy królestwa polskie go, po lewej stronie traktu bitego z Działdo wa do Lidzbarku, st. poczt. 5 tel. i kolei żel. Działdowo, 8 klm. na wschód odległa. P. ist niała już r. 1437 i należała do miasta Dział dowa. Ad. N. Pryparne, fol. , pow. borysowski, od 1822 r. własność Malczewskich, ma 6 włók. A. Jel. Prypeć, po białorusku Prypać wyraz białoruski prypadź znaczy miejsce przepadziste, bagniste, oparzyste, ross. Pripiat, u latopiscow i kronikarzy Strykowski Perepecz al. Perepieca, łacin. Perepetus, w mowie flisaków podobno Trypiać, rzeka poleska, prawy dopływ Dniepru, do którego uchodzi w pobliżu Czarnobyla. P. , mając przeważnie charakter rzeki bagnistej, w biegu swym przez niziny poleskie wielokrotnie rozdziela się i rozgałęzia na liczne ramiona, które następnie łączą się znów z sobą, przyczem kilkakrotnie zatraca swą nazwę i przybiera zupełnie inną, jak Parok, Strumień, Stochod i in. , w skutek czego śledzenie głównego koryta jest bardzo utrudnionem a nawet miejscami niemożliwem. Z tego też powodu wszystkie dotychczasowe opisy tej rzeki grzeszą brakiem jasności, czego i w naszej pracy niepodobna było uniknąć. P. bierze początek pod wodnym działem europejskim, który ją odgranicza w krainie jej źródłowisk od doliny Bugu o 20 w. , w pobliżu mka Szacka w pow. włodzimierskim gub. wołyńskiej, pomiędzy wsiami Hołowno a Stara Huta, w okolicy leżącej na krańcu kredowych formacyi Wołynia, która z wyższego poziomu spadając ku Prypeci, wodami swemi zasila małe pojezierze. P. powstaje z połączenia kilkunastu do 15 błotnistych ruczajów, wypływających z błot i niewielkich jezior. Zaraz na początku zasila P. od strony południowej kanał na 10 wiorst długi, odprowadzający wody rz. Wyżwy, a nieco wyżej rz. Turya od prawego brzegu. Płynąc w kierunku płn. zachodnim łąkami oparzystemi, poniżej mka Ratna w pow. kowelskim rozdziela się na wiele drobnych i wazkich odnóg, tworzących znaczną ilość ostrowów. Pod wsią Niewier tworzy całą sieć odnóg i tu z prawej strony przyjmuje obfitą strugę, prowadzącą wody poblizkiego wielkiego jeziora Białe. Następnie zwracając się coraz bardziej na wschód i zebrawszy wszystkie odnogi w jedno koryto, rozlewa się szeroko pośród bagnistych błoni i pod wsią Wieszły tworzy staw. Przyjmuje tu od prawego brzegu strumienie wypływające z bagien Stoleńskich; o 3 w. poniżej obra Pryparne Prynta Prynowo Prynkowo Prynczyce Prymasowa Wola Prymowce Prymowce Prypeć ca młyn. Dosięga gub. grodzieńskiej, przyozem podzielona na odnogi przyjmuje od lew. brzegu rzkę Krywicę. i na przestrzeni 4 w. stanowi granicę pow. kowelskiego i kohryńskiego. Następnie wchodzi w pow. piński, na samej granicy którego, przyjąwszy od lewego brzegu rzkę Zagłuszeczie, przy ujściu jej obraca młyn. O 3 w. poniżej dzieli się na dwa ramiona lewe, zasilone rzką Rozsochą, i prawe, przybierające rzkę Breszczę. Ramiona te łączą się na krótko pod wsią Cyr, w okolicy wsi Łachwicze, by się rozdzielić ponownie i potem znowu po przebiegu trzech wiorst zlać się w punkcie przejścia przez rzekę traktu pocztowego pińskorowieńskiego. O kilka wiorst poniżej tego traktu F. zbiera swe wody w dużem jeziorze Lubiaź, pod wsią t. n. Za Lubiaziem, pod wsią Chociuń, rozlewa się w jezioro z kilku wyspami; do tego rozlewu dopływa z prawej strony ramię Stochodu. Dalej P. rozdziela się na liczne odnogi, zwłaszcza pod wsią Swałowicze, kędy tworzy rozlew jeziorny, zasilony z praw. strony wodami rzeki Stochodu. Za Swałowiczami podzielona na koryta, dąży pod mko Nobel do dużego jeziora t. n. Począwszy od Chociunia do Nobla, około 20 w. , nosi nazwę Parok al. Paroh. Przed Noblem oddziela lewe koryto, które płynąc na płn. wschód, rozlewa się pod wsią Omyt w jezioro zwane Osady. Z jeziora tego wypływająca odnoga prawa łączy się z jez. Nobel, lewy zaś prąd po za Omytem, podzielony na kilka koryt, płynie koło wsi Newel i Prykładniki, by się zlać ze Strumieniem. Z drugiej znowu strony, cała masa wody wypływająca kilku odnogami z jez. Nobel, zasilona od prawego brzegu rz. Wiesiełuchą i Młynok, przybiera nazwę Strumień. Prąd ten Strumienia pomię dzy wsiami Siniczyce i Dubczyce tworzy cały szereg wysepek wśród licznych odnóg. Za Dubczycami lewe rozgałęzienia łączą się w okolicy wsi Komora z ramionami płynącemi od Newla i Prykładnik, prawe zaś ramię, odzyskawszy znowu nazwę Prypeci, znacznie zwężone, zasila się pod fol. Golec z prawej strony rz. Nożyk; następnie upłynąwszy 10 w. kotliną, mającą prawe wybrzeże lesiste, a lewe bagniste, rozszerza swe koryto pod wsią Niańkowicze i naprzeciwko wsi Para, przecięte silnym prądem lewego ramienia rz. Styru, zwanego Prostyrń, zasila się dwoma lewemi odnogami Styru Zadubie i Zalesie. Na przestrzeni około 32 w. , począwszy od okolicy Dubczyc do wsi Para, lud nazywa rz. GnitąPrypecią, a czasem Para. O 5 w. za pot. Zalesie, płynącym od strony Styru, P. przyjąwszy z prawego brzegu główne koryto Styru, płynie koło wsi Łopatyn i Koniuchy, a pod wsią Hrywkowicze zasila się z prawej strony rz. Stubłą; następnie pod wsią Wulwiczy przecina gościniec z Pińska do Płotnicy i upłynąwszy z tego miejsca około 10 w. i oddzieliwszy na krótko wprzód prawe wązkie ramię, łączy się w okolicy wsi Berezcy z korytem pochodzącem od zlania się Jasiołdy, a jak inni chcą Piny ze Strumieniem, płynącem od Pińska. Do tego miejsca P. przerywana okolnemi licznemi odnogami, przybierała odmienne nazwiska, odtąd zaś aż do ujścia nazwa jej już się nie zmienia. Rzeka ma i odtąd ciągle kierunek wschodni aż do Mozyrza, poczem zwraca się na południe. Kotlina Prypeci nieprzejrzana, błotna, zarosła jest nadzwyczaj bujną trawą, sitowiem, łozą a niekiedy dziewiczymi lasami; koryto zaś porozdzielane na mnóstwo odnóg, tworzy mnogość ostrowów, zatok i jezior, które są niezmiernie dogodne dla rozpładzania się ryb i przemysłu rybnego. Prąd wody z powodu szerokości kotliny rzadko się zbliża do brzegów mało zasiedlonych. Poniżej Berezców w obrębie pow. pińskiego, z obu stron wcale nie ma osad zamieszkałych. W granicach pow. mozyrskiego znajduje się 38 miejsc zasiedlonych nad brzegami, w odległości najwyżej 2 wiorst od kotliny, mianowicie z lewej strony Borek, Laskowicze, Dereszewicze, Hołubica, Wyszałów, Turek, Makarycze, Petrykow mko, około 500 osad, Biełki, Biełanowicze, Nowosiołki, Ocirki, Micury, Końkowicze, Bahrymowicze; z prawej strony; Wiereśnica, Zapiaseczno, Zajatele, Turow mko, przeszło 500 osad, Czernicze, Pohost, Piererow, Sniadyń, Mordwin, Mojsiewicze, Wieławsk, Szestowicze, Bałażewicze, Skryhałów, Żechowicze, Kościakiewicze, Zahorany, Łyczyżewicze, Irenki, Łanty, Telepuny, Mozyrz i Okuninki. W obrębie pow. rzeczyckiego 20 miejsc zasiedlonych, mianowicie z lewej strony Hrady, Jurewicze mko, około 140 osad, Obuchowszczyzna, Łomot, Tulgowicze, Łomacze, Orewicze, Krasnosielie, Barszczowka; z prawej strony Strelsk, Barbarów mko, około 90 osad, Huta, Narowią mko, Konotop, Karpowicze, Wiepry, Nadtoczajewka, Reżawa, Dowlady, Białosoroki. W obrębie powiatu radomyskiego, z lewej strony Usowa, Krasne, KrywaHrada, Starosielie, Koniówka; z prawej strony Beniówka, Katarówka, Rudnia, Szepielowicze, Siemichody, Nahorcy, Kopacze, Lolew, Czarnobyl mko i Ocieszew w pobliżu ujścia, w okolicach którego miała zajść krwawa bitwa Litwinów z Tatarami, dowodzon3rch z jednaj strony przez Erdziwiłła, w. ks. lit. , z drugiej przez wodza Kiejdana. W boju tym dzicz tatarska została pobitą. Z dopływów wymienimy te tylko, które mają ustalone nazwy. Uchodzą do P. począwszy od Berezców w pow pińskim z lewej strony Bobryk i Cna; z prawej strony Wietlica płynie na samej granicy pow. pińskiego i mozyrskiego; w pow. mozyrskim z lewej strony Smierć, Łań, Siteńka, GłuchaŁań, Słucz, Skrypica, Utwocha, Bobryk drugi, Ptycz, Tremla, Ippai Nienacz; z prawej strony Horyń, Stwiga, Swinowoda, Uborć, Buklówka, Prudek; w pow. rzeczyckim, z lewej strony Damarka, Uniej, Sudziłówka; z prawej strony Narowlanka, Mytwa, Sławeczna, Kostrówka; w powiecie radomyskim z lewej strony Brahinka i Teresica; z prawej strony Uż pod Czarnobylem, o 20 w. od ujścia Prypeci do Dniepru. Długość biegu rzeki w zakrętach obliczają na 770 wiorst; z tej liczby przypada na gub. wołyńską 89 w. , na gub. mińską, t. j. od granicy pow. kobryńskiego do Białosoroki czyli do granicy pow. radomyskiego 551 w. , wreszcie na guber. kijowską 70 w. Powiaty piński i mozyrski przecięte są Prypecią przez pół, rzeczycki w części i z tego powodu komunikacya bardzo jest utrudniona, zwłaszcza w czasie powodzi, kiedy szerokość wód rozlanych dochodzi niemal 15 w. Poziom wody wtedy bywa tak wysoki, że w miejscach gdzie się latem kosi trawa, przepływają swobodnie duże statki. Najszersze rozlewy na wiosnę bywają pomiędzy Berezcami i Turowem, wtedy wysokość wód dosięga po nad stan normalny do 19 stop. Spadek wód P. jest bardzo nieznaczny i podług tablicy podanej przez inżyniera Choroszewskiego Poszukiwania geologiczne dokonane na Polesiu, Pamiętnik fizyogr. , I, 128 wynosi na przestrzeni 579 3 klm. , od Pińska do ujścia, zaledwie 37 57 mt. , czyli że przeciętny spadek na całej przestrzeni 0 0000641. Brodów na Prypeci nie ma prawie a to w skutek bagnistego dna i brzegów w trzęsawiskach. Przeprawy, mianowicie promy, znajdują się na gościńcu wiodącym z Dawidgródka do Łachwy, pod Turowem, pod Petrykowem, pod Mozyrzem, pod Kimbarówką, pod Barbaro wem, wreszcie na gościńcu pod Dowladami. Mosty znajdują się na gościńcu pocztowym z Pińska do Równa, w pobliżu mka Lubiaż, tudzież dwa mosty i dwa promy przez odnogi, na gościńcu małym z Newla do Morocznej, a niedawno przybył most żelazny na kolei baranowickorowieńskiej, w okolicy ujścia Bobryka. Położenie brzegów Prypeci chociaż w ogóle nizinne, ma jednak i rażące wyjątki. Od wsi Zahoran, o 14 w. od Mozyrza położonej, brzeg prawy coraz się podnosząc formuje wysokie, malownicze wzgórza, nawet urwiska skaliste, parowy i jary, które ciągną się pasmem do 3 w. szerokiem o 25 w. po za Mozyrz, mianowicie do okolic mka Barbarowa. Lewy brzeg od Mozyrza też się piętrzy wzgórzami, aczkolwiek niższymi i po kilkowiorsfcowej przerwie znowu się podnosi pod mkiem, Jurewicze. Urwiska skaliste na brzegu prawym stanowią ciekawe wystąpienie gliny ma mutowej ob. Polesie. Znaczne wzniesienia gruntu w okolicach Mozyrza widnieją i na przestrzeni ciągnącej się kilkunastowiorsto wym pasem, od strony zach. połudn. na płn. wschód, pomiędzy błotami, mianowicie od Jurewicz aż pod Brahin, mil może siedm. Okolica tedy Mozyrza i Jurewicz jest tylko punktem kulminacyjnym tych wysokości, przez które przedarły się niegdyś wody kotliny obecnego Polesia, torując sobie drogę do Dniepru. Głębokość rzeki bardzo rozmaita i często się zmienia po powodziach. Zdarzają się nawet mielizny, a tuż obok kilkosążniowe głębiny; nadto do niedawna jeszcze główne koryto było zawalone olbrzymimi dębowymi pniami, które w czasie obniżenia się poziomu wód w posuchę, nadzwyczaj utrudniały spław wszelki; wszakże od lat kilku niedogodność ta usuwa się przedsięwzięciem, kosztem rządu, prac kanalizacyjnych pod kierunkiem generała Józefa Żylińskiego i inżyniera Franciszka Danilewicza, a ta czynność dała już znakomite rezultaty dla handlu. Teraz po P. pływają swobodnie nie tylko mniejsze statki ale i parostatki, dochodzące do Pińska. Szerokość rzeki przy normalnym poziomie rozmaita. Od punktu zlania się wód Jasiołdy i Strumienia do ujścia Słuczy, P. miewa od 20 35 sążni, pomiędzy Słuczą i Mozyrzem do 60 sążni; niżej 100 sążni, a przy ujściu od 150 200 sążni i tam ma dno już twarde. Ze statków kursujących po Prypeci, oprócz parostatków, ważniejsze barki bez masztów, podnoszące do 20, 000 pudów. Chodzą one z towarem na niż do Chersonu i Kremieńczuga, lecz już nie wracają i tam zwykle bywają sprzedawane na drwa; te zaś barki, które mają maszty, pływają z niżu i w górę Prypeci. Berliny, podnoszące do 12, 000 pud. , pływają na niż, jak niemniej za pośrednictwem kanału Bugskiego w gorę aż do Warszawy lub przez kanał Ogiński do Niemna. Półbarki pływają po Prypeci, Dnieprze, systemie Ogińskim i Bugskim. Oprócz tych statków są jeszcze tak zwane oblniaki, łodzie, czajki i szuhaleje, podnoszące od 150 do 500 pudów. Na niż z pow. pińskiego i mozyrskiego spławia się drzewo okrętowe, dziegieć, smoła, klepka, różne przeróbki materyałów leśnych, kamienie i wódka. Z powrotem statki zabierają przeważnie sól i zboże, jakowe produkta z portów Prypeci rozwożą się wozem w głąb kraju, lub transportują dalej wodą. Portów sztucznych na Prypeci nie ma wcale; naturalne zaś najważniejsze w Mozyrzu, Petrykowie i Turowie; inne mniej ważne pod Zahoranami, Skryhałowem, Sielcem, Strelskiem, Jurewiczami, Barbarowem, Narowią, Łomaczem, Białosoroką, Dereszewiczami, Laskowiczami, KońkowiKościukiewiczami i czarni, Białożewiczami, Prypeć Pryporec Prysakowe Prysaka Prysa Pryrub Pryputnie Pryputeńka Prypieczyn Prypiatka Czarnobylem. W czasie spławu statki poru szają się za pomocą szostów, długich drągów, kierunek bowiem za pomocą żagli bardzo jest trudny z powodu częstych zakrętów koryta, prawie pod prostym kątem. Statki przy zwy kłym stanie powietrza przepływają dziennie do 40 wiorst z wodą, przy wietrze zaś niepomyślnym do 15 wiorst. Z obserwacyi 10le tniej obliczono, że P. zamarza około 9 gru dnia, lody puszczają około 25 marca. Rybo łóstwo stanowi jedno z niewyczerpanych bo gactw Prypeci; najgłówniejsze w okolicach Turowa, tudzież przy ujściu rz. Sławecznej, kędy przed puszczaniem lodów ryba się gromadzi w zwartej masie i częstoją łowią dzie siątkami tysięcy pudów. Z ryb poławiają się jesiotry, sterle, sandacze, szczupaki, miętusy, okonie, liny, leszcze, karasie, pod leszcze, pło cie, jazie, głównie, biełuhy, wierozuby, wjuny i inne. Raków moc nieprzeliczona i one też się łowią przez mieszkańców, gotują a wy łącznie suszone szyjki stanowią nawet przed miot handlu wywozowego za granicę. Ryba znowu turowska zalega wszystkie rynki kra jowe w porze zimowej. Niedawno pobudowa ne koleje żelazne ułatwiają bardzo transporty ryby z Prypeci do Warszawy i w inno miejsca. o przypuszczalnej hypotezie uformowania się Prypeci z wód zalegających w przedhistorycz nym czasie kotlinę dzisiejszego Polesia, oraz o stosunkach geologicznych i przyrodniczych doliny Prypeci ob. art. Polesie t. VIII, str. 579 587. Opisywali Prypeć Kazimierz Kontrym w Exkursyi 1829 roku; Sztukenberg w t. 3 Hydrografii Rossyi; Zieleński w t. I opisu mińskiej gubernii, str. 155 212; Rowiński Stanisław w t. 3 Encykl. Rol nictwa, str. 305. Aleksander Jelski Prypiatka, wązka odnoga Prypeci, w pow. pińskim, w obrębie gminy płotnickiej, tworzy wyspę nizinną i lesistą, przeszło na 8 wiorst długą i na 5 w. szeroką, pomiędzy wsiami Bierezcy i Stachów. Odnoga zatacza podłużne półkole na przestrzeni 10 wiorst; w połowie biegu przyjmuje od praw. brzegu rzkę Płotnicę. A. Je. Prypieczyn, wś, pow. czerykowski, gm. dołżańska, ma 41 dm. , 225 mk. , z których 10 zajmuje się stolarstwem, 2 bednarstwem; własność ks. Oboleńskiego. Posiada młyn wodny i folusz. Prypir 1. góra lesista, wznies. 1068 mt. , w południowej stronie Zubrzycy, w pow. turczańskim, nad pot. Czernoszowym, dopływem Rybnika Zubrzyckiego. 2. P. , góra 916 mt. wznies. , w pow. turczańskim, na obszarze gra. Husne. Por. Czernoszów, Husne, Łabyciówka, Pryporec, domy w Mikuliczynie, pow. nadworniański. Pryputeńka, rzeczka wpadająca do Horynia, płynie pod Pryputniami. Pryputnie, wś i fol. , pow. zasławski; fol. należy do zasławskiego klucza dóbr sławuckicli. Pryrub, las do wsi Kosikowiec należący, pow. uszycki. Prysa, rzeczka w pow. lidzkim, w par. Iszczołna. Prysa, ob. Tałalaje, pow. berdyczowski. Prysaka al. Prisaca, także Presaca, niem. Eisenau. Do szczegółów podanych pod nazwą Eisenau dołączamy Jestto osada hutnicza, leżą ca śród doliny górskiej, wznies. 560 mt. , na lewym brzegu Mołdawy, w pow. i obw. sąd. kimpoluńskim, między Kimpolungiem a Warną, z którą tworzy jedną gminę. Od płn. zach. wznosi się szczyt Tomnatyk 129 mt. i Runcu Presaca 1137 mt. a od płd. wschodu szczyt Magóra 1085 mt. . W r. 1869 było 122 dm. , 705 mk. ; w 1880 r. 137 dm. , 775 mk. ; katol. 159, izr. 13, innych wyznań 602 przeważnie protest. . Co do narodowości było Niemców 770, Rusinów 2, Rumunów 3. Szkoła ludowa jednoklasowa. Własność gr. orm. funduszu religijn. St. poczt. Warna. Przy drodze z Warny do P. wznosi się kolumna z piaskowca na pamiątkę zwycięztwa odniesionego w 1716 r. przez wojewodę Michała Rakowiczę. od strony połud. jest napis w języku wołoskim Ja Michał Rakowicza, wojewoda i książe całych Multan. W r. 1716, w trzecim mego panowania, wiodła wojnę Porta Ottomańska z Niemcami, dalsze słowa nieczytelne. Na wschodniej stronie kolumny Połączeni z niewielu Niemcami usiłowali Wołosi, Węgry i inni ze Serbii nasze stołeczne miasto Jassy zdobyć i nas w niewolę pojmać, całe miasto opanować, jak to dawniej z wojewodą Mikołajem Maurdkordata, księciem Wołoszczyzny, uczynili. Jednakże za wolą i pomocą Boga szczęśliwie ich zwyciężyliśmy a trupy ich w jeden stos złożyli. Na pamiątkę tego kazaliśmy ten krzyż oraz studnię postawić. Dalsze wiersze nieczytelne. Ze strony płn. ,, Ta kamienna kolumna była wzniesioną gdyśmy przez góry Mestekanestie i Suchardo do Węgier koło Rodny wkroczyli. Stąd wyruszyliśmy wraz z hanem, dowódcą wielkiej liczby Tatarów do Bystrzycy, wszędzie zebraliśmy wielką zdobycz, wszystkie włości obróciliśmy w perzynę, tylko jedno miasto ocalało, skąd powrócili Tatarzy do Marmorosz a Tatarzy ponieśli wielką klęskę. Na str. zach. Pod wodzą Jordaki Kantakuszenos, dowódzcy Magazonów. Reszta zatarta. Br. Qu. Prysakowe, domy w Czyżowie, pow. złoczowski. Prysiew, chutor, pow. lipowiecki, w pobliżu Zarubiniec. Prypir Prysiew Prypiatka Pryszmonckie Bobyle Pryszowice Pryszmonty Pryska góra Prystań Prysówka Prysowce Prysno Pryśniak Pryska góra, w pow. lwowskim, 363 mt. wznios. , w płd. zach. stronie Winnik, a w południowej stronie tak zw. Wielkiego Lasu, nad Czyszkowskim potokiem ob. t. V, 549. Pryśniak, lesiste wzgórze, 233 mt. wznies. znak triang. , w płn. wschod. stronie Rudy, pow. brodzki. Prysno, wś cerkiewna, pow. rohaczewski, gm. Dudycze, ma 142 dm. i 791 mk. , z których 3 zajmuje się krawiectwem, 2 szewctwem, 7 wyrobem wozów, sań i t. p. , 5 bednarswem, 70 obróbką materyałów leśnych, 1 kowalstwem. Prysowce, ob. Presowce. Prysówka, dawniej Sprysówka, wś, pow. uszycki, leży niedaleko Mukarowa. Pryśpierka al. Pryśpieuka, mały fol. nad kotliną rz. Essy, pow. borysowski, w l okr. pol. chołopienickim; miejscowość dość odosob niona, grunta lekkie, łąk dużo. A. Jel. Prystań 1. mały zaśc. nad rz. Sergut, pow. borysowski, przy drożynie z Załaz do Damzerewicz, ma 2 osady; miejscowość odosobniona, nizinna. 2. P. Hora, uroczysko flisackie nad rz. Oressą, pow. bobrujski, prawie na pół odległości pomiędzy wsią Horki i mkiem Lubań. W tem miejscu Oressa, rozdzielona na dwa ramiona, tworzy wyspę i ma brzegi stałe. Prystromy, wś nad rz. Usiażą, dopł. Dubrawki, w płn. wsch. części pow. mińskiego, w 1 okr. pol. derażańskim, gm. Ostrożyce, ma 7 osad; miejscowość nieco falista, dość leśna, łąki dobre. A. Jel. Prystup al. Na Prystupie, fol. na obszarze dwor. Monasterka Brodzkiego, pow. brodzki. Prystupowszczyzna, wś nad bezim, do pływem Ussy, pow. miński, w 3 okr. pol. kojdanowskim, ma 15 osad; miejscowość wzgó rzysta, ale małoleśna. A. Jel. Prysucha, jezioro w dobrach Kublicze, w pow. lepelskim. Prysy, dwór, pow. rossieński, par. betygolska, własność Janczewskiego. Prysynek, wś i dwa folw. u wierzchowin Niemna, pow. ihumeński, w 1 okr. pol. , gm. i par. katol. uździeńskiej jeden z fol. leży po drugiej stronie Nierana, w gra. Pereszewska Słoboda. Wś ma 28 osad pełnonadziałowych; miejscowość lesista, grunta lekkie, łąk dużo. Folw. , niegdyś własność Bałharynów, będąc później w posiadaniu różnych osób, od drugiej ćwierci bieżącego stulecia należał do Mirkówskich. Dobra P. w 1628 r. należały do Jana Bułharyna i małżonki jego Hanny, i podług spółczesnego inwentarza obejmowały wsie P. , Zabłocie, Świtajłówkę i Choromyckie, w których 96 gospodarzy, osiadłych na 55 włókach, robiło pańszczyznę; na 29 włókach byli czynszownicy, płacący po dwie kopy groszy z każdej włóki. Inwentarz roboczy włościan ciahłych składał się z 192 wołów i 54 koni. Wś P. miała wtedy 22 ciahłych gospodarzy, nadzielonych 13 włókami; posiadali oni 47 wo łów roboczych i koni. Czynszownicy w P. siedzieli na 9 włókach. We dworze dom mie szkalny z brusów, posiadał 4 duże izby, al kierz, komorę, komnatę z kominem dużym, 3 piwnice murowane, piece z kafli zielonych, drzwi, okna i futryny stolarskiej roboty z okuciem pobielanem. sic, niektóre podłogi z drzewa lipowego. Były nadto obszerne ofi cyny, stajnie, stodoły i guma, a cały dworzec okolony ostrokołem ostrogiem, miał bramę wjazdową zamczystą, z obszernem mieszka niem na górze. Obok był młyn na Niemnie i 5 stawów rybnych. Domin. zbierało do 1000 wozów siana W 4 poletkach zasiewano od 70 90 beczek oziminy; zbierano do 1500 kóp żyta; jarzyny prawie drugie tyle. Dochód z czynszów i arend wynosił 171 kóp. Miodu przaśnego i innego z danin otrzymywano rocz nie 120 kamieni. Włościanie obowiązani byli do następujących powinności z każdej włóki; a orać dwa dni w tygodniu tyla parami wo łów, ile ich miał gospodarz, a oprócz tego da wać przez dwa dni z chaty po jednej sosio sic; b latem do żniwa, do siana i do plewidła po czterech pieszych przez dwa dni w ty godniu; c zimą po dwa dni w tygodniu, po dwóch pieszych z czem każą; d podwodę kon ną wszystkim koleją, gdzie każą, bez ograni czenia; e stróżą dawać wszystkim koleją do dworu; f prząść we dworze 4 razy przez zi mę; g lnu dać dziesiątek; h chmielu dać ka mień; i kapłonów do kapłonienia co rok dwu; k jaj 20; 1 gęś jedną; ł żyta miary miń skiej beczkę jedną; m owsa takiejże miary beczkę jedną; n łyka lipowego wiosło je dne; o łuby lipowe dwa; p miodu z ułów i z barci połowę z archiwum A. Jelskiego w Za mościu. Obecnie, po odseparowaniu włościan, jeden z folw. ma około 34 1 2 włók, a drugi około 50 włók. A. Jel. Pryszczanówka, ob. Międzyrzeczka. Pryszczowa Góra, kol. , pow. lubartowski, gm. Samoklęski, par. Krasienin, ma 27 os. , 862 mr. , 249 mk. 1886 r. . Powstała na obszarze dóbr Krasienin. Pryszmonckie Bobyle, wś, pow. kowieński, w 2 okr. pol. , o 77 w. od Kowna. Pryszmonty 1. wś, pow. rossieński, par. betygolska. 2. P. , wś, pow. rossieński, par. taurogowska. 3. P. , wś, pow. rossieński, par. widuklewska. Dwór Sylwestrowicza, tamże. 4. P. , wś, pow. rossieński, par. żwingowska. 5. P. , wś, pow. kowieński, w 2 okr. pol. , o 73 w. od Kowna. 6. P. , folw. , pow. telszewski, o 68 w. od Telsz o 5 w. od mka Kretyngi. Pryszowice, niem. Preiswitz, Preischewitz wś kośc. i dobra ryc, pow. toszeckogliwicki. Le Pryśpierka Prystromy Prystup Prystupowszczyzna Prysucha Prysy Prysynek Pryszczanówka Pryszczowa Góra Prywitów ży nad rz. Kłodnicąj odl 1 mil na płd. wschód od mta powiat. Posiada kościół par. , kaplicę cmentarną, szkołę kat. , szpital na 3 ubogich, fundacyi dawnego dziedzica Pryszowskiego. W 1861 r. wś miała trzy młyny wodne, 21 gospod. , 15 półgospod. , 18 ogrodz. , 11 półogrodz. , 5 komorn. z rolą i 8 bezrolnych. Obszar ziemi wynosił 1000 mr. Dobra ryc. miały 1642 mr. obszaru 1300 mr. roli, 100 mr. lasu i składały się z folw. Briegerhof, Miserauerhof, Oberhof i Maczeborniahof. Ludność ogólna wynosiła 1066 dusz 5 ewang. . 13 żydów w 127 dm. Prytoczyłówka, rzeczka w pow. kaniowskim, dopływ rz. Rosi, do której uchodzi w Bohusławiu. Prytwice, niem. Prittwitz, kol. , pow. klucz borski, założoną została w 1777 r. na obszarze skarbowego folwarku, tworzy z przyległą kol. Steinberg jedną gminę, mającą 370 mr. obszaru i 180 mk. 33 katol. . Prytyka 1. wś nad rz. Ippą, dopł. Prypeci, pow. bobruj ski, w 2 okr. pol. paryckim, gm. Czernin, ma 5 osad; grunta lekkie, łąk dostatek. 2. P. , własność ziemska w pow. borysowskim, od 1858 r. należy do Żyżniewskich i razem z osadą Swiderszczyzna ma 5 1 4 włók. 3. P. , karcz. , pow. ihumeński, przy gościńcu pocz. z Klinka ku Ihumeniowi, o 1 w. od Wołmy w stronę Rudni, na obszarze wsi Buda, własn. Homolickiego. 4. P. , wś, pow. ihumeński, w 4 okr. pol. i gm. Puchowicze, w pobliżu rz. Swisłoczy i wsi Turynia, ma 6 osad pełnonadziałowych; własność Estków, później Jodków; grunta i łąki dobre. 5. P. , zaśc. nad rz. Świsłoczą, pow. ihumeński, w po bliżu mta Łapicz, w 4 okr. pol. puchowickim, gm. pohorelska, ma 6 osad; grunta szczerko we, urodzajne, łąki wyborne, miejscowość le sista. A. Jel. Prytyka, wś nad rz. Konełą, pow. humański, na pograniczu pow. lipowieckiego, ma 602 mk. pł. ob. i wraz ze wsią Pieniążkowo 3051 dzies. gruntu. Cerkiew p. w. św. Łukasza, drewniana, wzniesiona w 1788 r. i uposażona 36 dzies. ziemi. Do par. praw. należy wś Pieniążkowo. Własność Rusieckich. Dawniej należała do klucza humańskiego dóbr tulczynieckich Szczęsnego Potockiego. Prywał al. Przewał, część Ciemierzyniec w pow. przemyślańskim. Prywałówka, ob. Prewalówka, Prywatna 1. Podoba, ob. Podoba. 2. P. Ploska, ob. Plaska 1. Pryweredów al. Perewredy, wś nad Ikwą, pow. dubieński, na zachód od mka Młynowa. Podług rewizyi zamku łuckiego z 1545 r. wś należała do Hryćka Pry weredowskiego, który miał obowiązek utrzymywania trzech horodni w zamku łuckim. Jedna z tych horodni oprawy potrebujet, powyszyti i pomostu i dwerej i obmazati Jabłonowski, Rewizye, str. 35. ob. Pamiat. Kij. Arch. Kom. , t. IV, cz. 2 74, 84, 104; Arch. J. Z. R. , cz. II, t. 1 8, 9. Prywietka, wś, pow. sieński, gm. Ulanowicze, ma 36 dm. i 126 mk. , z których jeden zajmuje się szewctweraj 2 wyrobem wozów, sań itp. Prywitów, wś, pow. nowogradwołyński, w gm. hordijowieckiej, ma 377 dusz włościan; ziemi włośc. 856 dzies. , ziemi dworskiej 2362 dzies. ; własność Niewmierzyckich. L. R. Prywitówka, wś i folw. , pow. piński, w 3 okr. pol. , gm. Moroczne, ma 85 mk. , ziemi 4758 dzies. ; własność Terleckiego. Kś. M. Pryżginy 1. okolica szlach. , pow. rossieński, par. niemoksztyńska. 2. P. , wś, pow. szawelski, gm. Gruździe, o 19 w. od Szawel. Pryżołonok, ruczaj na płd. krańcu pow. mozyrskiego, w obrębie gminy Skorodno, dopływa od lewego brzegu do rzki Żołon. A. Jel. Przanowice, dawniej P. Wielke i Małe, folw. , trzy kol. i os. nad rz. Mrogą, pow. brzeziński, gm. Gałkówek, par. Brzeziny, odl. 5 w. od Brzezin, tuż pod Koluszkami, st. dr. żel. warsz. wied. i dąbrowieckiej. Pierwsza kol. ma 31 dm. , 299 mk. , 578 mr. 567 roli, dwie mniejsze 7 dm. , 78 mr. Folw. 1y ma 2 dm. , 23 mk. , 182 mr. , 2gi zaś 2 dm. , 2 mk. 399 mr. ; dwie os. jedna zwana Kowalszczyzna mają 2 dm. , 16 mk. , 48 mr. W XVI w. były tu dwie części, ztąd Lib. Ben. Łask. II, 400 zwieje Przanowice duplex. Dziesięcina z łanów kmiecych i folwarcz. szła dla plebana w Brzezinach. Regestra pobor. z 1576 r. wymieniają tu obok małych cząstek, osadzonych przez kmieci, przeważnie części szlacheckie bez kmieci. P. Wielkie major mają 1 łan kmiecy i pustą karczmę należąca do sukces. Jakuba Lasockiego a za to 7 cząstek pół, ćwierć i ósma część łanu, na których niekiedy mieszkają zagrodnicy. Właściciele zwykle zwą się Przanowscy. W P. Małych minor było tylko pól łana szlach. , na którym siedział kmieć, a za to 4 cząstki pół i ćwierć łanu szlach, bez kmieci Pawiński, Wielkop. II, 93 i 151. Br. Gk Przasnysz al. Prasnysz, w 1416 Przasnisc, 1476 r. Przassnyschs, miasto powiatowe gub. płockiej, pod 53 0 9 szer. połn. i 38 37 3 dług. wschod. , nad rzką Węgierką, odl. 84 w. od Warszawy, 23 w. od Ciechanowa najbliższa st. dr. żel. nadwiślańskiej i 31 w. od Chorzel, osady na granicy od Prus położonej. Połączony drogami bitymi z Mławą, Makowem i Ciechanowem. Posiada kościół par. murowany, kościół pobernardyński, klasztor etatowy felicyanek 11 zakonnic, szpital św. Stanisława na 35 łóżek, kościół par. ewangielicki, prywatną szkołę element. katol. , szkołę elementarną ewang. , szkołę elemen. żydowską. Prytoczyłówka Prytwice Prytyka Prywał Prywałówka Pryweredów Prywietka Prywitówka Pryżginy Przanowice Prytoczyłówka Przasnysz szkołę rzemieślniczą, sąd pokoju okr. IV i sąd gminny, należące do II okr. zjazdu sędziów w Płońsku, zarząd powiatowy, urząd miejski, st. poczt, i telegr. , 538 dm. 54 murow. i 7074 mk 3955 żydów w 1880 r. Z zakładów przemysłowych istnieją tu dwa małe browary, z prod. na 4344 rs. , garbarnia 660 rs. , dwie mydlarnie 1040 rs. i fabryka cykoryi 1500 rs. . Cyfry te pochodzą z 1879 r. Dochód miasta w 1877 r. wynosił 13, 317 rs. W 1858 r. miasto miało dochodu 2861 rs. a budowle ubezpieczone od ognia ocenione były 130, 580 rs. Było wtedy 387 dm. 49 murow. i 3843 mk. 1875 żydów i 74 niemców. Ostatni większy pożar w 1875 r. sprowodził zabudowanie rynku murowanomi jednopiętrowemi domami. Do miasta przylega P. wójtostwo nad rz. Węgierką należy do gminy Karwacz, ma 24 dm. , 91 mk. , 326 mr. obszaru, młyn wodny. P. rozwój swój zawdzięcza położeniu na punkcie zetknięcia się lesistej i bagnistej północnej części ziemi ciechanowskiej, z jej południową, żyzną i zaludnioną połową. Dwór książęcy, istniejący na końcu puszczy, stał się zawiązkiem osady, w której ludność puszczy żyjąca z przemysłu leśnego i ludność rolnicza z okolic Ciechanowa, wymieniały swe produkty i zaopatrywały się w potrzebne przedmioty. Blizkośó granicy pruskiej nadała osadzie znaczenie pogranicznego targowiska handel wołami. Kronika miasta Prasnysza, spisana po łacinie przez jednego z bernardynów po 1585 r. , podaje, iż zawiązkiem osady był młyn na rzece Węgierce w stronie płn. zach. od miasta, przy którym istniała bogata pasieka. Właścicielem młyna i pasieki był niejaki Prasnyk, który za ugoszczenie ks. Konrada, zbłąkanego na łowach, miał otrzymać szlachectwo, a jednocześnie książę założył na przyległym obszarze miasto. Przywilej fundacyjny znajdował się według kroniki w archiwum miejskiem, lecz spłonął w czasie pożaru miasta. Tym sposobom początek P. sięgałby pierwszej połowy XIII w. W 1427 r. ks. Janusz obdarzył P. prawem chełraińskiem i uwolnił mieszczan od opłaty ceł i myta w calom księstwie. Przywilej z 1497 r. , wydany przez ks. Konrada, stanowi, iż miasto przedstawiać ma trzech kandydatów, z których jednego wybierze na burmistrza sam książę lab starosta książęcy. Wspomniana powyżej, , Kronika podaje szczegóły świadczące, iż w ciąga XV w. handel i przemysł pomyślnie bardzo się rozwijały. Istniały w mieście liczne browary, fabryki sukna, handle win, złotnicy i inni rzemieślnicy, jarmarki ściągały kupców z Prus i dalszych stron Mazowsza. Sprzedawano na nich bydło, konie i rozliczne przedmioty. Ludność miasta miała dochodzić do 14, 000. Cyfra ta jest zapewne większą znacznie od rzeczywistej, jednakże w istocie ludność musiała być znaczną stosunkowo i zamożną, gdyż stwierdzają pomyślny stan miasta dano, zamieszczone w lustracyi z 1564 r. Miasto samo miało wtedy 487 domów a przedmieścia 202 domów. Piwowarów było 126, piekarzów 117, szewców 67, kuśnierzow 36, krawców 34, zdunów 22, kowalów 14, kotlarzów 2, mieczników 6, złotnik L Ko ronacyjnych pieniędzy dawano 20 złp. a za wóz wojenny w czasie pospolitego ruszenia 27 złp. 15 gr. Dane te objaśniają znaczenie tu tejszego przemysłu dla okolicznej ludności kurpiów z puszczy i drobnej szlachty zagonowejj z jej ciechanowskiego rojowiska. Ludność leśna zaopatrywała się to w chleb, piwo, ko żuchy, ludność rolnicza kupowała mięso, piwo, ubiór zwierzchni, narzędzia rolnicze, miecze, garnki. Jarmarki i nabożeństwa dawały spo sobność do obfitej konsumcyi piwa przez licznie zbierającą się okoliczną ludność. W XVI w. istnieją aż cztery kościoły. W końcu XVI w. zwiększające się zaludnienie puszczy, wy wołało rozdział ziemi ciechanowskiej na dwa powiaty przasnyski i ciechanowski. P. odłą czony został od starostwa ciechanowskiego i tworzy odrębne starostwo. Odbywają się tu sądy ziemskie. W 1613 r. pożar zniszczył znaczną część drewnianego przeważnie miasta. Lustracya z 1616 r. podaje Był przedtem dwór książęcy zapewne niemały i mieszka nia w nim dosyć, ale zgorzał. Miasto ma włók 110, z tych czynszowych 102, dawają z każdej na św. Marcin po gr. 42, owsa po korcy 7, kapłonów po 2. Przed laty trzema pogorzało miasto, dla czego mniejsza teraz liczba domów; znajduje się ich 404, pustych placów 262. Jednak i z tych domów które są, czynszu żad nego nie płacą, na co prawa żadnego nie po kazują, jeno zwyczaj dawny allegują. Z rze mieślników żaden także czynszu nie płaci, szczycąc się dawnym zwyczajem Ogro dów 201, w których prętów 783 1 2, każdego pręta na św. Marcin dają per denarios 3. Piwowarowie zalewają na słód wedle ustawy wojewodzej kor. 12, od których we młynie dawają wymiaru po 3 miary wirzchowate; których miar 6 w korzec jaki jest na ratuszu od urzędu wojewodzego ustanowiony. Z osob na dawają cechowego od słodu całego, który w sobie zamyka korcy 24 po groszu jednemu. Bywają trzy jarmarki wywołane, dni targo we czwartek i sobota; biorą od bydlęcia i koni per denar. 8, od owcy i kozy per den. 3; z osobna od kupców i szotów. Uczyni to targowe na rok fi. 50. Jest jatek rzeźniczych 26, dadawają z każdej po kamieniu łoju, uczyni fl. 43 gr. 10. Z osobna od rzeżników wieskich, którzy przyjeżdżają z mięsem w targi i jar marki, biorą od każdego bydlęcia wielkiego i małego łopatkę, uczynią fl. 30. Cło ziemne; płacą od konia per gr. 1, od wołów per denar, 9, od owiec, kóz, wieprzów per den. 3, uczynią fl. 100. Gajowe mieszczanie, którzy się gają do puszcze na drwa leżące i sucho stojące, daje każdy na rok owsa po korcu pod strych, dostawa się korcy 120, uczyni fi. 44. Ukazali mieszczanie kwit na oddanie pieniędzy podwodnych na każdy rok per fl. 15. Święcicki w Opisie Mazowsza z początku XVII w. Kwartalnik Kłosów, I, 113 powiada Miasto duże, ludne i sławne jarmarkami na woły. Otacza je okolica żyzna, znajdziesz w niem wielką taniość rzeczy ściągających się do potrzeb życia. Morowe powietrze nawiedzało P. w 1604, 1623, 1628, 1652, 1658, 1667 i 1677 r. Epoka klęsk wojennych, niszczących kraj od połowy XVII w. , powstrzymała pomyślny rozwój miasta, które jednakże dzięki żyznej okolicy, zamieszkiwanej przez pracowitą ludność, prędzej się podniosło ze swego upadku. Za czasów pruskich około 1800 r. mieści się tu urząd powiatowy, sąd okręgowy, urząd podatkowy, szwadron dragonów; miasto ma 235 domów i wznosi się według Holsche go. W 1807 r. ma, według Flatta, 1500 mk. i 240 dm. , podczas gdy Pułtusk liczy 1300, Ciechanów 800 a Maków 700 mk. Wyrazem zamożności i znacznego zaludnienia miasta w przeszłych wiekach są liczne kościoły i szkoły tu istniejące. Kronika klasztoru z XVI w. twierdzi, iż kościół paraf. powstał w P. już w XIII w. wraz z osadą miejską. Była to zapewne pierwotnie kaplica przy dworcu książęcym. Wzniesienie murowanego kościoła w stylu ostrołukowym odnieść wypada do końca XIV lub początku XV w. Konsekracya odbyła się 1408 r. Z potwierdzenia posiadłości i dochodów kościoła, wydanego przez Janusza w 1476 r. Kod. Maz. , 282, dowiadujemy się, że wówczas już nadania dawniejsze zostały zatracone zapewne w pożarze, a jak tylko zasięgnąć mogła pamięć ludzka, kościół był w posiadaniu wymienionych szczegółowo łanów i dochodów. Każdy łan miejski było ich 110 dawał jako meszne sep dwa korce żyta i jeden owsa. Toż samo dawały z łanów wsie Bartniki i Oględa. Do plebana należały dwa łany, na których stał spichrz na skład tak znacznego sepu; prócz tego posiadał pleban dwa place, ogród, dom. Przy kościele był wtedy niejaki Michał Bończa curatus in Przassnyschs et capellanus curie, któremu wydał książę owe potwierdzenie nadań. Po drugim pożarze zapewne w czasie wojny szwedzkiej, gdy Ciechanów uległ temuż losowi w 1657 r. kościół został na nowo odbudowany i poświęcony w 1670 r. przez Macieja Kurskiego, sufr. poznańsk. , za pozwoleniem Jana Gembickiego, bisk. płockiego. Trzeci pożar w 1792 r. zniszczył zupełnie całe wnętrze kościoła, który został zamknięty a nabożeństwo przeniesiono do kościoła bernardynów. Dopiero w 1856 r. po odbudowaniu poświęcono i ootworzono znowu starą świątynię. Nieudolna restauracya zniewoliła do ponownej gruntownej odbudowy w 1880 r. Prócz ścian wszystko dano nowe. Na dachu wzniesiono kopułę, dano nowy sufit imitujący sklepienie, nowy chór z organami, nową marmurową posadzkę. Długość kościoła wynosi 96 łokci, szerokość w nawie 23 1 2 łok. Prócz wielkiego są tylko dwa boczne ołtarze i przy kościele są dwie kaplice murowane, sklepione, jedna M. B. Rożańcowej, a później św. Stanisława Kostki, fundowana przez matkę świętego, Małgorzatę Kostkową, kasztelankę zakroczymską, i jej syna Pawła, chorąż. ciechanowskiego, druga Pięciu Pan P. Jezusa. Te liczne pożary i odbudowy zatarły cechy pierwotne oatrołukowego stylu. Dzwonnica przy kościele czworokątna przypomina dzwonnicę kościoła P. Maryi w Warszawie. Najstarszy dzwon ma datę 1615 r. a trzy inne z 1747 i 48 r. Drugi kościół św. Ducha, murowany, wedle tradycyi równie starożytny jak i parafialny, był prawdopodobnie kaplicą a może i pierwotnym kościołkiem parafialnym. Zrujnowany i opuszczony, został odbudowany staraniom miejscowego proboszcza w 1877 r. Trzeci drewniany kościołek św. Jakuba był właściwie kaplicą przy szpitalu istniejącym w XVI w. Już wtedy był zrujnowanym i został rozebrany a w jego miejscu wzniesiono w 1588 r. nowy kościół murowany z klasztorem bernardynów, fundowany przez Pawła Kostkę brata świętego, który przeznaczył fundusze na uposażenie klasztoru i szpitala miejskiego. W 1615 r. Elżbieta Mostowska, skarbnikowa ciechanowska, założyła tu klasztor bernardynek; zapewne przy tym klasztorze stał kościół św. Michała murowany, na ulicy Żydowskiej, oddany za rządów pruskich na użytek luteranom. Jeszcze piąty kościołek kaplica drewniany św. Krzyża, stał przy ulicy Żydowskiej, za mostem, od strony wsi Bartniki; w 1793 r. był on już zrujnowany i został rozebrany. Bernardyni utrzymywali przy klasztorze 3 klasową szkołę a bernardynki do 1864 r. prowadziły głośny w okolicy pensyonat. Po bernardynkach umieszczono tu po 1864 r. felicyanki. Obecny szpital został wzniesiony p. w. św. Stanisława Kostki w 1852 r. ze składek okolicznych mieszkańców. W braku zatraconych dokumentów miejskich i kościelnych, ciekawym źródłem do historyi P. może być rękopis znaleziony przez ks. Czaplińskiego, prob. przasnyskiego, w papierach po klasztorze bernardynów i mieszczący kronikę miasta spisywaną po łacinie od 1585 r. Z rękopisu tego korzystał lecz w sposób niekrytyczny ks. Jan Przasnysz Przatów Przatów Osiecki w historyi P. , pomieszczonej w Koresp. Płockim 1880. r. , 74 82. Opisy i rysunek P. podawał Tyg. Illustr. 1861 r. , III, 208, 1863, VIII, 316, 1864, X, 248. P. par. , dekan. t. n. , ma 8045 dusz. Przasnyskie starostwo niegrodowe, w woj. mazowieckiem, ziemi ciechanowskiej, podług lustracyi z r, 1661 obejmowało miasta Przasnysz i Chorzele, oraz wsie Jednorożec al. Sopechy, Żelazne, Szla, Ruda, Kobylak, Lipa, Baranów, Jastrząbka Budki i dwie dzierżawy Dobrzanków i Janowo. W r. 1771 posiadał je Kazimierz Krasiński, oboźny koronny, opłacając zeń kwarty złp. 2, 574 gr. 16, a hyberny złp. 2, 696 gr. 29. Przasnyski powiaty utworzony w 1867 r. z 9 gmin dawniejszego powiatu t. u. , zajmuje płn. wschodnią część obszaru gub. płockiej, z przei strzonią 25 38 mil kwadr. Graniczy on od północy z Prusami Wschodniemi pow. niborski, od wschodu z pow. ostrołęckim i makowskim, od południa z ciechanowskim a od zachodu z ciechanowskim i mławskim. Pod względem fizycznym przedstawia on to same cechy co północna część pow. mławskiego i przyległy pow. ostrołęcki. Większa część obszaru powiatu leży na stokach wyżyny pojezierza bałtyckiego, które na granicy pow. mławskiego i przasnyskiego dochodzi do swego najwyższego wzniesienia brzegi bagna Niemyje i zródła Orzyca, od którego pochyla się w kierunku wschodniopołudniowym ku Przasnyszowi i Ciechanowowi. Obszar ten w czasach historycznych jeszcze pokrywała puszcza z licznemi zbiornikami wód i bagnami odpływającymi do okrążającego je półkolem Orzyca. Uboga gleba nie zachęcała do uprawy roli a trudna komunikacyą i odległość od większych rzek i miast odstręczała osadników. Dotąd powiat przas. należy do mało zaludnionych nieco więcej nad 2000 mk. na 1 milę. Wsie nieliczne i oddalone od siebie potworzyły się w zagłębieniach wyżyny, gdzie zbierające się wody wytworzyły lepszą glebę i łąki torfiaste. Najmniej zaludnioną jest wschodnia część powiatu którą przerzyna Orzyc wijący się licznemi odnogami i zabagniający swą szerokę dolinę bez wydatnych brzegów. Najżyzniejszą i najludniejszą jest południowa część powiatu, okolica Przasnysza. Wyżyna tu nagle obniża się z 560 do 350 stóp i kończy się ostro sterczącymi występami, jakby przylądkami gorującemi nad morzem, które powyżłabiało w wyżynie liczne zatoki. Wody spływające z wyżyny uprowadzają dopływy prawe Orzyca Ulatówka, Węgierka i Murawka wytworzyły tu żyzną glebę z bujną roślinnością i ściągnęły wcześnie osadników. Ta południowa część powiatu łączy się cechami fizycznemi z żyznym obszarem pow. ciechanowskiego. Cały obszar powiatu tworzył puszczę książęcą, do której zjeżdżali na łowy książęta mazowieccy. Więk sza własność nie mogła się tu rozwinąć dla nieprzyjaznych warunków fizycznych i ekono micznych. Ludność uboga zajmowała się przemysłem leśnym. Dotąd jeszcze ludność północnej części powiatu nosi nazwę Poborzan i ma swe odrębne cechy, wyróżniające ją od ludnosci rolniczej południowych okolic. Wscho dnią część powiatu zajmują w części Kurpie w gminach Baranowo, Jednorożec, Zaremby i na obszarze tym większa własność w kilku gminach wcale nie istnieje. Mimo to ogólny obszar większej własności 94, 542 dzies. prze nosi mniejszą posiadłość 63, 674 dzies. . Znaczny obszar lasów rządowych stanowi oddzielne leśnictwo przasnyskie, obejmujące 28, 820 mr, i dzielące się na straże Lipa, Adamczysko, Olszewka, Jarzynny Kierz. W lasach tych znajduje się bursztyn, którego eksploatacya została wzbronioną dla ochrony lasów. Rol nictwo nie rozwija się pomyślnie dla ubogiej gleby, braku dróg i dogodnych rynków zbytu. Przemysł fabryczny prawie że nie istnieje. W 1880 r. cała produkcya roczna dwóch ma łych browarów, bibularni i 5 drobnych cegiel ni przedstawiała cyfrę 13, l74 rs. a w połą czeniu z prod. fabryk miasta Przasnysza niecałe 21, 000 rs. Głównymi punktami handlowemi są Przasnysz i pograniczna od Prus osada Chorzele. Ludność mimo to wzrasta dość szybko. W 1867 r. było 45, 590; w 1879 r. 52, 120 44, 701 katol. , 6, 446 żyd. , 892 prot. ; w 1887 r. doszła do 60, 700. Szkół w powiecie jest 4 miejskich 284 uczniów w 1879 r. i 7 wiejskich 476 uczn. . Te ostatnie istnieją w os. Chorzele i wsiach Dzierzgowo, Brzozo wo, Krzynowłoga W. , Leszno, Bartniki, Boga te. Pod względem kościelnym powiat stanowi przasnyski dekanat dyec. płockiej, składają cy się z 13 parafii Baranowo, Bogate, Brodowe Łąki, Chorzele, Czernice, Dzierzgowo, Ja nowo, Krzynowłoga Wielka, Krzynowłoga Mała, Pawłowo, Przasnysz, Węgra i Zaremby. Pod względem sądowym dzieli się powiat na jeden okrąg sądu pokoju dla Przasnysza i cztery okręgi sądów gminnych, ze sądami w Przasnyszu, Dzierzgowie, Jednorożcu, Cho rzelach. Pod względem administracyjnym składa się powiat z jednego miasta i 9 gmin Baranowo, Bugzy Płoskie, Chojnowo, Dzierz gowo, Jednorożec, Karwacz, Krzynowłoga Wielka, Krzynowłoga Mata, Zaremby. W ośmiu gminach istnieją kasy pożyczkowe z ogólnym kapitałem 9499 rs. Br. Oh, Przatów, wś i fol. , pow. łaski, gm. Bałucz, par. Szadek, odl. 11 w. od Łasku, na prawo od drogi do Szadku. Wś ma 24 dm. , 65 mk. , fol. zaś 9 dm. , 80 mk. W XVI w. łany kmiece dawały dziesięcinę plebanowi w Zgierzu, folw, zaś do Szadku Łaski, L. Ben. , II, 442. We Przatowska Wola Przebędowo Przatowska Wola Przebernał Przącław dług reg. pob. pow. Szadkowskiego z r. 15521553 wś Przathów, w par. Szadek, miała w części Mikołaja Rowieńskiego 8 osad, 8 1 2 łan, ; część Laureatego Wieczorkowskiego 9 osad, młyn o 1 kole, Lyaskowy o jednem kole Pawiński, Wielkp. , II, 229. W 1885 r. fol P. rozl. mr. 1141 gr. or. i ogr. mr. 419, łąk mr. 73, lasu mr. 629, nieuż. mr. 21; budowli mur. 10, z drzewa 13; płodozmian 10 polowy, las nieurządzony. W skład dóbr wchodziły przed tem wś P, os, 65, z gr. mr. 319; ws Juliewo os. 7, z gr. mr. 29; wś Przybyłów os. 10, z gr. mr. 54. Br. Ch. Przatowska Wola, wś, fol. i młyn, pow. sieradzki, gm. i par. Szadek, odl. 29 w. od Sieradza. Wś ma 15 dm. , 68 mk. ; fol. 2 dm. , 12 mk. ; os. młynarska 1 dm. , 6 mk. W XVI w. wś i folw. dawały dziesięcinę na stół arcybiskupi, plebanowi zaś w Szadku tylko kolędę Łaski, Lib. Ben. , II, 441. Według reg. pob. pow. Szadkowskiego z r. 15521553 wś Wola Przatowska w par. Szadek, miała w części Nicków 6 osad, 7 łan. ; część Laur. Victor 7 osad Pawiński, Wielkp. , II, 229. Przącław al. Prząslaw, Przęsłom, 1153 r. Preneslawe, wś i fol. , pow. jędrzejowski, gm. Przącław, par. Jędrzejów, odl. 5 w. od Jędrzejowa, posiada szkołę początkową gminną. W 1827 r. P. , wieś poduchow. , ma 20 dm. , 225 mk. Wchodziła w skład rząd. ekonomii Ję drzejów ob. t. III, 590. Jest to starożytna osada. Około 1140 r. bisk. krakowski. Radost nadał kościołowi w Brzeźnicy pod Jędrz 3Jowem dziesięciny z wsi Preneslawe ob. Kod. Małop. Piekosiń. , II, 1, 4, 22 i 23. W 1256 r. Bolesław Wstydliwy uwalnia P. wraz z inne mi wsiami klasztornemi od daniny stan zwa nej Kod. Małop. , I, 51. Długosz podaje pobieżny, nie zaopatrzony w cyfry opis wsi; by ły tu łany kmiece, folwark, młyn, karczmy Lib. Ben. , III, 371. Według reg. pob. pow. ksiązkiego z r. 1581 wś Przacław, w par. An drzejów, własność opactwa jędrzejowskiego, miała 5 łan. km. , 6 kom. bez bydła Pawiński, Małop. , 87. Bobra P. składały się w 1886 r. z folw. P. i Brynica Sucha, rozl. mr. 756 folw. P. gr. or. i ogr. mr. 439, łąk mr. 111, nieuż. mr. 13, razem mr. 563; bud. mur. 7, z drzewa 13; płodozmian 13 polowy; fol. Brynica Sucha gr. orn. i ogr. mr. 154, pastw. mr. 19, lasu mr. 14, nieuż mr. 5, razem mr. 192; bud. z drzewa 4. P. gmina należy do s. gm. okr. V w Jędrze jowie, tamże st. poczt. Obszaru ma 19, 210 mr. i 4551 mk. W gminie istnieją trzy szkoły początkowe, 6 młynów wodn. Chorzew, Cier nie, Deszno, Potok Wielki i Mały, dwie ce gielnie Potok W. , gorzelnia Deszno, tartak Warzyn. Br. Ch. Prząsław, pow. jędrzejowski, ob. Przącław. Przątalina, wś nad rz. Orzyc, pow. przasnyski, gm. Krzynowłoga Wielka. par. Chorzele, odl o 29 w. od Przasnysza, ma 5 dm. , 46 mk. , 33 mr. Przebendów, kol. niemiecka na obszarze Wampierzowa, w pow. mielnickim położona, składa się z 37 dm. i 198 mk rzym. kat. na rodowości niemieckiej. Leży w piaszczystej równinie, 185 mt. n. p. m. , przy drodze z Piątkowic do Wadowic Dolnych. Od wschodu za słania osadę bór Wychylówka, na płd. graniczy z wólką Wilczą Wolą i Zgórskiem, na za chód z Wadowicami Górnymi a na płn. z Wampierzowem. Mac. Przebendowo, ob. Przebędowo, Przebernał, w dok, Pribernelle, jezioro w Pomezanii, pod Gardeją, pow. kwidzyński ob. Kętrz. O ludn. pol. , str. 215. Przebędowo al. Przebendowo i Przependowo, wś, okr. wiejski, domin. i okr. dom. , pow. obornicki, o 1 klm. na północ od Gośliny Muro wanej, nad Goslinką, w okolicy wznies, do 76 9 mt. n. p. m. , par. i poczta w Goślinie Mu rowanej, st. dr. żel o 15 klm. w Obornikach. W r. 1388 wchodziło P. w skład opola choj nickiego; właścicielem był wówczas Mikołaj Brzechwa, który później pisał się Przebędowskim. W 1580 r. posiadał tę wieś Piotr Potulicki, a przy schyłku zeszłego wieku Włady sław Gurowski. Na sejmie z r. 17735 wyzna czono komisyą do rozgraniczenia dóbr Gurowskiego, z dobrami Gądkowskich Wrączynem, Kołata, Boduszewem, Przebędowem, Pławnem i Zielonką. Tuż przy dworze przebędowskim odkopano grobowisko ulowate, w którem zna leziono czarne naczynia z pokrywkami, a w jednem z nich pierścionek bronzowy, naprzeciw zaś dworu tego cmentarzysko ob. Murowana Goślina, Wieś liczy 111 mk. , 10 dm. ; w skład okr. wieje. wchodzi fol. Garganowo; cały okr. ma 11 dra. , 129 mk. 85 katol. i 44 Prot. , Dominium liczy 149 mk. , 7 dm. ; obsza ru ma wraz z fol. Garganowo i Trojanowo 925 93 ha, czyli 821 12 roli, 76 03 łąk, 1 32 lasu, 26 19 nieuż. i 1 27 wody; czysty dochód grunt. 10, 041 mrk. Gorzelnia parowa, młyn wodny i cegielnia; nabiał, chów bydła, owiec i koni. W skład okr. domin. wchodzi fol Trojanowo; cały okrąg ma 10 dm. , 181 mk. 122 katol. i 59 prot. . E. Cal, Przebędowo 1. u Kętrzyń. Przebędzino, niem. Prebendow, dok. 1493 Prebbentow, Prsebando, Prsebyndow, dobra ryc. i wś w Pomeranii, pow. lęborski, st. poczt. Żelazna 2 klm. odl, st. kol. i par. katol. Lębork 21 klm. odl. Dobra zawierają 477 16 ha. Przywileje P. dotyczące, umieszczono pod Jencewem. Jeszcze r. 1437 miało P. prawo staropomorskie i płaciło podatek w świniach, krowach, kozach i prowod od 2 radeł hocken; ob. Gesch. d. Lau Prząsław Przątalina Przebendów Przebendowo Przebędzino Przeborowice de Lauenb. und Buetow von Gramer, II, str. 293. Według taryfy z r. 1648, gdzie uchwa lono pobór podwójny a akcyzę potrójną, pła cił tu Przebondowski od 3 włók osiadł. , młyna i 3 ogrod. 7 flor. 2. P. , niem. Premdau, dobra ryc. w Pomeranii, pow. słupski, st. poczt. Cecynowo, 523 ha. Ks. Fr. Przebędzino, ob. Przebędowo, Przebieczany, wś, pow. wielicki, w okolicy falistej, o glebie urodzajnej rędzinnej, po płn. stronie drogi z Wieliczki 5. 3 klm. do Gdowa. Wieś leży u źródłowisk pot. Obrzydki Dolnej, uchodzącej pod Podłężem do pot. Podłęże dopł. Wisły. Graniczy na zachód z Lednicą, na płd. z Tomaszkowicami, na wschód ze Szczygłowem i Suchorowem a na płn. z Bodzanowem. Należy do par. rzym. kat. w Biskupicach. Wś ma 70 a obszar większej pos. Romuald Wiśniowski 4 dm. ; miesz. w ogole 403, w tem 395 rzym. kat. i 8 izr. Pos. większa wynosi 231 mr. roli, 22 mr. łąk i ogr. , 15 mr. past. i 97 mr. lasu; pos. mn. 244 mr. roli, 39 mr. łąk i ogr. , 28 mr. pastw. i 19 mr. lasu. Istniała tu kiedyś kopalnia soli nadana klasztorowi miechowskiemu w XII w. i wspomniana w dok. patryarchy jerozolimskiego 1198 r. ob. t. VIII, 659. Długosz nazywa tę wieś Przewyeczany i Przewyaczyany L. B. , II, 120 i III, 195 a w spisach pobór. z r. 1581 Pawiński, Małop. , 61 brzmi Przewierciany i Prześwyeczany. Była własnością bisk. lubuskich i miała 13 półłanków kmiecych, z których dziesięciny oddawano prebendzie krak. zwanej Krzesławską, w wartości 15 grzywien. Obszar szlachecki wyrobiono w połowie z łanów kmiecych, z drugiej więc tylko połowy pobierał dziesięciny proboszcz w Biskupicach. W spisach pobor. za r. 1490 oznaczono ilość łanów 6 a 1581 trzymał P. Rosowski i prócz 13 półłanków były 4 zagrody bez roli, 3 komom. z bydłem, 2 komorn. bez bydła a nadto przy karczmie ćwierć łanu. Mac. Przebienda, os. do Poręby radlnej, pow. tarnowski, ma 10 dm. , 68 mk. rzym. kat. Przebili al. Prybeń, wś, pow. przemyślański, odl. 11 klm. od st. poczt. Firlejów, par. gr. kat. Dobrzanice. Granice wschod. Dobrzanice i Korzelice, płd. Mełna, zachóo. Trybuchowce, płn. Tuczna. Obszar dwor. ról, łąk i pastw. 37 mr. , lasu 915 mr. ; włośc. 252 mr. W 1857 r. 110 mk. ; w 1880 r. w gm. 163, na obsz. dwor. 21; gr. katol. 124. Właśc. pos. dwor. Leontyna z hr. Baworowskich hr. Starzeńska. Dawniej wieś ta zwała się Przybin. W Żydaczowie 15 czerwca 1667 r. Felicyan Zaleski, syn Hieronima i Zofii z Chocimierza Zaleskich, darował swe dobra odziedziczone po matce, t. j. 1 3 część wsi Uciechowic, Zendowic teraz Rzędowice i Przybinu, w lwow. ziemi Aleksandrowi Cetnerowi, kasztel. halickiemu A. g. i z. , t. X, str. 303, ust. 5044. PrzebitaGóra, w narzeczu ludowem Pierabita Hara, okolica, na zachodnim krańcu pow. rzeczyckiego, przy samej granicy mozyrskiego, przy drożynie z Siekierycz do Kopatkiewicz, nad. lesistą kotliną rzeki Ptyczy, w 3 okr. pol. wasilewickim, gm. krukowicka. Oko lica ta w 1868 r. została nabyta przez wło ścian Pilkiewicza 11 włók i Wołotowskiego 24 włóki. W ostatnich latach przeprowadzo no tu roboty kanalizacyjne. A. Jel. Przeblusczyno al. Gorzewo, ob. Pągów 3. . Przeborowice, 1531 r. Prziedborowitze, niem. Przeborowitz wś i dobra, pow. kozielski, 1 3 4 mili od Koźla, par. Gierałtowice. Dobra ryc. zwykle wraz z Ostrożnicami w jednym ręku zostające mają 740 mr. 717 mr. roli; wś ma 478 mr. 441 mr. roli. W 1861 r. było w ogóle 255 mk. katol. i 30 dm. Przebrno, Przebrzno, niem. Proebbernau, wś na fryskiej Mierzeji, tuż nad zatoką fryską, pow. gdański dolny, st. pocztowa Sztutowo, par. katol. Fuerstenwerder, odl. 7 mil od Gdańska. Posiada kościół ewang. , który da wniej należał do katolików, dwuklasową szkołę ewang. 1886 r. 145 dzieci, 1 naucz. . Za wiera 3 gburstwa i 40 zagród, 1065 11 mr. W 1869 r. 297 mk. 5 kat. , 292 ew. , 45 dm. Znaną jest w 1465 i 1520 r. pod nazwą Pribernaw. Pierwszy predykant nastał tu r. 1605. W 1680 r. kościół zgorzał, lecz został zaraz odbudowany a 1860 odnowiony. R. 1641 skarżył się tutejszy pleban, że ledwie 10 osób przychodzi do kościoła, dla tego burmistrz nierzejski kazał chodzić na nabożeństwa pod karą 6 gr. Do kościoła należy filia w Neukrug. Gleba jest żyzniejsza jak w innych osa dach Mierzeji, tak że mieszkańcy trudnią się nietylko rybołóstwem ale i rolnictwem. W poblizkich lasach gnieżdżą się czaple, sokoły i kruki morskie ob. Gesch. des Landkr. Danzig v. Brandstaeter, str. 232. Kś. Fr. Przebród 1. wś, pow. szczuczyński, gm Przestrzele, par. Rajgród. 2. P. , wś, pow. suwalski, gm. Kukowo, par. Suwałki, odl. od Suwałk 7 w. , ma 26 dm. , 247 mk. W 1827 r. było 18 dm. , 111 mk. Przebrodź al. Przebrodzie, urzęd. Perebrodze, mko nad dwoma jeziorami Przebrodzie i Ostryno, pow. dzisieński, w 3 okr, pol. , gm. i okr. wiejski Przebrodź, przy drodze z Drui do Pohosta, o 296 w. od Wilna a 52 w. od Dzisny, w 1882 r. 350 mk. 174 męż. i 176 kob. . Podług spisu z 1866 r. było tu 66 dm. i 328 mk. 253 prawosł. , 72 katol, i 23 żydów. Znajduje się tu cerkiew par. drewniana, p. w. św. Jerzego, wzniesiona w 1782 r. staraniem generała Józefa Antoniego Kossakowskiego, szkoła cerkiewna, do której uczę Przebród Przebędzino Przebieczany Przeblusczyno Przebrno Przebienda Przebrodź Przebita szcza 38 dzieci 33 chłopców i 5 dziewczyn, szkoła ludowa. Własność miejscowych mie szczan chrześc. Dawniej było sstwem, we wła daniu rodziny Kossakowskich. Przez P. prze chodził na wyprawę pod Smoleńsk Stefan Ba tory i za ułatwienie wojsku przeprawy nadał mieszkańcom prawa miejskiej rozmaite inne przywileje i dużo ziemi na własność. Orygi nalny przywilej przechowywany był do nie dawnych czasów bardzo starannie w miejsco wej cerkwi. Potwierdzenie dawnych przywi lejów otrzymało mko w 1792 r. Par. praw. , dekanatu błahoczyma drujskiego, ma 2083 dusz 1062 męż. i 1021 kob. . Szkółki duchow ne, oprócz w P. , znajdują się w Wołkowszczyźnie i w Iwanowie. W skład okręgu wiejskie go wchodzą wsie Linkowszczyzna, Fiedosowszczyzna, Muraszki, Zaczerewy, Malawki, Podziawy tu była kapl. katol. fundowana przez ks. dominikanów drujakich, Pietkuny, Natyszki, Jauteryszki, Gryszewo, Niwniki, Achremowo, Wiaziewszczyzna, Słoboda, Zapołocie, Chorobrowo, Czerniawszczyzna i Nadrezie; przysiołki Przydoroże, Kondzierszczyzna, Bogdanowo, Czerniawka, Haruszki, Sosnówka i Krasna Górka, oraz zaśc Hłybka, Rusakowszczyzna, Borkowo, Bory, Kowalewszczyzna, Kurmiełowo, Jankowszczyzna, Piluczenki, Pawluczeńki, Rutkowszczyzna, Swiderszczyzna, Perchulewo, Aleksiszki, Gasperowszczyzna, Jakubeńki, Datowszczyzna, Jasienowszczyzna, Kotlarewszczyzna, Strakielewszczyzna i WilczaGóra, w ogóle w 1864 r. 504 dusz rewiz. b. włościan skarb. , 12 rolników żydów i 114 osadników w. ross. Gmina Przebrodź należy do 2 okr. pokoj. do spraw włośc. oraz do 3 rewiru powołanych do służby woj. z pow. dzisieńskiego. Składa się z 6 okr. wiejskich Przebrodź, Bielawce, Pohost, Hustały, Gabryelowo i Skakuny i podług spisu z 1864 r. miała 1308 dusz rewiz. włośc. skarb. , 32 b. jednodworców, 243 osadników w. rossyjskich i 48 żydów rolników. Podług danych z 1882 r. w skład gminy wchodziło 86 miejsc. osia dłych, mających 450 osad i 4305 mk. Wiado mości z 1888 r. wykazują 5 okr. wiejskich, li czących 53 miejsc. osiadłych, mających 201 osad, zamieszkałych przez 3502 włościan. Za rząd gminy znajduje się we wsi Linkowszczyznie. J. Krz, Przebrodzie albo Ukla, jez. w pow. dzisieńskim, do 8 w. długie, do 3 w. szerokie, leży między Janką, lew. dopł. Dzisny, a Drujką, lew. dopł. Dżwiny. Przebrodzie. ob. Przebrodź. Przechlewo 1. niem. Koenigl, Prechlau, według Kętrz. Przechylewo, wś kośc, pow. człuchowski, 18 kim. na północ od Człuchowa, par. ew. Sąpolna, 8151 82 magd. mr. W 1868 r. 231 bud. , 109 dm. , 1086 mk. , 638 katol. , 406 ew. W miejscu jest st. poczt. , 2 szkoły katol o dwóch klasach z 184 dz. i 2 nauczyc. i ew. jednoklasowa z 142 dziećmi i 1 naucz. 2. P. , niem. Adelig Prechlau, dobra ryc, w dwóch działach, tamże, 1673 64 magd. mr. ; w 1868 r. 27 bud. , 12 dm. , 139 mk. ; 63 katol, 76 ew. . P. leży w górzystej okolicy niedaleko Brdy, ma żyzną glebę; lud tutejszy jest niemiecki. Kościół p. w. św. Anny, w pruski mur r. 1720 zbudowany, jest patronatu rządowego. Przy nim istnieje bractwo trzeźwości, założone r. 1858. W skład parafii, należącej do dekan. człuchowskiego, wchodzą Przechlewo, Przechlewski Młyn, Zielony Most, Gostbrueck, Eisenbrueck, Junkerbrueck, Vossberg, Neubraa, Lipczyn, Giemły, Płaszczyce, Dąbrowa, Lubianka, Szczytno, Lisewo, Zawada, Sorge, Pawłówko wraz z Młynem, Pakotolsk i Pokrzywnica. Oprócz tego należą dotąd 2 filie, mianowicie Woltersdorf czyli Kiełpin i Polenica. W 1867 r. liczyła parafia 2434 dusz, w 1886 r. 3136. Za czasów Rzpltej był pro boszcz tutejszy infułatem. Proboszczami byli 1653 r. Floryan Konecki, kommendarz; 1663 r. Jerzy Hintz 1688 r. , za jego czasów ko ściół i akta zgorzały; 1689 1705 r. Hermann Kazimierz Zawadzki 1733 r. , dziekan człuchowski; 1706 r. Marcin Józef Germanowicz t 1728 r. ; od 1728 32 Augustyn Bernard Parth; 1733 r. Jakub Templiński 1759 r. , dziekan człuchowski; 1759 r. Jan Szmelter; 1848 r. Edward Haub ob. Borek, Echo Sepulchralis, II, str. 459 60. Tenże wymienia 2 nagrobki Heleny z Główczewskich Prądzyńskiej 1737 r. i Jakuba Jana Templińskiego. Do probostwa należą 4 włóki, do fabryki kościoła 1. W dok. napotykamy F. już w XIV w. W 1377 r. potwierdza komtur człuchow ski Henryk v. Grobitz sołtysowi Carbowen list sołecki na 4 włóki. W 1350 r. podaje Ulryk V. Lichtenberg, dziedzic P. , że uczciwemu panu Tempelyn i jego spadkobiercom zapisuje 6 włók w P. ob. Odpisy Dregera w Peplinie, str. 11 b. 12 a. . Za czasów Rzpltej należało P. do sstwa człuchowskiego. R. 1648, gdzie uchwalono pobór podwójny a akcyzę potrój ną, płacili tu lemani od 7 włók folw. 7. fl. ob. Roczn. Tow. Przyj. N. w Pozn. , 1871, str. 190. Według taryfy na symplę z r. 1717 płacili tu Zawadzki 8 gr. 14 1 2 den. , Komyski 18 gr. 13 1 2 den. ob. Cod. Belnonsis w Peplinie, str. 95. Kś. Fr. Przechlewski Młyn al. Przechylewski M. Kętrz. , niem. Prechlauer Muehle, majętność chełmińska nad rz. Sępolną, pow. człuchowski, st. poczt. i par. katol Przechlewo, 6 klm. odl, ew. Sąpolna, odl od mta pow. wynosi 24 klm. , zawiera 156 03 ha roli orn. i ogr. , 52 62 łąk, 17 5 pastw. , 727 4 lasu, 17 73 nieuż. , 278 8 wody, razem 1249 73 ha; czysty dochód Przechlewski Młyn Przebrodzie Przebrodzie Przecianiszki Przecieszyn Przecim Prz Przechodki Przechod Prze Przechówko Przechowo Przechowski Folwark Przechy Przechyba Przechód z gruntu 1661 mrk; tartak parowy, młyn wodny i cegielnia. Kś. Fr. Przechód, las w płd. zach. strome Wierzbicy, pow. Rawa Ruska. Przechodki, kol, pow. augustowski, gm. Sztabin, par. Krasnybór, odl. od Augustowa 18 w. Przechodnie, jezioro w pow. suwalskim, należy do grupy sześciu małych jezior, zlewających swe wody do Szeszupy. Leży na obszarze dóbr Kadaryszki, ma do 10 mr. obszaru. Ob. Gulbin. Przechody, wś, pow. szczuczyński, gm. Ruda, par. Białoszewo, leży śród lasów i błot, na prawo od linii drogi żel. brzeskograj owakiej, posiada urząd gminny, 58 dm. , 2470 mr. obszaru. W 1827 r. było tu 44 dm. , 278 mk. Wieś ta wchodziła w skład dóbr Grabowo. Przechody, Perechody 1. okolica szlach. , pow. lidzki, w 4 okr. pol. , gm. Pokrowo, okr. wiejski Chodziłonie, o 8 wiorst od gminy, 2 dusze rewiz. 2. P. , wś, tamże, 5 dusz rewiz. ; własność Łabeńskich. 3. P. , wś włośc. nad Berezyną, pow. oszmiański, w 2 okr. pol. , gm. Krewo, okr. wiejski Bojarska, o 9 w. od gmi ny a 36 w. od Oszmiany, ma 10 dm, 112 mk. , w tej liczbie 15 prawosł. i 97 katol. w 1864 r. 42 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Milejkowo. 4. P. , fol. pryw. , pow. wilejski, w 3 okr. poL, gm. Sitce, o 77 w. od Wilejki, 2 dm. , 10 mk. katol. 5. P. , wś, pow. wilej ski, w 3 okr. pol, gm. Sitce, okr. wiejski Łopaczewicze, o 13 w. od gminy, o 77 w. od Wi lejki, ma 16 dm. , 120 mk. w 1864 r. 48 dusz rewiz. ; należy do dóbr Dobryjanowo, Bu szów. 6. P. , wś, pow. białostocki, w 1 okr. pol, gm. Gródek, o 20 w. od Białegostoku. 7. P. Prochody, wś, pow. brzeski gub. gro dzieńskiej, w 4 okr. pol. , gm. Wojsko, o 45 w. od Brześcia. 8. P. , uroczysko, pow. prużański, w 4 okr. pol. , gm. Masiewo, o 73 w. od Prużany. J. Krz, Przechodzisko, wś i os. , pow. radzyński, gm. Zagajki, par. obrz. wschod. Drelów; os. ma 1 dm. , 4 mk, , 2 mr. ; wś 30 dra. , 226 mk. , 1185 mr. W 1827 r. było 43 dm. , 233 mk. Przechówko, niem. Wintersdorf, wś, pow. świecki, leży niedaleko Czarnej Wody i Świecia, nad szosą bydgoską, st. poczt. , par. katol. i ewang. Świecie, 1166 mr. magd. W 1868 r. 44 bud. , 19 dm. , 167 mk. 1 katol, 166 ew. . R. 1710 płaciło P. mesznego 5 korcy żyta i tyleż owsa ob. Wiz. Szaniawskiego, str. 268. W okolicy tutejszej znaleziono kości nosorożca, pochodzące z epoki lodowej; są one złożone w prowincyonalnem muzeum w Gdańsku. Przechowo, niem. Schoenau, dok. 1338 Przechow, 1415 Pezechaw, Pczechaw, wś nad Czarną Wodą, niedaleko Wisły i Świecia, pow. swiecki, st. poczt. , par. katol. i ew. Świecie, 269315 mr. magd. W 1868 r, 151 bud. , 90 dm. , 829 mk. 411 katol. i 396 ew. . Szkoła ewang. w 1887 r. 109 dzieci, katol. 100. Nazwa pochodzi podobno od przechowania przezimowania flisaków, którzy tu się chronili przed krą wiślaną. P. istniało już r. 1338. Rejestry krzyżackie z r. 1415 donoszą, że P. ma 33 włók, tych posiada sołtys 3 wolne; od reszty czynszują po 1 grz. i po 2 kury na św. Marcin. Osadzonych było tylko 12 z nich włok. Młyn czynszował 3 łaszty, później 6 grz. , rachowano więc na jeden łaszt 2 grz. , karczmarz płacił 9 wiardunków. Przez P. szła stara droga do Bydgoszczy i Torunia ob. Gesch. d. Kr. Schwetz von Wegner, II, str. 433. R. 1710 płaciło P. 13 1 2 korca żyta i tyleż owsa mesznego Wiz. Szaniawskiego, str. 268. Młynarz dawał 4 kor. żyta. Kś. Fr. Przechowski Folwark, polska nazwa dla fol. Marienhoehe, w pow. świeckim. Przechy, właściwie BorzePrzechy, wś, pow. pułtuski, gm. Kozłowo, par. Gzy. Wchodziła w skład dóbr Kozłowo, ma 42 mk. , 335 mr. obszaru. ob. Borze i Kozłowo. Przechyba Wielka i Mała, dwa szczyty górskie na obszarze gm. Gabonia, w pow. sądeckim. Ob. Gaboń, Przechylewo, ob. Przechlewo. Przecianiszki, fol. rząd. , pow. wileński, w 4 okr. pol. , o 51 w. od Wilna, 1 dm. , 6 mk. katol. Przecieszyn, w XV w, Przeczyeschyn, w XVI w. Przecziessin, wś, pow. bialski, w rów ninie, 266 mt. npm. , na lewym brzegu Soły. Graniczy na zachód z Brzeszczem, na wschód ze Skidzinem, na płn. z Wilczkowicami, na płd. zaś ma duży las zw. Pańskim albo Bestwińskim, który ją dzieli od Wilamowic. Wś liczy 49 dm. i 305 mk. rz. katol. ; par. rz. katol. w Oświecimie 8 3 klm. . Posiadłość większa arcyks. Albrechta ma obszaru 179 mr. roli, 25 mr. łąk, 10 mr. pastw. i 45 mr. lasu; pos. mn. 206 mr. roli, 11 mr. łąk, 42 mr. pastw. i 5 mr. lasu. Na obszarze P. jest fol. Nadsolna. Za Długosza L. B. , II, 224 P. posiadali Skidzińscy Szkedzensczy Marek, Jan i Michał, później zaś Luboński. W 1581 r. były 2 łany kmiece, 5 zagród z rolą, 2 komor. i 1 rzem. Pawiński, Małop. , 99. Mac. Przecim Pretym, wś, pow. lidzki, w 3 okr. pol, gmina, okr. wiejski i dobra hr. Uruskiej Orla, o 52 w. od Lidy, 34 dra. , 155 mk. w 1864 r. 121 dusz rewiz. . Przeciszewek, dwór, pow. rossieński, par. kroska, własność Przeciszewskich. Przeciszewo, wś, fol. i dobra, pow. płocki, gm. Kleniewo, par. Zagroba, odl. 23 w. od Płocka. W ostatnich latach istniał tu browar i wiatrak. Są pokłady torfu. P. ma 25 dm. , 370 mk. Do fol. należy karczma Uljanowo, Przeciszewo Przeciszewek Przeciwiec Przeciszów W 1887 r. fol. P. rozl. mr. 540 gr. or. i ogr. mr. 481, łąk mr, 38, past. mr. 9, nieuż. mr. 12; bud. mur. 8, drewn. 8. Wś P. os. 29, z gr. mr. 28. Fol. P. lit. B rozl mr. 70 gr. or. mr. 65, łąk mr. 4, nieuż. mr. 1; bud. mur. 1, drewn. 2. Przeciszów, w XV w. Przecziczow, wś, pow. wadowicki, nad Stronikiem, uchodzącym praw. brzegu do Wisły, przy gościńcu z Zatorą 6 klm. do Oświecima. Przez wieś idzie tor kolei żel. PodgórzeOświecim, która ma tu stacyą. Wś ma parafią rz. kat. , szkołę ludową 2klas. ; dawniej był klasztor dominikanów. Gleba urodzajna rędzinna; trzy rozległe stawy, zwane Wawrzek, Kasztelan i Myszkowski, z gospodarstwem rybnem. Wszystkie trzy wykopano za dawnych właścicieli Myszkowskich w XVI w. Jest także młyn wodny i gorzelnia. Wś zabudowana po obu brzegach potoku, ma 430 dm. i 2535 mk, 1195 męż. , 1340 kob. . Na obszarze więk. pos. Aug. hr. Potocki 17 dm. , 88 mk. Co do wyznań jest ogółem 2537 rz. kat. i 86 izrael. Obszar więk. pos. ma 854 roli, 166 łąk, 112 past. i 437 mr. lasu; obszar pos. mn. 1442 roli, 253 łąk, 281 past. i 3 mr. lasu. P. był pierwotnie posiadłością książąt oświecimskich ob. Oświecim, t. VII, 747 a zapewne dopiero w XV w. mógł przejść w inne ręce. Trudno wierzyć w autentyczność dokumentu erekcyjnego z 1384 r. , przechowywanego w archiwach parafialnych, na którym podpisany Mikołaj z Mirowa i Prusinowa Myszkowski in villa sua hereditaria Przeciszew Łepkowski, Roczn. Tow. nauk. Krak. z r. 1861, str. 241. Pierwotnie był kościół drewniany w miejscu, gdzie teraz stoi murowana kaplica w ogrodzie plebańskim. Teraźniejszy murowany zbudowała Łucy a hr. Przyrębska w r. 1821. Na akcie, którym Kazimierz Jagiellończyk w Piotrkowie 1488 r. zobowiązuje się wypłacić Kazimierzowi ks. oświecimskiemu i jego żonie 2000 flor. , podpisał się Piotr Myszkowski z Przeczica, kaszt. oświecimski. W akcie odnośnym do tejże sprawy, spisanym w Trokach 1488 r. , występują Piotr i Paweł Myszkowscy de Przeticzow Kod. dypl pol, t. IV, 1887, str. 171, 172. Według podania w lasach tej wsi napadł Wawrzyniec Myszkowski ks. Jana Zatorskiego i rozpłatał jadącego na koniu 1498 lub 1523. Miał on z księciem spór graniczny, mianowicie iż książę zalewał mu grunta wodą ze stawów spuszczaną a skargi zanoszone przed Zygmunta I nie odniosły skutku. Myszkowski uszedł do Moskwy, zkąd po kilku latach powrócił uzyskawszy przebaczenie. Księstwo zatorskie zaś przyłączono do Korony. W r 1627 Ferdynand i Władysław Myszkowscy zapisali P. dominikanom Akt darowizny w archiwum par. w Spytkowicach. Klasztor istniał aż do suppresyi przez Józefa IL W kaplicy znajduje się obraz, pomnik Katarzyny Strzyżowskiej, przedstawiający kobietę klęczącą przed obrazem Chrystusa z r. 1617. W podłodze kamień Zygmunta z Mirowa Myszkowskiego z r. 1597. Dzwony mają daty 1549, 1690 i 1839. W zakrystyi są dwa skrzydła szafiastego ołtarza, dobrze malowane, trzecie skrzydło znajduje się za ołtarzem. Za Długosza L. B. , II, 230 P. był własnością Mikołaja Jastrzębca Myszkowskiego. Łany kmiece, karczma i zagrody dawały dziesięcinę scholastykom katedry krakowskiej wartości 4 grzywny a łany dworskie plebanowi, który miął rolę na swój użytek. Według reg. pob. z r. 1581 Pawiński, Małop. , 97 było tu łanów kmiecych 8, czynszown. 2, zagród bez roli 9, komora. z bydłem 9, komora. bez bydła 6, przekupień, rzemieślnik i karczma, mająca ćwierć roli. Parafia należy do dyec. krakowskiej, dek. oświecimskiego. Obejmuje Koło Lipowieckie. Wś ta graniczy na zach. z Porębą Wielką, na płd. z Polanką Wielką i Piotrowicami, na wsch. z Zatorem a na płn. z Kołem Lipowieckiem 12 dm. , 84 mk. i Wisłą. Mac. Przeciwiec, posiadłość, par. owińska, w okolicy Gośliny Murowanej, wykazana w regestrach pobor, z r. 1580 Pawiński, I, 25; dziś nie istnieje. Przeciwnica, fol. do Niemieczkowa, pow. obornicki, istniał przed r. 1793 i należał już wówczas do Raczyńskich; par. , poczta i st. dr. w Szamotułach; 8 dm. , 84 mk, 52 katol. i 32 protest. . Przecław 1. wś włośc. i os. karcz. , pow. brzeziński, gm. Mroga Dolna, par. Brzeziny, leży w odl. 3 w. od Brzezin, przy trakcie do Rogowa; posiada szkołę począt. ogólną, 32 dm. , 266 mk. , 816 mr. ; os. karcz. 1 dm. , 7 mk. , 8 mr. dwor. W 1827 r. 21 dm. , 150 mk. Wieś ta w XVI w. była własnością kościoła w Brzezinach. Około 1520 r. połowa wsi stała pustką, na 3 tylko łanach siedzą kmiecie, po dwóch na łanie, i płacą po 20 groszy bez dwu trojaków czynszu z półłanka i odrabiają pewne roboty plebanowi. Sołtys dziedziczny ma też pewne obowiązki względem plebana, opisane w przywileju na sołtystwo wydanym Łaski, Lib. Ben. , II, 490. 2. P. , w XVI w. Przeczlyaw, wś i fol. , pow. słupecki, gm. i par. Ostrowite, odl. od Słupcy 15 w. ; wś ma 4 dm. , 54 mk. ; fol. 8 dm. , 95 mk. Na obszarze fol. jest małe jezioro i stoi wiatrak. W XVI w. kmiecie płacili plebanowi w Ostrowitem tylko meszne po korcu żyta i owsa z łanu. Dziesięcina szła zapewne na stół arcybiskupi Łaski, Lib. Ben, I, 301. W 1874 r. fol P. rozl mr. 524 gr. or. i ogr. mr. 361, łąk mr. 30, lasu mr. 93, wody mr. 16, nieuż. mr. 8; bud. mur. 7, z drzewa 6; płodozmian 8polowy, las urządzony w kolei 60letniej. Wś P. os. 10, z gr. mr. 11. Przecław Przeciwnica Przeciszów Przecław, w 1556 r. Przeczsław, miasteczko w pow. mieleckim, śród piaszczystej równiny, 204 mt. npm. , na lewym brzegu Wisłoki, przy gościńcu z Dębicy do Mielca. Po drugiej stronie rzeki, przez obszar wsi Tuszyny przechodzi tor kolei z Dębicy do Baranowa odnoga kolei Karola Ludwika. Miasteczko drewniane, źle zabudowane, ma murowany kościół paraf. , szkołę ludową 2klasową, urząd poczt. , kasę pożycz. gminną z kapit. 963 zł. Na obszarze większej posiadłości stoi dwór, przerobiony z obronnego zamku, na urwisku oblanem wodą, gorzelnia i dwa wiatraki. Od południa leży przedmieście zwane Podzamczem, od płn. Wenecya, dalej zaś na płd. przy gościńcu do Dębicy wś Podole, na zach. od niej Wólka Podolska i 08. Podzamcze, a na zach. od mczka Wyłów. Na płn. graniczy z wsią Kiełkowem. Od wschodu zasłania tę osadę sosnowy bór, zwany Przecławskim. W P. odbywają się co czwartek targi. Osada ma 158 dm. i 1026 mk. 490 męż. , 536 kob. , 718 rz. kat. , 9 gr. kat. i 299 izrael. Na obszarze wiek. pos. Mieczysław hr. Rej jest 6 dm. i 135 mk. rz. kat. ; 834 mr. roli, 76 łąk i ogr. , 82 past. i 1566 mr. lasu ob. Dobrynin; obszar mn. pos, ma 672 roli, 77 łąk i ogr. , 150 past. i 14 mr. lasu. Gleba na porzeczu jest glinką urodzajną, dalej zaś ku zachodowi piaski. Osadę tę miał założyć Przecław Ligęza w XIII w. i osadzić kolonistami niemieckimi. W reges. pobor. woj, sandomierskiego z r. 1556 Pawiński, Małop. , 500 czytamy Przeczsław, mto urodzonego Mikołaja Ligenzy, dziedzica na Bobrku i Przecławiu. Jest w tem mieście domów 40, z nich niektóre opuszczone; ról nie mają, tylko niektóre ogrody, z których to domów i ogrodów płacą czynsz rozmaicie. Suma tego czynszu wynosi 12 grzywien 4 groszy. Innych czynszów nie ma; łaźnia płaci półtory grzywny, młyny 2, jeden trzyma dziedzic, drugi na Wisłoce, trzeci pod zamkiem mało dogodny; żegluga na Wisłoce niesie półtory grzywny. Sołtys ma 2 łany i siódmy grosz z czynszu. Zamek i grunta szlacheckie praedium dobre, sadzawek małych trzy, łąki i t. p. Na przedmieściu 45 kmieci, 5 na łanach płacą po grzywnie, 3 na trzech ćwierciach łanu po trzy fertony, 22 na półłankach płacą po pół grzywny, 7 na ćwierciach łanu po fertonie. Inni mają cząstki ról, z których płacą według wielkości roli. Suma czynszów wynosi 33 i pół grzywny. Dwa półłanki opuszczone. Kmiecie dają nadto 70 mierzyc cherotos owsa, 296 jaj, 57 kapłonów i 53 sery. W r. 1581 należało przedmieście do kasztelana rozpierskiego ibid. , str. 248 i miało wtedy kmieci 33, na U i ćwierci łanach, komorników z bydłem 5, komorników bez bydła 4 a samo miasto ibid. , str. 269 dawalo podwójnego szosu 8 zł. Było w nim 19 Słownik Geograilczny Tom IX. Zeszyt 98. rzemieśln. , osadników inquilini 7, paliło go rzałkę ollae cremati 4, przekupień był 1, golibroda 1, hultaj pauper 1, roli miejskiej było dwa łany. Kościół paraf. niewiadomej erekcyi, był pierwotnie drewniany p. t. Wniebowzięcia N. B. Długosz, L B. , II, 295. Do r. 1454 było w nim dwóch proboszczów rectores, z czego wynikały rozmaite spory. Dla tego 25 maja 1454 r. , po śmierci proboszcza Grzegorza, postanowił bisk. i kard. Zbigniew Oleśnicki na prośbę Stanisława Ligęzy, kaszt. małogoskiego, patrona tegoż kościoła i Adama jedyne go proboszcza, aby nadal był jeden proboszcz i trzech mansyonarzy, którzyby codziennie śpiewali godzinki o M. B. W tym akcie, poda nym w Lib. B. II, 297 ciekawym jest punkt odnoszący się do zbierania wszelkich zapisów, darowizn i dochodów z pogrzebów do specyalnej skrzynki w zakrystyi pod kluczem dzie dzica i plebana. Rozporządzanie funduszem miało zostawać pod kontrolą dziedzica. Długosz powiada, że dziesięciny z miasta ceniono na 5 grzywien a każdy mansyonarz miał na mieszkanie dom. Stanisław Ligęza miał wyzna czyć to dręczony wyrzutami, gdyż z depozy tu złożonego przez zmarłego proboszcza Grze gorza non mediocrem summam sibi usurpavit et appropriavit. P. wydał w XVII w. Jana Przecławczyka Preklaides, teologa i filozofa uniw. krakowskiego około 1630 r. Po Ligę zach posiadali P. Krupkowie Przecławscy, potem Wielopolscy. W urzędzie parafialnym przechowują się metryki od r. 1601. Parafia należy do dyec. tarnowskiej, dek. radomyskiego i obejmuje Błonie, Podole, Korzeniów, Tuszynę, Białybór, Wyłów, Kądziołki, Łącz ki, Meciszów, Bobrową i Rudę. Mac. Przecław, dawniej Przecławice, dom n. i okr. domin. , pow. obornicki, o 11 klm. na płd. wschód od Szamotuł; par. Sobota dawniej Żydowo, poczta i st. dr. żel. o 5 klm. w Rokitnicy, ma 171 mk. , 13 dm. , obszaru 653. 63 ha, t. . 574 60 roli, 24 59 łąk, 39 86 lasu i 14 58 nieuż. ; czysty doch. gr. 8218 mrk; chów bydła holenderskiego; właścicielem jest Bolesław Błociszewski. W r. 1384 Jarosław z Mroczkowa posiadał tę wieś, którą 26 kwietnia t. r. najechał Sędziwój Świdwa, kaszt. nakielski Kronika Janka z Czarnkowa, Pomn. Dz, Pol. , II, 754. Około r. 1580 był tu dziedzicem Janusz Przecławski, około 1793 Łukomscy a później Bartłomiej Miłaczewski. W skład okr. domin. wchodzi fol. Maryanowo. cały okrąg ma 14 dm. i 83 mk. kat. E. Cal; Przecławek 1. fol. do Pamiątkowa, pow. poznański, o 12 klm. na płd. wschód od Szamotuł, nad jeziorem; par. Cerekwica, poczta i st. dr. żel. o 4 klm. w Rokitnicy, okr. domin. Pamiątkowo, własność hr. Bnińskich; ma 8 dm. i 102 mk. P. należał w r. 1580 do Jana Prze Przecławek 1 Przecław Przecław oławskiego, około 1793 r. do Nepomucena Dobrzyckiego a następnie do hr. Bielińskich. 2. P. , tak zowią niektórzy jezioro w pow poznańskim, 3 klm. długie, 1 2 klm. szerokie, ciągnące się od Przecławka ku północy do Pamiątkowa. E. Cal Przecławice 1. al. Przesłwice, wś i do bra, pow. łowicki, gm. Bielawy, par. Chruślin. Leżą na prawo od drogi z Łowicza do Bielaw. Fol. ma 2 dm. , 49 mk. W 1728 r. P. wraz z Piotrowicami i Wojewodzą stanowiły jedną całość dóbr i należały do Marcina Walewskiego, kaszt. brzezińskiego. W opisie par. Chruślin z początku XVI w. Lib. Ben. Łask. , II, 346 348 niema wzmianki o P. , za to w licz bie wsi podano, , triplex Pyotrowice, gdy dziś są tylko jedne. Być może iż jedna z części tych potrójnych Piotrowic przybrała nazwę Prze stawić i stała się odrębną wsią, ale tworzącą jeszcze w XVIII w. jedną całość dóbr z Pio trowicami. 2. P. , wś i folw, przy zbiegu rzki Goszczy ze Szreniawą, pow. miechowski, gm. i par. Koniusza, leżą przy drodze bitej ze Sło mnik do Proszowic. W 1827 r. było 22 dm. , 262 mk. W XV w. P. , w par. Koniusza, wła sność Zbigniewa Krakowczyka, miały tany kmiece i folwark, z których dziesięcinę, warto ści 13 grzyw. , płacono plebanowi w Koniuszy Długosz, L. B. , II, 171. Według reg. pob. pow. krakowskiego z r. 1490 wś Przecławice, w par. Birków, miała 3 1 3 łanów. W r. 1581 w par. Koniusza, była własnością Przecława Krupki, miała 5 1 2 łan. , 1 czyn. , 5 zagr. bez roli, 1 komor. z bydłem, 3 komor. bez bydła Pawiński, Małop. , 17 i 441. Br. CK Przecławice, niem. Prisselwitz, 1289 Prsedzlawice, 1321 Prezlawicz, 1361 Priczlawicz, wś i dobra, pow. wrocławski, odl. 3 mil od Wrocławia. Posiada kościół par. katolicki od 1353 r. , patron królews. i biskup. , szkołę katol. W 1842 r. było 45 dm. , dwór, folw. , sołtystwo, 366 mk. 74 ewang. Wieś należała do klasztoru klarysek we Wrocławiu. Przecławka, fol. , pow. pińczowski, gm. Góry, par. Wolica, odl. 14 w. od Pińczowa. W 1827 r. było 16 dm. , 120 mk. Według reg. pob. pow, wiślickiego z r. 1570 wś Przecław ka, w par, Dzierzązna, własność Chiszowskiego, miała 1 1 2 łan, , 3 zagr. z rolą Pawiński, . Małop. , 221. Folw. ten, należący do dóbr du chowieństwa krakowskiego, przeszedł na wła sność rządu po 1864 r. i został sprzedany za 15, 844 rs. W 1886 r. fol. P. rozl. mr. 243 gr. or. i ogr. mr. 220, lasu mr. 17, nieuż. mr. 6; bud. z drzewa 12. Br. Ch. Przecze były to drobne działki ornej ziemi, dodawane do łanów, może dla wyrównania niejednakowej wartości takowych pod względem gleby. W Lib. Ben. Łaskiego I, 41 czytamy uecnon et certos arvos agri, alias przymyarky sive przecze, respectii cujus libet mansi in quoll bet campo. Por. też Lib. Ben. Łask. I, 46 i Slow. Geogr. VII, 851. Przecze 1. wś włośc. , pow. sochaczewski, gm. Iłów, par. Jamno, ma 73 mk. , 220 mr. 2. P. , os. włośc, i folw. , pow. rypiński, gm. Pręczki, par. Rogowo odl. o 9 w od Rypina, ma I dm. , 10 mk. Ob. Dębiny. W 1885 r. folw. P. w r. 1878 oddzielony od dóbr Pręcz ki miał rozległości mr. 154 gr. or. i ogr. mr. 64, łąk mr. 49, past. mr. 18, lasu mr. 21, nieuż. mr. 2; bud. mur. 3, z drzewa 1; pokłady torfu. Os. włośc. ma 1 mr. Br. Ch. Przeczki, wś szlach. , pow. ostrołęcki, gm. i par. Troszyn. W 1827 r. było 10 dm. , 59 mk. Przeczne Drogi; osada o 3 dm. w wsi Olszynie, pow. ostrzeszowski. Mapy powiatowe oznaczają P. D. między Parzynowem, Rzetnią i Kochłowami. Przeczniak, pow. kolneński, gm Gawrychy, par. Nowogród, Przecznic, folw. iDębowalec, os. młyn. , pow. łaski, gm. i par. Wygiełzów, odl. 17 w. od Łasku, ma 6 dm, 69 mk, ; pokłady rudy żela znej. W 1827 r. było 12 dra. , 98 mk. Według Lib. Ben, Łask. I, 455, 463 dziesięcina z ła nów kmiecych szła dla plebana w Parznie, z folwarcznych zaś do właściwego plebana w Wygiełzowie, który prócz tego pobierał dziesięcinę z młynów i kolędę od kmieci, po groszu z łana. Według reg. pob. pow. Szad kowskiego z r. 15521553 wś P. , w par. Wygiełzow, miała 7 osad, 4 1 4 łan. , młyn korzecznik o I kole Pawiński, Wielkp. , II, 240. W 1886 r. folw. P. z 08. młyn. Dębowalec i Kępa rozl. mr. 1696 gr. or. i ogr. mr. 579, łąk mr. 181, past. mr. 30, lasu mr. 845, nieuż. mr. 61; bud. mur. 8, z drzewa 9; las nieurządzony. Dawniej należały wś Pszczółki os. 27, z gr. mr. 270; wś Szczur al. Faustynów os. 20, z gr. mr. 81. Br. Ch. Przeczniów, al. Przyczniów, wś, pow. pińczowski, gm. Nagorzany, par. Gorzków, odl. 28 w. od Pińczowa. Tu bierze początek rzką Kocielina, prawy dopływ Nidzicy. W 1872 r. folw. P. rozl mr. 193 gr. or. i ogr. mr. 17l, łąk mr. 17, pastw. mr. 2, nieuż. mr. 3; bud. z drzewa 3; płodozmian 4 polowy. Wchodził w skład dóbr Krzyszkowice; został rozparcelowany około 1880 r. W skład dóbr P. wchodziły dawniej wś P. os. 6, z gr. mr. 55; wś Brończyce os. 6, z gr. mr. 45. W XV w. Przyczniów w par. Gorzków, własność bisk. krakowskiego, miała 8 łanów kmiec. i karczmę z rolą, dające dziesięcinę snopową i konopną klasztorowi mogilskiemu wartości 12 grzyw. Długosz, L. B, III, 432. Reg. pob. pow. krakowskiego z r. 1490 podają wś Przysuno w par. Gorzków. W r. 1581 Prziśniów, własność bisk. krak. , miała 3 zagr. z rolą, 1 kora. z byd. Pawiński, Małop. , 12, 442. Br. Ch. Przecławice Przecławice Przecławka Przecze Przeczki Przeczne Drogi Przeczniak Przeczniów Przeczno, dawniej Przeczmno i Przesmno, Kętrz. pisze Przeszno, niem. Heimsoot al. Heimsoth, dok. Preczno, 1251 Heminsod, 1445 Heymsodt, Heymsode, dobra ryc. w pow. toruńskim. W 1868 r. było 30 bud. , 14 dra. , 160 mk. , 145 kat. , 15 ew. P. obejmuje 41183 ha roli or. i ogr. , 5 36 łąk, 5 87 nieuż. , 0 39 wody, razem 423 45 ha; czysty dochód z gruntu wynosi około 6423 mrk; cegielnia, hodowla bydła i owiec. Właśc. 1858 r. Znaniecki, 1885 r. Claus. P. leży nad szosą chełmińskotoruń ską, posiada szkołę katol. i filialny kościół katol. należący do Biskupic. W dok. napotykamy P. po raz pierwszy już r. 1251 pod nazwą Heiminsod ob. Woelky Urkb. des Bist. Culm, str. 17. R. 1257 nabył ją bisk. chełmiński drogą kupna od Alberte de Pach. P. leżało wtedy w komturstwie bierzgłowskiem i obejmowało 100 włók. Kiedy się biskupi tej wsi pozbyli, nie wiadomo. W 1391 r. występuje Hannus de Heimsode, t. j. Hanusz z Przeczna; syn jego nazywał się także Hanusz. W 1396 r. sprzedają synowie Hanusza z P. , Hanusz Tomasz i Aleksander razem z żonami i dziećmi swą wś Brokowo. W 1444 r. są wymienieni Otto i Clawke v. Heimsode, t. j. Otto i Klawko z P. , w r. 1543 zaś Jan Przeszmiński ob. Kętrz. O ludn. pol. , str. 125 i 187. W XV w. należało P. w znacznej części do benedyktynek w Toruniu. W 1459 r. zapisał im Szymon de Glazaw, sędzia ziemski chełmiński i generalia congregatarum, 15 grzywien czynszu, jakie tu nie, gdyś nabył od Erazma Wisschoth. Karczmarz płacił pół grzywny, drudzy poddani od włoki po jednej grzyw. , mianowicie Jakub Stosschen 5 1 2, Michał Konig 2, posiadłość dawniej Mikołaja Konig 2, Magnus Nicolaus 2, Paweł 2 i dział dawniejszego posiadacza Conteze 1. Zarazem odstąpił benedyktynkom swoje ruchomości omnia sua bona mobilia z warunkiem, aby mu dały wolne mieszkanie przy klasztorze i żeby jadał ze stołu proboszcza. Po śmierci miał zostać pochowany w klasztorze ob. Woelky Urk B. des B. Culm. , str. 508. W 1510 r. zapisała Jadwiga Langhausowa zakonnicom 13 1 2 włók w P. jako dziedziczny swój spadek. Była jeszcze niejaka Katarzyna, wdowa z Dybowa, zwana pospolicie Kaśka; ta miała w P. także 13 1 2 włók, z których, póki żyła, dostawała w czynszu 2 łaszty żyta. Po jej śmierci odziedziczyły benedyktynki ten majątek. Umarła ona w Bydgoszczy r. 1513 z morowego powietrza. Tegoż r. Arnold z Frący, kaszt. chełmiński, zabrał zakonnicom 14 włók w P. królewski dekret polecił oddać włóki. Po roformacyi już zakonnice nie pobierają czynszu i nie mają folwarku ob. Klasztory żeńskie, przez kś. Fankidejskiego, str. 168. Kościół katolicki istniał tu już r. 1445j był jeszcze r. 1667 parafialnym. Fundowali go Znanieccy, do których jeszcze dziś należą poblizkie dobra Wymysłowo. Założony był p. w. Podwyższenia Śgo Krzyża, zbudowany z kamienia; patronat przysługuje właścicielowi dóbr. Do tutejszej filii należy Przeczno, Dembiny i Wymysłowo. W wielkim ołtarzu znajduje się za zasuwą obraz Pana Jezusa na krzyżu, uchodzący dawniej za łaskawy, jako tem świadczą różne wizytacye i wota, których r. 1789 było 25. Dziś nie ma żadnych, tylko przy obrazie Przemienienia Pańskiego są trzy. Proboszczowie w Biskupcu utrzymywali tu osobnego komendarza ob. Cudowne obrazy kś. Fankidejskiego, str. 12. W wizyt. Strzesza z r. 1667 czytamy, że P. należało dawniej do Przeamińskich, potem do Trebniców i Raciniowskich; później rozpadło na 6 działów, dwa posiadali bracia Jan, vicepalatinus i grodzki sędzia chełmiński, i Andrzej Trebnic, trzeci Maciej Radowicki, poborca ziemi chełmińskiej, czwarty Stanisław Raciniowski i Brzeski, piąty Jerzy Kosowski, szósty Paweł Mistkowski. Strzesz sądzi że kościół pobudowali juz Krzyżacy; do probostwa należały 4 włóki w trzech polach. Komunikantow było 60, bo w skład par. wchodziło tylko Przeczno. We wsi była i szkoła z ogrodem str. 162. Wizytacya Potockiego z r. 1706 wylicza 183 komunikantów i wymienia szpital dla ubogich, za mostkiem przy drodze toruńskiej str. 108. Tuż przy wsi leży szaniec, z południowej strony, niedaleko szosy toruńskiej. Jego pierwotne kształty zostały nieco zatarte wskutek wzniesienia w obrębie jego wału jakiejś nowszej budowy, od której dziś pozostały tylko fundamenta. Da wniej znajdowały się na obszarze wsi tutejszej kamienie ustawiane z mogiłami kamiennemi, dziś są do szczętu zrujnowane ob. Objaśn. do mapy archeol. Prus Zach. przez Ossowskiego, str. 6 i 83 Z zapisków ś. p. ks. Gapińskiego z Nawry wyjmujemy jeszcze następ. notatki o P. Jest to osada przedkrzyżacka z grodem; r. 1244 występuje Otto de Heymsod, feudalis; r. 1268 Skumand, książę Sudowian, zdobywa i pali gród w Przecznic; okop jeszcze dziś istnieje. Posiedzicielami byli Michał Gajewski; sędzia michałowski, Franciszek Bajerski, sędzia michałowski i deputat na Trybunał r. 1721; założył tutejszy szpital. W r. 1743 nabywa te dobra Franciszek Ciborski, sędzia ziemiański chełm. , 1791 Adam Znaniecki. Proboszczami w P. byli około r. 1612 Szalajski, 1722 ks. Wawrzyniec Lauri, który tegoż roku idzie do Łążyna, po nim tegoż roku ks. Kazimierski Wojciech, Ludwik Gawroński, 1760 Szymon Szotowicz, 1766 Tomasz Wróblewski, 1780 Wojciech Buliński, 1769 Stanisław Ciborski, 1782 Strzyżewski, 1791 Przeczno Przeczno Przedanica Przedbojowice Przedborów Przedborsk Przeczów Przeczów Przeczyca Przeczyce za ks. prob. Cieszyńskiego spaliły się budynki plebańskie; 1798 ks. Antoni Kuberski. 2. P. , niem. dawniej Ballrau, wś, pow. grudziądzki, st. pocz. i par. ew. Łasin, kat. Szembruk, 1 4 mili od. , 196 01 magd. mr. W 1868 r. 5 bud. , 5 dm. , 31 ew. , 2 kat. P. istniało jako osada za czasów Rzpltej. W 1811 r. ustępuje sołtys dzie dziczny szembrucki 5 gburom, każdemu 18 mr. , za 500 zł. zakupnego i za 150 fl. rocznego czynszu na 30 lat prawem emfiteutycznem. Przy regulacyi r. 1830 ustąpił sołtys Einsporn Janowi Schielke i 4 towarzyszom poło wę dotychczasowych gruntów, więc każdemu 9 morgów na zupełną własność, drugą połowę znów do swej posiadłości w Szembruku przy łączając. W 1789 r. było tu 7 dymów ob. Froehlich Gesch d. Graud. Kreises, I, str. 242. Kś, Fr. Przeczów, wś, pow. stopnicki, gm. Łubni ce, par. Beszowa, leży na prawo od drogi ze Stopnicy do Połańca. W 1827 r. było 16 dm. , 137 mk. W 1232 r. daje P. dziesięciny kla sztorowi sulejowskiemu ob. t. VIII, 671. Wedłng reg. pob. pow. wiślickiego z r. 1579 wś Przeczów antiqua, w par. Baszowa, wła sność kasztelana Żarnowieckiego, miała 6 osad, 3 łan. , 8 zagr. , 1 inquil Pawiński, Małop. , str. 226. Br. Ch. Przeczyca, w dok. Przeczicza i Przedozicza, wś, pow, pilzneński, na lew. brzegu Wisłoki, w okolicy pagórkowatej i lesistej, przy drodze z Jodłowy do Brzostka 4 klm. . Posiada kościół par. rzym. kat. , urząd poczt. , kasę pożyczkową gmin. z kapit. 717 zł. , 89 dm. i 519 mk. Na obszarze więk. pos. są 4 dm. i 33 mk. Co do wyznania jest 527 rzym. kat. , 19 izrael. Obszar więk. pos. J. Spetta ma 268 mr. roli, 9 mr. łąk, 32 mr. pastw. i 370 mr. lasu; pos. mu. wynosi 401 mr. roli, 22 mr. łąk, 22 mr. pastw. i 2 mr. lasu. Lasy znajdują się na północ od wsi w międzyrzeczu Wisłoki i Jodłowskiego pot. Wieś należała pierwotnie do opactwa tynieckiego i wtedy zbudowano drewniany kościół. Dokument z 7 lipca 1374 r. , w którym Bodzantha Szeliga, bisk. krak. , funduje parafią przechowywany w archiwum parafialnem, jest podrobionym, Bodzanta bowiem z Jankowa był biskupem krak. 1348 1366 a po nim Flor. Mokrski 1366 1378. Teraźniejszy drewniany kościół zbudowano w r. 1730. Biskup Muskata odebrał wieś opatowi tynieckiemu i przyłączył do dóbr biskupich. Miała wówczas Długosz, L. B. , II, 245 6 łanów kmiecych, 6 zagród z rolami, karczmę z rolą, grunta biskupie i plebańskie. Do par. należały Kawęczyn, Dęboszyn i Zagorze. Ta ki skład był też w r. 1536 Pawiński, Małop. , 529. W tym czasie było we wsi 11 kmieciów, karczma płacąca 1 1 2 grzyw, i cztery za grody. Czynsze wynosiły 5 grzyw, a nadto dawano 2 zagrody za wysługi. Były też trzy sadzawki i małe łąki. Szacowano wieś na 300 grzywien. Później bisk. krak. Tomicki zamie nił P. z opatem tynieckim za część wsi Rudki. Według reg. pob. z r. 1581 Pawińnki, ibid. , 244 była własnością opatów tynieckich i mia ła 30 kmieci na 19 półłankach, 5 zagród z ro lą, 4 zagrody bez roli, 15 komor. z bydłem, 8 komor. bez bydła, 3 rzemieśl. i karczmę z ósmą częścią łanu. Sołtys Wojciech Warziczki miał 3 i pół łanu. Po zniesieniu opac twa tynieckiego przyłączył rząd austryacki tę wieś do funduszu religijnego a następnie sprze dał. Parafia należy do dyec. przemyskiej, dek. brzosteckiego i obejmuje Dęboszyn, Jaworze Górne, część Skurowy, Kamienicę Dolną i Za górze. P. graniczy na płd. ze Skurową, na za chód z Jodłową a na płn. z Dęboszynem. Od wschodu oblewa ją Wisłoka. Mac. Przeczyce, wś, młyn. , os. . karcz, nad rzeką Czarną Przemszą, pow. będziński, gm, Sulików, par. Targoszyce, posiada szkołę początkową ogólną, młyn wodny, 104 dm. , 1008 mk. , 1550 mr. włośc; os. młyn. 4 dm. , 8 mk. , 38 mr. dwors. ; karcz. 1 dm. , 6 mr. dwors. W 1827 r. było 78 dra. , 453 mk. Przeczyste, wś i b. st. pocztowa, przy dawnym trakcie pocztowym ze Smoleńska do Białej, o 36 w. za Duchowszczyną. Przedanica, wś kośc. w pow. sądeckim, ob. Przydonica, Przedbojowice, niem. Przedbojewitz, domin, pow. inowrocławski, o 6 klm. na płn. zachód Kruszwicy, na lew. brzegu Noteci, par. Sławsko. poczta w Mątwach, st. dr. żel. w Inowrocławiu o 8 klm. ; ma 5 dm. , 82 mk. 65 katol, 17 prot. i obszaru 222 85 ha, t. j. 215 90 roli, 3 33 pastw. i 3 62 nieuż. ; cz. doch. grunt. 3968 mrk; chów bydła. Przedborów 1. al Przedborowo, wś kośc, okr. wiejski, domin. i okr. domin. , w dekan. i pow. ostrzeszowskim, na płd. wschód o 4 klm. od Miksztata, w okolicy wzgórzystej; paraf. w miejscu, poczta w Miksztacie, st. dr. żel w Ostrzeszowie o 10 klm. Wieś liczy 156 mk. w 21 dm; w skład okr. wchodzą Jaźwiny cały okr. ma 41 dm. , 309 mk. 277 kat. , 32 prot. . Dominium ma 9 dm. , 97 mk. i obszaru wraz z Drożdżycami 949 51 ha, t. j. 411 84 roli, 60 56 łąk, 15 02 pastw. , 443 33 lasu, 18 20 nieuż. i 0 56 wody; cz. doch. grunt. 5312 mrk; właścicielką jest Brygida Szeliska. Do okręgu domin. należą Drożdżyny i Huta Szklana; cały okr. ma 15 dm. , 174 mk. 165 kat. , 9 prot. . Par. składają Drożdżyny, Huta Szklana, Krzy żaki, Przedborów, Jaźwiny i Wędzioch; w 1873 r. było 752 dusz. P. istniał przed r. 1553. 2. P. , nazwę tę dają też przyległym Jaźwi nom ob. . E. Cal. Przedborska Wola, folw. , pow. konecki, gm. i par. Przedborz, leży tuż pod miastem i ma 3 dm. , 28 mk. , 582 mr. Wchodził w skład starostwa przedborskiego i służył za rezydencyą starostów. Istniał już w 1573 r. , miał wtedy 1 łan kmiecy Pawiń. , Małop. , 276. Przedbory 1. Tańskie, wś nad rz. Orzyc, pow, przasnyski, gm. i par. Dzierzgowo, odl. o 27 w. od Przasnysza, ma 6 dm. , 70 mk. , 203 mr. 2. P. Ostrowe, pow. przasnyski, ob. Ostrowe. Przedborz 1. w dok. Predbor, miasto z przedmieściem Widomą, pow. konecki. Leży pod 51 5 3 szerok. północ. i 38 31 8 długości wschod. , na prawem brzegu Pilicy w dolinie otoczonej przez wynioślejsze wzgórza, odległe 44 w. od Końskich, 42 w. od Opoczna, 31 w. od Radomska i 24 w. od st. kol. warsz. wied. w Gorzkowicach. Drogi bite łączą P. z powyższemi miejscowościami a także i z Piotrkowem. O geologicznych stosunkach okolicy miasta podał szczegóły, , Pam. Fizyograficzny t. III, 185. Obecnie P. posiada kościół par. murowany, kościołek przy przytułku dla starców i kalek, szkołę początkową, dom modlitwy ewang. , urząd miejski, urząd gminny, st. pocz. , należy do sądu pokoju okręgu IIIgo w Końskich. Z fabryk browar, miodosytnią, olejarnią, fabrykę łyżek, 4 garbarnio, fabrykę pończoch, cegielnię, piec wapienny; 283 dm. 170 murow. , 6600 mk. 1885 r. i 822 mr. ziemi do mieszczan należą cej. W 1827 r. było 196 dm. , 2535 mk, ; w 1862 r. 297 dm. , 4738 mk. , fabryki kortów Zacherta i płótna Goldbcrga. Do miasta należy przedmieście Widoma, nalew. brzegu Pilicy, które ma 60 dm. i 340 mr. W mieście odbywa się 12 jarmarków rocznie; dawniej słynęły z dostawy trzody chlewnej. P. poduchowny, osada, ma 2 mr. ziemi włośc. P. par. , dek. konecki, ma 3890 dusz; kaplica filialna w Rączkach. Pierwszą wzmiankę o P. spotykamy w 1145 r. w akcie potwierdzenia posiadłości i dochodów klasztoru w Trzemesznie ob. t. VIII, 656. W lipcu 1239 r. w tutejszym grodzie gości Bolesław Wstydliwy z matką i panami baronibus suis i Konrad mazowiecki z synem Ziemowitem. Odbywa się tu rada colloqium. Ta wydaje książę dokument potwierdzający darowiznę wsi Kępiny, danej klasztorowi sulejowskiemu przez Ful kona, arcyb. gnieźn. Kod. Małop. , II, 62. Takie wiece częściej musiały się odbywać w tutejszym grodzie, gdyż tenże sam książę wydaje podczas colloqium w P. w grudniu 1260 r. potwierdzenie wsi Garno, danej Januszowi, arcybisk. , przez niejakiego Mikołaja, którego bracia zabili Leonarda dyakona i kanonika z Kurzelowa Kod. Małop. , II, 113. Kazimierz W. odwiedzając często P. dla łowów, wystawił pięknyj murowany zapewne zamek, i on to prawdopodobnie nadał osadzie, jaka się tu utworzyła, prawo miejskie, wystawił wedle tradycyi istniejący dotąd kościół i przeniósł do niego parafią z przyległego Policka. Na łowach pod P. trafił się Kazimierzowi w 1370 r. wypadek, który sprowadził przedwczesną śmierć wielkiego króla. Powstanie i rozwój swój zawdzięczał P. położeniu nadrzecznemu na pograniczu dwóch prowincyi, przy trakcie handlowym. Pobierane tu cło stanowiło uposażenie kanclerza kapituły łęczyckiej, który wydzierżawiał je za 12 do 15 grzyw. rocznie. Miał on za to obowiązek naprawiać i budować most na Pili cy Długosz, Lib. Ben. , I, 509. Dziesięcinę z łanów miejskich pobierała kanonia kurzelowska Łaski, Lib. Ben. , I, 556. Uposażenie proboszcza przedborskiego opisał Łaski I, 616; pobierał on między innemi dziesięciny z wójtostwa. Nawiedzał miejsce to Jagiełło i zamek rozprzestrzenił, a podczas bytności w 1405 r. , pragnąc spalonemu miastu nieść pomoc, przeniósł jez prawa polskiego na niemieckie i porównał co do praw, swobód i zwyczajów z Chęcinami. Według regestr. pobor. z 1540 r. P. jest w zastawie u Abrahama Łużeńskiego. D miasta należy 64 łanów i 130 dm. Dochody są z czynszu z domów, od rybaków, szewców, rzeźników, przekupniów soli i z młyna. Wójt dziedziczny ma 3 łany, łaźnią, trzeci grosz od rybaków i rzeźników, łąki obszerne i dobre. Oceniono to wójtostwo na 125 grzyw. Mostowe należy do kolegiaty krakowskiej i daje do 20 grzyw. ; ocenione na 200 grzyw. Wraz z P. zastawioną była i wś król. Policko i inne przyległe dobra krakowskie. W 1573 r. płaci P. szosu in duplo fi. 36 gr. 86, od 3 rzem. 12 gr. ; z młyna o 2 kołach 1 fl. 18 gr. , czopowego za cały rok 55 fl. Małop, Pawiński, 279, 572. Przedborska Wola istnieje już w 1573 r. i ma łan Małop. , 276, 462. Zygmunt August przywilejem 1550 r. w Seceminie danym, mając wzgląd na ubogi stan miasta i na wycieńczenie mieszkańców częstemi podwodami, uwalnia od dostawiania wozu wojennego, pod obowiązkiem płacenia 20 grzyw. w razie wyprawy wojennej. Tenże król uwalnia 1570 r. mieszczan P. z towarami lub po takowe jadących, od ceł, targowego i jarmarkowego w całem państwie, a ich bydło i trzody od opłaty mostowej i pastewnego w okolicach miasta; udający się zaś po towary do Wrocławia, lub wracający z niemi, nie mają w drodze żadnej doznawać przeszkody. Kiedy Zygmunt III dążył objąć tron, Erazm Lichtenstein, dowódca jazdy arcyks. Maksymiliana i hufce Zborowskich, opanowawszy P. w paźdz. 1587 r. , stojący tam oddział częścią znieśli, częścią zabrali. Wspomniony król nakazuje 1595 r. , ażeby więcej nie przybywało domów żydowskich; w razie zaś gdyby obywatel Przedbory Przedbory Przedborz Przedborz sprzedał dom żydowie jeden postrada kupno a drugi pieniądze, które mają być użyte na budowanie ratusza, na potrzeby miasta lub szpitala. Według lustr. 1636 r. było 162 dm. , opłacających po groszu; żydowskich z bóźnicą 10, z każdego po zł. 2, komorn, żyd, 6, po 1 zł. Na stacyą składają mieszczanie owsa kor. 90, piwa achteli 12. Targ we czwartek, jarmarków 6, z których 3 po tygodniu; wybiera się na zamek od wozu kupieckiego i od wołu po 1 gr. , tyleż od czworga baranów lub cieląt, od pospolitego wozu 9 den. ; garncarze zaś i handlujący naczyniami drewnianemi, dają naczynia. Mostowe należy do kolegiatów krak. Rzeźnicy dają z 10 jatek po ćwierć kam, łoju nieszmel, , a zamiast łopatekpłaci każdy po zł. 4; krawcy, kuśnierze, szewcy, kowale i inni rzemieślnicy nic nie płacą, a garncarze dają po kopie garnków i są obowiązani do naprawy pieców w zamku. Młynów jest trzy. Władysław IV w 1638 r. powiada przychylając się do supliki żydów miasta naszego, z dopuszczenia Bożego przez ogień ze wszystkim domostwem zniesionych, daiemy ten przywiley y pozwolenie, aby mogli domy swe na tymże mieyscu gdzie pierwey mieli budować, także boznicę y kierchow, handle wszelkie odprawować, pozywienie wszelakie kupować y rzeź wszelakie bydła bić y przedawać, gorzałkę palić y szynkować y wszystkich inszych praw swych, wolności y zwyczaiów dawnych zażywać, podatki iako przedtym dawali, tak y teraz niemniey ani więcey dawać będą powinni. Szwedzi za Jana Kazimierza spalili miasto, przyczem i zamek ucierpiał. Lustratorowie z 1660 r. podają tylko 30 dm. Zamek murowany, w gornych pokoiach okien i piecow nie masz. Przetosz zlecamy P. Staroście, aby wcześnie zabieżał dalszey ruinie tak pięknego pałacu, mianowicie dachem nowym opatrzyc kazał. Żydzi otrzymali 1745 r. przywilej dozwalający im posiadać 25 domów, według świadectwa zaś lustracyi 1765 r. znajdowało się gospod. 37 i 46 komorn. ,, Jarmarków bywa 8, mają przywileje na więcej, ale jeszcze nie przyszły ad effectum; 3 główniejsze dawniejszych czasów po tygodnia się odprawiały, ad praesens po 1 dniu trwają. Targi bywają w niedziele; przeszła lustracya ordynowała one na czwartek, dla uczczenia dnia świętego, ale wzwyczajeni ludzie, targ niedzielny utrzymują. Zamek spustoszały i zrujnowany, nad 3 izbami dach, reliquum wali się. Lustracya 1789 r. podaje Przywileju locationis Przedborz nie składa, ani żadnej wiadomości o wielości łanów posiadanych nie ma. Stacyi wydaje owsa miary opoczyńskiej w ćwierć garcy 10 trzymającą korcy 45, które na teraźniejszą miarę warszawską wynoszą kor. 56, ćwierć 1. Należy miastu dawać piwa achteli 6, garcy 55. Jarmarków bywa 12, ale podupadły i niewiele oddają pożytków. Most na Pilicy należał do akad. krak. ; ten nabyty od JW. Piotra Małachowskiego, Wdy krak. Ssty Przedbors. , prawem dziedzictwa, nowo porządnie, wygodno i bespiecznie wystawiony. Cechy krawiecki, ślusarski z kowalami, kuśnierski i szewcki. Teraz krawców katolików tylko 2, ślusarza żadnego tylko kowal 1, szewców kilku znajduje się. Ludność przez uciski różne, a jak się miasto oświadcza, żołnierskie najwięcej, do dziesiątej i więcej części zmniejszona, wszystko podupadło, przywileje i prawa czcze zosta ły, ani prowent starościński żadnej z cechów prowencyi nie ma. Żydów znacznie pomnożyło się, ale gdy miasto prawie do szczętu pogorzało, więc tylko wybudowanych znajduje się 37 dm. , szkoła, szpital i dom szkolnika. Z domów płacić powinni po zł. 2; komorn. 41, płacą po 1 zł; rzeźników kilku, płacić każdy winien zł. 4, dotąd bez żadnego opłacają zażalenia zł. 60. Browar za miastem pod zamkiem wystawiony, który z przyległemi browarkami trzyma arendarz, płacąc 4800 zł. Między austeryami starościńskiemi są rudera zamku, do niczego niezdatne. Do murów zamkowych są przystawione chatki 3, ledwie mieszkalne i upadające, w których pogorzelcy i nędzni mieścić się są przymuszeni. Jest także domów do zamku należących 2, żydom sprzedanych, z których zakupnicy dają zł. 45. Dochód ze sstwa czyni zł. 9128 gr, 20, z czego połowa wpływa do skarbu kor. . Miasto żydami jest przepełnione, w rynku stoi starożytny murowany budynek, mający sklepy z różnemi towarami; kościół zaś famy z muru, pamięta czasy Kazimierza W. Z pamiątek przeszłości mało bardzo się pozostało. Po zamku królewskim, który już w 1660 r. był ruiną bez dachu, przechowały się tylko ubogie szczątki. Kościół Kazimierzowski, zniszczony ostatecznie w czasie pożaru miasta w 1834 r. , został na nowo odbudowany kosztem rządu. Ma dwie kaplice boczne i wieżę. Widoki i opisy P. podał Tyg. Illustr. z 1863 r. , t. VII, 156; z 1871 r. , t. VII, 238 i z 1876 r. , t. II, 248, tudzież Kłosy z 1876 r. , 565. Przedborskiestarostwo niegrodowe, w wdztwie sandomierskim, pow. chęcińskim, podług lustracyi z r. 1765 obejmowało miasto Przedbórz z zamkiem opustoszałym i wsie Zuzowy z wójtostwem, Nosalewice, Policzko, Starawieś z Wólką, Żeleżnica, oraz daniny z wsi Rączki i Stobnicy. W r. 1771 posiadał je Piotr Małachowski, ssta oświecimski, opłacając kwarty złp. 1, 543 gr. 15, a hyberny złp. 1, 726 gr. 18. P. gmina należy do s. gm. okr. IV w Pilczycy, urząd gminy w Przedborzu, ma 6794 mr. 1810 dwors. , 278 dm. drewn. i mur. , 2156 mk. W skład gminy wchodzą Chałupki, Gaj, Gro. belaki, Nosalewice, Pohulanka, Policzko, Robak młyn, Taras wś, Trupień, Zuzowy. Leśnictwo rządowe przedborskie, z zarządem w Radoszycach, dzieli się na pięć straży nosolewicka, zychowska, wietrzyńska, przygołowska, żeleźnicka. 2. P. , wś i, fol, pow. płocki, gm. i par. Starożreby, odl. o 29 w. od Płocka, ma szkołę początkową, 15 dm. , 187 mk. , 402 mr. obszaru 11 nieuż. . W 1887 r, folw. P. lit. A. rozl. mr. 102 gr. or. i ogr. mr. 101, nieuż. mr. 1; budowli z drzewa 2. Br. Ch. Przedborz z Malżowem, wś, pow. kolbuszowski, w piaszczystą, pokrytej sosnowymi borami równinie, 250 mt. npm. , przy gościńcu z Kolbuszowy 7 klm. do Sędziszowa. Par. i urząd poczt. w Kolbuszowy. Wś ma 146 dm. i 814 mk. ; 807 rzkat. , 7 izrael. Obszar więk. pos. ma 10 dm. i 54 mk. ; 27 rz. kat. i 27 izrael. Gleba piaszczysta, na folwarku go rzelnia. Kasa gminna rozporządza 700 zł. w. a. Obszar więk. pos. Wład. Lewickiego wynosi 392 roli, 83 łąk, 19 past. i 492 mr. lasu; obszar mu. pos. 942 roli, 241 łąk, 183 past. i 85 mr. lasu. Malżow al. Mależów, os. i fol. , leży na wschód od wsi. P. otoczony od płd. dużym lasem, graniczy na płn. z Bukowcem, na zach. z Hutą a na wsch. z Porębami. Mac. Przedborze z Broszkami, rus. Peredwirie, wś, pow. jaworowski, 20 klm. na zach. od Jaworowa, 3 klm. na wsch. od sądu pow. i urz. pocz. w Krakowcu. Na płn. leży Świdnica grupa domów Horodno i Kochanówka, na wschód Huki i Wolka Rosnowska, na płd. Morańce, na zach. Krakowiec i Ruda Krako wiecka. Płd. część wsi przepływa pot. Szkło, wzdłuż granicy płn. pot. Retyczyn, dopływ Szkła; od wschodu na zachód do Szkła podążają wody całego obszaru małemi strugami. Zabudowania wiejskie leżą na płn. zach. ; na południe nad Szkłem część wsi Broszki. Na płn. wschód leży las Komarnik 237 mt. . Przez wieś idzie droga z Jaworowa do Krakowca. Własn. więk. ma roli or. 33, łąk i ogr. 14, past. 11, lasu 441 mr. ; wł. mn. roli or. 531, łąk i ogr, 154, past. 144, lasu 136 mr. W 1880 r. było 66 dm. , 352 mk. w gminie, 1 dm. , 10 mk. na obsz. dwor. ; 50 rz. kat. , 310 gr. kat. , 2 izrael. ; 46 Polaków, 3l6 Rusinów. Par. rz. i gr. kat. w Krakowcu. We wsi jest cerkiew i kasa pożycz. gm. z kapit. 114 złr. Przedecz, w dok. z r. 1427 Przedecz, osada miejska, dawniej miasto, nad jeziorem t. n. , pow. włocławski, gm. i par. Przedecz. Leży niedaleko punktu w którym zbiegają się granice pow. kolskiego, kutnoskiego i włocławskiego, odl. 10 w. od Kłodawy, tyleż od os. Chodecz, 29 w. od Koła i 26 w. od Krośniewic. Otoczony do koła wieńcem małych osad w promieniu l0wiorstowym Chodecz, Izbica, Brdów, Kłodawa, Dąbrowice. Osada mieścił się na wzgórzu, nad wschodnim brzegiem jeziora, które w kształcie półksiężyca rozlewa się w kierunku od południa ku północy, przy długości około 3 wiorst i szerokości dochodzącej do 1 wiorsty. Za pośrednictwem błot pod Arkuszewem i strugi pod Zbijewo się ciągnącej, jezioro Przedeckie ma odpływ do długiego pasma jezior ciągnących się od wsi Szczecin w kierunku od południa ku północy i płn. za chodowi i zlewających się do Wisły za pośrednictwem ZgłowiączkiOkolica jez. Przedockiego wznosi się na 400 stóp npm. Prócz tego wody jeziora, dawniej o wiele rozleglejszego, miały mają odpływ przez strugę do pobliskich w stronie zachodnich jezior Korzecznik, Modzerowskie, Brdów a przez nie do Gopła. P. obecnie posiada kościół paraf. mur. , kościół ewang. , szkołę począt. katol. , szkołę ewang. , urząd gminny, st. poczt. , 2300 mk. 1496 kat. , 243 ew. ,. 561 żyd. , 1015 mr. ziemi do osady należącej. Prócz rolnictwa głównym przemysłem osady jest szewstwo. Około 1878 r. było do 80 majstrów, produkujących za 14, 750 rs. W 1827 r. było 125 dm. , 1395 mk. ; 1862 r. 168 dm. , 1864 mk. P. jest starożytną osadą. W potwierdzeniu posiadłości arcyb. gnieźnieńskich w 1136 r. przez Innocentego II wymieaiono jez. Przedeckie ob. t. VIII, 655. Widocznie istniała tu już osada, lecz jezioro miało większe znaczenie niż otaczające je lasy i drobne osady rybaków i dla tego też wymieniono samo jezioro. W 1360 r. Kazimierz W. nabył Przedecz drogą zamiany za inne dobra od arcyb. Jarosława. W 1383 r. Ziemowit, ks. mazowiecki, nadaje castrum nostrum et opidum sibi adjacentem dicta Przedecz et opidum de super Klodawa prope predictum castrum et civiutem Przedecz cum villis et suo districtu sita in Terra nostra Cuyavie cum omnibus villis et toti districtu ad dicta castrum et opida partinontibus Bartoszowi de Wezenburg ze wszystkiemi prawami jakie posiadał sam książę. W końcu obiecuje, iż skoro uzyska koronę królewską, potwierdzi ponownie to nadanie Kod. Maz. , 100. W 1427 r. P. ma gród castrum Przedecz i zostaje w dzierżawie tenuta przedecensis Floryana z Korytnicy, kaszt. wiślickiego, który wś Kłokoczyn, należącą do grodu, przenosi na prawo niemieckie i nadaje osadzającemu wś Albertowi z Głogowy wójtostwo i zwykło takowego uposażenia Kod. dypl. Muczk. Rzysz. , II, 840, 842. W 1454 r. uwalnia Kazimierz Jagiellończyk mieszczan od ceł i targowego w innych miastach. Zygmunt I w 1526 r. potwierdził ten przywilej. Korycińscy trzymając ciągle w swej rodzinie to starostwo, nadużywali widocznie władzy, skoro Zygmunt I w 1548 r. na skargę mieszczan określił władzę starostów i ich stosunek do mieszczan. Nadużyć tych dopuszczał Przedborz Przedborz z Przedecz Prz Przedkocin Przedkościelna Przededworze Przedkowo Przedleski Przedlubycza Przedłuż się zapewne Wojciech Koryciński, protegowany przez Bonę. On to skupił łany sołtysie w obrębie 16 wsi starostwa a za to zobowiązał się odbudować walący się zamek, czego dokonawszy, zmarł w 1555 r. Rodzina Korycinskich posiadała szczególny talent do chwytania i utrzymywania w swem ręku starostw Przedecz, Solec, Kłodawa, Oświecim, Parczów, Ojców, a także Gniewków, Żywiec, Brze żnica, Rabsztyn, Kowal, Wolbrom. Zygmunt August w 1538 r. wydaje nowy przywilej lokacyjny dla P. , w miejsce zniszczonego przez pożar miasta. Z przywileju tego dowiadujemy się, że miasto miało 26 łanów roli, ostrowy i łąki na pastwisko. Zygmunt III w 1615 r. zabronił starostom propinacyi w mieście a wieśniakom z dóbr starostwa pozwolił kupować trunki w mieście. Według lustracyi z 1564 r. było 28 piwowarów w mieście. W tymże roku w skład ststwa wchodzą miasta Przedecz i Kłodawa, wsie Kobylajata, Głogowa, Zbójno, Łążek, Długiekąty, Rybna, Żórowo, Dziwie, Jakuszewo, Nowawieś, Kłokocino, Kamieniec, Zalesie, Rogoźno, Jasieniec, Kubłowo, Dąbrowice, Ostrowy, Kopy, Baby, Niwki, Dobiejniów, Dąb i Wołodrza. Powiat przedecki ma 9 03 mil kwadr. , obejmuje 5 parafii, 3 miasta i 111 wsi. August II w 1722 r, ustanowił w P. targi dwa razy w tydzień i 6 jarmarków. Według lustracyi z 1766 r. P. był ststwem grodowem i miastem powiatowem. Starostwo przedeckie było uszczuplone przez odłączenie klucza kłodawskiego z 5 wsiami i dąbrowickiego z 8. Ststą był Kossowski, następca Kossowskiego Stefana. Z zamku niektóre części tylko się trzymały, jak baszta, mieszcząca archiwum, z dwoma izbami na kancelaryą starosty i sąd, o dachu słomianym, brama z murami dwułokciowymi i mostem zwodzonym na łańcuchach. Wójtostwo, mające trzy włóki, było dziedziczną własnością Józefa Pogonowskiego, pisarza grodzkiego brzeskokujawskie ho. W 1771 r. płacił Kossowski Antoni 1007 zł. kwarty i 3825 zł. 29 gr. hyberny. Sejm z 1773 75 r. nadał te dobra w emfiteutyczne posiadanie Kretkowskiemu. Wróciły one na początku następnego stulecia w posiadanie skarbu i w 1818 r. stanowiły oddzielną ekonomią dóbr rządowych. Z obszaru gruntów starościńskich i wójtowskich wydzielono około 1820 r. części na kolonie i ogrody dla 23 sukienników, sprowadzonych tu z Niemiec, którzy obowiązani byli płacić wieczysty czynsz z nadanych im osad. W 1824 r. było w mieście 109 sukienników 42 majstrów, 4 postrzygaczy a miasto całe miało 125 dm. i 1562 mk. ; przemysł ten upadł po 1831 r. Z dawnych zabytków pozostał kościół murowany z XV w. pochodzący a z resztek zamku zbudowano kościół ewang. , obróciwszy basztę na dzwonnicę. Po zamku został wielki nasyp czwo roboczny, długi do 100, szeroki 20 a wysoki 12 łokci. Do dziejów P. szczegóły mieszczą się w Monografii rodziny Korycińakich, napisanej przez Hoszowskiego Roczniki To warz. Nauk. Krakow. , t. 29 i osobno, Kraków 1852. P. par. , dek. włocławski, 3480 dusz. P. gmina należy do sądu gm. okr. IV w os. Chodecz. Majorat rządowy P. wydzielony został w 1835 r. z dóbr P. dla gener. artyleryi Gillenschmidta. W skład majoratu wchodzą folw. Kata rzyna mr. 1013, Rybno mr. 457, Dziwie mr. 328, wójtostwo P. mr. 41, lasu mr. 1689, razem mr. 3528. Do majoratu należały w 1854 r. wsi Arkuszowe os. 16, z gr; mr. 285; Za lesie os. 21, z gr. mr. 569; Żarowo os. 36, z gr. mr. 1072; Rybno os. 28, z gr. mr. 680; Rogoźno os. 6, z gr. mr. 8J; Dziwie 08. 36, z gr. mr. 602; Kłokoczyn os. 23, z gr. mr, 830; Nowawieś Wielka os. 24, z gr. mr. 895; Jakowlewo os. 20, z gr. rar. 40. Pozostały w po siadaniu rządu folw. Kubłowo mr. 359, lasu mr. 669, razem mr. 1028; nadto wsie Nowa wieś Mała mr. 108, Jasienice Stare mr. 342, Lipiny mr. 202, Przysypka mr. 341, Narty Duże i Mało mr. 194, Kubłowo mr. 226, Ja sieniec Nowy mr, 163 i w mieście Przedecz mr. 8. Br, Ch, Przededworze, fol. pow. stopnicki, gm. i par. Chmielnik, odl. 21 w. od Stopnicy, leży tuż pod Chmielnikiem, ma pokłady torfu i kamienia wapiennego. W 1827 r. 14 dm. , 151 mk. W 1882 r. fol P. z attyn. Dezydcrów i osadą Holendry, oddzielony od dóbr Chmielnik, rozl. mr. 1429 gr. or. i ogr. mr. 406, łąk mr. 55, past. mr. 22, lasu mr. 901, nieuż. mr. 45; bud. mur. 8, z drzewa 7; płodozmian 5 i 7 polowy, las nieurządzony. Przedewsie, pow. olkuski, gm. i par. Pilica. Przedgórze, fol. , pow. sieradzki, gm. i par. Brzeźnio, odl. od Sieradza 12 w. , ma 1 dm. , 16 mk. Przedkocin, kol. i os. młyn, , pow. częstochowski, gm. i par. Mykanów; kol. ma 6 dm. , 34 mk. , 154 mr. włośc; ob. młyn. 1 dm. , 5 mk, 45 mr. dwor. W 1827 r. 6 dm. , 29 mk. Przedkościelna, zaśc, pow. wiłkomierski, gm. Onikszty, o 35 w. od Wiłkomierza, Przedkowo, pow. kartuski, ob. Przodkowo. Przedleski, młyn w pow. wrzesińskim, o 4 klm. na zach. północ od Żerkowa, tuż, pod Bieżdziadowem, na strudze, która pod Dębnem wpada do Warty. W 1845 r. U mk. 6 kat. , 5 prot. . Nowsze skorowidze nie wykazują go; mapa sztabowa nazywa go fałszywie Pschisdwezie M. E. Cal. Przedlubycza, przedmieście mka Lubyczy, pow. Rawa Ruska. Przedłuż Połajewski, wś, pow. nieszawski, Przededworze Przedewsie Przedmiejska Przedmiejski Przedmie gm. Ruszkowo, par. Połajewo, ma 18 os. , 130 mr. . Wchodziła w skład dóbr Połajewo ob. . Przedmiedze, poszczególne domy w Podusilnej, w pow. przemyślańskim. Przedmiejska Wieś, na lewym brzegu Noteci, pod Pakością, w pow. mogilnickim, zlała się z miastem. W r. 1579 należała w je dnej części do Krzysztofa Sokołowskiego, starosty rogozińskiego, a w drugiej do Jana Krotoskiego; pierwszy posiadał tam 7 łanów i 4 zagrodn. , a drugi 9 łan. i 2 komora. ; w r. 1618 mieli tam 10 łan. i 3 zagrodn. spadkobiercy po Michale Działyńskim. E. Cal. Przedmiejska Wola, wś włośc, pow. tu recki, gm. Kościelnica, par. Uniejów, odl. 23 w. od Turka, ma 31 dm. , 222 mk. W 1827 r. wś rząd. , ma 23 dm. , 126 mk. Przedmiejski Młyn, pod Trzemesznem, w pow. mogilnickim, należał niegdyś do klasztoru trzemeszyńskiego. Przedmieścia, sa to albo osady powstające na obszarach podmiejskich, stanowiących własnośó miasta, bądź też dawniejsze wsie, które skutkiem wzrostu poblizkich miast przekształcają się z osad rolniczych na przemysłowe. Z biegiem czasu P. stają się dzielnicami miast, które otaczają. Nazwy swe biorą albo od osad, na których powstały, albo też często od traktów przy których się wytwarzały Krakowskie Przedmieście w Warszawie i Lublinie. Pomieszczamy w Słowniku niniejszym oddzielne opisy tych przedmieść, które stanowią dotąd oddzielne jednostki administracyjne i mają nazwę odrębną. Niekiedy nazwę P. noszą wsie podmiejskie. Przedmieście 1. kol, , pow. łódzki, gm. Rszew, ma 3 mr. 2. P. , os. , pow. krasnystawski, gm. i par. Turobin. Przdmieście 1. Dubieckie, wś, pow. brzozowski, na płn. zachód od Dubiecka 2 5 klm. , nad potokiem płynącym z pod Huty Drohobyckiej i uchodzącej tu do Sliwnicy. Zajmuje zwartą dolinę potoku, otoczoną lasami. Stanowi osobną gminę z obszarem większej posiadłości 4 dm. , 24 mk. i liczy 108 dm. i 688 mk. , 528 rz. kat. , 131 gr. kat. i 29 izr. Kasa pożycz. gm. ma 640 złw. a. kapitała. Par. rz. kat. i gr. kat. w Dubiecku. Posiadł. więk. Aleks. hr. Konarska składa się z 357 roli, 59 łąk i ogr. , 125 past. i 89 mr. lasu; pos. mn. wynosi 631 roli, 50 łąk, 125 past. i 95 mr. lasu. Gleba jest tutaj żytnia, średnio urodzajna, składająca się przeważnie z glinki i krzemionki a w wyższych miejscach z iłów. Graniczy na zach. z Kostową, na płn. z Drohobyczką a na wschód ze Sliwnicą. 2. P. Dynowskie z Igiozą pow. brzozowski, w stronie zachod. mta Dynowa, składa się ze 165 dm. Liczy 964 mk. , 912 rz. kat. , 16 gr. kat. i 36 izrael. Na zach. graniczy z Łubnem. Mieszkańcy trudnią się przeważnie rolnictwem. 3. P. Bobowy, wólka, pow. grybowski, leży na wschód od tego mczka i ma 12 dm. , 89 mk. rz. kat. 4. P. Niżne, należy do Biecza, pow. grybowski, leży między klasztorem a miastem i ma młyn wodny na potoku uchodzącym z lew. brzegu do Ropy. 5. P. Łańcuckie ze Stermahówhą, wś, pow. łańcucki, przytyka od zachodu do miasta. Par. rz. kat. i urz. poczt. w Łańcucie. Znajdują się tu koszary i stajnia dla wojska, 4 domy administracyjne ordynacyi łańcuckiej. Wieś ma 147 dm. i 1020 mk. , 937 rz. kat. , 62 gr. kat. i 21 izrael. Obszar pos. więk. ma 7 mr. roli; mn. pos. 797 roli, 68 ogr. i 46 mr. past. Kasa pożycz. gm. ma kapitału 1516 zł. w. a. Gleba składa się z glinki urodzajnej, zmieszanej z piaskiem. 6. P. z Podlaskiem, pow. ropczycki, par. rz. katol. w Strzyżowie leży na zachód od tego mka, nad pot. Grodziskim, ma 65 dm. i 419 mk. ; 393 rz. kat. a 26 izr. Kasa pożycz. gm. ma kapitału 100 zł. 7. P. Strzyżowskie przy gościńcu do Czudca pad Strzyżowem, pow. ropczycki. Ma 50 dm. i 440 mk. , 436 rz. kat. i 4 izr. 8. P. Czudeckie, z osadami Wolą Wólką i Wygodą, wś, pow. rzeszowski, par. rz. kat. w Czudcu, odl. 7 klm. na płd. od Czudca. Zabudowana na połudn. stoku Boguohwalskiego lasu, lesistego pasma wzgórz, ze szczytami Niechobrz i Babia Góra. Składa się z odrębnych grup chat, rozrzuconych nad potokami płynącymi w kierunku połudn. do Wisłoka. Wś ma 194 dm. i 1180 mk. ; obszar więk. pos. K. Wasilewska 11 dm. , 131 mk. , w tej liczbie 1299 rz. kat. i 12 izrael. Z całego obsz. 663 mr. przypada na pos. więk. 311 mr. 244 roli, 56 łąk i ogr. i 12 past. ; na mn. 352 mr. 268 roli, 42 łąk i 42 past. . Lasy otaczają tę osadę z trzech stron od zach. , płn. i wsch. ; na płd. graniczy z Czudcem. 9. P. i P. Małe, pod Tuchowem, w pow. tarnowskim. Pierwsze ma 122 dm. i 637 mk. ; P. Małe 26 dm. i 151 mk. 10. P. Niemirowskie, wś, pow. rawski, 24 kim. na płd. zach. od Rawy Ruskiej, 2 klm, na wschód od sądu pow. i urz. poczt. w Niemirowie. Na płn. leży Wróbla czyn, na wsch. Parypsy, na płd. Trościaniec wś pow. jaworowskiego. Wzdłuż granicy połudn. płynie Smerdech od wschodu na zachód, wzdłuż granicy półn. pot. Rybna, środkiem obszaru zaś pot. Czerniawka Zabudowania wiejskie leżą w zach, stronie obszaru; na płn. od nich grupa domów Sosnowe al. Sosnowce i młyn Romaniec. W płd. stronie obszaru leży las Pod Pomiarkami. Na płn. wsch. wznosi się Zawrotnia Góra 351 mt. . Własn. więk. ma roli or. 323, łąk i ogr. 33, past. 8, lasu 728 mr. ; wł. mn. roli or. 273, łąk i ogr. 31, past. 24, lasu 15 mr. W r. 1880 było 69 dm. , 348 mk. w gminie, 2 dm. , 19 mk. na obsz. dwor. ; 18 rz. kat. , 325 gr. kat. , 24 izrael. ; 10 Polaków, 333 Rusinów, 24 Niemców. Par. rz. kat. i gr. kat w Niemirowie. Mac. Lu. Dz. Przedmieście, wś, pow. buczacki, odl. 3 klm. na płn. wschód od st. poczt. i tel. oraz Przedmieście Przedmiedze Przdmieście Przedmiedze Przedni Przedrzymichy Przedpołna Przedpełki Przedpełce Przedoły Przednie Przedmoszczany Przedmost Przedmoście Przedmieście Przedmieście par. rz. i gr. kat. w Jazłowcu. Granice wsch. Krzywołuka, płd. zachod. Browary i Jazłowiec, zachod. Jazłowiec, półn. Zaleszczyki Małe. Obszar dwor. 588, włośc. 768 mr. W 1857 r. 458 mk. ; 1870 r. 506; w 1830 r. w gminie 543, na obsz. dwor. 36, rzkat. 23, reszta gr. kat. Cerkiew drewniana p. w. św. Michała, filia Jazłowca. Księgi metryk sięgają 1721 r. Właśc. pos. dwor. Władysław hr. Wolański. Przedmieście L część Koronowa nad Brdą, w pow. bydgoskim. 2. P. , ob. Poznańskie P. pod Żninem, w pow. szubińskim; 3. P. Przemęckie, w pow, babimoskim. 4. P. Zamkowe, pod Odolanowem. E. Cal. Przedmoście, wś, fol. i młyn, nad rz. Prosną, pow. wieluński, gm. Praszka, par. Ożarów, odl. od Wielunia 16 w. ; wś, 56 dm. wraz z os. Śmiałki 540 mk. ; młyn 1 dm. , 8 mk. ; os. karcz. 2 dm. , 9 mk. ; fol. 3 dm. W 1875 r. dobra P. składały się z fol. P. i Kozioł, nomenkl. śmiałka, rozl. mr. 1314 fol. P. gr. or. i ogr. mr. 300, łąk mr. 57, past. mr. 22, lasu mr. 751, nieuż. mr. 56, razem mr. 1186; bud. mur. 7, z drzewa 16; płodozmian 10polowy; fol. Kozioł gr. or. i ogr. mr. 118, łąk mr. 2, nieuż. mr. 8, razem mr. 128; bud. murow. 1, z drzewa 4; płodozmian 6 polowy, las urządzony. Wś P. os. 55, z gr. mr. 686. Br. Ch, Przedmoście, zaśc, pow. trocki, w 3 okr. pol. , gm. Hanuszyszki, okr. wiejski Bitowtany, o 6 w. od gminy, 2 dusze rewiz. ; należy do dóbr Bitowtany, Dowgiałów. Przedmoście, pow. odolanowski, ob. Zacność. Przedmost, niem. Priedemost, 1290 r. Przedemost, 1394 Predmost, wś i dobra, pow. głogowski, par. ewang. Gramszyce. W 1842 r. dobra dzieliły się na trzy części, dwie prywatnych właścicieli i część królewską. Było w ogóle 137 dm. , 2 fol. , 1 sołtystwo dziedziczne, 1109 mk. 296 kat. , szkoła ewang. , szkoła katol. , młyn wodny, hodowla owiec i bydła. Przedmoszczany, 1257 Predmoscane, 1262 Predmostane i Predmoschane, wś w par. Mstyczów. Stanowiła ona posiadłość klasztoru klarysek w Zawichoście a potem w Krakowie i należała do par. Mstyczów por. Kod. Małop. , I, 53, 71, 75. W XV w. Przedmoszczany, w par. Mstyczów, są własnością Chrzelowskiego. Było tam 8 łan. kmiec, karczma z rolą, zagr. z rolą. Płacono dziesięcinę konopną i snopową klasztorowi św. Andrzeja w Krakowie Długosz, L. B. , III, 325. Według reg. pob. z r. 1581 wieś Podmoszczany, w pow. ksiązkim, par. Mstyczów, własność Płazy, miała 2 1 2 łan. kmiec, 2 zagr. bez roli, 4 kom. bez bydła, 2 rzem. Pawiński, Małop. 438. Prawdopodobnie zlała się w jedną całość z dzisiejszą wsią Przełaj. Przednie, ruskie Perednie, grupa domów w Stubnie, w pow. przemyskim. Przedni Młyn, niem. Vordermuehle Neufeld, młyn, pow. międzychodzki, 2 dm. , 26 mk. , par. , okr. wiejski i poczta w Przytoczni Prittisch. Przedoły, wś, pow. dzisieński, ob. Peredoły. Przedpełce, 1349 r. Przedpeicz, wś, pow. płocki, gm. Staroźreby, par. Woźniki, odl 21 w. od Płocka. Składa się z 4ch części P. Kieł. basy mają 5 dm. , 53 mk, , 122 mr. ; w 1827 r. było 4 dm. , 21 mk. ; P. Kościołki 8 dm. , 76 mk. , 273 mr. 56 mr. nieuż. ; 1827 r. 9 dm. , 40 mk. ; P. Witkowice 3 dm. , 20 mk. , 95 mr. 15 mr. nieuż. , karczma, 1827 r. 3 dm. , 15 mk. ; P. Włosty 9 dm. , 78 mk. , 298 mr. 14 nieuż. ; 1827 r. 6 dm. , 32 mk. Akt rozgraniczenia ziemi wyszogrodzkiej od płockiej z 1349 r. zalicza P. do płockiej Kod. Maz. , 59. Br. Ok Przedpełki, młyn w Poznaniu, na Cybinie, istniał w r. 1306 Kod. Wielkop. , 931. Przedpołna al. Dyabełek, al Lubień na mapie hydr. , struga w pow. włocławskim, poczyna się na granicy pow. kutnowskiego pod wsią Kąty, płynie w kierunku zachpłn. przez jez. Lubieńskie, pod Kłóbką, Kępką, Wilkowicami, Smiłowicami, młynem Dyabełek, Nakonowem, Łagiewnikami, przez błoto Rakutowskie i poniżej Mazurów wpada z prawego brzegu do Zgłowiączki. Dluga około 40 w. ; przyjmuje z praw. brzegu Kłótnię. J. Bliz. Przedrzymichy Małe i Wielkie, rus. Peredrymichi, wś. pow. żółkiewski, 10 5 klm. na wschód od Żółkwi, 9 klm. na płn. od sądu pow. , urz. poczt. , st. kol. i tel. w Kulikowie. Na wschód leżą Dzibułki i Nahorce, na płd. Mohylany, na płd. zach. Przemiwółki i Smereków, na zach. Błyszczywody, na płn. zach. Turynka. Obie wsie leżą w dorzeczu Bugu, na przestrzeni między Źełdcem od wsch. a Świnią od zachodu. Płd. część obszaru, pagórkowatą zajmują P. Wielkie najwyższe wznies. 294 mt. ; północną, nizinną, zajmują P. Małe wzgórze 254 mt. , a na płn. od niego, , Lisi piasek 237 mt. . Własn. więk. w P. Małych Jana Muellera, a w P. Wielkich Teofili Ceneckiej i probostwa łaciń. w Żółkwi ma roli or. 78, łąk i ogr. 22, past. 1 mr. ; wł. mn. roli or. 975, łąk i ogr. 503, past. 350, lasu 15 mr. W r. 1880 było w P. Małych 42 dm. , 265 mk. ; 118 rz. kat. , 120 gr. kat. , 18 izrael. , 9 innych wyznań; li8 Polaków, 120 Rusinów, 27 Niemców; a w P. Wielkich 75 dm. , 464 mk. w gm. , a 4 dm. , 16 mk. na obszarze dwor. ; 69 rz. kat. , 388 gr. kat. , 22 izrael. ; 75 Polaków, 378 Rusinów, 22 Niemców, 5 innej narodowości. Par. rz. kat. w Kulikowie, gr. kat. w Nahorcach. We wsi P. Wielkie jest cerkiew p. w. św. Michała Archanioła i szkoła filialna. Za czasów Rzpltej należała do dzierżawy mierzwickiej w ziemi lwowskiej. W r. Przedświt 1386 poświadcza Andrzej, ststa ruski, że Mikołaj Stanka sprzedał Beńkowi z Żabokruk posiadłość Zarudce i dworzysko Przedrzymiechy Przedrzymechi, ob. A. G. Z. , t. II, str. 21. D. 23 sierpnia 1444 r. zapisuje Władysław Warneńczyk Janowi de Sprowa i bratu jego Eustachemu 100 grzywien na wsiach Artaschow i Przedrzimychi Arch. Metr. Lit. , Nr. 155. W lustracyi z r. 1661 i 1662 rkp. Ossol. , Nr. 2834, str. 102 czytamy Wieś ta odprawuje także robociznę do Mierzwicy. Jest ona zdawna na łanach trzech zasiadła. Poddanych w tej wsi przed wojną bywało 12, a teraz tylko 2, trzeci pieszy, każdy z nich na ćwierci łanu siedzi, czynszu ci dwaj dają z ćwierci łanu po gr. 15, facit 1 zł. ; trzeci pieszy gr. 6. Pszenicy dają po półmiarku; przychodzi półmiarków 2, po zł. 2, facit zł. 4. Owsa z ćwierci dają po 2 półmiarki; przychodzi owsa półmiarków 4, facit zł. 2 gr. 20. Kapłonów 2 z ćwierci, po gr. 6, facit gr. 12; kury i jajca, za te gr. 12, Robić powinni z ćwierci po 2 dni w tydzień. Karczmy w tej wsi nie masz. Za powóz z ćwierci dawać powinni po zł. 4, facit zł. 8. Summa prowentu z tej wsi facit zł. 16 gr. 20. W r. 1684 pozwala Jan III Barbarze z Kuropatnickich Grabianczynie przenieść prawa swe dożywotnie do Mierzwicy, Przedrzymiechów i innych wsi na osobę Wiktoryna Sobieskiego Arch. Bernard. we Lwowie, C. , t. 167, str. 2061. W r. 1762 daje August III Pawłowi Starzyńskiemu i małżonce jego Teresie z Wybranowskich ststwo mierzwickie, t. j. wsi Mierzwica, Przederemichy i inne, opróżnione skutkiem dobrowolnego zrzeczenia się Filipiny de Horst Mieczyńskiej ib. , C, t. 590, str. 1913. W lustracyi z r. 1765 Dod. do Gaz. Lwow. 1869, Nr. U czytamy, , W tej wsi są dziedziczne części szlacheckie urodzonych Przedrzymirskich, Manasterskich i Wolskiego; część zaś królewska do dzierżawy mierzwickiej z dawna należąca, powinna mieć pod sobą podług lustracyi z 1664 r. łanów 3; teraz tylko na ćwierci dworzysznych Nr. 8 osiadłych, a 9 pustych, jakich 4 dworzysko całe albo i ćwierć składają, i pół ćwierci dworzysznych osiadłych Nr, 4; ogrodów Nr. 3 osiadłych a 4 1 2 Pustych i zagród Nr. 3 pustych, Osiadłość tej wsi Poddanych na ćwierciach dworzysznych siedzących Nr. 8, na połćwierciach 4, na ogrodach 3. Tych powinności w sumaryuszu generalnym mierzwickim opisane. Prowent roczny wymieniony szczegółowo czyni 1238 zł. Z tego na konserwacyą i reparacyą karczemki, oprócz szarwarków, corocznie przyjmuje się po złp, 16; zostaje 1222 zł. Należy się kwarty 305 zł. Na polach tutejszych, na t. zw. Zahajcach, są kurhany, po większej części pozaorywane, Znachodzono ta w piaskach wielkie czerepy pochodzące z urn i popielnic, krzemie nie i ozdoby bronzowe. Mały naramiennik bronzowy, tu znaleziony, posiadał jeden ze szlachty miejscowej jako relikwią rodzinną Schneider, teki złożone w Muzeum Ossoliń skich we Lwowie. Lu. Dz. Przedświt, wś, pow. ostrowski, gm. Komorowo, par. Wąsewo. Spis z 1827 r. nie podaje tej wsi. Przedświt al. Pereswity, jezioro w pow. nowoaleksandrowskim, ob. Dukszty. Przedteczenka, wś włośc, pow. trocki, w 1 okr. pol. , gm. Międzyrzecz, okr. wiejski Porudomino, o 15 1 2 w. od gminy, 8 dusz rewiz. b. włościan skarbowych i 19 osadn. wielko ross. Należy do dóbr skarb. Międzyrzecz. Przedwieczny Młyn, Przedwyeszny, pod Niestronnem, w okolicy Mogilna i Gąsawy, za czasów arcyb. Łaskiego Lib. Benef. , I, 171. Przedwiesne, dawna nazwa jeziora na obszarze wsi Głodowo w pow. kościerskim. Przedwojewo al. P. Sona, wś i fol. nad rz. Soną, pow. ciechanowski, gm. Regimin, par. Ciechanów, odl. o 4 w. od Ciechanowa, posiada kaplicę mur. z 1620, filią Ciechanowa, mającą niekiedy stałego kapelana; 16 dm. , 226 mk. W 1827 r. 13 dm. , 102 mk. W 1868 r. fol. P. Sona z os. Jałowa Wieś, rozl. mr. 698 gr. or. i ogr. mr. 420, łąk mr. 103, past. mr. 100, lasu mr. 18, nieuż. mr. 57. Wś P. Sona os. 25, z gr. mr. 112; os. Jałowa Wieś gr. mr. 16. Przedworszczyzna al. P. Holendry, wś, pow. nieszawski, gm. Wierzbie, par. Sompolno, ma 74 mk. , 135 mr. ziemi włośc. W 1827 r. było 5 dm. , 49 mk. , par. Sadlno, Przedzeń, w XVI w. Przedzino, wś i fol. , pow. kaliski, gm. Kamień, par. Kościelec, odl. od Kalisza 19 w. ; wś ma 9 dm. , 108 mk. ; fol. 4 dm. , 26 mk. W 1827 r. 14 dm. , 122 mk. Według reg. pob. pow. kaliskiego z r. 1579 wś Przedzino, w par. Kościelec, własność Jana Przedzińskiego, miała 1 2 łanu, 3 zagr. , 2 kom. Część Jana Grodzieskiego 3 łany. Część Szy mona i Alberta Przedzińskich 3 8 łanu. Część Bartłomieja, Wacława i Krzysztofa Przezdzińskich 1 4 łanu. Część Alberta Przesdzińskiego sive Kaczkowskiego 1 8 łanu Pawiń. , Wielkp. , I, str. 114. W 1885 r. fol. P. , oddzielony od dóbr Szadek, rozl. mr. 410 gr. or. i ogr. mr. 351, łąk mr. 13, past. mr. 31, nieuż. mr. 15; bud. mnr. 4, z drzewa 6Br, Ch. Przedział, Peredjeł 1. dobra, pow. kobryński, w 5 okr. pol. , gm. Janowo Iwanowo, o 84 w. od Kobrynia. 2. P. , uroczysko, pow. Słonimski, w 5 okr. pol. , gm. Luszniewo, o 27 w. od Słonima. Przedziałka al. Przedziałek, karczma koło Ostalec, na obszarze dwor. Suszczyna, w pow. tarnopolskim. Przedziałki Predjełki, wś, pow. słonina Przedświt Przedteczenka Przedwiesne Przedwojewo Przedworszczyzna Przedzeń Przedział Prz Przedzia Przeginia Wielkie Przedziałki Przedziałki Przedzielnica Przegendza Przegaliny ski, w 2 okr. pol. , gm. maryńska, o 28 w. od Słonima. Przedziałki 1. pole pod Baszkowem, w okolicy Jutrosina, Kobylina i Krotoszyna Lib. Ben. , II, 16. 2. P. , por. Przydziałki. Przedzielnica, rus. Peredilnycia, wś, pow. dobromilski, 9 klm. na płn. płn. wschód od są du pow. w Dobromilu, 6 klm. od st. kol. i urz. poczt. i tel. w Niżankowicach. Na płd. wschód leżą Komarowice, na płd. Grabownica Sozańska, na płd. zach. Hubice, na zach. Truszowice, na płn, zach. Podmojsce, na płn. Niżankowice, na płn. wsch. Borszowicze, na wschód Bybło cztery ostatnie w pow. przemyskim. P. leży w dorzeczu Wisły za pośrednictwem Wyrwy, dotykającej wschodniej granicy wsi, i pot. Rybiska, dopływu Wiaru. Wchodzi on tu od płd. zach. z Hubic i płynie środkiem obszaru, na płn. do Niżaukowic, gdzie wpada do Wiaru. Zabudowania wiejskie leżą w do linie potoku, przeważnie na lewym brzegu. W środku obszaru wznosi się wzgórze do 260 mt. Płnwschod. część wsi przerzyna tor kolei galicyjskowęgierskiej łupkowskiej. Własn. więk. fundusz religijny ma roli or. 318, łąk i ogr. 39, past. 50 mr. ; wł. ran. roli or. 719, łąk i ogr. 48, past. 88 mr. ; w r. 1880 było 128 dm. , 720 mk. w gminie, 2 dm. , 10 mk. na obszarze dwor. ; 5 rz. kat. , 708 gr. kat. , 14 izrael. ; 8 Polaków, 708 Rusinów, 14 Niemców. Par. rz. kat. w Nowem Mieście, gr. kat. w miejscu, dek. dobromilski, dyec. przemy ska. Do parafii należą Grabownica i Podmojsce. We wsi jest cerkiew p. w. św. Mikołaja, drewniana, w r. 1736 postawiona, szkoła eta towa 1klasowa, założona w r. 1874. Grabownica była dawniej osobną parafią; w r. 1788 przyłączono ją do P. ; Podmojsce także miały parafią, włączoną w r. 1814 do przedzielnickiej. P. niegdyś należała do kniaziów Przedzielnickich, o których Okólski wspomina, że z książąt ruskich pochodzili. Później była w posiadaniu Fredrów; ci nadali ją karmeli tom; nadanie to potwierdził sejm z r. 1690. Po kasacie zakonów zajęto ją na fundusz religijny. Lu. Dz. Przegaliny Wielkie, wś i dobra lit A. i B i P. Małe, wś, pow. radzyński, gm. Żelizna, par. rz. katol. Komarówka, odl 21 w. od Radzynia. Dobra P. lit. B. mają gorzelnię parową, cegielnię z wyrobem drenów, pokłady torfu, staranno gospodarstwo rolne. Istniala tu produkcya miodu do picia. We wsi znajduje się cerkiew, poprzednio unicka, erekcyi niewiadomej. od 1680 r. miała trzy nadania Jana III, Zaranków i Kierdejów; w 1820 r. na nowo wzniesiona z drzewa. Obecnie P. Wielkie lit. A. mają 32 dm. , 268 mk. ; lit. B. 51 dm. , 314 mk. ; P. Małe 33 dm. , 235 mk. W 1827 r. P. Wielkie 62 dm. , 407 mk. a P. Małe 29 dm. , 138 mk. Par. F. należała do dekanatu wisznickiego. W 1886 r. dobra P. Wielkie lit. A. składały się z fol. P. i Brzeziny al. Syczówka, rozl. 822 mr, gr. or. i ogr, 505 mr. , łąk 198 mr. , pastw. 6 mr. , lasu 81 mr. , nieuż. 33 mr. ; bud. mur. 7, z drzewa 21; płodozmian 7o i 14o polowy, las nieurządzony. Wś P. lit. A. os. 55, z gr. mr. 977; wś P. Małe, os. 6, z gr. mr. 967. P. Wielkie lit. B. składały się z fol P. Wielkie B. , rozl. 886 mr. gr. or. i ogr. 527 mr. , łąk 95 mr. , pastw. 55 mr. , lasu 166 mr. , odpadki 18 mr. , nieuż. 26 mr. ; bud. mur. 8, z drzewa 26; płodozmian llo polowy, las nie urządzony. Wś P. Wielkie B. os. 35, z gr. mr. 607; wś Wólka Komarowska os. 29, z gr. mr. 600. Br. Ch. Przegendza, 1531 r. Prziegenda, 1581 Przegenza, wś i leśnictwo, pow. rybnicki, par. Rybnik, odl. 1 milę. Leży aa krawędzi lasu królewskiego, na wyniosłości między dolinami Rudy i Birawki. W 1861 r. było 66 dra. , 562 mk. 15 ewang. , 102 gospodarstw, 700 mr. Szkoła od 1864 r. Przy wsi jest leśnictwo Szczotki, mające 19 gospodarstw i 42 mk. 32 tylko po polsku mówi i młyn Korus 11 mk. Polaków. Leśnictwo królewskie P. ma 2472 mr. lasu, obejmującego półkolom wieś i prze rzniętego przez drogę żelazną RybnikKato wice. Br. Ch. Przeginia, 1381 r. Brzeginia, u Długosza Przeginya, wś, pow. olkuski, gm. Sułoszowa, par. Przeginia. Leży przy drzodze z Olkusza do Szklar i Krakowa, śród wyniosłego terasu wyżyny olkuskiej, wznoszącej się tu do 1400 stóp. W najwyższym punkcie stoi kościół par. murowany. Wieś ciągnie się długą linią domów, ma 123 osad. i 1771 mr. obsz. W 1827 r. było 104 dm. , 761 mk. , dziś ludność przeszła tysiąc. Jestto starożytna osada, dawna wieś królewska, założona przy starej drodze królewskiej ob. t. VI, 75, dająca pierwotnie dziesięciny bisk. krakowskim. W 1228 r. przekazuje bisk. Iwo Odrowąż dziesięciny z P. dla klasztoru w Imbramowicach ob. t. VIII, 669. Wspomina też P. dokum. z 1276 r. Kod. dypl. Bartoszew. . Kościół parafialny musiał tu powstać wcześnie, bo w 1380 r. Stefan, przełożony klasztoru premonstratensów w Bytomiu, jako sędzia papieski rzuciwszy klątwę na kilku ziemian ze Słupowa, poleca takową ogłosić w ważniejszych kościołach a między innemi i w P. Kod. Małop, I, 420. W połowie XV w. istnieje tu kościół drewniany p. w. św. Mikołaja; uposażenie proboszcza stanowią role i łąki, tudzież meszne po mierze żyta i owsa z łanu i dwa fertony za dziesięcinę z łanu sołtysiego. Kmiecie dają za dziesięcinę po 2 fertony szerokich groszy, ale niewiadomo komu, bowiem Długosz choć wie, że dziesięciny z P. nadał Iwo klasztorowi w Imbramowi cach Lib. B. , III, 105, ale wyliczając później i opisując wsio dające dziesięciny klasztorowi, pomija P. i w jej opisie L. B. , II, 55 nic o stosunku do klasztoru nie wspomina. Być może, iż przy uposażeniu parafii klasztor zrzekł się dziesięcin dla proboszcza. Za Długosza P. jest własnością królewską niema folwarku, w XVI w. przechodzi w ręce Szafrańców i stanowi odtąd część dóbr PieskowaSkała. Według reg. pobor. z 1581 r. P. , własność Stanisława Szafrańca, ma 17 łan. kmiec, 1 komor. z bydł. , 3 komor. bez bydła Pawiń. , Małop. , 30, 434. Tenże Szafraniec, żarliwy propagator reformacyi, zabrał kościół w P. , usunął proboszcza i oddał utworzony zbór pod opiekę ministra mieszkającego w Sułoszowy według wizyt. z 1597 r. u Bukowskiego, Hist. Reform, I, 664. Z wygaśnięciem rodu Szafrańców 1608 r. dobra ich przeszły do Zebrzydowskich. Żarliwy katolik Michał Zebrzydowski wzniósł w P. nowy murowany kościół w 1662 r. Kościół ten został odnowiony z gruntu w 1862 r. Posiada słynący cudami wizerunek Chrystusa. Co do dalszych dziejów P. ob. Pieskowa Skała. Rysunek kościoła i opis w Tyg. Illustr. 1862, t. VI, 260. Br. Ch Przeginia, potok, pow. bocheński, ob. Pluskawka. Przeginia Duchowna i P. Narodowa, dwie wsie, pow. krakowski, nad pot. Rudną, uchodzącym z lew. brzegu do Wisły, na płd. stronie gościńca z Liszek do Alwerni. Leżą w okolicy pagórkowatej, urozmaiconej od wschodu gajami a od zachodu pokrytej dużym lasem. Przez obie prowadzi droga z Czernichówka do Tenczynka. Gleba rędzinna, urodzajna. Graniczą na płn. z Rybną, na płd. z Ratanicami, na zachód przez lasy z Kamieniem a na wschód z Nową Wsią i Zagaciem Obydwie mają szkoły ludowe i 3 młyny wodne. Do P. Duchownej, t. j. północnej, należą trzy wólki Reteryjka 7 dm. ., 51 mk. , Zagórze 35 dm. , 188 mk. i Zajazie 19 dm. , 134 mk. . Całość obejmuje 104 dm. , 845 mk. 828 rz. katol. i 17 izrael. . Obszar większej posiadł. kanoników laterańskich w Krakowie składa się z 9 mr. roli, 28 mr. łąk, 8 mr. pastw. i 265 mr. lasu; pos. mniejsza ma 508 mr. roli, 161 mr. łąk, 176 mr. pastw. i 23 mr. lasu. P. Duchowna należy do par. w Rybny. Dawniej była własnością opactwa tynieckiego. Za Długosza U, 124 i III, 189 liczyła 4 łany kmiece i karczmę, z czego klasztor pobierał po 12 jaj, po 4 koguty, po 2 sery, dziesięciny zaś, na podstawie przywileju bisk. krak. Jana, dawano albo w snopach, albo w ziarnie i pieniądzach. W r. 1581 Pawiński, Małop. , 38 było 3 łany kmiece, 3 komorn. z bydłem, 6 kom. bez bydła, 1 rzem. i ćwierć roli. P. Narodowa ma wólkę Bonar 19 dm. , 109 mk. i osadę Wyręby i składa się ze 104 dm. 591 mk. rz katol. Pos. więk. Tow. rolnicze w Krakowie wynosi 43 mr. roli, 3 mr. łąk, 32 mr. pastw. i 273 mr. lasu; pos. mniejsza ma 300 mr. roli, 152 mr. łąk i 94 mr. pastw. . Za Długosza II, 124 dziedziczył ją Jan Skawiński. Mac. Przegnojów, wś, pow. przemyślański, odl. 5 3 klm. od st. poczt. w Glinianach, o 15 kim. od st. dr. żel. Karola Ludwika w Zadwórzu. Granice wschod. Olszanica, połudn. Krzywice, zachod. Poluchów, półn. zach. Gliniany, półn. Bałuczyn i Bortków. Na płn. wschód, wschod i płd. wschód rozlewa się na pot. Przegnojówka szeroko i długo ogromny staw, składający się właściwie z dwóch stawów, mniejszego północnego i wielkiego południowego, połączonych kanałem. Obszar dwor. 675, włośc. 1428 mr. W 1857 r. było 601 mk. , w 1880 r. w gm. 814 rz. katol. 125, par. Gliniany, gr. katol. 632, par. w miejscu, dek. Uniów, dyec. Lwów. Szkoła fil. o 1 naucz. , kasa pożyczk. gminna, z kap, 1502 złr. Właśc. pos. dwor. Franciszka hr. Potulicka. W dok. erekcyjnym Jana z Tarnowa dla Glinian, którym tenże nadaje wójtostwo Piotrowi Szydeł, przy oznaczenia granic wymienioną jest wś Przegnojów A. g. i z. , t. I, str. 12. B. R. Przegnojówka, potok, prawy dopływ Pełtwi, w górnym biegu zwany Jaktorowski potok, otrzymuje swą nazwę od wsi Przegnojów w pow. przemyślańskim, przyjmuje dopływy Hanaczówkę, Rogowiecki pot. pod Glinianami i Tymkowiecki potok w Laszkach. Wpada do stawu w Połtwi, zlewającego swe wody do Pełtwi, Przegonia al. Foksie, fol. , pow. grójecki, należy do dóbr Nowa Wieś. Przegonina, po rusku Perehonina, wś, pow. gorlicki, w okolicy górskiej i lesistej u zlewiska potoku Skalnego do Przegoniny al. Przegonki, dopływu Sękowy, uchodzącej pod Gorlicami z praw. brzegu do Ropy. Przez wieś wiedzie droga z Bortnego do Małastowa 6 1 klm. , gdzie się łączy z gościńcem z Gorlic do Zborowa Zbóró na Węgrzech. Wznies. 411 mt. npm. Wś otaczają od wschodu Magóry, których lesiste szczyty sięgają do 837 mt. a od zachodu Dziamara i Ostra Góra, 735 mt. We wsi jest drewn. cerkiew, przyłączona do par. gr. katol. w Bortnem, szkoła ludowa, 54 dm. i 281 mk. 275 gr. katol. Rusinów i 6 izraelitów. Obszar większej pos. W. hr. Siemieński wynosi 7 mr. roli, 37 mr. łąk, 23 mr. pastw. i 410 mr. lasu; pos. mn. ma 337 mr. roli, 311 mr. łąk, 476 mr. pastw. i 38 mr. lasu. Gleba iłowata a lasy szpilkowe, przeważnie świerkowe. Założona prawdopodobnie na początku XVI w. , miała P. w r. 1581 sołtystwo i dwa półdworzyszcza wołoskie. Należała do sstwa bieckiego Pawiński, Małopol. , 121. P. Przegnojówka Przeginia Przegonina Przeginia Przegnojów Prz Duchowna Przegonka Przegonka graniczy na płd. wschód z Bortnem a na płn. zachód z Bodakami, na zachód z Draganowem, a na wschód dzielą ją duże lasy i góry od Pielgrzymki. Mac. Przegonka, potok, bierze początek na obszarze wsi Przegonina, w pow. gorlickim. z Magóry małastowskiej i pod Gorlicami wpada do Ropy z praw. brzegu. Zabiera z sobą pot. Sękowę. Przegorzałe, pustkowie, pow. sieradzki, gm. Gruszczyce, par. Wójków, odl od Sieradza 23 w. Przegorzały, wś, pow. krakowski, par. w Zwierzyńcu. Leży na lewym brzegu Wisły, na zachód od Krakowa, między Mogiłą Ko ściuszki, lasem Woli Justowskiej częścią Skał Panieńskich i klasztorem kamedułów na Bie lanach. Stoi tu kilka pięknych willi i domków, fabryka wyrobów glinianych i celniejsze wapniarki. Pos. większa należy w części do ks. Lubomirskich, w części do kolegiaty Wszy stkich Ś Ś. w Krakowie i z tego powodu dzieli się na P. Duchowne 8 dm. , 48 mk. i P. Szla checkie 30 dm. , 192 mk. . W ogóle jest 336 rz. katol. i 4 izrael. Na obszarze więk. pos. stoi 5 dm. , 54 mk. 36 rz. katol. i 18 izrael. . Cały obszar większej własności ma 103 mr. roli, 10 mr. łąk i ogr. , 35 mr. pastw. i 62 mr. lasu; pos. mn. 85 mr. roli, 28 mr. łąk i ogr. i 47 mr. pastw. Za Długosza L. B. , II, 10 by ło w P. 4 łany kmiece zwane zagrodami; każdy zagrodnik płacił 20 groszy, dawał 20 jaj, 2 kapłony, 2 sery i pracował dzień w tygodniu. Na miejscu starego koryta Wisły było jezioro, którego część należała do klasztoru zwierzy nieckiego. część miał Jakub Koniecpolski a dwie tonie stadia pleban W. W. Ś. Ś. na Zwie rzyńcu. Prócz tego miał pleban las z jednej strony Wisły zwany Pasieką a z drugiej stro ny duży las ku Tyńcowi, wreszcie rolę. Kla sztor zwierzyniecki miał tu łan, karczmę, za grody, młyn i praedium. Z części Jakuba Ko niecpolskiego, której obszaru Długosz nie po daje, płacili kmiecie i zagrodnicy dziesięciny wartości 15 grzywien kościołowi Wszystkich świętych. W tej części znajdował się też łan należący do kleryków u św. Michała na Wa welu, z którego płacono im 2 grzywny czyn szu i grzywnę dziesięciny. Według spisu poradlnego z r. 1490 Pawiński, Małop. , 432 płacono pobór z półtora łanu; w r. 1581 ibid. , 39 część szlachecka Glińskiej miała 5 półłanków kmiecych, 14 zagród bez roli i 4 komorn. bez bydła, a część dziekana u Wszystkich świętych 1 zagrodę bez roli i 1 komornika bez bydła. Przez wś prowadzi gościniec z Krako wa 6 1 klm. do Liszek. Mac, Przegroda 1. karczma na obszarze dwor. Korszowa, pow. kołomyjski. 2. P. , część Zawiszni. pow. sokalski. Przegrody, pow. kielecki, gm. i par. Łopuszna. Przegrodź al Przegrodzie, wś włośc. i dobra skarbowe nad jez. Miadzioł, pow. wilejski, w 3 okr. pol, gm. Miadzioł, okr. wiejski Niekazieck, o 14 w. od gminy a 65 w. od Wilejki, ma 15 dm. , 134 mk. katol 66 dusz rewiz. . Kaplica katol par. Miadzioł. Przehibek al Przehybek, przełęcz w Karpatach, w Beskidzie trenczyńsko solskim okrąża jącym dolinę Soły; wznios. 958 mt. Ob. Karpaty t. III, 859. Przehyba 1. przełęcz w Karpatach, w działo dunajeckopopradzkim, na północ od doliny szczawnickiej, wznios. 1195 mt. 2. P. , część pasma górskiego w dziale dunajeckoskol skim, w pow, grzybowskim, na pograniczu Węgier. Wznies. 864 mt. 3. P. , ob. Zawory, Przejazd; os. , pow. kozienicki, gm. i par. Kozienice, ma 6 dm. , 47 mk. , 35 mr. ziemi dwor. , 15 mr. ziemi włośc. PrzejazdBiały, zaśc, pow. mozyrski, w 2 okr. pol petrykowskim, gm. Komarowicze, ma 7 osad. A. Jel Przejma 1. wś włośc, pow. sochaczewski, gm. Iłów, par. Jamno, ma 89 mk. , 362 mr. 2. P. , fol. , pow. tomaszowski, gm. Tarnowatka, par. Krasnobród. 3. P. , pow. szczuczyński, gm. Przestrzele, par. Rajgród. 4. P. , os. , pow. sejneński, gm. i par. Krasnopol, odl od Sejn 13 w. , 1 dm. , 8 mk. , 10 mr. Należała do dóbr Ilgieniki. 5. P. Wielka, P. Mala i P. Niska, pow. maryampolski, gm. Zaboryszki, par. Jeleniewo, odl od Maryampola 21 do 23 w. P. Wielka, wś, ma 18 dm. , 136 mk. ; P. Ma ła U dm. , 90 rak. ; P. Niska 2 dm. , 25 mk. W 1827 r. P. Wielka ma 20 dm. , 116 mk. ; P. Mała 17 dm. , 96 mk. 6. P. Wysoka, wś, i P. , fol, pow. maryampolski, gm. Zaboryszki, par. Puńsk, odl od Maryampola 22 w. , ma 19 dm. , 155 mk. ; we wsi jest jezioro Kozlin. Wcho dziła w skad majoratu Kadaryszki. P. fol ma 1 dm. , 15 mk. W 1827 r. w obu 17 dm. , 141 mk. Br. Ok Przejmy Rządowe, Leśne os. , pow. przasnyski, gm. Jednorożec, par. Przasnysz, odl o 11 w. od Przasnysza, ma urząd leśny, 2 dm. , 14 mk. , 79 mr. roli i 15, 920 mr. obszarów leśnych i nieużytków. Przejuszyn, ob. Przeuszyn, Przeklew, ob. Przyklew, Przekładniki, wś, pow. piński, w 3 okr. pol, gm. Chojno, własność Łapickiego, ma 90 mk. Kś. M. Przekop, pow. sokołowski, gm. Korczew, par. Knychówek. Przekop, przystań i wś pryw. nad rz. Niemnem, pow. lidzki, w 2 okr. pol, o 61 w. od Lidy, przy drodze dereczyńskiej, 10 dm. , 74 Przekop Przekładniki Przeklew Przejuszyn Przejmy Przejma Biały Przejazd Przehyba Przehibek Przegrodź Prz Przegorzały Przegorzałe Przełaj Przekopana Przekopów Przekopy Prz Przekorka Przelacz Przelaski Przelewice Przelnica Przekop mk. 1866, przewóz przez rzekę. W pobliżu nad jez. zaśc. pryw. t. n. , 3 dm. , 17 mk. Przekop, ob. Perekop, Przekopana z Przerwą, rus. Perekopanie, wś, pow. przemyski, 4 klm. na wschód od Przemyśla. Od płn. zachodu, płn. i płn. wschodu tworzy granicę San, od płd. wscho du Wiar, dopływ Sanu. Zabudowania wiej skie leżą na płd. wschód, nad Wiarem, na północ od nich przysiołek Przerwa. Własność większa łacin. kapituły przemyskiej ma roli or. 32 mr. , łąk i ogr. 9 mr. ; własność mniejsza roli or. 270 mr. , łąk i ogr. 38 mr. , pastw. 28 mr. , lasu 4 mr. W r. 1880 było 80 dm. , 533 mk, w gminie; 84 rz. katol. , 321 gr. katol. , 128 izrael. 212 Polaków, 321 Rusi nów. Par. rzym. i gr. katol. w Przemyślu. We wsi jest cerkiew. Lu. Dz. Przekopów, fol. do Gołuchowa, pow. pleszewski, o 9 klm. na południewschód od Pleszewa, w nizinie, śród łąk i pastwisk; par. i okr. domin. Gołuchów, poczta w Bogusławin, st. dr. żel. o 12 klm. w Kowalewie pod Pleszewem; 1 dm. , 45 mk. Przekopy Perekopy, uroczysko, pow. grodzieński, w 5 okr. pol. , gm, Jeziory Oziery, o 35 w. od Grodna. Przekopy, ob. Perekopy. Przekora, os. , pow. łęczycki, gm. Poddębice, par. Kałów, odl. od Łęczycy 27 w. , ma 1 dm. , 3 mk. Przekorka, kol. , pow. łęczycki, gm. Poddębice, par. Kałów, odl. od Łęczycy 27 w. , ma 8 dm. , 96 mk. Przelacz, ob. Przełącz, Przelaski al. Przylaski, część Pukowa, pow. rohatyński. Przelewice 1. al. Pieczyska, niem. Prellwitz wś, pow. wałecki, st. p. Czuchowo, par. kat. i ew. Człopa, 1klas. szkoła ew. 2. P. , fol. , tamże, st. p, W. Dzierzno; obie miejscowości razem obejmują 4425 51 magd. mr. , 143 bud. , 44 dm. , 418 mk. , 2 kat. , 416 ew. 1868. P. leżą nad strugą zwaną MuehlenFlies, niedaleko granicy pow. czarnkowskiego. Kś. Fr. Przelnica, wyb. do Kistowa należące, pow. kartuski, st. p. Sulęcin. Przełaj, wś i fol. , pow. jędrzejowski, gm. i par. Mstyczów, odl. 28 w. od Jędrzejowa. W 1827 r. 39 dm. , 219 mk. Dobra Przełaj, których obszar dworski uległ parcelacyi, składały się w 1874 r. z folw. P. i Czepiec, rozl. mr. 1234 fol. P. gr. or. i ogr. mr. 283, łąk mr. 35, lasu mr. 300, wody mr. 1, nieuż. mr. 3, razem mr. 622; bud. z drzewa 12; fol. Czepiec gr. or. i ogr. mr. 284, łąk mr. 25, lasu mr. 300, nieuż. mr. 3, razom mr. 612; bud. z drzewa 4, las nieurządzony, pokłady torfu. Wś P. os. 22, z gr. mr. 161; wś Czepiec os. 15, z gr. mr. 109. W XV w. Przełaja, w par. Mstyczów, własność Stanisława Pliaszy h. Topór, miała 8 łan. kmiec, karczmę z rolą. Dziesięcinę snopową i konopną składano klasztorowi św. Andrzeja w Krakowie. Z jednego łanu składano dziesięcinę parafii w Kossowie Długosz, L. B. , III, 327. Według reg. pob pow. ksiąskiego z r. 1581 wś Przełaja i Czipiecz, w par. Mstyczów, własność Płazy, miała 5 1 2 łan. kmiec. , 3 zagr. bez roli, 2 komor. bez bydła, 3 rzem. Pawiń. , Małop. , 90. Br. Ch. Przełaje, wś zwana mkiem i dobra skarbowe nad Mereczanką, pow. trocki, w 2 okr. pol. , gm. Orany, okr. wiejski Przełaje, przy dawnym trakcie wileńskomereckim, o 9 w. od gminy a 63 w. od Trok, ma 113 dm. , 738 mk. kat. i 52 żyd. w 1864 r. tylko 272 dusz rewiz. . W 1850 r. dobra skarbowe składały się z mczka, 9 wsi i 1 zaśc. i miały 7603 dz. rozległ. Znajduje się tu drewn. kaplica katol. cmentarna, par. Niedzingi, dawniej filia par. Daugi, wzniesiona, podług podania, przez Witolda. W skład okr. wiejskiego wchodzi tylko wś Przełaje. Ststwo niegrodowe przełajskie, w wojew. i pow. trockim, podług spisów podskarbińskich z 1766 r. wraz z Karaliszkami było połączone z sstwem daugoskiem, któro posiadali Michał i Kazimiera Brzostowscy, p. w. ks. lit. , opłacając z nich łącznie kwarty złp. 2368 gr. 27, a hyberny złp. 521. Przełajka, 1313 r. Przelaja, 1532 Przyleyka, wś, pow. bytomski, par. Michałkowice. Leży na granicy królestwa polskiego, nad rz. Brynicą. W 1861 r. było 67 dm. , 576 mk. 35 ew. , 30 żyd. , młyn amerykański od 1847 r. , posługujący się zarazem siłą pary i wody, magazyny zboża i mąki. Obszar wsi wynosił 922 mr. 872 roli ornej i dzielił się między 5 gospodarzy, 12 półgospodarzy, 36 komom. P. wchodziła w skład dóbr Siemianowice. Przełamanie, niwy w płn. wschod. stronie Dachnowa, w pow. cieszanowskim. Przełamaniec, część Głuchowiecy Głuchowca, pow. lwowski. Przełącz al. Przełacz, wś nad pol. Jelitowym, dopł. Łomny, pow. cieszyński, obwód sądowy jabłonkowski, na Szląsku austr. , należy do gm. Łomny. Leży na płn. pochyłości Murzynko wego, góry wznoszącej się na 969 mt. w granicznym grzbiecie Beskidu jabłonkowskiego. Wś ma 32 dm. , 230 mk. , 228 rz. kat. , 1 prot. , 220 Polaków, 10 Czechoszlązaków w 1880 r. ; st. poczt. w Jabłonkowie, szkoła ludowa 1klas. w miejscu. Br O, Priełączka Mała, ob. Hińczowe Stawy, Przełbice, ob. Przyłbice, Przełęcze, ob. Liliowe, Lodowy, Polska Przełęcz, Przehyba, Zawory, Zawrot a głównie Tatry, Przełęk, ob. Przyłęk. Przełęk 1. Wielkie wś i dobra ryc na pol. prus. Mazurach, pow. niborski, nad Nidą, tuż Przełaje Przekop Przełajka Przełamanie Przełamaniec Przełbice Przełęcze Przełęk przy granicy król. polskiego, po prawej stronie traktu z Działdowa do Lidzbarku, 7 klm na płd. od st. p. Płośnicy. 2. P. Mały, wś kośc. , tamże, odl. 1 1 2 klm. od pierwszej na płd. zachód. Jestto zdawna polska osada, posiada kościół katol, filią par. Łęck ob. i szkołę katol Luder z Brunświku, komtur dzierzgonski, nadaje Klausowi z Zielenia Selen i Walterowi z Zgniłego Błota pod Brodnicą, Vulinbruch 42 włók, położonych między dobrami Gródki i Łęck nad Nidą, z obowiązkiem 2 ch służb w lekkiej zbroi, do jakich pan Piotr z Leszcza i jego przyjaciele są obowiązani. Dan w Dąbrowie r. 1328 podczas Wielkiejnocy. Po pokoju toruńskim stracili w skutek napadu Polaków Szymon 1 a panicz Hanusz 4 konie; tamże mieszkali jeszcze panicz Hunt, Piotr Wayner, Mikołaj Wayner, karczmarz, Jakub Łatkowicz i Herman, którzy szkody powyższe poświadczyli. Ad. N, Przdełęskie, okolica szlach. , pow. lidzki, w, 4 okr. pol, gm. i okr. wiejski Zabłoć, o 3 w. od gminy, 48 w. od Lidy a 19 w. od Wasiiiszek, ma 3 dm. , 22 mk. kat. 11 dusz rew. jednodworców; należy do dóbr skarbowych Wasiliszki. Przełom Perełom, wś i dobra na prawym brz. Niemna, pow. grodzieński, w 1 okr. pol, gm. Hoża, o 24 w. od Grodna, Kaplica katol par. Hoża. W XIV w. był tu zameczek dre wniany, zbudowany przez Litwinów dla obro ny pogranicznych powiatów od napaści krzy żaków, zwany przez Wiganda Perla. W 1378 r. Teodoryk Eltner, komtur z Balgi, przysław szy podjazdy swe aż pod ten zamek, stoczył bitwę z załogą litewską na moście i spalił podzamcze. Za czasów Rzpltej wś ta stano wiła ststwo niegrodowe przełomskie, w wojew. trockiem, pow. grodzieńskim, które podług spi sów podskarbińskich z 1569 r. zaliczało się do dóbr stołu królewskiego. Podług konstytucyi sejmowych z lat 1662, 1670, 1672, 1679 było w ciągiem posiadaniu egzulantów smoleńskich i starodubińskich; nareszcie na sejmie z roku 1773 75 stany Rzpltej ststwo to w myśl uchwał z r. 1669 i 1772 na dziedziczne dobra dla tychże egzulantów przemieniły. Porów. Perełom. J. Krz. Przełomka, wś, pow. suwalski, gm. Pawłówa, par. Przerośl, odl od Suwałk 20 w. , ma 17 dm. , 217 mk. W 1827 r. było 13 dm. , 106 mk. Przełomszczyzna, wś, pow. kalwaryjski, gm. Kirsna, par. Simno, odl. od Kalwaryi 32 w. , ma 30 dm. , 105 mk. Przełomy Perełomy, straż leśna, pow. kobryński, w 2 okr. pol, gm. Oziaty, o 24 w. od Kobrynia. Przełowskie, część Berezowicy Wielkiej, pow. tarnopolski. Przemanków al Przemęków, ob. Przemyków. Przemęcki Folwark, niem. Primentsdorf, pow. babimoski, tuż pod Przemętem, wchodzi w skład okr. domin. Zaborowo; ma 5 dm. i 91 mk. Przemęckie Przedmieście, dawniej Świętopietrze, niem. Primentsdorf, wś i okr. wiejski, pow. babimoski, tuż pod Przemętem, ma 68 dm. , 431 mk. W skład okr. wchodzi folwark proboszczowski Biała Góra 3 dm. i 51 mk. ; cały okr. ma 71 dm. , 482 mk. 475 kat, 7 prot. . Przemęczanki, w XV w. Przemęczany minor, wś i folw. , pow. miechowski, gm. Łętkowice, par. Zielenice. Co do przeszłości par. Przemęczany. Według reg. pob. pow. proszowskiego z r. 1581 wś Przimęczanki, własność klaszt. staniątkowskiego, miała 1 4 łan. km. , 4 zagr. z rolą, 3 kom. bez bydła, 1 rzemieśl, 1 duda, i czynsz. Pawiński, Małop. , 25. W 1874 fol P. , oddzielony od dóbr Przemenczany, rozl mr. 393 gr. or. i ogr. mr. 312, łąk mr. 13, pastw. mr. 19, lasu mr. 26, nieuż. mr. 23; bud. z drzewa 11; płodozmian 10 polowy; wś P. os. 19, z gr. mr. 134. Przemęczany, w dok. z 1242 r. Permutani, 1253 Premanzanj, 1581 Przimęczani, wś i fol, pow. miechowski, gm. Łętkowice, par. Zielenice, odl 14 w. od Miechowa. Istniała tu fabryka narzędzi rolniczych, zamknięta w 1876 r. Posługiwała się siłą rąk i przerabiała żelazo sprowadzane z Blizina. W 1827 r. P. miały 51 dm. , 277 mk. Jest to dawna osada, którą wymienia dokument z 1242 r. , w jakim Konrad ks. krakowski, łęczycki i mazowiecki, potwierdza nadania klasztorowi w Staniątkach. Klasztorowi zaś nadał tę wieś Klemens, kaszt. krakowski. W akcie przyjęcia klasztoru pod opiekę stolicy apostolskiej z 1253 r. nazwano wieś Premanzanj. Kod. dypl Muczk. i Rzysz. I, 80 mylnie objaśnia Przedmoszczauy z aktu uposażenia klarysek w Zawichoście jako Przemęczany. W XV w. obok wsi pierwotnej powstaje obszerny folwark klasztorny, dzisiejsze Przcmęczanki, zaś sama wieś, zwana Przemanczany major, ma 15 łanów kmiec. , 2 karczmy z rolą i ogrodami, młyn z rolą. Dziesięciny z całego obszaru pobierają kolejno trzy prebendy katedry krakowskiej Więckowska, Bosutowska i Żyrawska. Żyrawska bierze kolejno jednego roku z oziminy, drugiego z jarych zbóż z tego samego pola, dwie inne dzielą się pozostałą dziesięciną w stale oznaczonym stosunku. Konopną bierze wyłącznie preben. Bosutowska. Na obszarze folwarku klasztornego w Przemenczankach było trzy polowe gospodarstwo a także siedziało 7 zagr. , dających dziesięcinę klasztorowi, i karczma z rolą, dająca dziesięcinę pre Przemęckie Przedmieście Przemęczanki Przełęskie Przemanków Przemęcki Przemęczany Przdełęskie Przełom Przełomka Przełomszczyzna Przełomy Przemęt Przemęt bendom krakowskim Długosz, L. B. , II 80, 81. Według reg. pob, pow. proszowskiego z r. 1581 wś Przemęczani, własność klasztoru staniątkowskiego, miała 8 łan. km. , 1 zagr. czyn. , 3 kom. z byd. , 6 kom. bez byd. , 1 4 łanu karczm. Pawiński, Małop. , 25. W 1885 r. dobra P. składały się z folw. F. , Podgórze i Janów al. Góry, rozl. mr. 960 gr. or. i ogr. mr. 692, łąk mr. 71, past. mr. 29, lasu mr. 126, nieuż. mr 42; bud. mur. 2, z drzewa 18; wś P. os. 28, z gr. mr. 147. Br. Ch. Przemęt 1. niem. Priment, wś kośc. i okr. wiejski, pow. babimoski, dekan. Szmigielski, o 13 klm. na południewschód od Wielichowa; , nad płn. kończyną jez. Brenno, w nizinach obrzańskich, wśród przetrzebionych lasów bukowych i dębowych, ma 38 dm. , gorzelnię i 453 mk. Czysty doch. grunt. z ha 9 mrk; par. i poczta w miejscu, st. dr. żel. w Wolsztynie o 16 klm. i Wschowie o 25 klm. P. był czołem opola jeszcze w r. 1416; w skład opola tego wchodziły następujące osady Koszanów, Glińsko, Nietążkowo, Robaczyn, Radomicko, Mórownica, Popowo niemieckie, Biskupice, Sikorzyn, Sokołowo, Reńsko Rącko, Ziemin, Górsko, Starkowo, Wijewo, Kaszczor Stary Klasztor, Mochy, Bukowiec i Polodowo Liber terrestr. Costens. Miastem jest około 1140 r. , stolicą ziemi przemęckiej w r. 1210, a następnie kasztelanią i siedzibą oo. cystersów. Około r. 1140 Wisława darowała klasztorowi lubińskiemu posiadłość swoją in ipsa civitate Prenrut Zeissberg, Kl. Gesch. Pol. , 12; w r. 1210 Władysław Odonicz nadał Winemarowi, opatowi porteńskiemu, różne włości ob. t. VIII, 666 dla założenia klasztoru cystersów w ziemi przemęckiej. Zamiar ten dojrzał dopiero w r, 1278, w tym bowiem czasie stanął klasztor w pobliskiem Wieleniu. W r. 1242, gdy panowie wielkopolscy sprzykrzyli sobie rządy Bolesława Łysego, odzyskali przemocą zamek przemęcki i oddali go Bolesławowi i Przemysławowi, synom Władysława Odonicza. Pierwszym kasztelanem, stwierdzonym dyplomatami, był Przedpełko w r. 1244; po nim nastąpił Wojciech r. 1245, Beniamin r. 1257 1261, Czechosław r. 1265, Bodzanta r. 1277 1281, Wincenty r. 1326, Bodzanta r. 1355 1362, Przybysław z Gryżyny r. 1370 2, Jan z Jezierzyc i Paruszewa r. 1388, Sędziwój Gałązka r. 1397, Rafał z Leszna r. 1450, Hieronim Rozdrażewski r. 1513, Sędziwój Czamkowski r. 1539; Stanisław Łaski r. 1541, Piotr Potulicki r. 1576, Roszkowski r. 1578, Jan Nałęcz Morawski 1716, Krzysztof Nowina Mielżyński 1721, Adam Łodzia Poniński r. 1721 2, Mikołaj Abdank Skoraszewski 1729, Konstanty Rogala Marszewski 1737, Jan Abdank Tworzyański 1764, Rafał Wczele Gurowski 1781 i Adam Słownik Geograficzny Tom IX. Zeszyt 98. Szreniawa Kwilecki, mianowany w 1781 r. Przy podziale Wielkopolski w r. 1247 dostało się Bolesławowi księstwo kaliskie czyli obszar kraju od Prosny ku zachodowi aż do Przemętu, a ztąd do Obry, jeziora Sepno i ujścia Mosinki do Warty. Między r. 1261 i 1312 istniał powiat districtus przemęcki; w r. 1281 występuje pleban, a w r. 1311 wójt miejscowy. W r. 1395 król Władysław zastawił miasto i zamek przemęcki z wsiami Błotnica, Radomirz, Sączkowo i Zaborów braciom Gryżyńskim z Gryżyny za 600 grzywien, w roku zaś 1408 1409 darował cystersom wieleńskim zamek i miasto P. z przyległościami, ażeby ich nakłonić do przeniesienia klasztoru swego z Wielenia do P. Papież Jan XXIII potwierdził w r. 1410 ten przywilej. P. miał swego burmistrza i ławników; w r. 1458 dostawił 2 żołnierzy pieszych na wyprawę malborską; gdy zakonnicy przenieśli się do P. nie dopuszczano żydów do miasta. W r. 1482 powierzył król Kazimierz Janowi Sapieńskiemu stacyą królewską w dobrach klasztoru prze męckiego; r. 1580 było w mieście i na przedmieściu Świętopietrzu 7 łanów osiadłych, 2 zagr. , 2 komom. , 4 osad. i 8 rzem. W mieście odbywały się 3 jarmarki doroczne. Przy końcu zeszłego wieku było tu 38 dm. i 252 mk. , między którymi jeden organista, 5 muzyk. , 3 szynk. i 20 rzem. ; miasto utrzymywało stróża nocnego; z dniem 1 czerwca 1797 utraciło swe prawa miejskie. Cystersi wieleńscy objęli w r. 1411 kościół św. Piotra i Pawła, stojący na przedmieściu, które dawniej zwano Świętopietrzem, a w kwietniu r. 1420, za rządów opata Tomasza, przenieśli się do P. Wspomniany opat jest ostatnim wieleńskim i pierwszym przemęckim opatem; po nim nastąpił Jan w r. 1422, Piotr r. 1440, Andrzej r. 1443, Mikołaj r. 1492, Szymon z Kluczewa r. 1518, Maciej r. 1533, Andrzej r. 1542, Błażej ok. r. 1545, Stefan Siemieński r. 1554, Jan Węgorzewski r. 1561, Stanisław Ostrowski r. 1587, Jakub Brzeżnicki r. 1597, Zygmunt Suliński, Krzysztof Karśnicki Charnicki ok. r. 1607, Adam Nowodworski r. 1610, Andrzej Leszczyński, Mikołaj Dunin Suligowski, Mikołaj Żegocki ok. r. 1689, Robert Zbarski ok. r. 1690 i Hieronim Turno ok. r. 1758. Klasztor wieleński zostawał w stosunku zależności do klasztoru paradyskiego przed przeniesieniem go do P. Zakonnikami byli pierwotnie sami Niemcy; ostatni opaci byli komondataryjni. Gmach klasztorny z cegły palonej stanął w r. 1604 w miejscu dawnego, a gdy spłonął r. 1742, odnowił go w r. 1758 opat Turno. O pierwotnem uposażeniu klasztoru ob. Wieleń. Około r. 1566 zastawione były Janowi Hersztopskiemu wsie klasztorne Radomirz z Guździną, Górsko i Starkowo; około 1650 r. składał się 10 Przemiarowo Przemiany Przemiarowo Przemiłów Przemiwółki majątek klasztoru przemęckiego z następujących dóbr a Błotnica, Ciosaniec, Kaszczor, Łupica, Mochy, Obrzysko, Przemęt, Przysieka, Szreniawa Sieniawa i Zbiersko; b Buchwałd na płn. od Wschowy, Górsko, Osłonin, Poladowo, Radomirz, Starkowo i Wieleń. Przy schyłku zeszłego wieku należały do opatów Bło tnica, Brzeziny, Frydrychowo, Kaszczor, Łupi ca, Mochy, Przemęt z przedmieściem i Przysieka, a do klasztoru Bruchvorwerk, Buchwald, Cio saniec, Droniki, Górsko, Kronkretscham, Nowa Nędza, Nowa Wieś, Olejnica, Osłonin, Polado wo, Radomirz, Szreniawa, Starkowo, Targowi sko i Zaborów. Rząd pruski znosząc kla sztory, część dóbr Przemęt, Frydrychowo, Kaszczor, Łupicę i Mochy sprzedał hr. Kaizerlingowi, zasłużonemu przy okupacyi Prus Zachodnich w r. 1772. Kościół p. w. św. Pio tra i Pawła istniał w P. przed r. 1281. Odda ny cystersom wieleńskim w 1411 a następnie w 1449 r. wcielony do klasztoru. Gdy uległ zniszczeniu, przeniesiono w 1600 r. nabożeń stwo parafialne do kościoła św. Andrzeja; w miejscu zaś jego stanął w r. 1650 staraniem Bartłomieja Andrzejowicza i Jakuba Wojtynowicza nowy kościół z cegły palonej; w r. 1775 odnowił go ks. Stefan Szukalski. Kościół pa rafialny p. w. św. Andrzeja stanął w r. 1605 w rynku miasta; poświęcony r. 1618 przez Adama Nowodworskiego, bisk. poznańskiego, spłonął r. 1742; w miejsce jego wystawiono nowy kościół z drzewa. Księgi kościelne za czynają się od 1742 r. Parafia przemęcka liczy 5952 dusz; w skład jej wchodzą Błotnica, Górsko, Kluczewo, Nowawieś, Olejnica, Perkowo, Przemęt z przedmieściem i leśnictwem, Radomirz, Siekówko, Siekowo, Starkowo i Za borów. W r. 1580 składały ją Błotnica, Boszkowo, Ciosaniec, Górsko, Kaszczor, Klucze wo, Łupica, Mochy, Osłonin, Przemęt z Swię topietrzem, Radomirz, Sączkowo, Siekówko, Siekowo, Szreniawa, Starkowo, Wieleń i Wi jewo; do par. należała kaplica w Siekowie. Kościół klasztorny przyozdobiony w r. 1604 kosztem opata Jakuba Brzeźnickiego i na nowo stawiany w r. 1690, pogorzał w r. 1742; opat Turno odnowił go w r. 1758, pokrył miedzią i zapisał klasztorowi 20, 000 złp. ; wieża kościel na jest 50 mt. wysoka. Szkoła istniała w P. około 1685 r. a szpital, uposażony legatem Andrzeja Zbijewskiego, między r. 1610 a 1685. Pod P. znajdują się t. zw. okopy szwedzkie; na łąkach przedmieścia wykopano karbowany węborek z bronzu z żelazną pokrywką, w któ rym znaleziono różne drobne przedmioty z bronzu i siekierkę żelazną. W skład okręgu wiejskiego wchodzi wś Perkowo, 28 dm. i 290 mk; cały okrąg ma 76 dm. i 643 mk. , t. j. 601 katol, 36 Prot. i 6 żydów. E. Cal. Przemiany, folw. pryw. , pow. dzisieński, w 2 okr. pol, o 32 w. od Dzisny, 1 dm. , 18 mk. kat. Przemiarowo, wś nad rz. Pełtew, pow. pułtuski, gm. Kleszewo, par. Pułtusk. Należała do bisk. płockich, istniała jeszcze przed 1203 r. ob. t. VIII, 664. W 1827 r. było 21 dm. , 155 mk. Obecnie ma 43 os. i 885 mr. Wchodziła w skład dóbr Górki. Przemiłów, wś nad rz. Grabią, pow. łaski, gm. Wola Wężykowa, par. Marzeniu, składa się z dwóch części P. lit. A. ma 17 dm. , 101 mk, 234 mr. ziemi włośc; lit. B. ma 10 dm. , 76 mk. , 116 mr. Folw. ton wchodził w skład dóbr Grabia. Według Lib. Ben. Łaskiego I, 483 dawał dziesięcinę pleb. w Gnieźnie, zaś plebanowi w Marzeninie tylko kolędę. Reg. pobor. pow. Szadkowskiego z r. 1552 1553 podają we wsi Przemielów w par. Marzeniu w części Mateusza 1 osad. , 1 2 łan. Część Jana 1 osad. Pawiński, Wielk. , II, 241. Przemiwółki, rus. Peremyłki, wś, pow. żółkiewski, 8, 5 klm, na płd. wschód od Żółkwi, 4 klm. na ptu. zach. od sądu pow, , urz. poczt. i tel. , st. kol. lwowskobełzeckiej tomaszowskiej w Kulikowie. Na płn. leży Smereków, na płn. wschód Przedrzymiechy Wielkie, na wschód Mohylany, na płd. Kulików, na płd. Mierzwica, na zach. Wiesonberg. Zabudowania wiejskie leżą na płd. zach. Zach. część przebiega gościniec lwowskożółkiewski. Własn. wiek. Maksymiliana Bogdanowicza ma roli or. 106, łąk i ogr. 56; wł. mu. roli or. 219, łąk i ogr. 47, pastw. 8 mr. W r. 1880 było 43 dm. , 280 mk. w gminie, 1 dna. , 12 mk. na obsz. dwor. ; 258 rzym. kat. , 20 gr. kat. , 14 izrael. ; 278 Polaków, 14 Niemców. Par. rzym. kat. w Kulikowie, gr. kat. w Smerekowie. Przyjaciel domowy z r. 1865 str. 134 podaje następującą wiadomość, , W ogrodzie przy dworze między kilkoma starymi topolami nadwiślańskimi, znajduje się jedna olbrzymiej wielkości, o której wśród ludu następująca utrzymuje się trądycya Na początku obecnego wieku żył we wsi stary wieśniak, który opowiadał, iż ojciec jego w młodości swojej widział Jana Sobieskiego, który jadąc z Żółkwi do Lwowa Przemiwółki należały wtedy do Żółkwi odpoczywał z kilku dworzanami pod tą już wówczas okazałą i cienistą topolą. W r. 1864 uszkodziła gwałtowna burza nieco to drzewo, złamała z niego wielki konar, z którego było 5 sągów drzewa na opał. Lu. Dz. Przemoszczanica, wś nad rz. Ładawą, dopł. Dniestru, pow. mohylowski, gm. Maryanówka, par. kat. Snitków, st. poczt. Kuryłowce, o 20 w. od Baru, ma 93 osad, ziemi włośc. 590 dzies. , dworskiej 821 dzies. Cerkiew p. w. św. Dymitra, wzniesiona w 1860 r. i uposażona 38 dzies, ziemi, ma 790 parafian. Wieś ta należała niegdyś do sstwa barskiego, osadzona Przemoszczanica była przez Mytków na gruntach wsi Wereszczatyniec histracya Humieckiego z 1615 r. . W ostatnich czasach Paszkowscy sprzedali ją gen. Luedersowi. Dr. M. Przemsza 1. Biała, ob. Biała Przemsza, 2. P. Czarna, u Długosza Przemscha, rzeka, bierze początek z północnej pochyłości olkuskiego płaskowzgórza, o 3 w. na północ od Ogrodzieńca, pod wsią Bzowem, w pobliżu źródeł Warty. Średnie wznies. okolicy dochodzi 1400 stóp a w pobliżu Bzowa, w stronie płn. wschodniej wznosi się wzgórze do 1582 stop. Przybrawszy kierunek zachodni płynie P. koło folw. Jordanówki, po za którym wchodzi w lesisty piaszczysty obszar na północ od wsi Rokitna w pow. będzińskim i tu łączy się z kilku strumieniami, prowadzącymi wody ze stoków zachodnich wyżyny między Ogrodzieńcem a Bzowem i wody lasów rokitniańskich. Podążając w kierunku zach. , zach. płn. dochodzi do Turza, tu przyjmuje z lew. brzegu rzeczkę Masłoninę i skręca na płn. O kilka wiorst na płd. od Turzy skręca ku zachodowi i dąży doliną wyżłobioną przez wody spływające tak z północnych stoków centralnego terasu wyżyny, jaki z pochylającego się ku południowi obszaru płn. części powiatu. Płynie przez Porębę Mrzygłodzką, Dziechciarze, Krzemiędzę, mając z prawej strony bezleśny, piaszczysty a z lewej przeważnie lesisty obszar. Łysa Góra, wznosząca się nad brzegiem rzeki między Krzemiędzą a Siewierzem, sięga tylko 1120 st. n. p. m. Przyjąwszy z praw. brzegu dość znaczny dopływ strumieni z pod Niwki, Żelisławic i Pinczyc Mapa sztabu gen. XXI C zwie dopływ z pod Pinczyc, Biała Przemsza a z lew. brzegu poniżej Siewierza rz. Mitręgę, skręca ku południowi, pomiędzy wspomnianą Łysą Górą z lewego a wsią Piwonią z praw. brzegu. Za Siewierzem przybiera zachodni i płd. zachodni kierunek, tworzy liczne zakręty, wymijając wynioślejsze obszary wyżyny, sięgającej tu do 1000 st. miejscami. Pod Przeczycami rozszerza się dolina rzeki, która aż do wsi Łagisz przybiera kierunek południowy, Między Wojkowicami, Ząbkowicami i Łagiszą dolina P. rozszerza się w lesisty i podmokły obszar, z którego wody z części wschodniej prowadzi do P. rzeczka Trzebyczka, uchodząca z lew. brzegu poniżej Przeczowa i Bogorya, uchodząca pod Gzichowem. Te dwie rzeczki płynące niemal równolegle i uchodzące w trzywiorstowej odległości, wytwarzały na lewym brzegu Przemszy obszar błotny między Przeczowem, Piekłem, Gołonogiem, Dąbrową. Od Łagisza P. skręca ku zachodowi, dosięga Będzina i podąża ku południowi doliną, którą przeprowadzono linią dr. żel. warsz. wied. odnoga do Sosnowic. Trzy razy przerzyna tor kolejowy, raz na głównej linii pod Sielcami a dwa razy na odnogach fabrycznych. Na południe od Sielc dosięga granicy od Szlązka Pruskiego, płynie koło Modrzejowa, tworząc na przestrzeni około 6 w. linią graniczną i na południe od Niwki przyjmuje z lew. brzegu Białą Przemszę w punkcie zbiegu granic król. polskiego, Galicyi i Szlązka, następnie płynie granicą Galicyi i Szlązka Pruskiego i pod Go rzowem pow. chrzanowski, niedaleko Oświę cimia, wpada do Wisły z lew. brzegu. W Galicyi przyjmuje drobne dopływy Katowicką Wodę od Katowic, Wąwolnicę, Ponikwicz i Smierdzionkę. Długość biegu w obrębie króle stwa wynosi około 56 w. a na granicy Galicyi 22 w. 23, 25 klm. . W 1818 r. zamierzano uspławnić część od Będzina do ujścia Białej Przemszy. Na trzech ostatnich milach spławia ją na P. w Galicyi drzewo i węgiel kamienny, opis P. podał też Wolski Dzien. Powsz. , 1862, No 98. Br. Ch. Przemykow, 1322 r. Primancov, u Długosza Przemankow, wś i folw. nad Wisłą, niedaleko ujścia Nidzicy, pow. pińczowski, gm. Filipowice, par. Przemyków. Leży na prawo od traktu z Koszyc do Korczyna, odl. 40 w. od Pińczowa. Posiada kościół par. murowany, szkołę początkową, dom przytułku dla kalek i starców, 89 osad. W 1827 r. było 86 dm. , 528 mk. W 1886 r. folw. P. rozl. mr. 894 gr. or. i ogr. mr. 567, łąk mr. 41, past. mr. 206, lasu mr. 20, nieuż. mr, 60; bud. mur. 4, z drzewa 19; wś P. os. 89, z gr. mr. 393; wś Piotrowice os. 64, z gr. mr. 222. P. par. , dek. pińczowski, 1556 dusz. P. był wsią królewską. W pierwszej połowie XIII w. któryś z książąt krakowskich oddał ją Jazdonowi h. Półkoza, kanclerzowi książęcemu. Synem jego był głośny Paweł z Przemankowa, obrany po śmierci Prandoty biskupem krakowskim w r. 1266. Długosz w opowieści panowania Bolesława Wstydliwego przedstawia w czarnych barwach czyny Pawła jako biskupa i przywódzcy opozycyi przeciw książęcym rządom o Pawle z P. wydał A. Przezdziecki rozprawkę w 1851 r. w Warszawie. Kościół i parafia powstały w P. zapewne już w XIII w. Na wyroku bisk. Nankera w sprawie między Władysławem Łokietkiem a klasztorem sądeckim, wydanym 1322, r. podpisał się jako świadek Venceslaus rector ecclesie Primancoviensi Kod. Małop. , II, 252, 253. Był to zapewne kościół drewniany. W XV w. P. , wś królewska, ma kościół murowany p. w. św. Katarzyny, fundacyi Stanisława Reja z Kobylnik, kanon. krak. Władysław Jagiełło nadał plebanowi magister Szczekno łan roli, z obowiązkiem odprawiania mszy za dusze Władysława i królowej Jadwigi. Folw. królewski, łany kmiece, karczmy i zagrodnicy dawali dziesięcinę plebanowi, wartości do 20 grzyw. Dłu Przemsza Przemsza Przemykow gosz, L. B. , II, 149. Według reg. pob. pow. proszowskiego we wsi Przimęków część Mie leckiego miała 9 1 2 łan. km. , 11 zagr. z rolą, 2 kom. z byd. , 2 kom. bez byd. , 1 roli sołty siej A. Pawiński, Małop. , str. 10, 443. Przemękowskie starostwo niegrodowe, w pow. pro szowskim, a po części w pow. wiślickim, podług metryki koronnej obejmowało w 1676 r. wsie Przemęków z Wolą Przemękowską, Piotrowi ce, Ławy, łan Łabiński, 1 2 łana Krzyszkowskiego i trzy kolonie. W r. 1771 posiadali je Hieronim Wielopolski, koniuszy koronny, z małżonką Urszula z Potockich, i opłacali kwarty złp. 3, 144 gr. 25, a hyberny złp. 787 gr. 10. Dykcyonarz geogr. Echarda nazywa P, miastem. Br. Ch. Przemykowata, grupa domów w Pasiecznej, pow, nadworniański. Przemykowska Wola, wś na praw. brz. Wisły, pow. brzeski, ob. Wola Przemykowska, Przemyska, potok w pow. nadworniańskim, uprowadza wody z obszaru wsi Łuh do Prutu z lew. brzegu. Dopływem P. jest pot. Mała rzeczka. Przemyskołupkowska dr. żel, łączy Przemyśl z Łupkowem i jest częścią drogi żelaznej węgierskogalicyjskiej. Kolej ta idzie od Przemyśla naprzód w górę dolinami Wiaru i wpadającej doń Wyrwy aż do Dobromila. Dworzec w Przemyślu 191 mt. n, p. m. , w Dobromilu 276 mt. , w Chyrowie 328 mt. , przechodzi w dolinę Strwiąża, którą idzie aż do Ustrzyk, 451 mt. W Ustyanowej, 488 mt. , przekracza dział wodny pomiędzy Strwiążem a Sanem. W Glinnem koło Liska idzie głębokim przekopem, a w Łukawicy schodzi w dolinę Sanu, z której wkrótce wstępuje w dolinę Osławy, a dalej potoków do tejże uchodzących, ciągle się podnosząc. Dworzec w Zagórzu 298 mt. , w Szczawnem 391 mt. , w Komańczy 458 mt. Pominąwszy Łupków, 593 mt. , wspina się jeszcze do 603 mt. i na tej wysokości przechodzi tunelem, leżącym około 37 mt. pod powierzchnią ziemi, główny działowy grzbiet Beskidu i granicę węgierską. Przemyśl 1. folw. pow. dzisieński, w 2 okr. pol. gm. Ihumenowo, okr. wiejski Łońsk, własność Rutkiewiczów. Dawniej należał do dóbr Szarkowszczyzna, Łopacińskich. 2 P. , łotew. Premysli, wś, pow. rzeżycki, w 3 okr. pol. do spraw włośc, w 1863 W 301 dusz rewiz. ; posiada kaplicę katol. , par. Bukmujża. Własność sukc. Józefa Kułakowskiego. Należała niegdyś do dóbr dagdzieńskich Hylzenów. Przemyśl, rus. Peremyszl, w dok, Prymsl, Premislia, Peremisl, Premysl, Przemislia, miasto powiat. i stolica dwóch biskupów katolickich, dawna stolica księstwa przemyskiego, a później główne miasto ziemi przemyskiej. Położenie. Miasto leży między 49 45 a 49 48 30 płn. szer. i 40 24 30 a 40 29 40 wsch. dłg. od Ferro. Na północ znajdują się Ujkowice i Żurawica, na wschód Buszkowice, Wilcza, Przekopana i Krowniki, na płd. wschód Sielec, Bakończyce i Nehrybka, na płd. Pikulice, na płd. zach. Kruhel Mały; , na zach. Prałkowce, Ostrów i Kuńkowce. Środkiem obszaru płynie San od płd. zach. na płn. wschod. Granicy wschodniej dotyka na małej przestrzeni od Krownik dopływ Sanu Wiar, płynący od płd. z Krownik. Wzdłuż granicy zachodniej od Kuńkowiec płynie mały dopływ Sanu. Na praw. brzegu Sanu, tuż nad rzeką, rozłożyło się miasto na niewyniosłem wzgórzu. W płd. zachodniej stronie obszaru leży przedmieście Podzamcze z częściami Cybulanka i Krzemieniska. W stronie południowej leży przedmieście Podgórze Pidhirie, w stronie płd. wsch. i wschodniej Lwowskie przedm. z częściami Błahowiszczenie Przedm. Błahowiszczeńskie, Forszterówka, Garbacze, Mnisze, Podskale, Wodna i Władycze. Władyczem zwie się płd. wschodnia część obszaru miejskiego, śród której stała katedra obrządku greckiego. Płac dokoła cerkwi był z początku wolny. W 1550 r. otrzymał bisk. Antoni Radyłowski od Zygmunta Augusta przywilej na zabudowanie placu pod warunkiem, że otoczy go od wschodu murem. Biskup plac zabudował domami, w których osadził kler, swoją służbę i rękodzielników. Zostawali oni pod biskupią jurysdykcyą. Na lew. brzegu Sanu leży przedm. Zasanie z częściami Białoczyna, Kazanów, grupą chat Bąki i najdalej na płn. zach. wysuniętą częścią Lipowica al. Lipowice. Przedmieścia leżące na lew. brzegu Sanu łączy z miastem most, który istniał już w r. 1554 Zubrzycki, Kronika Lwowa, Lwów 1844, str. 175. Starożytny most przemyski była to, jak mniema Hauser Monografia Przemyśla, str. 153, szeroka kładka z desek ułożonych na palach, którą wezbrana woda często zabierała. W drugiej polowie XVIII w. mostu nie było i utrzymywano komunikacyą z drugim brzegiem za pomocą promu. Za czasów austryackich 1777 do 1779 wybudowano kosztem rządu stały most drewniany w miejscu, gdzie jest obecny. Most ten, 80 sążni długi, spoczywał na trzech kamiennych filarach, był dachem pokryty, kosztował 80, 000 złr. Dnia 19 lipca 1845 r. podczas powodzi przyniosła woda wielką ilość galarów, które swym naporem zrujnowały most. Tegoż roku jeszcze zbudowano poniżej dawnego most prowizoryczny, który zastąpiono w 1865 r. mostem obecnie istniejącym. Drugi kolejowy most, ukończony w r. 1859, zbudowany z żelaza według systemu Schilffkorna, spoczywa na 9 filarach i 2 przyczółkach z kamienia cioso Przemyśl Przemykowata Przemysko Przemykowska Przemykowata Przemyśl wego. Mimo silnej konstrukcyi nie oparł się od prądowi wezbranego Sanu w dniach 10 i 11 lipca 1867 r. Wzburzono fale podmuliły przyczółek i pierwszy filar, przez co pochyliły południową część mostu. Spowodowało to odbudowę mostu. Kryty most nad Wiarem, postawiony w latach 1777 do 1779, istnieje dotąd. Co do malowniczości położenia jest P. jednem z najpiękniejszych miast Galicyi. Najokazalej przedstawia się z gościńca wiodącego do Węgier. Głównym punktem panoramy miasta jest góra Zamkowa al. Capia, pokryta drzewami ze szczątkami zamku. Na południe wznosi się wzgórze Zniesienie do 356 mt. znak triang. . Na granicy półn. w Lipowicach dochodzi wzgórze 348 mt. wys. Na Zasaniuj na polu zwanem Babinie, należącem do klasztoru benedyktynek, wznosi się kopiec Babiniec. Z góry Zamkowej malowniczo przedstawia się miasto, rozrzucone na pochyłościach wzgórzy, strzelające wieżami mnogich świątyń, ujęte w ramy ogrodów przedmiejskich, na tle szeroko rozpostartej doliny Sanu. Od południa zamykają krajobraz siniejące w oddali szczyty Beskidu. Miasto wraz z przedmieściami obejmuje przestrzeni 2867 mr. i 701 sążni kwadr. Geologiczny układ. Obszar miasta i najbliższej okolicy składa się orograficznie z grzbietów i stoków dwu do brzegu karpackiego należących pagórów Kruhelskiego od wsi Kruhel Wielki i Mały i Lipowieckiego od Lipowiec, tudzież z niziny, w części między nimi, w części zaś na wschód od nich rozłożonej, obejmującej dolinę Sanu i dopływu tegoż Wiaru. W skład wspomnionych pagórów wchodzi A wapień wieku wyższojurajskiego ogniwa stramberskiego, w masie ledwie na powierzchnię się wydobywającej osobliwie nad Kruhlem Wielkim, zresztą o nieznanych rozmiarach i tylko domniemywanym kształcie rafowym. Odosobniona ta masa wapniowa stanowi wschodnie przedłużenie północnego ciągu karpackich raf jurajskich, do którego należą w Galicyi zachodniej skały wapniowe występujące koło Inwałdu, niedaleko Wadowic. B Układ warstwowy wieku niższokredowego, silnie nachylony, przeważnie na N W N skierowany a na W S W upadający, który składa się z następujacych ze sobą naprzemianległych gatunków skał Przeważa marglowy łupek piaszczysty, ciemnoszary, zresztą co do jakości bardzo zmienny, do łupku iłowego, piaskowca ilastego lub wapienia piaszczystego się zbliżający. Margiel fukoidowy, t. j. cienko warstwowany, szarawobiały margiel, zwykle liczne odciski fukoidów morszczyn zawierający Piaskowiec drobnoziarnisty, wapienny, cienko warstwowany, żelazisto wietrzejący. Okruchowiec wapniowy w pojedynczych, często grubość jednego metra przechodzących pokładach, tu i owdzie wtrącony. W marglu wymienionym pod a znajdują się miejscami okrąglaki wapienia jurajskiego. W tejże samej skale znaleziono w kamieniołomie za wsią Pralkowce około 4 klm. na zachód od P. dość liczne skamieliny, przeważnie amonitowe, które, jakkolwiek są licho zachowane, wskazują na wiek niższokredowy i stały się jedną z głównych podstaw horyzontowania uporządkowania wiekowego oddziałów całego górotworu Karpat galicyjskich, pośród którego charakterystyczne skamieliny nadzwyczaj rzadko występują. Przykrycie powierzchowne przemyskich pagórów karpackich, osobliwie u ich boków, stanowi przeważnie C glina dyluwialna, wykształcona najczęściej jako typowy Loess, którego grubość dochodzi miejscami do 15 mt. Dosyć często zawiera ona u spodu swego zwiry lub pojedyncze bryły erratyczne skandynawskie. Na stokach przy wsi Kruhel Wielki występują pośród gliny nagromadzone okrąglaki wapieniowe, pochodzące widocznie z ukrytej rafy jurajskiej, które to bryły oddawna w wielkiej ilości jako materyał do wypalania wapna użytkowane bywają. Do stóp pagóra Kruhelskiego od strony S E przytyka i ztąd dalej na obszar wsi Pikulice rozprzestrzenia się ił formacyi miocenicznej, do którego należą występywania soli i solanki, które w okolicy na S przytykającej koło Fredropola w dawniej szych czasach na sól warzelną zużytkowane bywały. Nizina towarzysząca Sanowi i Wiarowi aż do wysokości około 210 mt. Wojsk. inst. geogr. w Wiedniu utworzona jest z nanosów rzecznych, które przedstawiają się prawie wyłącznie jako piaszczysty namuł iłowy, a bardzo podrzędnie występuje obok tegoż drobny zwir karpacki. O geologii okolicy P. traktują rozprawy, J. Niedźwiedzki, Spostrzeżenia geologiczne w okolicy F. , Kosmos, rok I, Lwów 1876 r. toż samo po niemiecku w Jahrbuch der geolog. Reichs, Anstalt, t. 26, Wien 1867; C. Paul, Die neueren Fortschritte der Karpathensandstein Geologie; Jahrbuch der geologischen R. Anstalt, t. 33, Wien 1883, p. 669 673. Ustęp ten opracował prof. J. Niedźwiedzki. Klimat i flora. Klimat P. łagodniejszy jest od klimatu w okolicy Lwowa i Krakowa. Brak systematycznych spostrzeżeń, obejmujących znaczniejszy przeciąg czasu nie pozwala podać ścisłych danych. W. Pol Muzeum natury we Lwowie, Dzieła, t. 10, str. 260 podaje, że przez lat kilka odbywał tu obserwacye Aleksander Zawadzki. Na podstawie spostrzeżeń czynionych przez K. Frattinga od 1866 do 1878 r. z przerwami oznaczył B. Kutula średnią temperaturę zimy na1, 7; wiosny 7, lata 15, jesieni 5, 8 R. , półrocza letniego 12, 3 półrocza zimowego 0, 7 R. Florę leśną okolicy i stosunki klimatyczne opisał prof. gimn. Bol. Kutula Sprawoz. Dyrekcyi gimn. przemyskiego za 1878 r. , Lichenologiczną Horę okolic P. badał Wł. Boberski Kosmos, 1885, str. 68 nn. . W liście Chodakowskiego do gen. L. Kropińskiego Bibl. Warsz. , 1866, II, 177 czytamy W Przemyślu znalazłem przy katedrze ruskiej przywilej oryginalny Lwa ks. , syna Daniela, króla halickiego, z roku 1292, w którym między innymi dla katedry potwierdzają się dziesięciny z wina winohradnyje. Ludność miasta podobnie jak i innych miast czerwonoruskich była różnoplemienną. Obok Rusinów i Polaków osiedlali się tu Niemcy i Żydzi a nie brakło osadników z innych narodowości. W pierwszych czasach po przyłączeniu P. do Polski za Kazimierza W. mają przewagę Niemcy, którzy osiedlają się ta jako kupcy i rzemieślnicy. W ciągu wieku XVI polonizacya tej różnoplemiennej ludności została ukończoną. W dokumencie z r. 1625, mocą którego burmistrz i rajcy miasta nadają ustawy cechowi złotników, malarzy i konwisarzy, czytamy Polskim albo łacińskim a nie inszym językiem mają gadać w cechu pod winą funta wosku, excepto żeby nie umiał po polsku albo po łacinie, tedy takiemu wolno mówić językiem przyrodzonym i tłumacza wolno mu mieć, jeśliby w cechu nie znalazł się, coby język jego rozumiał Hauser, 1. c, str. 103. W zbiorze listów w archiwum przemyskiem nie znajdujemy już listów niemieckich od początku XVII w. Żydzi osiedli tu prawdopodobnie na podstawie przywileju Kazimierza W. , nadanego w r. 1367 żydom na Rusi i w Małopolsce. W XV w. posiadali oni ulicę w płn. wschod. części miasta, w obrębie muru obronnego gdzie dziś ulica Handlowa, zajmowali się drobnym handlem i płacili pewną daninę staroście właściciele domów 4 złp. rocznie, inni po 3 złp. . Według lustracyi ststwa przemyskiego z r. 1542 było 18 rodzin żydowskich; z tych tylko 7 posiadało domy przy ulicy Żydowskiej. Od tego czasu wzrasta liczba żydów. W 1559 r. udziela im Zygmunt August przywilej na swobodne osiedlanie się w P. i m. ;, wolność handlu; około tego czasu rozpoczynają budowę synagogi. W r. 157 5 nadał Stefan Batory tutejszej gminie izraelickiej zupełny samorząd. W skutek tego wybierała co rok starszych, w których ręku, pod przewodnictwem wojewody lub jego zastępcy, spoczywał zarząd i sądownictwo gminy. Stefan Czarniecki jako wojewoda ziem ruskich nadał żydom przemyskim przywilej potwierdzony przez Jana Kazimierza w r. 1660, mocą którego uzyskali starsi władzę więzienia swych współwyznawców, chłostania ich a nawet ucinania im uszu. Z przywilejów Władysława IV z r. 1638 i Augusta III z r. 1752 wynika, że rabin przemyski był archirabinem ziemskim przemyskim, a do okręgu synagogi przemyskiej należało 26 miast i miasteczek okolicznych i wszystkie wsie w podgórskich okolicach Przemyśla. Gmina izraelicka istniała zupełnie odrębnie, samoistnie i niezależnie obok gminy chrześciańskiej, a żydzi przemyscy nazywali się obywatelami żydowskiego miasta Przemyśla, a jako tacy wolni od wszelkich ciężarów miejskich, opłacając jedynie podatek staroście. I ten podatek obniżył Stefan Batory, zakazując przywilejem z r. 1578 pobierać po 2 złp. od żydów nieposiadających domów. Wśród takich stosunków rósł majątek gminy żydowskiej, gmina chrześciańska natomiast podupadała coraz bardziej. To wywołało między dworna gminami walkę o byt zagrożony, której odbiciem są ślady w aktach sporów, prowadzonych przez wieki całe. Dotyczą one przedewszystkiem prawa wolnego handlu, warzenia piwa, sycenia miodów i szynkowania trunków, tudzież prawa wykonywania rzemiosł. Skargi wytaczano zazwyczaj przed sąd królewski, a król wyznaczał komisarzy do zbadania sprawy i wydania wyroku. Skutek skarg bywał różny, częściej jednak korzystny dla żydów. Około r. 1750 żydzi wykonywuja swobodnie rzemiosła, należące do cechu krawieckiego, zakupują domy na wszystkich ulicach a nawet w rynku, słowem są równouprawnieni z chrzościanami. Po rozbiorze Rzpltej stanowili żydzi pod rządem austryackim odrębną gminę a w stosunkach prawnopolitycznych podlegali jurysdykcyi miejskiej bez równouprawnienia z chrześcianami. Dopiero po wprowadzeniu rządów konstytucyjnych, uzyskali równouprawnienie i od r. 1867 biorą udział w reprezentacyi miasta. Obecna izraelicka gmina wyznaniowa urządzona jest na podstawie statutu z r. 1874. Do tej gminy należą obowiązkowo wszyscy izraelici zamieszkali w P. i w tych miejscowościach powiatu przemyskiego, w których nie ma samoistnej izraelickiej gminy wyznaniowej. Członkowie gminy, opłacający pewien minimalnie oznaczony podatek, wybierają, radę gminy wyznaniowej, złożoną z 24 członków, na 3 lata. Rada wybiera z pośród siebie prezydenta i jego zastępcę na rok jeden i dzieli się na 3 sekcye wyznaniową, dobroczynności i nauki, gospodarczofinansowa. Rada gminy nakłada na członków podatki i opłaty za korzyści pociągano z zakładów i urządzeń gminnych, i zarządza majątkiem gminy składającym się z bożnicy, łaźni, szpitala, kilku realności i kapitałów. Co do liczby mieszkańców wczasach dawniejszych brak danych. Znajdują się wprawdzie w archiwum Przemyśl dlem zajmowało się 495 męż. , 116 kob. , przyprzez rajców miejskich w r. 1471 ib. , str. 142; miejskiem spisy mieszczan z wieku XVII i XVIII, kamienic i placów, ale miasto składało się z rozmaitych jurysdykcyi, a magistrat spisywał tylko ludność, kamienice i domy należące do jego jurysdykcyi. W regestrze panów mieszczan przemyskich z r. 1600 podano imiona bez nazwisk, z dodaniem rzemiosła, 170 mieszczan według dzielnic miasta Rynek, ulica Lwowska, Grodzka, Wodna. Na Władyczu zapisano tylko 3 obywateli, inni bowiem mieszkańcy zostawali pod jurysdykcyą władyki. Na Wale za Farą mieszkało 9 mieszczan między jurysdykcyami starościńskiemi. W XVII wieku osiadała tu wielka liczba szlachty, zakupując kamienice i dworki przedmieszczan. Według regestru 1650 r. było 38 gruntów chłopskich na Błoniu w ręku szlachty, a 22 osiadłości w ręku starych posiadaczy Błońszczanów. Oprócz tego znajdowały się na Błoniu dworki szlacheckie z własnemi jurysdykcyami i dworki jurysdykcyi bonifratrów i jezuitów. Według rewizyi z roku 1660 było w P. 85 domów w rękach żydów, a w każdym, z nich mieszkało po 2 do 5 gospodarzy. W 1671 r. było kamienic i domów płacących podatek w P. wraz z miastem żydowskiem, z wyjątkiem Władycza, 262. Według konskrypcyi z r. 1700 było tylko 130 dymów. Wzrost P. w XIX w. przedstawią następujące liczby. W r. 1830 było 7538 mk. ; w 1850 r. 9500 mk. ; 1860 r. 10, 140 mk. ; 1870 r. 859 dm. a 15, 185 mk Spis z 31 grudnia 1880 r. wykazuje 1208 dm. a 22, 040 mk. Podług wyznania było 9563 rz. kat, 4712 gr. kat. , 7645 izrael. , 120 innych wyznań. Podług narodowości 18, 839 Polaków, 1659 Rusinów, 1177 Niemców, 76 innych narodowości. Umiejących czytać i pisać 7764 4292 męż. a 3472 kob. ; umiejących tylko czytać 828. Niewidomych było 23, głuchoniemych 16, umysłowo niedołężnych 11, obłąkanych 53 3 męż. a 60 kob, w szpitalu. Osób stanu duchownego 152 męż. a 36 kob, ; urzędników czynnych 149; nauczycieli 56, nauczycielek 19; wojskowych 1373; literatów i redaktorów 3; aktorów, muzyków, śpiewaków i tancmistrzów 20 męż. , 3 kob. ; malarzy i rzeźbiarzy 9 męż. , 1 kob. ; architektów i inżynierów cywilnych i geometrów 7; adwokatów i notaryuszów 22; lekarzy 27; sług czynnych w służbie rządowej lub autonomicznej 60; żandarmerya, straż bezpieczeństya, straż skarbowa i inne straże publiczne zatrudniały 60 mężczyzn; właścicieli gospodarstw rolnych było 72 męż. , 14 kob. ; dzierżawców gospodarstw rolnych 13; przemysł i rzemiosła zatrudniały samoistnie 701 męż. , 159 kob. , oprócz tego 11 zawiadowców i kierowników, 860 robotników i 86 robotnic; hantem zawiadowców i kierowników 43 męż, 33 kob. , robotników zaś 135 męż. , 19 kob. ; zakłady pieniężne i kredytowe wraz z bankierami przedstawiały samoistnych 8 męż. i 1 kob. , urzędników 3, robotników 2; przewóz lądowy podróżnych i towarów zajmował 20 męż. , 3 kob. , urzędników 171 a robotników 286; właścicieli domów i rent było 468 męż. , 159 kob. ; emerytów 71 męż. , 100 kob. ; zakłady naukowe i dobroczynne zatrudniały 8 osób; służących było 302 męż. , 1431 kob. ; wyrobników 1041 mężczyzn, 685 kobiet. Bliższe szczegóły podaje monografia Hausera str. 55 do 69; 80 do 82; 176 do 179; 232. Przemysł i handel. O rozwoju rzemiosł świadczą liczne cechy, których 18 zawiązało się w P. szewców akta od r. 1386, rzeźników od r. 1400, kowali od r. 1471 a łącznie z niemi wchodzili tu ślusarze, miecznicy, kotlarze, szychterze, iglarze, zegarmistrze, blachownicy, płatnerze, pancernicy, rygmacherowie, naglarze, błonarze i nożownicy; uździarzy i siodlarzy od r. 1482; kuśnierzy od r. 1509; stolarzy od r. 1537 należeli stolarze, bednarze, stelmachowie i kołodzieje; piekarzy od r. 1558 należeli piekarze, piernikarze, opłatnicy, krochmalnicy, tatarczusznicy, babiarze, pampusznicy, kręplarze, mączarze i krupiąrze; krawców od r. 1561; browarników od r. 1561; cyrulików od r. 1574; tkaczy od r. 1578; czapników od r. 1580; kupców od r. 1591; cech połączonych złotników, malarzy, i konwisarzy od r. 1625; przedmiejski cech garncarzy od r, 1634; muzyków od r. 1754; murarzy od r, 1798 i cieśli od r. 1798. Każdy cech miał jedna z baszt powierzoną swej pieczy i był obowiązany bronić jej w razie potrzeby. W tym celu każdy mistrz wstępujący do cechu był obowiązany złożyć w cechu półhak lub muszkiet i pewną ilość prochu i ołowiu. Broń i amunicyą składano w właściwej baszcie o organizacyi cechów ob. Monografią Hausera, str. 28 i Przegląd bibliogr. archeol. , Warszawa, 1881. t. I, str. 109. Z ważniejszych dokumentów przechowały się przywilej Andrzeja, ststy ruskiego, wydany w r. 1386 z upoważnienia Władysława ks. Opolskiego, nadający katolickim szewcom te prawa, których używają szewcy lwowscy, pod warunkiem, że z każdego straganu opłacać będą rocznie po jednym fertonie, lub razem 4 grzywny do kasy księcia A G. Z. , t, VI, str. 1. Przywilej Piotra, bisk. przemyskiego, z r. 1437, nadający bractwu szewców przemyskich odpust 40 dniowy, a potwierdzony w r. 1480 przez biskupa Jana ib. , str. 26. Dokument wystawiony w r. 1480 przez rajców przemyskich a potwierdzający szewcom ich prawa cechowe ib. , 195. Potwierdzenie statutu kowalów Przemyśl Przemyśl statutu uździarzy i siodlarzy przez wójta i rajców przemyskich ib. , str. 152 156. Piwa przemyskie były już w drugiej połowie XVI w. tak sławne, że we Lwowie istniała osobna arenda tegoż piwa, z której dochód do kasy miejskiej wynosił w r. 1574 złp. 180 Zubrzycki, Kronika Lwowa, Lwów, 1844, str. 197. Słynęły także miodowarnie. Od połowy XVII w. zaczyna z upadkiem miasta podupadać także przemysł. Zwrot ku lepszemu nastąpił dopiero w ostatnich czasach. W r. 1859 otwarto ruch na kolei Karola Ludwika, w r. 1872 na pierwszej galicyjskowęgierskiej kolei wiodącej przez Chyrów i Łupków do Węgier. Koleje, a niemniej budowa fortyfikacyi, rozpoczęta w r. 1872 wpłynęły korzystnie na rozwój przemysłu i handlu. Zwolna poczęły powstawać fabryki i rękodzielnicy które przy zwiększaniu się ludności i napływie obcych coraz korzystniej się rozwijają, Z ważniejszych fabryk istnieją obecnie warsztaty żelaznej kolei Karola Ludwika, które służą li tylko potrzebom kolei, fabryka machin i narzędzi rolniczych i odlewarnia żelaza Michała Dornwalda, młyn parowy amerykański o 9 kamieniach od 1866 r. , fabryka powozów, fabryka spirytusu, rumu i likierów. Pierwszą drukarnię założył w P. Adam Klein w r. 1751. Około r. 1758 urządził bisk. łaciński W. Sierakowski drukarnię i oddał ją jezuitom. Po zniesieniu zakonu istniała przez lat kilka rządowa drukarnia. Potem istniała od r. 1783 do 1792 drukarnia Antoniego Matyaszewskiego, a od r. 1800 do 1828 Jana Gołembowskiego, którą zakupił biskup gr. kat. Jan Snigurski w r. 1829 i zapisał w r. 1840 gr. kat. kapitule. Obecnie istnieje drukarnia gr. kat. kapituły i druga, założona w r. 1879 przez Jana Cara, obecnie własność Piątkiewicza ob. Lwowianin, r. 1840; str. 16 i Zubrzycki Historyczne badania o drukarniach ruskosłowiańskich w Galicyi Lwów, 1836, str. 57. Istnieje także zakład litograficzny. Pierwszą księgarnię założył Karol Fryderyk Wenzel w r. 1825 i istniała do r. 1838. Od r. 1846 utrzymuje księgarnię Jan Jeleń, dziś pod firmą Bracia Jeleniowie. Obok niej są dwie antykwarnie. Kościoły i klasztory, P. posiadał jako siedziba dwóch biskupów znaczną liczbę świątyń. Z biegiem czasu wiele ubyło tak, że obecnie są tylko 4 kościoły i 2 cerkwie; z klasztorów zostało trzy. Katedra łacińska. W początkach był kościołem katedralnym kościół św. Piotra. W r. 1412 Władysław Jagiełło podczas pobytu w P. dał katolikom kościół katedralny na zamku, zbudowany z ciosowego kamienia, a służący dla wyznawców obrządku greckiego. Gdzie ten kościół stał, niewiadomo. Domyślać się można, że daleko od miasta, u podnóża góry, obok muru starego zamku. Biskup Mikołaj Błażejowski postanowił katedrę przenieść do miasta i w tym celu rozpoczął w r. 1460 budowę dzisiejszej świątyni. Budowy dokończył dopiero bisk. Jan Dziaduski. W r. 1730 rozpoczął przebudowę i rozszerzenie katedry bisk. Aleksander Fredro, a ukończył ją Wacław Sierakowski i poświęcił w r. 1744 p. w. Jana Chrzciciela i Najśw. M. P. Katedra ta jest najwspanialszą budową ostrołukową na Rusi. Wzniesiona z ciosowego kamienia, o charakterystycznem ceglanem żebrowania sklepień, utraciła wiele pierwotnych cech wskutek późniejszych dodatków konsolo renesansowe. Gipsowa i ceglana powłoka tak dalece zakryły ciosową budowlę i wyrazistość linii, że tylko doświadczone oko może odkryć ślady ostrołuku. Za staraniem obecnego bisk. ks. Soleckiego rozpoczęto w r. 1884 restauracyą świątyni według planów Prylińskiego i pod jego kierownictwem. Odbudowa ta ma przywrócić katedrze cechę starożytną z zachowaniom wszystkich znamion stylu ob. Dziennik literacki, 1859, No 1 i Lwowianin, 1840, str 7. o restauracyi katedry ob. ,, Czas z r. 1884, No 179 i z r. 1885. Obok katedry stoi wieża z dzwonami i zegarem, wzniesiona kosztem kapituły około r. 1776. Wewnętrzne jej urządzenie sprawił później bisk. Kierski. Paweł II papież nadaje w r. 1464 Piotrowi z Książa ołtarz św. Stanisława w kościele katedralnym przemyskim A. G. Z. , t. VIII, str. 169. Tenże papież udziela odpust na święto Trzech Króli i Nawiedzenia N. M. P. kościołowi katedralnemu w r. 1471 ib. , str. 177. Kościół i klasztor franciszkanów. Około r. 1235 przybyli do P. dwaj franciszkanie minoryci wysłani przez Grzegorza IX dla szerzenia katolicyzmu na Rusi. Kowal Andrzej Seren podjął ich gościnnie, a przyjąwszy katolicyzm zapisał im przed śmiercią swój dom z ogrodem. Na tem miejscu stanął w r. 1379 klasztor i kościół p. w. Maryi Magdaleny, wzniesiony przez Eryka, pierwszego biskupa. W XVIII w. rozebrano dawny kościół chylący się do upadku a gwardyan ówczesny Ostrowski, rozpoczął ze składek w r. 1754 budowę nowego, który konsekrował biskup Kierski w 1778 r. O tym kościele i klasztorze ob. Tygodnik katolicki z r. 1864 zesz. 45, str. 412, Encykl Kośc. t. V, 574 i Lwowianin 1840, str 7. . Kościół i klasztor reformatów, wzniesiony pierwotnie z drzewa w r. 1629 przez Piotra na Cieciszowie i Felicyanę ze Żmigrodu Cieciszewskich, po za murami, przy bramie lwowskiej, zgorzał w r. 1637, a natomiast wzniósł Hermanalay Tyrawski w r. 1645 murowany klasztor i kościół p. w. św. Antoniego Padewskiego, a Andrzej Maksymilian Fredro, woj. podolski, opasał go murem, zaopatrzył czterema basztami i zamienił w małą forteczkę. Ob. Przemyśl Święcki, Histor. pamiątki I, 64. Kościół i klasztor bendyktynek na Zasaniu, powstał z kaplicy św. Trójcy, wymurowanej w r. 1616 przez Macieja Wałkowicza, misyonarza z Przemyśla, po części z jego funduszów, w części ze składek, i darowanej zakonnicom św. Benedykta w Jarosławiu. Konwent jarosławski utworzył przy tej kaplicy filią, którą blsk. przemyski Doenhoff w r. 1694 przekształcił na konwent samoistny. Kościół dzisiejszy wymurował Franciszek Potocki w latach 1768 do 1777. Na dawnym cmentarzu istnieje kaplica murowana, a na cmentarzu dzisiejszym kaplica z cegły. W ostatnich czasach osiedliły się w F. felicyanki i kierują przemyską ochronką św. Jadwigi i zakładem sierot fundacyi ks. Jozefa Ziemiańskiego. Kościoły dziś nie istniejące są Kościół św. Piotra, prawdopodobnie najdawniejsza parafia łacińska w P. , istniał bowiem już w r. 1235. Eryk, pierwszy bisk. przemyski, zastał go w stanie upadku i w rękach wyznawców wschod, obrządku. Odbudował go i poświęcił na kościół katedralny p. w. Najśw. M. P. i św. Jana Chrzciciela. Do r, 1412 był kościołem katedralnym; stał tam, gdzie dzisiejszy kościół pojezuicki. Kościół i klasztor dominikanów. Wedle podania mieli dominikanie swój kościół i klasztor w P. już w XIII. w. Klasztor ich mieścił się w gmachu, który dziś służy na pomieszczenie sądu. W klasztorze był nowicyat i seminaryum uposażone przez Elżbietę Korniaktową. Kościół kilkakrotnie wraz z klasztorem przez pożar zniszczony, odbudowywała ofiarność prywatna. Po zniesieniu klasztoru w r. 1787 rozebrano kościół, a w budynku klasztornym umieszczono urząd cyrkularny ztąd nazwa gmachu stary cyrkuł. W r. 1817 przeniesiono urząd cyrkularny do kamienicy, w której do dziś się znajduje starostwo, a budynek klasztorny zakupił bisk. gr. kat. Jan Śnigurski i ustanowił z dochodów fundacye dobroczynne. W 1874 r. przebudowała kapituła gr. kat. ten gmach, wymurowała w dziedzińcu kaplicę więzienną i szpital dla więźniów, a do przebudowanego gmachu wprowadzono w r. 1875 sąd obwodowy. Czytaj Barącz, , Rys dziejów zakonu kaznodziejskiego w Polsce, Lwów, 1861 t. II, str. 325 i tegoż Archiwum oo. dominikanów w Jarosławiu, Lwów, 1884 str. 75 do 204; Encykl. kośc. IV, 293. Kościół i klasztor dominikanek drugiego habitu, niewiadomo kiedy i przez kogo wzniesiony i uposażony według Barącza Rys dziejów zak. kaznodz, , t. II, str. 523, założony około r. 1606 przez mieszczan i szlachtę. Akta biskupie wspominają o nim dopiero w drugiej połowie XVI w. Po zniesieniu zakonu w r. 1782 rozebrano kościół a klasztor obrócono na szpital wojskowy Encykl. kośc. , t. IV, str. 308. Kościoł i klasztor jezuitow. W r. 1610 sprowadził tu jezuitów bisk. Sieciński i oddał im za przyzwoleniem kapituły kościół św. Piotra. W kościele tym odprawiali oni nabożeństwo do 1626 a następnie rozebrali go. W 1627 r. rozpoczęli budowę nowego kościoła kosztem pokojowej księżnej Ostrogskiej, Anny Tyrawskiej. Do funduszu jezuitów przemyskich należała wieś Hruszatyce, darowana im w r. 1629 przez Mikołaja Krasickiego, folwark pod miastem i kilka dworków i kamienic w mieście. Biskup Sierakowski oddał jezuitom bibliotekę utworzoną swojem staraniem, z warunkiem, aby ją otwierali w oznaczonych go dzinach dla użytku publicznego, i drukarnię biskupią. Utrzymywali oni także szkołę pięcioklasową w dzisiejszym budynku gimnazyalnym i aptekę. Po zniesieniu jezuitów obrócono ich kościół na magazyn wojskowy, a klasztor na koszary. Czyt. Die Jesuitonkirche w Mittheil, der Commission zur Erhaltung der Baudenkmacle, Wien, Neue Folge t. III, str. XV. Kościół p, w. św. Teresy i klasztor karmelitów bosych, fundowany w r. 1625 przez Marcina na Krasiczynie Krasickiego, kaszt. lwowskiego, ststę przemyskiego etc, ukończony w r. 1630. W r. 1688 darował Grzegorz z Siecina Krasicki karmelitom wsie Hubice i Przedzielnicę, a darowiznę tę potwierdził sejm warszawski w r. 1690. Cesarz Józef II zniósł ten zakon, kościół i klasztor darował grekokatolikom na katedrę, wsie zaś Hubice i Przedzielnicę wcielił do funduszu religijnego. Kościół św. Ducha z szpitalem, fundowany w r. 1461 przez Andrzeja Mzurowskiego, pisarza ziemskiego przemyskiego, stał z początku po za murami miasta przy ulicy Dobromilskiej, w miejscu, gdzie dziś hotel przemyski. Zniszczony przez pożar w r. 1638, odbudowany został i poświęcony p. w. św. Walentego, św. Stanisława i św. Wojciecha. Po powtórnem zgorzeniu odbudował go Aleksander Maksymilian Fredro, woj. podolski, wraz z szpitalem w mieście, przy bramie lwowskiej, a poświę cono go p. w. św. Rocha. Częste zmiany tytułów naprowadziły niektórych pisarzy na mylny domysł, jakoby istniały równocześnie ko ścioły św. Ducha, św. Stanisława, św. Rocha itd. Kościół św. Rocha zniesiono i rozebrano prawdopodobnie w drugiej połowie XVIII w Kościół bonifratrów. Biskup przemyski Jan Stanisław Zbąski sprowadził ten zakon braci miłosierdzia w r. 1678, a Paweł z Burzenina Mniszech wymurował kościół i klasztor ze szpitalem na miejscu, gdzie dziś budynek starostwa. Klasztor ten zniesiono w r. 1787 Encykl. kośc. , II, 551. Kaplica misyonarzy. Biskup Zbąski wprowadził w r. 1678 w życie fundacyą bisk. Sarnowskiego i założył seminaryum duchowne a kierownictwo powierzył misyonarzom reguły św. Wincentego a Paulo. Wznieśli oni pod zamkiem dom mieszkalny i kaplicę. Po wydaleniu misyonarzy w r. 1783 zniesiono także seminaryum a budynek przeznaczono na dom poprawy dla księży dyecezyi przemyskiej. W r. 1819 przywrócono seminaryum i umieszczono w przekształconym budynku misyonarzy. Cerkiew katedralna. Od r. 1412 służyła wyznawcom obrz. wschodniego cerkiew, , Zwiastowonia Najśw. M. P. na Wilczu za cerkiew katedralną. Około r. 1500 mieszczanin, kowal Koźma wymurował cerkiew katedralną w obrębie murów miejskich, przy bramie lwowskiej. Przy cerkwi istniał szpital, szkoła parafialna i budynek dla kleru. Bisk. Atanazy Szeptycki postanowił tę cerkiew przebudować, a uzyskawszy fundusze ze składek rozpoczął budowę wieży, którą wzniesiono wiatach 1775 do 1778, umarł jednak niedokończywszy budowy. Gdy 1784 r. cesarz Józef II dał kościół pokarmelicki wraz z klasztorem biskupowi i klerowi przemyskiemu, a kościół ten przekształcił na cerkiew katedralną p. w. Urodzenia św. Jana Chrzciciela. Plac, na którym stała dawna cerkiew katedralna i nowo wzniesioną wieżę oddano do funduszu szpitalnego; tu stanął później budynek szpitalny, na wieży zaś umieszczono zegar miejski. Na kościele pokarmelitańskim znajdował się herb rodziny Krasickich i napis pamiątkowy fundatora tego kościoła Marcina Krasickiego. W r. 1883 rozpoczęto renowacyą cerkwi katedralnej i dokonano dzieła pomyślnie. Z prawej strony od wejścia przybudowano nową kaplicę św. Mikołaja na wzór kaplicy Zygmuntowskiej na Wawelu. W cerkwi tej jest prześlicznie rzeźbiona ambona, przedstawiająca okręt z żaglami najdokładniej wyrobionymi, zabytek dawnych czasów. Z nowszych pamiątek zdobi ją marmurowy pomnik, wystawiony kosztem kapituły dla bisk. Śnigurskiego. Cerkiew Urodzenia N. M. P. na przedmieściu Błonie, dawniej drewnianą, rozebrano w ostatnich latach i wybudowano natomiast piękną cerkiew murowaną o 3 kopułach. O erekcyi tej cerkwi pisał Szaraniewicz Przegląd archeologiczny, Lwów, 1882, zesz. I, str. 89. Według szematyzmu dyecezyalnego miało być w P. 28 cerkwi. Ks. Ant. Dobrzański wylicza 9 cerkwi, które istnieją w drugiej połowie XVII i XVIII w. , a mianowicie Cerkiew katedralna Urodzenia św. Jana Chrzciciela ob, wyżej; cerkiew św. Trójcy, drewniana, po za murami miasta przy ulicy Dobrowolskiej. Przy niej bazylianie utrzymywali gr. kat. seminaryum około r. 1780. Po otwarciu wszechnicy Iwowskiej przeniesiono seminaryum do Lwowa, a dopiero w r. 1845 otworzono przy gr. kat. katedrze przemyskiej czwarty rok teologii i zaprowadzono seminaryum dotąd istniejące. Cerkiew św. Mikołaja na Podgórzu zgorzała w r. 1759. odbudowano ją w r. 1763, ale rozebrano około 1786. Cerkiew Zwiastowania Najśw. M. P. przy ulicy Lwowskiej, tam gdzie stary zamknięty cmentarz. Dokument erekcyjny z 1679 r. ogłosił Szaraniewicz Przegląd archeologiczny, Lwów, 1883, II; 124. Cerkiew św. Michała na Podzamczu nad Sanem, zniesiona przy końcu zeszłego wieku. Cerkiew Przemienienia Pańskiego na Garbarzach, zniszczona przez pożar 1748 r. Cerkiew św. Jerzego na Garbarzach, zniesiona z początkiem obecnego wieku. Cerkiew Objawienia Pańskiego na Zasaniu, przy ulicy Jarosławskiej, za klasztorem benedyktynek, zniesiona z końcem XVIII w. Cerkiew Najśw. M. P. na Zasaniu przy ulicy Węgierskiej, zbudowana w r. 1612, zniesiona i rozebrana w r. 1786. Izraelici mają bóżnicę, zbudowaną w końcu XVI w. przy ulicy Na Wale, rozszerzaną i przekształcaną w czasach późniejszych niejednokrotnie, ale noszącą mimo to cechy wieku, w którym powstała. Ewangielicy należą do parafii w Jarosławiu. Szkoły. Jakkolwiek dopiero w początkach XV w. znajdujemy w aktach pierwszą wzmiankę o szkole przy katedrze rzym. kat. , zdaje się że szkoła ta, a także i szkoła przy katedrze grkatol. istniały o wiele wcześniej. W drugiej połowie XV w. założono tu według J. Łukaszewicza Historya szkół kolonią akademii krakowskiej. Jezuici otworzyli w 1617 r. pięcioklasowe kolegium, które istniało do 1772 r. Po zniesieniu zakonu utworzył rząd austryacki sześcioklasowe gimnazyum. W r. 1820 otwarto w P. dwuletni kurs filozofii, który w r. 1849 połączono z gimnazyum sześcioklasowem, istniejącem do dzisiaj, a w którem od r. 1867 jezyk polski jest wykładowym. W 1888 r. będą wprowadzone klasy paralelne z językiem ruskim. Założono też szkoły normalne dla chłopców i dziewcząt, dwuklasową szkołę niższą realną i kurs greparandy dla nauczycieli i nauczycielek. Obecnie istnieją w P. prócz gimnazyum seminaryum nauczycielskie żeńskie i połączona z niem wzorowa szkoła ćwiczeń i ogródek Froeblowski; 8 klasowa szkoła wydziałowa męzka; 3 klasowa szkoła etat. mieszana na Błoniu; 4 kl. szk. etat. męzka; szkoła wydziałowa żeńska istniejąca przy klasztorze pp. benedyktynek od r. 1782; prywatny zakład wychowawczonaukowy żeński; dwuklas. szkoła izraelicka męzka. Przy kapitule gr. kat istnieje zakład wychowawczo naukowy dla diaków, założony wr. 1816 przez gr. kat. bisk. Michała Lewickiego, utrzymywany początkowo z dobrowolnych datków duchowieństwa. Biskup Jan Śnigurski zapisał zakładowi wieś Nowosiółki pod Kalwaryą Pacławską, by z dochodów utrzymywano w za Przemyśl Przemyśl kładzie 24 uczniów. Z wyższych zakładów naukowych istnieją w P. wyżej wspomniane 4 letni zakład teologiczny obrz. łacińs. i 4ty rok wydziału teolog. obrz. gr. kat. Archiwa i biblioteki. O archiwach przemyskich pisał dr. Dudik w dziele Archive im Koenigreiche Galizien, Wien, 1867. Obecny stan rzeczy przedstawił Hauser w Monografii P. str. 7 do 88. Następujące archiwa istnieją tu obecnie Archiwum rzym. kat. biskupstwa rozpoczyna się z r. 1470 a zawiera fundacye, przywileje, testamenta itp. Personalia mieszczą się w 100 tomach z rejestrami; wizytacye generalne rozpoczynają się z r. 1720, a protokuły sesyjne z r. 1788. Arch. rz. kat. kapituły połączone z biblioteką założoną w r. 1561 przez bisk. przemyskiego Walentego z Fulsztyna Herburta, posiada około 300 dokumentów pergaminowych, kilkadziesiąt rękopisów, protokóły sesyj konsystoryalnych i spis dokumentów i uchwał kapitulnych, sporządzony przez dra Fryderyka Alembeka, kanonika przemy. skiego, w r. 1647. Arch. gr. kat. biskup, obejmujące dokumenta od r. 1302, uporządkowane i spisane przez kanonika Petruszewicza w r. 1858. Arch. gr. kat. kapituły z biblioteką założoną przez kanonika Jana Ławrowskiego 1849 a powiększoną zbiorami biskupa Jana Śnigurskiego 1847, obejmującą około 17, 200 ksiąg i manuskryptów. Porządkował ją ks. Tomasz Polański, bisk. przemyski, ks. A. Petruszewicz spisał w r. 1858 katalog rękopisów i dokumentów. Arch. i biblioteka franciszkanów znajdują się w stanie zaniedbanym. Między dokumentami najstarszy z r. 1595; między księgami znajduje się wiele druków starych od r. 1589 począwszy. Arch. i biblioteka reformatów z dziełami treści przeważnie teologicznej. Arch. miejskie, uporządkowane w latach 1874 do 1878, posiada obszerny i dokładny katalog 906 str. . Archiwum podzielone jest na 12 działów. Pierwszy obejmuje 85 dokumentów pergaminowych najstarszy z r. 1356; drugi zawiera dokumenty pergaminowe cechów; trzeci księgi wójtowstwoławnicze od r. 1402 począwszy; czwarty księgi radzieckie od r. 1558; piąty rachunki dochodów i wydatków miejskich od r. 1472; szósty księgi cechowe od r. 1533; siódmy książki miejskie okolicznościowe nie należące do żadnego z poprzednich działów. Ważnym jest dział dziesiąty, obejmujący dokumenta papierowe w pojedynczych fascykułach, podzielone według treści na działy a Żydzi, b Rusini, c Cechy, d Posiadłości miejskie, e Lustracye, f Kwity, g Dokumenta odnoszące się do dziejów miasta i magistratu, h Wypisy z konstytucyj koronnych, i Lauda rodzieckie, j Lauda sejmików wiszeńskich i petycye miasta na te sejmiki wnoszone, k Materyały do statystyki ludności P. , 1 Przechody i stanowiska wojsk nieprzyjacielskich i polskich, ł Dokumenta miast obcych, m Uniwersały polskie i okólniki rządu austryackiego, o Dokumenta ogólniejszego interesu, p Dokumenta odnoszące się do historyi tego archiwum. Biblioteki publicznej P. nie posiada. Biblioteka jezuitów, uposażona przez biskupa W. Sierakowskiego, została po zniesieniu zakonu wywiezioną do Lwowa i wcieloną do biblioteki uniwersyteckiej ob. Lwowianin, 1840, str. 94. Czasopisma wydawano w P. niejednokrotnie, ale żadne nie zdołało wyrobić sobie dłuższej egzystencyi. W J 790 r. wyszły; Zabawki literatów w kompanii pożytecznie bawiących się I zeszyt; od 1833 do 1840 r. wychodził, . Przyjaciel chrześcijańskiej prawdy 32 zesz. ; w 1857, , Prawda 3 numery; San wychodził od r. 1878. Urzędnik w r. 1879 i 1880 przeniesiono redakcyą do Lwowa; Nowości od stycz. do czerw. 1880; Przemyślaniu w r. 1881 wyszło 15 num. . W r. 1887 zaczęła wychodzić Gazeta Przemyska Stosunki sanitarne P. , w porównaniu z innemi miastami galicyjskiemi, są względnie najkorzystniejsze. Na tysiąc mieszkańców umiera tu rocznie 28. Pierwszy szpital miejski został założony d. 26 listopada 1461 r. przez Andrzeja z Pomorzan, właściciela Maćkowic, W księdze radzieckiej Nr. 178 i 180 znajdujemy pod r. 1613 wzmiankę o drugim szpitalu przy procesie prowadzonym o szpital ruski zwany Xenodochium ritus graeci albo, , Hospitale ruthenicum, któremu przeciwstawiony jest wyraźnie Xenodochium polonicum. Następnie utrzymywali w P, szpital bonifratrzy. Po zniesieniu ich konwentu połączył rząd austryacki w r. 1779 fundusze wszystkich trzech szpitali i utworzył jeden szpital miejski powszechny w r. 1781. Oprócz tego istnieją szpital izraelicki, założony przez gminę izraelicką w r. 1842, szpital więzienny i szpital wojskowy. Doktorów medycyny posiada P. 12, chirurgów 6, akuszerek 14. W dawnych wiekach dostarczają mieszkańcom miasta pomocy lekarskiej i środków leczniczych klasztory. Najdawniejsza apteka istniała przy klasztorze dominikanów; później utrzymywali aptekę także jezuici. Od XVI w. spotykamy już w P. lekarzy świeckich, a obok aptek klasztornych także prywatne. W 1553 r. mieszkał tu aptekarz Piotra Kmity, wojew. krakowskiego, Stanisław Sulikowski Przegląd bibliogr. archeol, 1881, t. I, str. 442. W księdze testamentów Nr. 124, w Arch. miasta P. znajdujemy inwentarz apteki, spisany po aptekarzu Aleksym w r. 1584, a drugi po Wacławie Zawiszy, spisany w 1586 r. W r. 1582 była apteka Malchera Erasmusowicza i Wojciecha Gwoździewskiego; w r. 1643 apteka Przemyśl Krzysztofa Mielkiewicza, a w r. 1672 Krzysztofora Wilkowica Przegląd bibliogr. archeol. , 1. c. Za rządów austryackich ustanowiono po zniesieniu aptek klasztornych pierwotnie dwie apteki. w roku 1875 powstała trzecia. Cmentarze istniały dawniej przy każdym kościele i cerkwi, a że świątyń było wiele, więc też natrafiamy na liczne cmentarzyska. W r. 1785 otwarto przy ulicy Lwowskiej cmentarz, dziś już zamknięty, który służył miastu do r. 1855. W tymże roku otwarto podczas cholery cmentarz nowy, do dziś istniejący, przy ulicy Dobromilskiej. Zarząd miasta. Przywilejem z d. 1 października 1389 r. nadał Władysław Jagiełło miastu prawo magdeburskie. Władzę, nadaną miastu tem prawem, rozdzielono między urząd radziecki z burmistrzem na czele i sąd ławników z wójtem na czele. Urząd radziecki istniał jeszcze przed r. 1389, gdyż w przywileju cechu szewskiego, nadanym przez starostę Andrzeja w imieniu Władysława Opolczyka w r. 1386, jest wzmianka o burmistrzach i rajcach. Urząd ten nie miał jednak tak obszernego zakresu władzy, jak urząd ustanowiony po r. 1389, skoro nadzór nad cechami według przywileju z r. 1386 należał do starosty. Urząd radziecki ustanowiony po r. 1389 miał sobie poruczoną administracyą i policyą miejską. Składał się on z burmistrza, rajców i 20 mężów. Najpierw wybierano 8 rajców consules. Z początku wybierał ich starosta; w XVI w. podzielono prawo wyboru starosta wybierał 2, wójt z ławnikami 2, cechmistrze wszystkich cechów 2, a pospólstwo, t. j. zaprzysięgli mieszczanie, 2. Następnie wybierali mieszczanie co roku z pośród siebie 20 mężów w XVII w. wybierano ich 24, którzy stanowili władzę kontrolującą nad urzędem radzieckim, mieli prawo rozporządzania majątkiem miejskim i t. d. Nakoniec wybierano 4 burmistrzów z pośród 8 rajców na rok jeden. Jednego wybierał starosta, 3 viginti viri Burmistrze pełnili urząd po kolei każdy przez kwartał. Rajców wybierano pierwotnie co 3 lata, a od roku 1603, na mocy przywileju Zygmunta III, dożywotnio. W XVII w. w posiedzeniach 20. . mężów biorą udział wszyscy cechmistrze, chociażby nawet do owych 20 mężów nie należeli, a dalej tak zwani potiores plebis, t. j. przedniejsi mieszczanie, a nawet honorata communitas. Były to zatem, jak się zdaje, zgromadzenia ludu, na których każdy mieszczanin mógł się jawić, głos zabierać i w uchwałach brać udział. W drugiej połowie XVII w. na czele 24 mężów stoi regent, wybierany przez mieszczan. Miał on czuwać nad tem, by członkowie rady regularnie przychodzili na posiedzenia a opieszałych karać grzywnami. Regenta zastępował podregent. W XVIII w. regent zastępował często burmistrza. Obowiązek skarbników miejskich pełnili dwaj szafarze, których spotykamy już w XVI w. Obrady i uchwały urzędu radzieckiego spisywał osobny pisarz. Sąd wójtowskoławniczy składał się z wójta i 7 ławników, a od r. 1744 z 12 ławników. Urząd wójta nadawany przez króla, był urzędem dziedzicznym. Wójta nazywano w aktach po łacinie advocatus haereditarius. Miał on swego zastępcę, który sic zwał, viceadvocatus al. advocatus juratus al. judex Ordinarius. Ławników, zwanych scabini jurati, wybierali rajcy z pośród mieszczan ua rok jeden. Sądowi ławników był dodany pisarz sądowy notarius i podpinek sądowy vicenotarius. Tych mianował wójt dziedziczny. Do sądu wójtowskoławniczego należały z początku tylko sprawy cywilno, o ile się one odnosiły do mieszczan przemyskich wyznania chrześciańskiego żydzi bowiem podlegali sądowi wojewódzkiemu; księża i ich domownicy sądowi biskupiemu; szlachta zaś, mająca swe posiadłości w mieście, sądowi grodzkiemu lub ziemskiemu. W r. 1450 d. 28 kwietnia nadał Kazimierz Jagiellończyk miastu prawo sądzenia także spraw kryminalnych, a na podstawie tego przywileju objął sąd ławniczy sądownictwo karne. Po zaborze kraju, przy podziale Galicyi na obwody, zorganizoweno w P. urząd cyrkularny, który zawiadywał sprawami politycznoadministracyjnemi miasta i całego obwodu. Na podstawie dyplomu cesarza Józefa II zorganizowano w r. 1789 także magistrat miasta wedle normy w dyplomie ustanowionej i wprowadzono język niemiecki jako urzędowy. Na podstawie tej organizacyi weszły do zarządu miasta następujące czynniki wydział miasta złożony z 20 przez rząd wybranych mężów i urząd miejski złożony z burmistrza, 2 asesorów, syndyka, kasyera i kilku innych. Taki skład trwał do r. 1855, w którym zaprowadzono w P. sąd obwodowy i sąd miejskodelegowany. Sądy te objęły wymiar sprawiedliwości, a urząd syndyka przy magistracie został zniesiony. Urząd miejski zajmował się odtąd wyłącznie administracyą i policyą miejską i istniał w tym składzie do r. 1867, to jest do zaprowadzenia autonomii. Wówczas to zorganizowano nową reprezentacyą gminną, złożoną z rady gminnej i zwierzchności gminnej. Rada gminna składa się z 36 radnych, wybieranych przez członków gminy na 3 lata. Rada wybiera z łona swego burmistrza, zastępcę i 4 asesorów, a ci stanowią zwierzchność gminną. Dochody miasta za czasów polskich były pogłówne od każdej osoby po 1 zł, 25 gr. , podymne, aquae ducta, grobelne prowent miejski na poprawę dróg i brukowanie, na który był osobny przywilej Zygmunta Augusta z r. 1550, szatarne ró wnież prowent pro reparatione viarum namo cy przywileju Zygmunta Augusta z r. 1554, jarmarczne na mocy przywileju Zygmunta Augusta z r. 1557, winne t. j. składne od każdej beczki wina po zł. 1, czopowe. Miasto miało też przywilej wyłącznego wyrobu i sprzedaży świec łojowych w mieście, które to prawo wydzierżawiano przedsiębiorcom. Majątek gminy miasta składa się obecnie z dóbr ziemskich Kruhel Wielki, z kilku kamienic i realności w P. położonych i z kapitałów w publicznych papierach wartościowych lub na hypotekach ulokowanych. Wartość tego majątku wynosi 216 570 zł. 72 ct. Oprócz tego posiada gmina prawo propinacyi w obrębie miasta, które przynosi rocznego dochodu prawie 80, 000 zł. Długi gminy wynoszą 60, 063 zł. Władze i urzędy. Za czasów polskich był P. głównem miastem ziemi przemyskiej i powiatu przemyskiego i mieścił w sobie następujące władze starostę i urząd starościński; sąd ziemski przemyski judicium terrestre i sąd grodzki Judicium castrense, a obok tych władz szlacheckich wymienione wyżej władze i urzędy miejskie. Obecnie istnieją następujące władze i urzędy A Autonomiczne rada powiatowa złożona z 26 członków i wydział rady powiatowej złożony z prezesa i 6 członków; rada gminna złożona z 36 członków i zwierzchność gminna. B Rządowe starostwo, główny urząd podatkowany, sąd obwodowy, miejskodelegowany sąd powiatowy, prokuratorya państwa, izba notaryalna powiatowa, dyrekcya skarbu, urząd miar i wag, urząd pocztowy, rada szkolna okręgowa. C Władze wyznaniowe I. Biskupstwo rzymskokatolickie. Już w pierwszej połowie XIII w. osiedleni są w P. wyznawcy obrządku rzym. katol, i zostają pod władzą biskupa w Lubiążu lubuskiego. Po przyłączeniu Rusi Czerwonej przez Kazimierza W. do Polski, mianuje bisk. lubuski w r. 1340 niejakiego Iwana biskupem przemyskim dla Rusi a przedewszystkiem dla P. , a papież potwierdza tę nominacyą. Po śmierci Iwana r. 1352 mianuje papież biskupem przemyskim przeora oo. dominikanów w Sandomierzu Mikołaja, zwanego Rusinem. O tych dwóch pierwszych biskupach nic nie wiemy. Nie mieszkali oni w P. i nie rządzili dyecezyą bezpośrednio. Dopiero za staraniem Ludwika węgierkiego i Władysława Opolczyka ustaliła hula Grzegorza XI z r. 1375 rzymskie biskupstwa na Rusi, a między niemi także biskupstwo przemyskie. Odtąd też i dzieje biskupstwa tego znamy dokładnie. W r. 1377 mianuje papież biskupem Eryka Winsen h. Mora, franciszkanina, pochodzącego z Saksonii. Był on pierwszym organizatorem biskupstwa. Przedewszystkiem odbiera syzmatykom kościół parafialny św. Piotra na rzecz katolików, restauruje go i poświęca. Następnie wyjednał u węgierskiej królowej Maryi w r. 1384 uposażenie biskupstwa, a mianowicie 5 nowo założonych włości Radymno, Brzozów, Domaradz, Równe i Cergowę, i uwolnienie z pod jurysdykcyi władz świeckich A. G. Z. , t. VII, str. 27. Później nabył 7 innych włości drogą darowizny lub kupna. . Emeryk Bebech n. p. starosta ruski, poświadcza w r. 1385, że Piotr Stryjski zapisał wieś swą Przekolt dziś Pnikut na rzecz biskupów przemyskich A. G. Z. , t. VII, str. 32. W r. 1390 zorganizował łacińską kapitułę, a w r. 1391 umarł. Po nim byli biskupami 2 Maciej Janina od 1391 r. ; 3 Janusz Doliwa z Lubienia od 1421; 4 Piotr Strzygonia Chrząstowski od 1436; 5 Mikołaj Odrowąż Błażejowski od r. 1452; 6 Andrzej Sulima na Oporowie Oporowski od 1474; 7 Piotr Łodzia Moszyński od 1482; 8 Jan Rogala Bieberstein Kazimierski od 1484; 9 Jan Tarnawa Targowicki od 1486; 10 Mikołaj Łabędź Krajewski od 1492; 11 Andrzej Boryszewski od 1500; 12 Maciej Ciołek Drzewicki od 1504; 13 Piotr Łodzia Tomicki od 1514; 14 Rafał Wieniawa Leszczyński od 1521; 15 Andrzej Kotwicz Krzycki od 1523; 16 Jan Junosza Karnkowski od 1527; 17 Jan Habdank Chojeński od 1531; 18 Piotr Sulima Gamrat od 1536; 19 Stanisław Topor Tarło od 1537; 20 Jan Jelita Dziaduski od 1545; 21 Filip Nowina Padniewski w r. 1560; 22 Walenty Pawęza z Fulsztyna Herburt od 1560; 23 Łukasz Ogończyk Kościelecki od 1575; 24 Wojciech Dołęga Sobiejuski od 1578; 25 Szymon Junosza Ługowski w r. 1583; 26 Jan Junosza Borakowski od 1583; 27 Wojciech Jastrzębiec Baranowski od 1585; 28 Wawrzyniec Grzymała z Goślic Goślicki od 1593; 29 Maciej Poraj Pstrokoński od 1601; 30 Sta nisław Rogala na Siecinie Sieciński od 1610; Jan z Woli Wężykowej Wężyk od 1620; Achacy Junosza z Grochowiec Grochowski od 1624; 33 Adam Nałęcz Nowodworskie od 1629; 34 Henryk Lewart z Dąbrowicy Firlej od 1630; 35 Andrzej Łodzia z Szołder Szołdrski od 1635; 36 Piotr Nałęcz Gębicki od 1637; 37 Aleksander Jastrzębiec Trzebiński od 1643; 38 Paweł Janina Piasecki od 1644; 39 Jan Jelita Zamojski od 1649; 40 Andrzej Łabędź Trzebicki od 1655; 41 Stanisław Ślepowron z Sarnowa Sarnowski od 1658; 42 Jan Stanisław Nałęcz Zbąski od 1678; 43 Grzegorz Albert Doenhoff od 1690; 44 Jan Kazimierz Paprzyca Bacum od 1702; 45j Jan Krzysztof ze Słupowa Szembek od 1719; 46 Aleksander Antoni Bończa z Pleszowic i Prządzieli Fredro od 1724; 47 Walenty Leliwa Czapski od 1737; 48 Wacław Hieronim Ogończyk z Bogusławic Sierakowski od 1742; 49 Michał Leliwa z Granowa Wodzicki od 1760; Przemyśl Przemyśl 50 Walenty z Osiny Wężyk od 1765; 51 Andrzej Stanisław Kostka Korab Młodziejowski od 1767; 52 Józef Tadeusz Jastrzębiec Kierski od 1768; 53 Antoni Wacław Betański od 1783; 54 Antoni z Gołaszy Dąb Goła szewski od 1786; 55 Jan Antoni Potoczki od 1825 56 Michał Tomasz Korczyński od 1834; 57 Franciszek Ksawery Zacharyasiewicz od 1839; 58 Franciszek Ksawery Wierzchleyski od 1846; 59 Adam Jasiński od 1859; 60 Antoni Wałagin Manastyrski od 1863; 61 Maciej Hirszler od 1870; 62 Ks. Łukasz Solecki od 1881. Za staraniem biskupów przemyskich przyzwolił papież Innocenty XI w r. 1678 na ustanowienie biskupa sufragana. Pierwszym był Jan z Dębów Dembski w r. 1681 mianowany. Rząd austryacki zniósł sufraganią w r. 1786 a przywrócił ją dopiero w r, 1881 mianując na tę godność ks. Ignacego Łobosa. Dziś jest sufraganem kś. Jakub Glazer. Dyecezya przemyska graniczy na zachód z dyecezya tarnowską, na płn. z sandomierską i lubelską, na wsch. z lwowską. Obszar jej wynosi przeszło 410 mil kwadr. Dekanatów liczy 27, a mianowicie przemyski miejski z parafią przemyską, do której należą prócz miasta i przedmieść, wsie Bakończyce, Grochowce, Krówniki, Kruhel Mały, Kruhel Mały, Kruhel Wielki, Lipowica, Łuczyce, Nehrybka, Opłyn, Ostrów, Kuńkowce, Pikulice, Prałkowce, Sielce, Wilcze, Wituszyńce; dekanat przemyski zamiejski z parafiami Babice, Krasiczyn, Krzywcza, Niżankowice, Ujkowice, Wyszatyce i Żurawica; dek. biecki, brzostecki, birzozowski, dobromilski, drohobycki, dynowski, frysztacki, głogowski, jarosławski, jasielski, jaworowski, krośnieński, lisecki, leżajski, miechociński, mościcki, pruchnicki, przeworski, rzeszowski, rudnicki, rymanowski, Samborski, sanocki, strzyżowski, żmigrodzki. Do dziejów biskupstwa odnoszą się Siarczyński Dzieje biskupstwa gr. i łac. obrządku, w czasop. księgozbioru im. Ossolińskich Lwów 1828, zesz IV, str. 3; Zacharyasiewicz Vitae Episcoporum Premisleusium ritus latini Wiedeń 1844; Kś Fr. Pawłowski Premislia sacra sive Series et Gesta Episcoporum ritus latini Premislensium Cracoviae 1869; O powstaniu przemyskiego biskupstwa łacińskiego, w Przyjacielu chrześciańskiej Prawdy 1833, zesz. I, str. 97; zesz. II, 85; zesz. III, 93; zesz. IV, 84; O Kapitule Przemyskiej, tamże, 1834, zesz. I, str. 83, zesz. II, 100; zesz. III, 92; zesz. IV, 82; Dużo ciekawych szczegółów podaje Dzieduszycki w dziele Żywot Wacława Sierakowskiego arcyb. lwowskiego. Alembek napisał dzieło p. t. Historia Episcoporum aut Volumen Episcoporum res gestas complectens. Manuskrypt ten jest zapisany w regestrach kapituły p. n. Gemma Ecclesiae catedralis Premieliensis, ale znajduje się w bibliotece gr. kat. kapituły przemyskiej p. n. Notitiae aliquod de episcopatu Leopoliensi, episcopatu et capitulo Premislienei, pożyczył go bowiem był raz gr. kat. kanonik ks. Ławrowski, a z jego biblioteką przeszedł on w posiadanie biblioteki gr. kat, kapituły. Dokumenty odnoszące się do dziejów biskupstwa i kapituły znaleść można w Aktach grodz. i ziem. , t. VII, str. 27, 32, 78 i t. VIII, str. 21, 29, 34, 38, 39, 40, 4L 44, 52, 53, 54, 56, 59, 61, 65, 68. 71, 72, 75, 78, 87, 94, 101, 109, 114, 115, 119, 120, 122, 125, 245, 257, 270. Ob. także Dyecezya przemyska z mapami, w Bibliotece Pawlikowskiego we Lwowie, teka Nr. XLVIII, i Znakomici mężowie przemyskiej kapituły, ,, w Tygodniku katolickim 1864, str. 465 i 493 II. Biskupstwo greckokatolickie, według Nestora istniało już w XII w. O początkowych dziejach biskupstwa nic nie wiemy; nie znamy z nazwisk pierwszych władyków. Od r. 1218, w którym miał być władyką Antoni Dobrynia Jadrenkowicz, można wprawdzie zestawić szereg władyków, nie za wszystkiem dokładny, ale do dziejów biskupstwa brak źródeł aż do połowy XVI w, , pożar bowiem zniszczył w r. 1535 cerkiew katedralną i wszystkie znajdujące się przy niej dokumenty. Obok przemyskiego istniało już w XIII w. biskupstwo Samborskie obrządku wschodniego i miało własnych władyków, których siedzibą był klasztor Przemienienia Pańskiego czyli Spasa, we wsi Spas, istniejącej koło Starego Miasta. Biskupstwo to przyłączono w r. 1422 do przemyskiego i odtąd nazywają się biskupi przemyscy także Samborskimi, od roku zaś 1661, kiedy władyka Antoni Winnicki przebywał dłużej w Sanoku, także sanockimi, a od r. 1730 jeszcze jarosławskimi. Od drugiej połowy XVI w. są dzieje biskupstwa dokładniej znano. W r. 1596 przystępuje władyka przemyski Michał Kopystyński do unii na synodzie w Brześciu Litewskim, Mimo to trwał on przy schyzmie, Ale część duchowieństwa, szlachty i reszta ludności przyjęła unią, a tak powstało rozdwojenie pomiędzy wiernymi dyecezyi. Po śmierci Kopystyńskiego zamianował król w r. 1610 biskupa dla unitów Atanazego Krupeckiego, dyzunici wybrali jednak w r. 1620 władykę dla siebie. Odtąd bywało po dwóch biskupów. Jeden zarządzał zwykle dyecezya przemyską, drugi Samborską. Między nimi przychodziło często do gorszących walk i najazdów. Trwało to do r. 1691, kiedy Inocenty Winnicki, władyka dyzunicki, przyjął unią wraz z całą dyecezya. Z powyższego wynika, że biskupów przemyskich należy podzielić na 3 grupy. Do pierwszej należą władycy wy znania wschodniego do r. 1610. Byli nimi 1 Antoni Dobrzynia Jadrenkowicz od 1218 do 1225; 2 nieznany z imienia około 1243; 3 Ilarion 1254; 4 Abraham 1271; 5 Jeremiasz 1282; 6 Sergiusz 1283 87; 7 Memnon 1288; 8 Eufemiusz 1290; 9 Ilarion 12921301; 10 Jerzy 1315; 11 Marek 13301341; 12 Cyryl Wołoszyn 1351; 13 Ilarion 136670; 14 Bazyli 1375; 15 Atanazy 1397407; 16 Helazy 1415; 17 Ilij 1422; 18 Atanazy Drohojewski h. Korczak 1440 1443; 19 Antoni 1449; 20 Joannikij 1451; 21 Jan Gozdawa Wirecki 1466; 22 Jan Iwonka 1469 76; 23 Joannikij 1491 97; 24 Antoni Onykij 1506 20; 25 Joakim 1521 27; 26 Laurenty Sas Terlecki 1528 1549; 27 Antoni Radyłówski 1549 81; 28 Arsenij Sas Bryliński 1581 91; 29 Michał Kopystyński h. Leliwa 1591 1610. Drugą grupę tworzą biskupi obrządku gr. kat. nieuznawani powszechnie. Byli nimi 1 Atanazy Krupecki od r. 1610; 2 Paweł Obłoczyński 1646; 3 Prokop Wieniawa Chmielewski 1652; 4 Antoni Sas Terlecki 1664; 5 Jan Prus Małachowski 1669 równocześnie z nimi byli władykami wyzn. wsch. 30 Izaak Kopiński Borysewicz 1620 33; 31 Jan Romanowicz Popiel h. Sulima 1633 34; 32 Sylwester Wojutyński Hulewicz h. Nowina 1635 45; 33 Antoni Sas Winnicki 1650; 34 Grzegorz Sas Hoszowski 1667 75. Trzecią grupę tworzą biskupi po przyjęciu unii występujący i uznawani 6 Innocenty Win nicki h. Sas 1689 1700; 7 Grzegorz Sas Winnicki od 1700; 8 Hieronim z Uhnowa Ustrzycki h. Przestrzał 1715; 9 Onufry Szum lański h. Korczak 1746; 10 Atanazy Szept Szeptycki 1762; 11 Maksymilian Sieniawa Ryło 1879; 12 Antoni Angelowicz 1796; 13 Michał Lewicki 1813, 14 Jan Śnigurski 1818; 15 Grzegorz baron Jachimowicz 1848; 16 Tomasz Polański 1860; 17 Jozef Sembratowicz 1869; 18 Jan Saturnin Stupnicki 1872 Do biskupstwa należały następujące dobra Walawa, Wilcze, Wielunice, Stubienko, Glinice, Kalników, Oleszowice, Grochowce, Jaksmanice, Hruszowice, Makuniów, Dziewięczyce, Buczkowice, Szechynie, Małkowice, Tarnawce, Kormanice i Kłokowice. Do biskupstwa Samborskiego należały Straszowice, Busowiska, Tarło, Łobochów, Rosochy, Wołoszynowa, Kobło, Wola Koblańska, Babina, Wołkowia, Sozań, Smolnica, Potok i Ławrów. Z biegiem czasu w posiadaniu biskupów pozostają tylko Walawa, Wilcza i Wielunice pod Przemyślem a Straszowice i część Busowisk pod Samborem. Władycy przemyscy mieszkali z początku do r. 1412 na zamku przy cerkwi katedralnej, potem w klasztorze bazyliańskim we Wilczy pod Przemyślem; wielu z nich w dobrach biskupich w Walawie, w Straszowicach, w Ławrowie; niektórzy w Samborze. Od r. 1784 mieszkali oni w klasztorze pokarmelitańskim, później w rynku miejskim w pałacu, który zgorzał w r. 1801. Dziś mieszka biskup w najętej kamienicy przy ulicy Dobromilskiej. Kapituła gr. kat. składa się z 6 kanoników. Dyecezya przemyska gr. kat. liczy 39 dekanatów a mianowicie przemyski parafie Przemyśl, Barycz, Bolestraszyce, Buców, Chodnowice, Drohojów, Hurko, Jaskmanice, Krówniki, Macko wice, Małkowice, Medyka, Nehrybka, Ostrów, Pozdziacz, Prałkowce, Radymno, Swięte, Sośnica, Stubno, Torki, Ujkowice, Walawa, Wapowce, Wyszatyce, Żurawica, bełzki, biecki, birczański, drohobycki, dobromilski, dukielski, jaworowski, jarosławski, jasielski, horożański, kańczucki, komarniański, krośnieński, kulikowski, liski, lubaczowski, mokrzański, mościcki, muszyński, niżankowicki, olchowiecki, oleszycki, potylicki, pruchnicki, samborski, sanocki, sokalski, staromiejski albo starosamborski, starosolski, sądowowiszeński, uhnowski, ustrzycki, waręski, wysoczański, zatwarnicki, żółkiewski i żukotyński. Bibliografia A. Dobriański, , Korotkaja widomost istoryczeskaja o epyskopach ruskich w Peremyszli Peremyszlianyn na rik 1853; str. 13, na 1854, str. 1, na rik 1857, str. 89. Sostojanie eparchii ruskoj pered stoma lity Hałyczanyn, literaturnyj sbornyk, kn. I. wyp. II, Lwów, 1863, str. 79. Dobriański, Isaja Borysowycz Kopyńskij, prawosławnyj episkop peremyskij, Naukowyj sbornyk, 1866, str. 147. J. Lewicki Istoria w wedenia muzykalnoho pinia w Peremyszli Peremyszlianyn, 1854, str. 81. Z drukowanych dokumentów ważniejsze są Akt z r. 1407, ktorym Władysław Jagiełło zatwierdza uposażenie władyctwa przemyskiego i niektóre jego przywileje A. G. Z. , t. VII, str. 50. Dokument z r. 1424, którym Spytko z Tarnowa, ssta ruski, ogłasza wyrok w sprawie Eliasza, władyki przemyskiego, przeciw Januszowi Nasangniewiczowi o grunt we wsi Kormanicach i b. , str. 65. Dokument z r. 1469, którym Kazimierz Jagiellończyk uwalnia duchowieństwo ruskie władyctwa przemyskiego z pod jurysdykcyi świeckiej ib. , str. 117. Akt z r. 1688, którym Jan III potwierdza ordynacyą kapituły gr. kat. w P. przez biskupa tejże Innocentego Winnickiego ib. t. I, str. 85. Stowarzyszenia i zakłady publiczne. Stowarzyszenia i zakłady gospodarskie i kredytowe oddział galic. tow. gospodarskiego dla pow. przemyskiego, mościckiego, jaworowskiego i dobromilskiego, istniejący od r. 1866; Kasa oszczędności od 1867; Towarzystwo zaliczkowe rolne od 1875; kasa zaliczkowa rzemieślników i rolników od Przemyśl Przemyśl państwa. W 1031 r. Jarosław I, w. ks. kijowski, wspólnie z bratem Mścisławem wtargnęli z mnogiem wojskiem wgłąb Polski, zabrawszy mnóstwo jeńców, osadzonych potem nad Rosią, zajęli napowrót grody czerwieńskie, wraz z głównym ich grodem Przemyślem. Ale już w r. 1071 zdobywa go znowu Bolesław II śmiały, wracając z wyprawy kijowskiej. Odtąd Przemyśl stanowił główne stanowisko Bolesława. Tu przepędza on całą zimę, tu przyjmuje poselstwo węgierskich książąt z prośbą o pomoc, a powróciwszy z wyprawy węgierskiej, zimuje tu po raz wtóry, aby następnio wyruszyć na podbój grodów wołyńskich. Ziemia czerwieńska w r. 1086 lub 1087 przeszła napowrót w ręce ruskie. W r. 1087 siedzi już w P. Ruryk Rościalawicz jako pierwszy udzielny książę przemyski. Po śmierci Ruryka objął gród w r. 1092 Wołodar Rościsławicz. Wśród bratobójczych walk, jakie Rościsławicze staczają między sobą, wzywa w. ks. kijowski Świętopełk posiłki węgierskie, a w r. 1099 stanął sam król Koloman z dwoma biskupami i licznem wojskiem koło P. nad Wiarom. Zagrożeni Rościsławicze pogodzili się między sobą, a przywoławszy w pomoc Połowców, odnieśli nad Węgrami świetne zwycięztwo i zmusili ich do ucieczki. Po śmierci Wołodara w r. 1124 objął rządy w P. syn jego Rościsław Wołodarowicz. Ten umiera jednakże już w r. 1126, a brat jogo Wołodzimirko Wołodarowicz, książę dźwinogrodzki zagarnął P. pod swoje panowanie, bez względu na pozostałego syna Rościsławowego, Iwanka, głośnego później pod nazwą Berładnika. Panowanie Włodzimirka było dla P. fatalne. Stolicę państwa swego przeniósł on do Halicza. Już w r. 1134 państwo to zowie się halickim, P. zeszedł w ten sposób na gród drugorzędny. Włodzimirko walczył bez ustanku przeciw wielkim książętom Wszewołodowi II Olgowiczowi i Izasławowi II Mścislawowiczowi i w tych wojnach ilekroć zbliżył się ku Przemyślowi, czekała go klęska. Doznał on tu upokorzenia w r. 1150 i 1152 i umarł w P. w r. 1152. Po nim obejmuje rządy 8yn jego Jarosław Osmomysł, ks, halicki, a po jego śmierci syn jego Włodzimierz Jarosławicz w r. 1187. Tego wygnali bojarzy z Halicza w r. 1188, a przywołali natomiast Romana, ks. Włodzimirskiego. Lecz i ten nie długo się utrzymał. W tymże roku wypędził go król węgierski Bela III, u którego Włodzimierz szukał wtedy pomocy, a na tronie halickim osadził swego syna Andrzeja, Włodzimierka zaś zabrał do Węgier i osadził w więzieniu. Haliczanie, chcąc się pozbyć Węgrów, zaprosili na tron Rościsława, syna Berładnika, właściwego dziedzica Halicza i Przemyśla. Ale zaledwo tenże przybył już go nie chcieli i 1874. Stowarzyszenie oszczędności i zalicze kzdobywa P. i wciela w obręb swego pierwszego ogólnego Tow. urzędników austr. węgier. monarchii od 1872. Stow. wzajemnej pomocy dyetaryuszów sądowych od 1878. Filia krakowskiego Tow. wzajemnych ubezpieczeń, filia Slawii Tow. wzaj. ubezpieczeń w Pradze i inne. Stowarzyszenia i zakłady dobroczynne Miejski fundusz ubogich, utworzony w r. 1835, z zakład, majątkiem 15, 500 złr. ; Dom przytułku z zapisu ks. Dobrzańskiego z r. 1839, z majątkiem zakład. 10, 500 złr. ; Fundusz inwalidów od r. 1850 z zakład, majątkiem 1250 złr. ; fundusz rekonwalescentów od 1857, z majątkiem zakład. 1400 złr. ; fundusz wdów i sierot po księżach obrz. gr. kat. od r. 1843; Towarz. pań miłosierdzia św. Wincentego á Paulo od r. 1869; Tow. panien ekonomek św. Wincentego á. Paulo; Ochrona małych dzieci im. św. Jadwigi od r. 1869; Wychowawczy zakład sierot dziewcząt, z zapisu 5000 złr. Katarzyny z hr. Wodzickich Konarskiej z r. 1845; Tow. bursy przemyskiej od r. 1875; Tow. św. Mikołaja i Tow. naukowej pomocy im. J. I. Kraszewskiego od 1879; Tow. straży ogniowej ochotniczej od r. 1872. Istnieją prócz tego 3 izraelickie stow. dobroczynne, c Tow. mające na celu podniesienie oświaty i zamiłowanie sztuk pięknych Oddział Tow. pedagogicznego; Koło Towarzystwa nauczycieli szkół wyższych; Tow. muzyczne od r. 1862 i Tow. dramatyczne od r. 1879. d Stow. mające na celu zabawę towarzyską Gwiazda, stow. młodzieży rzemieślniczej od r. 1869; Tow. łyżwiarskie i łodziowe od 1881 r. ; Tow. strzeleckie od r. 1873, nareszcie Kasyna mieszczańskie, ruskie, kupieckie, zwane dawniej izraelskiem, czytelnia polska i wojskowa. Dzieje, Według bajecznej tradycyi podanej przez Długosza, książę polski Przemysław założył P. w VII w. i nazwał go od swego imienia. O starożytności grodu który był zawiązkiem osady miejskiej świadczy następne podanie Nestora W lito 6489 to jest w r. 981 ide Wołodymir na Lachi i zaja hrady ich Czerwień i innyi, iże sut do seho dnia pid Rusiju Po zajęciu ziemi przez Włodzimierza zapanował w tej lechickiej okolicy obrządek wschodni. Okres drugi, ruski, przedstawia nam bratobójcze wojny książąt ruskich, zapasy z obcym najezdcą lub z dawnymi panami grodu, którzy pragną odebrać wydartą ziemię. Po śmierci Włodzimierza I Wielkiego, podzielili liczni synowie jego państwo ruskie między siebie, z czego powstało kilka udzielnych księstw. Książęta w ciągłych walkach używają pomocy sąsiadów. W r. 1018 spieszy Bolesław Chrobry w pomoc swemu zięciowi, ks. kijowskiemu Świętopełkowi, wygnanemu przez brata Jarosława, a osadziwszy go napowrót w Kijowie, wraca do domu, po drodze zaś Przemyśl trzymali się Węgrów. Rościsław zginął pod Haliczem w r. 1189, Włodzimierz tymczasem uszedł z więzienia, udał się do cesarza niemieckiego Fryderyka Rudobrodego, a ten wysłał go do Polski z poleceniem do Kazimierza Sprawiedliwego, aby mu Halicz przywrócił. Kazimierz wyprawił z Włodzimierzem wojewodę Mikołaja, Haliczanie przyjęli go, a królewicza Andrzeja wygnali. Współczesny kronikarz polski Wincenty powiada że Kazimierz przyłączył do swych dzierżaw ziemię przemyską z miastami sąsiedniemi. W r. 1210 widzimy znów w P. udzielnego księcia Świętosława Igorowicza, syna Igora putywolskiego, śród dalszych zaburzeń schwytano Swiętosława i powieszono w r. 121L W r. 1214 P. dostaje się mocą ugody spiskiej Leszkowi Białemu, ale niebawem odebrał mu go król węgierski. Leszek przywołuje wprawdzie przeciw Węgrom w r. 1119 Mścisława nowogrodzkiego, ten wygania Węgrów, zajmuje Halicz, ale godzi się z Daniłem i staje nietylko przeciw Węgrom ale także przeciw Polakom. Wtedy przerzuca się Leszek na stronę króla węgierskieg, obydwaj zajmują P. , ciągną na Halicz, osadzają tam Kolomana z Salomeą. W 1220 r. Mścisław zajął Halicz powtórnie, Kolomana wziął w niewolę, a córkę swoją zaręczył z innym królewiczem węgierskim, Andrzejem i dał mu Przemyśl. Andrzej panował około sześciu lat. Nie ufając Mścisławowi uciekł on do ojca, który połączywszy się z Leszkiem ruszył znowu w zimie r, 1226 na Halicz, a po drodze zajął P. , oddany mu przez Jurya, tysiącznika tamtejszego. W r. 1230 był P. ogniskiem spisku Aleksandra bełzkiego i bojarów przeciw Romanowiczom, którzy jednakże pod P. odnieśli zwycięztwo. W r. 1235 otrzymuje P. Daniło Romanowicz od Michała halickiego, ale traci go natychmiast. W r. 1241 uchodzi Daniło przed Tatarami, a kiedy wrócił, zastał ziemię całą rozdrapaną przez bojarów. P. zagarnął Hrehory Wasylewicz, ale Daniło wtrącił go niebawem do więzienia. W r. 1243 wybuchł w P. przeciw Daniłowi rokosz, na czele którego stanął władyka przemyski. Rokoszanie, połączeni z Rościsławem, synem Michała Kijowskiego, zajęli P. , walka toczy się lat; kilka a rozstrzygnęła się dopiero w r. 1247 na korzyść Romanowiczów. Po śmierci Daniła Romanowicza w r. 1264, objął ziemię przemyską w posiadanie syn jego Lew Daniłowicz. Ze śmiercią Lwa w r. 1301 zapada na lat 40 mrok na dzieje Rusi halickiej. Po Lwie nastąpił syn jego Jerzy I, a po nim dwaj jego synowie Andrzej i Lew II w r. 1315. Ze śmiercią Andrzeja w r. 1324 wygasł róo Romanowiczów, a rządy w jego państwie objął Bolesław Jerzy II Trojdenowicz. W całym tym okresie spotykamy o P. jedną tylko Słownik Geograficzny Tom IX, Zeszyt 99. wzmiankę w dok. ks. Jerzego II z r. 1335, gdzie między świadkami wymieniony jest wojewoda przemyski Hryćko Kossaczowicz. Musiał tedy P. zajmować ważne miejsce między grodami włodzimierskohalickiej Rusi, skoro był siedzibą takiego dygnitarza. Po otruciu Bolesława Jerzego II w r. 1340, objął puściznę Romanowiczów Kazimierz Wielki. Zajęciu temu stawili krajowcy, o ile nam wiadomo, w jednem tylko miejscu czynny opór, a ogniskiem tego opora był właśnie Przemyśl. Jakiś nader złośliwy bojar pisze współczesny kronikarz Janko z Czarnkowa Detko imieniem, dzierżący gród przemyski, wspólnie z niejakim Danielem z Ostroga i inną także szlachtą donieśli chanowi Tatarów o zajęciu kraju swego przez Kazimierza, przekładając mu, ze król Kazimierz napadł i zajął Ruś i w ten sposób przeszkodził składaniu haraczów, jakie Rusini Tatarom składać byli zwykli. Na to ich doniesienie chan Tatarów wielkie bardzo wojsko wyprawił na Ruś. Tatarzy wyparli wojska Kazimierza z Rusi, zbliżyli się nawet ku Wiśle, oblegali Lublin, lecz ostatecznie cofnęli się niewiele zdziaławszy. Ruscy bojarowie nie ufając w przyjaźń Tatarów, przerzucili się na stronę króla polskiego i zawarli z nim ugodę. Sam Dymitry Detko donosi o tem w liście kupcom toruńskim, tytułując się rządcą czyli starostą ziemi ruskiej Szatan wzniecił był niezgodę między nim a królem polskim, obecnie już przyjaźń ze sobą zawarli z natchnienia Ducha św. Tak więc pozostał P. według wszelkiego prawdopodobieństwa od r. 1340 stale przy Polsce. Kazimierz W. wzniósł w P. pierwszy zamek murowany. Za panowania Ludwika andegaweńskiego zarząd Rusi otrzymał Władysław ks. Opolski w r. 1372. Przebywał on w P. o ile wiemy w r. 1376 A. G. Z. , t. V, str. 13 i w r. 1377 ib. t. n, str. 10 i t. VIII, str. 16. Po ustąpieniu Władysława Opolczyka z Rusi w r. 1379 przyłączył ją Ludwik do Węgier, a grody ruskie, między nimi także P. , porozdawał w zarząd starostom węgierskim. Po śmierci Ludwika w r. 1382 pozostała Ruś przy węgierskiej królowej Maryi, która dość chętnie zajmowała się losami kraju, a także ziemi przemyskiej. Pamiątką po niej jest uposażenie biskupstwa przemyskiego łaciń, w r. 1384. Rządy Maryi trwały do r. 1387. Wówczas to wyruszyła Jadwiga na Ruś i przyłączyła ją ponownie do Polski. Na nic się nie przydały zabiegi Władysława Opolczyka około pochwycenia rządów Rusi w swe ręce. Rusini, uciemiężani przez starostów węgierskich, przyjęli Jadwigę z wdzięcznem sercem. Na wieść o wstąpieniu królowej polskiej na ziemię przemyską, wychodzą wszyscy dygnitarze naprzeciw do Jarosławia, wójt przemyski Mili chał i rajcy, obaj biskupi Eryk i Wasyli, obie kapituły, bojarzy, szlachta i lud, i nietylko poddaja się chętnie jej koronie, ale proszą o zapewnienie, że ziemia ta od korony polskiej nigdy odłączoną i nigdy pod władzę jakiego księcia oddaną nie będzie. Królowa dała im żądane zapewnienie w przywileju, wydanym w Jarosławia d. 18 lutego r. 1387 Lewicki, 1. c, str. 138. W r. 1389 nadaje miastu Władysław Jagiełło prawo magdeburskie A. G. Z. , t. V, str. 23 do 25, dodaje mu sto łanów frankońskich, poczynających się u granic wsi Nehrzebka dziś Nehrybka a ciągnących się aż po rzekę San, a nadto cztery wolne łany wójtowi Michałowi, jego dziedzicom i następcom po wieczne czasy, mieszkańców uwalnia od opłat z ról i łąk na lat sześć, z winnic na lat 16, z lasów na lat 20, ustanawia roczny targ ośmiodniowy od dnia śś. apostołów Piotra i Pawła począwszy Na podstawie tego przywileju organizuje się P. na wzór Lwowa, ustanawia urząd radziecki i sąd ławniczy. D. 18 lipca r. 1409 nadaje Władysław Jagiełło przywilej, mocą którego uwalnia mieszczan od obowiązku dawania jakichkolwiek podwód pieszych lub konnych, z tym wyjątkiem, że dla potrzeby króla lub królowej będą obowiązani dać 3 lub 4 wozy do najbliższej stacyi. Snać jednak starostowie starali się o przytłumienie samorządu miasta, skoro Władysław Jagiełło przywilejem wydanym w Niepołomicach d. 19 listopada 1424 r. potwierdza ponownie prawa i łany miastu nadane. Równocześnie pozwala król mieszczanom przemyskim rąbać drzewo w lasach królewskich A. G. Z. , t. VI, str. 19. Władysław Jagiełło przebywał dość często w P. , wiadomo nam bowiem, że tutaj wystawił przywileje d. 7 marca 1395 A. G. Z. , t. VIII, str. 38, w r. 1407 ib. , t. III, str. 158 i t. X, No 36; d. 29 paździornika 1408 ib. , t. IV, str. 70 i t. VIII, str. 58; w r. 1427 ib. , t. II, str. 82; d. 12 maja 1431 ib. , t. V, str. 66 i 8 maja 1434 ib. , t. VII, str. 78 i t. VIII, str. 267. Za przykładem Jagiełły szli inni królowie polscy. Każdy z nich prawie bądź to nadawał miasta nowo prawa i przywileje, bądź też potwierdzał dawne. W czasie klęsk doznanych otrzymują mieszczanie uwolnienie od podatków. Kazimierz Jagiellończyk potwierdza d. 28 kwietnia r. 1458 prawo magdeburskie, rozszerzając władzę miejskiego sądu wójtowskoławniczego do sądzenia także spraw kryminalnych, nadając mu prawo miecza. Król ten przebywał w P. d. 15 lutego r. 1469 A. G. Z. , t. VII, str. 117, a Jan Olbracht d. U maja r. 1497 ib. , t. IX, str. 148 i potwierdził prawa i przywileje nadane miastu przez jego poprzedników, zwłaszcza przez ojca Kazimierza. Gdy w r. 1498 Wołosi i Turcy miasto zrabowali, ogniem i mieczem zniszczyli, uwalnia Jan Olbracht przywilejem danym w Krakowie dnia 10 września 1499 r. mieszczan przemyskich na lat 12 od wszelkich podatków od ról i ogrodów królowi przypadających, dalej od podatków państwowych ustanowionych lub ustanowić się mających, jak niemniej od podwód, myt, wypraw wojennych i jakichkolwiek opłat królewskich Dod. do Gaz. lwow. , 1851, str, 110. Dnia 24 sierpnia r. 1509 bawił w P Zygmunt I A. G. Z. , t. VIII, str. 208. Przywilejem danym w Krakowie d. 16 marca r. 1525 nadaje Zygmunt I miastu prawo pobierania od każdego wozu towarami obciążonego po 4 obole, co do jednej skrzynki składać, na naprawę dróg obraćać i staroście z tego co roku rachunek zdawać winni. Zygmunt August nadaje miastu prawo pobierania myta od wołu, krowy, konia po 3 denary, tyleż od wozu obciążonego, a 1 2 grosza od wozu lekkiego; pozwala również pobierać opłaty od wprowadzonego do miasta piwa, likierów i wszelkich trunków, którą to należytość nazywano Szotarne. Około r. 1530 buduje miasto z wielkim kosztem wodociągi, a już od 1 stycz. 1532 r. nadaje mu Zygmunt L prawo nakładania podatku miejskiego po 3 1 2 grosza od każdej warki piwa, który to dochód Aquaeducta lub Canalia zwany, miał służyć na utrzymanie tych wodociągów. Przywilejem danym w Krakowie d. 13 październ. r. 1550 nadaje Zyg. Aug. mieszczanom przemyskim wolność handlu w granicach królestwa i posiadłości królewskich, i uwalnia ich od wszelkich podatków płaconych od towarów, z wyjątkiem pogranicznego sąsiedniego. W tymże roku pozwala Zyg. Aug. radzie miejskiej stosować się w rzeczach spadkowych do plebiscytu lwowskiego Dod. do Gaz. lwow. , 1853, No 4 i 5. Przywilejem danym 25 list. r. 1553 w Knyszynie potwierdza Zyg. Aug. juryzdykcyą miejską, zakazując starostom mieszania się do takowej i do administracyi miasta, tudzież zabraniania miastu poboru myta. W r. 1557 zatwierdza Zyg. Aug. wyrok komisarski z lat 1512 i 1515, wydany w sprawie o błonie między władyką przemyskim i mieszczanami Rkp. Ossol. , No 2264, str. 404. W r. 1559 po św. Michale przybyły do P. królewny Anna i Katarzyna i bawiły na zamku czas dłuższy. Przywilejem danym w Wilnie w r. 1561 postanawia Zyg. Aug. , że odtąd w P. żaden szlachcic lub żyd, lub kto inny, juryzdykcy i miejskiej nie podległy i ciężarów miejskich nie ponoszący, piwa warzyć i sprzedawać nie może. Stefan Batory bawił w P. w r. 1578 A. G. Z, t. X, No 2008. Przywilejem danym w Wilnie 28 lipca 1589 określa Zyg. III bliżej juryzdykcyą sądu w sprawach spornych. W r. 1595 srożyło się morowe powietrze w P. i okolicy Rkp. Ossol, Przemyśl Ossol, No 2410, t. I str. 102. W r. 1597 i i 1601 potwierdza Zygmunt III przyzwolone kupcom przemyskim od urzędu radzieckiego ustawy Rkp. Ossol, No 2264, str. 408. Przywilejem danym w Krakowie d. 27 września r. 1602 ustanawia Zyg. III ordynacyą wyborczą radziecką, a w r. 1603 potwierdza wyroki wydane przez komisarzów w sprawie między radą miejską a pospólstwem Rkp. Ossol, No 2264, str. 413. Troskliwa opieka królów i wzrastająca zamożność okolicznego ziemiaństwa sprowadzają pomyślny rozwój P. w XV, XVI i w początkach XVII w. jako ogniska politycznego i ekonomicznego całej ziemi. Ożywione jarmarki, zjazdy szlachty na sądy grodzkie i ziemskie, na obrady przedsejmikowe podnoszą handel i rękodzielnictwo. Ład i porządek pannje w całem mieście a zwłaszcza w urzędach miasta, o czem świadczą akta jak najstaranniej pisane i przechowywane. Nawiedzają jednak miasto i w tym okresie rozmaite klęski, jak pożary w latach 1489, 1498, 1535, morowe zarazy, wylewy Sanu i napady nieprzyjacielskie, ale po każdej klęsce miasto dźwigało się rychło dzięki przyjaznym warunkom ekonomicznym. Dnia 15 maja 1641 bawił w P. Władysław IV A. G. Z. , t. X, No 4075. W r. 1648 uderza na miasto oddział Kozaków wysłany przez Chmielnickiego pod dowództwem pułk. Kapuścińskiego. Oddział ten zbliżył się do miasta d. 4 list. , lecz mieszkańcy przedmieścia Błonia zastąpili mu drogę i zmusili do odwrotu. Dopiero gdy nadeszły z pod Lwowa posiłki przystąpił Kapuściński 6 list. do oblężenia miasta. W krytycznej chwili nadeszła niespodziewana pomoc. Karol Korniakt, dziedzic sąsiedniej Żurawicy, zebrał kilka tysięcy ludzi w okolicy, przybył w odsiecz i napadł na Kozaków. Kapuściński padł w początku potyczki a wojsko jego pierzchło, pozostawiając licznych jeńców i chorą giew pułkową w ręku zwycięzców. Otwarto bramy miasta i wprowadzono Korniakta w tryumfie do fary, gdzie zdobytą chorągiew zawiesił na wieczną pamiątkę Hauser, l c. , str. 126 do 128; Przegl. archeol. , r. 1883, zesz. III, str. 122 i Rkp. Ossol, No 496, str. 180. W czasie wojny szwedzkiej w 1656 r. Duglas z pod Jarosławia przybył pod P. D. 8 marca stanął na lewym brzegu Sanu obozem, a 9 marca chciał część wojska przeprawić przez zamarzniętą rzekę. Lód jednakże załamał się i utonęła znaczna liczba Szwedów. Wezwani do poddania się Przemyślanie wysłali posłów do Jana Kazimierza, bawiącego we Lwowie, z prośbą o pomoc, a gdy 13 marca Duglas przeprawiwszy się przez San stanął pod murami miasta uwiadomiono go, że Stefan Czarniecki spieszy miastu na pomoc. Szwedzi odstąpili od oblężenia i przenieśli swój obóz do Radymna, nie wyrządziwszy miastu szkody Hauser, l c. , str. 129; Przegl. archeol. , 1883, zesz. III, str. 124. W rok potem oblega P. ks. siedmiogrodzki Grzegorz II Rakoczy. Wkracza on do Polski jako sprzymierzeniec Szwedów na początku r. 1657, a w lutym rozkłada swój obóz pod P. na szerokiej równinie około Medyki i Torek. Przemyślanie widząc, że ze słabą swoją załogą 1500 ludzi nie będą mogli stawić oporu, skłonili księcia bogatym okupem do odstąpienia. Dla obozującego pod Przeworskiem Rakoczego przybyło z Węgier 16 wozów z winem dla wojsk, które pod strażą węgierską przechodziły przez Przemyśl. Mieszczanie chcąc się zemścić za złożony mu okup, napadli na konwój węgierski, ale zostali odparci Rakoczy dowiedziawszy się o tem, wysłał Jana Kemenyego i polecił mu zająć miasto i zrabować, a mężczyzn w pień wyciąć. Dnia 1 marca stanął Kernenyi pod Przemyślem, zajął najpierw klasztor benedyktynek i młyn na lewym brzegu Sanu położony, a potem przeprawiwszy się przez San zajął klasztor reformatów, po za murami miasta. W kościele zamordowano bezbronnego laika Józefa Reklowskiego, poniszczono ołtarze i relikwie, powywlekano z grobowców ciała zmarłych, zniszczono doszczętnie kościół wraz z klasztorem. Następnie zaczęto szturmować miasto. Mieszkańcy widząc przeważną siłę wyprawili posłów Mniszka i Woj akowskiego do Kemenyego w celu tentowania zgody. Na prośbę tych posłów, jak również Grondzkiego, Polaka a sprzymierzeńca Rakoczego, znajdującego się wówczas w obozie Kemenyego, skłonił się tenże do odstąpienia od oblężenia miasta, za co Przemyślanie złożyć musieli 20, 000 czerwonych złotych i zaopatrzyć w żywność wojska nieprzyjacielskie. Lud pobożny przypisał to wybawienie miasta od zagłady św. Wincentemu, którego relikwie znajdowały się już wówczas w kościele ks, franciszkanów sprowadzono je w r. 1651. Odtąd został św. Wincenty patronem miasta. Wypadek ten upamiętniono w dwóch obrazach, z których jedenznajduje się w ratuszu, a drugi, malowany na ścianie, w kościele franciszkanów nad drzwiami prowadzącymi do choru Hauser, l. c, str. 130 do 138. W r. 1660 Jan Kazimierz bawił w P. i wydał tu d. 18 paźdz. pismo do rajców Samborskich arch. Samborskie, Protocollon ex annis 1659, 1660, str. 320 i 321. Kiedy w r. 1672 Muhamed IV w połączeniu z Kozakami i Tatarami wtargnął do Polski, nawiedziła w październiku ziemię przemyską czerń tatarska. Plądrując w okolicy omijali Tatarzy miasto same. Przemyślanie postanowili położyć kres okrucieństwom i rabunkom. Każdy zdolny do boju chwycił za broń i stanął w szeregi ochotników, którym przewodził Przemyśl Przemyśl gwardyan reformatów ks. Krystyn Szykowski. D. 8 paźdz. , gdy trzy ordy Tatarów po całodziennym rabunku, obciążone zdobyczą i jeńcami, stanęły obozem na polach pod Kormanicami, Pnikutem i Podstolicami, o milę od miastawyruszył ks. Szykowski z ochotnikami wieczorem z P. , napadł na Tatarów w śnie pogrążonych i odebrał łupy i jeńców Hauser, 1. c, str. 138 do 140; Bohater zakonny w Rozmaitościach z r. 1830, No 16; Chrystyan Szykowski, obrońca P. w Przyj. Dom. , 1859, str. 201; Znaczenie pomnika ks. Szykowsklemu wzniesionego p. L. Hausera, Przemyśl, 1879. Pod rokiem 1726 znajdujemy w kronice Kiszki zapisek, wedle którego, , Rossyanie z Kozakami przystapiwszy pod P. , pobierali wielkie kontrybucye i prowianty. Zubożałe wraz z całem krajem miasto nie poprawiło swej doli z chwilą gdy od 1773 r. przeszło pod panowanie austryackie. Nietylko bowiem, że przechody wojsk austryackich wyi czerpały resztę funduszów, ale nadto w r. 1778 sprzedał rząd P. wraz z Bakończycami i innymi dobrami starostwa przemyskiego hrabiemu j Ignacemu z Czertwic Cetnerowi, panu na Podkamieniu i Krakowcu. Odtąd przestaje P. istnieć jako miasto wolne. Mieszczanie jednakże, korzystając z dwukrotnego pobytu cesarza Józefa II w r. 1780 i 1786 wnieśli prośbę o pomoc. Na skutek takowej przywrócił cesarz dyplomem z 1789 r. miastu autonomią, nadając mu przytem różne prawa i przywileje Hauser, 1. c. , str. 161. W myśi tego dyplomu winien był rząd wykupić miasto od hr. Cetnera. Ówczesny urząd cyrkularny nakłonił jednak magistrat, że tenże zobowiązał się imięniem miasta zwrócić rządowi sumę wypłaconą hr. Cetnerowi. Przyszło ztąd do procesu między miastem a fiskusem, ale rozporządzeniem cesarskiem z d. 12 paźdz. 1792 r. uwolniono P. od tego obowiązku. W r. 1880 bawił w P. cesarz Franciszek Józef I podczas podróży po Galicyi przez dzień 4 września. W r. 1882 urządzono w P. wystawę rolniczoprzemysłową czyt. Dodatek do Gazety lwow. , No 288 do 266. W r. 1883 obchodzono tu uroczyście 2001etnią rocznicę wycięstwa Sobieskiego pod Wiedniem czyt. Gaz. lwow. , 1883, No 213. Obwarowanie P. sięga dalekiej przeszłości. Miasto otoczone było murem i głębokim rowem. Do miasta prowadziły bramy lwowska al. senatorska r, 1541 nowo wymurowana od wschodu, grodzka od zachodu, wodna na południe do rzeki i na most prowadząca i furta zamkowa, wiodąca do katedry. Budowę murów zaczęto zapewne już w XIV w. i prowadzono powoli kosztem miasta. W pierwszej połowie XVI w. już cały P. był murem opasany. W murach wzniesiono baszty 1 kowalską na rogu wsch. płd. , 2 małą przy kościele karmelitów, 3 krawiecką, 4 małą kramarską, 5 szewcką na rogu zach. rpłd. , 6 małą nad Sanem na płn. zach. rogu, bronioną przez cech browarników, 7 czapniczą, 8 kuśnierską, 9 rymarską. Z furty zamkowej bronił miasta cech cyrulików, z bramy grodzkiej cech bednarzy, z bramy lwowskiej złotnicy i tkacze, z bramy wodnej żydzi. Zamek wymurowany za czasów Kazimierza W. , stał na górze, w płd. zach. stronie. Był otoczony murem, po nad którym wznosiło się baszt kilka, a między nimi baszta biskupia, która służyła za schronienie osób i skarbów biskupich i kapituły. W zamku mieszkał zwykle starosta, odbywały się sądy ziemskie i był skład ksiąg i aktów sądowych. Królom polskim i członkom rodziny królewskiej służył zamek zamieszkanie w czasie pobytu w P. Z biegiem czasu ulegał zamek przekształceniom, o których wspominają lustracye. Ostatnim ze starostów, który tu mieszkał, był Stanisław August Poniatowski, późniejszy król. On też po raz ostatni restaurował zamek, który później rozpadł się w gruzy, tak, że pozostały tylko dwie baszty i mur wewnętrzny. W r. 1842 przekształcił rząd austryacki górę zamkową na ogród publiczny, a w r. 1867 odrestaurowała zwierzchność miasta płn. zach. basztę narożną i wsch. część mu rów zamkowych, pokrywszy je dachem i góra zamkowa przybrała kształt obecny. Odrestaurowaną basztę opisano dokładnie i podano jej rycinę w artykule Ein Rundthurm am Schlosse zu P. w Mittheil. der k. k. CentralCom mission zur Erforschung und Erhaltung der Baudenkmale, Wien, 1868, t. 13, str. XXV. Plan starożytnego P. odtworzył Hauser na podstawie planu z początków XIX w. , kronik i aktów miejskich i załączył go do swej monografii. Warownie miasta zniósł rząd austryacki wkrótce po zaborze. Po wojnie niemieckofrancuzkiej rząd austryacki ufortyfikował P. na nowo. Dotąd wydano podobno na for tyfikacye, niezupełnie jeszcze skończono, do 7, 000, 000 zł. w. a, Herb miasta przedstawiał pierwotnie niedźwiedzia kroczącego w lewą stronę, z krzyżem graniastym u góry i z napisem w otoku Sigillum attenticum sic civitatis de Premissel. Taki herb znajdujemy na pieczęci przy dokumencie z d. 6 paźdz. 1625, zatwierdzającym statut cechu złotniczego, malarskiego i konwisorskiego. Sąd wojtowskoławniczy używał pieczęci cokolwiek odmiennej, a mianowicie niedźwiedzia zwróconego w lewą stronę, z podniesioną lewą łapą przednią aż do pyska, a u góry sześciopromienną gwiazdę i napis w otoku, , Sigillum scabinorum civitatis Premisliensis. W drugiej połowie XVII w. herb przedstawia niedźwiedzia kroczącego w lewą stronę z gwiazdą sześciopromienną u góry. Przywilej cesarza Józefa II z r. 1789 pozwala miastu używać tego herbu i opisuje go dokładniej Hauser, l. c, str. 163. Akta grodzkie i ziemskie podają opisy pieczęci biskupów przemyskich Eryka, Macieja, Janusza, Piotra i innych, miejskiej i ławników. Z dawnych pamiątek niewiele się zachowało. Katedra łacińska posiada ornaty pochodzące z XVII i XVIII w. ob. Katalog wystawy archeol. i etnogr. we Lwowie, 1885, No 218 do 222. W podwalinach katedry łacińskiej znaleziono w dwu ułamkach płytę grobową, pochodzącą z dawnej katedry ruskiej, spalonej przez Tatarów i wyobrażającą mężczyznę w bojarskim kołpaku. Jest to zapewne pomnik jednego z książąt ruskich, może Wołodara, i pochodzący z XII w. Katalog wystawy, No 171. W kościołach, zwłaszcza w katedrze łacińskiej, znajdują się pomniki i obrazy z dawniejszych czasów, ale nieposiadające pod względem artystycznym większej wartości ob. Sobieszczański Wiadom. histor. o sztukach pięknych w Polsce, t. I, str. 73, 131 i t. II, str. 323. w zagłębieniu muru otaczającego klasztor ks. reformatów stoi pomnik, wzniesiony w latach 1872 do 30 sierpnia 1877 z piaskowca, dłuta rzeźbiarza krakowskiego Zyg. Trembeckiego, przedstawiający mnicha w habicie zakonu ks. reformatów, z krzyżem w jednej a rozwiniętym nad głową sztandarem w drugiej ręce. Na podstawie pomnika czytamy stosowny napis w marmurowej płycie wyryty Hauser, 1. c. , str. 140. Z dawnych warowni przemyskich pozostała, obok wymienionych już resztek zamku, tylko część mura obronnego na Władyczu Na szczycie góry, na której stoku leży miasto, wznosi się na granicy wsi Pikulic kopiec, widocznie usypany, pospolicie Zniesieniem lub, , Kopcem tatarskim nazywany. Ma on kształt podłóżnego trójkąta. Na szczycie stoi kapliczka murowana, niewiadomo kiedy wzniesiona. Podanie głosi, że gdy raz Polacy znieśli Tatarów pod Przemyślem, a chan tatarski poległ w tej bitwie, pochowano jego zwłoki na górze i usypano na mogile ten kopiec. Na widoku P. umieszczonem w dziele Cellaryusza z XVII w. jest już oznaczony kopiec wraz z kaplicą. Poszukiwania robiono w tym kopcu w r. 1869, pod przewodnictwem dra Teofila Żebrowskiego, nie doprowadziły do żadnego rezultatu. Znaleziono czaszki i kości ludzkie dość liczne, szeląg litewski z r. 1664, ale nic godnego uwagi pod względem archeologicznym nie odszukano. Bibliografia. Oprócz źródeł wyżej powoływanych wymieniamy jeszcze Dzieje księstwa niegdyś przemyskiego p. F. Siarczyńskiego Czasopismo księgozbioru im. Ossol. Lwów, 1828; Siarczyński Wiadomość o stanie miasta P. , o dziej ach jego, o mieszkańcach niegdyś ziemi, teraz obw. przemyskiego ib. , 1829, zesz. I, str. 3; Rozmaitości 1830, No 44; Przyjaciel ludu 1837, 321; Widomist istoryczeskaja o misti Peremyszli i okruzi tohoż imeny Peremyszlianyn, 1852; ocena tej pracy w Dzienniku literackim z r. 1852, No 6 i w Bibliot. warszaw. z r. 1852, t. II, str. 155, tudzież odpowiedź na tę recenzyą w Peremyszlianynie z r. 1853 str. 1. Kś. Henryk Lewiński P. und sein altes Schloss Sprawozd. gimn. przemyskiego za r. 1857 58; Słowo Lwów, 1862, No 33; Główniejsze miasta Galicyi Dodat. tyg. do Gaz. lwowskiej, 1868, No 21 do 25; kś. Wojciech z Zaleszan Michna Przemyśl i jego okolice Nowy Sącz, 1872; Dobieszewska. , Opis P. z ryciną Tyg. ilustr. z r. 1873, str. 188 i 200; Widok P. i zarys jego dziejów Kłosy, 1882, No 899 900; Dmytro Detko, ruskij wojewoda peremyskij, istoryczne opowidanie napysaw J. E. Lewickij, Lwów, 1882; Rkp. Ossol. , No 2865, str. 12 do 28. Obacz także zbiór rycin Pawlikowskiego we Lwowie No 4681 do 4691. Przemyski powiat w atlasie Kummersberga karty 19, 20 i 30; szt. gen. Z. 6, C 27, 28 i Z. 7, C 27, 28 leży między 49 36 a 49 56 20 płn. szer. i między 40 4 a 40 42 wsch. dłg. Graniczy na płn. z pow. jarosławskim, na wschód z mościskim, na płd. wsch. z Samborskim, na płd. i płd. zach. z dobromilskim, na zach. z brzozowskim. Obejmuje obszaru 903, 336 klm. kwadr. Gmin katastralnych i administracyjnych zawiera 113, obszarów dworskich 95, a mianowicie w obrębie sądu powiat przemyskiego miasto Przemyśl, miasteczka Babice, Krasiczyn, Krzywcza i wsie Bachów, Bakończyce, Barycz bez obszaru dwors. , Batycze, Bełwin, Bolestraszyce, Buców, Buszkowice, Buszkowiczki, Byków, Chodowice, Chyrzyna, Cisowa, Drohojów, Dunkowiczki, Dusowce bez obsz. , Dusowskie Chałupki bez obsz. , Hnatkowice, Hucisko Nienadowskie bez obsz. , Hureczko, Hurko, Jaksmanice, Korytniki, Kosienice, Krasice, Krówniki bez obsz. , Kruhel Wielki i Mały, Krzeczkowa, Krzywiecka Wola, Kuńkowce, Kupna, Łętownia, Łuczyce, Maćkowice, Małkowice, Medyka, Mielnów, Nakło, Nehrybka, Nienadowa, Nowosiółki, Olszany, orzechowce bez obsz. , Ostrów, Pikulice, Poździacz bez obsz. , Prałkowce, Przekopana, Reczpol, Rokszyce, Ruszelczyce, Siedliska bez obsz. , Sielec, Skład Solny bez obsz. , Skopów bez obsz. , Śliwnica, Średnia, Stubienko, Stubno, Szechynie, Tarnawce, Torki bez obszaru, Trójczyce, Ujkowice, Walawa, Wapowce, Wilcza bez obsz. , Wyszatyce, Żurawica; a w obrębie sądu powiat. niżankowickiego miasteczka Fredropol i Niżankowice i wsie Aksmanice, Boratycze, Borszowice, Bry Przemyśl lińce, Bybło, Chodnowice, Chraplice bez ob szaru, Cyków, Darowice bez obsz. , Drozdowice, Gdeszyce, Grochowce, Hermanowice, Hruszatyce, Kłokowice, Kniażyce, Koniuszki al. Komuchy, Koniusza, Kormanice, Kupiatycze, Malchowice, Miźynic, Młodowice, Paćkowice, Pieszowice, Podmojsce, Popowice, Rozubowice, Sanoczany, Sierakośce, Solca bez obsz. , Stanisławczyk bez obsz. , Stroniowice; Tyszkowice, Wielunice, Witoszyńce, Zabłotce i Zrotowice. P. leży prawie w samym środku powiatu odl. średnio 15 klm. . Najdalej od Przemyśla odległe są Sanoczany na płd. wsch. o 22 klm. i Hucisko Nienadowskie na płn. zach. o 28 klm. Cały powiat przemyski leży w dorzeczu Wisły za pośrednictwem Sanu. Wyjątek stanowi płd. wsch. narożnik Goleszyc, przez który płynie pot. Radochońce, dopływ Strwiąża dorzecze Dniestru. San wchodzi na obszar powiatu od zach. z Dubiecka i płynie na płd. wsch. , tworząc granicę między Nienadową a Ruską Wsią pow. brzozowski i Iskaniem pow. dobromilski. Pod 49 48 15 opuszcza on granicę powiatu, wchodzi do pow. dobromilskiego, do Iskania i płynie na płd. wsch. aż do 49 46 45 płn. szer. Tu skręca na wschód i wchodzi w obręb pow. przemyskiego, do Bachowa. We wsi tej skręca, po przyjęciu prawobocznego dopływu Stupnicy, na płn. , potem na płn. zach. , a wszedłszy na granicę Babic, wygina się zrazu na płn. wsch. , następnie na płd. wsch. i płynie w tym kierunku przez Ruszelczyce, Krzywczę, Reczpol, Chołowice, Mielnów do Krasic. odtąd płynie na płn, wsch. przez Krasiczyn i Korytniki do Wapowiec, gdzie wschodni przyjąwszy kierunek zatrzymuje go aż do Łętowni. Tu skręca na płd. tworząc granicę między Kuńkowcami a Tarnawcami, dalej na płd. zach. tworząc granicę między Ostrowem a Tarnawcami, poczem wchodzi do Ostrowa w kierunku wschodnim i płynąc dalej w tym kierunku wzdłuż północnej granicy Prałkowic wchodzi do Przemyśla. Ztąd płynie w kierunku w ogóle wschodnim przez Buszkowice, Przekopaną, Hureczko, Hurko a wszedłszy na granicę Medyki, przyjmuje kierunek półn. i płynie przez Torki, Wyszatyce, Walawę i Dusowce a nareszcie wzdłuż granicy Barycza i Składu Solnego z jednej strony a wsi Sośnicy z drugiej strony, i wchodzi do pow. jarosławskiego. Ze znaczniejszych dopływów wpadają do Sanu w obrębie powiatu od prawego brzegu wyliczając od zach. ku wschod. Stupnica, Kopia, pot. Głęboki al. Cisowa ze znaczniejszym dopływem Krzeczkową od lew. brzegu; Wiar wchodzi od płd. z Falkenbergu w pow. dobromilskim i płynie na płn. wschód przez Sierakośce, Niżankowice i Wielunice, a od Drozdowie w kierunku półn. przez Cyków, Stanisławczyk, Rożubowice, Łuczyce, Nehrybkę, Sielec i w końcu wzdłuż granicy Hureczka i Przekopanej ze znaczniejszymi dopływa mi od praw. brzegu Rybiska wpada w Niżankowicach, Wyrwa wpada w Paćkowicach z prawobocznym dopływem Czyszki ob. , wpadającym w Borszowicach, Warwa wpada w Drozdowicach, Buchta al. Popowice wpada w Cykowie, od lewego zaś boku pot. Górny wpada w Niżankowicach, Malinowiec ob. z Kormanicą od prawego brzegu wpada w Stamstawczyku, pot. Błonia wpada w Nehrybce z pot Głębokim, wpadającym od lew. brzegu w Pikulicach. Prawoboczny dopływ Sanu Wisznia dotyka także płn. wschod. granicy powiatu, a do niego podążają z płn. wsch od. części obszaru lewoboczne dopływy; Bacowski kanał i Stubienka. Od lew. brzegu wpadają do Sanu w obrębie powiatu Kamieniec ob. , Swinka obydwa potoki wpadają w Nienadowej, Kamionka al. Jordan z Babią rzeką od lew. brzegu wpada w Krzywczy, Hołubla wpada w Wapowcach, Łętowianka wpada w Łętowni, a w końcu podąża z póła. strony powiatu jako prawoboczny dopływ Sanu powstający w obrębie powiatu pot. Rada, wpadający po za obrębem powiatu. W obrębie powiatu zaznaczyć należy roboty ochronne przy brzegach Sanu przedsiębrane wytrwale od wielu lat przez zarząd dóbr krasiczyńskich. Stałą rubrykę wydatków stanowią w tych dobrach koszta łożone corocznie na utrzymanie i uregulowanie brzegów Sanu tamami, a właściwie główkami z faszyn łozowych na przestrzeni 7500 sążni. Koszta budowy jednej główki wynoszą od 45 do 60 złr. Jako rezultat z tej ochrony zyskuje się przy dobrze rozłożonych tamach namulisko, które najpierw zasadza się łoziną koniecznie potrzebną dla ochrony brzegów; łozina ta już po trzech latach daje doskonały i przez włościan poszukiwany materyał na płoty. Gdy namulisko następnie się powiększy, część tegoż karczuje się i używa pod uprawę buraków pastewnych, które przez 4 lata bez nawozu znakomicie się udają; następnie podsiewa się trawami i zamienia na łakę czyt. Wiadom. statyst. o stosunkach krajowych, Lwów 1880, rocznik V, zesz. II, str. 144. Najwyżej wznosi się płd. zach. część powiatu między praw. brzegiem Sanu a lew. brzegiem Wiaru, zajęta przez ostatnie odrośla Karpat, a mianowicie wsi Berendowice szczyt Chyb, 429 mt. , Koniusza szczyt 491 mt. i Łysa góra, 460 rot. , Kormanice z Szybenicą 601 mt, znak triang. , Brylińce ze Struczyną 470 mt. , znak triang. , Cisowa z Grunową górą 509 mt. , najwyższy szczyt w powiecie, Spławą 508 mt. i Paporteńką 476 mt. , Krzeczkowa z górą Kamieńką 506 mt. i Na Przemyśl Przemyśl mułową 423 rai. Z innych wyniosłości prawego brzegu Sanu spotykamy Wróblik 417 mt. na granicy Bachowa i Chyrzyny; Kupieński las ze szczytem 430 mt. ; Popielowa góra 365 mt. w Olszanach; Pod Mazurami 408 mt. w Nahurczanach; Lipnik 400 mt. w Kruhlu Wielkim; Zniesienie 356 mt. w Przemyślu. Część bliższa Wiaru opada niżej 300 mt. Wschodnia część powiatu na prawym brzegu Wiaru I Sanu jest pagórkowata na południu. Wznoszą się tu Magiera 320 mi w Hruszatycach; Gliniska 323 mi w Gdeszycach; Zawaliny 307 mi w Borszowicach; Kamienica 293 mt. w Paćkowicach; Liskowiec 313 mi w Stroniowicach; Dubriwczyna 293 mt. w Popowicach; Dubnów 317 mi w Nowosiółkach. Obszar opada ku północy i przechodzi w nadsańską nizinę, niedochodzącą 200 mt. Częśó powiatu płn. zach. , na lew. brzegu Sanu, jest pagórkowata na zachodzie. Wznoszą się tu Nienadowa 443 mt. we wsi tej nazwy; Kijów 335 mt. w Krzywczy; Czarna góra 348 mt. na granicy Krasiczyna i Korytnik; Karczmarowa 412 mt. w Wapowcach; Nadgrodzenie 389 mt. w Ujkowicach. Część wschodnia tego obszaru, bliższa Sanu, opada poniżej 220 mi, a miejscami poniżej 200 mt. Roli ornej zawiera powiat 104, 179 mr. , ogrodów 3, 510, łąk 9, 401, pastwisk 13, 692, lasów 41, 439, stawów i moczarów 46, innych gruntów 7, 632 mr. W 1880 r. było 13, 609 koni, 29, 835 sztuk bydła rogatego, 2, 289 owiec, 6, 342 świń, 1, 461 uli pszczół Ludność w 1880 r. wynosiła 89, 734 z wojskiem. Na 1 klm. kwadr. . wypadało 99 mk. Pod względem wyznania było 24, 207 rz. kat. , 54, 190 gr. kat. , 11, 207 izrael. , 130 innych wyznań. Języka polskiego używało w domu 39, 328, ruskiego 48, 727, niemieckiego L230. Umiejących czytać i pisać było 13, 351 8, 080 męż. , 5, 271 kob. ; 2, 767 umiejących tylko czytać 1, 463 męż. , 1, 304 kob. ; 73, 616 nieumiejących ani czytać ani pisać 35, 128 męż. , 38, 488 kob. . Ślepych na oba oczy 37 męż. , 37 kob. ; głuchoniemych 45 męż. , 30 kob. ; obłąkanych 6 męż. , 62 kob. ; umysłowo niedołężnych 24 męż. , 14 kob. Według sposobu i źródła zarobkowania na 100 mieskań. 68 16 zajmowało się rolnictwem, leśnictwem i żyło z roli; 7, 98 przemysłem; 4, 41 handlem; 2 20 przy środkach komunikacyjnych lądowych i wodnych; 6, 01 urzędników, wojskowych, emerytów, duchownych, nauczycieli; 0 56 adwokatów, notaryuszów, architektów, inżynierów, geometrów prywat. , artystów, literatów, lekarzy, służby zdrowia; 3, 31 właścicieli domów i rentierów; 7, 37 robotników ze zmiennnem zajęciem, służby dochodzącej i ludności niewiadomego zatrudnienia. Z zakładów przemysłowych w 1884 r. istniały 1 młyn parowy w Przemyślu, 1 wodny amerykański w Niżankowicach, 13 wodnych, wiatraki, 8 gorzelni, tartaków w 1887 r. było 3 parowych, 1 wodny. W Olszanach jest huta szkła; w Krasiczynie browar; w Kruhlu i Grochowcach huty wapna; w Nebrybce cegielnia pospolita; Medyka dostarcza pomniejszych wyrobów tkackich. Drogi kolejowe przerzynają wschodnią częśó powiatu. Kolej Karola Ludwika wchodzi tu od wschodu z Lackiej Woli, a idzie na zachód przez Szechynię, Medykę stacya, Hurko, Hureczko, Krówniki, Przekopane i Wilczę do Przemyśla stacya, tu skręca przez San na płn. zach. , a potem na płn. wsch. i idzie przez Boszkowice, Buszkowiczki, Żurawicę stacya, Bolestraszyce, Wyszatyce, Walawę, a potem na płn. do Dusowiec i opuszcza powiat, wchodząc do Sośnicy w pow. jarosławskim. Kolej galicyjskowęgierska wychodzi z Przemyśla na płd. trzymając się lew. brzegu Wiaru, a idzie przez Bakończyce, Sielec, Nehrybkę, Hermanowice stacya, Małkowice, Niżankowice stacya, tu przerzuca się na praw. brzegu Wiaru i idzie doliną między Wiarom a Wyrwą, a w Borszczowicach między Wyrwą a dopływem Wiaru Rybiska i wchodzi do Przedzielnicy powdobromilski. Z Przemyśla wybiega na wschód gościniec wiodący do Lwowa, na płn. do Radymna, na płd. do Dobromila, na płd. zach. przez Birczę do Sanoka, na zach. przez Dubiecko do Dynowa. Powiat przemyski tworzy wraz z pow. dobromilskim jeden okrąg szkolny, Szkół jest 49 w powiecie, a mianowicie 2 wydziałowe męzka i żeńska, obie w P. , jedna 4klas. żeńska w P. , 5 dwuklas. , 36 jednoklas. , filialnych. Sądów powiatowych jest 2 w powiecie w P. i Niżankowicach. Dawniejszy obwód przemyski obejmował 58 mil kwadr. , a na tej przestrzeni było 5 miast, 12 miasteczek i 372 wsi. Graniczył on na płn. z królestwem polskiem i z obwodem żółkiewskim, na wschód z obw. lwowskim, na płd. z obw. Samborskim i sanockim, na zach. z obw. rzeszowskim, Z obwodu tego powstały dzisiejsze powiaty przemyski, mościski, jaworowski i jarosławski. Bibliografia Kriebel Topogr. , statyst. i histor. wiadomości o cyrkule przemyskim Gazeta Lwowska 1812, Dodatek do Nr. 81; Szałowski Przydatek do opisu cyrkułu przemyskiego Gazeta Lwowska 1812, Dod. do Nru 103; Der Przemysler Kreis in Galizien w Vaterlaendische Blaetter, 1811, Nr. 102; Beitrage zur Kenntniss des Przemysler Kreises ib. , 1812, Nr. 65; Gradobicia w obw. przemyskim od 1821 do 1859 Gaz. Lwow. 1861, Nr. 9; Statystyka obw. przem. Rozmaitości, 1835, str. 213; O salinach w dawnym obw. przem. Jahrbuch der k. k. geolog. Reichsanstalt, t. 26, str. 171. Przemyśl Przemyślany Przemyska ziemia wchodziła w skład wojew. ruskiego. Przeważną jej część zajmowała ekonomia samborska, należąca do dóbr stołowych królewskich a obejmująca 3 miasta, 7 żup i 127 wsi. Z dóbr koronnych należały tu starostwa Drohobycz z 1 miastem i 20 wsiami; Leżajsk z 1 miastem i 23 wsiami; Mościska; Przemyśl z 1 miastem i 12 wsiami; Sądowa Wisznia; Stryj z 1 miastem i 20 wsiami; dzierżawy Dołhe z 6 wsiami; Laszki z 3 wsiami; Lisiatycze; Terszów i 76 wójtostw. Ziemia przemyska przechodziła te same koleje co i Przemyśl. Zaludniła ją przeważnie kolonizacya polska, która zagospodarowała puste obszary. Rozsiadły się tu głównie dwie gałęzie jednej wielkiej polskiej rodziny Tarnowscy i Melsztyńscy. Jaśko z Tarnowa, wyniesiony do godności generalnego starosty Rusi, otrzymał od Władysława Jagiełły dwa klacze przeworski i jarosławski; brat zaś jego Spytek z Melsztyna klucz samborski. Nadto zagnieździły się już wcześnie w ziemi przemyskiej rodziny Kmitów i Tarłów. Zaklice czyli Tarle ze Szczekarzewic dostał się bowiem od Władysława Jagiełły Stryj; Piotr Kmita zaś otrzymał Dubiecko Herbem ziemi był orzeł dwugłowy; Długosz wyliczając ziemie, które znajdowały się na polu bitwy pod Grunwaldem i Tannenbergiem w r, 1410, opisał już chorągiew ziemi przemyskiej jako mieszczącą herb taki. Przemyskie starostwo obejmowało miasto P. z przedmieściami; folw. Bakończyce i wsie Pikulice, Nehrybka, Krówniki, Zasanie, Cisowa, mczko Niżankowice al. Krasnopol z wójtostwem, folw. Dziewieńczyce, wsie Jaksmanice. Siedliska, Popowice i Cykowa. Tę część i ststwa wraz z wsią Wyszatyce sprzedano w r. 1778 Ignacemu hr. Cetnerowi za 274, 150 złr. , a dopiero w r. 1787 odkupiono P. i ekscyndowano. Drugą część ststwa, obejmującą wsie Bandrów, Berehy, Hujsko, Liskowate, Katynę, Łodynę, Łopusznicę, Nanowę, Polanę, Smerecznę, Sopotnik, Stebnik, Tarnawę i Wolicę przydzielono do dóbr dobromilskich. Najdawniejszym starostą był, o ile dotąd wiadomo, Benko de Kuchar, wymieniony w dokumentach z r. 1375 A. G. Z. , t. II, str. 8; t. VII, str. 14 i t. IX, str. 1. Po nim następowali Merbota w r. 1376 i 1377; Predborius de Koniecpole 1443 do 1463; Nicolaus de Koniecpole 1464; Jakub Koniecpolski 1464; Dobeslaus de Żyrawica 1469 70; Raphael de Jaroslau 1476; Matthias de Bryn 1485; Nicolaus de Żmigrod 1489; Stanislaus Kmita de Wiśnicz 1493 1510; Andreas Czurilo de Stajanowice 1512; Petrus Kmita de Wiśnicz 1517 52; Spytek Jordan z Zakliczyna 1553 1556; Krasicki Aleksy z Siecina i Grochowiec 1569; Jan Herburt z Fulsztyna 1570; Drohojowski Tomasz 1595 1605; Jan Mikołaj z Żurowa Daniło 163148; Madaliński Marcin 1659; ks. Michał Korybut Wiśniowiecki 1659; Michał Kazimierz Radziwiłł ks. na Ołyce i Nieświeżu 1661 1676; Michał Kazimierz Radziwiłł, koniuszy w. ks. litew, , 1729; Stanisław Poniatowski, kasztelan krakowski, 1152 62; Stanisław August Ponia towski, późniejszy król, od 1763. Ostatnim starostą był Franciszek Ksawery Branicki, łowczy koronny, do r. 1773 spis powyższy, daleki jeszcze od zupełności, podaliśmy gło wnie na podstawie Akt grodzkich i ziemskich we Lwowie. Ludwik Dziedzicki. Przemyśl 1. wś, pow. międzychodzki, o 6 klm. na płd. od Sierakowa, par. Chrzypsko, poczta w Sierakowie Zirke, st. dr. żel. o 23 klm. w Wronkach; ma 7 dm. , 72 mk. 51 kat. , 21 Prot. , około 1793 r. należała do Bnińskich. 2. P. , fol. do Nieczajnej, pow. obor nicki, o 9 1 2 klm. na płd. zachód od Obornik; par. Obiezierze, okr. domin. Nieczajna, poczta w Obornikach, st. dr. żel. o 6 1 2 klm. w Rokitnicy. E. Cal. Przemyślanka, zaśc. , pow. trocki, w 1 okr. pol. , gm. Jewie, okr. wiejski Strejpuny, o 3 w. od gminy a 19 w. od Trok, ma 1 dm. , 4 mk. kat. w 1864 r. 3 dusze rewiz. ; należy do dóbr Owsianiszki, Fiorentinich. Przemyślany, miasto powiat. w Galicyi wschodniej, nad rz. Lipą Gniłą al. Przemyślańską, przy gościńcu lwowskobrzeżańskim, odl. 47 klm. od Lwowa. Granice wschodnia Borszów, połud. Kołków i Meryszczów, zachód. Czupernosów, półn. Krosienko i Lipowce z Majdanem. Okolica górzysta i lesista, gleba glinkowata, więcej pod las i na pastwiska stosowna niż jako pole orne. Obszar dwor. 1160, włośc. 1235 mr. W 1857 r. 3167 mk. ; 1870 r. 2922, 1880 r. w gminie 3654, na obszarze dwor. 180 mk. Obydwie parafie w miejscu; rz. kat. założyła Anna de Polanowice Krzelczycka Mroźkowa w 1642 r. Kościół obecny murow, wystawiony razem z klasztorem ks. dominikanów obserwantów, kongregacyi św. Ludwika Bertranda 1765 r. preez Elżbietę Wiktoryą Potockę, wdowę po Andrzeju Potockim, woj. bracławskim. Poświęcony 1780 r. p. w. św. Piotra i Pawła. W miejscu parafian rz. kat. 875; do par. w dekan. Świrż należy 16 miejscowości Bitka 42, Borszów 47, Brykoń 11, Brzuchowice 149, Czupernosów 112, Kostyniów 6, Krosienko 299, Ładańce 25, Meryszczów 32, Pletenice 93, Pniatyń 94; Siworogi 103, Umów 31, Uszkowice 94, Wołków 60, Wypyski 19; ogólna liczba 2110 katol. , 44 protest. , 1941 izrael. W Uszkowicach stoi kaplica grobowa rodziny Pierzchała. Gr. kat. par. dek. Bóbrka obejmuje w P. 806, w filii Krosienko 712, razem 1518 gr. kat. Jest tu szkoła cztero Przemyślanka Przemyślanka Przemyślany klasowa etat. męzka, kasa pożycz. gm. z kapit. 2456 złr. P. są siedzibą starostwa, sądu pow. , rady pow. , mają st. pocz. i tel. w miejscu. W 1857 r. J. Lubieniecki założył tu szkołę pszczelniczą. Kuropatnicki w Geografiii Galicyi z 1786 r. pisze o P. Miasto klasztorem i kościołem obserwantów dominikanów zaszczycone. Była to uboga osada, zapewne w XVII w. dopiero zamieniona na miasteczko. otoczona dokoła zamkami obronnymi w Dunajowie, Pomorzanach, Brzeżanach i całą siecią podolskich zamków, wciśnięta między lesiste wzgórza, nie stanowiła nawet obronnego schroniska okolicznej ludności. Wystawiona na częste najazdy tatarskie śród ubogiej i niszczonej często okolicy, nie mogła się rozwinąć pomyślnie. Obecnie P. należą do klucza Kurowice, będącego własnością Alfreda hr. Potockiego. Z zakładów przemysłowych istnieje tu tylko młyn wodny. Co do zajęć ludności, to w 1885 r. mieszkali tu zegarmistrz 1, bednarzy 2, rymarz 1, szewców 13, kuśnierzy 2, krawców 19, balwierzy 2, piekarzy 7, rzeźników 12, wędliniarzy 5, piwowar 1, gorzelnik 1, fabryka wody sodowej 1, aptekarz 1, kominiarz 1, kowali 3, muzykant 1, liwerant szutru 1, handlarzy jajami 6, handlarzy żelazem 3, handlarzy przędziwem 4, handlarzy zbożem 18, drobnych handlarzy 25, kramarzy 26, handlarzy mąką 8, sprzedających naftę 4, handlarzy końmi 5, handlarz produktami 1, dzierżawca propinacyi 1, kupców bławatnych 4, kupiec korzenny 1, skupujących szmaty 4, handlarzy wiktuałami 6, spekulantów 11, utrzymujących domy zajezdne 5, kawiarz 1, szynkarzy 18. W aktach grodzkich i ziemskich, wydanych we Lwowie, czytamy o Przemyślanach We Lwowie 27 czerwca 1596 r. Trybunał lubelski pozwala Sebastyanowi Kuropatnickiemu zająć P. , własność Jerzego Ulanieckiego z powodu nieoddania 2 włościan tamże zbiegłych t. X, str. 177, nstp. 2752. Dnia 3 marca 1609 r. Piotr Polanowski i Adam Bałaban, dziedzice P. , przyzwalają monasterowi uniejowskiemu usypać 3taw na gruncie młynowieckim, przypierającym do Przemyślan t. X, str. 197, ust. 3110. Werdum, podróżując po Polsce w 1671 r. , tak opisuje F. Miasto P. należy do chorążego kor. Sieniawskiego; jest ono otoczone wałami z ziemi, a na nich znajdują się ściany z balów jako balustrady. W obrębie miasta znajduje się papiezki i ruski kościół, po za miastem zaś ku płn. klasztor reformowanych dominikanów, założony przez matkę chorążego koronnego. Klasztor ten jest jakoby szaniec obwarowany wałami i fosą. Zakonnicy nie jadają nigdy mięsa i nie podróżują ani konno, ani wozem, lecz tylko pieszo Miasto zniszczyli i spalili z gruntu Tatarzy w czasie oblężenia Podhajec. Tuż naprzeciw grobli widać po drugiej stronie jeziora, po lewej ręce, wieś Borszczów Liske, Cudzoz. w Polsce, str. 263. W inwentarzu z r. 1698 rkp. Ossol. , Nr. 2122, str. 90 98 czytamy Zamek W wale starym, osypanym, parkany wkoło stare, słabe i niespełna do bramy zamkowej. Most z drzewa z poręczami. Wrota dwoiste, proste. Nad bramą budynek, do którego schody pod daszkiem gontowym. Z sionki drzwi do izby na żelaznych zawiasach; z izby do alkierza. Okien w izbie 3, czwarte w alkierzu, w okuciu prostem, w cynę oprawne, z kwaterami. Dach gontami pobity. Na dole budynek murowany nowo, pod dachem gontowym. Izba wielka, do niej drzwi stolarskiej roboty na zawiasach wycinanych i hakach żelaznych, zewnątrz zaszczepka żelazna. Z izby drzwi do mniejszej sionki, z sionki drzwi do skarbcu; z tejże sionki drzwi na podwórze. Piec w izbie wielkiej biały, nowy, kominy murowane. Okien w izcie wielkiej 4, w sionce nade drzwiami jedno, w skarbcu jedno, wszystkie nowe, w cynę oprawne. W kącie zamkowego podwórza, przy furcie ku folwarkowi baszta w ziemi murowana; do niej drzwi jedne na górze, drugie na dole dobre, na żelaznych zawiasach z wrzeciądzami do zamykania. Nad tą basztą spiżarnia z chrustu pleciona, gliną lepiona, pod słomą, drzwi na biegunach drewnianych, z wrzeciądzem żelaznym do zamykania. Z podwórza tegoż na dół furta prosta, zamczysta, z niej mostek nowy, drewniany, z poręczami, do stajni. Stajnia z drzewa, nowa, pod słomą, wrota z zasuwem drewnianym, żłoby wkoło z tarcic. Miasto w wale starym parkanem opasane. Bram dwie, trzecia furta. Brama jedna murowana była spustoszona, bez dachu, ale się teraz reparuje; druga drewniana od Brzeżan, pod gontami, dobra. Folwark za zamkiem nad stawem miejskim; do folwarku wrota nowe zamczyste, z deszczek. Budynek nowy, z gliny lepiony, trzciną poszyty. Przy drzwiach do budynku mostek drewniany, drzwi nowe, bieguny drewniane, na żelaznych hakach. W tym budynku drzwi do izby stolarskiej roboty, nowe, na zawiasach i hakach żelaznych. Szafa przy drzwiach prosta. Komin przy piecu murowany, piec z kafli starych, powała nowa, okien dwa w cynę oprawne. Z izby drzwi do komory proste, na zawiasach prostych żelaznych. W komorze okno w cynę oprawne. Z izby drzwi do komory proste, na zawiasach prostych żelaznych. W komorze okno w cynę oprawne. W piekarni okien 2, w drzewo oprawnych. Piec czarny. Z piekarni takież drzwi do komory, tam okno jedno w drzewo oprawne. Item w sieniach komin od fundamentu wymurowany, nad dachem wywiedziony. Z sieni drzwi drewniane, pro ste, na tył, mostek ze drzwi drewniany. Przed budynkiem na podwórzu karmnik z drzewa budowany. Z podwórza wrota z tarcic na zagumienie. Gumno z podwórza. Wrota do gumna dwoiste, samo zaś gumno we wszystkiem porządne. Przy wrotach szpichlerz z chrustu pleciony, pod słomą, stary, na podłodze drewnianej, z przegrodami dylowanemi. W gumnie stodoła nowo dylowana, wrot 4. W tymże gumnie pszczelnik do schowania pszczół na zimę, z chrustu pleciony, słomą nakryty i z boków zagajony. Podle gumna obora i stadnica. Ogrody i pastewnik wkoło dobrymi płotami ogrodzone. Amunicya działo funtowe żelazne na lawecie okowanej, koła niekowane. Hakownic krzosowych 5. Prochu baryła jedna; kul muszkietowych ołowianych baryła jedna; kul żelaznych do harmaty 131; glutów żelaznych 27; łyżka żelazna do lania kul je dna; form na kule do hakownic 2; kartaczy zaprąwnych 13; blach z kartaczy próżnych 14. Dalej opisane jest stado, obora, drób folwarczna, a następnie wymienione powinności mieszczan każdy mieszczanin powinien odrobić latem zażenki, obżenki, tłok trzy, kosić dzień jeden i co skoszą zgromadzić powinni w kopiec, a sielanie w stóg. Z pola powinni wozić do gumna dwa dni ci, co mają sprzążaj, a piesi w stertę kłaść powinni i na wozy nakładać. Czynszu na św. Marcin dają z domów rynkowych po gr. 15, z zatylnych chałupek wałowych i co na Woli po gr. 10, z ogrodów osiadłych po gr. 15, z pustych zaś po jednemu złotemu, z ćwierci osiadłej płacą po zł. 2. Powozowego każdy, ktokolwiek konie lub woły ma, płacić powinien po złp. 4. Ci zaś, co sprzężaju nie mają a ćwierci sieją, płacić powinni po 2 złp. ; jednak ci, co ani sprzężaju nie mają, ani ćwierci nie sieją, nic dawać nie powinni, ale i ci co powóz odbywają pod wodami, już powozowego płacić nie powinni. Rzeźnicy, którzy bydło rzną, dawać powinni po kamieniu jednym łoju. Dziesięcinę pszczelną dają wszyscy ul dziesiąty, świnną wieprz dwudziesty. Na szarwark, do stawów, do naprawienia grobli, robienia upustu, chwytania wody, naprawy dróg i mostów, a osobliwie na gwałt do stawów pod gardłem tak pociągli jechać jako i piesi iść powinni nemine exceptos. Mieszczan wymienionych po nazwisku było w rynku 31, na Zatyłkach 50; za wałem 6; Wolan 13, kramarzy 3, rzeźników 3. Pop ojciec Iliasz, pod nim pola ćwierć jedna i ogród. Ten za prawem Jmci Dobrodzieja siedzi wolny. Mielnik według wyraźnie opisanego prawa trzyma młynów dwa, jeden pod miastem, w którym kamieni dwa i stępy, drugi co na stawie świrskim, w którym kamieni dwa, jednak, że teraz ten staw zerwany i ten młyn naprawy potrzebujący, ten mielnik do wszystkiej naprawy i zamkowej roboty powinien każdego tygodnia robić, co mu rozkażą po dniu jednym, wieprzów według prawa napisanego powinien ukarmić na rok 3 i dobrze ukarmionych oddać do zamku. Z trzech sianożęci rocznego czynszu dawać powinien zł. 14. Stawy są dwa pod miastem przynoszący rocznie 266 złp. 80 gr. i staw zalipski przynoszący 733 zł. 10 gr. Pasieki dwie o 70 pniach. W r. 1857 założył był Julian Lubieniecki przy swojej pasiece w Przemyślanach szkołę pasieczników. Była to jedyna nie tylko w Galicyi, ale w całej monarchii austryackiej ob. Przyjaciel domowy z r. 1858, Nr. 1 i 11; ob. też Bąkowski, Mięczaki z okolicy Bobrki i Przemyślan, Sprawozd. Komisyi fizyogr. , t XIII, 1879, str. 130. Część historyczną dodał Ludwik Dziedzicki. Przemyślański powiat leży w środku Galicyi i graniczy na wschód z pow. złoczowskim i brzeżańskim, na południe z rohatyńskim, na zachód z bobreckim i lwowskim, na północ z pow. Kamionka Strumiłowa; obejmuje 9, 327 miriam. kwadr. al. 16, 63 mil kw. , ma 61, 991 mk. w 72 osadach i 68 gminach katastr. Dzieli się na dwa okręgi sądowe Gliniany i Przemyślany, z których pierwszy liczy 26, 408, drugi 35, 583 mk. W 1883 r. obejmował ten powiat 69 gmin administr. , 64 obszarów dwor. ; na 1 klm. wypadało 67 mk. , na 1 gminę 850, na 1 obszar dwor. 51 mk. Wedle wyznania było rz. kat. 14, 740, gr. kat. 38, 289, izrael. 7, 742, innych wyznań 1, 220. Na 1000 mk. wypada rz. kat. 237, 77, gr. kat. 617, 65, izr. 124, 89, innych wyznań 19, 69. Jako języka towarzyskiego używa języka polskiego 13, 041, ruskiego 45, 031, niemieckiego 3, 803, innych 7. Umiejących czytać i pisać mężczyzn 3, 275, kobiet 1702, razem 4977; tylko czytać męż. 1, 031, kob. 627, razem 1, 900; ani czytać ani pisać męż. 26, 176, kob. 29, 180, razem 55, 356. Na 1000 umie czytać i pisać męż. 107 5, kob. 54, tylko czytać męż. 33 8, kob. 19 9, ani czy tać ani pisać męż. 838, 7, kob. 926, 1; zajmuje się rolnictwem, leśnictwem i żyją z roli 80, 25, przemysłem 6, 65, handlem 3, 64, zajęci przy środkach komunikacyjnych lądowych i wodnych 0, 26 urzędnicy państwa, kraju, powiatu, gmin, wojskowi czynni, służba bezpieczeństwa publicznego, duchowni, nauczyciele, zakłady publiczne, rodziny, domownicy i służba 2, 25, adwokaci, notaryusze, architekci, inżynierowie, geometrzy prywatni, artyści, literaci, lekarze, służba zdrowia, rodziny, domownicy i służba 0, 20, właściciele domów i rentierzy, ich rodziny, domownicy i służba 0, 26 robotnicy ze zmiennem zajęciem, służbą dochodzącą i ludność niewiadomego zatrudnienia 6 48. Śmiertelność od 1878 do 1885 r. stosunek zmarłych lub nie Przemyślany Przemyślany żywo urodzonych do 1000 ludności w 1878 r. 34, 6, w 1879 r. 31, w 1880 r. 37, 2, w 1881 r. 39, 2, w 1882 r. 42, 0; średnia śmiertelność 36, 8; w 1885 r. 35, 8 wedle Rocznika statystyki Galioyi, wyd. przez biuro statystyczne pod kierunkiem dra T. Rutowskiego, Lwów 1887. Szkół jest 49, a mianowicie etatowe męzkie 4klas. w Przemyślanach, 2klas. w Glinianach; 1klas. Biała, Błotnia, Borszów, Chlebowiec Świrskie, Ciemierzyńce, Dunajów, Dusanów, Hanaczów, Jaktorów, Janczyn, Kimirz, Koszelice. Krosienko, Kurowice, Laszki Królewskie, Lipowce, Ładańce, Podhajczyki, Połtew, Słowita, Swirz, Uszkowice, Wiśniowczyk, Wyżniany, Zadwórze. Filialne Baczów, Brzuchowice, Dobrzanica, Kosteniów, Meryszczów, Nowosiółki, Ostałowice, Peczenija, Pletenice, Podusów, Pohorylce, Połonice, Poluchów Wielkie Przegnojów, Rozworzany, Solowa, Stanimirz, Taczne, Turkocin, Uniów, Wołków, Zeniów. Są także szkoły niezorganizowane, przy których jednak są nauczyciele Alfredowka, Biłka Zharska, Czupernosów, Krzywice, Łahodów, Łonie, Majdan Lipow. i Pleników, oraz 3 ewangielickie Dobrzanica, Unterwaiden i Uszkowice. Z tych jest z językiem wykładowym polskim 9, niemiec. 3, reszta z ruskim. Obszar powiatu co do zużytkowania przedstawia 47, 846 ha 86 ar. roli, 11, 828 ha 86 ar. łąk, 2, 127 ha 80 ar. ogrodów, 6, 929 ha 26 ar. pastwisk, 21, 533 ha 78 ar. lasu, 62 ha 19 ar. jezior, moczarów i wód i 2, 218 ha 86 ar. nieużytków. Co do rodzaju kultury lasów zajmują wysokopienny liściasty 12, 671, 65 ha, szpilkowy 789, 13 ha, niskopienny 8, 559 91 ha, nieużytki zdolne pod uprawę leśną 170, 69 ha; gospodarstwo leśne urządzone obejmuje 9, 520, 70 ha, nieurządzone 12, 499, 99 hektar. W 1880 r. było koni 10. 863, bydła rogatego 23, 413, owiec 8, 380, kóz 3, świń 7, 719, uli pszczół 7, 189; na 1 klm. kwadr. wypada koni 11, 74, bydła 25, 30, owiec 9, 05, świń 8, 34, uli pszczół 7, 77; na 100 ludzi wypada koni 17, 52, bydła 37, 77, owiec 13, 52, świń 12, 45, uli pszczół 11, 13. Pod względem przemysłowym rozwinęła się w powiecie jedna gałęź tylko, młynarstwo jest 1 młyn parowy w Zadwórzu Hipolita Bohdana, 1 wodny amerykański Władysława Ostrowskiego w Wyźnianach i zwyczajne młyny wodne w gm. Baczów, Biała, Błotnia, Borszów, Brykoń, Chlebowice Świrskie, Ciemierzyńce, Dusanów, Dworzyska, Gliniany po 1; w gm. Hanaczów 5; w gminach Hanaczówka, Janczyn, Kimirz, Korzelice, Krosienko, Krzywice, Lipowce, Ładańce, Meryszczów, Pleników, Podusów po 1; w gm. Pohorylce 3, Poluchów 2; w gm. Połtew, przys. Prybeń ad Tuczne, w gm. Przemyślany, Słowita, Solowa po 1; w gm. Swirz 3; w gm. Tuczne 1; w gm. Uniów 2, Uszkowice Wypyski 2; w gm. Zadwórze 1. Gościńce rządowe przecinają ten powiat w dwóch kierunkach a gościniec t. z. podolski al. Iwowsko zaleszczycki w kierunku z zachodu ku wschodowi przez Unterwaiden, Szopki, Kurowice, Podhajczyki, Słowita; b od tego gościńca wychodzi w Podhajczykach drugi rządowy, przecinając powiat z płn. zachodu ku płd. wschodowi przez Krosienko, P. , Meryszczów do Brzuchowic, tu się rozdziela, jedna odnoga idzie na wschód przez Janczyn, Błotnie, Narajów ku Brzeżanom i dalej przez Podhajce ku Manasterzyskom; druga odnoga przecina powiat w prostym kierunku z półn. ku południowi, idąc przez Firlejów, Rohatyn do Bursztyna. Krajowa droga z dworca kolejowego w Zadwórzu do Nowosiółek 1, 880 klm, długa i dwie drogi powiatowe a PrzemyślanyŚwierz, wychodzi z drogi rządowej w Uszkowicach, prowadzi przez Uszkowice, Kimirz i Swierz ku Bóbrce, 14, 385 klm. długa; b ZadwórzeGli niany, od dworca kolejowego w Zadwórzu przez Bogdanówkę do Glinian 10, 770 klm. dotąd dopiero 5, 77 klm. ukończonych. Droga komunalna GlinianyJaktorów, 8, 700 klm. dłg. Zakłady przemysłowe, oprócz wymienionych młynów, są następujące gorzelnie w gminach Niedzieliska i Sołowa, huta szklanna w Plenikowie, cegielnia w Borszowie. Wedle sprawozdania izby handlowoprzemysłowej w Brodach z r. 1886, było w powiecie w latach od 1881 do 1885 lakierników 2, aptekarzy 2, piekarzy 7, balwierzy i, chirurgów 5, budowniczy 1, właścicieli browarów 3, farbiarz 1, handlujący pijawkami 1, gorzelnik 1, posiadaczy gorzelni 9, handlarz gorzałką 1, szynka rzy gorzałką i piwem 210, introligatorów 2, posiadacz młyna parowego 1, handlarzy jajami 8, handlarzy żelazem 5, bednarzy 5, handlarz beczkówkami 1, geometrów i inżynierów rybak i handlarz rybami 1, rzeźników i masarzy 9, furman 1, garbarzy 3, handlarz przędziwem 1, oberżysta 1, spekulantów pieniędzmi 3, handlarzy towarami mieszanymi 17, handlarzy zbożem 38, szklarzy 4, właściciel huty szklannej 1, dzierżawców dóbr i spekulantów 15, zbieraczy szmat 17, trudniących się handlem obnośnym 8, graizlerów 7, akuszerek 3, kupców drzewa 2, podkuwaczy koni 4, kawiarz 1, posiadaczy pieców wapiennych, gipsowych i cegielni 2, kramarzy 39, kotlarzy 2, posiadacz hamerni 1, kuśnierzy 2, handlarzy towarami drobiazgowymi 10, białoskórnia 1, handlarzy skórami 14, handlarzy lnem 2, faktorów 4, malarzy 2, murarzy 8, handlarzy mąką i krupami 7, mosiężnik 1, właścicieli młynów 55, dzierżawców młynów 54, młynarz 1, muzykantów 2, handlujących naftą 24, handlarzy towarami norymberskimi 3, handlarzy końmi 2, robiący pługi i koła 1, pisaras. Przemysław prywatny 1, dzierżawców propinacyi 73, kominiarzy 2, rymarzy 2, handlarzy produktami surowymi i zbożem 12, handlarzy solą 5, mydlarz i, szynkarz 1, ślusarzy 2, kowali 14, krawców 13, kupców towarami łokciowymi 5, handlujących przyborami do pisania 2, sprzedający książki szkolne 1, szewców 23, powroźników 2, masarzy 12, handlujących kosami 3, wyrabiających wodę sodową 3, kupców korzennych 20, dystylator spirytusu 1, stolarzy 8, handlujący garnkami i naczyniem 1, tandeciarz 1, fabrykant sukna 1, handlarzy suknem 2, zegarmistrz 1, handlarzy wiktuałami 3, handlujących bydłem 18, handlujących smarowidłem do wozów 5, kołodziei 6, praczka 1, handlarzy i szynkarzy wina 12. Istnieje towarzystwo zaliczkowe założone w 1872 r. Na mocy statutu, ułożonego przez wydział powiatu, istniało ono w pierwszych 3 latach pod opieką wydziału pow. , który był zarazem wydziałem stowarzyszenia. Rada powiat. wyposażyła to stowarzyszenie kwotą 1, 000 złr. , którą w 10 ratach rocznych spłacać było obowiąznem. Udziały członków wynoszą od 20 do 500 złr. ; najniższa wkładka miesięczna na udział wynosi 50 ct. Do głosowania uprawnieni są ci członkowie, którzy wpłacili przynajmniej 20 złr. udziału. Rada zawiadowcza składa się z 9ciu członków; obecny prezes rady Roman Wybranowski. Dyrekcya składa się z 3 członków obecnie Piotr Acht, Jan Rudnicki i Ignacy Smutny. Stowarzyszenie to ma za stępstwo banku krajowego na okrąg sądowy przemyślański. Towarzystwo kredytowe, stowarzyszenie zaregestrowane z nieograniczoną poręką, mającą na celu dostarczanie członkom środków pieniężnych do prowadzenia handlu i przemysłu za pomocą wspólnego kredytu, składa się z samych izraelitów. Kasa handlowa i przemysłowa stowarz. zareges. z ograniczoną poręką; cel dostarczanie członkom środków pieniężnych na niskie odsetki dla celów gospodarstwa, handlu albo rzemiosła, skup wekslów, wykupno należytości hypotecznych na rzecz członków, albo pośrednictwo w zakupnie tychże i t. d. ; tu należą również sami izraelici. Zaregestrowaną jest też firma Alfred Potocki, fabryka skór przemyślańska w Przemyślanach. Zakłady dobroczynne fundusz ubogich w Dunajowie, założony r. 1848 przez rz. kat. plebana Jana Rafacza, potwierdzony przez rząd w 1858 r. ; cel wspieranie ubogich z dunajowskiej parafii; majątek zakładowy 750 złr. w obligacyach indemnizacyjnych. Zakład dla sierot u pp. bazylianek w Słowicie, założony w r. 1620 przez ststę lwow. Stanisława Mniszka; majątek zakładowy w efektach 26, 199 złr. , w kapitałach lokowanych 1406 złr. i 101 mr. ziemi; dochód roczny 1377 złr. 11 ct a. w. ; kierowniczką przełożona klasztoru. Zakład dla chorych na 20 łóżek w klasztorze siostr miłosierdzia w Nowosiółkach, założony w 1819 r. przez Jana Strzembosza, właściciela dóbr Olszanica; majątek zakłado wy kapitały fundaszowe 4250 dukatów i 5232 złr. i 15 mr. gruntu; dochód w 1886 r. 1846 złr. 50 ct. w. a. ; rozchód 2605 złr. 43 ct. w. a. ; kierowniczką przełożona klasztoru z 4 siostrami. Kasy pożyczkowe gminne z ka pitałami Baczów 58 złr. , Borszów 1108 złr. 66 ct, Gliniany 4817 złr. 24 1 2 ct. , Jaktorów 700 złr. , Krosienko 292 złr. 35 ct. , Laszki 599 złr. 12 ct. , Przegnojów 1502 złr. 25 ct. , Prze myślany 2456 złr. 29 1 2 ct. , Wyżniany 2539 złr. 29 ct. , Zamoście 2375 złr. 35 ct. , Zadwórze 1449 złr. 79 et, Rzędowico 599 złr. Źeniów 367 złr. 26 ct. w. a. Północnym brze giem powiatu przechodzi droga żel. Karola Ludwika, której stacya Zadwórzo leży w obrę bie powiatu. B. R. Przemyślany, grupa domów w Czortkowie Starym, pow. czortkowski. Przemysław 1. al. Przemysłów, kol, pow. sochaczewski, gm. i par. ewang. Iłów, ma 68 mk. protest. , 113 mr. Wchodziła w skład dóbr rządowych Iłów. W 1827 r. było 2 dm. , 28 mk. 2. P. , nomenkl. dóbr Krynica, w pow. sokołowskim. Przemysław, niem. Printzlaff, Prinzlaff, 1242 Primezlaua, 1463 Prenslow Kętrz. pisze Prenzlaw, wś włośc. na Nierzeji gdańskiej, nad Wisłą Elbląską, 4 mile na wschód od Gdańska, pow. gdański, st. p. Sohoenbaum, paraf. kat. Fuerstenwerder. Zawiera 10 gbustw i 25 zagr. , 1839, 49 mr. ; w 1869 r. 36 dm. , 384 mk. , 14 kat. , 360 ew. , 10 menonitów. W 1463 r. spalona przez Krzyżaków. Po raz pierwszy napotykamy ją w dok. z 1242 r. pod mianem Primezlaua. Około r. 1248 mieli tu Krzyżacy zamek warowny, castrum Prenszlau ob. Gesch. d. Landkr. Danzig v. Brandstaeter, str. 229. Kś. Fr. Przemysław 1. niem. Premslaff, wś w Pomeranii, pow. Regenwalde, 12 klm. na północ od mta Labes; ma agenturę poczt. i 314 mk. ewang. 1877 r. . 2. P. , dobra ryc. , tamże, st. kol. Glietzig; obejmują 553, 35 ha roli orn. i ogr. ; gorzelnia parowa, młyn i cegielnia, Przemysław, pierwotna nazwa miasta Primkenau na Szląsku pruskim. Przemysława, dok. 1285 Primislava niegdyś odnoga Wisły przy jej ujściu, ob. Kabal. Przemysławice, przyległ. dóbr Kosmów, w pow. hrubieszowskim. Przemysławki, folw. , pow. szremski, w okolicy Jaraczewa; okr. domin. Wojciechowo; 1 dm. 4 mk. Powstał w nowszych czasach. Przemysławów al. Przemysław, kol. , pow. koniński, gm. Władysławów, par. Rusocice, odl. od Konina 24 w. , ma 13 dm. , 46 mk. Przemyślany Przemysław Przemysława Przemysławice Przemysławki Przenosza Przeoczki Przeorsk Przepadek Przemysłów Przemysłowo Przemystka Przeniczniki Przeniczyska Przemysłów al. Przemysław, kol. , pow. gostyński, gm. i par. Czermno, ma 10 dm. , 84 mk, 215 mr. Ludność uprawia głównie buraki cukrowe. Wchodziła w skład dóbr Czermno. Przemysłów 1. zaśc. pow. wiłkomierski, gm. Rogowo, o 41 w. od Wiłkomierza. 2. P. , folw. , tamże, gm. Subocze, o 51 w. od Wiłkomierzą, 3. P. , zaśc, pow. wiłkomierski, gm. Siesiki, o 21 w. od Wiłkomierza. Przemysłów, rus. Peremysliw, wś, pow. sokalski, 19 klm. na płd. zach. od Sokala, 6, 4 klm. na płn. od sądu pow. urzęd. poczt. , st. kol. i tel. w Bełzie. Na płn. leży Wyżłów, na wschód Cebłów, na płd. wschód Żużel, na płd. Zabłocie przedmieście Bełza, na zach. Oserdów i Myców. Wś leży w nizinie Bugu, a wo dy uchodzą do Sołokiji za pośrednictwem pot. Chrusny, powstającego w płn. stronie wsi i płynącego ku granicy Żużlów i Cebłowa. Za budowania wiejskie leżą w płn. stronie obsza ru. Na płn. wschód od nich wznosi się Zale sie do 270 mt. znak triang. Na płd. wsch. lezą niwy, Czetwertyny, na granicy płd. karczma Borek. Własn. wiek. Aleksandra Hulimki ma roli or. 266, łąk i ogr. 40, pastw. 10, lasu 166; wł. mn. roli or. 644, łąk i ogr. 82, past. 9 mr. W r. 1880 było 83 dm. , 442 mk. w gminie, 6 dm. , 50 mk. na obsz. dwor. ; 52 rzym. kat. , 433 gr. kat, 7 izrael. ; 42 Po laków, 450 Rusinów. Par. rzym. kat. w Beł zie, gr. kat. w Oserdowie. We wsi jest cer kiew p. w. Narodzenia N. M. P. i szkoła niezorganizowana. Lu. Dz. Przemysłowo 1. al. Przemysławowo, fol, pow. wileński, w 2 okr. pol. , gm. Giełwany, okr. wiejski Giełwanki, o 62 w. od Wilna, 1 dm. , 22 mk. katol. ; własność Horodeńskich. 2. P. , wś, pow. wiłkomierski, gm. Żmnjdki, o 27 w. od Wiłkomierza. Przemystka, folw. , pow. nieszawski, gm. i par. Radziejów, odl 28 w, od Nieszawy, ma 59 mk W 1885 r. folw. ten rozl mr. 305 gr. or. i ogr. mr. 269, łąk mr. 28, nieuż. mr. 8; bud. mur. 12. Przeniczniki, wś, pow. kaniowski, ob. Pszeniczniki. Przeniczniki, wś, pow. tłumacki, odl o 5, 62 klm. od st. pocz. i tel. w Tyśmienicy. Granice wschód Nadorożna, płd. Czarnołożce, zach. Chomiakówka, płn. Tyśmienica i Pohonia. W 1857 r. 956 mk. , w 1880 w gm. 1045, na obsz. dwor. 29; rzym. kat. 130, par. Tyśmienica, gr. kat. 988, cerkiew drewniana filialna p, w. św. Grzegorza, par. Nadorożna. Obszar dwor. 1119 mr. 654 mr. lasu, obszar gm. 1409 mr. Właśc. pos. dwor. Karolina z książąt Jabłonowskich hr. Husarzewska. Przeniczyska, przyległ. wsi Cięcina, w pow. żywieckim. Przenosiny, folw. dóbr Krasław, w pow. dyneburskim ob. t. IV, 616. Przenosza, wś, pow. limanowski, wznies. 395 mt. n. p. m. , u źródeł Stradomki, przy drodze z Wierzbanowy do Skrzydlny 0. 7 klm. . Od płn. zachodu zasłaniają ją stoki le siste Czeczenia 835 mt. , ku płn. wschodowi ku Gruszowowi, podnosi się teren na 419 mt. a na płd. ku Woli Skrzydlińskiej na 512 mt. Wś graniczy na zachód z Wierzbanową a na wschód ze Skrzydlną. Ma ona 50 dm. i 329 mk; 309 rzym. kat. i 20 izrael Kasa pożycz kowa gminna rozporządza kapitałem 126 zł. w. a. obszar wiek. pos. Zygm. Pruszyński wynosi 117 mr. roli, 7 mr. łąk, 28 mr. pastw. i 92 mr. lasu; pos. mn. 217 mr. roli, 63 mr. łąk, 69 mr. pastw. i 44 mr. lasu. Wieś tę wy mienia dwa razy Długosz L. B. , II, 130 i III 275. Według pierwszej zapiski należała do Jana Marka, Jerzego i Ratolda h. Szarzya. Z obszaru szlacheckiego dawano dziesięciny proboszczowi w Skrzydlny a kmiecie, zagro dnicy i karczma benedyktynom w Sieciecho wie; według drugiej nie było tam obszaru szla checkiego. Mac. Przeoczki, wś, pow. poniewieski, w 1 okr. pol, o 18 w. od Poniewieża. Przeorsk, wś i dwa folw. , pow. tomaszowski, gm. Majdan Górno, par. wschod, obrz. Przeorsk, rzym. kat. Chodywańce, odl 1 milę od Tomaszowa, leży przy granicy galicyjskiej, ma 68 dm. , 482 mk 157 rzym. kat. . W 1827 r. było 65 dm. , 319 mk. We wsi cerkiew drewniana, dawna filia par. Korhynie, niewiadomej erekcyi, szkoła początkowa ogólna, 4 tkaczy, 2 kołodziejów, młyn, pokłady kamienia wapiennego i gipsu. Fol. F. lit. A. w 1872 r. rozl mr. 1521 gr. or. i ogr. mr. 434, łąk mr. 112, pastw. mr. 145, lasu mr. 675, zarośli mr. 148, nieuż. mr. 7; bud. z drzewa 10; las urządzony w kolei 60letniej. W r. 1879 z przestrzeni powyższej z zarośli odprzedano mr. 93. Wś P. lit. A. , os. 40, z gr. mr. 596. Fol. P. lit. B. z awalsem Przewłoka rozl. w 1884 r. mr. 1047 gr. or. i ogr. mr. 465, łąk mr. 58, pastw. mr. 187, lasu mr. 270, w odpadkach mr. 11, nieuż. mr. 5, przestrzeń sporna mr 51; bud. z drzewa 13; las nieurządzony. Przepadek al Przypadek, młyn w Poznaniu, na Wierzbaku, przy bramie młyńskiej, należał do pp. dominikanek poznańskich. Przepadlisko, bagno w Plemiętach, pow. grudziądzki Lud miejscowy opowiada, że stała tu dawniej karczma, w której znieważono księdza zawezwanego umyślnie jakoby do chorego. Na ukaranie bezbożnych karczma się zapadła i w tem miejscu utworzyła się niezgłębiona przepaść. Przepadłe al Przepadły, Przepadla, Przypadłe, młyn na Nerze, pow. pleszewski, o 3 1 2 Przemysłów Przepadlisko Przepadłe Przenosiny Przepieczyce klm. na wschódpołudnie od Pleszewa, pod Brzeziem; par. i okr. domin. Lenartowice, poczta w Pleszewie. Przepałkowo 1. niem. Zempelkowo, dok. 1496 r. Przethpelcowo, później Przedpełkowo, Przedpałkowo, dobra ryc, pow. złotowski, par. kat. Wałdowo pół mili odl. , st p. Sępolno 9 Hm. odl. , st. kol. Lipka 27 klm. odl. , 271, 24 ha roli om. i ogr. , 70, 28 łąk, 18, 89 pastw. , 51, 39 lasu, około 6, 5 nieuż. , 0, 31 wody, razem 418, 61; czysty dochód z gruntu 2370 mrk; cegielnia. P. leży nad Sępolna; ztąd pochodzi dzisiejsza niemiecka nazwa. W 1496 r. posia dał te dobra Szląg de Radzice h. Nałęcz, r. 1700 Wałdowscy, którzy tu sprowadzili lu teranów. W r. 1744 mieszkali tu sami luteranie, z wyjątkiem 4 posiedlicieli i 1 ogrodu. W r. 1805 dzierżył te dobra v. Heyden, do którego należała też Skarpa, Kamienica i część Kloni. Potem był dziedzicem Dominik Radzie cki, 1858 Gustaw Tepper v. Ferguson ob. Gesch. d. Kr. Fiatow t. Schmitt, str. 295. Jeszcze r. 1780 błąkał się w tutejszej okolicy niedźwiedź. W r. 1653 pobierał ztąd prob. tempore messie unam sexagenam siliginis ob. Wizyt. Trebnica, str. 145. 2. P. , wś, tam że, obejmuje 1582, 47 magd. mr. i ma szkołę ewang. Obie miejscowości razem w 1868 r. miały 73 bud. , 24 dm. , 225 mk, 73 kat. , 152 ew. W wizytacyi Jezierskiego z r. 1695 czy tamy, że dawało mesznego od 10 włók 20 korcy alias rzeszetniki żyta i tyleż owsa miary kaliskiej str. 110. Kś. Fr. Przepaść, wś i młyn, pow. opatowski, gm. i par. Ćmielów. Odl. od Opatowa 14 w. , ma 17 dm, , 136 mk. , 27 mr. ziemi dwors. , 219 włośc, w 1827 r. było 12 dm. , 77 mk. Wchodziła w skład dóbr Ćmielów. Według reg. pob. pow. sandomierskiego z r. 1578 wś Przepaszcz, w par. Sczmielów Ćmielów, własność ks. Ostrogskiego, miała 5 osad, 2 1 2 łan. , 1 zagr. z rolą Pawińśki, Małop. , 188. Przepaść, folw. , pow. poznański, o 7 klm. na płn. od Poznania, pod Piątkowem, par. Chojnica. Około 1845 r. było tu 4 dm. i 32 mk. 26 kat. , 6 prot. . Należał do Binkowskich przy schyłku zeszłego wieku; nowsze spisy urzędowe nie wykazują go pod tą nazwą. Przepaśniska, las na obszarze Płazowa, w pow. cieszanowskim. Na wsch. krawędzi jego wznosi się punkt jeden do 324 mt. znak triang. Przependowo, ob. Przpędowo, pow. obornicki. Przepieczyce, urzęd. Perepieczyca Małe i Wielkie dwa folw. , pow. lidzki, w 1 okr. pol. , gm. Lida, okrąg wiejski P. , o 4 i 5 w. od Lidy, 4 dm. , 87 mk, kaplica kat. par. Lida, młyn wodny na Lidzie; własność Szyszków. W skład okręgu wiejskiego wchodzą wsie Przydybajły, Szejbaki, Nowoprudce, Bielińsk, Nowickie, Kieńcie, Winkowce, Trzeciakowce, Zarzecze, Borki, Górnic, Łajkowazczyzna, Nowosiółki, Szepielewszczyzna, Dworcowa Sło boda, Nowoprudce, Szeroka, Konaczele, Mielki; zaśc. Bogdzie, Kasin, Nowick, Bielińsk, Mostowszczyzna, Niewiarzyszki, Podębne; okol. szlach. Zajelszczyzna, Zaleszczyzna, Bogdzki, Jodki, Dolina, w ogóle 305 dusz rewiz. wło ścian uwłaszczonych, 242 b. włościan skarbo wych i 15 jednodworców. J. Krz. Przepietowszczyzna, osada szlach. , pow. dzisieński, w 1 okr, pol, o 65 w. od Dzisny, 8 dra. , 51 mk. katol. Przepiórka, rzeczka na polprus. Mazurach, pow. łecki, wypływa w okolicy Kalinowa i wpada pod Krzypkami do jeziora Lisewo. Przepiórki, wzgórze, pod Księginkami, pow. szremski, w okolicy Dolska. Przepiórki, wś na polprus. Mazurach, pow. łecki, nad jeziorem t. n. , nad samą granicą od król. polskiego, 4 klm. na płd. od st. p. Borzym. P. istniały już 1574 r. Ad. N. Przepiorów, wś i folw. nad rz. Koprzywianka, pow. opatowski, gm. Iwaniska, pan Mydłów, odl. od Opatowa 12 w. , posiada pokłady kamienia, 14 dm. 218 mk. W 1827 r. było 11 dm. , 95 mk. W XV w. P. , w par. Mydłów, był własnością Alberta Wichera i Stanisława Grocholi. Były tam łany kmiece, karczma, zagrod. , z których płacono dziesięcinę wartości 5 grzywien bisk. krakowskiemu. Z dwóch folwarków rycerskich płacono dziesięcinę do Mydłowa Długosz, L. B. , II, 339, 340. Według reg. pob. pow. sandomierskiego z r. 1508 część P. , własność Katarzyny z Przepierowa płaciła 1 grzywnę, 1 gr. W r. 1578 P. , własność Święcickich, miała 7 osad. , 1 3 4 łan, , 3 zagr. z rolą, 1 biedny kom, Pawiński, Małop. , 179, 462. W 1885 r. fol. P. rozl. mr, 764 gr. or. i ogr. mr. 483, łąk mr. 29, pastw. mr. 12, lasu mr. 224, nieuż mr. 16; bud. mur. 5, z drzewa 13; las nieurządzony. W skład dóbr wchodziły poprzednio wś P. os. 20, z gr. mr. 8; wś Borków os. 13, z gr. mr. 94; wś Kamieniec os. 10, z gr. mr. 82; wś Garbowice os. 18, z gr. mr. 219. Br. Ch. Przepitki, folw. , pow. płoński, gm. Kuchary, par. Królewo, odl. 14 w. od Płońska, ma 2 dm. , 20 mk. W 1886 r. rozl mr. 300 gr. or. i ogr. mr. 241, łąk mr. 18, lasu mr. 28, nieuż. mr. 4, przestrzeń sporna mr. 9; bud z drzewa 7. Przepoły Prepoły, zaśc, pow. wileński, w 1 okr. pol. , gm. Rzesza, okr. wiejski Ciechanowiszki, o 16 w. od gminy i tyleż od Wilna, ma 2 dm. , 15 mk. katol. w 1864 r. 11 dusz rewiz. ; należy do dóbr Mazuryszki, Illikowiczów. Przerabka niem. , ob. Przeróbka, Przepałkowo Przerabka Przepoły Przepitki Przepiorów Przepiórki Przepiórka Przepietowszczyzna Przependowo Przepa kowo Przerąbska Huta Przerąb Przeradz Przeradowo Przeradowo, wś i folw. nad rz. Narwią, pow. makowski, gm. Smrock, par. Zambski. We wsi mieszka drobna szlachta i włościanie. W 1827 r. było 16 dm. , 128 mk. W 1867 r. folw. P. rozl mr. 916 gr. or. i ogr. mr. 362, łąk mr. 120, pastw. mr. 100, lasu mr. 210, zarośli mr. 44, nieuż. mr, 80. Wś P. os. 29, z gr. mr. 349; wś Wygoda os. 6, z gr. mr. 45. Przeradz Mały i P. Wielki, wś, pow. mławski, gm. Rozwozin, par. Lutocin, odl. o 44 w. od Mławy. P. Mały posiada szkołę po czątkową, wiatrak, 41 dm. , 393 mk. , 1469 mr. ziemi użytecznej i 27 mr. nieuż. P. Wielki ma 20 dm. , 165 mk. , 624 mr. użytk. i 31 nieuż. , w tem 406 mr. należy do drobnej szlachty. W 1827 r. P. Mały 36 dm. , 228 mk. a P. Wielki 14 dm. , 132 mk. W 1885 r. folw. P. Wielki lit. E rozl. mr. 184 gr. or. i ogr. mr. 130, łąk mr. 24, pastw. mr. 27, nieuż. mr. 3; bud. z drzewa 7. Br. Ch. Przerąb, w dok. Przeramb, wś, fol. i dwie os. młyn. nad rz. Luciążą, pow. noworadomski, gm. Przerąb, par. Rzejowice, odl. 20 w. od Radomska, na prawo od drogi z Gorzkowic do Przedborza, w wyniosłem położeniu, na stokach wzniesienia stanowiącego dział wodny Pilicy i Luciąży w pobliżu wsi wzniesienie sięga 1100 st. n. p. m. , posiada młyn wodny, wiatrak, pokłady torfu, 48 dm. , 401 mk. W 1827 r. było 32 dm. , 233 mk. Najbliższa st. dr, żel. warsz. wied. i st. poczt. Gorzkowice. Jestto gniazdo rodziny Przerębskich. W 1501 do 1505 występuje w dokumentach Kod. Muczk. Rzysz. , I, 229, 357 Joannes de Przeramb, kaszt. sieradzki. Regestra poborowe z 1553 r. podają jako właściciela Wincentego Przerębskieg, który płacił od 7 osadników. Rodzina ta w XVI w. licznie się rozrodziła i zyskała rozgłos przez wysokie godności kościelne osiągnięte przez jej członków. Wacław Przerębski jest bisk. płockim i kujawskim, Jan arcyb, gnieźnieńskim por. Herbarz Paprockiego. Kasztelania sieradzka utrzymuje się stale w tej rodzinie. Oni to wystawili w P. kościołek murowany i założyli szpital dla ubogich. Szpital nie istnieje obecnie, ale nową kaplicę w miejsce starej wystawił z cegły Bąkowski, dziedzic P. w obecnem stuleciu. Dobra P. składały się w 1881 r. z folw. P. i Wymysłów, rozl. mr. 2244 fol. P. gr. orn. i ogr. mr. 541, łąk mr. 163, pastw. mr. 68, lasu mr. 934, nieuż. mr. 106, razem mr. 1812; bud. mur. 12, z drzewa 5; płodozmian 11 i 12 polowy; folw. Wymysłów gr. or. i ogr. mr. 134, pastw. mr. 34, lasu mr. 53, nieuż. mr. 172, razem mr. 393; w osadach młyn mr. 39; bud. z drzewa 4; płodozmian 8 polowy, las urządzony. Wś P. os. 34, z gr. mr. 127; wś Adamów os. 17, z gr. mr. 134; wś Huta Przerąbska os. 12, z gr. mr. 270; wś Borki os. 18, z gr. mr. 166; wś Wola Przerąbska os. 35, z gr. mr. 439. Br. Ch. Przerąbska Huta al. Kliżyńska, wś włośc, pow. noworadomski, gm. Przerąb, par. Rzejowice, ma 19 dm. , 134 mk. , 270 mr. ; ob. Kliżyn, Przerąbska Wola, wś, pow. noworadomski, gm. Przerąb, par. Bęczkowice, ma 33 dm. , 251 mk. , 439 mr. włośc. W 1827 r. 21 dm. 167 mk. W XVI w. zwała się Wolą Barto dziejską od przyległej wsi Bartodzieje, miała tylko łany kmiece, dające dziesięcinę pleban. w Rzejowicach Łaski, L. B. , II, 215. Przerębla, struga pod Klocem, pow. kościerski ob. Zeitsch. d. Westpr. Gesch. Ver. , XV, str. 108. Przerębelska Huta, miejscowość w pow. kościerskim według Kętrzyń. ; w spisach urzędowych niewymieniona. Natomiast napotykamy w wizyt. Rybińskiego z r. 1780 Przerębską Hutę, os. do par. kościerskiej należącą. Przerąbska Huta, niem. Englershuette, do bra, pow. kościerski, puszczone w wieczystą dzierżawę r. 1817, st. p. Dziemiany 7 klm. odl. , st. kol. Kościerzyna 14 klm. odl. , par. kat. Wiele. Wraz z folw. Dąbrowo zawiera 178, 73 ha roli or. i ogr. , 12, 77 łąk, 1277 pastw. , 153, 19 lasu, 76 6 nieuż. , 51, 06 wody, razem 485, 12; czysty dochód z gruntu około 900 mrk. W. 1868 r. 62 mk. , 36 kat. , 26 ew. , 6 dm. Właśc. Jan Szopiński. W 1767 r. ststa kościerski Nowowiejski nadaje Chrystyanowi Engler las przez gwałtowną burzę bardzo uszkodzony. Nad wodą Przeręblą może wysta wić tartak. Oprócz tego dołącza kawał łąki pod Grzybnem Grzybau nad Czarną Wodą i wszelkie drzewo w oznaczonej granicy, także kawał ziemi nad wdzydzkiem jeziorem do wykarczowania, dalej wolne rybołóstwo w jez. Radolny i w Wdzydzach dla własnej po trzeby; wolno mu także w rz. Wdzie, t. j. Czarnej Wodzie, za pańskim jazem, jeden dla sie bie urządzić i piwo warzyć dla własnego stołu. Ma także prawo trzymania tyle owiec, ile przezimować może i prawo łowów z chartami w borach ststwa kościerskiego. Zakupnego zapłacono 2600 fi. pruskiej monety; czynszu płaci rocznie 180 fl. , oprócz tego dla Rzeczy pospolitej 10 fi. zagłównego i 10 fl. hyberny. Zresztą nie jest do żadnej służby zobowiązany i może swą posiadłość sprzedać za konsensem ob. Zeitsch. d. Westpr. Gesch. Ver. XV, str. 108. Kś. Fr. Przeróbka, niem. Przerabka, prawe wybrzeża Wisły między Gdańskiem a Wisłoujściem, gdzie flisacy zboże z Polski składają, by je przerobić i przeczyścić. Wówczas panuje tu ruchliwe życie. Wznoszą się słomiane budki flisaków, przy ogniskach wieczorem rozlega się gra na skrzypcach lub ligawce towa Przeradowo Przeróbka Przerębelska Przerębla Przerodki Przerodki Przerów Przerowiec Przerwa Przerośl rzysząca tańcom ob. Gesch. d. Landkr. Danzig v. Brandstaeter, str. 222. Kś. Fr. Przerodki, wś nad rz. Działdówką, pow. mławski, gm. i par. Zieluń, odl 40 w. od Mławy, ma 15 dm. , 137 mk. , 484 mr. obszaru. Prierośl 1. dawniej Przerośla, os. miejska, przed 1867 r. miasteczko, przy zródłach rzeczki Rominty, dopływu Pregoły, nad jeziorem zwanem Kościelne, pow. suwalski, gm. i par. Przerośl. Leży w pobliżu granicy pruskiej, odl 10 w. na północ od Filipowa, 25 w. od Suwałk, posiada kościół par. drewniany, szkołę początkową, urząd gminny, 153 dm. , 1703 mk. Sąd gminny okr. II i st. poczt. w os. Filipów. W 1827 r. było tu 218 dm. i 1645 mk. Zawiązkiem P. była osada leśna w królewskiej puszczy przełomskiej. W osadzie tej stanął mały kościołek drewniany, lecz nieliczna i uboga ludność nie mogła dostarczyć dochodów plebanowi. Zygmunt August nadał osadzie prawo miejskie i uposażył plebana sześcioma włókami ziemi i 6 placami w mieście. Zamiast dziesięciny łany miejskie i przyległej wioski Krzywej Woli dziś Krzywulka miały płacić plebanowi po 2 grosze, nadto otrzymał prawo rybołówstwa w jeziorze i rzece. W 1576 r. 23 list. Stefan Batory nadał potwierdził miastu prawo magdeburskie i herb lew za kratą. August II nadał plebanowi jeszcze dwie włóki w 1696 r. na prośbę kś. Jerzego Liskowskiego. P. leżąc na trakcie handlowym z Grodna na Augustów, Raczki, Filipów do Prus prowadzącym, jako punkt pograniczny, stanowiła dość ożywiony rynek handlowy. Około 1800 r. jest ona jednym z najludniejszych miasteczek tej okolicy, ma bowiem 1166 mk. i 230 dm. , a więc tyleż co Suwałki 1184 mk. i Maryampol 1178 a więcej niż Sejny 516 mk. . Holsche t. I, 442 podaje, iż rozwijał się tu dość żywy ruch handlowy i miasto się podnosiło. Stał wtedy garnizonem szwadron huzarów pruskich i miał tu swe magazyny. Później, po wcieleniu tych okolic w obręb księstwa warszawskiego i królestwa polskiego, ludność P. zajmuje się głównie przemytnictwem. W 1828 r. wystawiono nowy kościół drewniany, kosztujący 2040 rs. W r. 1857 miała P. 198 dm. i 1887 mk. 1131 żydów. Przeprowadzenie dróg żelaznych w Prusach i królestwie zdala od P. osłabiło ruch handlowy i zubożyło P. , skutkiem czego ludność się zmniejszyła. W 1883 r. wyrestaurowano kościół i wzniesiono nową plebanię. P. par. , dek. suwalski, 2626 dusz. P. gmina należy do s. gm. okr. II w Filipowie, ma 5693 mr. obszaru i 1932 mk, W skład gminy wchodzą Prawylas wś, Przerośl osada i wś, Samborowszczyzna, Sypytka. Przeroślskie starostwo niegrodowe leżało w wdztwie trockiem, pow, grodzieńskim. Podług spisów podskarbińskich z r. 1766 obejmowało miasto Przerosi z przyległościami, które w tym czasie po Mejerach posiadał Białozór, opłacając z nich kwarty złp. 1562 gr. U; hyberny zaś cały powiat grodzieński nie uiszczał. 2 P. Nowa, wś, pow. suwalski, gm. i par. Przerośl, odl od Suwałk 25 w. , ma 9 dm. , 56 mk. W 1827 r. było 4 dm. , 25 mk. 3. P. Mała, wś i folw. , pow. suwalski, gm. Czostków, par. Przerosi, odl 27 w. od Suwałk, ma 6 dm. , 129 mk, ; w 1827 r. 13 dm. , 63 mk. Br. Ch. Przerośl 1. niem. Przeroszlenen, wś na polprus Mazurach, pow, gołdapski, nad jeziorem, tuż przy granicy król polskiego, 4 klm. na płd. wsch. od st. poczt. Dubeningken. 2. P. , niem. Przyroscheln, wś i osada leśna na polprus. Mazurach, pow. jańsborski, et. p. Turośl Przerósł al Przerośl, wś, pow. nadworniański, odl 9, 4 klm. na płn. wsch. od Nadwórny. Górska wś, leży nad pot. Strymba, dopływem Bystrzycy Nadworniańskiej. Granice wschod. Cucyłów, połud. Tarnawica Leśna, zach. Fitków, półn. Wołosów. Między P. a Fitkowem przechodzi gościniec prywatny StanisławówNadwórna. Obszar dwor. 637, włośc. 2364 mr. W 1857 r. 966 mk. ; w 1880 r. w gminie 1040, na obsz. dwor. 40; rz. kat. 144, par. Nadwórna, gr. kat. 979, par. w miejscu, dek. Nadworna. Cerkiew drewniana p. w. św. Mikołaja, wystawiona i poświęcona 1821 r. Księ gi metrycz. rozpoczynają się od 1784 r. Do par. należy filia Tarnawica Leśna z cerkwią drewnianą p. w. św. Kosmy i Damiana gr. kat. 600, ogółem w parafii 1579 dusz. Szkoła filialna systemizowana 1876 r. Poczta Cucy łów o 5, 1 klm. , kasa pożycz. gm. z kapit. 1276 złr. Właśc. posiadł. dwor. spadkobiercy hr. Stadiona. B. R. Przerów, ob. Przyrow. Przerowiec, niem. Przerowetz, grupa chat w obrębie gm. Nowosiedlic NeuSedlitz, nad pot. Selinką, tuż nad granicą Suchych Łaziec Sucholasetz, u zach. brzegu Szczecińskiego lasu 385 mt. , na płd. od wsi. Ma 7 dm. , 42 mk. rz. kat. , CzechoSzlązaków. Ob. Sedlitz. Przerwa, os. młyn. nad rz. Osetnicą, pow. gostyński, gm. Skrzany, par. Trębki, ma 1 dm. , 16 mk. , 38 mr. ; młyn o dwóch gankach. Przerwa, rzeka w gub. grodzieńskiej, prawy dopływ rz. Łosośny lew. dopł. Niemna. Przerwa Prorwa, uroczysko, pow. grodzieński, w 1 okr. pol, gm. Hoża, o 15 w. od Grodna. Przerwa, potok, ob. Pokrowa. Przerwa 1. grupa domów w Przekopanej, pow. przemyski. 2. P. , ob. Pererwa. 3. P. ob. Przyrwa, 4. P. , wś, pow. śniatyński, o 3, 7 klm. od Śniatynia, na płd. wschód Prut oddziela miasto od tej miejscowości, będącej prawie przedmieściem. Granice wsch. Prut, Przerósł Przerwa Przerwanek Przerwanica Przerwanki Przerycze Przerytybór Przesada Przesadycze Przesiadłów Przesieki Przesiełówka Prześlików Przęsławice połud. Zawale, zach. Załucze, póła. Prut a za nim Śniatyn i Kułaczyn. Przez obszar P. przechodzi droga żel. lwowskoczerniowiecka. Obszar dwor. ma 132, włośc. 81 mr. W 1857 r. 244 mk. ; w 1880 r. wliczono ludność P. do Sniatynia. Właśc. pos. dwor. gmina Śniatyn. Przerwa, karczma, pow. odolanowski, o 2 kim. na płn. wschód od Odolanowa, na trakcie ostrowskim, par. i poczta w Odolanowie, okr. wiejski Tarchały Wielkie, st. dr. żel. o 8 klm. w Przygodzicach; 1 dm. , 8 mk. Przerwa, kol. nad brzegiem Odry, pow. wielkostrzelecki, par. Odmęt Ottmuth. Stanowi część dóbr Odmęt; otoczona prawie ze wszech stron przez wodę. Przerwanek Mały i Wielki, dwa spuszczo ne jeziora w Skórczu, na roli plebańskiej, pow. starogardzki. Kś. Fr. Przerwanica, strużka, która połączywszy się z Milicą tworzy Szorycę, uchodzącą do Węgiermucy, a z nią do Wierzycy, pow. sta rogardzki. Kś. Fr. Przerwanki al. Przerwanken, Muscowiter, Spitzenort, wś na Mazurach, pow. węgoborski, w środku między trzema jeziorami ob. Gołdopiwa, w okolicy lesistej, 5 klm. od st. poczt. Kruklanek. Istniały już r. 1544. R. 1549 sprzedaje Jan Pasz, ststa węgoborski, Andrzejowi Moskalowi Muscowiter 3 włóki sołeckie, włókę za 30 grzywien. Dan r. 1549 we wtorek Zielonych Świątek. W okolicy nad je ziorem Gołdopiwa odkopano cmentarzysko; znaleziono wiele urn, a w nich kamienie zwane zwykle piorunowcami; jedna z urn była mosiężna, w niej znajdowała się korona opleciona drutem na pół palca grubym. Ad. N. Przerycze al. Przericie, część wsi Ruda, w pow. rybnickim. W 1861 r. 37 gospodarstw, 207 mk. , 19 dm. Przerytybór, z os. dom. Pod Różą, Za Górą, Za Lasem, wś, pow. pilzneński, w równinie nadwiślańskiej, nad górnym biegiem Brenia. Graniczy na póła. przez las ze Zdziarcem, na zach. z Jastrząbką Starą i Żarówką, na połud. z Różą a na wsch, z Dąbiem. Par. rz. kat. w Zassowie o 5 klm. . Wś składa się z 48 dm. i 265 mk. ; na obsz. wiek. pos. 3 dm. i 28 mk. W ogóle jest 260 rz. kat. i 33 izrael. Obszar wiek. pos. ma 206 roli, 26 łąk i ogr. , 9 past. i 209 mr. lasu; pos. mn. wynosi 252 roli, 45 łąk i ogr. , 23 past. i 10 mr. lasu. Wś założoną prawdopodobnie w XVI w. , wymieniają reg. pobor. z r. 1581 Pawiński, Małop. , 247 jako własność ks. Ostrogskiego. Wówczas miała tylko pół łana kmiecego i 4 zagrody. Przesada Kumary, wś nad rz. Kodymą, pow. bałcki, okr. pol. i par. Krzywe Jezioro, leży na trakcie poczt. z Krzywego Jeziora do Koniecpola. Cerkiew. W 1868 r. było tu 74 dm. Przesadycze Peresadyczi, wś, pow. słoSłownik Geograficzny Tom IX. Zeszyt 99. nimski, w 2 okr, pol. , gm. Rożany, o 37 w. od Słonima. Przesiadłów, wś włośc. nad rz. Piasecz nicą, pow. brzeziński, gm. Łaziska, par. Ujazd, ma 23 dm. , 187 mk. , 363 mr. W 1827 r. było 9 dm. , 70 mk. Według Lib. Ben. Łaskiego II, 320 łany folwarczne dawały dziesięcinę kościo łowi dziś nieistniejącemu w Tobiaszach, zaś łany kmiece kustodyi przy kolegiacie łęczyc kiej, zaś plebanowi w Małczu tylko kolędę. Według reg. pob. pow. brzezińskiego z r. 1576 we wsi Przesiadłowo, w par. Malcz, Stanisław Olszewski ma razem ze siostrą swą Anną Modrzewską 3 łan. , 1 zagr. , młyn, 3 osad. Pa wiński, Wielkop. , II, 94. Br. Ch. Przesieki Peresieki, uroczysko, pow. prużański, w 4 okr. pol. , gm. białowiezkoale ksandrowska, o 33 w. od Prużany. Przesiełówka, strumień w pow. dzisieńskim, przepływa pod wsią Mrozy. Priesiemieńce, dobra, pow. połocki, w 1 okr. pok. do spraw włośc, gm. Artejkowo, w 1863 r. 78 dusz rewiz. , 1220 dzies. ziemi dworskiej; własność Maryi Hłaskowej. Prześlików, góra lesista przy ujściu Zie lenicy do Bystrzycy Nadworniańskiej, pod 42 2 30 wsch. dłg. a 48 32 11 płn. szer. ; wzniesienie 866 mt. Br. G. Przęsławice 1. ob. Przęsławice. 2. P. al. Przecławice, w dok. z 1277 r. Przedslavice, u Długosza Przeczslawycze, wś i fol. nad rz. Szreniawą, pow. miechowski, gm. i par. Koniusza, odl. 21 w. od Miechowa, posiada pokłady gipsu i kamienia, szkołę początkową, młyn wodny, 44 os. włośc. W 1827 r. było 33 dm. , 187 mk. Jestto dawna osada. Niejaki Boksa, dziekan od św. Floryana w Krakowie około 1200 r. , nadał swą część w P. wraz z karczmą klasztorowi miechowskiemu. Nadanie to, odebrane w niewiadomy sposób klasztorowi, przywraca i potwierdza w 1277 r. Bolesław, ks. krakowski i sandomierski Kod. Małop. , II, 140. Klasztor widocznie zakupił czy otrzymał w darze inne części wsi, tak że w połowie XV. w. jest właścicielem całej. Długosz podaje, że dziesięcina płacona bisk. krakowskiemu wynosiła do 20 grzyw. Klasztorowi łany kmiece dawały po 14 skotów czynszu, 30 jaj, 4 koguty, 2 sery, osep, odrabiano jutrzyny i powabę Lib. Ben. , III, 20. W 1581 r. reg. pobor. pow. ksiązkiego podają P. jako własność proboszcza miechowskiego, dającą pobór od 6 łanów i 2 komor. bez bydła Pawiński, Małop. , 92. W 1883 r. dobra F. składały się z fol. P. , Chorążyce i Kępa. Fol. P. gr. or. i ogr. mr. 344, łąk mr. 42, past. mr. 10, lasu mr. 56, nieuż. mr. 22, razem mr. 484; bud. mur. 4, z drzewa 9; płodozmian 8polowy; fol. Chorążyce gr. or. i ogr. mr. 206, łąk mr. 24, past. mr. 18, nieuż. mr. 8, razem n Przesmyk Przesmyki Przesmykowszczyzna Przesniska Przespolew Przesmyckie Przesłoc Przesmuszka Przesmno Przesmark Przesłowo mr. 256; bud. mur. 2, z drzewa 2; płodozmian 4 i 5polowy; fol. Kępa gr. or. i ogr. mr. 282, łąk mr. 11, past. mr. 1, nieuż. mr. 4, razem mr. 298; bud. mur. 2, z drzewa 1; las nieurządzony. W skład dóbr wchodziły wś P. os. 44, z gr. mr. 289; wś Chorążyce os. 15, z gr. mr. 236; wś Moniaczkowice os. 11, z gr. mr. 3L5; wś Bugaj os. 8, mr. 35. Br. Ch. Przesłoc, jezioro wymienione w inwent. bisk. chełmińskiego z r. 1733 str. 83, leżało w kluczu lubawskim; liczono je do jezior niewodnych. Kś. Fr. Przesłowo, wś i fol, pow. dzisieński, ob. Peresłówka, Przesmark, ob. Przezmark. Przesmno, ob. Przeczno. Przesmuszka, dobra, pow. połocki, pod samym Połockiem, w 1 okr. pok. do spraw włośc, gra. Przesmuszka, w 1863 r. 248 dusz rewiz. ; własność Adama Reuta, ma 2490 dz. ziemi dwor. W 1750 r. nabyte przez Stanisława, Adama i Mikołaja braci Hrebnickich h. Ostoja, przydomku Doktorowicz, którzy otrzymali od Augusta III przywilej dozwalający im założenie miasta. Przesmyckie, Presmyckoje, wioska, pow, bałcki, z cerkwią św. Łukasza, wybudowaną w 1881 r. Przesmycz, struga w pow. wilejskim, płynie pod mkiem Duniłowicze, Przesmyk, wś, w par. Kłoczew pow. garwoliński, obecnie nie istnieje. W 1827 r. leżała w pow. żelechowskim, miała 21 dm. , 193 mk. Według reg. pobor. pow. radomskiego z r. 1508, wś Kłoczow i Przesmyk, własność Jana z Kłoczowa, płaciły 2 grzyw. 8 gr. W r. 1569 wś Przesmyk, w pow. stężyckim, była własnością Piotra Kłoczowskiego Pawiński, Małop. , 332, 476. W regestrze podatkowym z 1579 de villa Przesmyki D Andreas Kłoczowski ex lan. 9 fl. 9 Akta gr. stęż. , 336; wypisy 114. W 1664 r. było 66 poddanych. Należał do dóbr Kłoczow, Leśniowolskiego. Przesmyk 1. os. szl. przy leśnem uroczy sku Białusy, pow. święciański, w 2 okr. pol. , o 6 w. od Święcian, 1 dm. , 4 mk. kat. 2. P. , zaśc. włośc. nad jez. Ulszyszki, pow. wileński, w 2 okr. pol. , o 50 w. od Wilna, 1 dm. , 10 mk. kat. 3. P. , zaśc. szl, pow. wileński, w 3 okr. pol, o 50 w. od Wilna, 1 dm. , 10 mk. katol. J. Krz. Przesmyki, wś, pow. konstantynowski, gm. i par. Przesmyki, odl. 44 w. od Janowa, posiada kościół par. drewniany, szkołę początkową, dom schronienia dla kalek, urząd gminny, 68 dm. , 502 mk. , 1197 mr. ziemi. Mieszka tu drobna szlachta. W 1827 r. było 52 dm. , 305 mk. Kościół paraf. p. w. św. Jakuba apost. istniał już 1465 r. Zniszczony przez Szwedow 1657 r. , nowo zbudowany na miejscu starego 1776 r. W skład parafii, leżącej w dawnej ziemi drohickiej, wchodziły Górki, Kukawki, Zawady, Rzowuski, Bejdy Klimy, Suchodołek, Raczyny i Lipiny. P. par. , dek. konstantynowski dawniej janowski, 3190 dusz. P. gmina, graniczy z gm. . Łysów, Łosico i Czuchleby, ma 12, 786 mr. obszaru, 2456 mk. , sąd gm. okr. IV i st. pocz. w os. Łosice o 14 w. , do Janowa Podlaskiego 44 1 2 skład gm. wchodzą Kaliski, Kamianki Czabaje, KamiankiKickie, KamiankiLackie, KamiankiWańki, Kozubska Wólka, KukawkiLipiny, Pany, Pniewiski, Przesmyki, Raczyny, RzewuskiStare, RzewuskiZa wady, Tarnówek, Zawady, Zalesie. Przesmyki Peresmyki wś, pow. prużanski, w 1 okr. pol. , gm. Sielec, o 28 w. od Prażany. Przesmykowszczyzna, białorus. Piaresmykouszczyna, zaśc. , pow. słucki, należy do ordynacyi nieświezkiej, w pobliżu gościńca z Nieświeża do Mobilny, w 3 okr. pol. kopylskim, gm. Howiezna, ma 3 osady; miejscowość dość leśna, grunta lekkie, urodzajne. A. Jel. Przesniska, os. , pow. makowski, gm. Sypniewo, par. Gąsewo, ma 7 mr. ; należała do dóbr Jarzyły. W 1827 r. było 3 dra. , 23 mk. Przespolew Pański, wś i fol, Kościelny, wś, i P. Zmyślonka, fol, w XVI w. Przespolewo, pow. kaliski, gm. Ceków, par, Przespolew, odl. 25 w. od Kalisza. Posiada kościół paraf. drewniany. P. Pański, wś, ma 9 dm. , 134 mk, ; fol. 7 dm. , 74 mk. ; P. Kościelny 11 dm. , 89 mk. a P. fol. 4 dm. , 34 mk. ; ogółem 31 dm. , 331 mk. W 1827 r. było 22 dm. , 235 mk. Jestto stare gniazdo rodziny Przespolewskich, którzy założyli tu kościół paraf. i uposażyli w 1333 r. Kościól ten był p. w. św. Katarzyny, istniała przy nim szkoła. W XVI w. w skład parafii wchodziły Przespolewo, Poroże, Skarzyno i Skarzynko, Będziechowo i Czechulec. plebanem był Albert Przespolewski, syn jednego z najmożniejszych częściowych posiadaczy wsi. Byli tu jednak i kmiecie Marcin Chwałek i Mateusz Thorna. Według regestr. pobor. pow. kaliskiego z r. 1579 we wsi Przespoliowo Jan Przespoliewski miał 1 1 4 łan. , 2 zagr. ; Stanisław Mycielski l 1 2 łana, 1 zagr. , 1 komor. , 1 rzem. ; Piotr i Marcin Przopoliewscy 1 2 łanu Pawiński, Wielkop. , I, 125. W XVII w. kościół tak podupadł i fundusze widocznie zmalały, że wcielono parafią do Malanowa, dopiero w 1752 r. dziedzic wsi Zaremba zbudował nowy kościół i uzyskał przywrócenie parafii. Metryki istnieją przy kościele od 1788 r. Łaski, Lib. Ben. , II, 69. W 1867 r. fol. P. , rozl. mr. 1777, został rozparcelowany między częściowych nabywców; z fol. łączyły się dawniej wś P. os. 13, z gr. mr. 117; wś Stare Poroże os. 56, z gr. mr. Przesłoc Przesmycz 1094; wś Stara Huta os. 11, z gr. mr. 139. W 1877 r. fol. P. Pański w r. 1871 oddzielony od dóbr Przespolew, rozl. mr. 550 gr. or. i ogr. mr. 267, łąk mr. 106, past. mr. 38, wody mr. 2, lasu mr, 94, zarośli mr. 14, os. młyn. mr. 4, nieuż. mr. 23; bud. mur. 11, z drz. 6, las nieurządzony. Wś P. Pański os. 9, z gr. mr. 15. P. par. , dek. kaliski, 1850 dusz. Br. Ch. Przessina Brzezina, os. młyn. w Beneszowicy pow. raciborski. Przestańsko, wś, pow. miechowski, gm. i par. Iwanowice. W 1827 r. było 12 dm. , 128 mk. Według reg. pob. pow. krakowskiego z r. 1490, wś Przestańsko miała 10 łanów. W r. 1581 Przestańsko, własność klasztoru jędrzejowskiego, dzierżawiona przez Borka, miała 8 łan. kmiec. , 1 komor. z bydł. , 2 komor. bez bydła, 1 4 roli, 1 duda Pawiński, Małop. , 24, 437. W XV w. Przestańsko w par. Iwanowice była własnością Jana Pieniążka h. Odrowąż i Zgorzewskiego. Łany kmiece dawały dziesięcinę w połowie klasztorowi w Imramowicach a drugą połowę plebanowi w Iwanowicach Długosz, L. B. , III, 111. Przestawałki al. Przystawałki, Perestawki, grupa domów w Pietrzycach, pow. złoczowski. Przestrzele 1. wś i fol. , pow. kolneński, gm. i par. Jedwabno, odl. 28 w. od Kolna, miała gorzelnię i dystylarnię w 1872 r. . W 1827 r. 20 dm. , 116 mk. W 1872 r. fol P. rozl. mr. 614 gr. or. i ogr. mr. 416, łąk mr. 127, past. mr. 22, wody mr. 3, zarośli mr. 37, nieuż. mr. 9; bud. mur. 5, z drzewa 13; płodozmian 13polowy, pokłady torfu. Wś P. os. 30, mr. 46. Fol. P. wchodził w skład dóbr Jedwabne. 2. P. , wś drobnej szlachty i włośc, pow. szczuczyński, gm. Bełda, par, Rajgród, odl. 28 w. od Szczuczyna, leży na samej granicy od Prus, ma pokłady torfu i wapna. W 1827 r. 13 dm. , 75 mk. W 1872 r. fol. P. lit. A rozl. mr. 263 gr. or. i ogr. mr. 155, łąk mr. 86, past. mr. 20, nieuż. mr. 2; bud. z drzewa 11. Br. Ch. Przeświaciszki, wś, pow. nowoalekaandrowski, w 3 okr. pol. , o 67 w. od Nowoaleksandrowska. Przeszkoda 1. wś włośc, pow. błoński, gm. Grodzisk, par. Ojrzanów, ma 80 mk. , 106 mr. W 1827 r. 4 dm. , 41 mk. 2. P. , os. , pow. noworadomski, gm i par. Gidle. Niepomiszczona w ostatnich spisach urzędowych. 3. P. , wś, pow. tomaszowski, gm. i par. Tyszowce, odl. 5 w. od Tyszowiec, mu 5 dm. , 57 mk. , 40 mr. gruntu. 4. P. , osada nad jez. Kleszczyn, pow. rypiński, gm. i par. Żałe, odl. o 9 w. od Rypina, ma 3 dm. , 37 mk. Tworzy jeden obszar z wsią Kleszczyn. 5. P. , os. , pow. szczuczyński, gm. Szczuczyn, par, Wąsosz. W 1827 r. 2 dm. , 18 mk. 6. P. , wś, pow. wyłkowyski, gm. i par. Giże, odl. od Wyłkowyszek 16 w. , ma 18 dm. , 165 mk. W 1827 r. 9 dm. , 30 mk. Wchodziła w skład dóbr Giże. Br. CL Przeszkoda, uroczysko, pow. słonimski, w 5 okr. pol. , gm. Luszniewo, o 30 w. od Słonima. Przeszkoda, karczma koło Woli Mazowieckiej, na obszarze dwor. Mikuliniec, pow. tarnopolski. Przeszkoda, niem. Lusche fol. , pow. babimoski, o 3 klm. na zach. od Kopanicy i tyleż na płn. od Kargowej; par. Kopanica, okr. domin. Wielka Wieś, poczta w Kargowej Unruhstadt, st. dr. żel. w Babimoście o 8 klm. ; 2 dm. , 35 mk. ; należał do ststwa kopanickiego. Przeszkoda, niem. Przeskoda, os. młyn. , pow. brodnicki, st. p. i tel. Wrocki 6 klm. na płn. , st. kol. Wąbrzeźno 15 klm. odl. , par. kat. Łobdowo 3 4 mili odl. , ewang. Golub. W 1868 r. 9 bud. , 3 dm. , 45 kat. mk. , 101, 38 ha roli or. i ogr. , 20, 42 łąk, 13, 82 past. , 8, 15 lasu, 3, 07 nieuż. , 19, 05 wody, razem 165, 89 ha; czysty doch. z grun. 411 mrk. Właściciel 1858 r. Lipiński, 1885 r. Załuski. Kś. Fr. Przeszno, ob. Przeczno. Przetoczno, ob. Przytoczno. Przetoczyn, 1407 Prsetotzin, 1686 i 1710 Przytoczyno, niem. Pretoschin, wś włośc. na Kaszubach, pow. wejherowski, par. kat. Luzino 1 milę odl, ew. Smażyn. Zawiera 16 gbura. posiadłości i 14 zagród, 94 wł. 11 mr. W 1869 r. 454 mk, 335 kat. , 119 ew. , 53 dm. ; 1871 r. 492 mk. W skład wsi wchodzi leśnictwo i tartak wodny. Tutejsza szkoła kat. liczyła 1886 r. 71 dzieci, ew. 24 dzieci. W 1884 r. otworzono tu agenturę poczt. , połączoną z Wejherowem. P. leży 1 1 2 mili na płd. od Wejherowa, nad bezim. strugą. Na obszarze wsi znajdują się 3 jeziora Morznica, Kropówki i Wygoda. W 1710 r. płacił tu każdy gbur pro strena prob. 1 fi. ob. Wizyt. Szaniawskiego, str. 30. Według wizytacy i Rybińskiego z r. 1780 liczyło P. wraz Sosnową Górą 114 kat. , między tymi 70 komunikantów i 4 ew. , żydów żadnych str. 187. W 1623 r. podaje wojewoda Jan Weiher do wiadomości, że Bartłomiejowi Barthel Potriz sprzedał sołectwo w P. wraz z należącą do niego rolą, 7 sążniami drzewa i prawem wolnego pastwiska w lesie za 100 złotych ob. Gesch. d. Kreis Neustadt von Prutz, str. 205. Za czasów Rzpltej należał P. do ststwa puckiego. Lustracya tegoż ststwa z r. 1678 podaje Wś Przytoczyn, Szołtys w tej wsi Jan Petricus z żoną, dzieci dwoje małych, włókę ma jedne, od której płaci co rok fl. 15. Szymon Rąbca, poddany, z żoną, dzieci pięcioro małych, na włóce jednej, płaci na rok fl. 34. Wiertel drew wycina i robi wo żniwa dni 5. Jan Rąbca, poddany, z żoną, ma dzieci pięcioro, niedorosłe niektóre, daje od roli fl. 14 gr. 20 Przessina Przessina Przestańsko Przestawałki Przestrzele Przeświaciszki Przeszkoda Przeszno Przetoczno Przetoczyn i wiertel drew wycina i robi we żniwa jak drugi. Matys Biesk, poddany, z żoną, daje czynszu fl. 8 gr. 20, wiertel drew wycina i robi we żniwa. Jakób Lis z żoną, dzieci ma 5, roli morgów 10, płaci z niej fl. 16 gr. 20. Wiertel drew wycina i robi we żniwa jak drudzy. Blasz Płomień, poddany, z żoną, dzieci ma 2, roli morgów 11, daje czynszu fi. 15 gr. 20. Wierteł drew wycina i czyni szarwark we żniwa. Albrecht Kopacz, poddany, młodzieniec, ma roli włókę, płaci fl. 35, wierteł drew wycina i robi we żniwa jak drudzy, ma dwie siostrze. Adam Roda, za włókę roli arendą daje czynszu fi. 30. Benedykt Boyk, poddany, z żoną, dzieci ma pięcioro, roli włókę, daje fi. 35. Wiertel drew wycina i szarwarkuje we żniwa. Jakub Lis i Jan Rąbca trzymają pustą włókę, płacą czynszu fl. 30. Wawrzyniec Geza daje czynszu do zamku fi. 6. Adam Borzch z żoną, karczmarz, piwo pańskie i gorzałkę szynkuje. Jerzy Borzch, młodzieniec, leśny i sługa zamkowy, ordynacya jego taka, jaka i Zagórskiego leśnego; ma także powinność lasów pilnować i co w zamku nakażą. Chałupa przy Przytoczynie mieszka w niej Michał Mroch, daje czynszu fl. 6 ob. str. 17, manuskrypt w Peplinie. Za czasów pruskich uwłaszczono 12 gburów. O starożytności P. świadczą mogiły kamienne, rozrzucone na obszernej przestrzeni lasów, ciągnących się od P. ku płn. wschodowi, aż do samej prawie wsi Wygody. Są one tu pomieszane z kręgami i innemi figurami z kamieni ustawianych. Położenie leśne utrudnia obliczenie ilości mogił, jako też gruntowne ich zbadanie ob. Objaśn. do mapy archeol. Prus Zach. przez Ossowsłdego, str. 27. Cmentarzysko pogańskie leży z południowej strony wsi, na wyniosłem wzgórzu, na lewo od strumyka bez nazwy, na posiadłości Potrykusa. Kilkakrotnie znajdowano tu groby skrzynkowe, lecz zawsze je niszczono. Resztki pogniecionych urn znajdują się w Muzeum To warz. Nauk. w Toruniu ob. tamże, str. 60. Ustawiane kamienie znajdują się na przestrzeni między P. a Wygodą str. 83. W gniewowskim rewirze leśnym niedaleko P. znajduje się na wznies. 180 mt. npm. wielki głaz erra tyczny, wystający 1, 1 mt. nad ziemią i obejmujący około 8 kubicz. metrów. Kś. Fr. Przetok 1. wś, pow. sejneński, gm. i par. Kopciowo, odl. od Sejn 31 w. , w błotnistej okolicy, w pobliżu zbiegu Marychy i Hańczy, ma 10 dm. , 88 mk. , 153 mr. obszaru. Wchodziła w skład dóbr Justyanów. 2. P. , pow. sejneński, gm. Pokrowsk, par. Sejny. Miejscowość niepomieszczona w ostatnich spisach. Przetok Peretok, uroczysko, pow. kob ryński, w 4 okr. pol. gm. Braszewicze, o 46 1 2 w od Kobrynia. Przetwin, 1717 Pratwin, dziś Bratwin ob. , dok. 1307 Pserstwin, 1565 Pratwino, 1676 Pratfin. Wś tę darował r. 1307 szlachic Siwan Żywanus i żona jogo Adelheida cystersom w Peplinie ob. P. U. B. von Perlbach, str. 577. Za czasów krzyżackich należała ta wś do komturstwa pokrzywińskiego, potem do rogozińskiego. W r. 1423 mieli tu Krzyżacy folw. , należący do komturstwa świeckiego ob. Gesch. d. Kr. Schwetz von Wegner II, str. 430. Wr. 1565 obejmował P. 22 1 2 włóki, z których sołtys posiadał 1 1 2 włók, ale z obowiązkiem czynszu i dozorowania tłoki, re sztę posiadało 12 gburów. Od każdej wł. pła cono 2 grz. 2 gr. i 2 kury, karczmarz zaś da wał od propinacyi 2 grz. Niektórzy ogrodnicy mieli tylko chałupy i byli do tłoki zobowiąza ni. Łąki, pastwiska i drzewo mieli w dosta tecznej mierze. Suma prowentów ze wsi tutej szej wynosiła 49 grz. 5 gr. i 45 kur. P. nale żał do par. michalskiej, bowiem o kościół na Nizinach die Niederunger Kirche toczył się proces. W r. 1623 uwolnił Zygmunt III wś od kontrybucyi i kwaterunku. W r. 1649 na leżał P. do par. sartawickiej; w 1676, r. było 104 mk. W 1749 r. należał P. do par. świec kiej; 1773 r. było 26 włók, 49 dym. i 181 mk. kat. , ew. i menonitów, między nimi znajdowa ło się 2 lemanów i 22 gburów na dzierżawach siedzących, dalej jeden rzemieślnik, 1 przemy słowiec i 1 nauczyciel. W 1785 r. było 27 kat. i 109 akat. ob. Zeitsch. d. Westpr. Gesch. Vor. , XVIII, 164. Według taryfy na symplę z r. 1717 płacił P. 22 zł. 8 gr. 9 den. Tutej sza szkoła ew. liczyła 1887 r. 55 dzieci. W zach. stronie tej osady natrafiono przypad kowo przy oraniu na kamienne groby skrzyn kowe. Jeden z nich rozkopano r. 1876 i znale ziono w nim 2 urny ob. Objaśn. do mapy archeol. Prus Zachodu. przez Ossowskiego, str. 38. Kś. Fr. Przetyckie Budy, wś, pow. ostrowski, gm. i par. Długosiodło, ob. Przetycz. Przetycz, wś, fol. i dobra, pow. ostrowski, gm. i par. Długosiodło, na międzyrzeczu Narwi i Bugu, pomiędzy Wyszkowom a Ostrowem, na lewo od szosy białostockiej, ma 66 dm. , 435 mk, W 1827 r. było 44 dm. , 316 mk. Dnia 16 maja 1831 r. zaszła tu potyczka, w której gen. Jankowski wyparł ze wsi batalion strzelców inflackich i batalion jegrów z 2 działami. W 1868 r. folw. P. rozl. mr. 2250; gr. or. i ogr. mr. 518, łąk mr. 180, lasu mr. 1141, pastw. i zarośli mr. 235, nieuż. mr. 186, las nieurządzony; pokłady torfu. W 1873 r. odprzedano lasu mr. 592. Do dóbr należały poprzednio Wś P. os. 96, z gr. mr. 645; wś Maryanowo os. 48, z gr. mr. 1127; wś Pulwy os. 2, z gr. mr. 228; wś Kalinowo os. 58, z gr. mr. 542; wś Blechy os. 41, z gr. rar. 674; wś Przetok Przetycz Przetyckie Przetwin Przetok Stasin os. 22, z gr. mr. 300; wś Zamość os. 2, z gr. mr. 184; wś Sieciechy os. 78, z gr. mr. 1272; wś Budy Przetyckie os. 8, z gr. mr. 198; wś Budy Chrzcianka os. 27, z gr. mr. 401; wś Budy Znamiączki os. 4, z gr. mr. 52; wś Chrzcianka os. 27, z gr. mr. 340; wś Zygmuntowo os. 26, z gr. mr. 422; wś Chorchochy Chorchoszki os. 12, z gr. mr. 191; wś Dalekie os. 26, z gr. mr. 383; wś Adamowo os. 6, z gr. mr. 175; wś Olszak os. 20, z gr. mr. 561; wś Nowa Wieś os. 14, z gr. mr. 373; wś Augustowo os. 29, z gr. mr. 469; wś Dębnica os. 31, z gr. mr. 394; wś Zalas os. 13, z gr. mr. 223; wś Dozin os 23, z gr. mr. 257. Br. Ok Przeuszyn, właściwie Przejuszyn, w XV w. Przeyuszyn, wś i folw. , pow. opatowski, gm. Ćmielów, par. Ptkanów, odl. od Opatowa 6 w. ma 20 dm. , 205 mk. , młyn wodny. W 1885 r. folw. P. rozl. mr. 562 gr. or. i ogr. mr. 487, łąk mr. 26, pastw. mr. 19, lasu mr. 3, nieuż. mr. 22; bud. mur. 6, z drzewa 11; płodozmian 10polowy. Wś P. os. 22, z gr. mr. 167. W XV w. Przeyuszyn, w par. Pkanów, wła sność Mikołaja Przejuszskiego h. Sulima, miał kmiece łany, z których dziesięcinę z jednego łanu dawano prebendzie krzczonowskiej war tości 1 grzyw. , z innych łanów płacono bisk. krakowskiemu. Folw. dawał plebanowi w Pkanowie. Była karczma i zagrodnicy Dłu gosz, L. B. , I, 380, II, 499. Według reg. pob. pow. sandomierskiego z r. 1578 wś Przeuszin, własność Jana Wiliama, miała 7 osad. , 7 łan. , dworski 1 łan, 1 zagr. , 1 kom. , 1 bie dny Pawiński, Małop. , 182. Br. Ch. Przewa, os. na obszarze Marko wic, pow. raciborski. Przewale, wś, pow. tomaszowski, gm. i par. Tyszowce, odl. pół mili od Tyszowiec, ma 32 dra. , 156 mk. , w tem 80 rzym. kat, ludność rolnicza, gruntu 324 mr. , gleba popielatka. Folw. ma 380 mr. gruntu, 855 mr. lasu; własność Józefa Głowskiego. W 1827 r. było 34 dm. , 232 mk. Dykc. geogr. Echarda t. III, dopełnienie podaje Przewały, miasto w ziemi chełmskiej. X. S, S. Przewaliska, grupa domów i browar w Białej, pow. tarnopolski. Przewałka, urzęd. Priwałka, wś i folw. nad Niemnem, pow, grodzieński, w 5 okr. pol. , gm. Sobolany, o 30 w. od Grodna. Była tu filia par. kat. Hoża. Za czasów Rzpltej stanowiła; ststwo niegrodowe przewalskie, leżące w woj. trockim, pow. grodzieńskim. Podług spisów podskarbińskich z r. 1569 zaliczało się wówczas do dóbr stołu królewskiego; następnie przemienione na ststwo, obejmowało miasteczko Przewałka z przyległościami, które w r. 1766 posiadał Franciszek Ogiński, opłacając zeń kwarty złp. 1533 gr. 3. Pomiędzy wsiami Hożą i Przewałką przechodzi południowa granica języka litewskiego. Przewałki, wś, pow. poniewieski, w 3 okr. pol. , o 37 w. od Poniewieźa. Przewały, wś, pow. włodzimierski, st. pocz. Kowel, z par. kośc. kat. p. w. Wniebowzięcia M. B. , zbudowanym 1464 r. z drzewa przez obyw. Górkę. Parafia katol. , dek. kowalskie go, 644 dusz. Przewank, góra pod wsią Garną, na wsch. od niej, nad Baltykiem, w pow. słupskim, w Pomeranii. Kś. Fr. Przewarka, Przywarka, Prywarka, Perewarka, Pryorka, Preorka, wś, pow. kijowski, na płn. zchd od Kijowa, uważana za przedmieście mta Kijowa, niegdyś mko należące do dominikanów kijowskich, którzy w pierwszej połowie XVII w. wznieśli tu cerkiew. Uroczyska na gruntach P. noszą nazwy Popówka, Uwarów Wielki i Mały, Jackówka. O P. znajdują się liczne wzmianki w dokumentach ogłoszonych przez Komisyą archeol. kijowską ob. Skorowidz Nowickiego, str. 654. Przewilanka 1. uroczysko, pow. białostocki, w 2 okr. pol. , gm. Obrębniki, o 21 w. od Białegostoku. 2. P. , uroczysko, tamże, o 22 w. od Białegostoku. Przewiska, ob. Przyzwiska, Przewłoczna, dobra, pow. mohylewski. własność dawniej Dzierożyńskich, dziś Hrebnickich. Przewłoczna z Bajmakami, wś, pow. złoczowski, 40 klm. od Złoczowa, na krańcu płn. powiatu. Zabudowania wsi, której część płn. nazywa się, , Lasowe, otaczają z trzech stron podmokłe łąki po wytrzebionych lasach. Gleba gliniasta i piaszczysta, rodzi żyto, pszenicę, jęczmień, owies i ziemniaki. Pszczelnictwem i sadownictwem zajmują się niektórzy miesz kańcy. Przysiołek, . Bajmaki leży wśród la sów, o 5 klm. na płd. od P. Odbywa się tu wyrób smoły. We wsi kasa pożyczkowa z ka pitałem 327 zł. Par. łac. w Toporowie, gr. kat. w miejscu. Przysiołek Bajmaki należy do par. gr. kat. w Sokołówce. Urz. poczt. w Sokołówce, sąd pow. w Olesku. Szkoła od 1875 r. dotąd niezorganizowana, z jez. wykład, ru skim. W P. 1880 r. było w P. 1144 mk. , w Bajmakach 206; na obsz. dwor. 90. Obszar wsi 1998 ha. Bron. Sok Przewłoka, wzgórze nad jeziorem Slesińskiem, nazwane od przeciągania przewłoczenia statków przez wązkie wodne przesmyki, łączące ze sobą jeziora. Przewłoka 1. wś nad rz. Wisłą, pow. sandomierski, gm. i par. Koprzywnica, odl. od Sandomierza 16 w. Wisła oddziela tu powiat sandomierski od Galicyi. Na obszarze P. jest jezioro, mające do 30 mr. obszaru, zarosłe trzciną, zamienione w bagno przed 1860 r. . Przeuszyn Przewale Przewank Przewały Przewałki Przewałka Przewaliska Przeuszyn Przewa Przewłoka Przewłoczna Przewiska Przewilanka Przewarka Przewłoka Przewodówka Przewodowice Przewodów Przewodnik Przewłokno Przewłoka Wś ma 20 dm. , 144 mk. W 1827 r. było 20 dm. , 123 mk. W 1885 r. folw. P, rozl. mr. 344 gr. or. i ogr. mr. 157, łąk mr. 61, pastw. mr. 25, nieuż. mr. 101; bud. mur. 1, z drzewa 10; płodozmian 7polowy. Wś P. os. 185 z gr, mr. 83. 2. P. al. Przywłoka, wś i cztery fol. nad rz. Piwonią, pow. radzyński, gm. Milanów, par. Parczew, odl. 33 w. od Radzynia. Wś ma 39 dm. , 505 mk. ; fol. A. 10 bud. , 5 mk. , folw. B. 3 dm. , 7 mk. W 1827 r. było w ogóle 51 dra. , 332 mk. ; wś należała do par. Gęś. W 1872 r. folw. P. lit. A. rozl. mr. 1173 gr. or. i ogr. mr. 523, łąk mr. 132, pastw. mr. 32, lasu mr. 388, w wieczystych dzierżawach mr. 30, nieuż. mr. 68; bud. z drzewa 21; młyn wodny. Wś P. os. 23, z gr. mr. 380. W 1881 r. folw. P. lit. A. al. Korona rozl. mr. 387 gr. or. i ogr. mr. 163, łąk mr. 66, pastw. mr. 24, lasu mr. 113, nieuż. mr. 21; bud. z drzewa 10; las nieurządzony. Folwark ten oddzielony został od dóbr Przewłoka lit. A. W 1882 r. folw. P. lit. A. , zwany Litwa al. Welinów, rozl. mr. 302 gr. or. i ogr. mr. 158, łąk mr. 36, pastw. mr. 13, lasu mr. 91, nieuż. mr. 4; bud. z drzewa 5; las nieurządzony. W 1886 r. folw. P. lit. B. Litwa rozl. mr. 373; gr. or. i ogr. mr. 179, łąk mr, 45, pastw. mr. 22, lasu mr. 76, w odpadkach mr. 43, nieuż. mr. 8; bud. z drzewa 11; las nieurządzony. Wś P. B. os. 7, z gr. mr. 163. Według reg. pob. pow. lubelskiego z r. 1531 wś Przewloka, w par. Parczów, własność Mikołaja Chojeckiego, miała 1 łan, 1 młyn Pawiński, Małop. , 362. Dobra P. były w ostatnich czasach wła snością hr. Scipio de Campo, po Firlejach ob. Jabłoń. Rzeka Piwonia, która stanowiła tu niegdyś granicę wdztwa brzeskiego, dzieli ten majątek na dwie części, jedna zowie się P. Ko rona a druga P. Litwa. Br. Ch. Przewłoka, dwa folw. , pow. nowogródzki; jeden, od 1839 r. własność Tarajewiczów, ma około 3 1 4 włók; drugi, od 1827 r. własność Czerniszewiczów, ma 4 włóki. A. JelPrzewłoka, dok. 1282 Preuloca, pewnie przystań nad Baltykiem, pod wsią Garną, w pow. słupskim, w Pomeranii ob. P. U. B. v. Perlbach, str. 299. Kś. Fr. Przewłoka z Zalesiem, wś, pow. buczac ki, odl. 7, 5 klm. na płn od st. poczt. i telegr. w Buczaczu, na zach. brzegu rz. Strypy. Granice wsch. Zielona, płd. Żurawińce, zach. Olesza, płn. Petlikowce Stare. Obszar dwor. 968 mr. , włośc. 3198 mr. , wyborna podolska gleba. W 1857 r. 1902 mk. ; w 1880 r. w gm. 2083, a to w Przewłoce 1974, w Zalesiu 109, na obsz. dwor. 102; rzym. kat. 30, par. w Petlikowcach Starych; gr. kat. 2100, par. w miejscu, cerkiew murowana p. w. św. Grzegorza, zbudowana od 1837 do 1855 r. Ksiegi metryk zaczynają się od 1758 r. Druga cerkiew filialna, drewniana wystawiona w 1752 roku. Dawnioj mieszkał tu proboszcz, mający swoją jurydykę. Szkoła etat. o 1 naucz. , dzieci w wie ku szkolnym będących 130. Właśc. pos. dwor. Ludwik Szawłowski. Dnia 4 lipca 1467 r. Michał i Jan z Buczaca, dziedzice na Jazłowcu, potwierdzają i pomnażają fundacyę kościoła paraf. w Jazłowcu dokonaną w r. 1436 przez ojca ich Teodoryka z Buczaca. W tym dokumencie wymienioną jest P. z Zalesiem jako do dóbr Jazłowiec należąca A. g. i z. , t. II, str. 194. B. R. Przewłoka Wola, folw. , pow. radzyński, gra. Milanów, par. Parczew, ma 2 dm. , 6 mk. , 120 mr. Przewłokno, ob, Przywłoczno. Przewodnik, niem. dawniej Buelowsheide, od 1868 r. Hagen, nadleśn. król. , leśn. i kol. , w pow. świeckim, st. poczt. Jeżewo, par. kat. Jania Kościelna. W 1868 r. 9 bud. , 1 dm. , 39 mk. , 21 ew. , 18 kat. Kś. Fr. Przewodów, rus. Perewodiw, wś, pow. sokalski, 24 klm. na zach. od Sokala, 14, 6 klm. na płn. zach, od sądu pow, , urz. poczt. , st. kol. i tel. w Bełzie. Na płn. leżą Liski, na zach. Zniatyn i Chłopiatyn, na płd. Budyniu, na płd. zach. Wasylów Wielki pow. Rawa Ru ska, na płn. zach. Radków w królestwie polskiem. Wody z całego obszaru zabiera pot. Kamień i płynie na zach. do Radkowa. Zabu dowania wiejskie leżą w płn. stronie obszaru 252 mt. . Na zach. od nich leży leśniczówka Dąbrowa. Na płd. zach. wznosi się wzgórze Przewodów do 263 mt. znak triang. . Własn. wiek. Jana Krzyżanowskiego ma roli or, 504, łąk i ogr. 100, pastw. 52, lasu 189 mr. ; włas. mn. roli or. 1029, łąk i ogr. 163, pastw. 4, lasu 4 mr. W r. 1880 było 120 dm. , 682 mk. w gminie; 5 dm. , 37 mk. na obsz. dwor. ; 40 rzym. kat. , 656 gr. kat. , 23 izrael. ; 38 Polaków, 668 Rusinów, 13 Niemców. Par. rz. kat. w Zniatynie, gr. kat. w Liskach. We wsi jest cerkiew, szkoła etat. jednokl. i kasa pożyczk. z kapit. 604 zł. w. a. Lu. Dz. Przewodowice, wś i folw. nad rz. Białką, pow. rawski, gro. Wałowice, par. Kurze8zyn, posiada młyn wodny, 14 dm. , 194 mk. , 212 mr. ziemi włośc, , 346 mr. dwors. Folwnależy do dóbr Konopnica. W 1827 r. było 20 dm. , 123 mk. Według Lib. Bon. Łaskiego II, 292 były tu części szlacheckie, dające dziesięcinę plebanowi w Kurzeszynie a łany kmiece oddawały na stół arcybiskupi, pleban zaś kolędę po groszu z łanu. Przewodówka, rzeczka, poczyna się pod wsią Borze, w pow, pułtuskim, płynąc ztąd w stronę wschd. północną pod Osiekiem, kawałkiem wchodzi na obszar pow. ciechanowskiego, poczem wraca w pow. pułtuski, pod Grochami skręca ku południowi, płynie przez Kozłowo, Gzy i Przewodowo. Przyjąwszy tu z praw. brzegu dwa strumienie połączone, je den z zachodu od Żebrów, drugi z południa od Kęsów, skręca ku wschodowi, płynie przez Gromino, Moszyn, Białowierzę i wpada z praw. brzegu do Pełty, powyżej Kleszewa. Długa około 20 wiorst. J. Bliz. Przewodowo, wś, i P. Nowe, wś nad rzką Przewodowką, pow. pułtuski, gm. Kozłowo, par. Przewodowo, posiada kościół murowany, szkołę początkową, 1549 mr. obszaru. W 1827 r. było 24 dm. , 202 mk. Kościół i parafią założyli tu biskupi płoccy posiadający P. już w XII w. Kod. Maz. , 337. Przy kościele istnieje kaplica grobowa, którą wzniósł w 1830 r. dla swej żony Paweł Grąbczewski, poseł pow pułtuskiego, tu również pochowany. Wś zarobna P. i folw. wchodziły w skład dóbr Golądkowo, będących naprzód własnością bisk. płock. , następnie skarbu. W 1835 r. część dóbr golądkowskich, a w tej liczbie wś i folw. P. , oddaną została w donacyą ks. Michałowi Gorczakowowi. W 1816 r. nastąpiła seperacya folw. od wsi; we wsi znajdowały się osady pańszczyźniane całorolne i półrolne. Całorolne osady liczyły 40 mr. ; pańszczyzna z każdej wynosiła 156 dni rocznie, pieszych lub sprzężajnych stosownie do woli dworu, 4 dni tłuki w żniwa i 16 stacyjnych; czynsze zaś 8 złp. 8 gr. hyberny, 3 złp. stróżowego, 15 gr. czynsiku, 30 złp. dziesięciny do dworu uiszczanej za czasów bisk. do semin. w Pułtusku, 3 łokcie przędzy z włókna dworskiego, 2 kapłony, 15 jaj, 1 kura. Półrolne osady, liczące 20 mr. , odrabiały tylko po 156 dni piesz. i 10 dni tłuki w żniwo. Pańszczyznę odrabiano do folw P. , czynsze zaś i naturalia oddawano do dworu w Golądkowie. W 1821 r. spotykamy tu gospodarstwo trzypolowe; oprócz 5 osad całorolnych, wysiewających po 4 kor, jarz. i 4 ozim. i zbierających po 4 fur siana, i 5 osad półrolnych, wysiewających połowę tego, jest jeszcze dwóch czynszowników 10 morgowych sołtys i młynarz, wysiewających po 1 korcu jarz. i ozim. , i płacących 30 złp. czynszu, 18 dziesięciny do dworu, 2 hyberny, 12 dni tłuki; budnik. , karczma. Na plebanii siedzi 3 gospodarzy i 4 kopiarz. ; do plebanii należały grunta na P. , Kozłowie i Porzewie. Proboszcz posiadał nadto 3 półwłóczki, z których płacił 9 złp. hyberny. Proboszczem bywa zawsze kanonik pułtuski. Razem na fol. , plebanii i wsi w 1821 r. znajdujemy 68 męż. , 70 kob. w tej liczbie 45 męż. , 51 kob. starszych nad lat 12, 35 koni, 46 woł. , 43 krów, 28 jałow. , 55 świń, 30 owiec. Folwark w 1821 r. posiadał 1492 mr. 1042 mr. orn. ; wysiewano na nim 11 korc. pszen. , 91 żyt. , 20 jęczm. , 130 owsa, 12 grochu; zbierano 60 fur siana; znajdowało się zaś 11 parob. , 2 włodarz. , 4 dziew. , 4 forn. , 5 pasterz. , 20 koni, 36 woł. , 30 krów, 2 stado, , 21 jałow. , 50 świń, 300 owiec; browar i ce gielnia, wystawione przez naddzierżawcę eko nomii Golądkowo za 47, 000 złp. W 1846 r. wś urządzono kolonialnie; przed urządzeniem prestanda ze wsi wynosiły 167 rs. 16 1 2 kop. , ra zem z czynszem z 3 półwłóczków uprawianych przez proboszcza. Po urządzeniu i odtrąceniu sołtysa, czynsz wynosił 186 rs. 67 kop. ; ka pitał spłacalny ustanowiono na 2660 rs. 10 kop. Dwór otrzymał 996 mr. , włościanie 348 mr. 240 pręt. , probostwo 187 mr. 289 pręt. , szkoła 1 1 2 mr. Urządzono 10 osad rolnych, 4 po 3537 mr. , inne po 2730, szkołę, karcz mę, osady kowalską i młynarską. Ob. Gromino i Kozłowo, P. par. , dek. pułtuski, 2201 dusz. Lu. Krz, Przewody, wś, pow. wiłkomierski, gm, Onikszty, o 28 w. od Wiłkomierza. Przewodziszowice, w XV w. Przewodzyszowicze, wś i folw. , pow. będziński, gm. i par. Żarki, posiada pokłady kamienia wapiennego, 27 dm. , 192 mk. , 362 mr. ziemi włośc. W 1827 r. było 20 dm. , 338 mk. W 1881 r. folw. P. , oddzielony od dóbr Żarki rozl. mr. 569 gr. or. i ogr. mr. 271, pastw. mr. 72, lasu mr. 181, nieuż. mr. 145; budz drzewa mr. 5; las nieurządzony. Władysław ks. Opolski, zakładając w 1382 r. klasztor Paulinów w Częstochowie, dał mu w uposażeniu, między innemi, dziesięcinę z P. , wsi królewskiej Długosz, Lib. Ben. , III, 121. Według reg. pob. pow. krakowskiego w 1581 r. wś Przewodziszowice, w par. Leszniów Leśniów, własność Jaroszewskiego, miała 2 łan. km. , 3 zagr. z rolą, 1 kom. bez byd. Pawiński, Małop. , 76, 436. Br. Ch. Przewodzk 1 folw. , pow. wiłkomierski, gm. Towiany, o 12 w. od Wiłkomierza, własność Woj nisza. 2. P. , sioło, tamże, o 11 w. od Wiłkomierza. Przeworsk, miasto, pow. łańcucki, niegdyś warowne i przemysłowe, w ziemi przemyskiej, dzisiaj drewniane i biedne; stoi na małym wzgórzu, 203 mt. n. p. m. , nad rz. Mleczką, dopływ, Wisłoka. Na płn. od miasta o 2 klm. st. kol. aro. Karola Ludwika 195 mt. wznies. , odl. od Krakowal95 kim. , a od Lwowa 150 klm. Miasto zajmuje obszaru 180 ha; zbudowane na grzbiecie podłużnego wzgórka, którego kraniec zachodni zajmuje kościół par. resztkami fortecznego muru otoczony, wschodni zaś starożytny klasztor bernardynów. Między tymi budynkami ciągną się wązkie uliczki, rynek i plac w miejscu, gdzie dawniej stał kościół św. Katarzyny. Rynek zabudowany w prostokąt domami parterowymi, drewnianymi, o wysokich gontowych dachach. We wschodniej połaci rynku murowany ratusz piętrowy, stary budynek z drewnianą wieżyczką. Za nim widać obszerną murowaną synagogę, Z miasta Przewodowo Przewodziszowice Przewodzk Przewodowo prowadzą gościńce na płn. od Sieniawy, z boczną dojazdową drogą do dworca kolei; na zachód gościniec wiedeński do Łańcuta, na południowy wschód do Jarosławia i na południe do Kańczugi, W miejscu gdzie się te drogi krzyżują stoi piękny pałac i park ks Lubomirskich a w stronie drogi dojazdowej zabudowania folwarczne, gorzelnia i młyn parowy. P. otaczają przedmieścia na wschód Budy Przeworskie, za klasztorem bernardyńskim i przedmieście Jarosławskie, na płd. przedmieście Kańczuckie i Mokra Strona. Na zachód ciągną się nad Mleczką podmokłe błonia a na płn. łąki nad tą rzeczką, dzielącą się na kilka ramion. Ozdobą miasta są trzy kościoły. Parafialny w stylu ostrołukowym, z trzema nawami. W prezbiteryum jest płaskie ostrołukowe sklepienie, malowane w złote gwiazdy. Na ścianach wiszą portrety starożytne papieży, przeorów Miechowitów i członków rodziny ks; Lubomirskich. W głównym ołtarza toskański renesans znajduje się Chrystus na krzyżu a nad ołtarzem godło Miechowitów. Ołtarzy jest 11. Po prawej strome wielkiego ołtarza wisi na ścianie obraz M. B. z napisem gotyckim w otoku; jestto pomnik Rafała na Jarosławiu i Przeworsku Tarnowskiego 1409. Jest to ciekawy zabytek dawnej sztuki, podobnie jak i spiżowa chrzcielnica w kształcie kielicha, z gotyckim napisem i datą odlewu 1400 r. . Do kościoła przybudowano w pierwszej połowie XVII w. kaplicę Grobu Chrystusa, według rozmiarów kaplicy jerozolimskiej. Z tego samego czasu pochodzi dzwonnica dzwon z r. 1627 i sygnaturka. Wieża kościelna nad wielkimi drzwiami, ośmiogranna, została dwukrotnie zniżaną. Z zakrystyi prowadzi kryty krużganek, wsparty na arkadach, do piętrowego domu, dawniej klasztoru miechowitów. Z kościoła i kaplicy prowadzą schody zamknięte płytami do krypty, w której się znajduje grobowiec ks. Lubomirskich. Resztki muru fortecznego zachowały się także w ulicy żydowskiej. Klasztor bernardynów, otoczony murem z basztami, jest piętrowym czworobocznym budynkiem. Dziedziniec wewnętrzny tworzy ogród kwiatowy, otoczony krytymi korytarzami. Dziedzińczyk ten nazywają patelnią. Do klasztoru prowadzi furta z gotyckim napisem. Kościół obszerny w stylu romańskim, z ośmiogranna wieżą nietynkowaną, jest dobrze utrzymany. Klasztor tutejszy, jeden z najdawniejszych w Polsce, mieni swym założycielem Rafała Tarnowskiego lub jego brata Spytka. Według Niesieckiego powołującego się na Wadinga Annal. Min. i napis w kościele został zbudowany 1476 r. w miejsce drewnianego, założonego przez św. Jana Kapistrana przed 1453 r. . Obecnie w klasztorze przebywa 3 zakonników i 2 laików. W pierwszej połowie obecnego stulecia klasztor ten służył za więzienie dla duchownych. Trzeci kościół siostr miłosierdzia stoi przy drodze sieniawskiej. Jestto skromna budowa z końca XVIII w. , łącząca się z piętrowym budynkiem służącym za klasztor i szpital. Założył go ks. Antoni Lubomirski, kaszt krak. w 1781 lub 1785 r. , prawdopodobnie na gruzach kościoła św. Michała, za bramą krakowską, przy którym także był szpitał uposażany przez Rafała na Jarosławiu i Tarnowie Tarnowskiego. Uposażenie pomnożyła Elżbieta z ks. Czartoryskich ks. Lubomirska. W klasztorze tym przebywa zwykle 7 sióstr, które opatrują 30 chorych i wychowują 10 sierot. Przy tej samej drodze, lecz w położeniu niższem niż miasto, wznosi się w parku pałac piętrowy ks. Lubomirskich w stylu włoskim, z kaplicą domową, biblioteką i zbrojownią, dalej zaś obszerna i pięknie rzeźbami ozdobiona oranżerya i cieplarnia. W 1880 r. miał P. 333 dm. i 2926 mk. 1477 męż. i 1449 kob. , 1593 rz. kat. , 107 gr. kat. , 2 prot. i 1224 izrael; 2819 Polaków, 90 Rusinów i 4 Niemców. W mieście znajduje się sąd powiatowy, urz. poczt. i tel. , notaryat, szkoła ludowa 4 klasowa męzka i 2 klasowa żeńska, lekarz, apteka, kilka sklepów korzennych i bławatnych i stale przebywa 172 żołnierzy. Majątek czynny wynosi 68, 000złr. , bierny 1195 złr. a roczny dochód 12, 566 złr. Kasa pożyczkowa gminna ma kapitału 8784 złr. Ludność izraelicka trudni się przeważnie drobnym handlem a chrześciańska rzemiosłami szewctwem, garbarstwem i garncarstwem i uprawą roli. Oprócz 26 mr. należących do pos. większej ks. Lubomirskich, zajętej przeważnie pod park i budynki, własn. mn. ma 118 mr. roli, 79 mr. łąk i ogr. i 30 mr. pastw. Gleba składa się z glinki urodzajnej. Do upadku miasta przyczyniło się częścią zniesienie komisyi moderunkowej w Jarosławiu, dla której pracowało tu wiele warsztatów tkackich a także niemożebność konkurencyi ręcznych warsztatów tkackich z fabrykami szląskimi. W pierwszej połowie b. wieku, jak zapewnia Siarczyński Rps. bibl. Ossol, No 1826, liczono w P. 900 tkaczów, którzy wozili swój towar do Węgier i na Wołoszczyznę Do rozwoju tkactwa przyczyniła się wiele Zofia z Krasińskich Lubomirska, sprowadziwszy z zagranicy rękodzielników i farbiarzy Kuropatnicki, Geografia Galicyi, wyd. 1876. Kuropatnicki nazywa P. miastem ludnem i opowiada, że wyrabiano prócz drelichów także materyc bawełniane, malowane obicia, pasy jedwabne i bogate obrusy i inną bieliznę. Stęczyńskiemu zaś 0kolice Galicyi, 1847 opowiadano, że przed r, 1830 nie było rzeczą rzadką, że tkacze dawali córkom w posagu po 1000 dukatów. Obecnie, o ile wiadomo, nie ma w mieście nikogo, zaj Przeworsk mującego się tym przemysłem. Zubożałe miasto ożywia się tylko w dni targowe poniedziałki, środy i piątki i w jarmarki 2 stycznia, 19 marca, 1 maja, 25 lipca, 4 października i 19 listopada. Podana przez Tatomira wiadomość, jakoby już w 1281 r. istniało miasto Przeworsk nie jest popartą przez odpowiednie świadectwo. Do 1340 r. był P. wsią ruską na pograniczu ziemi sandomierskiej, nadaną przez Kazimierza W. Janowi z Melsztyna Leliwicie. Nakielski pisze Miechovia, 344, że w r. 1393 Jan, biskup lubuski, przywilejem wydanym w Fuerstenwaldze 28 kwiet. t. r. , przychylając się do prośby Jana z Tarnowa woj. sandomierskiego, erygował w mieście P. parafia; biskupi lubuscy mieli bowiem przed Kazimierzem W. powierzoną sobie od papieży jurysdykcyą nad katolikami Rusi i wykonywali ją jeszcze jakiś czas po dekrecie Grzegorza XI z r. 1375. W następnym r. 1394 zatwierdził Maciej, biskup przemyski, akt fundacyjny i oddał parafią miechowitom. Kościołem parafialnym był wówczas kościół św. Katarzyny, który stał do r. 1744, kiedy go wizytował bisk. Sierakowski Wacław. Zgorzał on w 1634 r. wraz z miastem i później miał drewniane sklepienie. Kiedy rozebrany niewiadomo. Uposażeniem parafii było kniazie dworzyszcze. W r. 1428 powiększył Spytek z Tarnowa to uposażenie, poczem ks. miechowici rozpoczęli 1430 r. budowę teraźniejszego kościoła, którą ukończono 1473 Miechovia, 441 i 533. Budowali go proboszczowie Dominik i Mikołaj. Ten ostatni powiększył znów uposażenie parafii nabywając 1450 r. wieś Ujeznę od Rafała Tarnowskiego. W tym czasie rozpoczęto budować kościół i klasztor bernardynów, których sprowadził Rafał Tarnowski, marszałek w. kor. , około 1467 lub im tylko wzniósł budynki, jeżeli założycielem był Spytek; byli to bowiem bracia. W 1470 wcielili oni za przywilejem Kazimierza Jagiellończyka P. do ordynacyi jarosławskiej, co jednak Zygmunt I uchylił w 1519 r. Były to najświetniejsze czasy F. , wkrótce bowiem rozpoczęły się klęski. W 1498 r. Stefan, woj. wołoski, wraz z Tatarami napadł na P. i zniszczył. Podziemne chodniki i pieczary dla ukrycia mienia, które według podania wtedy pourządzano, miały się ciągnąć od kościoła bernardynów aż do kościoła w Gniewczynie. Miasto odbudowało się wkrótce, bo 1509 r. uzyskał Spytek z Jarosławia przywilej dozwalający mieszczanom pobierać z mostów na Mleczu i Wisłoku myto po 6 denarów od wozu ładownego a po groszu od konia i wolu. Po nowym napadzie Tatarów rozpoczął Jan Tarnowski otaczać miasto murem w 1512 r. W tym czasie otrzymali bernardyni od Klemensa VII bulę, ustanawiającą odpust dla pomagających w obwarowaniu klasztoru, pozwolono zbierać jałmużny na zakupno dział i prochów a prowincyał otrzymał prawo rozgrzeszania tych zakonników, którymby się trafiło przy obronie klasztoru zadać śmierć nieprzyjacielowi. Prawdziwość buli z 31 grudnia 1523 r. zatwierdził bisk. krak. Tomicki 1525 r. W aktach z XVI w. są wzmianki o czwartym kościele kaplicy drewnianym, p. w. M. Boskiej, za bramą krakowską. W r. 1527 było już miasto obwarowanem, bo Zygmunt I uznając, że mieszczanie należycie utwierdzili je munitione opportuna cinxisse i na obronę dalsze czynili nakłady, opuścił im na prośbę Jana Tarnowskiego, kaszt. wojnickiego, po 10 grzywien z 40 grzywien szosu. W 1550 r. uzyskali mieszczanie uwolnienie od wszelkich ceł, prócz granicznych. W tyra czasie przeszedł P. z rąk Tarnowskich w posagu Zofii, córki Jana Amora Tarnowskiego, do ks. Konst. Ostrogskiego. Sprzeciwiał się temu brat Zofii Krzysztof, kaszt. wojnicki, i prowadził dłuższy proces, który wygrał. Po jego śmierci jednak wyszła wdowa za Jana z Stemberku Kostkę, woj. sandom. Zmarła ona w Gorliczynie 1580 r. pozostawiając dwie córki Annę Ostrogską, wojewodzinę wołyńską, i Katarzynę, czwartą żonę Prokopa Sieniawskiego, dziedzica Brzeżan. Trzecia córka Małgorzata zmarła za życia matki, pochowana w Przeworsku. Na jej dworze przebywał Mikołaj Sęp Szarzyński. P. odziedziczyła Anna. Gdy w 1613 r. pogorzało miasto, wyjednała zaprowadzenie jarmarków na św, Zofią, na Podwyższenie św. Krzyża i na św. Walentego. Niedługo potem 1624 spustoszyli P. Tatarzy a w 1634 nawiedził miasto pożar. W 1648 r. okupiło się miasto Kozakom i Tatarom. W 1625 wniosła Zofia, córka Anny z Kostków Ostrogskiej dobra przeworskie w wianie Stanisławowi Lubomirskiemu, woj. ruskiemu, i odtąd zostają stale w tej rodzinie. W skład dóbr wchodziły P. Przedmieście, dwa wójtostwa i folw. Nowiny, Grodzisko, Gniewczyna, Grzęska, Gorliczyna, Rozborze, Kielnia, Grodziska Wola, Tryncza, Mirocin, Mokra Strona, Wola Polańska, Białobrzegi, Nowosielec i Wólka Brzozowa. Dwa razy jeszcze niszczono miasto. W r. 1656 zdobyli je Szwedzi i wzięli znaczną kontrybucyą, co zaś pozostało zabrały oddziały Rakoczego, który je 1657 zajął. Cellarius Amsterdam 1659 nazywa P. oppidulum. Sejm 1677 r. ,, widząc ruinę miasta przez inkursye nieprzyjacielskie zaprowadził nowy jarmark na św. Jakuba Ap. , nadając mu prawa jarmarków jarosławskich, ustanowił skład wina i potwierdził dawne przywileje. Podnosiło się znów miasto staraniem dziedziców, szczególniej Elżbiety z Czartoryskich Lubomirskiej i Zofii z Krasińskich Lubomirskiej. Po śmierci ks. marszałkowej Lubomirskiej odtworzono, za pozwoleniem ces. Franciszka I, ordynacyą Przeworsk Przewóz przeworską, która obejmuje 8586 mr. Miecho wici zarządzali parafią do r. 1846, wtedy bo wiem dopiero po śmierci ostatniego przełożo nego Kaspra Mizerskiego, zamienił rząd para fią na świecką. Far. należy do dyec. przemyskiej, dek. przeworskiego i obejmuje Budy Przeworskiem Burdasz, Chałupki, Dębów, Gorliczynę, Grzęskę, Maćkówkę, Mirocin, Mokrą Stronę, Rozbórz, Studzian, Świątniową, Ujeznę i Żurawiczki. Na mocy ustawy z 1567 r. odbywała się w P. sądy ziemskie cztery razy do roku, zawsze w trzy tygodnie po sądach przemyskich. Według Dykc. Echarda istniały tu w połowie XVIII w. fabryki obrusów, pa sów, obić i płócien, wyrabiano też płótno ża glowe. Co opowiada Szaraniewicz Rys sta tystyczny monar. austr. węg. , wyd. III o wspaniałym zamku, przędzalniach i warszta tach tkackich, należy do przeszłości. Z F. po chodził niejaki Jan, twórca czy też zbieracz i tłumacz zbioru pieśni religijnych polskich, któ rego rękopis p. t. ,, Cantionale labore et ingenio honesti Joannis olim Ludi magistri in Prze worsk a. 1434 posiadał ks. Hieronim Juszyński. W P. urodził się też Jan z P. , sławny ka znodzieja krakowski około r. 1593 i Grzegórz Przeworczyk, drukarz krak. 1546, umarł zaś Józef Lubomirski, woj. czernichowski, 12 czerwca 1732 r. Mac. Przewóz 1. Karczewski, wś, pow. nowomiński, gra. Otwock, par. Karczew. W 1827 r. 9 dra. , 69 mk. 2. P. Mały, wś nad jez. Poi łajewskiem, pow. nieszawski, gm. Ruszkowo, par. Połajewo, ma 141 mk. , 3 mr. dwor. , 488 mr. włośc. Według reg. pob. pow. radziejowskiego z r. 1557 1566 wś Przewosz, w par. Broniszewo, własność Marcina Sokołowskiego, miała 3 półłanki, 1 rybaka Pawiń. , Wielkop. , II, str. 31. 3. P. , os. nad rz. Wartą, pow. słupecki, gm. Dłusk, par. Pyzdry, odl. od Słupcy 22 w. , 1 dm. 4. P. al. Mielnica, fol, pow. słupecki, ob. Lisewo 2. . 5. P. , os. i fol. nad rz. Wartą, pow. turecki, gm. Skotni ki, par. Wilamów, odl. od Turka 14 w. ; os. ma 1 dm. , 7 mk. ; fol 1 dm. , 5 mk. 6. P. , kol nad rz. Pilicą, pow. piotrkowski, gm. i par. Ręczno, ma 8 dm. , 55 mk. , 116 mr. włośc. W 1827 r. 3 dm. , 9 mk. Według reg. pobor. pow. piotrkowskiego z r. 1552 1553 wś Przewoz w par. Ręczno, własność klasztoru Witowskiego, miała 2 os. Pawiński, Wielkop. , II, 269. 7. P. , os. leś. nad rz. Pilicą, pow. piotrkowski, gm. i par. Ręczno, ma 1 dm. , 5 mk. , 45 mr. ziemi dwor. 8. P. , wś włośc, nad rz. Wisłą, pow. kozienicki, gm. i par. Kozienice, leży tuż pod Kozienicami, ma 6 dm. , 56 mk. , 87 mr. W 1827 r. 6 dm. , 36 mk. Wchodziła w skład majoratu rząd. Kozienice. 9. P. , nad rz. Wisłą, pow. kozienicki, gm. i par. Sieciechów, odl od Kozienic 16 w. , ma 18 dm. , 145 mk. , 1, 24 mr. włośc. W 1827 r. 13 dm. , 112 mk. 10 P. Tarnowski, wś, P. kol, nad rz. Wisłą, pow, kozienicki, gm. Trze bień, par. Magnuszew, odl od Kozienic 28 w. , 22 dm, 199 mk, , 234 mr. ziemi włośc. W 1827 r. było w obu 18 dm. , 55 mk. 10. P. , wś nad Wisłą, pow. garwoliński, gm. i par. Ma ciejowice, leży na płd. zachód od Maciejowic, ma 12 dm. , 110 mk. , 173 mr. ziemi. Wchodzi ła w skład dóbr Maciejowico. Według lustracyi z 1661 r. Przewóz, wś królewska, należy do ststwa stężyckiego. Jest w tej wsi przewoźników 8, którzy żadnej roboty nie powinni odprawować, tylko przewozić na promie na potrzebę dworską. Graniczy z Kępicą do opactwa Akta grodz. stęż. , 22, 153. 11. P. , 08. nad rz. Wieprzem, pow. lubartowski, gm. Czemierniki. 12. P. Nurski, wś i fol nad rz. Bug, pow. sokołowski, gm. Sterdyń, par. Ce ranów, ma 16 dm. , 172 mk. , 276 mr. ziemi. Folw. wchodzi w skład dóbr Kiełpieniec a przyległości w skład dóbr Długie Kamieńskie. W 1827 r. 11 dm. , 126 mk. 13. P. , rumunek nad rz. Narwią, pow. pułtuski, gm. Zegrze, par. Popowo. 14. P. , wś włośc. nad rz. Bu giem, pow. ostrowski, gm. Orło, par. Brok. Wchodziła w skład dóbr bisk. płockich, a za czasów pruskich w skład dóbr rządowych Brok. Włościanie za czasów biskupich i pruskich płacili czynsz i byli wolni od pańszczyzny, opierając się na przywileju z 1751 r. wyda nym Małkynii, Siemiężnemu dziś Sumiężne i kilku innym okolicznym wsiom. W 1819 r. znajdujemy 6 czynszowników, opłacających 195 złp. 9 gr. czynszu, 15 złp. 13 gr. hyber ny, 19 złp. 11 gr. dziesięciny do dworu; 3 chałupników z ogrodami, opłacających 34 złp. 8 1 2 gr. czynszu, razem 10 dm. , 54 mk. 9 męż. , 9 kob. , 12 synów, 17 córek, 5 parobków, 2 dziewki, z tych 3 żyd. ; 13 koni, li wołów, 18 krów, 12 jałowic, 25 świń. Wysiew wy nosił 11 1 2, korcy jarzyny i tyleż oziminy; grunta połączone były z gruntami Małkynii. W 1827 r. 10 dm. , 69 mk. W 1850 r. 6 osad roln. , 4 ogrodu. W 185152 urządzono wieś kolonialnie; na 97 mr. 48 pręt. utworzono 3 osady rolne i oznaczono czynsz na 32 rsr. 13 1 2 kop. Br. Ch. Lu. Krz, Przewóz 1. al Szykowo, zaśc. pryw. , pow. wilejski, w 1 okr. pol, o 36 w. od mta pow. Wilejki, przy b. drodze poczt. z Wilna do Mińska, 1 dm. , 10 mk. prawosł; własn. Plewaki. 2. P. al Alsieja, zaśc. pryw. nad rz. Wilią, pow. wilejski, w 2 okr. pol, o 8 w. od miasta Wilejki, 5 dm. , 59 mk. prawosł 3. P. Olka, zaśc. szlach. nad jez. Dubinki, pow. wileński, w 3 okr. pol, o 51 w. od Wilna, 2 dm. , 16 mk. kat. 4. P. , białorus. Pierewoz, fol nad rz. Łoszą, przy gośc. mińskosłuckim, pomiędzy Starzycą i PereszewskąSłobodą, w 1 okr. pol. Przewóz uździeńskim, gm. Puków, niegdyś własności kn. słuckich Olelkowiczów, z kolei Radziwiłłów, obecnie ks. Wittgensteinów. Miejscowość lesista, grunta lekkie, łąk obfitość. W poi rze wiosennej ztąd spławia się dużo drzewa towarowego ku Niemnowi do mka Piaseczna. 5. P. , białorus. Pierewoz, wś i fol. nad rz. Berezyną, pow. ihumeński, w 3 okr. pol. berezyńskim, par. kat. berezyńska, gm. Brodziec. Wś ma 15 osad pełnonadziałowych; lud trudni się rolnictwem i flisactwem; grunta lekkie w dobrej kulturze; łąk i lasu obfitość. Folw. , dziedzictwo Kamińskich, ma przeszło 27 włók. Znajduje się tu kaplica katol. na cmentarzu, filii rawanickiej. 6. P. Perewoz, os. , pow. kobryński, w 1 okr. pol. , gm. Rogoźno, o 18 w. od Kobrynia. 7. P. Szczara, wś corkiewna, pow. Słonimski, w 3 okr. pol. , gm. Kuryłowicze, o 47 w. od Słonima. 8. P. , uroczysko, pow. wołkowyski, w 3 okr. pol. , gm. Tarnopol, o 53 w. od Wołkowyska. A. Jel. J. Krz. Przewóz 1. wólka do Suchorzowa, w pow. tarnobrzeskim, na lew. brzegu Wisły, na płn. zachód od Suchorzowa a na wschód od Baranowa 2, 2 klm. , wznies. 159 mt. Par. rz. kat. w Baranowie. Osada liczy 28 dm. i 126 mk. rz. kat. Wisła tworzy tu kilkanaście kęp należących do Galicyi. Według reg. pob. z 1508 r. należała wraz z Baranowem i Suchorzowem do Stanisława z Kurozwęk, w 1581 r. była własnością Andrzeja Leszczyńskiego i miała 4 zagrody Pawiński, Małop. , 200, 457 2. P. , wś, pow. wielicki, par. kat. Bierzanów. Leży na praw. brzegu Wisty, wznios. 199 mt. Wisła tworzy tu wężykowate wygięcie ku południowi, a następnie pod Brzegami zwraca się ku wschodowi. Graniczy osada przez Wisłę z Mogiłą, na zachód z Płaszowem a na południe z Kępą i Rybitwami. W XV w. była własnością opactwa mogilskiego i miała kilka łanów kmiecych i 8 zagrod. Długosz podaje że graniczyła z Rybitwami Śledziejowicami, od których przedziela ją teraz Kępa, Brzegi i Kokotów, i Wylczaszą może Wyciąże na lew. brzegu Wisły, przy drodze z Krakowa do Nowego Brzeska w królestwie polskiem. Według reg. pob. pow. proszowskiego z r. 1581 wś Przewozy, w par. Mogiła, własność opactwa mogilańskiego, miała 9 siedlisk per gr. 12, 1 4 roli, 2 komor. z bydł. , 4 komor. bez bydła Pawiński, Małop. , 5. Po zabraniu dóbr opactwa mogilskiego sprzedano tę wieś i obecnie jest własnością Aleks. Zdzieńskiego. Liczy ona 74 dm. i 447 mk. rz. kat. 7 izrael. . Jest tu szkoła ludowa. Pos. wiek. ma obszaru 64 roli, 33 łąk i 5 mr. past. ; pos. mn. 245 roli, 171 łąk i 192 mr. past. Gleba urodzajna, jednak znaczna część obrócona na łąki i pastwiska jest podmokła na wybrzeżu. Rzeczka Drwinka tworzy długi lecz wązki staw. 3. P. , grupa domów w Łuce, pow. kałuski. 4. P. , karczma w Niźniowie, pow. tłumacki. 5. P. hubiński karczma i domy w Czernelicy, pow. horodeński. Mac. Lu. Dz. Przewóz 1. niem. Faehrkrug, os. , pow, ko ściański, w pobliżu Wielichowa. W 1845 r. 1 dra. , 8 mk. 4 kat. , 4 prot. . 2. P. , karcz ma na praw. brzegu Warty i przewóz, w pow, obornickim, pod Goślinką. 3. P. , niem. Praehmerhaus, pow. szamotulski, nad Wartą, pod Wartosławiem Neubruck, 1 dm. i 7 mk. 4. P. , w pow. wrzesińskim, na praw. brzegu Warty, przy granicy król. polskiego, o 3 1 2 klm. na płd. zachód od Pyzdr. 5 P. , wś niegdyś kościelna, na lew. brzegu Warty, w okolicy Szremu, Mosiny i Bnina, miała kościół paraf. p. w. św. Marcina, już przed r. 1307; w tym bowiem czasie występuje Bogumił, ple ban miejscowy. W 1353 r. miał pleban prze kazaną sobie dziesięcinę z pobliskiego Jaszkowa. Około 1580 r. składały parafią Baranowo, Krajkowo, Przewóz i Tworzykowo. Rege stra pob. z tych czasów wykazują na P. 1 łan osiadły i 1 zagrodnika. W r. 1672 istniał tara jeszcze kościół, którego już nie było w r. 1685; z kościołem znikła też osada. E. Cal. Przewóz 1. niem Lindenhof, dobra ryc. , pow. kartuski, st. p. i par. ew. Szymbark 7, 5 klm. odl. , kat. Stężyca, st. kol. Kartuzy 14 klm. odl. ; szkoła ew. w miejscu. Hodowla bydła i świń i fabrykacya masła na sprzedaż. W skład dóbr wchodzi karczma Haska al. Haski, dalej Chróstowo, os. Kruchlandt al. Kriegland i Kriechland, Sznurki i dobra Max. Obszar wynosi 455, 74 ha roli or. i ogr. , 45, 45 łąk, 54, 03 lasu, 11 nieuż. , razem 566, 22 ha; czysty doch. z grun. 2540 mrk. W 1869 r. 28 dm. , 262 mk. , 121 kat. , 141 ew. P. leży na wschod, brzegu jeziora raduńskiego, tam gdzie ono się znacznie zwęża. Ztąd już w starych czasach znajdował się tu przewóz, a w ostatnich latach przeprowadzono tędy kartuskobytowską szosę. Położenie wsi malownicze. Okolica tutejsza była już oddawna zaludniona, czego dowodem znalezione tu groby starożytne ob. Baltische Studien, XI, 117 19 i XII, 177. Od r. 1381 należała P. do wójtostwa mirachowskiego. Około r. 1395 siedzą tu Ubisław, Boslav i Jakub z szlacheckiego rodu feodales. W regestrach krzyżackich figuruje P. jako zaścianek, którego właściciele byli zobowiązani do służby konnej i do rocznego czynszu w kwocie 1 grz. R. 1392 zachodzi spór między pannami w Zukowie i właścicielami dóbr tutejszych o prawo rybołówstwa w jez. Raduńskiem ob. Zeitsch. d. Westpr. Gesch. Ver. , VI, 132. Według taryfy z r, 1648, I gdzie uchwalono pobór podwójny a akcyzę potrójną, płacili tu Marcin Przewoski od 1 1 2 włóki folw. 1 fl. 15 gr. , Żuromski od 1 włoki Przewóz Przewóz Przewoźniki Przewózki Przewoziec Przewoz Przewoziec osiad. i 2 ogrod. 2 fl. 16 gr. , Michałowa Przewoska od 4 włók osiad. , 1 pust. , 2 ogrod. , 2 rzem. , koła młyńs. 13 fl 4 gr. P. należał wte dy do pow. mirachowskiego ob. Roczn. Tow. Prz. N. w Pozn. , 1871, 192. W wizyt. Sza niawskiego z r. 1710 czytamy, że proboszcz stężycki pobierał ztąd 3 kor. żyta i tyleż ow sa mesznego str. 9. Według taryfy na symplę z r. 1717 płacił tu Żuromski 12 gr. Cod. Belnensis, str. 97. R. 1780 było tu 39 kat. i 64 akatol ob. Wiz. Rybińskiego. 2. P. , dokum. 1252 Prewos, 1282 Prewosz, wś, pow. słupski, nad Łebą, w Pomeranii. Już Swięto pełk II zapisał ją pannom norbertankom w Zu kowie, dołączył także r. 1252 wolną rybitwę w rzece ztąd aż po morze do Łebskiego jezio ra. W czasie reformacyi została ta wś zabrana klasztorowi, a biskup Rozdrażewski daremne czynił zabiegi o jej odzyskanie ob. Perlbach, P. U. B. , str. 641 i Utracone kościoły Fankidejskiego, 275. 3. P. , niem. Przywors, wś, pow. bytowski, st. p. Studzienice. W 1780 r. było 52 kat. ob. Wiz. Rybińskiego. P. nale ży do par. ugoskiej; szematyzm z r. 1867 wy kazuje tu 117 katol 4. P. , niem. Faehrkrug, os. nad Wisłą, pow. chełmiński, st. poczt. , par. katol. i ewang. Ostromecko, 1868 r. 4 bud. , 2 dm. , 12 mk. ewang. Kś. Fr. Przewoz 1. niem. Przewos, wś nad Odrą, pow. kozielski, leży między Szczepnicą, Roszowicami i Podlesiem, ciągnie się na przestrzeni pół mili, przy szerokości, 1 4 mili, wzdłuż Odry. W 1861 r. 84 dm. , 496 mk. katolików. Potomkowie pierwszego osadzonego tu przewoźnika noszą nazwizko Przewoźnik. Wał broni wieś od wylewów. Obszar wynosi 1462 mr. 880 mr. roli, 220 mr. łąk. We wsi szkoła katolicka. Do P. należy fol. Golaszka, mający 672 mr. roli. 2. P. , łużyc. Pschibus, 1311 Prebus, niem. Priebus, miasto na praw. brzegu Nissy łużyckiej, pow. żegański, odl. 22 mile od Wrocławia, 14 mil od Lignicy. Posiada kościół par. ewang. , kościół par, katol, szkołę ewang. , szkołę katol, ratusz z wieżą, ruiny starego zamku Piastowskiego, tkactwo lniane i wełniane, 1235 mk. 1872 r. . W 1840 r. było 1062 mk. 947 ew. , 115 kat. , 136 dm. Właścicielką była księżna Talleyrand Perigord, z domu ks. kurlandzkożegańska Sagan. P. jestto starożytna osada; już między 1010 a 1025 r. wzniesiono tu warowny zamek, po którym zostały okopy i wieża strażnicza, zwana Głodową Hungerthurm, ponieważ Jan, ks. żegański, zagłodził w niej swego brata Baltazara w 1472 r. Kościół paraf. był założony podobno już w 1012 r. ; odnowił erekcyą ks. Primko 1290 r. Reformacya wprowadzoną została 1539 r. , lecz w 1668 r. oddano kościół katolikom. W 1755 r. wystawiono kościół ewang. , odbudowany i rozszerzony w 1823 r. Najdawniejszy dokument tyczący się miasta, pochodzi z 1311 r. i odnosi się do kościoła paraf. p. w. św. Idziego. Morowa za raza 1586 r. i wojna 30letnia w 1631 r. cięż ko dotknęły miasto. Pożary wielkie były 1597, 1612 i 1719 r. Do 1429 r. P. należał do Łużyc. 3. P. Mały, niem. Priebus Klein, wś, pow. rozborski. Do 1815 r. należała do Saskich Łużyc. W 1842 r. 23 dm, , 130 mk. 1 kat. ; par. ewang. Podroże. Br. Ch. Przewoziec 1. al. Przywoziec, rus. Perewozeć, część Koropca, pow. buczacki. 2. P. , wś, pow. kałuski, 15. 17 klm. na płn. wschód od Kałusza, 9, 37 klm. na płd. wschód od sądu pow. i urz. poczt. w Wojniłowie. Na wschód leży Medynia, na płn. Wojniłów, na zach. Słobódka, na płd. zach. Babin, na płd. wschód Bryń pow. stanisławowski. Wschod, część wsi przepływa Łomnica, wchodząca z Babina i płynąca na płn. wschód od Medyni. W obrębie wsi przyjmuje z lew. brzegu dopływ pot. Sielski, przychodzący od zach. od Słobódki. W dolinie potoku leżą zabudowania wiejskie. Część płn. zach. lesista. Własn. wiek. Waligórskich ma roli or. 268, łąk i ogr. 67. past. 128, lasu 299 mr. ; własn. mn. roli or. 433, łąk i ogr. 240, paąt. 85 mr. W r. 1880 było 107 dm. , 601 mk. w gra, , 5 dm. , 29 mk. na obsz. dwor. ; 13 rz. kat. , 598 gr. kat. , 19 izrael 28 Polaków, 602 Rusinów. Par. rz. kat. w Wojniłowie, gr. kat w miejscu, dek. kałuski. Wo wsi jest cerkiew, szkoła filialna i kasa pożycz. gmin. z kapit. 435 zł. w. a. 3. P. , wś, pow. buczacki, odl 2 klm. od et. poczt. Koropiec, 10 klm. od st. tel. Niźniów. Leży na lewym brzegu Dniestru, przy ujściu do rz. Koropiec, płynącej od Kozowa. Granice wschod. Dniestr a za nim wś Delawa, połud. Dniestr i HoryMady, zachod. Ostra, półn. Koropiec wś i rzeki Koropiec i Dniestr. Obszar dwor. i gminny leży w gminie katastr. Koropiec. W 1850 r. w gminie 602, na obszarze dwor. 3 mk. Rz. kat. policzeni do Koropca, gr. kat. należą do cerkwi drewnianej w P. p. w. św. Mikołaja, filialnej do Koropca, wystawionej w 1795 r. Szkoła filialna w miejscu. Właściciel posiadł dwor. Alfred Mysłowski. Lu. Dz. B. R. Przewózki, wś, pow. sokołowski, gm. Kudelczyn, par. Sokołów, ma 57 dm. , 498 mk. , 1397 mr. W 1827 r. 42 dm. , 289 mk. Przewoźniki 1. os. włośc. nad Wisłą, pow. sandomierski, gm. i par. Łoniów, odl od Sandomierza 26 w. , 1 dm. , 8 mk. , 14 mr. W 1827 r. 3 dm. , 18 mk. 2. P. , wś nad rz. Niemnem, pow. władysławowski, gm. Kidule, par. Sudargi, odl od Władysławowa 34 w. , leży o kilka wiorst od os. Sudargi, graniczy przez Niemen z Prusami, ma 42 dm. , 489 mk. , 162 mr. W 1827 r. 44 dm. , 424 mk. Wchodziła w skład dóbr rząd. Kidule. 3. P. , os. Przewozy Przewrocie Przewoźniki nad rz. Szeszupą, pow. władysławowski, gm. Szyłgale, par. Słowiki. Niepomieszczona w ostatnich spisach urzędowych, Przewoźniki 1 wś nad rz. Łuczajką, pow. dzisieński, w 2 okr. pol. , gra. i okr. wiejski Postawy, o 5 w. od gminy a 112 w. od Dzi sny, ma li dm. , 125 mk. w 1864 r. 76 dusz rewiz. . 2. P. , wś rząd. nad Wilią, pow. święciański, o 38 w. od Swięcian, ma 5 dm. , 31 mk. katol. i 27 prawosł. 3. P. , wś włośc. , pow. wileński, w 4 okr. pol. , gm. Bystrzyca, okr. wiejski i dobra skarb. Rytenie, o 1 w. od gminy, 41 dusz rewiz. 4. P. , wś, pow. nowoaleksandrowski, w 3 okr. pol. , o 57 w. od Nowoaleksandrowska. J. Krz. Przewozy 1. karczma pryw. , pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , o 54 w. od Dzisny, 1 dm. , 4 mk. żydów. 2. P. , wś włośc, pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , gm. Plissa, okr. wiejski i dobra skarbowe Przedoły, o 16 w. od gminy a 54 w. od Dzisny, ma 3 dra. , 25 mk. prawosł. w 1864 r. 9 dusz rewiz. . Przewozy al. Zarzecze, grupa domów w Jezupolu, pow. stanisławowski. Przewoża, wś i dobra nad rz. Pielasą, pow. lidzki, w 4 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Zabłoć. Wś odl. o 6 w. od gminy, 53 w. od Lidy a 21 w. od Wasiliszek, ma 8 dm. , 98 mk. katol. w 1864 r. 38 dusz rewiz. ; fol. , odl. 45 w. od Lidy a 14 w. od Wasiliszek, ma 35 mk. kat. ; własność hr. Potockich. Przewrocie 1. Pryworot, wś niedaleko rz. Kizi, dopł. Zbrucza, pow, kamieniecki, gm. i par. Orynin, o 18 w. od Kamieńca, ma 94 os. 540 mk. , 388 dz. ziemi włosc, 930 dz. dwor wraz z Kizią. Cerkiew p. w. św. Paraski, wzniesiona w 1775 r. i uposażona 30 dz. ziemi, ma 1707 parafian. Dawniej własność Stanisława Jaszewskiego, dziś Żukotyńskich. 2. P. , Pryworotie, wioska nad rzeką Mukrzą, dopł. Dniestru, pow. kamieniecki, par. kat. Zaleśce, prawosł. Werbka, o 16 w. od Kamieńca, w górach Miodoborskich, w pięknem położeniu, ma 20 dm. ; należy do Makowa, własn. Raciborowskich. Między P. a Werbką, na górze do Przewrocia należącej, znajduje się kamień ciosowy. 3. P. , Pryworot, wś, pow. radomyski, o 3 w. od sioła Ozieranie par. prawosł. , przy krzyżowych drogach z Brusiłowa do Korostyszewa i z Koczerowa do Pokryszowa, ma 412 mk. pł. ob. Włościanie nadzieleni zostali 298 dz. , ocenionemi na 8252 rs. , ze spłatą po 494 rs. 56 kop. rocznie. Należała w części do rodzeństwa Wawrzyńca i Maryi Potockich 483 dz. , następnie Macewicza, w części zaś 118 dz. i 12 dusz rewiz. przed uwłaszczeniem do księdza Odyńca Sokołowskiego. W 1881 r. nabyta przez Jana Nowickiego, do którego należy 238 dz. ziemi ornej, 184 lasów i 12 dz. nieuż. 4. P. , wś rząd. między źródłami rz. Rudki a rz. Żwańczykiem, pow. uszycki, okr. pol. i par. Żwańczyk o 5 w. , gm, Łysiec, st. poczt. Donajowce o 27 w. , na trakcie z Du najowiec do Starej Uszycy, o 32 w. od Ka mieńca, ma 160 os. , 935 mk. 90 jednodworców, 1236 dz. ziemi włośc. Cerkiew p. w. św. Mikołaja, wzniesiona z muru w 1811 r. i uposażona 50 dzies. ziemi, ma 528 parafian. Szkoła niższa duchowna bursa 4 klas. i szko ła przygotowawcza w obu do 200 uczniów. Niegdyś dobra królewskie, będące w czasie lustracyi Humieckiego w 1616 r. w posiada niu Stanisława Milewskiego, podstolego podol skiego, na mocy starej sumy na cztery doży wocia zapisanej. Następnie w 1636 r. trzymał ją Teofil Szemberk, sekretarz królewski, za opłatą 192 złp. 23 gr. wraz z Gorczyczną. Na mocy ukazu z d. 4 września 1807 r. daro wana na 12 lat bez opłaty kwarty wraz ze wsią Ruńkuszowem gen. majorowi Bystramowi, który odstąpił praw swoich Albinowi Kogutowskiemu. Dr. M. J. Krz. Przewrocie, potok, powstaje w obrębie gm. Zielonej, w pow. skałackim, u płn. stóp wzgórza Wołowej 400 mt. , płynie na zach. przez wieś Zieloną, poniżej której zwraca się na płd. zach. i naprzeciwko Biliłówki wpada do Gniłej z lew, brzegu. Dług. biegu 6 klm. Br. G. Przewrotna Góra, pow. ostrołęcki, gm. Nasiadka, par. Ostrołęka. W 1827 r. było 5 dm. , 24 mk. Przewrotne, wś kośc, pow. rzeszowski, przy gościńcu z Rzeszowa do Raniżowa, nad Młynówką, uchodzącą do Olchówki, a z nią do Łęgu. Założona około r. 1553, na rubieży lasów królewskich, przez Jordana, kaszt. krakow. , dzierżawcę wsi król. Zgłobienia. Wybudował on kościół i utrzymywał księdza. W 1581 r. Pawiń. , Małop. , 256 trzymał tę wś Andrzej Tarnowski; należała do par. w Kołaczycach; było tu 12 kmieci na 4 łanach, 3 zagr. z rolą, 3 zagr. bez roli, 6 komor. z bydł. i 3 komor. bez bydła. Później utworzono tu parafią, gdy jednak w 1657 r. wojsko Rakoczego spaliło wieś, spłonęły akta parafialne. Obecny kościół murowany wzniesiono w r. 1823. Wś składa się z 368 dm. i 1933 mk. , z czego na wólkę Studzieniec przypada 84 dm. i 436 mk. Pod względem wyznania jest 190 rz. kat. , 7 prot. i 24 izrael. Na obszarze wiek. pos. F. Doliński i K. Politańska 6 dm. , 75 mk. ; 57 rz. kat. i 18 izrael. Na obszarze tym mieści się os. Smoleń. We wsi szkoła ludowa i gorzelnia. Kasa pożycz. gminna ma kapit. 5145 zł. Obszar wiek. pos. wynosi 513 roli, 84 łąk i ogr. , 32 past, i 798 mr. lasu; pos. mu. ma 2157 roli, 562 mr. łąk, 286 past. i 221 mr. lasu. Lasy szpilkowe z dwóch stron otaczają tę dużą wieś, w piaszczystej równinie położoną. Przewoża Przewoźniki Przewrotne Na połud. graniczy za Stykaniem, na wschód z Huciskiem a na póło. z Gwizdowem. Mac. Przewruć, fol. , pow. słonimski, w 5 okr. pol. , gm. Byteń, o 29 w. od Słonima. Przezchlebie, wś i fol. , pow. toszeckogli wicki, par. Ziemięczyce. Fol ma 789 mr. 403 mr. lasu i należy do dóbr Ziemięczyce; wś ma 453 mr. 385 mr. roli. W 1861 r. było 46 dm. i 394 mk. 2 ewang. . Przezdzęk 1. Wielki, wś na pol. prus. Mazurach, pow. szczycieński, st. p. i tel. Wielbark. 2. P. Mały, wś, tamże. Przezdziatka, wś i fol. , pow. sokołowski, gm. Kudelczyn, par. Sokołów, odl. od Siedlec 30 w. , od Sokołowa 2 w. , od rz. Bugu 21 w. Posiada cukrownię Elżbietów ob. j, gorzelnię przerabiającą do 12, 000 korcy kartofli, bro war, smolarnię, cegielnię, wiatrak, 50 dm. , 762 mk. W 1827 r. było 23 dm. , 212 mk. Wś ma 54 os. i 316 mr. ziemi włośc. Dobra P. wchodziły w skład dóbr Sokołów; po na stąpionem w r. 1882 wydzieleniu w drodze działów, stanowią oddzielną hypotekę i składają się z fol. P. , Nowawieś i Emilianów i po siadają ogólnej przestrzeni 4138 mr. 239 pr. Wchodzące dawniej w skład dóbr attynencye Majdan, Budy, Siwe Bagno, Spoczynek, We sółka czyli Auguścin, po uwłaszczeniu wło ścian, zostały tylko hypotecznemi nomenkla turami i gospodarstwa rolnego dworskiego na nich nie ma. Fol. P. zawiera przestrzeni ogr. warz. 4 mr. , owocow. 6 mr. , spacerow. 8 1 2 mr. , gr. or. 699 mr. 219 pr. , łąk poln. 57 mr. , pastewników 46 mr. , lasów przyległych 3 mr. 50 pr. , miejsc niewykarczów. 140 mr. 131 pr. , wó4 4 mr. i nieuż. 6 mr. , granic, dróg, wygo nów, rowów 52 mr. 60 pr. , pod zabudowania mi 17 mr. ; razem 1045 mr. Należące do dóbr P. lasy obejmują 1820 mr. , w tem ogr. warz. 2 mr. 23o pr. , gr. orn. 234 pr. , łąk 7 mr. 248 pr. , zarośli 9 mr. 38 pr. , bagien 13 mr. 175 pr. , piasków i nieuż. 2 mr. , granic, dróg, wy gonów, rowów 25 mr. 271 pr. Przy fol. P. znajduje się fabryka cukru i rafineryi Elżbie tów, pobudowana na gruncie emfiteutycznym przestrzeni 109 mr. 14 pr. Budynków w do brach całych jest 102, z tych 32 murow, i 70 drewn. , w samym zaś fol. P. bud. 79, między któremi gorzelnia, browar i pałac. Płodozmian 11 polowy, zaprowadzony od lat 40. Dobra należą do Stanisława Hirszmana, cukrownia zaś do bar. Stanisława Lessera. L. Cz. Przeździecko, okolica szlachec. nad rzką Brok Mały, pow. ostrowski, gm. Warchoły, par. Andrzejowo, pomiędzy Czyżewem, st. dr. żel warsz. petersb. , a Ostrowem. Jest to gniazdo Przeździeckich i Drogoszewskich, zamieszkane przez drobną szlachtę. Mieszczą się tu następne wioski; 1. P. Drogoszewo, obecnie wś włośc, w 1827 r. 15 dm. , 90 mk. ; ob. Drogoszewo Przeździecko. 2. P. Dworaki, wś szlach. , 5 dm. , 135 mk. ; w 1827 r. 20 dm. 118 rak. 3. P. Grzymki, wś szl. i włośc. , ma 6 dm. , 74 mk. , ziemi włośc. 13 mr. 14 osad i folwarcz. 336 mr. w 1866 r. . W 1827 r. 10 dra. , 104 mk. 4. P. Jachy, w 1827 r 12 dm. , 88 mk, 5. P. Lenarty, w 1827 r. 9 dm. , 52 mk. 6. P. Mroczki, w 1827 r. 9 dm, 50 mk. 7. P. Pierzchały, w 1827 r. 7 dm. , 58 mk. Pomiędzy wsią F. Jachy a P. Grzymki znajduje się obszar zwany dotąd Żale, dawne cmentarzysko, na wyniosłem wybrzeża rzeczki Mały Brok. Według podania miała stać świątynia pogańska, której szczątkami są rozrzucone w tem miejsca wielkie kamienie. W okolicy liczne gniazda szlacheckie Pułazie, Załuski. Br. Ch. Przezmark al Przesmark Kętrz. , niem. Preussisch Mark al. Preuschmark, dok. 1349 Pruschinmarkt, Preuschenmarkt, Prussmork, wś z kośc. ewang. , 1 4 mili na wschód od jez. Drużyńskiego, pow. elbląski, st. poczt. i par. kat. Elbląg 1 1 8 mili odl. W 1869 r. zawierała 8 gburstw i 5 zagród, 2386, 85 mr. , 298 mk. , 10 kat. i 288 ewang. , 29 dm. D. tutejszej szkoły ewang. uczęszczało 1887 r. 76 dzieci. Jest to jedna z najstarszych osad w tej okolicy; istniała jako targowisko już przed Krzyżakami, i uczeni utrzymują, że owe Truso, o którem wspomina Wulfstan, który tutejszo strony zwiedził około r. 900, jest właśnie P. Wskazują też na to różne znalezione tu przedmioty do ozdoby służące i monety rzymskie ob. Der Elbinger Kreis von Rhode, str. 21 i Pr. Prov. Bl. 1854, I, str. 300. W 1361 r. dostają bracia Bantiken, Dywon, Adam i Girdune 6 włók, później limburskiem albo szewieckiem polem zwane. Zagłówne wynosiło 30 grz. , byli za to zobowiązani do służby konnej, dopomagania przy budowlach i dawania płużnego tamże, str. 46. Dawniej mieli tu kat. kośc. paraf. Pierwszy pleban ewang. nastał tu w 1557 r. Przezmark 1. Pruski Targ, niem. Preuss. Mark, domin. król. z folw. Schoensfelde, Prothainen i łąkami zwanemi Saalfeld, i wś, pow. morąski, 8 klm. od st. pocz. i tel. Żełwałdu. Domena ma obszaru 816 ha. Wieś ta była pierwotnie forum Prathenicum, targowiskiem, w którem w pewnych dniach lub pewnej porze roku ludność i kupcy z okolicy i zdaleka się zbierali. Przy braku organizacyi politycznej u Prusaków są te targi jedynym śladem kupienia się ludności. Potrzeba wymiany produktów krajowych na towary zagraniczne, mianowicie na broń, żelazo i sól, stworzyła już bardzo wcześnie takie miejsca, gdzie krajowcy i zamorscy kupcy z towarami stawali. Miały one jakiś charakter świętości, zapewniającej wolność i bezpieczeństwo tak osób jako też towarów. Nie były jednak targowiska te w niczem do miast podobne; podczas targu pano Przezmark Przeździecko Przezdziatka Przezdzęk Przewruć Przezchlebie Przewruć Przezmierowo Przezwany wało tu życie i ruch, były szałasy i stragany, po targu znów tylko pole puste. Ad N. Przezmierowo, folw. do Swadzimia, pow. poznański, o U klm. na zachód od Poznania; par. Lusowo, okr. domin, Swadzim, pocz. w Sadach, ab. dr. żel. o 9 klm. w Rokitnicy; 3 dm. , 38 mk. Przezwany, zaśc. włośc. pow. dzisieński, w 3 okr. pol. , o 62 1 2 w. od Dzisny, 1 dm. , 6 mk. star. Przezwody 1. w dok. z 1257 r. Prezuuod, 1262 Presuod, u Długosza Przezwady, Przeszwatki, wś i folw. nad rz. Opatówką, pow. sandomierski, gm. Wilczyce, par. Jankowice, odl. od Sandomierza 10 w. , ma 22 dm. , 262 mk. W 1827 r. było 31 dm. , 206 mk. Bolesław Wstydliwy uposażając szpital przy klastorze klarysek pauperum domiaarum S. Damiani w Zawichoście w 1255 r. nadaje mu między innemi duas sortes in Prezwod Kod. Małop. , II, 100, następnie w uposażeniu samego klasztoru w 1257 r. dodaje znowu aliquas sortes in prezuuod et Cobernici cum vinea Kod. Małop. , I, 53, 70. Nie cała wś przeszła na własność klasztoru, inne części widocznie później nadane zostały przez książąt za posługi rycerskie. W połowie XV w. całą wieś zajmuje szlachta h. Janina. Jedną część posiada Bernard Wrzazowski. Folwark daje dziesięcinę do Mydłowa a łany kmiece, karczma, zagrodnicy bisk. krakowskiemu, wartości do 10 grz. Długosz, L. B. , II, 330. Inne części zajmują Stanisław i Bernard h. Janina, którzy twierdzą jakoby zakonnice dały im wś tę za rozmaite usługi. Było tu 16 łanów km. , 2 karczmy, 2 zagr. z rolą. Dziesięcina pierwotnie szła do bisk. krakowskich, którzy ją ponadawali rozmaitym kościołom. Największa część do 5 grzyw. szła dla plebana w Pniowie, druga część 3 grzyw. dla pleb. w Mydłowie, trzecią część 2 grzyw. brał pleb. w Jankowicach a wreszcie najmniejszą 1 grz. pleb. w Rudnie. Trzy folw. rycerskie dawały do Jankowic. Długosz, nie uznający widocznie przywłaszczenia własności klasztornej, podaje szczegółowo wykaz czynszów i danin jakie należały się klasztorowi. Z łanu płacono po pół grzywny, dawano po 30 jaj, 2 koguty, jeden dzień robocizny sprzężajnej tygodniowo i podwody do Sandomierza, Zawichosta, Koprzywnicy i opatowa. Dwie karczmy z rolami płacą po pół grzywny. Z dwóch ogrodów o grodziarze po jednym dniu pieszym tygodniowo. Łany folwarczne zapewne dają klasztorowi po korcu pszenicy, dwa żyta i sześć owsa Długosz, L. B. , III, 318. Według reg. pob. pow. sandomierskiego z r. 1578 wś P. , w par. Jankowice, należała do Stanisława Garbowskiego, który miał 3 osad. , 1 1 2 łan. ; 2 zagr. z rolą, 2 komom, , 3 biednych; Mikołaja Przeznickiego 4 osad. , 2 łany; Krzysztofa Jarockiego, który miał 3 osad. , 3 4 łan. , 2 zagr. z rolą, 7 biednych komorn. Pawiński, Małop. , str. 183. Dobra P. składały się w 1885 r. z folw. P. i Bugaj, rozl. mr. 905 folw. P. gr. or. i ogr. mr. 384, łąk mr. 70, pastw. mr. 10, nieuż. mr. 14, razem mr. 478; bud. mr. 4, z drzewa 8; płodozmian 8 polowy; folw. Bugaj gr. or. i ogr. mr. 421, pastw. mr. 4, nieuż. mr. 2, razem mr. 427; bud. z drzewa 7. Wś P. os. 45, z gr. mr. 411. 2. P. , w XV w. Przeszwody, wś, pow. pińczowski, gm. i par. Kościelec. W 1827 r. było 22 dm. , 126 mk. W XV w. P. , wś w par. Kościelec, własność klasztoru świętokrzyzkiego, miała łany kmiece, z których płacono 1 2 grzywny, poradlnego 4 grosze, 30 jaj, 2 koguty, 2 sery; karczma z rolą opłacała 1 2 grzywny. Był też folwark. Wszystkie rolo kmiece i karczemne płaciły dziesięcinę archidyakonowi krakowskiemu wartości do 16 grzywien Długosz, L. B. , t. III, 240. Według reg. pob. pow. sandomierskiego z r. 1508 wś Przezwodi należała w części do Dobiesława z Przezwod, płaciła pob. gr. 9. W r. 1581 wś Przezwody, własność opactwa świętokrzyskiego, miała 6 łan. kmiec. Pawiński, Małop. , 11, 459. 3. P. , wś i folw. , pow. jędrzejowski, gm. i par. Nawarzyce. Folw. ma 1024 mr. i należy do dóbr Lubcza, wś ma 25 os. i 161 mr. W 1827 r. było 17 dm. , 97 mk. Br. Ch. Przęczki Mierzejewo, pow. ostrołęcki, ob. Mierzejewo. Przędzel, wś, pow. Nisko, w piaszczystej równinie, 169 mt. n. p. m. , na lewym brzegu Sanu, naprzeciw ujścia Tanwi, i mtka Ulanowa. Przez obszar P. idzie gościniec z Rudnika do Niska a we wsi zlewają się potok Olszynka z pot, Stróżańskim. Potok ten okrąża wieś od wschodu i wpada do Sanu. Drogi gminne prowadzą z P. do gościńca na zachód i do Ulanowa na wschód. Na Sanie pod Ulanowem jest przewóz. Otoczony od wschodu dużymi borami szpilkowymi. Na płn. graniczy z Woliną a na płd. ze Stróżą. Gleba porzeczna jest urodzajnym namułem, części zaś zalesione piaskami. Par. rzym. kat. w Racławicach, we wsi szkoła ludowa, kasa pożyczkowa gminna z kapitałem 1085 zł. w. a. , gorzelnia i młyn wodny, 207 dm. i 1168 mk. Obszar wiek. pos. Jadw. hr. Mniszchowej 9 dm. , 71 mk. W 0góle jest 1239 mk. 615 kob. ; 1195 rz. kat. i 44 izrael. Z obszaru 4503 mr. przypada połowa na lasy. Mianowicie na 3208 mr. obszaru dworskiego jest 717 mr. roli, 269 mr. łąk, 99 mr. pastw. i 2097 mr. lasu; na 1221 mr. mu. posiadłości jest roli 920 mr. , łąk 251 mr. , pastw. 48 mr. a lasów 2 mr. Wś powstała zapewne dopiero w XV wieku, na rubieży puszczy sandomierskiej i została zaludniona przez osadników mazowieckich i niemieckich. Przędzel Przęczki Mierzejewo Przezwody Przezmierowo Przodkowo Za Długosza L. B. , II, 363 i 364 była własuością Filipa Bolochowyecza i jego synowca herbu Nałęcz. Wówczas była to mała osada 2 łany kmiece i karczma z rolą. Jako osobnych kmieci wymienia historyk Rybalda, mającego stajanie stadion i Russeka na ni wie. Dziesięciny płacono z obszaru szlacheckiego proboszczowi w Bielinach i Racławicach, kmiecie oddawali dziesięciny do kościoła w Ra cławicach. W r. 1581 Pawiński, Małop. , 199 było 11 kmieci na tyluż półłankach, 12 zagr. mających role, dwóch komorn. z bydłem, 3 ko morników bez bydła i 1 rzemieśln. Wówczas dziedziczyli tę wieś Maliccy. Mac. Przęsławice 1. wś i folw. nad rz. Jezior ką, pow. grójecki, gm. Konie, par. Jeziorka, odl. 6 w. od Grójca, ma 210 mk. , młyn wo dny. W 1827 r. było 17 dm. , 146 rak. W 1886 r. folw. P. rozl. mr. 579 gr. or. i ogr. mr. 440, łąk mr. 55, lasu mr. 60, nieuż. mr. 24; bud. z drzewa 16. Wś P. os. 23, z gr. mr. 301. 2. P. , w 1379 r. Przeslavicze, wś, pow. sochaczewski, gm. Tułowice, par. Kamion, po siada szkołę początkową ogólną, 304 mk. W 1827 r. było 37 dm. , 117 mk. Wchodziła w skład dóbr rząd. Kampinos. Ziemowit, ks. mazowiecki, dzieląc swe posiadłości między sy nów w 1379 r. , dodaje Januszowi do jego czę ści trzy wsie książęce Kamion, Przesławice i Młodzieszyno. Też wsie wymienia aktz 1474 r. , którym ks. Konrad nadaje je matce swej Bar barze Kod. Maz. 92, 261. Br. Ch. Przin niem. , ob. Psiny. Przodkowo, niem. Seefeld, wś kośc, pow. kartuski, st. pocz. w miejscu, wznies. 581 st. n. p. m. , leży przy gdańskowejherowskiej szosie, o 30 klm. na zachód od Gdańska, 9, 3 klm. od Kartuz, a 8, 2 od Żukowa. Razem z wyb. Kawie obejmuje 2737 mr. , włącznie z jeziorem 39 mr. . Gburskich posiadłości jest 28, zagród 24; oprócz tego 2 karczmy i dwuklasowa szk. kat. W 1868 r. było 62 dm. , 554 mk. , 513 kat. , 33 ew. , 8 żydów. Mieszkańcy trudnią się głownie rolnictwem i hodowlą bydła; gleba gliniasta, z piaskiem zmieszana, dosyć żyzna. Do Żukowa dochodzi poczta posłańcowa. W pobliżu wsi płynie rzeczka Słupianka Kleine Stolpe, uchodząca do Raduni. Kościół parafial. p. w św. Andrzeja apost. , jest patronatu rządowego, istnieje przy nim bractwo różańcowe od 1852 r. i br. trzeźwości od 1856 r. . Do par. należą Przodkowo, Barwik, Barwickie wybudowania, Bielawy, Brzeziny, Brzezinki, Butterfass niem. . Cegielnia, Szarłata i wyb. , Czarna Huta, Grzybno Górne i Dolne, Kopy, Kawie, Kobusewo, Kosowo i Duba wraz z wyb. , Krzywda, Kurmacya, Gliniana Góra, Melgrowa Góra, Młynek, Osowa Góra, Otalżyno, Pieczysko, Piekło, Pomieczyno, Rąb, Sarnowo, Sitna Góra, Czarna Rzeka, Stanisławie, Smoldzino, Sośniak, Teufelsbruch niemiec. , Trzyrzeki, Ucisk, Wilanowo, Zagajnik i Załęże. W 1867 r. parafia obejmowała 3018 dusz a 2045 komunik. ; 1886 r. było 4560 dusz; dekanat wiejski gdański. Obecny murowany kościół został wybudowany przed kilkunastu laty; dawniejszy był drewniany. Paraf, została tu dopiero r. 1866 przywróconą, przedtem istniał tu lokalny wikaryat, należący do par. w Kielnie, chociaż według starszych wizytacyi kościół tutejszy zawsze był parafialnym. Na południe od wsi w stronę Kobusowa, po lewej stronie żwirówki, . leży na wyniosłem wzgórza cmentarzysko. W r. 1874 znaleziono tu grób skrzynkowy z kilku urnami, między któremi jedna była twarzowa. Na plebance zaś, na szczycie najwyższego wzgórza tej posiadłości, znaleziono r. 1865 przypadkowo liczne groby skrzynkowe, które jednak do szczętu zniszczone zostały ob. Objaśn. do Mapy archeol. Prus Zach. przez Ossowskiego, str. 55. Za czasów krzyżackich należało P. do wójtostwa gdańskiego Danziger Waldamt, miało prawo chełmińskie i płaciło 12 skojców od włóki, nadto był sołtys zobowiązany do służby konnej w lekkiej zbroi. Istniał tu wtedy już młyn, w którym oprócz P. także Smoldzino i Kobuszewo mleć dawały; czynszu pobierał zakon od młynarza 8 grzywien, karzmarz zaś płacił 18 skojców. Najście hussytów w r. 1433 okolicę tutejszą bardzo dotknęło, tak że gdański komtur jeszcze r. 1442 o P. , Kobusowie i Smoldzinie pisze, że wsie te czur czeit fast abegenomen und vorwustet weren, t. j. że podówczas prawie znikły i zniszczone były. Młynarz w P. , któremu już przedtem zniżono czynsz z ośmiu grzyw, na cztery, mógł się ledwie zdobyć na trzy; z 32 włók do wsi należących było 7 pustych. Kościoła, jak się zdaje, jeszcze wtedy nie było ob. Zeitsch. d. Westpreus G. Ver. , VI, str. 135. W XVI w. jest to wś królewska, należąca do kluczu kielińskiego ob. Kielno. Wizytacya Rozdrażewskiego z r. 1583 podaje, że wś trzymali Wejherowie, a kościół, który ze starości już upadał, odbudowała wówczas Wejherowa, księdza nie było przy nim od 19 lat. P. należało do dekanatu mirachowskiego i zwane było po niem. Herfeldt. Do probostwa przyłączono 4 włóki. Osadnicy płacili każdy po 10 gr. zamiast mesznego; było ich 14 oprócz szlachcica Łabowskiego i oprócz tych, którzy mieszkali w młynie et malleo. Parafianie dopominali się proboszcza, ale niejedni luterskiego. Si surrogetur sacerdos catholicus bonus, salva reserit, pisze wizytator str. 184 i dodaje Expulsus est haereticus praedicans, qui et ecclesiam in Kielno invaserat. W r. 1710 kościół już bardzo był podupadł; Przęsławice Przin Przęsławice Przyborki były w nim 2 ołtarze, na wieży 2 dzwony. Do par. należały P. , Młynik, Smałdzino, Kobusewo, Kosowo, Załęże i Pomieczyno ob. Wizyt. Szaniawskiego, str. 135. Według ta ryfy na symplę z r. 1717 płaciło P. , umieszczone w spisie pod dzierżawami, 1 zł. ob. Cod. Belnensis w Peplinie, str. 85. Uwłaszczenie nastąpiło tu r. 1821. Kś. Fr. Przono al. Przno, mor. Prżno, wś, pow. cieszyński, ob w. sąd. frydecki, na Szląsku austr. , na praw. brzegu Ostrawicy, przy dr. żel. ostrowsko frydlandzkiej, u płn. zach. stóp Beskidu jabłonkowskiego, na granicy Morawii. Od płd. leży Łubno, od wschodu Janowice, od płn. Baszka, a od zach. wś morawska Motylowice. W 1880 r. było 56 dm. , 386 mk, ; rz. kat. 380, prot. 1, żyd. 5; Niemc. 2, Czechoszląz. 384. Par. łac. w Borowej; w miejscu szkoła ludowa 1 klas. St. poczt. Frydland. Br. G. Przybańcze, wś rząd. , pow. trocki, w 1 okr. pol, o 20 w. od Trok, 3 dm. , 32 mk. kat. Przybenice, w XV w. Przybinicze, 1581 r. Przybenice, wś i folw. , pow. pińczowski, gm. Boszczynek, par. Skalbmierz, odl. 30 w. od Pińczowa. W połowie XV w. P. należą do par. Skalmirz, są własnością Stan. Kotha h. Pilawa, Jana Swirackigo i Pyełsza h. Zabawa. Z 7 łanów kmiecych składano dziesięcinę war tości 7 grzyw. kanonii skalmirskiej w Krako wie. Była tu karczma z rolą, z której dziesię cinę oddawano prob. w Małoszowie; folw. ry cerski i 2 zagr. także dawali dziesięcinę do Małoszowa Długosz, L. B. , I, 525, 527, 530. Według reg. pob. pow. krakowskiego z r. 1490 wś Przybienice miała 4 1 2 łan. W r. 1581 jest własnością Stanisława Glińskiego, który ma 4 łany km. , 4 zagr. z rolą, 1 kom. z byd. , 4 kom. bez bydła Pawiński, Małop. , 18, 441. W r. 1884 fol. P. rozl. mr. 480 gr. or. i ogr. mr. 415, łąk mr. 37, lasu mr. 19, nieuż. mr. 9; bud. mur. 3, z drzewa 11; płodozmian 6 i 9 polowy. Wś P. os. 22, z gr. mr. 93. Br. Ch. Przybiń al. Przybinia, wś i dom. , pow wschowski, o 5 klm. na wschódpółnoc od Rydzyny; par. , pocz. i st. dr. żel. w Rydzynie. Należała w r. 1580 częściowo do Wojciecha Drzewieckiego i Stanisława Przybińskiego, a przy schyłku zeszłego stulecia do Antoniego Bojanowskiego. Wś ma 14 dm. , 98 mk. 39 kat. , 59 prot. . Domin. ma 5 dm. , 87 mk. 59 kat. , 28 prot. , obszaru 296, 94 ha, t. j. 233, 91 roli, 55, 23 ląk, 0, 50 pastw. i 7, 30 nieuż. Czysty doch. gr. 4395 mrk; chow i tucz bydła. Przybitz niem. , ob. Przybycz, Przybliżyszki, zaśc. włośc, pow. wileński, w 4 okr. pol. , gm. Bystrzyca, okr. wiejski Rubno, o 14 w. od gminy, 2 dusze rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Dubienki. Przybłudnicze, folw. , pow. wołkowyski. Słownik Geograficzny Tom IX. Zeszyt 99. w 2 okr. pol. , gm. Hornostajewicze, o 30 w. od Wołkowyska. Przybojewo 1 wś i dobra nad Wisłą, pow. płoński, gm. Wychodź, par. Grodziec, odl. o 19 w. od Płońska, ma 21 dm. , 420 mk. Dobra P. składały się w 1877 r. z folw. P. i Wólka Przybojewska, rozl 1522 folw. P. gr. or. i ogr. mr. 1044, łąk mr. 124, pastw. mr. 1, wody mr. 4, nieuż. mr. 27, razem mr. 1200; bud. mur. 8, z drzewa 19; płodozmian 8 i 10 polowy; folw. Wolka Przybojewska gr. or. i ogr. mr. 164, pastw. mr. 4, wody mr. 108, lasu mr. 23, nieuż. mr. 22, razem mr. 322; bud. mur. 1, z drzewa 4; płodozmian 5 i 9 polowy. Wś P. os. 35, z gr. mr. 36; wś Wolka Przybojewska os. 68, z gr. mr. 276. 2. P. , wś, pow. sierpecki, gm. Lisewo, par. Mochowo, odl. o 13 w. od Sierpca, ma 4 dm. , 50 mk. , 191 mr. Przybojewska Wólka, wś i folw. nad Wisłą, pow. płoński, gm. Wychodź, par. Chociszewo, odl. 24 w. od Płońska, posiada 32 dm. , 220 mk. Folw. należy do dóbr Przybojewo. Przybok Czarny, mały folw. nad rzką Zapruda, lew. dopł. Wiślicy, pow. piński, w 4 okr. pol. telechańskim, gm. Łohiszyn; grunta lekkie, łąk obfitość. A. Jel. Przyboń al. Preban i Priban, części wsi Ropczego, pow. i obw. sąd. storożyniecki, na płn. zach. stoku góry t. n. 435 mt. . Ob. Ropcze. Przybór, szczyt górski w Beskidzie zachodnim, na granicy Galicyi i Węgier hr. orawskie w odnodze wybiegającej na północ ku Żywcowi. Wznies. 898 mt. Przybor, niem. Schiefer, 1380 Schieboraw i Schieberau, 1401 Proschiberau, 1402 Prziberau, wś i dobra nad Odrą, pow. stynawski, par. Stynawa. W 1824 r. było 48 dm. , dwa folw. , 235 mk. 32 katol. , leśniczowka nad lewym brzegiem Odry. Do P. należy folw. Sandvorwerk. Przyborki 1. folw. nad rz. Klewą, pow. ihumeński, gm. pohoska, przy drodze z Bere zyny Luboczańskiej do mka Białynicz, ma 5869 mor. ; dziedzictwo Okuliczów. Lasy wielkie, grunt piaszczysty. W 1779 r. P. należały do Massalskich i liczyły 102 poddanych pł. męz. 2. P. , Pryborki, wś i folw. nad rz. Klewą, w płn. wsch. części pow. ibumeńskiego, w 3 okr. pol. berezyńskim, gminie Pohost. Wś ma 4 osady; folw. , własność Juszkiewiczow, prze szło 5 włok; miejscowość poleska, grunta lek kie, łąk dostatek. Poczynając od wsi P. rz. Kle wa staje się spławną na wiosnę. A. Jel. Przyborki, folw. , pow. wrzesiński, o 2 1 2 klm. na zachódpółnoc od Wrześni, nad Wrześnicą, par. , poczta i st. dr. żel. w Wrześni, okr. wiejski Psary Polskie; 1 dm. i 19 mk. ; obszaru ma 104 ha, t. j. 8910 roli, 3, 08 łąk, 1, 92 pastw. , 3, 41 lasu i 6, 51 nieuż. ; dochód grunt. 970 mrk. Właścicielem jest E. hr. Po13 Przono Przono Przybańcze Przybenice Przybiń Przybitz Przybliżyszki Przybłudnicze Przybojewo Przybojewska Przybok Przyboń Przybor Przyborowice Przyborowie Przyborówka Przyborówko Przyborny Przyborów Przyborny niński, dziedzic dóbr wrzesińskich. E. Cal. Przyborny, karczma, pow. wrzesiński na mapie Chrzanowskiego, nazywa się właściwie Podborny ok. Przyborów, 1. wś w par. Jamno, pow. gostyński. Obecnie nie istnieje. W 1827 r, była to wś rządowa, mająca 19 dm. , 318 mk. 2 P. , os. karcz. , pow. włocławski, gm. i par. Chodecz, należy do dóbr Brzyszewo. 3. P. al. Pokletnia, w XVI w. Przeborowye, wś, pow. koniński, gm. Piorunów, par. Wyszyna, odl. od Konina 15 w. , ma 9 dm. , 84 mk. Według Lib. Ben. I, 270 na początku XVI w. wś stała pustkami, gdy była uprawianą dziesięcinę dawano pleb. w Wyszynie. Przy wsi był też młyn Przeborowy, również wtedy opuszczony. 4. P. , fol. , pow. łaski, gra. Chociw, par. Restarzew, ma 1 dm. , 26 mk. , 90 mr. 5. P. , wś i folw. , pow. noworadomski, gm. Kobiele, par. Kobiele Wielkie. Wś ma 12 dm. , 188 mk. , 114 mr. włośc; folw. 3 dm. , 9 mk. W 1827 r. było 16 dm. , 58 mk. W 1886 r. folw. P. rozl. mr. 176 gr. or. i ogr. mr. 122, łąk mr. 12, lasu mr. 37, nieuż. mr. 5; bud. z drzewa 7. 6. P. , os. górn. nad rz. Kamienną, pow. opatowski, gra. Bodzechów, par. Denków, odl. od Opatowa 15 w. , huta żelazna, 7 dm. , 29 mk. , 48 mr. włośc. 7. P. , os. , pow. stopnicki, gm. Gnojno, par. Janina. Br. Ch. Przyborów, wś, pow. brzeski, w równinie o małych pagórkach, nad dopływem Uszwicy z lew. brzegu i u źródłowisk pot. Uszwi. Od płn. leży las Lachmaniec, na płd. las Chobot oddziela ją od Szczepanowa, na płd. wschód graniczy z Łękami, na zachód z Mokrzyskami, na płn. z Borzęcinem a na wschód z Bielczą. Par. rz. kat. w Szczepanowie. Wś ma 316 dm. i 1492 mk. i 7 dm. , 34 mk. na obszarze wiek. pos. Fr. Łasińskiego, w tej liczbie 1507 rz. kat. i 19 izrael. Z obszaru 2447 mr. należy do pos. większej 640 mr. 78 roli, 41 łąk, 3 past. i 518 lasu a 1807 mr. do pos. mn. 1110 roli, 413 łąk, 241 pastw. i 43 lasu. We wsi jest kasa pożyczk. gminna z kapit. 2593 złr. Gleba sapowata, lasy szpilkowe. Mac. Przyborowice 1. w XVI w. Przeborowicze, wś i folw. , pow. opatowski, gm. Małkowice, par. Kiełczyna, odl. od Opatowa 20 w. , ma 20 dm. , 100 mk. W 1827 r. było 12 dm. , m mk. W 1887 r. folw. P. rozl. mr. 262 gr. or. i ogr. mr. 216, łąk mr. 5, pastw. mr. 33, nieuż, mr. 8; bud. z drzewa U; płodozmian 7 polowy. Wś P. os. 15, z gr. mr. 109. W XV w. P. , w par. Kiełczyna, były własnością Mikołaja i Tomasza h. Róża, miały 5 łan. km. , karczmę z rolą, 1 zagr. z rolą, z których płacono dziesięcinę snopową i konopną, wartości 5 grzywien, archidyakonowi sandomierskiemu. Z fol. rycerskiego płacono dziesięcinę pleb. w Kiełczynie. Długosz, L. B. , I, 320 i II, 327. Według reg. pob. pow. sandomierskiego z r. 1508 część wsi Przeborowicze i Malikowice, wła sność Mikołaja Krępskiego, płaciły pob. gr. 12. Część Przeborowic, Malikowic i Wola, własność Bernarda z Przeborowic, płaciły pob, gr, 40. W r. 1578 wś Przeborowice, własność Adama Przeborowskiego, miała 6 osad, 3 łan. , 2 zagr. Pawiński, Małop. , 175, 458, 459, 462. 2. P. Górne, P. Dolne i P. Zarzeczne, pow. płoński, gm. Załuski, par. Krysk P. Górne par. Wrona, odl. o 12 w. od Płońska, P. Gór ne, wś i folw. , mają wiatrak i karczmę, 22 dm. , 173 mk. W 1876 r. folw. P. rozl. mr. 157 gr. or. i ogr. mr. 133, łąk mr. 21, nieuż. mr. 3; bud. z drzewa 3. Wś P. Górne os. 20, z gr. mr. 42; wś Michałówko os. 6, z gr. mr. 191; wś Sokal os. 17, z gr. mr. 151. P. Dolne, wś i dwa folw. , mają 11 dm. , 114 mk. W 1886 r. folw. P. Dolno lit. BO rozl. mr. 208 gr. or. i ogr. mr. 168, łąk mr. 15, pastw. mr. 14, lasu mr. 6, nieuż. mr. 5; bud. z drzewa 7. W 1886 r. folw. P. Dolne litAC rozl. mr. 445 gr. or. i ogr. mr. 353, łąk mr. 27, pastw. mr. 10, lasu mr. 49, nieuż. mr. 6; bud. z drzewa 11. Wieś P. Dolne os. 17, z gr. mr. 31. P. Zarzeczne, wś, ma 2 dm, , 15 mk. , 153 mr. 3. P. al. Przyborowo, wś, pow, ostrowski, gm. Komoro wo, par. Jelonki. W 1827 r. było 14 dm. , 87 mk. Br. CK Przyborowie, dok. Przeborowe i Prziborowye, wyspa na Drawie, przy jej ujściu do Noteci, o 11 kim. na wschód od Drzenia. Należała do klasztoru owińskiego między r. 1250 a 1424 Kod. Wielkop. , No 284 i Cod. Epist. Vitoldi, 667. Przyborowie, os. dom. do Głowaczowy, pow. pilzneński, ma 17 dm. i 83 mk. Przyborówka, wś nad rz. Kobylnią dopł. Desny, która tworzy tu staw, pow. winnicki, na pograniczu gub. kijowskiej, okr. pol. i par. katol. Strzyżawka, gm. Hawryszówka, przy drodze z Kosakówki do Siwakowiec, ma 65 osad, 411 dzies. ziemi włośc. , 615 dzies. dwor skiej 488 dz. ziemi ornej, 48 dz. lasu miesza nego, 72 dz. pod stawem, 7 dz. nieużytków; dwa młyny wodne. Gleba czarnoziem piasz czysty. Cerkiew par. dawna, przebudowana w 1881 r. Wś ta należała w końcu XVIII w. do brygadyera Perekładowskiego, następnie do Reiznerów, dziś Zawadzkich. Dr. M. Przyborówka, szczyt górski w Beskidzie zachodnim, na obszarze gm. Krzyżówka, w pow. żywieckim. Wznies, 882 mt. Ob. Krzyżowa. Przyborówko i. domin. i dwór wiejski, pow. szamotulski, o 5 klm. na płd. od Szamotuł, na lew. brzegu Samicy szamotulskiej; par. Kazimierz, poczta i st. dr. żel. w Szamotułach Samter. W r. 1580 posiadał Mikołaj Pawłowski na P. 6 połłanków i 4 zagr. ; przy schyłku zeszłego stulecia należało do Stefana Zay Przyborowo Przyborowo Przyborowskie Przyborsk dlica. Domin. ma 7 dm. , 150 mk. 129 katol. , 21 prot. ; obszaru 523, 95 ha, t. j. 375, 67 roli, 22, 44 łąk, 27, 76 pastw. , 85, 44 lasu i 12, 64 nieuż. ; czysty doch. grunt. 4283 mrk. ; cegielnia; chów bydła holenderskiego i tucz nierogacizny; właścicielem jest Władysław Gromadziński. Dwór ma 2 dm. , 11 mk. 9 kat. , 2 prot. , 2. P. , ob. Przyborowskie Holendry, E. Cal. Przyborowo 1. wś włośc. , pow. włocławski, gm. Pikutkowo, par. Brześć, ma 37 mk. , 93 mr. 2. P. , os. włośc. , pow. włocławski, gm. i par. Chodecz, ma 2 dm. , 25 mk. , 8 mr, gruntu. 3. P. , kol. włośc. , pow. włocławski, gm. i par. Kowal, ma 37 mk. , 44 mr. 4. P. , wś, pow. mławski. Wymieniona w opisie dóbr Liberadz, zwie się właściwie Przyrowo. 5. P. , wś, pow szczuczyński, gm. Grabowo, par. Lachowo; mieszka tu drobna szlachta. W 1827 r. było 23 dm. , 135 mk. 6. P. , wś, pow. ostrowski, ob. Przyborowice. 7. P. , ob. Przyborów. Przyborowo 1. wś cerkiewna i dobra, pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 1 okr. pol. , gm. Domaczów, o 50 i 52 w. od Brześcia. 2. P. , wś, pow. Słonimski, w 5 okr. pol. , gm. Byteń, o 30 w. od Słonima. Przyborowo 1. domin. , pow. gnieźnieński, o 6 klm. na połnocozachód od Czerniejewa; par. Łubowo, poczta i st. dr. żel. o 5 klm. w Chwałkowie Weissenburg, Bz. Bromberg; 6 dm. , 64 mk. , 2 prot. ; obszaru 217, 03 ha, t. j. 178, 73 roli, 20, 43 łąk, 15, 32 pastw. i 2. 55 nieuż. ; czysty doch. gr. 1380 mrk. W r. 1438 sądził się pleban łubowski w konsystorzu gnieźnieńskim o dziesięciny z P. Łaski, L. B. , I, 42, przyp. . Osada składała się z łanów dziedzicznych i kmiecych; ostatnie stały około r. 1523 pustkami, a szlachta uprawiała je sama, składając snopowe jednej z prebend gnieźnieńskich. W 1580 r. należało P. do 4 Przyborowskich, r. 1618 do Pawła Przyborowskiego, a przy schyłku zeszłego stulecia do Piotra Kaliszkowskiego, dziedzica Malczewa. 2 P. , wś i domin. , pow. krobski, o 7 klm. na południe zachód od Krobi i tyleż na północzachód od Górki Miejskiej; par. Niepart, pocz. w Poniecu, st. dr. żel. o 13 klm. w Rawiczu i Bojanowie. W r. 1310 wchodziło P. w skład pow, ponieckiego. Około 1793 r. należało do Szczanieckich, a w nowszych czasach do Rożnowskich. Wś liczy 77 mk. katol. , 11 dm. Domin. ma 7 dm. , 139 mk. 126 kat. , 13 prot. , obszaru 430, 97 ha, t. j. 358, 33 roli, 35, 30 łąk, 24, 82 pastw. , 9, 36 nieuż. i 3, 16 wody; czysty doch, grunt. 6175 mrk; własność ks. Czartoryskich 3. P. , niem. Freithal, wś, pow. szamotulski, o 6 klm. na płd. od Szamotuł, na lewym brzegu Samicy szamotulskiej, naprzeciw Myszkowa; par. Kazimierz, poczta i st. dr. żel. w Szamotułach; 19 dm. , 158 mk. 62 kat. , 96 prot. . Między r. 1387 i 1397 pisali się z P. Jan, Przybysław, Mikołaj, Gotard i Stefan Przyborowscy Przeborowscy. W r. 1580 posiadał Ma ciej Bieganowski 3 łany osiadłe, 1 zagr. , 2 komor. , 1 łan pusty, 1 8 łanu karczm. , 40 owiec i pasterza. Około r. 1793 należało P. do Julii Żółtowskiej, dziedziczki Myszkowa. 4. P. , ob. Przyborowskie Holendry, E. Cal. Przyborowskie Holendry al. Przyborowo, dawniej Przyborówko, os. wiejska, pow. gnie źnieński, o 7 klm. na zachódpółnoc od Czer niejewa; par. katol. Łubowo, prot. Czernieje wo, poczta i st. dr. żel. w Chwałkowie; 8 dm. , 77 mk. 63 prot. , 14 kat. . Należała przy schyłku zeszłego wieku do Piotra Kaliszkow skiego. E. Cal. Przyborsk, Pryborsk wś na lewym, wyniosłym brzegu rz. Teterowa, przy ujściu do niego w samej wsi potoku Ternawa. pow. radomyski, pomiędzy Iwankowem a Hornostajpolem, na wybrzeżu lasów, o 12 w. poniżej Iwankowa. We widłach Teterowa i Zdwiża uchodzącego do Teterowa na wprost Przyborska wznosi się stare horodyszcze, opatrzone wysokim wałem i porosłe odwiecznemi dębami. Horodyszcze to widocznie było wzniesione w celu wojennym dla obrony od napaści nieprzyjaciół. Dziś nosi nazwę Truba. Inne uroczysko, należące obecnie do cerkwi, zowie się Mohylne. Według podania miejscowego, znajdowała się niegdyś na tem uroczysku wieś, której mieszkańcy wymarli od morowego powietrza. Wś ma 939 mk. 35 żydów; w 1864 r. było 832 mk. Włościanie, w liczbie 253 dusz rewiz. , nadzieleni zostali 1346 dzies. ziemi, z której płacą rocznie 599 rs. 9 kop. wykupu. Znajduje się tu cerkiew Pokrowska, niewiadomej erekcyi, podług wizyty z 1783 r. wzniesiona w 1730 r. na miejsce dawnej, popadłej w ruinę, a po spaleniu się tej ostatniej na nowo fundowana w 1775 r. przez ówczesnego dziedzica Michała Antoniego Niemirycza, podstolego czernihowskiego, komisarza na trybunał radomski i sędziego kapturowego w wdztwa kijowskiego, który nadto przywilejem swym potwierdził posiadane przez cerkiew z dawnych zapisów grunta. Do par. praw. należą wsie Pirohowicze, Woropajówka, Rusaki i Domanówka. We wsi jest zarząd gminny wołost i st. poczt. Gleba gliniasta i piaszczysta. Jestto stara osada śród lasów założona, siedziba rodu Niemiryczów. Pierwszym znanym jest Iwan al. Iwaszko Niemirycz, ziemianin owrucki. W 1510 r. posądzony o zdradę, z powodu iż mieszkał w domu Iwana Hlińskiego, oczyścił się z tego zarzutu, dowiódłszy że on to właśnie ostrzegł ks. Konstantego Ostrogskiego, przez ojca swego Niemirę o zamiarze w. ks. moskiewskiego przysłania Polaka, więźnia zmoskwiciałego, Ostafa Daszkiewicza do tego Hlińskiego Ad. Boniec ki, Poczet rodów, str. 208. Iwaszko Niemirycz był dworzaninem królewskim 1514 1524 i dzierżawcą czarnobylskim, do którego król pisał w krzywdach poddanych czarnobylskich Rostrochowiczów i innych, aby się względem nich zachował według dawnego zwyczaju Dawny regestr. Metr. lit. w zb. Konst. Swidzińskiego. W 1539 r. dozwolił mu król Zygmunt zbudować zamek i założyć miasto, ustanowić targi i otworzyć w dziedzicznych jego dobrach Horodyszczu. Oprócz Horodyszcza Iwaszko Niemirycz posiadał Chwośnię, Przyborsk i Teremce pod Owruczem. Po zonie Fedii, córce Bułhaka, wziął Warewcy. A że ta żona jego była najbliższą krewną Juchny Oberniejewicza, otrzymał Iwaszko od króla w 1518 r. wszystkie dobra po Juchnie leżące w pow. owruckim Boniecki, 209. W liczbie tych dóbr był i Olewsk. Wszystko to stanowiło pokaźne dość mienie. Synem Iwaszka był Józef Jesif, dworzanin królewski za Zygmunta Augusta, pierwszy sędzia kijowski. On to wyjednał sądy grodzkie dla Kijowszczy zny. Umiał pilnie powiększać bogactwa swego j domu. Rewizya zamku żytomirskiego z 1545 r. wspomina o nim jako o dziedziczącym na macierzystych swoich dobrach Czernichowie po Skojbeku Skobiejku. Dwa razy żonaty z wdową po Lwie Połozie i z Zofią Skuminówną. Iwan i Semen byli synami z pierwszego łoża; Matfij i Andrzej z drugiego. Jozef Niemirycz umarł 1598 r. W rozporządzeniu testamentowem żąda on, aby był pochowanym w monasterze Pieczerskim w Kijowie, , podle grobu rodziców swoich. Żonie Zofii Skuminównie wś Kremne i Momorycze w pow. mozyrskim i 200 kóp gr. lit. na Żebrowiczach i Żarewiczach zapisuje. Ponieważ zaś dwaj synowie jego z pierwszego małżeństwa Iwan i Semen z dopuszczenia Bożego na rozumie i na zdrowiu są ułomni a więc pierwszemu z nich Iwanowi dożywotnie używanie na 3 ch siołach swoich we włości czernichowskiej, Krasnosielc, a pod Owruczem Kościukowszczyznę i Medwedne wyznacza; drugiemu zaś Semenowi, również prawem dożywotniem, Chwośnicę pod Owruczem, Ładyżyce i Teremne odkazuje. Mają oni te imiona dzierżeć, ale sprzedawać i zawodzić one nie będą mogli. Gdy zaś ci synowie jego spłodzą potomstwo z małżonkami swomi wieńczalnemi szlachciankami, to jeżeli to będzie potomstwo męzkie, to takowe w pomienionych imionach mieszkać i trzymać je będą; jeżeli zaś to będą dziewki, to synowie jego Matfij i Andrzej, albo ich potomkowie z 4ch części mianowanych imion, według prawa pospolitego, jeno wywianować je mają. Synowi Matfijowi daje zamek i miasto Olewsk z atynencyą, Andrzejowi zaś zapisuje zamek Czerniechów miasto stare i nowe z przyległościami. A że wprzódy dal Matfijowi sioło Kur nicę w pow. kijowskim leżące, to teraz Andrzejowi wyznacza Przyborsk sioło i dwór, a także Szersznie, Sobolewszczyznę i Nowaki. Dan w Olewsku 1598 d. 31 Augusta w zb. Konst. Swidzińskiego. Andrzej Niemirycz pan na Czerniechowie i Przyborsku, jeszcze w 1601 r. przez nabycie Pirohowicz i Mojsiejkowicz, następnie Iwnicy, powiększył swoją fortunę. Z wyznawcy obrządku wschodniego niezjedneczonego przeszedł na krzewiący się już w tych stronach aryanizm. Ożeniony z Chreptowiczówną, umarł w 1610 r. w Iwnicy. Zostawił syna Stefana. Ten za młodu ukończywszy szkoły, przebywał w Danii, Anglii, Włoszech i Niemczech. Naprzód pokojowy królewski, deputat na tryb. koronny z Wołynia, komisarz z sejmu 1625 do ordynacyi kozaków, podkomorzy kijow. Okolski, fol 348 i ssta o wrucki. Miał on z Hrehorym Paszkiewiczem zajście, którego pamięć przechowały nam akta. Gdy w 1609 r. toczyła się wojna z Moskwą, Paszkiewicz, założywszy sobie siedlisko w dobrach Niemirycza Czerniechowie jął tam zgromadzać najemną watahę. Motłoch zawerbowany dopuścił się w Czerniechowie licznych nadużyć. Stratę swoją majątkową obliczył był Stefan Niemirycz na 50 tysięcy, ale odpłatę odłożyć musiał do czasu. Kiedy z wyprawy powracał Paszkiewicz i ze swoim oddziałem zatrzymał się w Bezowie niedaleko Czerniechowa, Niemirycz w lot zebrał nadworną milicyą, tudzież dwa poczty sąsiedzkie i znienacka uderza na oddział kozaczy. W pierwszem zwarciu Paszkiewicz pokonany i śmierć odnosi, a wataha jego w rozsypce. Wyprawa sowicie Niemiryczowi się opłaciła, bo wszystkie skarby zdobyczne Paszkiewicza dostały się w ręce jego Opis akt. kn. kiew. centr. arch. , Nr. 12, str. 4546; Akty o Kozak. , Kijów, 1863, str. 154 187. Stefan Niemirycz do własności po ojcu spadłej jeszcze wielo majątków przykupił. W 1622 r. nabywa on od Kiryka Swirskiego drugą część w Mojsiejkowiczach i Pirohowiczach Archiw. Charlęskich, w 1625 zaś roku od ks. Stanisława Lubomirskiego za sumę 124, 000 kupuje Noryńsk. Nareszcie od Rafała Leszczyńskiego, wwody bełzkiego, nabywa Horoszki, miasto nowe i stare, zwane Aleksandropolem, za sumę 200, 000 złp. Dla nabycia tak obszernych dóbr nie stało mu widocznie gotówki, bo w 1626 r. Przyborsk, Mojsiejkowicze, Rusaki, Suhacze, Bołotnią i słobodę Horodyską w sumie 20, 000 wypuścił był w zastaw Wojciechowi Pruszak Bieniewskiemu Ks. zapis. Tryb. wwdztwa kijow. , zaczęta ab anno 1590 variar. transact. do dóbr WW. Niemiryczów pro et contra ściągających się usque ad an. 1728 kontynuowane, rkpsm. Tenże Stefan Niemi Przyborsk Przyborsk rycz około tego czasu P. wyniósł na stopień miasteczka. Możny ten ziemianin, gorący promotor socynianizmu, w sprawach sekciarstwa odgrywał wybitną rolę. Jakoż gdy w Lublinie r. 1627 powydalano aryanów a szkoły i zbór ich wyrokiem trybunału zniesiono, Stefan Niemirycz w 1628 r, pośpieszył tam by porozumieć się ze współwiercami; ale podczas bytności swej zaniemógł i chory wróciwszy do domu, umarł w 1630 r. Jeszcze w Lublinie d. 30 sierpnia pisał on testament, w którym małżonkę swą Martę z Wojnarowskich uczynił dożywotniczką ogromnego majątku, jaki zostawił. Prócz tego przekazał jej 15, 000 opartych na Przyborsku, Iwankowie, Styrtach i Andrzejówce Ks. zapis. Tryb. wwdztwa eto. , WW. Niemiryczów etc, rkpsm. Zostawił on trzech synów Jerzego, Władysława i Stefana i trzy córki Katarzynę za Sieniutą, potem Leszczyńską, Zofią za Stanisławem Tyszkiewiczem, cześnikiem kijow. , i Helenę za Mikołajem Lubienieckim, potem za Ryszkowskim. Niedługo po śmierci męża i Marta z Wojnarowskich Niemiryczowa umarła około 1638 i majątek cały spadł na młodych Niemiryczów, którzy jednak z powodu, iż najmłodszy z nich Stefan był nieletnim, nie mogli jakiś czas do działu dóbr pomiędzy sobą przystąpić. W 1648 r. nareszcie Stefan przyszedł był do lat i niezwłocznie też trzej Niemirycze przystąpili do sporządzenia działu majątkowego pomiędzy sobą. Najstarszy z nich Jerzy wziął Horoszki z przyległościami, mko Rafałów al. Krajewszczyznę, Baskaki etc. ; Władysław otrzymał Noryńsk z attynencyą, mko Łubiny i mko Władysławów i inne; najmłodszy zaś Stefan wziął Czerniechów ze Stawowem, Andrzejówką, Styrtami, Ośnikami, Dziwoczkami, Wysokiem, Iwankowem, Horbaczowem, Szczurową, Nekraszowem, Trokowiczami, Mokrańszczyzną, Piekarszczyzną, mczkiem Toporzyszczami, Kamiennym Brodem, Bobryką, Niebieżą, młynem na Wałkach, młynom na Bukach, m. Tarczynówką, Starykami z rudnią Kowalów, Krasnosiółką, Hutą szklanną, Papiernią; tudzież Przyborsk ze Starykami, Raszkowem, Pirohowiczami, Suhaczami, Mojsiejkami, Bołotnią, Domaniówką, Makarówką, Krasną Dąbrową, Zarudziem al. Zdwiżem z Rudnią. Ale gdy w tymże roku 1648 wybuchł bunt Bohdana Chmielnickiego i gdy Polesie całe w płomieniach stanęło, to jak wszystka szlachta, tak i trzej bracia Niemirycze musieli uciekać aż za Wisłę. Niemirycze zrobiwszy dział nie mieli nawet dość czasu aby akt tegoż działu swego ulegalizować i dopiero podczas swojej tułaczki, zjechawszy się do Torunia, w tamecznym grodzie go aktykowali. Ale skoro w 1650 r. po układzie Zborowskim błysła nadzieja pokoju, dwaj starsi Niemirycze, Jerzy i Władysław, spiesznie wracają na Polesie. Pokój ten wszakże niedługo trwał i gdy na nowo rozpoczęły się niepokoje na Ukrainie, Jerzy z wielką pracą i uszczerbkiem własnego dziedzictwa staje w obronie rodzinnego Polesia od Kozaków. Znosi ich w końcu doszczętnie pod Hornostajpolem Okolski, Orbis pol. Następnie Władysław, nawrócony na wiarę katolicką, umiera w 1653 r. w Lublinie, a Jerzy jako głośny zdrajca, przechodzi do Szwedów. Jeden tylko Stefan pozostał wiernym królowi i Rzpltej. Po ustąpieniu Szwedów z Krakowa został na czele jazdy dla obrony miasta. Gdy zaś za przyczyną brata Jerzego stanął traktat Hadziacki, Stefan wrócił na Ukrainę. W 1660 r. walczy w bitwie pod Cudnowem i Słobodyszczami, pod rozkazami generała artyleryi Wolffa, liczne daje dowody odwagi, zabierając nieprzyjaciołom ośm dział. To też po zwycięztwie cudnowskiem hetman, między innymi, i jego do traktowania z nieprzyjacielem, który się poddał, wyznacza Ambr. Grabowski, Spominki ojczyste, t. I, str. 148161. W 1664 r. Stefan Niemirycz niespodziewanie prawem zastawnem w sumie 26, 000 złp. Przyborsk z attynencyą wypuszcza Krzysztofowi i Annie z Mierzwinskich Trzeciakom i zabrawszy żonę, dzieci, synowca Teodora był to syn Jerzego Niemirycza. zabitego w 1659 r. przez Kozaków i synowicę Maryannę, dziedziczkę Norzyńska, córkę brata Władysława, wyjeżdża za granicę do Nejdorfu na Szląsku. Mamy list Stefana Niemirycza do króla, w którym pisał, iż nie dla sekty aryańskiej, bo jest Christianae fidei, ani dla żadnych fakcyi, ale dla zniszczenia i spustoszenia przez nieprzyjaciela fortuny, wziąwszy z sobą starościankę synowicę Maryannę, dla bezpieczeństwa, za granicę wyjechał. W skutek nalegań Jana Kazimierza w 1680 r. powrócił do dóbr swoich. Król go najprzód kasztelanią, potem wojew. kijowskiem zaszczycił. Pierwsza żona Gryzelda z Wilamów zmarła mu za granicą; na starość ponowił śluby małżeńskie z Teresą Opalińską. Umarł około 1688 r. Zostawił czterech synów Konstantego, Krzysztofa, Jerzego i Władysława. Z tych trzej bracia starsi, wynarodowiwszy się, poumierali na obczyźnie; najmłodszy Władysław wraz z ojcem wrócił do siedliska przodków. Przez całe życie trzymał się kątów rodzinnych. On to, po śmierci ojca, wraz z macochą zamieszkał w Czerniochowie, bo do Przyborska przyjść nie mógł, ile że ogołocony z gotowego grosza, nic mógł go z zastawy wykupić od Trzeciaków Opis akt. Nr. 22, str. 16; Nr. 22, str. 14. Był on starostą nowosielickim. i kasztelanem polanieckim. Według Niesieckiego, Władysław Niemirycz trzy razy śluby małżeńskie ponawiał, 1mo voto z Heleną Piaso Przyborsk czyńską, 2do z Błażejewską, 3tio z Ludwiką Skorczycką; z tych żon synami jego byli Aleksander, Karol, Stefan, Jerzy, August, Stanisław i Michał. Umarł w 1700 r. Po jego śmierci w 1701 r. d. 16 czerwca synowie jego z pierwszego łoża Aleksander, Stefan i Karol sprzedali Przyborsk, Mojsiejki, Rusaki Wielkie i Małe, Pirohowicze, Suhacze, Domaniówkę, Wachnówkę z Rudnią Stefanowi Czackiemu, łowczemu wołyńskiemu Ks. zap. Tryb. wdztwa kijow. , rkpsm. Ale przedaż ta nie mogła przyjść do skutku, ile że działu pomiędzy braćmi Niemiryczami jeszcze nie było. Zresztą w skutek klęsk zadanych przez nieprzyjaciela w ostatnich czasach Polesiowi kijowskiemu, dobra przyborskie były bardzo zniszczone, tak, że ich zastawny ówczesny posesor Aleksander Trzeciak, musiał je na nowo osiedlać Arch. J. Z. R. , cz. VI, t. I, dod. str. 310. Wówczas P. spadł był do znaczenia wsi. Ale gdy młodsi bracia Niemirycze, kasztelanice polaniccy, dobiegli do pełnoletności, wtedy dopiero dział dóbr pomiędzy nimi a starszymi braćmi dopełnionym został. Dział ten nosi datę d. 21 lutego 1729 r. w Czerniechowie. Na mocy tego działu Jerzemu, Augustowi i Karolowi dostał się klucz czerniechowski, dobra Radostów, podzielone na trzy schedy wzięli Karol, Aleksander i Michał, jezuita; najmłodszy zaś Stanisław wziął klucz przyborski uwolniony już z pod zastawu, z tem jednak, aby jedną połowę tych dóbr oddał pod prawo dożywotnie wdowie po bracie Stefanie Sumaryusz do sprawy działowej ex archivo JW. Niemirycza, Generała wojsk kor. . Stanisław Niemirycz, miecznik żytomierski, dziedzic połowy Przyborska, ożeniony był z Pawszanką i zostawił jednego syna Michała, który w skutek układów familijnych, po śmierci stryjenki Stefanowej, został już panem całych dóbr przyborskich. I jakkolwiek dzięki pokojowi Polesie zakwitać zaczęło, jednakże od czasu do czasu smutnego doznawało losu od łotrujących zgrai hajdamackich. I tak w 1750 r. hajdamacy nawiedzili P. rabunkiem Arch. J. Z. R. , cz. III, t. 3, str. 225. Podczas niedawno minionych wojen kozackich pozacierały się granice dóbr. Ztąd pomiędzy sąsiadującymi ziemianami wywiązać się musiały uroszczenia i wzajemnym zaborom i napadom nie było końca. To tez Mikołaj Ksawery Chodkiewicz ssta żmudzki, dziedzic hrabstwa czarnobylskiego, sąsiadującego z Przyborszczyzną, w 1761 r. ze zbrojną siłą zajechał był granice tych dóbr, niby dochodząc awulsów swoich. Jakoż oderwał od Przyborszczyzny uroczysko Krasną Dąbrowę później Krasiłówką lub Rozkoszą nazwane, oraz Tajne uroczysko; nadto w lasach przyborskich Medweży korm i Łebedyn. Tępił i pustoszył drzewa na maszty, zakładał majdany, popioły palił i klepkę rąbał. Przyborszczyzna oczywiście ze swej strony również zniewoloną była zbrojny opór stawić; to też z obu stron zawzięcie wojowano. Michał Niemirycz miał jedyną córkę Teklę, słynącą wdziękami jako też i bogatem wianem, która wyszła za Ignacego Niemirycza, krewnego z odnogi rodu tak zw. Olewskiej. Ignacy Niemirycz był wychowany za granicą, oddany dla poloru na dwór drezdeński, był paziem Augusta III; potem służył w wojsku saskiem; po śmierci króla rzucił Drezno i wrócił do dóbr swoich Olawska, spadłych na niego i brata. Był podkomorzym smoleńskim, oraz szambelanem J. K. M. ; w 1771 r. został delegowanym z woje wództwa kijowskiego do Rumiancowa, w krzywdach tegoż województwa, które Rumiancow pismem swem z Jass datowanem d. 14 maja t. r. obiecał zaspokoić. Po ojcu miał Ignacy Niemirycz obszerno posiadłości, jeszcze wnioskowemi dobrami żony powiększone. Dom jego w Olewsku, lubo w zapadłem położony Polesiu, wrzał życiem towarzyskiem. Rozległe w jego dobrach bory i puszcze pełne były grubego zwierza; wielki miłośnik polowania, wyprawiał sławne łowy na niedźwiedzie, dziki i łosie. Wystawne nad miarę życie jakie prowadził, w końcu spowodowało majątkową ruinę. Szerokie dostatki jak śnieg stopniały, i nareszcie tak Olewsk jak i P. z ręku mu się wymknął. W 1772 r. sprzedał też całą Przyborszczyznę Janowi Mikołajowi Chodkiewiczowi, stście żmudzkiemu. Ocalały resztki tylko nadwerężonej fortuny, a mianowicie klucz styrtiański, który żona jego dla siebie zatrzymała. Ignacy Niemirycz stratę majątku zniósłszy z niezwykłą pogodą, zamieszkał na starość w Paszkówce przy córce Magdalenie Charlęskiej, i tam umarł. Nowy dziedzic P. Jan Mikołaj Ksawery Chodkiewicz, starosta żmudzki, umarł 26 lutego 1781 r. w Czarnobylu. Z żony Ludwiki Rzewuskiej zostawił czterech synów, z których Józef posiadł był P. , ale gdy ten zeszedł bezpotomnie, spadły te dobra na brata jego Aleksandra, który oddał je w posagu córce swej Zofii za Wiktorem Ossolińskim. W 1833 r. kupił P. Jan Modzelewski, od sukcesorów którego nabył te dobra w 1850 r. słynny w tych okolicach gospodarz Daniel Horwat. Po 1863 r. Horwat odstąpił dobra przyborskie Potemkinowi. Ten podczas niedługiego swego władania wyniszczył majątek, sprzedawszy las na wycięcie Naftule Horensteinowi, poczem sprzedał dobra dzisiejszemu właścicielowi Mikołajowi Zaleskiemu. Uszczuplone dobra przyborskie, obejmujące wsie P. , Rusaki, Wachówkę, Woropajówkę, Domanówkę, Pirohowicze, Białybrzeg, Bołotnię i Sukacze, mają ogółem 18, 490 dzies. Przyborszczyzna Przybradz Przybranówek Przybranowo Przybroda Przyborszczyzna obszaru 4, 802 roli ornej, 11, 229 lasów i 2, 459 nieużytków. Edward Rulikowski. Przyborszczyzna, Przyborszczyna, zaśc. nad rz. Plisą, przy ujściu do niej rzki Turomieszki, na płd. krańcu pow. borysowskiego, na samej granicy pow. ihumeńskiego, w 2 okr. pol. i par. katol. Łohojsk, ma 2 osady; grunta lekkie, nieco faliste, miejscowość poleska. A. Jel. Przybówka, wś, pow. jasielski, na lewym brzegu Wisłoka, przy drodze z Frysztaka 6 klm. do Krosna, leży w dolinie pot. płynące go od Niepli, w kierunku wschodnim. Dolinę zamykają od północy i południa pagórki 312 do 316 npm. wznies, ; najniższy punkt we wsi ma 284 mt. Od strony wschodniej pod noszą się lesiste wzgórza do 381 mt Pogorzały i wyniosłości stanowiące dział wodny Wisłoka i Sanu. We wsi jest szkoła ludowa, młyn wodny, kasa pożyczk. gm. z kapit. 356 złr. , 117 dm. 4 na obszarze wiek. posiadłości i 660 mk. , w tem 654 rz. kat. i 6 izrael. Par. rz. kat. w Łękach. Obszar wiek. pos. W. Petrowicza ma 359 roli, 56 łąk, 22 past. i 13 mr. lasu; pos. mn. 436 roli, 50 łąk, 74 past. i 24 mr. lasu. Dawniej była P. attynencyą zamku Kamieńca w Odrzykoniu i należała do Kamienieckich. A. G. Z. XI, str. 315, Nr. 2531 podają obiatę z 5 marca 1448 r. , podzia łu majątku przed sądem ziemskim sanockim z d. 26 stycznia t. r. między Mikołajem, Mar cinem i Henrykiem Kamienieckimi. P. wtedy, jako część Łęk, dostała się Marcinowi wraz z sąsiedniemi wsiami. Długosz L. B. , III, 209 wspomina o niej jako graniczącej z Chrząstówką, własnością opactwa tynieckiego. We dług spisu poborów z r. 1536 Pawiń. , Małop. , 523 Marcin Kamieniecki posiadał tu 25 kmie ci, płacących razem 16 grzywien, karczmę da jącą półtory grzywny. We wsi był obszar szlachecki, młyn, 4 sadzawki, a mieszkańcy dawali dziedzicowi 40 miar owsa, 26 kogutów, 26 serów i 2 kopy jaj. W 1581 r. ibid. , 249 trzymał ją od Kamienieckich Frysztacki. Spis podaje 20 kmieci na pięciu łanach i ćwierci, 2 zagrodników, 3 komorników i 1 łan pusty. Graniczy na północ z Widaczem, na wschód z Łękami, na południe z Chrząstówką i Wojszówką a na zachód z Nieplą. Mac. Przybradz, wś, pow. wadowicki, par. rz. kat. w Frydrychowicach. Wś leży w równinie, w pobliżu Skawy lewy brzeg, u zlewu Wieprzówki z pot. Frydrychowieckim, ma kaplicę, trzy młyny wodne, 75 dm. i 451 mk. Na obszarze wiek. posiadł. 8 dm. , 49 mk. Pod względem wyznania jest 487 rz. kat. i 13 izr. Gleba urodzajna. Obszar wiek. pos. Jan Pleszowski wynosi 465 roli, 16 łąk i ogr. , 46 past. i 87 mr, lasu; pos. ran. ma 349 roli, 17 łąk, 54 past. , i 75 mr. lasu. W XV w. Długosz, L. B. , II, 231 miał P. dwóch dziedziców Mikołaja Szarzowskiego dc domo Fossorum i Aleksandra Frydrychowskiego Kornicza. Zamiast dziesięciny płacono ztąd scholasteryi krak. 8 szkotów. W 1581 r. Pawiński, Małop. dziedziczył tę wieś Palczowski; było w niej 16 półłanków kmiecych, 4 zagrody bez roli, 3 komorn. bez bydła, rzemieślnik i karczma. P. graniczy na płn. z Rudzami, na zach. z Gierałtowicami, na płd. z Frydrychowicami a na wschód z Graboszycami. Mac. Przybranówek, wś, pow. nieszawski, gm. Służewo, par. Straszewo, odl. 16 w. od Nieszawy, ma 63 mk. W 1827 r. 7 dm. , 98 mk. W 1885 r. fol. P. rozl. mr. 392 gr. or. i ogr. mr. 342, łąk mr. 24, past. mr. 29, nieuż. mr. 15; bud. mur. 7; płodozmian 11polowy, pokłady torfu. Do włościan należy 17 mr. Przybranowo 1. os. włośc, pow. włocławski, gm. Przedecz, par. Błenna, ma 2 dm. , 14 mk. , 45 mr. 2. P. , w XVI w. Przibranowo major i minor, wś, fol. , dobra i kol, pow. nieszawski, gm. i par. Służewo, odl. 16 w. od Nieszawy; wś ma 82 mk. , 254 mr. W 1827 r. 22 dm. , 168 mk. Dobra P. składały się w 1885 r. z folw. P. i Podgaj, rozl. mr. 1388; fol. P. gr. or. i ogr. mr. 526, łąk mr. 29, lasu mr. 3, w os. młyn. mr. 2, nieuż. mr. 16, razem mr. 577; bud. mur. 12, z drzewa 3; płodozmian 13polowy; fol. Podgaj gr. or. i ogr. mr. 456, łąk mr. 33, past. mr. 59, nieuż. mr. 6, razem mr. 554; bud. mur. 7, z drzewa 1; płodozmian 5 i. 10polowy; nadto w lasach łąk mr. 28, past. mr. 8, lasu mr, 212, nieuż. mr. 9, razem mr. 257; las urządzony w kolei 40letniej. W skład dóbr wchodziły poprzednio wś P. os. 37, z gr. mr. 255; wś Przybranówek os. 16, z gr. mr. 15; wś Podgaj os. 9, z gr. mr. 19; wś Dębi cze os. 9, z gr. mr. 63; wś Lisianki os. 3, z gr. mr. 97. Według reg. pob. pow. brzeskiego z r. 1557 1556 wieś Przibranowo major, w par. Strassewo, miała 14 łan. , 2 zagr. , 1 rzemieśl. Część Włodkowej 1 łan. P. minor miała 5 łan. , 3 zagr. Pawiński, Wielkop. , II, 5. Br. Ch. Przybroda al. Przybrody, dok. Pribrodowicz 1235, Pribrodo 1258, Pribrodow, Pribrodrowicz, Priprodov, wś nieistniejąca obecnie pod Żarnowcem, w pow. wejherowskim. W 1279 r. potwierdza ks. Mestwin II, że wś tę podarował był już dawniej pannom cysterkom krewny jego Subisław ob. ks. Fankidejski, Klasztory żeńskie, str. 9. Prawdopodobnie było to wybudowanie na łęgach w pobliżu rzeki Piaśnicy i Młynicy, gdzie jeszcze dziś znajduje się osada Przybysz str. 197. Kś. Fr. Przybroda 1. domin. , pow. gnieźnieński, o 1 1 2 klm. na wsch. płn. od Kłecka, tamże par. i poczta, st. dr. żel. o 5 kim. w Mielżynie; 5 dra. , 67 mk. 1 prot. ; obszaru ma 202, 50 ha, t. j. 182, 92 roli, 15, 57 łąk i 4, 01 nieuż. ; czysty doch. grun. 1235 mrk; chów i tucz by Przybówka Przybylanka dła. P. istniała już w r. 1255 Kod. Wielkop. , 330; za czasów arcyb. Łaskiego składała się z łanów kmiecych i dziedzicznych; w r. 1580 Wojciech Modrzewski posiadał 2 łany i 2 zagrodników; około 1793 r. należała do Szymona Głowackiego, później do Grochowskich. 2. P. , fol. , pow. mogilnicki, o 12 1 2 klm. na płd. wsch. od Gębic, na zachod. brzegu jez. Suszewskiego; okr. domin. Linowiec, poczta w Orchowie, st. dr. żel. o 21 klm, w Mogilnie; 7 dm. , 44 mk. 3. P. wś i fol. , pow. poznański, o 11 klm. na płd. wschód od Szamotuł; par. Cerekwica, poczta i st. dr. żel. o 6 1 2 klm. w Rokitnicy. P. była własnością kapituły poznańskiej. Na gruntach wsi stał kopiec około 15 stóp wysoki z średnicą w podstawie do 50 stóp, z wierzchołkiem ściętym i wklęsłym. Wś ma 8 dm. i 51 mk. 4 prot. . Fol. należy do domeny rzadowej Mrowino Joachimsfeld i ma 96 mk. w 5 dm. E. Cal. Przybrodowice, ob, Przybroda, Przybrody, ob. Przybroda, Przybrodzin, wś, pow. gnieźnieński, o 2 kim. na płn. wschód od Powidza, tamże par. kat. i poczta, par. prot. Witkowo, st. dr. żel. o 17 klm. w Trzemesznie; 13 dm. , 114 mk. 5 kat. , 109 prot. . P. istniał już przed r. 1523; należał do ststwa powidzkiego i składał się około 1579 r. z 7 1 2 łanów. W 1618 r. stał tu młyn i wiatrak. E. Cal. Przybudek, wś, pow. maryampolski, gm. Gudele, par. Skrawdzie, odl. od Maryampola 26 w. , ma 12 dm. , 102 mk W 1827 r. było 5 dm. , 39 mk. Przybudek, wś, pow. bielski gub. grodzieńskiej, w 1 okr. pol. , gm. Łosinka, o 30 w. od Bielska. Przybrudzie Bogusławce, przysiołek, pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 1 okr. pol. , gm. Ołtusz, o 50 w. od Brześcia. Przybuże 1. Nowe Pribużje N. , wś, pow. czauski, gm. horodecka, ma 70 dm. , 448 rak. , z których 1 zajmuje się szewctwem, 10 wyrobem naczyń drewnianych; własność Katarzyny Koch; młyn wodny i folusz. 2. P. Stare, wś tamże, 69 dm. i 382 mk. , z których 11 zajmuje się wyrobem naczyń drewnianych. Przybychówko, niem. Pripkowko, wś, pow. obornicki, o 8 klm. na zach. północ od Ryczywoła, pod Przybychowem; poczta i par. Poła jewo, st. dr. żel. o 18 klm. w Budzyniu; 6 dm. , 43 mk. 4 kat. , 39 prot. . P. należało do ststwa rogozińskiego, później do domeny połajewskiej. E. Cal. Przybychowo, niem. Pripkowo, wś, pow. obornicki, o 8 klm. na zach. północ od Ryczywoła, nad Rudą; par. kat. Połajewo, prot. Bukowiec Gramsdorf, poczta w Połajewie, st. dr. żel. o 18 klm. w Budzyniu; 32 dm. i 346 mk. 49 kat. , 297 prot. Większą własn. na P. z obszarem 167, 52 hekt. posiada Louis Beyer. Wś ta należała do ststwa rogozińskiego, później do domeny połajewskiej. W r. 1580 miał tu Wojciech Urbanowski 3 4 łana i 1 zagrodnika. E. Cal. Przybyl, fol. , pow. mielecki, należy do dóbr Mielecka Wola. Przybylanka Kępa, pow. gostyński, ma 31 mk ob. Kępa 17, . Przybylina, wś, hr. liptowskie, pow. hradecki, na praw. brzegu Białej liptowskiej, przy ujściu pot. Przybylińskiego, wznies. 765 mi npm. , u połud. stóp Tatr liptowskich. Graniczy od płd. zach. z Wawryszowem, od zach. z Jakubowianami, od płd. wsch. z Kokawą. Granica zachodnia biegnie ze wzgórza Działu 830 mt. przez wzgórze Stronę 866 mt. wprost ku północy do doliny potoku Raczkowej, z której wybiega na grzbiet gór ski, tworzący ścianę między doliną Jamnicką a Raczkową przez szczyty Raczkową połudn. 2189 mt. i północ. 2142 mt. do grzbietu głównego Tatr. Ztąd ciągnie się grzbie tem głównym przez kończystą Starą Robotę, Błyszcz, Kamienistą do Hrubosza, zkąd spu szcza się ku płd. wschod. do doliny Cichej, a z niej ku płd. zach. do doliny Białej liptow skiej. W tych granicach zajmuje 14, 368 sążni kw. katastral. Na płn. obszar tejże gminy przypada dolina Raczkowa, Bystrej wody i dolina Kamienista, a oprócz tego dział górski odrywający się od Błyszczu, szczytu główne go grzbietu Tatr i ciągnący się ku szczytowi Bystrej 2250 mt. , odkąd rozdziela się na dwa ramiona zachodnie Jerzową i wschodnie Koltową zwane; wreszcie od szczytu Kamieni stej w głównym grzbiecie Tatr ciągnie się między doliną Kamienistej a potokiem Hlina grzbiet górki Hlina zwany. W półn. części doliny Raczkowej legły dwa stawki Raczkowe. W 1880 r. było 171 dm. , 1438 mk. Sło waków. Kościołek łaciń. filialny, p. w. św. Katarzyny, należy do par. w Dowałowie. We dług szem. duch. dyec. spiskiej z r. 1876 by ło 86 rz. kat. , 1483 ew. , 8 nieun. , 9 żyd. , razem 1586. W miejscu jest kościołek ewangielicki, założony 1868 r. Sąd pow. w Hradku, urząd podatk. w Św. Mikułaszu, st. poczt. Hradek. Br. G. Przybyłów 1. w XVI w. Przybylowo, kol, 08. karcz. nad rz. Ryglewką, pow. kolski, gm. Chełmno, par. Grzegorzew, odl. od Koła 6 w. ; kol. ma szkołę począt. ogólną, 30 dm. , 293 mk. ; os. 1 dm. , 5 mk. ; os. karczm. 1 dm. , 6 mk. Według Lib. Ben. Łask. I, 219 wś ta daje pleban. w Grzegorzewie tylko kolędę po groszu z łanu a pół grosza od zagrodników. Według reg. pob. pow. łęczyckiego z r. 1579 wś P. , własność arcyb. gnieźnieńskiego, miała 10 łan. , 2 sołtysie łany, 6 osad Pawiński, Przybyłów Przybylina Przybyl Przybychowo Przybychówko Przybuże Przybrudzie Przybudek Przybrodzin Przybrody Przybrodowice Przybrodowice Przybyslaw Przybyły Przybyłó Przybysław Przybysławice Przybynów Wielkop. , II, 53. 2. P. al Młynek, os. , pow. kolski, gm. Sompolno, par. Lubstów, odl. od Koła 19 w. , ma 2 dm. , 8 mk. Wchodziła w skład dóbr rząd. Chełmno. 3. P. , wś i os. , pow. wieluński, gm. i par. Lututów, odl. od Wielunia 27 w. ; kol. ma 30 dm. , 256 mk. ; os. dm. , 5 mk. P. wchodził w skład dóbr Lututów; wś ma 24 os, 353 mr. 4. P. , kol. i os. , pow. łaski, gm. Bałucz, par. Szadek; kol. ma 8 dm. , 77 mk. , 54 mr. ziemi włośc; os, 1 dm. mk. , 9 mr. dwors. W 1827 r. 2 dm. , 7 mk. 5. P. , wś, pow. noworadomski, gm. Rzeki, par. Kłomnice; ma 4 dm. , 54 mk. , 31 mr. włośc. Wchodziła w skład dóbr Chorzenice. 6. P. , wś, pow. częstochowski, gm. Kamyk, par. Kłobuck. W 1827 r. 9 dm. , 47 mk. Br. Ch. Przybyłów 1. wś, pow. grybowski, two rzy wraz z Kwaśną Górną wspólną całość tabu larną, leży w okolicy pagórkowatej i lesistej, na lew. brzegu Biały. Ma 25 dm. i 148 mk. rz. kat. Par. rz. kat. w Jastrzębi. Graniczy na płn. z Kipszną, na zach. z Jastrzębią, na wsch. z Bogoniowicami a na płd. z Kąśną Gór ną. 2. P. , fol. na obszarze wiek. pos. w Go rzycach, w pow. tarnobrzeskim, ma 1 dm. , 10 mk. 3. P. , wś, pow. tłumacki, odl. 12, 3 klm. od st. p. i tel. w Tłumaczu. Granice wschod. Bortniki, połud. Bohorodyczyn i Targowica Polna, zachod. pot. Tłumacki i wś Hostów, półn. Korolówka. Na płd. od wsi, w lesie zwa nym Czarna Dębina, wzgórze wznies. 196 mt. znak triang. . Obszar dwor. 817, włośc. 785 mr. W 1857 r. 763 mk. ; w 1880 r. w gm. 810, na obszarze dwor. 45; rz. kat. 46, par. Tarnawica Polna; gr. kat. 783, przyłączonych w 1793 r. do macierzystej cerkwi w Hostowie o 4 klm. Cerkiew drewniana filialna wy stawiona w 1804 r. Właściciel pos. dwors. Abraham Weidenfeld. Mac. B. R. Przybyły Pribiły, wś, pow. kobryński, w 2 okr. pol. , gm, Oziaty, o 22 w. od Kobrynia. Przybyły, wólka do Padwi Narodowej, pow. mielecki, ma 3 dm. i 13 mk. Przybynów, wś i fol. , pow. będziński, gm. Choroń, par. Przybynów, leży przy drodze z Częstochowy do Żarek, o kilka wiorst na płn, zachód od Żarek; posiada kościół paraf. mur. , kaplicę oddzielną. Wś ma 76 dm. , 524 mk. , 927 mr. ; fol. 3 dm. , 17 mk. , 550 mr. ; prob. 4 dm. , 6 mr. W 1827 r. 62 dm, 365 mk. P. wchodził w skład dóbr Choroń, Kościół paraf. niewiadomej erekcyi istniał podobno już 1440 r. i stanowił pierwotnie filią par. Leśniów. Zapewne współcześnie z przeniesieniem parafii z Leśniowa do Żarek w 1522 r. utworzono par. Przybynów. Obecny kościół wystawił w 1772 r. dziedzic P. Antoni Dębski. Za wsią w polu od strony Choronia stoi kaplica. Według reg. pob. pow. krakowskiego w r. 1490 wś należała do par. Lyeszniów. W r. 1581 P. , w par. Przybinów, własność Jarosza Myszkowskiego, miała 5 łan. kmiec. Pawiński, Małop. , 75, 436. P. par. , dek. będziński dawniej lelowski, 2994 dusz. Br. Ch. Przybyslaw, fol. , pow. słupecki, gm. i par. Trąbczyn, odl. od Słupcy 18 w. , ma 1 dm. , 14 mk. Przybysław 1. wś, okr. wiejski i fol. , pow, inowrocławski, o 17 klm. na wsch, płn. Kruszwicy, przy granicy król. polskiego, par. Chlewiska, poczta w Dąbrowej Louisenfelde, st. drogi żel. o 10 klm. w Inowrocławiu i w Gniewkowie. W r. 1252 Kazimierz, ks. kujawski i łęczycki, nadając przywileje biskupom włocławskim, wymienia między posia dłościami P. , który w ich ręku pozostawał aż do rozbioru Rzpltej, a następnie zabrany za rządów pruskich i wcielony do domeny ino wrocławskiej. Wspominany pod 1271 r. comes Miloslaus Prebislaviensis mógł być czę ściowym chyba właścicielem Przybysławia. W r. 1583 było tu 14 łanów osiadłych, 4 sołeckich i 2 zagrodn. Wieś liczy obecnie 226 mk. w 19 dm. Fol. ma 4 dm. , 66 mk. i 217, 34 ha, t. j. 186, 31 roli, 0, 47 łąk, 30, 24 pastw. i 0, 32 wody; cz. doch. grun. 2181 mrk. Cały okrąg ma 23 dm. , 292 mk. 258 kat. , 34 prot. . 2. P. , domin. i okr. domin. , pow. wrzesiński, o 6 klm. na płn. wschód od Żerkowa par. Po gorzelica, poczta i st. dr. żel. w Żerkowie. Około r. 1564 płacił P. 5 grzywien dziesięci ny biskupom poznańskim; w r. 1578 posiadała go pani Boturzyńska; było wtedy 13 łanów osiadłych, ćwierć karczmarska, 4 zagrod. i 5 komorn. Reg. pobor. z r. 1618 wykazują tęż samą dziedziczkę i 10 śladów osiadłych. Oko ło 1793 r. był właścicielem Poniński, ststa kopanicki. Dominium ma obecnie 227 mk. w 9 dm. ; obszaru ma 699, 87 ha, t. j. 527, 19 roli, 59, 79 łąk, 43, 22 past. , 49, 42 lasu, 20, 11 nieuż. i 0, 14 wody; cz. doch. grun. 9533 mrk. ; cegielnia, nabiał, chów bydła i owiec; właści cielem jest Zygmunt hr. Czarnecki. W skład okr. wchodzi fol. Siekierzyn; cały okr. ma 10 dm. , 242 mk. kat. 3. P. , pole pod Wielowsią, w pow. krotoszyńskim, w okolicy Pogo rzeli, Koźmina i Kobylina; wspominane w dokumen. z 1473 r. E. Cal. Przybysławice 1. wś, pow. olkuski, gm. i par. Minoga, posiada tartak przerabiający drzewo w wartości do 30, 000 rubli rocznie. W 1827 r. 21 dm, 115 mk. mylnie nazwane Przybyłowice. W XV w. wś ta należała do par. Minoga, była własnością Klemensa Bodzanki h. Nowina, miała kilka łanów kmiec, i folwark, z których dziesięcinę snopową i konopną, wartości 6 grzyw. , płacono plebanowi w Minodze Długosz, L. B. , II, 43. Według reg. pob. pow. krakowskiego z 1581 r. wś P. , w par. Minoga, dzierżawiona przez Kotphicza, miała Przybyłów Przybysławice 6 półłanków, 3 zagrod. z rolą, 1 komor, bez bydła Pawiński, Małop. , 24. 2. P. , wś i fol, , pow. olkuski, gm, Cianowice, par. Korzkiew. Fol. ma 278 mr. , należy do dóbr Korzkiew; wś ma 23 os, , 126 mr. obszaru. Wś ta poprzednio należała do par. Giebułtów dziś w pow. krakowskim. Jeszcze spis z 1827 r. podaje tę parafią. Było wtedy w P. 19 dm. , 152 mk. Zapewne po rozdziale bisk. krakowskiego i utworzeniu dyecezyi kieleckiej wcielono wś do par. Korzkiew. W XV w. P. , w parafii Giebułtów, własność Stanisława Oraczewskiego h. Szreniawa i innej szlachty. Było tu 12 zagrod. , mających specyalne role, 2 karczmy także z rolą, z których prócz drobnych kawałków zwanych niwy al. przymiarki, płacono dziesięcinę snopową i po 2 pęki konopi; wartości 3 grzyw. , wikaryuszowi przy prebendzie raciborowskiej. Z dwóch folwarków rycerskich i z niektórych części kmiecych płacono dziesięcinę plebanowi w Giebułtowie, wyjąwszy niwy, z których płacono dziesięcinę wikaryatowi Długosz, L. B. , II, 62. Według reg. pob. pow. proszowskiego z r. 1581 wś P. były własnością Oraczowskiego, miały pięć półłanków, 5 zagr. z rolą, 1 zagr. bez roli, 5 komor. bez bydła, 3 rzemieśl. Pawiński, Małop. , 28. 3. P. , wś i fol. , pow. miechowski, gm. i par. Książ Wielki, posiada szkołę początk. ogólną. Fol. P. należy do dóbr Rzędowica. W pobliżu folwarku przechodzi droga żel. dąbrowiecka, posiadająca tu wielki tunel ob. Miechowski tunel. W 1827 r. było 55 dm. , 367 mk. W XV w. P. , w par. Książ, wś królewska, miała łany kmiece, karczmę, zagrod. z rolą, z których dziesięcinę snopową i konopną, wartości 10 grzyw. , płacono kapitule krakowskiej. Był tam także folwark Długosz, L. B. , I; 182. Według reg. pob. pow. księskiego z r, 1581 P. , własność zamku żarnowieckiego, miała 15 1 2 łanów kmiec, 3 komom. bez bydła, 1 rzem. , 4 chałupników Pawiński, Małop. , 82. 4. P. , wś i fol. nad rz. Szreniawą, pow. miechowski, gm. Tczyca, par. Szreniawa, odl. 10 w. od Miechowa, posiada tartak, piec wapienny, gorzelnią 1873 r. . W 1827 r. 18 dm. , 161 mk. W 1873 r. dobra P. składały się z folw. P. i Psarków, rozl. mr. 627 fol. P. gr. or. i ogr. mr. 307, łąk mr. 9, wody mr. 3, lasu mr. 13, nieuż. mr. 18, razem mr. 350; bud. mur. 4, z drzewa 13; fol. Psarków gr. or. i ogr. mr. 138, lasu mr. 134, nieuż. mr. 5, razem mr. 277; bud. z drzewa 3; las nieurządzony. Wś P. os. 43, z gr. mr. 242. W XV w. P. , w par. Szreniawa, są własnością Jana Pieniążka z Iwanowic h. Odrowąż, są tu łany kmiece, 3 zagr. , karczma, folw. rycerski, z których dziesięcinę, wartości 10 grzywien, płacono pleb. w Szreniawie Długosz, L. B. , II, 36. Według reg. pob. pow. krakowskiego z 1581 r. wś P. , własność Mateusza Misziowskiego, miały 2 1 2 łan. kmiec. , 1 1 2 pogorzało, 3 zagr. z rolą, 1 zagr. bez roli, 2 komorn. bez bydła Pawiński, Małop. , str. 26. 5. P. , wś i fol. , pow. opatowski, gm. Ożarów, par. Przybysławice, odl. od Opatowa 20 w. , posiada kościół par. mur. , 10 dm. , 146 mk. W 1827 r. 16 dm. , 109 mk W 1867 r. fol. P. rozl, mr. 519 gr. or. i ogr. mr. 345, łąk mr. 16, lasu mr. 150, nieuż. mr. 8. Wś P. os. 23, z gr. mr. 120. P. Poduchowne, os. włośc, 2 dm. , 17 mk. , 59 mr. Kościół paraf. erygować miał 1414 r. Janusz Pakosz, dziedzic P. Długosz podaje niedokładną wiadomość o wsi i kościele p. w. św. Stanisława. Byli tu częściowi właściciele, łany kmiece, pleban miał rolę i łąkę Lib. Ben. , II, 497. W r. 1578 P własność Sebastyana Jankowskiego, miały 6 osad, 3 łany, 3 zagr. z rolą, 1 biedny komor. Pawiński, Małop. , 180. Obecny mur. kościół wystawiony został w 1842 r. z funduszu zapisanego przez Józefa Wiercińskiego, dziedzica wsi. P. pan, dek. opatowski dawniej zawichoKki, 130Ó dusz. 6. P. , wś i fol. , pow. sandomierski, gm. Klimontów, par. Goźlice, odl. od Sandomierza 20 w. , posiada urząd gm. , 24 dm. , 193 mk. W 1827 r. 16 dm. , 85 mk W 1881 r. fol. P. rozl. mr. 348 gr. or. i ogr. mr. 274, łąk mr. 42, past. mr. 1, wody mr. 1, lasu mr. 11, nieuż, i płace mr. 3; bud. mur. 3, z drzewa 9; płodozmian 5, 7 i 10polowy; cegielnia. Wś P. os. 23, z gr. mr. 178; wś Borek Przybysławicki al. Szlachecki, os. 7, z gr. mr. 71. W XV w. P. , w par. Goźlice, są własnością Stanisława Nyerada h. Ostoja, Mikołaja Gola h. Jasionna, miały 6 łanów kmiec, 2 karczmy zwane Kopa, z rolą, 2 zagr. z rolą, z których dziesięcinę płacono biskup. krakowskiemu. Z dwóch folw. dawano dziesięcinę do Goźlic; wartość dziesięciny biskupa wynosiła 6 grzywien Długosz, L. B. , II, 334, 336. Według reg. pob. pow. sandomierskiego z r. 1578; miał tu Przybysławski 8 osad. , 1 2 łana, 1 zagr. , 1 komor. ; część Słupeckich 2 osad. , 11 2 łana, I zagr. , 1 biedny komor. Pawiński, Małop. , 172. 7. P. , wś i fol. , pow. nowoaleksandryjski puławski, gm. i par. Garbów. Fol. należy do dóbr Garbów, posiada gorzelnię z produkcyą na 50, 000 rs. Wś ma 74 os. , 1234 mr. W 1827 r. miała 59 dm. , 459 rak. ; spis ówczesny podaje P. w par. Markuszów. W XV w. P. , wś królewska w par. Garbów, ma 20 łanów kmiecych, płacących dziesięcinę snopową klasztorowi Ś. Krzyża, wartości około 10 grzyw. , 2 karczmy i 1 zagr, bez roli. Był tam dwór i fol. królewski, z których płacono dziesięcinę kościołowi Ś. Trójcy na zamku lubelskim Długosz, L. B. , II, 543 i III, 246, Według reg. pob. pow. lubelskiego z r. 1531 wś P. , w par. Garbów, miała 6 łan. , 1 Przybysławska Przybysławice Przybysławice Przybyszew Przybysz Przybysow młyn Pawiński, Małop. , 349. Według taryfy starostw Płata wojska z 1771 r. dzierżawa P. należy do ks. Michała Czartoryskiego, kanclerza w. ks. lit. , z małżonką. Płaci on kwartę 1696 zł. 26 gr. W 1716 r. hyberna wynosiła 458 zł. 21 gr. Br. Ch. Przybysławice 1. wś, pow. brzeski, na lewym brzegu Dunajca, w równinie, 187 mt. n. p. m. Par. w Otfinowie. Graniczy na płn. z Miechowicami Małymi, na płd. z Marcinko wicami, na zachód z Zaurbaniem, częścią Jadownik Mokrych a na wschód z Pasieką. Wś ma 99 dm. i 553 mk. , obszar wiek. pos. 7 dm. i 50 mk. ; 575 rzym. kat. i 28 izrael. Kasa po życzkowa gminna posiada 637 złr. Pos. wiek. wynosi 426 mr. roli, 135 mr. łąk i ogr. , 68 mr. pastw. i 24 mr. lasu; pos. mniejsza ma 248 mr. roli, 99 mr. łąk i ogr. i 93 mr. pastwisk. Grunta dobrze nawodnione są urodzajno. Wś ta istniała już w XV w. L. B. II, 407. Dłu gosz nie podaje jednak bliższych o niej wiadomości. Według reg. pob. pow. wiślickiego z r. 1508 wś P. Dymlin Dęblin, Detrzychowicze Wietrzychowice, własność Jana młodsze go, płaciły pob. 3 grz. 39 gr. W r. 1531 wś P. , w par. Otwinów, własność Mnichowskiej miały 11 osad, 3 1 2 łan. , 4 zagr. z rolą, 2 komor. , 3 biednych Pawiński, Małop. , 233, 488. 2. P. , pow. kolbuszewski, przyległość wsi Brzostowa. Mac. Przybysławice, domin. , pow. odolanowski, o 2 1 2 klm. na południe od Raszkowa; par. Pogrzybów, poczta w Raszkowie, st. dr. żel. pod Biniewem o 6 1 2 klm. i nieco dalej w Ostrowie; ma 6 dra. , 117 mk. 85 kat. , 32 prot. , obszaru 340, 37 ha, czyli 292, 76 roli, 35, 53 łąk, 2, 72 lasu, 7, 91 nieuż. i 1, 45 wody; cz. doch. gr. 3291 mrk; cegielnia, nabiał i tucz bydła; właścicielem jest Nepom. Niemojowski. W r. 1392 król Władysław zastawił tę wś Iwanowi z Karmina za 100 grzywien; około 1579 i 1620 r. były tu dwie części P. Większe i Małe. Większe P. posiadali częściowo w r. 1579 Wojciech Marszałkowski, Maciej i Idzi Przybysławscy czyli Mierzyńscy, a w r. 1620 Piotr Kęszycki, Anna i Bartłomiej Przybysła wscy; P. Małe posiadali w tym czasie Ma ciej i Wojciech Przybysławscy, a w nowszych czasach Iłowieccy. E. Cal. Przybysławska Wola, wś, pow. nowoaleksandrowski puławski, gm. Markuszew, par. Garbów, ma 94 os. , 2135 mr. W 1827 r. było 99 dm. , 497 mk. par. Markuszów. Wchodziła w skład dóbr Garbów. Przybysow dok. , jezioro pod Bysławiem, pow. tucholski, wymienione w przywileju tej że wsi z r. 1379 ob. Odpisy Dregera w Peplinie, str. 118. Kś. Fr. Przybysz, niem. Priebitz al. Prybitz, wyb. do Żarnówca należące, pow. wejherowski, st. poczt. Krokowo, odl. od m. pow. 4 1 4 mili. W aktach klasztoru żukowskiego nie ma o tej osadzie przed r. 1807 żadnej wzmianki ob. Klaszt. żeńsk. ks. Fankidejskiego, str. 197 Przybyszew 1. w XVI w. Przybyschów, os. miejska, dawniej miasteczko nad rz. Pilicą, z lew. brzegu, pow. grójecki, gm. Borowe, par. Przybyszew. Leży na połowie drogi między Mogielnicą a Białobrzegami, nad boczną odnogą Pilicy, na wyniosłym brzegu, odl. 7 w. od Białobrzegów a 70 w. od Warszawy. Posiada kościół par. murowany, szkołę początkową, 1097 mk. i 1187 mr. ziemi do mieszczan należącej. Na obszarze osady i w okolicy kwitnie hodowla warzyw ogórków i cebuli, dowożonych na targi warszawskie. Hodowla ta bar dzo starannie i racyonalnie prowadzona, zawdzięcza podobno swój początek benedyktynom płockim, posiadaczom przyległego Borowa. Poblizka Mogielnica z kilku wsiami Otaląż należała już w XIII w. do cystersów sulejowskich Kod. Maz. , 340. Być może iż wspólna działalność kolonizacyjna i rolnicza obu klasztorów, przy żyzności gleby, rozkrzewiła tu przemysł warzywny. Święcicki Opis Mazowsza mówi o tej hodowli, która oparta obecnie na potrzebach Warszawy, rozwija się pomyślnie. Założycielem kościoła wedle tradycyi miał być Piotr benedyktyn, towarzysz św. Wojciecha Lubomirski Ks. sąd. ziemi czerskiej, XXXVIII. Tradycya ta powstała zapewne z mylnego pojmowania słów dokumentu erekcyjnego. Klasztor benedyktynów płockich, do których należały Borowa i P. , był p. w. św. Wojciecha i jeden z opatów był niewątpliwie założycielem tutejszego kościoła i parafii. Na sporządzonym w Mogielnicy akcie darowizny wsi Chalino klasztorowi płockiemu benedyktynów w 1396 r. podpisał się jako świadek Thoma dictus Galinszki advocatus in Przibiszewo Kod. Muczk. i Rzysz. , II, 807. Widocznie więc P. było wtedy osadą, mającą prawo niemieckie i prawdopodobnie miastem założonem na obszarze wsi zwanej Przybyszewice, która jeszcze w XVI w. istnieje obok miasta. Lib. Ben. Łask. I, 666 w opisie par. Wyśmierzyce na praw. brzegu Pilicy, naprzeciw Przybyszowa powiada, iż folwarczne łany wsi Przybyszewice a także i w Borowem, własność opata klasztoru św. Wojciecha na zamku płockim, dawały dziesięcinę, wartości około grzywny, pleban. w Wyśmierzycach. W 1806 r. Flatt, Opis ks. warsz. było 650 mk. 65 rzemieśl. . Na miejscu starego drewnianego stanął nowy kościół w 1812 r. Pomieszczono w nim pomnik marmurowy roboty Syrewicza gener. Antoniego Madalińskiego, wojownika z 1794 r. W 1827 r. było tu 132 dm. , 896 mk. P. par. , dek. grójecki, ma Przybyszów 3391 dusz. 2. P. , wś i folw. , pow. kolski, gm. Drzewce, par. Kłodawa, odl. od Koła 21 w. ; wś 5 dm. , 29 mk. , 15 mr, wchodziła w skład dóbr Krzewata; folw. 2 dm. , 22 mk. , rozl. mr. 281 gr. or, i ogr. mr. 263, łąk mr. 6, pastw. mr. 1, nieuż. mr. 10; bud. mur. 5, z drzewa 5, wiatrak. Br. Oh. Przybyszew 1. al. Przibyszewo, niem. Priebisch, wś i folw. domin. , pow. wschowski, o 6 kim. na płd. od Święciechowej, par. Święciechowa, poczta i st. dr. żel. o 7 1 2 klm. w Le sznie. Około r. 1564 należał P. do Stefana Wilkowskiego i Jana Przybyszewskiego. Pier wszy posiadał 9 zagrod, z rolą, 5 bez roli, 1 rzemieśln. , 3 komor. z bydłem, 5 bez bydła, owczarza, 20 owiec i 3 łany, które sam upra wiał; drugi miał 3 1 3 łanów osiadłych, 7 zagr. bez roli, komorn. z bydłem i 4 komorn. bez bydła. Na dziale Przybyszewskiego siedział Hans Crumne na 2 łanach, z których pła cił po 12 gr. dziesięciny bisk. poznańskim. Przy schyłku zeszłego wieku należał P. do Franciszki Mycielskiej, a około 1845 r. do Jó zefa hr. Mycielskiego. Wś ma 56 dm. i 319 mk. 130 kat. , 189 prot. . Folw. z leśnictwem t. n. ma 9 dm. , 125 mk. 98 kat. , 27 prot. . 2. P. , dom borowy, 6 mk. , w pow. kroto szyńskim, o 8 1 3 klm. na płd. wschód od Po gorzeli; par. Wielowieś, okr. domin Kromolice. Około r. 1845 był P. jeszcze wsią o 3 dm. z 26 mk. katol. Łukaszewicz w Opisie pow. kroto szyńskiego I, 376 i 7 wnioskuje, że wieś ta istniała już w XV w. ; nie znają jej atoli póź niejsze Regestra poborowe. 3. P. , ob. Przy byszów. E. Cal. Przybyszewo, wś i folw. , pow. sierpecki, gm. Lisiewo, par. Gozdowo, odl. o 14 w. od Sierpca, ma 17 dm. , 164 mk. Folw. P. rozl. mr. 158 gr. or. i ogr. mr. 123, łąk mr. 21, lasu mr. 9, nieuż. mr. 5; bud. z drzewa 3. P. wś ma 16 os. , 225 mr. Należała do dóbr Gozdowo. Przybyszewo, niem. Przybiszewo, os. , pow. lubawski, st. poczt. Łąkorz, par. kat. Lipinki. W 1868 r. 4 bud. , 2 dra. , 18 mk. , 17 kat. , 1 ewan. Należy do Cichego. Kś. Fr. Przybyszów 1. wś włośc. i os. karcz. , pow. noworadomski, gm. i par. Kobiele Wielkie, ma 46 dm. , 384 mk. , 496 mr. ; karcz. 1 dm. , 3 mr. dwors. ; należy do dóbr Kobiele. W 1827 r. było 20 dm. , 207 mk. 2. P. , wś włośc, pow. włoszczowski, gm. Moskorzów, par. Goleniowy, ma 22 osad, 139 mr. W 1827 r. było 16 dm. , 66 mk. P. wchodził w skład dóbr Goleniowy. Br. Ch. Przybyszów al. Przybyszew, wś, pow. ostrzeszowski, o 6 klm. na północozachód od Kępna; par. katol. Parzynów, prot. Kępno, poczta w Mielęcinie, st. dr. żel w Kępnie; 24 dm. , 299 mk. 80 kat. , 219 prot. . Przybyszów, wś górska w pow. sanockim, nad pot. Płonką, uchodzącą do Polanki dopływu Osławy. Leży w dolinie potoka, na płn. wschodnim stoku lesistego pasma górskiego, tworzącego dział wodny między Wisłokiem i Osławą. Szczyty tego pasma dochodzą 698 i 721 mt wznies. Wieś na punkcie najbardziej na północ wysuniętym ma 474 mt. ale zarówno ku wschodowi jak i zachodowi wznosi się teren dosyć stromo, mianowicie na zachód w górę Tokarnią 777 mt. a na wschód w Rzepedź 706 mt Paraf. gr. kat. w Karlikowie. Wieś składa się z 57 dra. i 359 mk. ; obszar dworaki A. Rylskiego ma 3 dm. , 15 mk. Prócz 5 rzym. kat. i 3 izrael. mieszkańcy są obrządku gr. kat. Gleba górska iłowata, lasy szpilkowe. Obszar wiek. pos. ma 35 mr. roli, 3 mr. łąk, 32 mr. pastw, i 493 mr. lasu; pos. mn. 747 mr. roli, 57 mr. łąk, 201 mr. pastw. i 48 mr. lasu. Oddzielony górami na płd. od Jawornika a na zachód od Wisłoka Wielkiego, graniczy P. na płn. z Karlikowem a na wschód z Kulasznem. Między Kulasznem i Szczawnem jest st. kolei przemyskołupkowskiej. Mac. Przybyszówka 1 wś, pow. rzeszowski, w równinie, nad pot. t n. , dopływem Wisłoka o 9 klm. od Rzeszowa z lewego brzegu. Wś leży na płn. zachód od Rzeszowa, przy gościńcu do Sędziszowa. Na płd. stronie gościńca ciągnie sią wieś z murowanym kościołem z r. 1805, na północnej zaś piękny pałac w parku i zabudowania gospodarcze wiek. pos. z gorzelnią. Okolica lekko falista, urozmaicona gajami w stronie południowej, ma glebę urodzajną. Wieś liczy 294 dm. i 1466 mk. , obszar dworski wraz z osadami Grędyszówka, Staszów i Jordanówka 10 dm. i 148 mk. Pod względem wyznania 1575 rzym. kat, 2 gr. kat i 37 izrael. Szkoła ludowa i kasa pożyczk. gminna z kapit 340 zł. Obszar wiek. pos. wynosi 659 mr. roli, 37 mr. łąk i ogrodów, 10 mr. pastw. i 79 mr. lasu; pos. mn. 2039 mr. roli, 208 mr. , łąk i ogr. , 99 mr. pastw. i 54 mr. lasu. Par. rzym. kat jest dawną; w 1409 r. przywilej erekcyjny par. w Łękach wymienia jako świadka plebana z Przybyszówki. Fundacyą przypisują rodzinie Rzeszowskich. W 1559 r. odnowił fundacyą Krzysztof Głowa z Nowosielec, do którego wówczas ta wieś należała a w 1617 r. powiększyła uposażenie jej Zofia z Prostyni Grabińska, dziedziczka. Rodzina ta dziedziczy dotąd P. obecnie Henryk Christiani Grabiński. Par. należy do dyec. przemyskiej, dek. rzeszowskiego i obejmuje sąsiednią, na południowyzachód położoną Bziankę. P. graniczy na zachód z Wolicą, na północ z Rudną Wielką i Miłocinem, na wschód ze Staromieściem i Ruską Wsią pod Rzeszowem. 2. P. , Przybyszewo Przybyszew Przybyszew Przybyszówka Przybyszowy pow. Nisko, ob. Groble. 3. P. , przedmieście Chodorowa, pow. bóbrecki. 4. P. al Chatki, część Plebanówki, pow. trębowelski. Mac. Przybyszowy al Przybyszewy, al. Przybyszowa, w XVI w. Przybischewy, wś i folw. , pow. opoczyński, gm. Sworzyce, par. Bedlno, odl od Opoczna 17 w. , ma 22 dm, , 320 mk W 1827 r. było 16 dm. , 148 mk. W 1877 r. folw. P. z attyn. Majdan rozl. mr. 1354 gr. orn. i ogr. mr. 362, łąk mr. 151, pastw. mr. 44, lasu mr. 630, zarośli mr. 89, wody mr. 27, nieuż. mr. 51; bud. z drzewa 13; gospodar stwo 4polowe; las nieurządzony. Wś P. os. 19, z gr. mr. 183. W XV w. P. , w par. Bedlno, własność Mikołaja Koruny h. Wieniawa, mia ła łany km. , z których płacono dziesięcinę snopową i konopną po 4 pęki, wartości około 2 grzyw. , prebendzie Turebskiej. Karczma, zagr. i folwark rycerski płaciły dziesięcinę w Bedlnie Długosz, L. B. , I, 351. Lib. Ben. Łask. I, 705 wymienia tę wieś w opisie par. Bedlna, nie podając żadnych szczegółów. We dług reg. pob. pow. opoczyńskiego z r. 1508 wsie P. , Bedlinko, własność Jana i Zygmunta Jeżowskich płaciły pob. 1 grzyw, W 1577 r. P. z Głupiówem, w par. Bedlno, własność Waleryana Jeżowskiego, miała 1 2 łan. , 1 zagr. ; Kacpra Jeżowskiego część miała 2 łany, 3 zagr. z rolą. Część Kacpra Jeżowskiego młod szego wynosiła 1 1 2 łan. Część Elżbiety Pa włowskiej miała 1 2 łan. , 2 zagr. z rolą Pawiński, Małop. , 287, 481. Br. Ch. Przybyszyce, w XVI w. Przybyschice, wś włośc, pow. skierniewicki, gm. Słupia, par. Jeżów, ma 167 mk. , 623 mr. W 1827 r. było 17 dm. , 101 mk. Według Lib. Ben. Łask. II, 333 mieszkańcy dawali pleban. w Jeżowie tylko kolędę a sufraganowi gnieźnieńskiemu czynsz i maldraty zamiast dziesięciny. W obecnem stuleciu wchodziła w skład dóbr Głuchów ob. , należących do księstwa łowickiego. Przybyszyn, wś, pow. bielski gub. grodzieńskiej, w 3 okr. pol, , gm. Szkurec, o 48 w. od Bielska. Przybyszyn, lesisty szczyt wznies. 1001 mi, na obszarze Korostowa, w pow. stryjskim. Jest on częścią pasma górskiego Kreminny. Przybytka, część Przyborowa w pow. żywieckim. Przybytki, wś cerkiewna, pow. homelski, własność Betulińskiej, posiada młyn wodny, krupiarnią, folusz, olejarnią. Przybytki, Prybytki, wś nad Noryniem, pow. owrucki, na płd. od mka Wielednik, dawniej we włości wielednickiej; ob. Arch. J. Z. R. cz. VI, t. I 250, dodatki 174, 177, 178. Przybytki, os. , pow. gnieźnieński, o 5 klm. na, płd. od Gniezna; okr. wiejski Pustochowo, par. , poczta i st. dr. żel. w Gnieźnie, 2 dm. , 17 mk. Przybytkowo, dobra, pow. suraski, w 1 okr. pok. do spraw włościańskich, gm. Wyszedki, w 1863 r. 242 dusz rewiz. Przybytkowszczyzna, wś włośc, pow. lidzki, w 3 okr. pol. , gm. Dubicze, okr. wiejski Nowy Dwór, o 12 w. od gminy, 11 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Ostrzyna. Przychaby Prichaby 1. dobra, pow. połocki, własność Arkadyusza Szantyra, mają 3277 dzies. ziemi dworskiej. 2. P. al. Ignapol, dobra, tamże, własność Stanisława Swirszczewskiego, mają 600 dzies. ziemi dworskiej. 3. P. , wś, pow. siebieski, w 2 okr. pok. do spraw włośc, gm. P. , o 25 w. od Siebieżą, w 1863 r. 80 dusz rewiz. , 439 dzies. ziemi dworskiej; własność sukcesorów Boszniaka. Gmina w t. r. liczyła 892 dusz rewiz. , obecnie 1627 mk. 4. P. , dobra z zarządem gminnym, pow. wieliski, w i okr. pok. do spraw włośc W 1868r. w gminie, obejmującej 4 okręgi wiejskie Horodziec, Kasiłowo, Barbaro wo i Wyrwiny, było 970 dusz rewiz. 5. P. za czasów Rzpltej stanowiły sstwo niegrodowe przychabskie al. prychabskie, leżące w woj. połockiem. Podług metryk litewskich obejmowało w r. 1744 wsie i posiadłości P. , Czemiosy, Jankowicze, Balkierzyn, Ozierców, Krupowszczyznę i część Parszyn, które od r. 1621 posiadali Szczytowie, Teleccy, Kiszkowie, Kuszlowie, Mikuszowie, Sumorokowie; wreszcie na mocy przywileju króla Poniatowskiego z d. 1 sierpnia 1769 r. , po śmierci Krzysztofa Sumoroka, dzierżyli je Jan i Anna z Bracanowskich Bujniccy, stolnikowie połoccy, którzy zeń opłacali kwarty złp. 454 gr. 23, a hyberny złp. 70. Od d. 16 września 1772 r. dobra te narodowe przeszły pod panowanie rossyjskie. Przychód 1. kol, pow. gostyński, gm. Szczawin Kościelny, par. Suserz, ma 16 mk. , 44 mr. Należała do dóbr Szczawin. 2. P. , wś i folw. nad rz. Mławką, pow. mławski, gm. Mostowo, par. Szreńsk, odl o 22 w. od Mławy, posiada młyn wodny, 27 dm. , 378 mk. , 1362 mr. obszaru, w tem 157 mr. włośc. Folw. na leży do dóbr Szreńsk. W 1827 r. było tu 8 dm. , 165 mk. Br. CL Przychod, 1428 r. Prechod, 1534 Prschichod, wś, pow. prądnicki, par. w miejscu, odl. 4 mile od Prądnika, posiada kościół katolicki murowany, szkołę dwuklasową, dwa młyny, dwie kuźnie, leśnictwo królewskie. W 1861 r. było 94 dm. , 623 mk. katol, 862 mr. 720 mr. roli należących do gminy a 19, 235 mr. rządowej posiadłości 1095 mr. roli. Gleba zimna, piaszczysta, rodzi żyto, owies i kartofle. Wieś ta powstała już w XV w. , zalożona przez osadników żyjących z przemysłu leśnego; pierwotny kościół z 1518 r. był drewniany, obecny z muru wzniósł w 1754 r. hr. Leo Przybyszowy Przybytki Przybytka Przybyszyn Przybyszyce Przybytkowo Przybytkowszczyzna Przychaby Przychod pold von Proskau. Par. ma 3000 dusz, należy do archidyakonatu niemodlińskiego. I Przychody 1. wś, pow. wieluński, gra. Naramnice, par. Łyskornia, odl. od Wielunia 12 w. , ma 6 dm. , 25 mk. 2. P. , 1257 Prechodj, w XV w. Przechody, wś i folw. , pow. olkuski, gm. i par. Kidów, odl. 21 w. od Olkusza, posiada młyn i pokłady kamienia wapiennego, 49 os. włośc. W 1827 r. było 43 dm. , 289 mk. W 1874 r. folw. P. rozl. mr. 617 gr. or. i ogr. mr. 454, łąk mr. 37, pastw. mr. 35, wody mr. 1, lasu mr. 56, nieuż. mr. 29, wieczyste dzierżawy mr. 5; bud. mur. 10, z drzewa 5; las nieurządzony. Do dóbr należały poprzednio wś P. os. 49, z gr. mr. 689; wś Jastrzębie os. 3, z gr. mr. 49; wś Maleszyna os. 2, z gr. mr. 31. Wieś ta należała do posiadłości nadanych klasztorowi klarysek w Zawichoście przez Bolesława Wstydliwego w 1257. W XV w. jest własnością Jana Pileckiego h. Leliwa, kaszt. krakowskiego. Łany kmiece dają dziesięcinę klasztorowi św. Andrzeja w Krakowie. Jest młyn, karczma, zagrodnicy, folwark, z których dziesięcinę sprzedano bisk. krakowskiemu Długosz, III, 327. W r. 1581 wś Przechodi Przychody, w pow. lelowskim, par. Kidów, własność Mikołaja Padniowskiego, miała 5 1 2 łan. km. , 4 zagr. z rolą, 4 komor. bez bydła Pawiński, Małop. , 80, 434. 3. P. , 08. leś. , pow. sandomierski, gm. i par. Połaniec, odl. od Sandomierza 44 w. , ma 1 dm. , 5 mk. , 2 mr. dwor. 4. P. , pow. lubartowski, gm. Chudowola, par. Rudno. 5. P. , wś nad rz. Krzną, pow. radzymiński, gm. Misie, par. Międzyrzec, ma 46 dm. , 241 mk. , 1026 mr. W 1827 r. było 40 dra. , 177 mk. Br. Ch. Przychody, grupa domów i gajówka w Stanimirzu, pow. przemyślański. Przychody, łąka na Małych Sokolnikach, pow, szamotulski. Przychodziec, folw. , pow. hrubieszowski, gm. i par. Moniatycze, odl. 7 w. od Hrubieszowa. Folw. ten, mający 131 mr. obszaru w 1872 r. , został oddzielony od dóbr Czartowice i rozparcelowany na kolonie, Przychodzkie Holendry al. Przychodzka Wieś. niem. Deutschhoehe, dawniej Przychodzker Hauland, os. wiejska, pow. międzyrzecki, na wschod. brzegu jez. Lutoleckiego Mokry Lutolek, między Trzcielem a Zbąszyniem odl. 67 klm. ; par. kat. i prot. Zbąszyn, poczta w Trzcielu, st. dr. żel. w Zbąszyniu; ma 55 dm. , 357 mk. 33 kat. , 324 prot. . Należała w końcu XVIII w. do Stefana Garczyńskiego. Przychojec, wś, dawniej przys. Starego Miasta, pow. łańcucki, na lew. brzegu Sanu, na płn. od Leżajska, gdzie jest par. rz. kat. Ma 145 dm. i 652 mk. , 404 rz. kat. , 243 gr. kat. i 5 izrael. Kasa pożycz. z kapit. 3395 złr. Jestto attynencya klucza leżajskiego ordynacyi łańcuckiej. Graniczy na zach. z Baranówką a na płn. z Łukową. Mac. Przychyra, os. , pow. grójecki, gm. Kobylin, par. Worów, ma 14 mk. Przycłapy, wś, pow. wieluński, gm. Sturzenice, par. Ruda, odl. od Wielunia 6 w. , ma 63 mk. W 1827 r. 1 dm. , 10 mk. Przyczma, os. leś. , pow. sieradzki, gm. i par. Męka, odl. od Sieradza 8 w. , 1 dm. , 3 mk. Przyczniów, pow. pińczowski, ob. Przeczniów. Przyczów Górny, Dolny i Plebański, niem, Prietzen Nieder, Ober, Probsterlich, 1266 Bredwitz, wś i dobra, pow. oleśnicki. W 1842 r. P. Dolny, miał zamek, fol, 28 dm. , 259 mk. 13 kat. , par. ew. Przyczów Górny. P. Górny posiadał kościół paraf. ewang. wymieniony już w akcie erekcyi parafii w Oleśnicy 1380 r. W 1775 r. nowo odbudowany z drzewa. Była tu gorzelnia, browar, 2 dm. , owczarnia. Do dóbr należały fol. Borki Borken, Borek Klein Waltersdorf fol. i kol. P. Plebański, stanowił posiadłość proboszcza. Przyczyna 1. dok. Pretsino 1210, Przyczyn 1273, Predsin 1290, Przyczyny 1326, Pritchmin 1327, Pricz 1345, Przyczyn 1367, Przedczin i Przetszyn 1404, Priczyn 1444, Priczyna 1564, niem. Pritschen, dawniej Prietschen dwie wsie, pow. wschowski, tuż pod Wschową. P. Dolna przypiera do wschodnich, a P. Górna do zachodnich krańców miasta. a P, Dolna, własność Wschowy, ma 92 dm. , 476 mk. 117 kat, , 359 prot. ; leży na wznies. 91, 4 mt. npm. b P. Górna, wś kośc. i domin. , ma 2 kościoły katol. i protest. , 107 dm. i 740 mk. 85 katol, 655 protest. ; leży 102, 749 mt. n. p. m. Domin. ma 4 dm. , 54 mk. 18 kat. , 36 prot. , obszaru 366, 19 ha, t. j. 304, 97 roli, 57, 20 łąk i 4, 02 nieuż, ; czysty dochód grun. 4677 mrk; gorzelnia parowa, tucz bydła i stacya do stanowienia klaczy. Kościół katol istniał tu przed r. 1404; w r. 1578 zajęli go protestanci i trzymali do r. 1643; w tym roku poświęcił go p. w. Wniebowzięcia N. M. Panny i św. Jerzego biskup poznański, Wojciech Tholibowski. W 1667 r. afiliowanym został do kościoła w Wschowie. W środku kościoła znajduje się kamień grobowy Walentego Floryana, drugiego z rzędu pastora, z napisem łacińskim. Księgi kościelne zaczynają się od r. 1643. Pierwotny kościół protestancki zgorzał w pierwszej połowie XVIII w. W r. 1210 Władysław Odonicz nadał P. Winemarowi, opatowi porteńskiemu, z poleceniem, ażeby w ziemi przemęckiej założył klasztor cystersów. W 1273 r. Przemysław II oddał wś tę z 50 łanami ziemi jakiemuś Walterowi dla o. sadzania jej na prawie niemieckiem; r. 1290 Henryk III, ks. na Głogowie, przyrzekł mieszkańcom Wschowy, że z powo Przychody Przychody Przychodziec Przychodzkie Przychojec Przychyra Przycłapy Przyczma Przyczniów Przyczów Przyczyna Przydańce Przydatki Przydługie Przydole Przyczyt Przyczyt da nieurodzaju opodatkuje 15 należących do miasta łanów na P. jako 10 tylko, licząc łan po 8 prętów; r. 1326 ogłasza tenże książę, iż Lutold z Malewic zapisał klasztorowi wieleńskiemu 5 łanów na P. , z których Weleylinus i Maranus z Świdnicy posiadają 3, a Gucelinus de Triwny i Herman z Wielenia po jednym łanie. W 1327 r. Przemysław, ks. na Głogowie, potwierdza przywilej brata swego Henryka, mocą którego Herman de Trebitz otrzymał 5 łanów na Starej P. , należących do posiadłości Temchina z Świdnicy. W 1345 r. król Kazimierz nadał miasta Wschowie Nową P. , złożoną z 50 łanów, którą niegdyś miał Maciej z Panowie, a w r. 1367 potwierdził sprzedaż 30 łanów na Nowej F. , które Gunter Piotr de Falkenhayn nabyli od Tamona de Schellendorf; od r. 1404 do 1793 posiadała Wschowa obie Przyczyny. Dolną kupiła od Piotra de Falkenhayn; odnośny dokument Kod. Wielkop. Raczyńsk. , 264 wspomina o młynie in polonico stempy zwanym w tej P. a o kościele w Górnej. Przywilejem z roku 1444 potwierdził król Władysław dokument z r. 1273, a król Kazimierz obadwa w r. 1447. Około 1563 r. płaciła Wschowa bisk. poznań skim dziesięciny 16 złp. 15 gr. z 41 łan. 3 pr. W r. 1579 było na Dolnej P. 17 łan. , 54 zagrodo, bez roli, jeden z rolą, 3 komom. z by dłem, jeden bez bydła i 3 ubogie wdowy, a na Górnej 50 łan. , 2 zagrodn. z rolą, 11 bez roli, 2 komorn. z bydłem, 11 bez bydła, ow czarz i 40 owiec. 2. P. , staw, na Małych Jeziorach, w pow. średzkim. E. Cal. Przyczyt, grupa domów w Zielonej, pow. nadwórniański. Przydańce Prydancy, wś, pow. czauski, gm. hładkowska, ma 19 dm. i 69 mk. , z których 1 zajmuje się wyrobem wozów, sań i t. p. Przydatki 1. kol, pow. piotrkowski, gm. Parzniewice, par. Bogdanów, ma 12 dm, , 72 mk. , 111 mr. 2. P. , wś, pow. maryampolski, gmina Jaworowo, par. Maryampol, odl. od Maryarapola 11 w. , ma 7 dm. , 79 mk. W 1827 r. 5 dm. , 60 mk. Należały do par. Igłówka. Br. Ch. Przydatki 1. przys. , pow. trocki, w 2 okr. pol. , gm. Kronie, okr. wiejski Kajryszki, odl. 51 w. od Trok, 2 dm. , 31 mk. kat. 8 dusz rewiz. . 2. P. , zaśc. włośc, pow. wileński, w 4 okr. pol. , gm. Mickuny, okr. wiejski Ławaryszki, o 18 w. od gminy, 23 w. od Wilna, ma 2 dm. , 14 mk. kat. ; należy do dóbr. skarbowych Rubienka, 3. P. , zaśc. , pow. święciański, odl. 30 w. od Święcian, w 3 okr. pol. , 1 dm. , 7 mk. starowier. 4. P. , fol. , pow. ko wieński, w 3 okr. pol. , o 60 w. od Kowna. 5. P. , dwór, pow. szawelski, gm. Gruździe, o 12 w. od Szawel. 6. P. , dwór, pow. sza welski, gm. Szawlany, o 33 w. od Szawel, 7. P. , łotow. Prydatki, wś, pow. dyneburski, par. W. Indryca, własność Anny Szumowiczowej. J. Krz. Przydatki 1. os. , pow. inowrocławski, o 5 klm. na płd. wschód od Strzelna. W 1830 r. I dm. , 4 mk. kat, ; w nowszych Skorowidzach niewykazana. 2. P. , os. , w pow. wyrzyskim, nie tworzy odrębnej całości. Przydatki 1. niem. Przydatken, dobra, pow. brodnicki, 3, 5 klm. od Brodnicy, gdzie jest st. p. i kol. , par. katol. i ewang. , 194, 86 ha roli or. i ogr. , 15, 58 łąk, około 2 nieuż. , 0, 1 wody, razem 212, 54 ha; czysty doch. z gruntu 1935 mrk. ; hodowla bydła i owiec. Właściciel 1858 r. Sypniewski na Żmijewie; potem Donimirski; od niego nabył Bolesław Łyskowski za 210, 000 mrk. W 1886 r. kupiła ten folwark radczyni Schulenbarg z Grudziądza za 119, 000 mrk. Gleba przeważnie bardzo dobra a budynki wystarczające. W 1868 r. było 5 bud. , 3 dm. , 45 kat. mk. 2. P. , wybudowania do wsi Rogoźna należące, pow grudziądzki. Przydługie Pridołgoje, uroczysko, pow. . grodzieński, w 5 okr. pol. , gm. Berszty, o 45 w. od Grodna. Przydole, os. do Garbka należąca, pow. tarnowski, na lew. brzegu Biały, na zachód od Tuchowa, ma 12 dm. i 54 mk. Mac. Przydonica, wś, pow. nowosądecki. Posiada rz. kat. ekspozyturę, należącą do par. w Podolu, leży nad potokiem t. n. , lewym dopływem pot. Bartkowy a z nią Dunajca z prawego brzegu. Położona w zwartej dolinie 398 mt. n. p. m. , śród wzgórz Kobielnica 582 mt. tworzących na zachód dział wodny potoków dopływów Dunajca, na wschód dzielących dopływy Biały od dopływów Dunajca a sięgających koło kapliczki do 562 mt. , na południe zaś w Młyńskiej górze do 529 mt. Od północy otaczają P. lasy. Wraz z Glinikiem 43 dm. , 241 mk. ma P. 138 dm. i 875 mk. , a obszar wiek. pos. 4 dm. , 31 mk. Pod względem wyznania 895 rz. kat. i 11 izrael. Obszar wiek. pos. Wł. Hołubowicz ma 78 roli, 3 łąk, 25 past. i 39 mr. lasu; pos. mn. 566 roli, 59 łąk, 189 past. i 193 mr. lasu. Pierwszą wzmiankę o P. znajdujemy w dyplomie królowej Jadwigi, wdowy po Władysławie Łokietku, z d. 27 lipca 1336 r. , w którym, jako pani ziemi sądeckiej, tę wieś należącą do kmiecia Getka z Giedczyc przeniosła z prawa polskiego na niemieckie Kod. Małop. , I, 243 za zgodą Kazimierza W. Królowa czyni to ob melioracionem communis utilitatis in terrae sandecensi. Królowa daje osadnikom znaczne wolności ut. .. . praedictae villae Przydonica, Glinik i Gródek commodius et facilius possint locari, damus in eisdom villis antiquis agris et cultis duodecim annorum libertatem, non extrirpatis et incultis vero Przydonica Przydoroże Przydzałki Przydybajły Przydworzyce Przydworze vigiuti annorum libertatem ab omnibus solucionibus etc. Później nabyli P. Rożnowie a w podziale majątku z 9 maja 1370 ibid. , 367 Klemensa i Piotra, postanowił sędzia Paweł z Bogumiłowa, by obaj bracia dzierżyli ją do śmierci matki Heleny, a potem by Klemens objął trzy części a Piotr część czwartą. Za Długosza L. B. , II, 142 należała do Stanisława Tenczyńskiego a w 1581 Pawiń. , Małop. , 136 w części do Konstantego Ostrogskiego 11 łan. kmiecych, 4 zagrody z rolą, tyleż zagród bez roli i rzemieślnik, część do Bilickiego zagroda z rolą, część do Stanisława Falkowskiego półłanek kmiecy i 3 zagrody z rolą a prócz tego miał rolę szlachecką praedium Piotr Biesiadecki. Pod koniec XVIII w. wymarli we wsi z zarazy mieszkańcy wraz z proboszczem. Ekspozytura nie jest obsadzoną dla braku funduszów na utrzymanie kapelana. P. graniczy na płd. z Milkową, na zach. ze Zbękiem i Glinikiem, na płn. z Podolem a na wsch. z Jasienicą i lasami. Por. Opoka, Mac. Przydoroże, przys. , pow. dzisieński, w 3 okr. pol, gm. , okr. wiejski i dobra skarbowe Przebrodź, o 1 w. od gminy, 4 dusze rewiz. Przydrożne, jezioro w pobliżu Pszczewa, pow. międzyrzecki, Istniało około 1564 r. , dziś nieznane. Przydrujsk, mko pryw. na prawym brz. Dźwiny, pow. drysieński, na pogr, pow. dzisieńskiego, na wprost mta Drui w pow. dzisieńskim, którego część niegdyś stanowił, o 35 w. od Dryssy, posiada zarząd 3go okr. pol. , 789 mk. , kościół par. katol. murowany, p. w. Wniebowzięcia N. M. P. , wzniesiony kosztem Karola Karpia, kanonika wileńskiego, i konsekrowany w 1760 r. przez miejscowego dziekana; cerkiew p. w. św. Mikołaja, pierwotnie unicka, wzniesiona przez ks. Sapiehę, następnie na nowo z muru wystawiona kosztem rządu. Par, katol. utworzoną tu została w początku XVII w. , kiedy niebyło w Drui czyli Sapieżynie żadnego jeszcze kościoła, jak widać z wizyt tegoż kościoła z 1832 i 1835 r. , podług których ks. Leon Sapieha, wwda wileński i hetman w. lit. , przed 1633 r. fundował kościół drewniany w P, , i uposażył go znacznym funduszem ziemnym. Na jednym z dzwonów kościoła jest wyryty r. 1619. W księdze bractwa N. M. P. znajduje się kopia indultu z d. 17 lipca 1727 r. przy instalacyi bractwa przez pap. Benedykta XIII udzielonego, w którym kościół nazwany jest parafialnym. Par. katol. , dekanatu drysko siebieskiego, ma 5368 dusz i kaplice na cmentarzu w P. , w Balbinowie al. Szniokowie o 12 w. , fundacyi Zaborowskich, poprzednich właścicieli dziś Nitosławskich; Balbinowo otrzymało nazwę od Balbiny Nitosławskiej, zamężnej Swołyńskiej, jako jej wiano, i w Wojciulewie Wojciełowie, fundacyi Materny, prezy denta drysieńskiego, do którego sukcesorów i dziś należy. Dobra, stanowiące dawniej uposażenie parafii przydrujskiej a obecnie należą ce do skarbu, obejmują 33 wsi, 11 zaścianków i 1 fermę, mają 1531 mk. 745 męż. i 786 kob. , ziemi w ogóle 6819 dzies. , z czego wło ścianom wydzielono 3257 dzies. Historya P. spólną jest z dziejami Drui. Przed 1500 r. na leżały do ludzi putnych, odbywających po sługi do zamku połockiego. W 1506 r. nadano Druję z przyległościami Annie Duchnie z Sa piehów kn. Massalskiej, wdowie po Tymoteu szu Massalskim, poległym pod Wiedroszą w 1499 r. , i synom ich Piotrowi, Jerzemu i Iwanowi. Dokument ton powiada, że nada je się część księstwa połockiego, zwaną obrę bem drujskim Civitas Drujonsis, ciągnącą się wzdłuż Dźwiny do Pereświtu i Kobyły, uwal niając zarazem ziemian drujskich od powinno ści do zamku połockiego. Dorota z Horskich Janowa Dziewoczyna córka Wasilisy Massal skiej, prawnuczka Tymoteusza wespół ze swym mężem sprzedają Druję 11 stycznia 1611 r. Lwowi Sapiezie, kanclerzowi w. lit. , za sumę 5000 kóp groszy lit. , wreszcie w 1824 r. ks. Franciszek Sapieha sprzedał Józefowi Miłoszowi; dziś własność Eugeniusza Miło sza. J. Krz. Przyduń, niem. Schutschenofen, wś na pol. prus. Mazurach, pow. niborski, st. poczt. Jedwabno. Przydwórz, niem. Schoenfliess, domena skar bowe, pow. chełmiński, st. poczt. i par. ewang. Wąbrzeźno, odl. 8 klm, , st. kolei dworzec wą brzeski, odl. 11 klm. , par. katol. Ryńsk. Ma 574, 31 ha roli orn. i ogr. , 87, 15 łąk, 96, 86 pastw. , 15, 98 nieuż. , 139, 28 wody, razem 913 58 ha; czysty dochód z gruntu 10, 891 mrk. W 1868 r. 31 bud, 8 dm. , 220 mk 183 katol. , 37 ewang. . Kś. Fr. Przydworze Pridworje, wś, pow. sieński, gm. Łukoml, ma 20 dm. i 92 mk. , z których 1 zajmuje się krawiectwem, 1 szewctwem. Przydworzyce, wś włośc. nad rz. Wisłą, pow. kozienicki, gm. Trzebień, par. Magnuszew, odl. od Kozienic 23 w. , ma 23 dm. , 348 mk. , 476 mr. W 1827 r. było 24 dra. , 167 mk. Wchodziła w skład dóbr Magnuszew. Przydybajły al. Przydybajliki, wś, pow. lidzki, w i okr. pol. , gm. Lida, okr. wiejski Przepieczyce Perepieczyce, o 4 w. od gminy, 15 dusz rewiz. ; należy do dóbr Przepieczyce Sadowskich. W spisie z 1866 r. podane jako wś i zaśc, mające 5 dm. i 50 mk. Przydzałki 1. różne pola, w pow. ostrzeszowskim, n. p. pod Miksztatem, na Komorowie i Biskupicach Zaborycznych. 2. P. , por. Przedziałku 3. P. , wyb. , pow. krotoszyński, z pocztą w Koźminie, i drugie w pow. ple Przydwórz Przyduń Przydrujsk Przydroże Przygody Przygłów Przygąskie Przygąska Przydzierki szewskim, z pocztą w Pieszowie, nic tworzą odrębnych całości. Przydzierki Pridirki, fol. , pow. wołkowyski, w 1 okr. pol, , gm. Izabelin, o 17 w. od Wołkówyska. Przygąska, struga w pow. tureckim, płynie pod Kowalami i Siedliskami. Przygąskie, os. nad rzką Przygąska, pow. turecki, gm. i par. Kowale Pańskie, odl. od Turka 11 w. , ma 1 dm. , 10 mk. Przygłów, 1308 r. Przeglow, w XVI. Przeglow, wś i os. nad rz. Luciążą, pow. piotrkow ski, gm. Łęczno, par. Sulejów, odl. 9 w. od Piotrkowa, przy drodze do Sulejowa. Wś ma 44 dm. , 304 mk. , 812 mr. ; os. 4 dm. , 14 mk. W 1827 r. było 34 dm. , 247 mk. Folwark P. wszedł w skład dóbr rząd. donacyi Łęczno. W 1885 r. os. P. rozl. 130; gr. or. i ogr. 127, mr. , nieuż. 3 mr. ; bud. mur. 1, z drzewa 4. Osada ta pozostała z uwłaszczonych gruntów. Jestto dawna osada, nadana w uposażenie klasztorowi sulejowskiemu, wspomniana w dok. z 1250 r. Kod. dypl. Bartoszewicza i w potwierdzeniu posiadłości i przywilejów klaszto ru przez Łokietka w 1308 Kod. Małop. , II, 313 i 314. Dziesięcinę z łanów folw. pobierał pierwotnie pleban w Sulejowie, lecz takową odkupił w 1456 r. opat klasztoru Mikołaj Ła ski, Lib. Ben. , II, 188. Według reg. pob. pow. piotrkowskiego z r. 1552 1553 wś F. , własność klasztoru sulejowskiego, miała 23 osad, 8 łan. , karczmę i młyn o 3 kołach Pawiński, Wielkop. , II, 269. Br. Ch. Przygody, wś i folw. , pow. siedlecki, gm. Krześlin, par. Suchożebry, ma 30 dm. . 281 mk. , 594 mr. , w tem 373 mr. ziemi włośc. Folw. P. należy do dóbr Krześlin. W 1827 r. było 28 dm. , 186 mk. Przygodzice 1. Wielkie, wś, dominium, hrabstwo, okr. dom. i przystanek dr. żel. poznańskokluczborskiej, leżą o 7 klm. na płd. od Ostrowa, na prawym brzegu Baryczy, nad jez. Trzcielino, w okolicy wznies, od 127 do 149 mt. n. p. m. ; par. Ostrów, poczta i st. dr. żel. w miejscu. Wieś ma 46 dm. , 444 mk 403 kat. , 34 prot. i 7 żyd. . Domin. liczy 263 rak. w 19 dm. ; obszaru wraz z folw. Koziemba, Strugi, Wysocko Małe i Zembców, 251414 ha, czyli 1275, 35 roli, 430, 22 łąk, 124, 25 pastw. , 12, 26 niouż. i 671, 46 wody; czysty doch. gr. 18915 mrk; gorzelnia, chów i tucz bydła. Jeziora są rybne, szczególnie chowają się w nich karpie; na łąkach spotykamy rudę żelazną. Hrabstwo przygodzickie składają folw. Antonin zamek, Bledzianów, Gorzyce Wielkie, Kamienica Stara, Kociemba, Krępa, Przygodzice Wielkie, Radłów, Radziwiłłów, Strugi, Tarchały, Topola, Wtorek, Wysocko Małe, Zacharzew, Zalesie i Zembców. Cały kompleks ma obszaru 15668, 42 ha, t. j. 5321, 45 roli, Słownik Geograficzny Tom IX. Zeszyt 99. 1706, 15 łąk, 210, 81 pastw. , 7371, 52 lasu, 380, 95 nieuż. i 677, 54 wody; czysty doch. gr. 76481 mrk; właścicielem jest Ferdynand ks. Radziwiłł. P. istniały przed r. 1403; w tym bowiem czasie bisk. poznański Wojciech Jastrzębiec przekazał dziesięciny z P. mansyonarzom. W r. 1488 król Władysław pozwolił Rafałowi z Gołuchowa zamienié P. na miasto z prawem niemieckiem i nazwać je Światłowem. Miasto rozciągać się miało wzdłuż płn. brzegu jeziora Trzcielino, na pustych grunlach zwanych Trzcielinami. Dziedzic nie korzystał z tego przywileju. W 1499 r. należały P. do Andrzeja z Gołuchowa, a w r. 1507 Cherubin z Gołuchowa, stolnik poznański, ustąpił je synowcowi Rafałowi Leszczyńskiemu. Wywiązały się ztąd spory między Marcinem Zborowskim, podczaszym kor. , a Janem Leszczyńskim, kaszt. brzeskim, któremu dobra te przysądzono w r. 1530. Około r. 1630 przeszły P. w ręce Denhoffów i wróciły następnie do Leszczyńskich; Zygmunt Denhoffj ssta sokalski, zrzekł się dziedzictwa swego na rzecz Bogusława Leszczyńskiego. W r. 1579 posiadał je Rafał Leszczyński. W P. było 16 łanów osiadłych, 2 ćwierci karczmarskie, 2 zagrodn. i i rzemieślnik. Rafał Leszczyński, ojciec króla Stanisława, sprzedał je zastawił r. 1698 Stanisławowi Szczuce, referend. kor. , lecz zwolnił go z tego kontraktu i w r. 1699 odstąpił Janowi Jerzemu Przebędowskieinu Baliński. Star. Pol. , I, 236. O nabycie dóbr starał się także królewicz Jakub Sobieski, który z Oławy pod dniem 22 czerwca 1699 r. pisząc do Władysława Ponińskiego, wspomina o potrzebnej na ten cel sumie 88677 złp. Bibl. Ord. Myszkowskich, 1860, str. 493 5. Dorota, córka Przebędowskiego, wniosła P. w dom Radziwiłłów. Istniał niegdyś kościół w P. W archiwum kapitulnem pod rokiem 1624 jest czynność, którą Jan Wężyk, bisk. poznański, na żądanie Wacława Leszczyńskiego wyniósł kościół w P, do rzędu parafialnych, z warunkiem, aby Leszczyński kościół ten uposażył. Wizyta atoli kościelna z r. 1684 opiewa, że kościół jest drewniany, dosyć obszerny, al spustoszony; zawiera trzy ołtarze wybornej roboty snycerskiej. Nikt z żyjących wówczas nie pamiętał przy tym kościele plebana, nikt też nie wiedział, czy kościół ten miał jakie uposażenie lub fundusze; wcielono go więc do Wysocka J. Łukaszewicz, Kośc. par. , II, 144. W skład okr. domin. wchodzą Antonin, Bażanterya, Bledzianów, Bodyl, Drygas, Gorzyce Wielkie, Kąkolewo, Kamienica Stara, Kłady, Kociemba, Krępa, Krzyżaki, Ludwików, Pardalin, Piec Górny, Przygodzice Wielkie hrabstwo, Radłów, Radziwiłłów, Strugi, Szmata, Szperek, Tarchalskie pustkowie. Tarchały Wielkie, Topola Mała, Wtórek, Wyso14 Przydzierki Przygodzice Przygrodek Przygodzicka Przygodzicki Przygodzickie Przygodzicze Przygoń Przygorzelec Przygradów Przygrażyszki Przygr dek Przygulany Przyjaliny Przyjałgiszki Przyjałgowo Przyjałkowszczyzna Przyjawiczno Przyjazd Przyjaźń eko Małe, Zacharzew folwark i rybitwa, Za lesie i Zembców cały okrąg ma 126 dm. i 1875 mk. 1425 kat. , 450 protest. 2. P. Małe, wś i okr. wiejski, pow. odolanowski, o 4 klm. na pólnoczachód od Miksztata; par. Ostrów, poczta w Miksztacie, st. dr. żel. o 8 klm. w Przygodzicach Wielkich; 275 mk. w 37 dm. W skład okr. wchodzą Kłady, Jeziory i Staś; cały okrąg ma 57 dm. , 451 mk. 327 kat. , 124 prot. . 3. P. , ob. Przygodzickie pustkowie. E. Cal. Przygodzicka 1. al. Przygodzka, kuźnica, pod Przygodzicami Wielkiemi, w par. Wysockiej, istniała między r. 1579 a 1620, i była własnością Leszczyńskich. 2. P. , ob. Szklarka Przygodzka, pow. odolanowski. Przygodzicki, ob. Janków Przygodzki, pow. odolanowski. Przygodzickie Pustkowie al. Przygodzkie, okr. wiejski, pow. odolanowski, pod Przygodzicami Wielkiemi, składa się z pust. Grochowisko, Nadstawki, Papiernia i Trzcieliny; ma 22 dm. i 351 mk. 270 kat. , 81 prot. . Przygodzicze, wś, pow. grodzieński, w 1 okr. pol, gm. Wiercieliszki, o 7 w. od Grodna. Przygoń al. Bugaj, folw. , pow. laski, gm. Wymysłów, par. Lask, odl. 6 w. od Łasku, posiada dystylarnia wódek słodkich z prod. na 39, 000 rs. ; 4 dm, , 24 mk. W 1885 r. rozl. mr. 139 gr. or. i ogr. rar. 71, łąk mr. 18. lasu mr. 46, nieuż. mr. 4; bud, mur. 8, z drzewa 7. Fol. ten oddzielony został od dóbr Poleszyn i Orpelów. Br. Ch. Przygorzelec, folw. do Swierczowa, pow. namysłowski. Przygradów, w Lib. Ben. Łask. Przybyradow, Przybradow, wś, pow. włoszczowski, gm. Włoszczowa, par. Konieczno. W 1827 r. było 23 dm. , 151 mk. Według Lib. Ben. Łask. I, 572, 608 pleban w Koniecznie pobierał dzie sięcinę tylko z jednego łanu zwanego Wyssycze Wyżyce. Łany folwarczne dawały ple banowi w Kozłowie dziesięcinę wartości około fertona. Było tu więc bardzo mało ziemi uprawnej. Br. Ch. Przygrażyszki, pow. maryampolski, gm. Antonowo, par. Pilwiszki, odl. od Maryampola 15 w. , ma 3 dm. , 34 mk. W 1827 r. 1 dm. , 10 mk. Przygrodek, urzęd. Prigorodok, wś cerkiewna nad Dniestrem, pow. chocimski gub. bessarabskiej, na płn. stronie pod Chocimem, par. Chocim, posiada cerkiew drewniana. W 1868 r. było tu 38 dm. Ob. Arch J. Z. R. , cz. III, t. 2 663; cz. VI t. I, dodatki 300. Przygródek, przedmieście Zbaraża Przygulany, pow. maryampolski, gm. An tonowo, par. Pilwiszki. Zapewne przyległość wsi Gulany ob. . Przyjaliny, jeziora wspomniane w dok. z 1436 r. , są to niezawodnie dzisiejszo jeziora Kaemmerer, Rackower, Bruder, Baerbaum i KattSee w Pomeranii, w pow, szczecinkowskim ob. Pow. wałecki w XVI stuleciu przez Calliera, str. 5. Kś. Fr. Przyjałgiszki, wś, pow. telszewski, w 4 okr. pol, o 28 w. od Telsz. Przyjałgowo okolica, pow. telszewski, w 2 okr. pol, o 45 w. od Telsz. Przyjałkowszczyzna, część folw. Jaślików, w pow. krasnostawskim. Przyjawiczno, niem. Prziawitzno według Kętrz. Neuer Krug, wś, pow. kościerski, st. p. , tel. i kol Frankenfelde, par. kat. St. Kiszewa, ew. Nowe Polaszki. Odl od Kościerzyny 3 1 2 mili; zawiera 2 gburstwa i I zagrodę, 204i mr. W 1869 r. było 26 mk. kat. , 3 dm. Karczma posiada przywilej z r. 1778. Komisya ka tastrowa z r. 1772 zalicza P. do osad nowo powstałych. Wówczas dzierżawił je Michał Szramkowski; gleba piasczysta; wysiew 20 korcy żyta, 2 jęczm. , 6 tatarki, czynszu płaci 13 tal 30 gr. , zresztą jest wolny od wszelkich podatków ob. Zeitsch d. Westpr. Gesch. Ver. , XV, 145. Ks. Fr. Przyjazd al. Przejazd 1. karczma w Hruszowie, pow. jaworowski. 2. P. al. Przyjazdy, grapa domów i folw. w Kniażem, pow. złoczowski. 3. P, ob. Przejazd. Przyjaźń 1. folw. pryw. , pow. dzisieński, w 2 okr. pol, o 64 w. od Dzisny, 1 dra. , 9 mk. kat. Należy do dóbr Kozłowsk. 2. P. , zaśc. szl, pow. święciański, w 3 okr. pol, o 43 w. od Święcian, 1 dm. , 5 mk. starowier. 3. P. , dobra nad jez. Warnis, pow. święciański, w 2 okr. pol, gm. Daugieliszki, okr. wiej ski P. , o 28 w. od Święcian, ma 4 dm. , 33 mk. 26 katol i 7 żydów; gorzelnia; własność Ka mińsk ich. Znajduje się tu kościół katol p. w. Nawiedz. N. M. P. , z muru wzniesiony w 1828 r. przez Jana Kamińskiego, filialny daugieliski; filia ma 2542 wiernych. W skład okręgu wiejskiego wchodzą wsie Gawiejkiany, Bia łowieckie, Rymszany, Zaborcie, Pawiliszki, Sciejgaliszki, Piotrowo, Poszwagino, Bałtaniszki, Kiłotraki, Rymszańce, Nowiki, Łabuńcie, Kiryliszki, Zakamionka, Kucharzyszki, Koniejsze, Bojary i Dziedziszki Dediszki, oraz zaśc. Budry, Zalesie, Podwornie, Bujwiliszki i Piotuchy, w ogóle 516 dasz rewiz. włościan uwłaszczonych i 93 włościan nienadzielnych. J. Krz. Przyjaźń 1 niem. Rheiwald, dok. niem. 1349 Prisyesen, 1583 Reinfeld, dobra ryc, , pow. kartuski, st. pocz. i par. kat. Żukowo 4, 5 klm. odl. Odl. od Gdańska 16 klm. , od Kartuz 2 mile. Leży nad rzką do Raduni uchodzącą. Posiada kościół par. ewang. i szkołę 2 klas. ewang. Razem z folw. Lichtenfeld, Ellerfeld, Kołem Neufeld i pertynencyą w Skrzeszewie Przygodzicka Przyjezierze zawiera 940, 38 ba roli or. i ogr. , 90, 47 łąk, 95, 9 pastw. i bagien, 733, 92 lasu, 34, 76 nieuż. , 18, 7 wody, razem 1914, 13 ha; czysty dochód z gruntu 10237 mrk. W 1868 r. 658 mk. , 305 kat, 349 ew. , 4 żyd. , 53 dm. P. należy do rzędu starych osad. O napotkanych tu grobach wspomina Hirsch w Historyi pow, kartuskiego. W 1349 r. nadaje komtur gdański Henryk Richter sołtysowi Janowi wś P. Reynfelt z 73 włókami bez 8 morgów na prawie chełmińskim. Sołectwo i każdą dziesiątą włókę będzie posiadał wolną, także trzecią część kar sądowych, judicia saltem polonica i pruthenica cum derivationibus ab ipsis provenientibus Fratrum nostrorum examini reservantes. Dla proboszcza wyznaczamy 4 wolne wł. ; od reszty będzie on pobierał po 1 kor. żyta i tyleż owsa. Nam zaś będą z włók, które nie są wolne, płacili po 15 skojców i 2 kury na św. Marciu, a bisk. kujawskiemu półwiardunka od wł. także na św. Marcin. Nadto udzielamy wsi 3 lata wolności. Datum in castro Danczk ob. Odpisy Dregera w Peplinie, str. 59. P. należała wtedy do wójtostwa gdańskiego Waldamt. Później znajdujemy tu i młynarza, który płacił 2 1 2 grz. ; dalej 2 karczmy, z których każda czynszowała 2 grz, i 30 kur; gospodę kramną Hakenbude i jatki piekarskie; pierwsza i drugie dawały każda po 18 skojców czynszu. Sołtys był zobowiązany do służby konnej a wś dostawiała 2 okulbaczone konie. R. 1442, więc 9 lat po wyprawie hussytów, było we wsi z 50 włók 25 pustych. W r. 1457 darował król Kazimierz tę wś burmistrzowi gdańskiemu Reinholdowi Niederhoff. Syna tutejszego karczmarza Mikołaja Senger, napotykamy pomimoto r. 1459 po stronie Krzyżaków ob. Zeitsch d. Westpr. G. Ver. , VI, str. 133. Według taryfy z r. 1648, gdzie uchwalono pobór podwójny a akcyzę potrójną, płacił w P. Nataniel Barcz z Niestępowa i Rychłowa 133 fl. 12 gr. ob. Roczn. T. P. N. w Pozn. , 1871, str. 173. W P. był dawniej katolicki kościół parafialny. Data erekcyi w 1210 r. przez ks. Raciborza, brata Świętopełka polega na podrobionym dokumencie. Jednakże w 1239 r. napotykamy w dok. między świadkami Mikołaja, probosz. z Przyjaźni. Kościół tutejszy p. w. św. Jana został jako filialny przyłączony do Żukowa. W 1540 r. gorliwy kanonik Wawrzyniec Niederhof przeniósł do tutejszego kościoła wszystkie fundacye z Jerozolimskiej kaplicy zajętego przez luteranów kościoła Maryi Panny w Gdańsku. W 1501 r. , kiedy Zygmunt August zaciągnął dług u Gdańszczan, dał im w zastaw pobliższe dobra klasztorne, między któremi było i Żukowo. Nowi opiekuni Paweł Babl i Hadryan Rosenberg rządzili teraz w Żukowie. Za naleganiom ówczesnego dziedzica Przyjaźni Henryka Niederhof, gorliwego luteranina, usunęli samowolnie kościół w P. z pod zależności od Żukowa i sami przy nim predykanta obsadzali. W r. 1583 przybył do P. oficyał pomorski Mikołaj Mylonius, ażeby kościół odebrać i poświęcić, lecz ówczesny patron i dziedzic niech ciał dopuścić wizytacyi. Następnego r. 1584 tenże oficyał znowu jest na wizytacyi w P. Otworzono mu kościół, który był cały z kamieni stawiany. W czasie ostatniej gdańskiej wojny wiele był ucierpiał; miał teraz tytuł św. Michała. Nie mógł oficyał kościoła poświęcić, bo dziedzic tego niedopaścił. Predykantem był dawniejszy proboszcz ze Swarzewa, który się swojemu oficyałowi nie pokazał. O parafianach pisze Mylonius, że omnes seducti sunt Wizyt. Rozdrażewskiego, str. 184. Później jednak znajdowało się wielu katolików, którzy przez sto lat prawie musieli chodzić na luterańskie nabożeństwo i z rąk pastora przyjmować sakramenta. Uwolnieni zostali od tego dopiera w następujący sposób. W 1662 r. sejm nałożył był pogłówne na cały kraj, niewyłączając dóbr duchownych, z każdej wsi miał być wygotowany spis ludności i potwierdzony przez miejscowego proboszcza pod karą tysiąca grzywien. Ówczesny dziedzic Bartsch był wtedy w wielkich kłopotach z jednej strony niechciał się poddać pod władzę żukowskiego proboszcza katolickiego, z drugiej strony zaś obawiał się zapłacić 1000 grz. kary. Wreszcie sam zrobił spis ludności i oddał go do grodu w Skarszewach. Gród jednak nie przyjął go, bo nie był poświadczony przez proboszcza. Wtedy Bartsch wolał uznać władzę proboszcza aniżeli karę zapłacić. W taki sposób katolicy z P. i z Niestępowa znowu zostali przyłączeni do Żukowa, a predykant w P. mógł już tylko za zezwoleniem proboszcza żukowskiego chować umarłych, chrzty i śluby dawać swoim współwyznawcom ob. Utracone kościoły przez kś. Fankidejskiego, str. 194. Predykanci w Borcka Echo sepulchralis wymienieni są Jan Clausewitz 1671, Jan Schultz 1688, Jan Gaunersdorf 16761681, Jerzy Linek 1681 1700, Adam Buschius 1700 1728, Jan Chrystyan Wottilenus 1741, Bogumił Teofil Karol Wottilenus, syn poprzedniego str. 508. 2. P. , niem. Przyasnia, wś, pow. chojnicki, st. p. Czersk, par. kat. Łęg pół mili odl. W 1867 r. 108 mk. , 102 kat. , 6 ew. , 14 dm. ; leży niedaleko kolei chojniekotczewskiej, na wschodnim krańcu powiatu. 3. P. , nie n. Neuhof, według Kętrz. , miejscowość w pow. kościerskim. Kś. Fr. Przyjezierze, niem. Amsee, pow. inowrocławski, mylnie tak zwane zamiast Janikowo; ob. Amsee i Janikowo 3. Przyjma 1. w XVI w. Przeyma, wś, fol. i Przyjma Przyjezierze Przyjma Przy dobra, pow. słEpeck, gm. Kazimierz, par. Golina, odl od Słupcy 14 w. ; posiada młyn pa rowy, cegielnię, smolarnię. Wś ma 36 dm. , 206 mk. ; fol. 8 dm. , 221 mk. W 1827 r. było 27 dm. , 276 mk. Bobra P. składały się w 1886 r. z fol P. i Brzeźniaka rozl. mr. 1439 fol P. gr. or. i ogr. mr. 833, łąk mr. 32, past. mr. 7, lasu mr. 117, nieuż. mr. 32, razem mr. 1021; bud. mur. 12, z drzewa 9; płodozmian 6 i 13polowy; fol. Brzeźniak gr. or. i ogr. mr. 354, łąk mr. 57, nieuż. mr. 7, razom mr. 418; bud. mur. 1, z drzewa 4; płodozmian 9polowy; las nieurządzony, pokłady torfu. Ws P. os. 37, z gr. mr. 102. Na początka XVI w. łany kmiece dawały plebanowi w Golinie dzie sięcinę pieniężną po 6 gr. z łanu; obszar ról folwarcznych stał pustkami i zarósł lasem. Przedtem dawał dziesięcinę plebanowi w Go linie Łaski, L. B. , I, 291. Według reg. pob. pow. konińskiego z r. 1579 wś Przima, w par. Golino, własność Stanisława Przyj emskiego, miała 8 1 2 łan. , 5 zagr. bez roli, 1 komor. z by dłem, 2 rzemieśl. Pawiński, Wielkop. , I, 228. 2. P. al. Przyjmy, wś włośc. , pow. stopnicki, gm. i par. Kurozwęki, ma 10 os. , 98 mr. Wcho dziła w skład dóbr Kurozwęki. 3. P. al. Przejma, os. , pow. sejneński, gm, i par. Kopciowo, odl. od Sejn 30 w. , ma 1 dm. , 9 mk. 4. P. , ob. Przejma. Br. Ch. Przyjma 1. niem. Przima i Przyma, wś, pow. mogilnicki, o 8 klm. na zach. połudn. od Mogilna, par. Palędzie, poczta w Józefowie, st. dr. żel. w Mogilnie; 10 dm. , 73 mk. 18 kat. , 55 prot. . 2. P. , łąka, na Michorzewku, w pow. bukowskim. E. Cal. Przyjmy l. wś włośc. nad rzką Tuchełką, pow. ostrowski, gm. i par. Poręba, ma 33 dm. , 284 mk. W 1827 r. 23 dm. , 150 mk. Wś ta wchodziła w skład dóbr bisk. płockich, nastę pnie dóbr narodowych Brok. W 1819 r. znajdujemy 16 czynszowników, opłacających 231 złp. 21 2 3 gr. czynszu i hyberny, wysiewających 56 kor. 12 garn. jarzyny i tyleż oziminy, zbierających 29 1 2 fur siana dwaj z pomiędzy czynszowników posiadali łąki etatowe, z których po za czynszem i hyberną opłacali 8 złp. 3 gr. rocznie czynszu; 6 chałupników, obsiewających nowiny leśne i płacących czynsz nie naddzierżawcy w Broku, jak czynszownicy, ale wnoszących takowy do kasy leśnictwa Brańszczyk, razem 18 dm. , 114 mk. 22 męż. , 22 kob. , 34 synów, 30 córek, 3 parob. , 3 dziewek; 22 koni, 39 wołów, 41 krów, 37 jałowic, 49 świń. W 1827 r. 23 dm. , 150 mk. ; w 1850 r. w pobliżu wsi, na uroczysku Pułki, znajdowała się smolarnia. 2. P. , wś włośc, pow. ostrowski, gm. i par. Brańszczyk, ma 51 dm. , 349 mk. W 1827 r. było 19 dm. 207 mk. Wchodziła w skład dóbr bisk. płockich, następnie narodowych, Brańszczyk. Za czasów pruskich pańszczyznę zamieniono na czynsz. W r. 1820 na 7 osadach czynszowych znajdujemy 16 gospodarzy, wysiewających 18 kor, oziminy i 18 1 2 jarzyny, płacących 364 złp. 14 gr. czynszu i 8 złp. hyberny; trzech z pomiędzy nich trzyma w posiadaniu łąki leśne, za co do urzędu leśnego płacą 12 1 3 złp. ; 6 chałupników; szynk, biorący wódkę z karczmy brańszczykowskiej; razem 96 mk. 7 żyd. ; 16 koni, 24 woły, 20 krów, 16 jałowic, 28 świń, 9 owiec. Włościanie najmują się do wywózki. 3. P. Jelonki, wś włośc, pow. ostrowski, gm. Komorowo, par. Jelonki, ma 14 os. , 356 mr. Wchodziła w skład dóbr Jelonki i Jelenie. L. K. Przykalety, wś, pow. sejneński, gm. i par. Pokrowsk, odl. od Sejn 25 w. ; ma 13 dm. , 271 mk. Mieszkają tu tak zwani Filiponi starowiercy prawosławni. Przy Kamiennej górze, młyn w Bełzcu, pow. Rawa Ruska. Przyklew, w XVI w. Przeklew, wś nieistniejąca obecnie pod tą nazwą w par. Kłoczew pow. garwoliński. W 1827 r. leżała w pow. żelechowskim, była wsią prywatną, mającą 11 dm. , 117 mk. , odl. 5 1 2 mil od Łukowa. Według reg. pob. pow. stężyckiego z r. 1569 wś Przeklew, w par. Drzązgów, własność Piotra I Jędrzeja Kłoczowskiego, miała 3 łany Pawiński, Małop. , 332. Ob. Przykwa. Br. Ch. Przy Kolaszowie, część Trinitatis, kolonii niemieckiej, na płn. zachód od Bochni, ma 10 dm. i 61 mk. Mac. Przykolesie, wś, pow. prużański, w 4 okr. pol, gm. Suchopol, o 25 w. od Prużany. Przykona al. Przykuna, wś, fol. i dwie os. nad rzką Teleszyną Pisą, dopływ. Warty Starej, pow. turecki, gm. Wichertów, par. Psa ry, odl. od Turka 8 1 2 w. Wś i dwie os. 48 dm. , 399 mk. ; fol. i os. 2 dm. , 14 mk. W 1827 r. wś rząd. par. Boleszczyn, ma 37 dm. , 314 mk. Jestto starożytna osada, wymieniona w liczbie wsi arcyb. gnieźnieńskiego w potwierdzeniu Innocentego II z 1136 r. ob. t. VIII, 655. W XVI w, należy do par. Psary, ale plebanowi daje tylko kolędę po groszu z łanu. Sołtysi zaś z tej wsi dają pieniężną dziesięcinę, w ilo ści 1 fertonu, plebanowi w Turku Łaski, L. B. , I, 260, 264. Według reg. pobor. pow. sieradzkiego wieś Przykuna miała 6 łanów w 1553 r. , 5 1 2 łanów w 1576 r. Pawiński, Wielkop. , II, 225. Br. Ch. Przykop, wś, pow. mielecki, na wznies. 194 mt. n. p. m. , na praw. brzegu Wisły, zaginającej się tu najprzód ku półn, a następnie ku wschodowi, przez co otacza wś od zach. i północy. Zabezpieczona wałami od zalewów, kupi się koło dwóch stawów, na małem wzniesieniu i graniczy na płd. z Zadusznikami i Domaszynami a na wsch. z Morgami i Dmytrowami. Par. rz. kat. w Padwi, urz. poczt. w Barano Przykona Przykolesie Przyklew Przy Kamiennej górze Przykalety Przyjmy Przyjma Przykuna Przykuty Przykwa Przylank wie. Wraz z obszarem większym 3 dm. , 39 mk. jest 85 dm. i 385 mk. , 342 rz. kat. i 45 izrael. Pos. wiek. izraelity Sam. Ratter wynosi obszaru 72 roli, 34 łąk, 79 past. i 409 mr. lasu; pos. mn. 194 roli, 17 łąk i 148 past. Była to wieś królewska, która za Długosza trzymał Jakub Koniecpolski b. Pobóg, ststa przemyski L. B. , II, 310, a wówczas należała do par. w Dmytrowie. Według reg. pob. z r. 1581 Pawiński, Małop. , 200 było w niej 41 kmieci na 10 ćwierci łanów, 2 zagr. z rolą, 2 komor. z bydł. i 10 komor. bez bydła. Mac. Przykop 1. majątek z młynem na polprus. Mazurach, pow. lecki, st. p. Miłki. Ob szar 244 ha. 2. P. , os. leśn. na pol. Warmii, pow. olsztyński, st, p. Butryny. 3. P. Wiel ki al. P. Podkuborno, wś na pol Warmii, pow. olsztyński, st. p. Butryny. 4. P. Mały, wś, tamże. Kapituła warmińska nadaje 1575 r. założoną już dawno w borach olsztyńskich wś Przykop z 25 włókami między jeziorem Copanki, wsią Butryny, miejscowościami Trzcian ki i Mosbruch i jez. Kalno, sołtysowi Macie jowi z Semskeim, oraz wolne rybołóstwo w je ziorze Czerwonka ob. Kętrzyń. , O ludności, 554. Ad. N. Przykopa, struga w pow. toszeckogliwio kim, na obszarze dóbr Latscha. Przykopiec, potok w hr. spiskiem, ob. Markuszowce. Przykopy, potok, dopł. Sanu, ob. Ożańsko, Przykory 1. wś włośc, pow. grójecki, gm. Konie, par. Jeziorka, ma 38 mk. , 37 mr. W 1827 r. 1 dm. , 5 mk. 2. P. , wś, pow. sochaczewski, gm. Łazy, par. Zawady. W 1827 r. par. Kampinos, ma 3 dm. , 26 mk. Nic po dana w nowszych spisach urzędow. 3. P. , wś i fol. , pow. radzymiński, gm. Zabrodzie, par. Postoliska, odl, 21 w. od Radzymina, ma 94 mk. W 1827 r. 12 dra. , 91 mk. W 1870 r, fol. P. rozl. mr. 611 gr. or. i ogr. mr. 301, łąk mr. 46, past. mr. 23, lasu mr. 222, nieuż. mr. 19, las nieurządzony; bud. mur. 1, z drze wa 13. Wś P. os. 14, z gr. mr. 64. 4. P. , wś, pow. łukowski, gm. i par, Miastków, ma 17 dm. , 172 mk. , 405 mr. W 1827 r. 13 dm. , 85 mk. 5. P. , wś, pow. płocki, gm. Święcice, par. Orszymowo, odl. o 33 w. od Płocka, ma 3 dm. , 53 mk. , 90 mr. Br. Oh. Przykościele, os. , pow. kozielski, należy do Dzierzgowic. Przykrzec, szczyt górski na praw. brzegu Skawy, w pow. myślenickim, na obszarze wsi Osielec. Wznies. 738 mt, Przykulec, strumień, prawy dopływ Warty w północnej części pow. konińskiego ob, t. IV, 337. Przykuna, ob Przykona. Przykuty 1. wieś nieistniejąca obecnie; w XVI w. należała do par. Żychlin, w pow. kutnoskim. Łany kmiece i folwarczne dawały dziesięcinę plebanowi w Żychlinie Łaski, Lib. Ben. , II, 497. Według reg. pob. pow. orłow skiego z r. 1576, we wsi P. , w par. Żych lin, część Agnieszki, wdowy po Stanisławie Dembowskim, miała 1 2 łana. Alberta Przikuckiego część zastawiona. Adam Przykucki miał 1 łan i wiatrak Pawiński, Wielkop. , II, 110 i 148. 2. P. , pow. makowski, gm. i par. Krasnosielc. Br. Ch. Przykuty, wś, własność niegdyś kapituły gnieźnieńskiej, w dawnym pow. pyzdrskim, w par. Mączniki, w pobliżu Środy; istniała jeszcze przy schyłku zeszłego stulecia. W r. 1578 miała trzy łany osiadłe; dzierżawił ją Janusz Wrzesiński, a w r. 1618 Minicki, kanonik gnieźnieński. Przykwa Przyklew, wś włośc, pow. garwoliński, gm. i par. Kłoczew, ma 20 dm. , 220 mk. , 32 os. , 508 mr. ziemi. Wchodziła dawniej w skład dóbr Janapol. Prawdopodobnie wieś ta nosiła poprzednio nazwę Przyklew ob. . Przylank, ob. Przyłęk. Przylasek, wś włośc. , pow. rypiński, gm. i par. Skrwilno, odl. o 24 w. od Rypina, ma 10 dm. , 92 mk. , 57 mr. Należał do dóbr Czarnia. Przylasek 1. przys. do Brzany, pow. grybowski, ma 3 dm. i 27 mk. rz. kat. 2. P. Rusiecki, wś, pow. krakowski, par. rzym. kat. w Ruszczy, urz. poczt. w Cle 5 klm. . Wieś leży na lew. brzegu Wisły, która starem korytem odgranicza ją na zachód od Woli Rusieckiej. Na wschód za moczarami leży druga część osady, zwana Kępą Rusiecką, która graniczy z Rogową i lasem Kościelnickim na granicy królestwa polskiego. Połn. granicą dotyka wś Przylasku Wyciązkiego, wólki do Wyciąża, mającej 24 dm. i 131 mk. rz. kat. P. Rusiecki z Kępą liczy 47 dm. , 281 mk. , 274 rz. kat. i 7 izrael. Kępa 8 dm. i 48 mk. . Obszar wiek, pos. P. Popiela składa się z 24 mr. łąk, 42 past. i 66 mr. lasu; pos. mn. wynosi 96 roli, 45 łąk i 13 mr. past. Niskie położenie 195 mt. i płaskie brzegi wystawia wieś na częste zalewy. 3. P. , wólka do Borka Nowego, pow. rzeszowski, na praw. brzegu Struga, dopływu Wisłoka z praw. brzegu, między tą wsią, Stawiskami na płn. , Wolantówką na płd. i Brzozówką na wsch. ; składa się z 31 dm. i 167 mk. 4. P. , wólka do Budziwoja i 5. P. , wólka do Hermanowy, pow. rzeszowski, leżą w międzyrzeczu Wisłoka i Struga. Pierwszy z os. Podlesie ma 31 dm. i 170 mk. ; drugi z os. Wijasy 146 dra. i 776 mk. Położone wśród lasów, u źródłowisk potoków uchodzących do Wisłoka. Graniczą na zach. z Siedliskami, na płn. z Badziwojem a na wsch. z Hermanową pod Tyczynem. Mac. Przylaski, fol. , pow. gostyński, gm. i par. Pacyna, ma 41 mk. , 150 mr. Przykop Przylasek Przylaski Przykościele Przykory Przykopy Przykopiec Przykopa Przykop Przykrzec Przykulec Przylaskowy Przyłaje Przylesie Przylepy Przylepnica Przylepcy Przylepa Przylej Przylaski Przylaski, , os. leśna i las, pow. uszycki, gm. Kitajgród, par. Żwańczyk, przy trakcie z Dobrotowego do Nefedowiec, o 4 w. od Żwańczyka, 3 dm. ; własność gen. Luedersowej. Przylaskowy, potoka, bierze początek w powiecie bocheńskim, w lesie dworskim Przylasku a płynąc od płd. ku płn. , łączy się pod dworem w Łąkcie Górnej z pot. Rzegocińskim; w tym kierunku dąży aż pod karczmę Skrzydłówkę, zabiera tutaj pot. Bytomski i skręca jąc na zachód przechodzi przez Łąktę Dolną, Trzcianę i wpada do rzeczki pod Wieruszycami. F. A. Przylej, może Przyłęg, niem. Scherlanke, holendry, pow. bukowski, pod Lutomyślem; par. kat. Wytomyśl, prot. Lutomyśl, st, dr. żel w Lutomyślu; 148 dm. . 969 mk. 57 kat. , 912 prot. . Przylepa, os. karcz. , w pow. średzkim, o 7 klm. na płd. od Środy, nad rz. Maskawą, par. Mądre. Około 1845 r. 2 dm. , 27 mk. kat. Przylepcy, Prylepcy, wś nad rzką Małką, dopł. Gromnicy, pow. borysowski, w 2 okr. pol. łohojskim, gm. pieszczenicka, o 1 2 w. ku północy od mka Pleszczenice, ma 10 osad; grunta lekkie, nieco faliste, łąk dostatecznie; miejscowość dość lesista. A. Jel. Przylepki, domin. , pow. szremski, o 8 klm. na płn. zach. od Szremu, par. Brodnica, poczta w Grzybnie, st. dr. żel. w Szremie, 9 dm. , 121 mk. 3 prot. ; położenie wzgórzyste; obszaru z folw. Esterpole 699, 62 ha 496, 73 roli, 24, 35 łąk, 1, 72 pastw. , 156, 27 lasu, 20, 15 nieuż. , 0 41 wody; czysty doch. grun. 6100 mrk. ; właściciel Kazimierz Chłapowski. Między r. 1391 97 występują Mirosław i Dzeczko Przylepscy. W 1580 r. P. dziedziczyli Piotr Przy lepski i Łukasz Iłowiecki, Około 1793 r. posiadał jo Józef Wybicki, dziedzic poblizkich Manieczek, około 1845 r. Ludwik Paługa, a potem Stanisław Koźmian. Pod P. wykopano mnóstwo kości ludzkich, kilka żelaznych krzyżyków i pieniążków z czasów Jana Kazimierza. Przylepnica, Przylipnica, także Przelipnica, rzeczka w pow. mławskim, w dorzeczu Wkry, powstaje z połączenia dwóch strug jednej płynącej ze źródeł i rowów wsi Zalesia, przez Szronkę, i drugiej, biorącej początek w Zdrojowisku na gruntach fol. Łążek. Obie łączą się w olszynach Szrońskich i płyną pod nazwą Szronki do wsi Sarnowa, gdzie przybierają nazwę Przylepnicy. Następnie dąży ona do Chojnowa, w kierunku płd. wsch. , tworząc pomiędzy Chojnowem i Sarnowem torfiaste bagna; przepływa potem przez Nidzgórę, Kuczbork i pola mostowskie, przerzynając pod Mostowem obszerne niziny, zajęte pod łąki i znane w okolicy pod nazwą olszyn Mostowskich i Zawadzkich, W olszynach Mostowskich był ujęty Sawa po wzięciu Szreńska. Po za olszynami Mostowskiemi, powyżej Szreńska wpada z prawe strony do Mławki. Długość wynosi około 3 mil. Z prawej strony, poniżej Nidzgóryj przyjmuje Miłotkę, mającą początek w bieżuńskich dobrach. P. uprowadza wody bagnistych kotlin pojeziornych z części wyżyny mławskiej, zwanej górami Nieckiemi al. Nicko. Por. Mława i Nieckie. Lu. Krz. Przylepy al. Prylepy, wś i dobra nad rz. Usiażą, pow. miński, w gm. ostrożyckogró deckiej. We wsi cerkiew pounicka z 1787 r. , fundacyi metropolity unickiego Smogorzewskiego; około 1600 wiernych; fundusz cerkiew ny z dawnych zapisów składa się z 10 włók ziemi, lasów i łąk. Kaplice w Usiażu i Kowalewszczyznie. Dobra od lat kilkudziesięciu własność miejscowej rodziny Popowych, mają około 71 włók, w glebie dobrej, lekko szczerkowej, łąk i lasów dostatek. A. Jel. Przylesie, pow. olkuski, gm. i par. Bolesław, Przylesie 1. zaśc, pow. mozyrski, w 4 okr. pol. lenińskim, gra. Łachwa, ma 4 osady. 2. P. Prylesie wś cerkiewna, pow. czauski, gm. Czausy, ma 44 dm. i 256 mk. , z których 1 zajmuje się krawiectwem. Przylesie, majętność gburska, pow. kartuski, 2 1 4 mili na zach, od Kartuz, st. p. Miechucin, par. kat. Sierakowice; zawiera 2 gburstwa, 124 mr. W 1868 r. 17 mk. , 7 kat. , 10 ew. , 2 dm. Należała do ststwa mirachowskiego; na własność została wydana r. 1820. Przylot, wś włośc, pow. grójecki, gm, i par. Konary, ma 269 mk, 30 osad, 587 mr. W 1827 r. było 28 dm. , 185 mk Wchodziła w skład dóbr Konary. Przyłaje, wś włośc, pow. makowski, gm. i par. Krasnosielc, ma 3 os. , 97 mr. W 1827 r. było 3 dm, Krasnosielc Przyłbice 15 mk. Wchodziła w skład dóbr al. Przełbice, od rus. Pryłbici, wś, pow. jaworowski, 11 klm. na płd. wschód sądu pow. w Jaworowie, 2 klm. od urz. poczt. w Mużyłowicach. Na płn. leżą Jaworów, Czołhynie i Bruchnal, na wschód Podłuby Małe, na płd. Mużyłowice i Ożomlas, na zach. Czerczyk. Wody płyną do pot. Szkła. Wzdłuż granicy wschod, płynie od płd. na północ dopływ Hnojeńca. W płn. wschód, stronie powstaje wśród zabudowań pot. Rulów i płynie na płn. zach. do Czołhynia, zkąd znowu wchodzi do Przyłbic, a przepływając płn. zachod. część obszaru, wchodzi do Jaworowa. Na zach. od Rulowa powstaje mały jego lewoboczny dopływ i płynie również na płn. zach. Zabudowania wiejskie leżą na płn. wschód 286 mt. . Jedna grupa domów zwie się Nowy świat. Na płn. wschód od nich, na granicy połudn. leży karczma Szczodrów al. Nazorówka, Na Nazorówce; o 4 klm. na zach. od zabu Przylaski Przyłęcki Przyłęczek dowań leśniczówka i karczma Kobłów Kobliw; na płn. grupa domów i fol. Rulów al. Rolów; na płn. zach. od Rulowa karczma Murowanka, a na płn. od niej grupa domów Sena tów Senatiw. Niwy na zachód od zabudowań wiejskich zowią się Małkowem. Zachod. część wsi przerzyna droga z Sądowej Wiszni do Jaworowa. Własn. wiek. hr. Jana Szeptyc kiego ma roli or. 593, łąk i ogr. 246, past. 93, lasu 1069 mr. ; wł. mn. roli or. 1230, łąk i ogr. 195, past. 101, lasu 3 mr. W r. 1880 było 207 dm. , 950 mk. w gminie, 11 dm. , 156 mk. na obsz. dwor. ; 82 rz. kat. , 975 gr. kat. , 47 izrael. ; 238 Polaków, 868 Rusinów. Par. rz. kat. w Bruchnalu, gr. kat w miejscu, dek. jaworowski. Bo par. należy wś Czołhynie. We wsi jest cerkiew, której założycielem, we dług inwentarza parafialnego, był archijerej Szeptycki, właściciel wsi. Świadczy o tem mi tra nad carskiemi wretami i herby na filarach ołtarza. Cerkiew, plebania i kilka sąsiednich zabudowań stoją, wedle podania, na miejscu dawnego cmentarza. We wsi jest szkoła etat. 1klas. , gorzelnia i wiatrak. W r. 1589 po twierdza Zygmunt III sprzedaż miasta Bruchnala i wsi Przyłbic, Czołhynie i cześci w Podłubach uczynioną przez Jana Herburta z Fulsztyna, chorążego lwowskiego, na rzecz Jana Dulskiego, w. podskarbiego kor. Arch. Ber nard. we Lwowie, C, t. 346, str. 518, . W r. 1626 rozgraniczają Jan Daniłowicz z Żurowa, woj ruski, i inni komisarze królewscy, miasto Bruchnal od wsi Czołhyni i Przyłbice ib. , C. , t. 378, str. 1842. Lu. Dz. Przyłęcka al. Janowiecka struga, rzka dopływ Wisły, poczyna się w gm. Grabów nad Wisłą, w pow, kozienickim, płynie przez gminę Oblasy na długości 10 w. i niedaleko Janowa ma ujście. Pod Baryczką przyjmuje strugę Łaguszowską. Przyłęcki Ostrów, pow. bydgoski, ob. Ostrów Przyłęcki 7. . Przyłęczek, wś nad rz. Mierzawą, pow. jędrzejowski, gm. Wodzisław, par. Piotrkowice. W 1827 r. 19 dm. , 148 mk. W 1866 r. dobra P. składały się z fol. P. i Mierzawa, rozl mr. 1017. Wś P. os. 12, z gr. mr. 260; wś Mierzawa os. 16, z gr. mr. 244. Przyłęg, pow. bukowski, por. Przylej, Przyłęgi, potok w pow. grybowskim, płynie ze wsi Falkowej i w obrębie Kąśny wpada do Kąsnianki, dopływu Biały Dunajcowej. Przyłęk 1. Duży, wś, i P. Mały, wś, w XVI w. Przelank, pow. brzeziński, gm. Popień, par. Jeżów, leży przy linii dr. żel. warsz. wiedeń. , między Płyćwią a Rogowem. P. Duży ma 24 dm. , 279 mk. , 570 mr. włośc; os. karcz. 1 dm. , 5 mk. , 2 mr. dwor. ; os. dróżnika dr. żel. 1 dm. , 18 mr. W 1827 r. 19 dm. , 141 mk. P. Mały, wś, 12 dm. , 118 mk. , 317 mr. ; os. karcz. 1 dm. , 3 mk. , 2 mr. W 1827 r. 9 dm. , 80 mk. Według Łaskiego L. B. , II, 344 wś jest własnością kościoła paraf. w Jeżowie, a mieszkańcy prócz czynszów zwykłych dają meszne takie jak mieszczanie Jeżowa, po 4 korce żyta i tyleż owsa i odbywają robocizny właściwe każdej porze roku. 2. P. , wś i fol. nad strumieniem Siekierką, pow. kozienicki, gm. Grabów nad Wisłą, par. Janowiec, odl. od Kozienic 30 w. , ma 45 dm. , 385 mk. W 1827 r. 30 dra. , 208 mk. Istniała to gorzelnia przed 1870 r. W 1885 r. fol. P, rozl mr. 1308 gr. or. i ogr. mr. 1003, łąk mr. 94, past. mr. 24, lasu mr. 151, nieuż. mr. 31; bud. mur. 15, z drzewa 15; płodozmian 11polowy, las nieurządzony. W skład dóbr wchodziły wś P. os. 37, z gr. mr. 875; wś Babin os. 34, z gr. mr. 739; wś Okrężnica os. 22, z gr. mr. 537. W XVI w. należy P. wraz z Babinem i Okrężnicą do Andrzeja Firleja, kaszt. lubelskiego, który wypuszcza te dobra w 1577 r. Mikołajowi Kochanowskiemu z Czarnolasu, synowi Filipa kś. Gacki, O rodzinie Jana Kochan. , 89. 3. P. , w XV w. Przelang, w XVI Przlank, Przilenk, wś nad rz. Czarną, pow. opoczyński, gro. Wielka Wola, par. Żarnów, odl. od Opoczna 22 w. , ma 65 dm. , 519 mk. , 1256 mr. ziemi włośc. i 1 mr. dwors. W 1827 r. 29 dm. , 264 mk. Wś należała do par. Wojcin. W połowie XV w. P. , w par. Żarnów, jest własnością Stanisława i Jana hr. Wąż, ma łany kmiece, z których dziesięcinę snopową i konopną po 4 pęki, dawano scholastryi sandomierskiej; wartość dochodziła 1 grzywny. Z fol. rycerskiego płacono dziesięciną do Żar nowa Długosz, L. B. , I, 339. Według Łaskiego L. B. , II, 624 z dwóch dworów szlacheckich szła dziesięcina do plebana w Żarnowie, wartości do 2 grzyw. Według reg. pob. pow. opoczyńskiego z r. 1508, Przylank, Pilchowicze, Myszliborz, własność Katarzyny i Mikołaja, płaciły poboru gr. 12. W r. 1577 w Przyłęku część Balcera Przileckiego miała 1 2 łana, i zagr. z rolą. Mik. Przilecki miał 1 2 łana, 4 zagr. z rolą. Janusz Dłuzniowski dzierżawca Rakosz miał 1 2 łana, 3 zagr. z rolą. Jadwiga Dłuzniewska miała 1 łan, 2 zagr. z rolą, 1 komor. Pawiński, Małop. , str. 289, 478, 482. 4. P. , w 1246 r. Prelanoh, 1384 Przylang, w XVI w. Przilenk, wś i fol. , pow. jędrzejowski, gm. Nawarzyce, par. Piotrkowice W 1827 r. 16 dm. , 145 mk. W 1246 r. comes Mstigneus, syn Marcina z Kurozwęk, sprzedaje klasztorowi jędrzejowskiemu swą część, , in Prelanch, W 1256 r. Bolesław Wstydliwy, uwalniając wsie klasztorne od daniny stan, podaje w ich liczbie i Prelanch. Wieś otrzymała prawo niemieckie. W 1384 r. w sądzie krakowskim toczyła się sprawa między sołtysem z P. a opatem o pra Przyłęcka Przyłęk Przyłęcka Przyłęgi Przyłęg Przyłęk wo swobodnej sprzedaży sołectwa Kod. Małop. , 35, 51, 435. Według Długosza były tu łany kmiece, z których klasztorowi dawano czynsz jaja, koguty, sery. Karczma, młyn, folwark. Odrabiano powabę, dawano osyp ze wszystkich ról, dziesięcina szła dla klasztoru Lib. Ben. , III, 369. Obok części klasztornej, istniała druga część wsi, szlachecka. W reg. pob. z 1581 r. ta część, wykazana jako arendowana przez Dąbrowskiego, miała 4 czynsz. , 2 z rolą, 1 zagr. bez roli, 3 komor. bez bydła, podczas gdy posiadłość opactwa jędrzejowskiego miała 5 łan. kmiec. , 4 zagr. bez roli, 5 komor. bez bydła, 1 2 łan. karczm. Pawiński, Małop. , 84, 439. Po kassacyi klasztoru P. wchodził w skład dóbr rządowych Jędrzejów. 5. P. al. P. Szlachecki wś i fol. nad rz. Pilicą, pow. włoszczowski, gm. Secemin, par. Przyłęk, odl. 21 w. od Włoszczowy, posiada kościół par. murowany, dom przytułku dla starców i kalek, młyn wodny. Około 1870 r. istniała tu gorzelnia. W 1827 r, 45 dm. , 287 mk. Według reg. pob. pow. lelowskiego z r. 1581, wś kośc. Przyłęk w części Maryana Przyleckiego miała pół łana ziemi, 3 zagr. bez roli. Część Grotków 1 łan km. , 2 zagr. bez roli. Część Prandoty pół łana ziemi, 2 zagr. bez roli. Część Pawła Perzyńskiego 1 łan km. , 3 zagr. bez roli, 3 komor. bez bydła. Częsć Dembieńskiego pół łana Pawiń. , Małop. , 74, 434. Kościół i parafia erekcyi niewiado mej, istniał już w XVI w. Obecny murowany wystawiła 1774 r. Justyna Moszczeńska, dziedziczka wsi. P. Szlachecki par. , dek. włoszczowski dawniej dzierzgowski. Dobra P. Szlachecki składały się w 1885 r. z folw. P. , Starzyny i Borek al. Wólka, z nomenkl. Suchy Młyn, rozl. mr. 4327 fol. P. gr. or. i ogr. mr. 391, łąk mr. 101, past. mr. 283, lasu mr. 1842, nieuż. mr. 539, razem mr. 3161; bud. mur. 9, z drzewa 13; płodozmian 4 i 7polowy; fol. Starzyny gr. or. i ogr. mr. 430, łąk mr. 78, past. mr. 299, nieuż. mr. 59, razem mr. 866; bud. mur. 8, z drzewa 7; płodozmian 7polowy; fol. Borek al. Wólka gr. or. i ogr, mr. 296, nieuż. mr. 4, razem mr. 300; bud. mur. 2, z drzewa 3; płodozmian 4 i 7polowy, las nieurządzony. W skład dóbr wchodziły poprzednio wś P. os. 30, z gr. mr. 202; wś Starzyny os. 43, z gr. mr. 387; wś Wólka os. 16, z gr. mr. 178; wś Brzostek os. 60, z gr. mr. 352; wś Łysaków os. 6, z gr. mr. 123. 6. P. al. Przyłęg, wś i fol. nad rzką Prośnicą, pow. garwoliński, gm. Sobolew, par. Łaskarzew, odl. 15 w. od Garwolina, ma. 20 dm. , 158 mk. , 878 mr. W 1827 r. 13 dm. , 95 mk. W 1885 r. fol P. rozl. mr. 773 gr. or. i ogr. mr. 560, łąk mr. 37, past, mr. 57, lasu mr. 95, nieuż. mr. 28; hud. mur. 1, 2 drzewa 22; płodozmian 11, 12 i 15polo wy, las nieurządzony. Wś P. os. 8, z gr. mr, 128; wś Kownacice os. 17, z gr. mr. 424; wś Zygmunt os. 12, z gr. mr. 278; wś Leokadya os. 10, z gr. mr. 370. Długosz podaje opis wsi Przelank w par. Serokomla. Dość znaczna odległość dzisiejszego Przyłęku pod Łaska rzewem od Serokomli, na płn. zach. od Kocka leżącej, pozwala przypuszczać albo omyłkę Długosza, albo też innę wieś tego nazwiska. świadectwa archiwalne z XVI w. podają tak że kilka coraz to innych parafii i sprzecznych danych. W reg. pobor, z 1566 r. występuje Stanisł. Ciołek de Żelechów et in Pogorzelec i Przyłek haeres. W 1579 r. podano de villa Przyłęka, par. Kłoczow, ex sorte Andr. Kło czowski, ex sorte Dom. Barbarae Kłoczowska Ak. gr. stęż. , 2 108, 3 36. Widocznie więc mowa tu o dwóch różnych wsiach. Ta druga wieś w par. Serokomla a poźniej Kło czow, obecnie nie istnieje. W połowie XV w. należała do Jana Janowskiego h. Serokomla. Łany kmiece dawały dziesięcinę klasztorowi Św. Krzyża. Prócz tego był folwark, karczma i zagrodnicy Długosz, L. B. , II, 552 i III, 252. Reg. pobor. z 1569 r. podają wś Przitek Przyłęk w par. Serokomla al. Janowiec i Przyłęki w par. Wilczyska, mające 2 1 2 łan. Pawiński, Małop. , 319, 336. W 1648 r. dziedzicem P. w par. Maciejowice jest Adam Sułowski, wojewodzie rawski. W 1669 r. Przy łęk i Chotynia należą do Krzysztofa ze Skoliszyna Sułowskiego Ak. gr. stęż. , 18 54, 23 70. Jednocześnie jednak są tu inne części szlacheckie. Reg. pob. z 1664 r. podaje w P. par. Maciejowice praedium G. Kożuchowski. Wieś miała 30 poddanych, dwa dworce, 3 osób służby. Regestr podymn. z 1661 r. po daje 5 dm. i z nich 2 fl. 15 gr. Ak. stęż. , 22 195, 299. Por. Ostrożeń. Br. Cl. Przyłek 1 wś, pow. mielecki, w piaszczystej i lesistej równinie, przy gościńcu z Mielca do Kolbuszowy 13 klm. , wznies. 214 mt. n. p. m. Rozpada się na dwa obszary wiek. pos. Jadw. Ciesielskiej i Wandy Dolańskiej i ma sześć grup chat Przyłęk 115 dm. , 639 mk. , Podlesie 35 dm. , 206 mk. ze Staszówką 16 dm. , 84 mk. , Hucinę z os. Źródło 28 dm. , 162 mk. , Poręby 14 dm 72 mk. i Żabiniec 11 dm. , 63 mk. . Razem 219 dm. i 1226 mk; 1176 rz. kat. i 50 izrael Na oba obszarach wiek. pos. 12 dm. , 94 mk. ; 29 rz. kat. a 65 izrael Obszar wiek. pos. ma 583 roli, 94 łąk, 145 past. i 3607 mr. lasu; pos. mn. 688 roli, 100 łąk, 21 past. i 15 mr. lasu. Par. w Ostrowie Tuszowskim. W XV w. łany kmiece dawały dziesięcinę prebendzie turebskiej w Sandomierzu, fol zaś pleban. w Charze wicach, Długosz, L. B. , I, 350, II, 356. Jako własność Piotra i Swidra Nieczujów miała i w owym czasie dwa folwarki. W 1581 r. Pawiński, Przyłek Przyłęki Przyłęk Przyłęków Przyłuka Przyłuczki Przyłucza Przyłubsko Przyłubień Przyłubie Małop. , 199 wiek. posiadłość należała do Barbary Strzałkowskiej, Jakuba i Tomasza Swi drów i Faliszowskiego. Jest tutaj szkoła lu dowa i kasa pożyczk. z kapit. 636 złr. Wieś sama zajmuje polanę podłużną, przysiołki zaś leżą na płd. od niej wśród lasów. Graniczy na płn. z Ostrowem Tuszowskim i Toporowem, na płd. z Niwiskami a na wsch. z Kossowym i Siedlanką. 2. P. Zgórski, pow. mielecki, wól ka do Cyranki, wśród szpilkowego boru, nad dużym stawem, na zachód od poprzedniego, składa się z kilku chat. Mac. Przyłęk, niem. Prielang, Prilang, Prilank, prawy dopływ Dobrzycy, pow. wałecki, po wstaje pod Jampolem na wschód od Marchijskiego Frydlądu; oblewa Rudki niem. Hofstaedt i uchodzi pod Wielbokami niem. Poln. Fuhlbeck do Piły Dobrzycy ob. Pow. wa łecki, przez Cal Hera, str. 46. Kś. Fr. Przyłęk, niem. Frankenberg, 1210 Priluk, 1230 Prilank i Frankenberch, 1294 Antiquum Franhenherg, wś, pow. ząbkowicki, posiada kościół paraf. katol. patronatu królewskiego i biskupiego, szkołę katol. W 1842 r. było 120 dm. , 954 mk. 15 ewang. . Wś ta należała do kościoła św. Krzyża w Wrocławiu, część zaś jej zwana Frankenberg er Sand do klasztoru w Kamieńcu. Kościół spalony w 1802 r. , został w 1803 r. odbudowany. Przyłęki 1. wś i okr. wiejski, pow. byd goski, o 9 klm. na płd. od Bydgoszczy, poczta i st. dr. żel. o 6 klm. w Chmielnikach. Wieś ma 356 mk. w 45 dm. W skład okr. wchodzi osada PrzyłękiGorki 215 mk. w 25 dm. ; cały okrąg ma 70 dm. i 571 mk. 223 kat. , 348 prot. . W zeszłym wieku należały P. do Ant. Przysieckiego. 2. P. Górki, os, , tamże, graniczy z Przyłękami. 3. P. Ostrów, tamże, ob. Ostrów Przyłęcki, 4. P. , niem. Prielang, leśnictwo, pow. czamkowski, o 9 klm. na za chód od Trzcianki; par. Dzierżno Wielkie, pocz ta w Siedlisku, st. dr. żel. w Trzciance, okr. domin. Wieleń, 1 dm. i 8 mk. E. Cal Przyłęków, potok, w pow. żywieckim, lewoboczny dopływ Koszarawy. Przyłęków, wś, pow. żywiecki, par. Żywiec odl. 9, 8 klm. Obszar wiek. posiadłości należy do dóbr arcyks. Albrechta. Przyłogi, wś, pow. konecki, gm. i par. Miedzierza, odl. od Końskich 16 w. , ma 60 dm. , 465 mk. , 726 mr. włośc. , 1 mr. dwor. W 1827 r. 23 dm. , 134 mk. Przyłom, fol. nad strum. Bełk, pow. grójecki, gm, Nowawieś, par. Jasieniec; wchodzi w skład dóbr Falęcin ob. . Przyłożnica, rzka, w pow. czarnkowskim, w okolicy Wielenia i Człopy. Istniała w r. 1546, dziś nieznana Schmitt, Gosch. d. Deut. Croner Kr. , 230; Kętrzyński rozdz. . XIII, pow. wałecki i ststwo drohimskie wymienia też rzeczkę t. n. Przyłubie 1. Polskie, niem. Weichselthal, dawniej Polnisch Przylubie, wś i domin. , pow. bydgoski, o 3 klm. na wschód od Solca, na lew. brzegu Wisły; par. kat. i prot. tudzież poczta w Solcu Schulitz, st. dr. żel. o 17 klm. w Chmielnikach. P. należało do Przyłuskich od 1489 po za r. 1583, a przy końcu zeszłego wieku do Ant. Nieborskiego. Wś liczy 42 mk. prot. w 5 dm. Domin. ma 9 dm. , 111 mk. 14 kat, , 97 prot. , obszaru 706, 38 ha, t. j. 99, 65 roli, 17, 41 łąk, 60, 65 past, 516, 11 lasu i 12, 66 nieuż. ; czysty doch. grun. 2844 mrk. ; cegielnia parowa. 2. P. Niemieckie, niem. Graetz an der Weichsel, dawniej Deutsch Przylubie, wś i okr. wiejski, pow. bydgoski, o 6 1 2 klm. na wschód od Solca, ciągnie się wzdłuż lew. brzegu Wisły; par. kat. , prot. i poczta w Solcu, stacya drogi żel. o 19 klm. w Chmielnikach; 28 dm. , 259 mk. ; należała niegdyś do Nieborskiego. W skład okręgu wchodzi os. karczm. Piaski 13 mk. , 2 domki kolej. z 12 mk. ; cały okrąg ma 32 dm, , 284 mk. 12 kat. , 271 prot. i 1 żyd. E Cal Przyłubień, Przyłuben al. Lubenia, potok, w pow. jarosławskim, przyjmuje dopływ Kotylnicę z obszaru Pawłowy, w pobliżu granicy od królestwa polskiego. Przyłubsko, w XVI w. Prziłupsko, wś i fol. , pow. olkuski, gm. i par. Kroczyce, odl. 42 w. od Olkusza, posiada dwa młyny wodne, tartak, pokłady wapienia. W 1827 r. 27 dm. , 130 mk. Wś ma 18 os. , 177 mr. W 1878 r. fol. P. z nomenkl. Huta al. Puszcza, oddzielony od dóbr Lgota Murowana, rozl. mr. 1003 gr. or. i ogr. mr. 472, łąk mr. 44, past. mr. 15, wody mr. 3, lasu mr. 447, zarośli mr. 10, nieuż. mr. 12; bud. mur. 4, z drzewa 4. W r. 1886 oddzielono fol. Huta 314 mr. , Młyński folwark 132 mr. . Według reg. pob. pow. lelowskiego z r. 1581 wś P. , w par. Kroczicze, własność Józefa Giebułtowskiego, miała 2 1 2 łan. Pawiński, Małop. , 76. Br. Ch. Przyłucza, dawniejsza nazwa wsi Kłopotowce, w pow. lityńskim. Przyłuczki, wś nad rz. Ptyczą Ptyczem, pow. miński, gm. Samochwałowicze, w pobliżu linii dr. żel. moskiewskobrzeskiej; os. 15, z gr. 162 dzies. i 6, z gr. 18 dzies. Do wsi należą zarośla i pastwisko, razem 28 dzies. por. Przyłuki. Cerkiew par. pounicka, wzniesiona w 1763 r. przez Józefa Iwanowskiego, ststę mińskiego; około l000 dusz, Paroch z dawnego zapisu ma około 2 włók ziemi. Przyłuka, Pryłuka, mczko po obu brzegach rz. Desny, pow. berdyczowski, o 65 w. od Berdyczowa, położone w miejscowości słynnej wyborową glebą, dzieli się na t. zw. Starą i Nową, przedzielone od siebie rozległym sta Przyłożnica Przyłęk Przyłom Przyłogi Przyłuka wem, uformowanym z rozlewu Desny. Stara P. leży po lewej al wschodniej stronie rzeki, Nowa zaś po prawej. W mku było w 1863 r. w ogóle 5147 mk. 2824 prawosł. , 303 katol. i 2020 żydów, obecnie jest 665 dm. i 4045 mk. 1891 męż. i 2157 kob. , w tej liczbie 43 żydów. Jarmarki odbywają się 1 stycznia, 9 maja, 1 i 25 października i 6 grudnia. W Starej P. znajduje się cerkiew Preobrażeńska, z muru wzniesiona w 1819 r. i uposażona 72 dzies. ziemi, oraz kościół katolicki, niegdyś parafialny, dziś filialny par. Wachnówka; w Nowej zaś cerkiew Troicka, zbudowana w 1730 r. i uposażona 71 dzies. ziemi. W Starej P. nad rz. Desną jest zamkowiszcze, otoczone wałem na 168 sążni z każdego boku, a wysokim na 4 1 2 sążnia. Samo zamkowiszcze zawarte ma wewnątrz 19 sążni kwadratowych. Od tego zamkowiszczą do rz. Desny ciągnie się wał, długi na 494 sążni, wysoki na cztery. F. początkiem swym sięga bardzo odległych czasów. Wzmianka w Nikonowsskiej kronice pod r. 1146, podług Karamzina, odnosi się do P. leżącej na granicy gub. podolskiej i kijowskiej. Kronika mówi, , pryjde Wołodymir Halickij i wzia Priłuk. P. leżała wtedy w ziemi t. zw. Bołochowskiej, rozpostartej od rz. Chomora aż do wierzchowisk Bohu. Wiadomo z dziejów, że ówczesną Ruś Kijowską, oplotły dokoła stepowe ludy, jak Torki, Kowuje, Czarne Kłobuki, Berendeje, które się tem różniły od swoich współplemiennikow Połowcow, zwanych dzikimi, że przez ocieranie się z Rusią nawykać zaczęły do życia osiadłego, a zespalając się z ruską ludnością, służyły za zaporę przeciw koczowniczym pobratymcom Połowcom. Owóż zlewek ów tych różnoimiennych plemion Ruś ówczesna obejmowała jedną zbiorową nazwą bołochowców. Wyraz ten prawdopodobnie z bohołowca na bołochowca przekształcony, widocznie nie na rodowość, ale raczej na zatrudnienie ich i tryb życia wskazywał, jak późniejszy wyraz kozak. Miano bołochowiec stosunkowo dość nawet późno spotyka się jeszcze w zródłach dziejowych, bo jeszcze za czasów litewakopolskich. Tak np. pisze Zygmunt August do Kutwic Murzy, , Na wchodi i Bołochowie u poddanych naszych Winnickich i Bracławskich Tatary nemało pobrali ob. Kniga posols. Obolenskiego i Daniłowicza, Moskwa 1843, str. 203. Przywilej zaś Zygmunta III dany w 1622 r. mieszczanom m. Lisianki wspomina o bołochowcach jako ludziach, których zatrudnieniem jest zwierz wszelaki łowić w lesiech i rybę w rzekach. To też niemijając się zbyt z prawdą, możnaby przypuścić, że nazwa bołochowiec czyli bohołowiec oznaczać musiała ludzi żyjących z polowania w lasach i stepach, a z rybołówstwa w rzekach przeważnie w Bobu. Wszakże li późniejsi kozacy, których owi właśnie Kowujowie, Torkowie i Czarni Kłobukowie zdają się być przodkami historycznymi, niczem innem pierwiastkowo jak tylko łowem się bawili. Że P. leżała w dawnej ziemi Bołochowskiej, dowodem są grody wspomniane w kronice, a dziś jeszcze mieszczące się w poblizkiej okolicy, jak Hubin, Czerniatyn w pow. berdyczowskim, Kudyn czyli Kudynka w pow. latyczowskim Ziemia Bołochowska oddzielała Halicz od Kijowa i przez tę ziemię szła do tych grodów walna droga, którą książęta kijowscy i haliccy, szarpiący. się z sobą ustawicznie, z zastępami zbrojnemi swojemi przebiegali. W 1241 r. Daniel Halicki bołochowskie grody Kudyn, Hubin, Kobud, Horodziec Buzski, Diadków zniszczył doszczętnie, a Mongołowie z innych ich posad wyruszyli, tak że musieli się usunąć aż na niziny Dniepru, kędy w dniach późniejszych miała się wytworzyć kozaczyzna. Pomimo wyrugowania Tatarów z tych krain przez Litwę, P. i jej bliższa okolica nie zaludniają się długo. Występuj e ona jako osada stosunkowo dość późno, bo dopiero w XVI w. i już jako własność ks. Zbarazkich. Przypuścićby należało, że pierwszym jej właścicielem a może i założycielem był kn. Mikołaj Andrzejewicz Zbarazki. P. położona w punkcie rozdziału wód płynących do Dniepru i Bohu, przez który zwykle Tatarowie deptali sobie szlak w głąb kraju, bo na nim żadnych przepraw przez rzeki niespotykali, była narażoną na napady Tatarów, którzy od śmierci hana krymskiego Hadzigireja peryodycznie prawie Bracławszczyznę najeżdżali. Ks. Janusz Zbaraski, chcąc zabezpieczyć własność swoją, wznosi w P, zamek obronny, umocniwszy go basztami, wałami i przekopami, których i dziś jeszcze widoczne są ślady. To też odtąd i ludność, nietylko w P. samej, ale i w bliższej jej okolicy niepospolicie wzrosła, a spływała ona z głębi kraju, z Wołynia najwięcej, jak to widzimy z procesów sądowych, jakie ustawicznie wytaczali ziemianie wołyńscy ks. Januszowi Zbaraskiemu o zbiegłych poddanych z ich dóbr do Przyłuczyzny. Włości Przyłuckie w niedługim czasie tak się zaludniły, że w 1602 r. liczono w nich 29 siół kwit poborowy z m. Przyłuki 1602 r. . W 1594 r. przejeżdżający przez P. Erich Lassota, powiada, iż widział w koło tego mczka na polach sporo baszt opatrzonych we strzelnice, w których mieszkańcy, w razie niespodziewanego napadu, schronienie i obronę znajdowali. Dalej mówi tenże Lassota, iż oracz tutejszy, nawet gdy z pługiem wychodził w pole, muszkiet i szable zabierał z sobą. P. wyniesiona przez ks. Janusza Zbaraskiego na stopień miasteczka, już za pobytu w niej Lassoty liczyła podobno wraz z dobrami 4, 000 osad. Janusz Zbaraski swoje posiadłości osadził ludem bojowym. Sam wszystkich prawie wojen ówczesnych uczestnik, sam też swoje hufce zbrojne prowadził, i wraz z nimi pod Czaśnikami, Sokołem, Wielkiemi Łukami i Pskowom mężnie dokazywał. Janusz Zbaraski umarł w 1608 r. , lat 32 przesiedziawszy na województwie bracławskiem. Żona jego, za którą wziął w posagu rozległe w Bracławszczyźnie dobra, ks. Anna z Cze twertyńskich, przeżyła go. Oddawszy dobra swe synom, na starość osiadła w odnowionym własnym kosztom monasterze panieńskim w Czetwertni nad Styrem, zbudowanym w 1437 r. przez przodka jej Aleksandra Światopełka ks. Czetwertyńskiego. Ks. Janusz Zbaraski zostawił dwóch synów Jerzego Hrehorego i Krzysztofa. Po śmierci ks. Janusza synowie jego odziedziczyli tak substancyą ojczystą, jak macierzystą, która była kolosalną. Jednakże zlew takowych w jedną całość uskuteczniał się stopniami, a to w miarę tego, jak ks. Janusz, potem dwaj synowie jego do dóbr spadkowych P. i Pohrebyszcz, tudzież macierzystych, dokupywali inne sąsiednie posiadłości od podupadłych pierwiastkowych właścicieli braciawskich, których nieustanne Pustoszące najścia tatarskie Przywiodły do zupełnej majątkowej ruiny, tak, że dobra swe radzi nie radzi zbywać musieli. Oto więc zaczynając od P. nad Desną i Pohrebyszcz nad Rosią, dzierżawy Zbaraskich w jedną stronę wzdłuż Rosi i Rośki się ciągnęły, zamykając w sobie cały obszar, na którym Żywotów, Borszczajówka, Antonów i Bereźna, Wołodarka i Torczyca się mieściły; dalej zaś skręcając w Południowym kierunku z pewną przerwą obejmowały P. , Monastyrzyszcza i docierały aż do Ładyżyna przed Bohem i Berszady za Bohom; w drugą nareszcie stronę od. z Daszowem i ogromną Niomirowszczyzną się wiązały. Obaj bracia Jerzy i Krzysztof Zbarascy chodzili też z swojemi milicyami kozackiemi z wyprawy na wyprawę, to przeciwko Michałowi do Multan 1600 r. , to 1609 r. na potrzebę moskiewską. Jerzy Zbaraski, mając poruczony sobie dozór nad granicą, ze swojej kozackiej milicyi urządził był straż, która doroczną służbę swoje odbywała pod regimentem hetm. Stanisława Żółkiewskiego. Gdy w 1626 r. Tatarzy naszli Bracławszczyznę, Stefan Czetwertyński, podkomorzy kijow. , rodzony wuj braci Zbaraskich, zabrawszy w P. poczet zbrojnych kozaków nadwornych, wyruszył z nimi d. 23 lutego w pole, i połączywszy się z hetm. Żółkiewskim, dopędził hana z ordą o milę od Halicza. Han dopędzony szukał ocalenia w odwrocie ku szlakowi kuczmańskiemu, lecz Przyłuczanie wsiedli na kark uciekającemu. Koło Ujścia Tatary w bród poszli przez Dniestr, ale większa ich część niezdołała się jeszcze przeprawić, gdy hetman rozkazał rzucić się do walki z nimi Przyłuczanom, i ci ostatni tak mężnie natarli, iż Tatarzy bezładnie w Dniestr skoczyli, a han uciekając odbiegł w Popłochu rydwana swego i dział cztery Spominki ojczyste, I, str. 61 2. Obrona pograniczna po zamkach królewskich na Ukrainie wytworzyła mieszczankozaków. Pierwsi to więc starostowie królewscy, jak też niemniej i wielcy panowie ukraińscy przeważnie kniaziowie z Wołynia, wyhodowali ich i rozswywoliwszy na wyprawach wojennych, potem na ich wybryki musieli patrzeć przez szpary. I w dobrach Zbaraskich też w owym czasie było już sporo kozaków czyli raczej mieszczan kozakujących. Kozacy ci nietylko ustawicznie wychodzili w stepy na obłów, łapiąc czabany tatarskie i tureckie, ale i do Krymu się zapędzali, łub na Czarnem częstokroć rozbijali morzu. W 1578 r. , jeszcze za życia ks. Janusza Zbaraskiego, zachodziły do króla polskiego od Porty skargi na tegoż księcia i synów jego, iż w dzierżawach swoich kozaków chowają, którzy w Turcyi szkodę nie małą czynią. Król kazał Zbarankich nadwornymi pozwy spozywać, i zesłał umyślnie komisarzy, aby ci zrobili inkwizycyą po miasteczkach książęcych. Atoli komisarze owi, zjechawszy na miejsce nie mogli nikogo winnego wymacać, tak że ledwie tam nędzę jakieś kilku znaleźli, i zaś puścili, gdy niebyło się nad czem pastwić M. Bielski, księgi 6, str. 75. Widocznie, że Zbarascy spodziewając się rewizyi, przed przyjazdem komisarzy mieli dość czasu ukryć kozaków swoich. Po śmierci ks. Janusza Zbaraskiego P. z zamkiem i przyległościami, mocą rozdziała, dostała się ks. Jerzemu. Do niej należały wonczas wsie Nowogrobla, Łosijówka, Turbów, Skibińce, Kurawa, Wachna, Petanowka, Kołuszowa, Jarmuszówka, Pisarówka dziś Psiarowka, Dział Zbaraskich, w zb. Konst. Świdzińskiego. Za ks. Jerzego Zbaraskiego nieprzestawały osiedlać się te dobra, i tak powstał Nowy Zbaraż i Hubin Nowy na uroczysku dawnego. Kiedy w 1620 r. ks. Jerzy Zbaraski z stał kasztelanem krakowskim, kupił od Padniewskich Pilicę w dzisiejszym pow. olkuskim, kędy w wspaniałym zamku lubiał przebywać. Po bracie młodszym Krzysztofie, koniuszym kor. , bezżennym, wziął cały majątek, ale wkrótce i sam umiera w 1631 r. , także bezżenny, jako dziedzic ostatni sławnego imienia. Olbrzymie dobra dziedziczne, zamki, miasta wielowładnych Zbaraskich spadły na Maruszę Bazylową Zuhorowską, kasztelanową bracławską, siostrę rodzoną ks. Janusza Zbaraskiego, a od tej z kolei przeszły na córkę tejże Annę, za ks. Konstantym Wiszniowieckim, wwdą ruskim ob. Adam Boniecki. Poczet rodów, str. 395 i 415. Ostatecznie więc cały majątek ks. Zba Przyłuka raskich przelał się w dom ks. Wiszniowieckich. P. następnie z przyległościami stała się własnością córki ks. Konstantego Wiszniowieckiego Heleny, która oddała rękę swą Stanisławowi Warszyckiemu, wprzód kasztelanowi mazowieckiemu potem krak. Matka jej Anna z Zaborowskich ks. Wiszniowiecka wcześnie ją odumarła. Wychowywała ją jej babka Marusza ze Zbaraskich Zaborowska. Ślub ks. Heleny Wiszniowieckiej ze Stanisł. Warszyckim odbył się w Lublinie. Przy oddawaniu nowożeńcowi panny młodej miał mowę Jakub Sobieski, krajczy kor. , szwagier księżniczki ob. Swada polska, cz. II, str. 83, 84, 85, 95. Oprócz P. , na mocy działu sporządzonego mię dzy tą księżniczką a bratem jej Januszem ks. Wiszniowieckim w 1635 r. , jako posag swój i spadek po Zbaraskich wniosła ona jeszcze w dom mężowski następujące posiadłości Pilczę, Smoleń, Mrzygłód, Kazimierzę Wielką itd. , razem dwa miasteczka i 39 wsi Ad. Boniecki, Poczet rodów, str. 371. Atoli Stanisław Warszycki niedługo władał P. , bo w 1648 r. wybuchła wojna kozacka. Rządy przeto Warszyckiego nad P, tem się tylko upamiętniły, że założył tu wś Warszycę. Po klęsce korsuńskiej cała nawałnica Kozaków i Tatarów spadła nagle na P. i jej okolicę Ks. pam. Michałowskiego, str. 159. Tegoż roku 1648 w lipcu gościli tu już Krzywonos i Sangirej tamże, str. 95. Od roku zaś 1649, gdy utworzono pułk kalnicki, jedna jego sotnia konsystowała w P. ; sotni tej był w tymże roku sotnikiem Wasyl Antonenko, a pisarzem Petro Kończyski Rejestr wojsk, zap. , str. 192. Gdy zaś w tym roku miała nadciągnąć orda, posiłkująca Chmielnickiego, to wódz ten wydał uniwersały, nakazujące osadom postronnym, aby szukały schronienia pod zasłoną twierdzy Przyłuckiej. Jakoż gromady sąsiednie przed nadciągającymi Tatarami, uniosły do obwarowanej P. życie i majątki. Oprócz P. i inne obronne punkta, jak Nowy Zbaraż i Hubin, stały się przytułkiem okolicznej, szukającej schronienia ludności Akty J. Z. R, dodatki t. III, str. 211. W 1650 r. wskutek traktatu Zborowskiego P. została uznaną za miasto kozackie Letop. Hrebianki, str. 90. Atoli pokój Zborowski rozchwiał się wkrótce, i znów zaczęły się kroki wojenne; oporne miasta, jak P. , Hubin i Nowy Zbaraż, zostały przez wojska koronne częścią wycięte, częścią rozpędzone Grabowski, Spom. ojcz. , II, str. 69. Podczas gdy P. takie przechodzi koleje, wówczas dziedzic jej Stanisław Warszycki walczy zawzięcie z kozakami na Zbarazkie i Boresteckie okazye, tak piesze, jak jezdne, wystawia chorągwie; w czasie burzy szwedzkiej Jana Kazimierza nieodstępuje; z Pileckiej i Krzepickicj fortecy Szwedów w 1655 r. wypędza. Dan kowską twierdzę przeciwko nim uzbraja i mężny w niej daje im odpór. W tychże dobrach swoich Jana Kazimierza przez niemały czas hojnie i wspaniale podejmuje; co mu i w Pileckim potem świadczy zamku. Był to pan bogaty i pieniężny, jak się wyraża o nim Jemiołowski; skupił też dóbr niemało; od Firleja nabył Ogrodzieniec, Kromołów i Włodowice z licznemi włościami. Pierwsza żona jego Bełzecka, druga ks. Helena Wiszniowiecka. Cudzoziemiec Werdum z niezbyt korzystnej strony go wystawia. Maluje go jako okrutnika względem żony zapewne pierwszej Bełzeckiej, z którą się rozstał, a także i względem poddanych własnych, dla których był uciążliwym dziedzicem Liske, Cudzoziemcy w Polsce, str. 124. Bartoszewicz wręcz ma przeciwne o nim zdanie, mówi bowiem, że umarł on w 1631 r. d. 25 stycznia w Pilczy najzacniejszy staruszek Z Wiszniowieckiej zostawił syna Jana Kazimierza, który zszedł bezpotomnie i dwie córki Teresę za Andrzejem Firlejem, i Helenę za Michałem Warszyckim, miecznikiem kor. 1690, wwdą sandomierskim 1695. Ten ostatni był blizkim krewnym swojej żony, albowiem był to syn Andrzeja Warszyckiego a wnuk Aleksandra, który był rodzonym bratem Stanisława Warszyckiego, kaszt. krak. , ojca żony jego. Przyłuka atoli dla trwających niespokojności niebyła w ręku Warszyckich. Te ukrainno wszakże rozruchy rok za rokiem coraz więcej słabły. Jakoż po traktacie Prutskim 1711 r. właściciele ziemscy ukraińscy bezpiecznie już do swych dóbr wrócili objęli też i Przyłukę w swe posiadanie Warszyccy, ale rządów w majątku nieprowadzili własną ręką; poruczali je gubernatorom, Z ręki Warszyckich rządził tu w 1746 r. niejaki Maciej Biedrzyński ob. Arch, J. Z. R. , część VI, t. I, dodatki str. 363 i część III, t. 3, str. 362. W 1763 r. przebywała na leżach w P. t. zw. wojska koronnego partya ukraińska pod regimentem wwdy kijow. , a mianowicie czwarta chorągiew kasztelana sierpskiego, której porucznikiem był Łubek, chorążym Niemiejski; dziesiąta chorągiew kasztelana polanowieckiego, której porucznikiem był Kwaśniewski; i jedynasta, której porucznikiem był Remigian Jełowicki, chorążym Maciej Polecyłło komput wojska kor. i lokacya onego d. 13 grudnia 1763. Michał Warszycki, ożeniony z Heleną Warszycką, dziedziczką P. , umarł 1697 r. Był on pułkownikiem wojsk Rzpltej, z Czarnieckim wojował, a potem w ukraińskich i moskiewskich mogiłach, także pod Wiedniem wojownik; zostawił on dwie córki; Teresę za Janom Odrowążem, i Teofilę za Janem Męcińskim, oraz synów Stanisława, miecznika kor. , i Jerzego, wwdę. łęczyckiego. Z tych Stanisław odziedziczył był po matce P. ; ożeniony Przyłuka z Jordanówną, zostawił jedną tylko córkę Emerencyannę która pierwszym ślubem była za Ludwikiem Pociejem, wwdą wileńskim i hetmanem lit, drugim za Józefem hr. Montmorency. Z Ludwikiem Pociejem miała tylko jedną córkę, która wyszła za Franciszka Borzęckiego, podstolego w ks. lit. , sstę żydaczowskiego. Ten Borzęcki był to mąż zacny, mówi Krasicki, zasługi jego i przymioty słały mu drogę do najwyższych honorów, ale śmierć prędko temu zagrodziła. Umarł bowiem 1743 r. w sile wieku J. Wolff, Dygnitarze, str. 305. Żona go przeżyła. Zostawił on z nią córkę jedną za Kalinowskim, ssta lelowskim, i synów dwóch, jednego nieznanego nam z imienia, i Aleksandra, podstolego kor. 1769 i sstę przemyskiego. Ten ostatni wziął w dziale P. , która już odtąd stale zostaje siedliskiem swoich dziedziców. Piękny dwór wystawił i ogrod założył; wzniósł też kaplicę. Możny ten ziemianin kroił na magnata, i przez życie nad stan trwonił majątek. Należał on do rzędu częstych w owym czasie maniaków, którzy wciąż mieli tron na myśli. Przez tę niewczesną pretensyę dawał pole do żartów z siebie ob. Piotra Jaksę Bykowskiego, Ostatni sejmik wwdztwa bracł. . Był on wielkim znawcą i miłośnikiem koni i miał słynną stadninę. Większą część dóbr Przyłuckich za życia jego jeszcze rozszarpali wierzyciele. Jednakowoż podstoli kor. zostawił dzieciom następujące wsie Przyłukę, Cholewińce, Czuprynówkę, Turbów, Wachnówkę, Kurawę, Bryckie, Warszycę, Psiarówkę, Łosijówkę, Zbaraż Nowy i Hubin. Żona jego z domu Ankwiczówna przeżyła go; w 1780 r. rządzi kluczem przyłuckim, tak zwaną Przyłuką Nową dawniej Kisiele i osiedla ją żydami i mieszczaństwem Arch. J. Ż. R. , część V, str. 584. Była tu kaplica publiczna, z kapelanem, z pensyą dla tegoż i ordynaryą. Ale z powoda, ze okolica tutejsza od aktualnego kościoła w Zozowie, była zanadto oddaloną, konsystorz bracławski wydzielił dla kaplicy publicznej w Przyłuce parafią, składającą się ze wsi Nowej Przyłuki, Psiarówki, Krzywca, Kisielów, Cholewiniec, Łosijówki, Konstantynówki, Turbowa, Monczyna, Szeuderowki, Zbaraża, Oweczaczów, Hermanówki, Nowogrobli, Hubina, Kurawy, Kotiużyniec, Warszycy, Starej Przyłuki i Piotrówki. Przyłuką w 1802 r. należała już do hr. Honoraty Borzęckiej, córki Aleksandra, podst. kor. , i Anny z Ankwiczów, Borzęckich. Ona to w 1805 r. nowy tu kościół wymurowała p. w. św. Anny. W tymże roku poświęcił ten kościół kś. Staruszkiewicz, dziekan lipowiecki. Komendarzami tego kościoła byli kś. Hordziejowski, potem kś. Jan Deręgowski, nareszcie w 1820 r. kś. Dymitr Jurkiewicz. Kaplica w Wachnówce, fundowana przez Trzecieskiego, była filią tegoż kościoła. Dziś kościół przyłucki przestał być parafialnym. Przyłukę nareszcie posiedli wierzyciele; Stara Przyłuką przeszła na własność Opitza, a Nowa mająca 3628 dzies, ziemi podzieloną będąc na połowy, części i cząstki, dziś zostaje w ręku Gojzewskich, Bołsunowskich, Karskich, Berezowskich, Sawickich i Podwysockich. Wyborne stado koni poszło też w rozproszenie. Znaczną część tego znakomitego stada klacze tak zwane pepijki nabył Walenty Abramowicz, dziedzic Józe fówki, które to stado umiejętnie prowadzone, istnieje dziś jeszcze u sukcesorów niedawno zmarłego Leopolda Abramowicza, b. marszałka pow. skwirskiego, w Sachnach i Zawadówce. Następnie Stara P. , licząca 4949 dzies. ziemi, drogą kupna przeszła w posiadanie Włady sława Zdziechowskiego, właściciela Czerepaszyniec, którego syn, niedawno zmarły Cze sław Zdziechowski, jako znawca i prawdziwy miłośnik zabytków, dom swój w P. dziełami sztuki napełnił. Edward Rulikowski, Przyłuka, wś i folw. , pow. zasławski. Folwark należy do zasławskiego klucza dóbr sławuckich. Przyłuki, folw. , pow. radzyński, gm. Tłuściec, par. Międzyrzec, ma 4 dm. , 12 mk. , 594 mr. Przyłuki 1. dobra nad rz. Ptyczą Ptyczem, pow. miński, gm. Samochwałowicze, par. rz. kat. Wołczkiewicze, o 20 w. na płd. od Mińska, na wielkim trakcie ze Stańkowa do Mińska. Grunt mocno falisty, urodzajny, gliniasto piasczysty. Dobra P. , rozległe 2376 dzies. , składają się z folw. P. , Wołczkiewicze, Timoszki i Otolin i z zaśc Szczomyslnica, Otolin i Talkowszczyzna. Folw. Przyłuki pod bud. i ogrod. 16 dzies. , ziemi orn. 295 dzies. , łąk 105 dz. , lasu 1240 dz. , wody i nieuż. 85 dz. , razem 1741 dz. ; folw. Wołczkiewicze z kościołkiem parafialnym rz. katolickim pod bud. i ogr. 5 dzies. , ziemi orn. 137 dzies. , łąk 20 dz. , nieuż. 8 dz. , razem 170 dzies. ; folw. Timoszki 93 dz. ; folw. Otolin 88 dzies; zaśc. Szczomyslnica 1 gospodarz 45 dzies. ; zaśc. Otolin 6 gosp. 168 dzies. ; zaśc. Talkowszczyzna 2 gosp. 54 dzies. Reszta ziemi 17 dzies. pod osadami karczemnemi i młyńskiemi. Dwa młyny na Ptyczy. Na folw. głównym P. płodozmian 8polowy, na innych trzypolówka. Dawniej do dóbr tych należały wsie Podgaje os. 28, gr. or. 202 dzies. i 22 dz. pastwisk i nieuż. ; Przyłuczki os. 21, z gr. or. 180 dzies. i 28 dz. zarośli; Leckowszczyzna os. 17, z gr, 161 dzies. i 31 dz. zarośli; Słoboda os. 12, z gr. 135 dzies. i 19 dzies. zarośli; Maksymiłowo os. 6, z gr. 74 dzies. i 16 dz. zarośli; Kochanowszczyzna os. 12, z gr. 186 dz. i 27 dz. zarośli; Timoszki os. 21, z gr. 175 dzies. i 3 dzies. zarośli; Wołczkiewicze os. 20 z gr. 186 dzies. i Przyłuka Przyłuki Przyłuka Przyłuski 112 dzies. pastwisk i zarośli wypis z ksiąg gminy Samochwałowicze. Niegdyś własność Stetkiewiczów, w początku b. wieku należały P. do Iwanowskich; w 1849 r. przez Iwanow ską, żonę Leona Osztorpa, dłogoletniego mar szałka szlachty gub. mińskiej, przeszły do tego ostatniego. W 1851 r. umarł Osztorp, a mają tek odziedziczyła córka jego Ottonowa Horwattowa, marszałkowa mińska. Ona to pałac dawny klasztor, który dotąd był tylko wiel kim czworobokiem, ozdobiła krenelami i wieżami, oraz wszystkie budynki w pobliżu pałacu będące upiększyła architektonicznemi po mysłami. Pałac spłonął w 1868 r. , ale już w 1872 r. P. nabył hr. Emeryk Czapski i od budował pałac na wzór dawnego, w trwalszy od poprzedniego sposób. Pałac ten, pięknej ar chitektury, z bastyonami i stojącą w pobliżu zegarową wieżą, na górze pokrytej terasami i ogrodem, bardzo okazale i malowniczo wyglą da. P. tworzą obecnie jedną całość ze Skoreniczami, folwarkiem nabytym przez hr. Czap skiego w 1876 r. , i wchodzą w skład wielkich dóbr hr. Emeryka Czapskiego ob. Stańków. Obecnie posiada P. i Skorenicze syn Emeryka, hr. Jerzy Czapski, ożeniony w 1886 r. z hra bianką ThunHohenstein. Do 1864 r. była tu st. p. przy b. trakcie poczt. z Mińska do Pińska. Widok P. pomieścił Orda w swym Albumie. Archimandryta Mikołaj na podstawie źródeł archiwaloych twierdzi, że od czasów dawnych is tniały w P. dwie cerkwie, jedna na t. zw. Hermanowskiej Górze, p. w. Wniebowzięcia N. M. P. i draga św. Trójcy, przy której Anna, z Ogińskich Stetkiewiczowa fundowała w 1635 r. monaster męzki za zezwoleniem ki jowskiego metropolity Piotra Mohyły, a na stępcy jej byli dobroczyńcami świątyni. W 1740 r. jakoby za wpływem mińskiego ssty Józefa Iwanowskiego, ówczesnego dziedzica P. , mnisi musieli ustąpić. Iwanowski fundował cerkiew unicką w 1763 r. p. w. św. Bacha, a majątek monasteru Stukotycze wcielił do dóbr przyłuckich, od których znowu był od dzielony za wyrokiem sądowym w 1778 r. na rzecz bazylianów mińskich ob. Opisanje mińskoj eparchii, str. 99100. 2. P. , Pryłuki, karczma w pow. nowogródzkim, przy gościńcu z Miratycz do Janowicz, w 2 okr. pol. horodyszczańskim, 3. P. , folw. , pow. nowogrodz ki, dawniej ks. Radziwiłłów, obecnie ks. Witgensteina; 10 1 6 włoki, młyn wodny. 4. P. , wś nad Bugiem, pow. brzeski gub. grodzień skiej, w 1 okr. pol, gm. Miedno, o 12 w. od Brześcia. 5. P. , wś i dobra, pow. kobryński, w 1 okr. pol. , gm. Zalesie, o 6 i 7 1 2 w. od Kobrynia. J. E. W. A. Jel. Przyłuski 1. wś i folw. , pow. rawski, gm. Lubania, par. Biała; wś ma 8 dm. , 140 mk. , 127 mr. ; folw. 3 dm. , 7 mk. , 395 mr. W 1827 r. było 14 dm. , 102 mk. 2. P. , wś i folw. , pow. rawski, gm Stara Wieś, par. Biała, odl. 21 w. od Rawy; wś ma 4 dm. , 129 mk. , 6 mr. włośc. W 1827 r. było 9 dm. , 89 mk. W 1885 r. folw. P. lit. C. rozl mr. 532 gr. or. i ogr. mr. 428, łąk mr. 21, pastw, mr. 4, lasu mr. 64, nieuż. mr. 15; bud. z drzewa 15; las nieurządzony; pokłady torfu. Br. Ch. Przyma, pow. mogilnicki, ob. Przyjma. Przymiarki, wzgórze wznies. 640 mt. ,. w obrębie gm. Bałucianka, pow. sanocki, na granicy krośnieńskiego. Z pod wzgórza wypływa potok Iwanicki, dopływ Lubatówki i pot. Bałucianka, dopływ Wisłoka. Przymiarki 1. al. Warwaryno, os. fabr. , pow. będziński, gm. Koziegłowy, posiada urz, gminny, 2 dm. , 28 mr. Własność ks. Pankratjew z domu Gorczakow. 2. P. , folw. , pow. iłżecki, gm. Ciszyca Górna, par. Tarłów, odl, 35 w. od Iłży, 1 dm. 3 mk. , 258 mr. Należy do dóbr Czekarzewice. 3. P. , pow, włodawski, gm. Wola Wereszczyńska, par. Wereszczyn. 4. P. , wś, pow. biłgorajski, gm. Księżpol, par. Tarnogród wsch. obsz. Księżpol. Nale ży do dóbr ordynacyi Zamoyskich. 5. P. , wś, pow. chełmski, gm. Cyców, par. Puchaczów. 6. P. , pow. krasnostawski, gm, Turobin, par. Czernięcin. Br. Ch. Przymiarki 1. pow. bocheński, wólka do Pogwizdowa, ma 17 dm. i 100 mk. 2. P. , pow. pilzneński, as. dom. do Klecia, 1 dm. , 6 mk. 3. P. , os. do Dulczówki, tenże powiat, 17 dm. , 73 mk. 4. P. , pow. rzeszowski, wól ka do Hermanowy, 29 dm. i 135 mk. 5. P. , wólka do Tyczyna, tenże powiat, 10 dm. , 33 mk. 6. P. , os. do Zgłobienia, 19 dm. 112 mk. 7. P. , pow. tarnowski, wólka do Ryglic, 30 dm. i 181 mk. Mac. Przymiarki, pole pod Ołobokiem. pow. odolanowski. Przymiarki al. Królewska Wola, niem, Koenigswille, wś, pow. olesiński, par. ewang. Nassodel. W 1842 r. 10 dm. , 119 mk. 4 katol. Przymiłowice, w XIV w. Przemulowicze, w XV w. Przemiłowicze, wś włośc. i karcz. , pow. częstochowski, gm. i par. Olsztyn, odl 12 w. na płd. wschód od Częstochowy, ma 58 dm. , 470 mk. , 1199 mr. ; gleba piasczysta. W 1827 r. było 40 dm. , 247 mk. W uposaże niu klasztoru częstochowskiego przez Włady sława ks. opolskiego w 1382 r. wymieniono dziesięciny miodowe ze wsi Przemulowicze w powiecie olsztyńskim districtu Holsztiaensi, ob. Długosz, Lib. Ben. , III, 120. Według reg. pob. pow. lelowskiego z r. 1581 wś Prze miłowicze w, par. Mstów, należąca do zamku olsztyńskiego, miała 8 1 2 łan. km. , 1 4 roli Pawiński, Małop. , 77. Lustracya star. olsztyń skiego z 1660 r. wymienia wieś Przemiłowicze. Br, Ch. Przymiłowice Przymiarki Przyma Przyłuski Przyprostynia Przyporniak Przypki Przypkowska Przypiecki Przypor Przypierno Przypiesz Przypust Przymorze Przymotyka Przymys awa Przynada Przynady Przyny Przypierno, , wś, pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , gm. Głębokie, okr. wiejski Szuniowce, o 5 w. w. od gminy76 dusz rewiz. Przypiesz, dobra, pow. siebieski, o 23 w. od Siebioża, z zarządem gminnym, mają 1024 dzies. ziemi dworskiej; własność Arcisona i Waleryi Łabuńskiej. Gmina miała w 1863 r. 402 dusz rewiz. Własność niegdyś Bałabanowskich, z których Michał i Marcela z Hłuszaninów w 1693 r. sprzedali Konstantemu Szczyttowi. A. K. Ł. Przymorze, ob. Primore. Przymotyka, os. , pow. brodnicki, par. kat. Łobdowo, odl. i milę. W 1848 r. 8 mk. kat. W nowszych spisach nie wymieniona. Przymysława, rzeczka w dok. XIII w. , dopływ odnogi Wisły zwanej Kabal ob. . Przynada 1. al. Prenada, karczma na obsz. dwor. Lesienic, pow. lwowski. 2. P. , karcz na obsz. dwor. Łahodowa pow. przemyślański. Przynady, grupa domów na obszarze dwor. Ulicka Zarąbanego, pow. Rawa Ruska. Przyny, ob. Psiny. Przypiecki, skały w Pieninach na południe od grupy skał zwanej Ligarki ob. . Przypki, wś i folw. , pow. grójecki, gm. Komorniki, par. Tarczyn, odl. 10 w. od Grójca a 53 w. od Warszawy, ma 357 mk. , 564 mr. ziemi folw. , 603 włośc. W 1827 r. było 32 dm. , 209 mk. Folw. P. jest wieczystą dzierżawą, z której płaci się skarbowi czynsz roczny w ilości 410 rs. 61 kop. Przypkowska Wola, wś włośc, pow. grójecki, gm. Komorniki, par. Tarczyn, posiada szkołę początkową ogólną, młyn wodny, 326 mk, , 820 mr. W 1827 r. wś rząd. , ma 5 dra. , 65 rok. Przypor, szczyt górski w Karpatach Spiskich, na obszarze gm. Drużbaki, między pot. Ryki Rzeki i Żelaznym. Wznies. 1050 mt. Przyporniak, potok, na Podhalu nowotarskim, łowy dopływ pot. Filipczańskiego. Przyprostynia al. Przeprostynia, niem. Brandorf, wś kośc. , pow. międzyrzecki, o 2 klm. na płd. od Zbąszyna, na wsch. brzegu jeziora zbą szyńskiego; par. kat. , prot. , poczta i st. dr. żel. w Zbąszyniu; 76 dm. , 527 mk. 446 kat. , 81 prot. . Tożsamość P. z podawanymi w dyplom, wielkopolskich nazwami Prendekow, Brandotindorf i Brutnicz, budzi pewną wątpliwość. W r. 1311 Gerhardus de Prendekow, który od klasztoru paradyskiego otrzymał w lenno wieś Staropole, pochodzić miał z P. Kod. Wielk. , 947. Następnego roku ks. szląscy dzieląc się Wielkopolską, wymieniają Brandatindorf cum su districtu, co każe przypuszczać pewną odległość od Zbąszynia. Pod r. 1317 znachodzimy wzmiankę in castris ante Brandatindorf, a odnośny dyplomat z r. 1319 określa granicę von Kopanitz den Ober nyder biz an Brandatendorf and. ., , vorbaz von Brandatendorf bis zu Bentzin, która zdaje się wskazywać na Chobienice leżące na pół drogi między Kopanicą a Zbąszyniem. W 1329 r. Henryk szląski otrzymał od króla czeskiego Jana między innemi Brutnicz; posiadłości te wymienia także w tym co i Sommersberg Script. I, 845 porządku kronika Benedykta Pomn. Dz. Pol. , III, . 570, z tą różnicą, że zamiast Brutnicz ma, Rutnicz a za Standondorf ma, , Brandatendorf Występujący pod r. 1329 pleban in Brandatendorp mógł być proboszczem w Chobienicach, bowiem nazwy Prendekow i Brandatendorf odnosić się mogą tak do P. jak do Chobienic, Pod r. 1338 spotykamy się dopiero z Przeprostynią ruska Pereprostyna, która miała swe zamczysko castrum. W r. 1387 pisał się z P. Jan, kaszt. łęczycki. Około r. 1564 płaciła P. z 16 łanów osiadłych 4 grzywny dziesięcin bisk. paznańskim; w r. 1580 było 17 łanów, 4 zagr. , 3 komor. i 15 owiec Około 1779 r. po. posiadał P. Edward Garczyński, kaszt. rozpierski, a później Stefan Garczyński. Za Prus Południowych pojawia się obok polskiej nazwa niemiecka Braniorf. przypominająca średniowieczną Brandatendorf wieś Prądoty. Kościół p. w. św. Stanisława i Narodzenia N. M. Panny istniał tu przed r. 1510; bisk. poznański Jan Lubrański wcielił go do kolegiaty zbąszyńskiej w r. 1516. W miejsce starego stanął nowy kościół z drzewa, poświęcony w r. 1667 przez Macieja Kurskiego, sufragana poznańskiego, i odnowiony w r. 1779 przez ówczesnego dziedzica. E. Cal. Przy Pułkowym Moście, os. do Mokrego Lasu należąca, pow. brodnicki, st. poczt. i par. ew. Golub, kat. Łobdowo. W 1869 r. 4 bud. , 2 dm. , 7 mk. kat. Leży nad traktem toruńskobrodnickim. Kś. Fr. Przypust, wś i folw. nad Wisłą, pow. nieszawski, gm. Lubanie, par. Nieszawa, odl. 2 w. od Nieszawy, leży nad Wisłą, stanowiącą wschodnią granicę wsi, ma 138 mk. Folw. P. rozl, mr. 568 gr, or. i ogr. mr. 308, łąk mr. 20, pastw. mr. 54, wody mr, 139, nieuż. mr. 47; bud. mur. 7, z drzewa 3; pokłady torfu. Wś P. os. 13, z gr. mr. 19. P. , kol. w gm. Bądkowo, ma 13 mk. W 1827 r. 5 dm. , 35 mk. P. jest starą osadą. Już w Xl w. istniał tu gród warowny a przy nim nadrzeczna osada. W akcie uposażenia benedyktynów w Mogilnie 1065 r. wymieniony jest i P. ob. t. VIII, 654. Dokum. Bolesława Kędzierzawego z 1155 r. podaje P. w liczbie grodów kujawskich i mazowieckich ob. t. VI, 200. W 1308 r. Wład. Łokietek zastawia bisk. kujaw. Gerwardowi za 440 grzyw, wsie Płowce, P. i Polanowo Kod. Maczk. Rzysz. , II, 184. Kazimierz Jagielończyk zakładając miasto Nieszawę w 1460 r. , nadaje mu przyległą wś P. , gdzie Przypierno Przyrebów Przyrów Przyrodki Przyrąb Przyranie Przypusta Przypusta pobierano cło wodne Kod. dypl Mucz, Rzysz. , II 899 i 924. Według reg. pob. pow. brze skiego z r. 1557 1566 wś Przipusth w par. Przipusth, miała 12 1 2 łan. , 8 zagr. , 3 rybaków 11 2 łanu soltyskiego, 1 komor. Pawiński, Wielkp. , II, 5. Kościół parafialny istniał tu zapewne zdawna, jeszcze przed założeniem Nieszawy. W XVI w. jest on jeszcze parafialnym. Kiedy zniesiono parafią niewiadomo. Kościół sam istnieje dotąd i stoi na granicy od posiadłości miejskich. Br. Ch. Przypusta, kol. , pow. łódzki, gm. Wiskitno, par. Rzgów, ma 10 dm. , 81 mk. , 181 mr. Przyranie, wś, pow. kaliski, gm, Zbiersk, par. Kościelec, odl. od Kalisza 22 w. , ma 37 dm. , 313 mk. Lib. Ben. Łaskiego w opisie par. Kościelec II, 10 podaje, iż łany kmiece we wsi Przyranie dawały pleban. po 8 gr. i po mierze żyta i owsa; folw. zaś dawał dziesięcinę. Według reg pob. pow. kaliskiego z r. 1579 wś P. , w par. Kościelec, własność And. Biernackiego i Alb. Przirańskiego, miała 3 1 2 łan. , 6 zagr. , 1 rzemieśl. Pawiński, Wielkp. I, str. 114. Według regestr. pobor, z 1618 20 r. Parczewski, Analekta Wielkop. , 69, siedzą tu częściowi właściciele Andrzej Gronowski ma 2 1 2 ćwierci roli własnej, 3 zagrod. , pół łana kmiecego, łan pusty; Piotr Rościerski łan kmiecy i 2 zagr. ; Jerzy Szyszkowski 1 zagrod. Przyrąb, wś i folw. , pow. jędrzejowski, gm. i par. Nawarzyce. W 18i7 r. wś rząd. , ma 6 dm. 5 30 mk. Przyrebów al. Przerębów, folw. i os. leś. nad rz. Wartą, pow. noworadomski, gm. Konary, par. Pławno, leży między Radomskiem a Widzowem; folw. ma 1 dm. , 17 mk. , 536 mr. ; os. leś. 1 dm. , 4 mk. , 2 mr. W 1827 r. 3 dm. , 8 mk. Przyrodki, wś włośc, pow. mławski, gm. i par. Zieluń, ma 14 dm. , 140 mk. , obsz. gruntu 530 mr. 463 roli. W 1827 r. wś pryw. , 7 dm. , 57 mk. F. O. Przyrów, 1369 r. Przirów, u Długosza Przerow, osada miejska, dawniej miasto, nad rz. Wiercicą, pow, częstochowski, gm. i par. Przyrów. Leży na połowie drogi z Częstochowy do Koniecpola, odl. 31 w. od Częstochowy w stronie płn. wschod. , na granicy pow. noworadomskiego. Okolice osady bagniste, występuje tu formacya kredowa. P. posiada kościół par. drewniany, kościół pobernardyński z klasztorem etatowym dominikanek po za miastem, szkołę początkową ogólną, urz. gminny, st. p. przy osadzie klasztornej Śta Anna, 234 dm. 5 murow. , 2819 mk. połowa żydów. W 1807 r. było 800 mk. W 1827 r. 222 dm. , 1169 mk. ; 1864 r. 252 dm. , 2152 mk. Do osady należy 3740 mr. ziemi 1120 roli ornej. P. poproboszczowski, os. włośc, 2 dm. , 55 mk. , 143 mr. P. wojtostwo, folw. , ma 2 dm. , 9 mk. , 42 mr. W 1369 r. Kazimierz W. bawiąc w Olsztynie wydał 15 marca Jakubowi Rechickiemu z Nagłowic prouido viro Jacobo Rechiczki de Naglouicz heredi, nostro fideli, widocznie pochodzenia nieszlacheckiego, przywilej na założenie miasta w miejsca zwanem Przyrow in loco Przirow, pomiędzy Lelowem a Radomskiera, w sąsiedztwie wsi królew. Komorów, śród bagien nad rz. Wiercicą. Wspomniany Jakub otrzymał za 20 grzyw. groszy pragskich dziedziczne wójtostwo z trzema łanami ziemi, dwoma ogrodami, sadzawką i młynem, do którego obowiązani byli oddawać swe zboże wieśniacy sąsiednich wsi królewskich. Trzecia część kar sądowych, trzecia jatka rzeźników, szewcow, rybaków i piekarzy należały do wójta, również łąka śród bagien, zaczynając od Kozielca aż do granic Ulesia i od wsi Komorów począwszy, której role nadawał przywilej miasta, cały obszar bagien i lasów zwanych Głębokie i Kozielny. Kościół świeżo założony w Komorowie otrzymał jeden łan i opłatę meszne z jatek. Dwa tany przeznaczone były na wygon bydła miejskiego. Z łanów miejskich król miał pobierać po fertonie a w miejsce dziesięciny płacono z łanu po 6 groszy. Miasto otrzymało prawo niemieckie średzkie Kod. Małop. , Piekos. . Przywilej ten potwierdzali kolejno; Zygmunt August w 1554 r. z dodaniem 3 jarmarków, Stefan Batory 1576 r. przeniósł jarmarki na inne dni, . Zygmunt III 1602 r. , Władysław IV 1633 i Michał Korybut 1669 r. dodał jeszcze trzy jarmarki. Wieś Komorowo znikła już w XV w. , jako wcielona do obszaru miejskiego. Długosz w opisie parafii nie wymienia jej, podając tylko, że Przyrów posiada kościół parafialny drewniany p. w. św. Doroty, patronatu królewskiego założony przez Kazimierza W. w Komorowie. Dziesięcina z łanów miejskich szła dla bisk. krakowskiego. Kościół parafialny przeniesiony został z obszaru Komorowa do miasta, zapewne w XV w. , w miejscu zaś pierwotnego kościoła postawiono kaplicę św. Mikołaja, stojącą dotąd po za miastem. Podług lustracyi 1564 r. ,, iesth mieszczan 86 stharieh, kthorzi czinssu placzą per gr. 12 y 5 wolnikow, kthorzi iesscze nicz nie placzą. Rzezniczi składayą 3 kam. loyu, z kthorich 1 woithowi z plebanem, a 2 do dwora. Rzeczne od rzeki Wierczicze składayą wazisczi 3 zlothe, facit mar. 1 gr. 42. Inquilini komorniczi placzą per gr. 4, theras ich 10. Trzi garncze gorzalczane, placzą od nich per fl. 1, facit mar. 1 g. 42. Stacya na przyazd JKM. dawayą owsa cor. 30, piwa beczek 6 et feni 6 currus. Summa census oppidi cum molendino, mar. 63 gr. 41. W 1581 r. P. płacił podatku 26 flor. W 1606 r. po za miastem, w stronie północnej, na górze, przy trakcie do Częstochowy powstał Przyrowa Przyrowa Przyrucz Przyrowy Przyrowo Przyrownica Przyruda kościół św. Anny i przy nim klasztor bernar dynów. Miejsce to, jako punkt odpoczynku pielgrzymów do Częstochowy idących, zaczęło się zabudowywać, powstały karczmy, kramy. zaczęto odbywać targi zapewne na mocy przy wilejów jakie posiadał klasztor. Lustracya z 1620 r. podaje w samem mieście 136 do mów, Szwedzi w 1656 r. do szczętu P. spalili. Lustratorowie sstwa olsztyńskiego w 1665 r. mówią iż jest dom. tylko 55 i koś. założenia ś. Doroty. Na przyjazd króla do sstwa, winni mieszczanie dostarczyć owsa kor. 30, piwa be czek 6, co zwano stacyą. Zamiast wozu wojen nego na posp. rusz. płacą 10 grzywien Opo wiadały się miesczanie, iż wielkie praejudicium ponoszą ab incolis fundi S. Anaae, ktorzy sobie przywłascili y postanowili iarmarki y targi, dla czegosz iuz w miescie lubo uprzy wilejowane penitus upadłe y targi uiebywaią. Co wszystko iest wielką znisczenia ich przyczyną. Ostatnia lustr. 1789 r. w ten sposób wyraża się mieszczan jest obowiąz kiem, aby mosty i groble własnym kosztem utrzymywane i reperowane były. W młynach nie innych tylko starościńskich mleć miesz czanie i żydzi mają pod grzywnami wyznaczonemi. Wysyłanie do żniwa na łany dwor skie, ma się ściągać do żydów, place i bu dynki posiadających. Słodów nad korcy 5 aby nikt nie ważył się zalewać pod karą grzywien 20. Rybacy do łowienia ryb na zamkową potrzebę excypować się nie mają. Miasto płaci do zamku czynszu zł. 76, łojo wego zł. 24, mostowego zł. 12. P. par, dek częstochowskie ma 3520 dusz. Przyrów gmina, miała w 1880 r. 2933 mk. 1365 męż. , 1568 kob. , 1420 kat. , 1260 izrael. Obecnie do gmi ny P. wcielono gminę Staropole, mającą 2633 mk. Br. Ch. Przyrowa, wś włośc. , pow. rypiński, gm. Pręczki, par. Żałe, odl. o 6 w. od Rypina, ma 9 dm. , 61 mk. , 225 mr. Z wsią tą łączy się wś ZajezierkiPrzyrowa i os. Wysokie Pole. Przyrowa, 1374 r. Przerowa, 1653 Przerowa, niem. Przyrowa, na karcie gen. sztabu Christinenfeld, wś i dobra ryc, pow. tucholski, st. p. i par. kat. Gostyczyn 4 klm. odl, st. kol Tuchola 11 klm. odl Ma 210, 54 ha roli or. i ogr. , 11, 24 łąk, 25, 26 past. , 104, 43 lasu, 5, 7 nieuż. , razem 357, 17 ha; czysty doch. grun. 1644 mrk. W 1867 r. 52 mk, , 50 kat. , 2 ew. 6 dm. W 1858 r. właściciel Prądzyński. P. wś miała w 1867 r. 124 mk. 26 ew. i 977 mr. P. istniała już r. 1374 ob. Kod. Dypl. Wielkop. , III, str. 428, Nr. 1710. Lustracya starostwa tucholskiego z r. 1565 Podaje, że Marcin Przewoski od 7 włók płacił 20 gr. , 3 ogrodnicy 4 gr. Według taryfy z r, 1648, gdzie I uchwalono pobór podwójny a akcyzę potrójną, płacił tu Węglikowski od 3 włók osiadł. , 6 Słownik Geograficzny Tom IX. Zeszyt 99. ogrod. , 3 ratai, 8 fl. 12 gr. W wizytacyi Trebnica z r. 1653 czytamy, że dwór dawał mesznego 3 kor. żyta i tyleż owsa str. 115. Według taryfy na symplę z r. 1717 płaciła P. 21 gr. ob. Cod. Belnensis w Peplinie, str. 92. Wizyt. Mathego z r. 1766 podaje, że właściciel P. Węsierski, asesor tucholski, płacił mesznego 3 1 2 kor. żyta i owsa str. 1684. Przyrówek, fol, pow. ciechanowski, gm. i par. Opinogóra, odl o 6 w. od Ciechanowa, 1 dm. , 3 mk. , 94 mr. Przyrowie, Kętrz, Przyrowy, niem. Thalheim, wyb. do Kamienicy należące, pow. kartuski, st. p. Sierakowice. Przyrówka, rzeka w pow. noworadom. skim, poczyna się wśród piasków na granicy pow. częstochowskiego i włoszczowskiego, pomiędzy Koniecpolem a Przyrowem, z kilku strumieni z pod Luborczy, Starego Koniecpola, Podlesia, Zarębic płynących w stronę płn. zachodnią i łączących się na wschód Przyrowa, ztąd od klasztoru św. Anny płynie ku północy pod Dąbrowę, Raczkowice, od Cielętnik skręca więcej ku zachod, pod Cieszkowice i pod Gidlami, na połud. Pławna, wpada z prawego brz. do Warty, Długa 25 w. J. Bliz. Przyrówka, niem. Przyrowko, os. do wsi Przyrowy należąca, pow. tucholski, st. p. Go styczyn. Na wzgórzu, nad doliną rzki Kamion ki, znaleziono groby skrzynkowe. Szczątki zdobnej popielnicy posiada Muz. Tow. Nauk. w Toruniu ob. Objaśn. do mapy archeol Prus Zach. , Ossowskiego, str. 36. Kś. Fr. Przyrownica, wś i kol nad rz. Plisią, pow. łaski, gm. Wodzierady, par. Małyń, leży przy drodze z Szadku do Puczniewa; kol ma 16 dm. , 97 mk. , 462 mr. ; wś 10 dm. , 172 mk. , 73 mr. Kolonia powstała po 1868 r. na obszarze dawnego folwarku. W 1827 r. 14 dm. , 120 mk. W XVI w. obszar dworski dawał dziesięcinę plebanowi w Małyniu, kmiecie zaś proboszczowi łęczyckiemu. Według reg. pob. pow. Szadkowskiego z r. 1552 53 P. miała 5 osad, 1 łan Pawiński, Wielkop. , II, 236. Przyrowo, wś włośc. nad rz. Łydynią, pow. ciechanowski, gm. Młock, par. Malużyn, odl o 19 w. od Ciechanowa, ma 10 dm. , 98 mk. , 233 mr. Wchodziła w skład dóbr Liberadź, w opisie której mylnie podana pod na zwą Przyborowo. Br. Ch. Przyrowy, ob. Przyrowie, Przyrucz, wś rząd. nad rz. Berezyną, pow. oszmiański, w 3 okr. pol, o 70 w. od Oszmia ny a 56 w. od Dziewieniszek, ma 11 dm. , 37 mk. prawosł. A. T. Przyruda, os. przy zbiegu rzki Przedpolnej do Zgłowiączki, pow. włocławski, gm. Łęg, par. Włocławek, ma 46 mk. , 42 mr. włośc. W 1827 r. 1 dm. , 14 mk. Stanowiła część dóbr LisekBlażejewo. 15 Przyrówka Przyrowie Przyrówek Przyrwa Przyrwa al. Zdanówka, struga w pow. jędrzejowskim, ma początek pod Rakoszynem, na wschód Jędrzejowa, płynie ku wschodowi, a potem ku północy pod Zdanówkę i poniżej Popowic wpada z prawego brzegu do Nidy. Długa 9 wiorst. J. Bliz. Przyrwa 1. potok w pow. kolbuszowskim. W średnim biegu nosi nazwę Olszaniec i Swierczówka; uchodzi do Łęgu dopływu Wisły z lew. brzegu, na obszarze Wilczej Woli. Przepływa przez Kąty i Niwiska. 2. P. , pot. , ob. Gogołowski potok, 3. P. , ob. Pokrowa, Przyrwa, os. leśn. , pow. iłżecki, gm. Łaziska, par. Wielgie, odl. od Iłży 18 w. , i dm. , 9 mk. , 1 mr. Przyrytka, wś włośc. , pow. włocławski, gm. Dobiegniewo, par. Wistka, ma 124 mk. , 352 mr. W 1827 r. 8 dm. , 66 mk. Przysada 1. dwór w Jaworniku Ruskim, pow. dobromilski. 2. P. , grupa domów w Lipie, pow. dobromilski. 3. P. Jawornicka, część Jawornika Ruskiego, pow. dobromilski. Przysiec, niem. Przyschetz, 1532 Arnsdorf, Przcziza, Pritze, wś, pow. opolski, par. kat. LigotaPruszków. W 1842 r. potażarnia, młyn wodny, smolarnia Smolnik, 48 dm. , 309 mk. 5 ewang. . Przysiecka Łacha, niem. Przysieker Lache, dawniej znaczna odnoga Wisły, dziś małe bło to pod Toruniem. W 1555 r. pozwala rada miejska bractwu rybaków tam chronić swe statki przed krą ob. Wernicke, Beschr. von Thorn, str. 281. Kś. Fr. Przysiecki Kanał, w pow. kościańskim, odprowadza wody z smugu bagnistego z pod Przysieki Niemieckiej do Obry, na południe od Kościana. Przysiecki Młyn al. Przesiecki, niem. Prossekel muehle, os. , pow. czamkowski, nad Przysieką, o 14 klm. na płd. zach. od Człopy i tyleż od Dobiegniewa; par. prot. Dębowa Góra, poczta w Osiecznic, st. dr. żel. w Dobiegnie wie, 6 dm. , 52 mk. prot. Największa posia dłość ma 38314 ha; młyn wodny i tartak pa rowy. E. Cal. Przysieckie Holendry, dawniej Witakowo, niem. PrzysiekaHauland, pow. wągrowiecki, o 6 klm. na połud. od Wągrowca; par. kat. Lechlin, prot. Skoki, poczta w Wągrowcu, st. dr. żel. o 13 klm. w Rogoźnie; 18 dm. , 173 mk, 74 kat. i 99 prot. Przysieckie Huby, niem. Przysieka Hufen, huby i okr. wiejski, pow. wągrowiecki, pod Przysieką, z pocztą w Skokach; 2 dm. , 29 mk. W skład okr. wchodzą dworki Fanko wo; cały okrąg ma 4 dm. i 44 mk. kat. Przysiek al. Przysieki, kol. nad rz. Brynicą, pow. będziński, gm. Ożarowice, par. Sączów, ma 4 dm. , 36 mk. , 34 mr. Przysiek, w dok. 1437 Przeseck, niem, Wiesenburg, dobra niegdyś do miasta Torunia należące, nad Wisłą, pow. toruński, st. p. Toruń 7, 5 klm. , tamże par. kat. Dobra zawierają 332, 4 ha roli or. i ogr. , 114 łąk, 38, 8 past. , 255, 3 lasu, 22, 9 nieuż. , 13, 5 wody, razem 776, 9; czysty doch. z grun. 5432 mrk. , hodowla bydła oldenb. rasy i owiec 1000 sztuk; cegielnia parowa z okrągłym piecem i wodny młyn o 2 gankach. Za czasów krzyżackich obejmował P. 18 włók i płacił 15 grzyw, i 20 skojców czynszu; była to wieś włościańska. W 1608 r. s gdy już zamienioną została na folwark, założyło tu miasto Toruń wielki browar jeszcze dziś istniejący, który warzył sławne białe piwo. R. 1668 została zbudowana gorzelnia, którą jednak r. 1803 zwinięto, folwark zaś wydzierżawiono. W 1725 r. pobudowano tu młyn wodny o jednym ganku ob. Beschr. von Thorn, Wernickego, str. 281. P. istnieje już r. 1437 ob. Woelky, U. B. des Bist. Culm, str. 449. Około r. 1400 zwie się w dokumencie Pussek, Pusesk, Pusk. Kś. Fr. Przysieka 1. os. włośc. i karcz. , pow. częstochowski, gm. Grabówka, par. Kłobuck; os. ma 5 dm. , 58 mk. , 15 mr. ; karcz. 1 dm. , 2 mr. dwor. W 1827 r. 1 dm. , 5 mk. 2. P. , wś włośc, pow. noworadomski, gm. i par. Koniecpol, ma 7 dm. , 44 mk. , 43 mr. Wchodziła w skład dóbr Koniecpol. 3. P. , os. leś. , pow. noworadomski, gm. i par. Kobiele Wielkie, ma 1 dm. , 3 mr. 4. P. , wś i fol, pow. miechowski, gm. Kozłów, par. Mstyczów, odl. 16 w. od Miechowa, leży w pobliżu drogi z Książa Wielkiego do Mstyczowa. Wś ma 58 os. , 504 mr. ; folw. , oddzielony od dóbr Marcinowice, ma 331 mr. 322 mr. roli i 6 bud. z drzewa. W 1827 r. było 36 dm. , 287 mk. W XV w. P. , w par. Mstyczów, własność Żegoty Marcinkowskiego h. Topor. Z czternastu łanów kmiec. dawała dziesięcinę snopową i konopną klasztorowi św. Andrzeja w Krakowie, wartości od 6 do 12 grzyw. Była tam karczma, 2 zagr. z rolą, folw. , z których dawano dziesięcinę klasztorowi św. Andrzeja in gonithwam. Z jednego pola składają dziesięcinę ołtarzowi WW, świętych w Krakowie Długosz, L. B. , I, 90; III, 327. Według Lib. Ben. Łask. II, 209 na wsi tej zabezpieczone były na rzecz plebana w Wielgomłynach opłaty roczne wynoszące 12 grzyw. Według reg. pob. pow. krakowskiego z 1490 r. P. miała 5 łan. W r. 1581 wś P. , dzierżawiona przez Smolika, miała 3 łany km. , 4 zagr. z rolą, 2 komor. bez bydła, 2 rzemieśl. Pawiński, Małop. , 91, 438. Przysieka, niem. Dessel, rzeczka, lewy dopływ Drawy dopł. Noteci, wypływa z jez. Czuchowskiego, o 9 klm. na płd. zachód od Człopy, w pow. wałeckim, płynie od półn. ku południowi, wchodzi do pow. czarnkowskiego, oblewa Przysieki, łączy się z strugą wycho Przyrwa Przyrytka Przysada Przysiec Przysiecka Przysiecki Przysieckie Przysieckie Huby Przysiek Przysieka Przysieka Przysieker Przysieka dzącą z sąsiedniego jeziora; porusza młyn Przysiecki i piłę Drawską, poniżej której uchodzi, przebiegłszy około 10 kim. E. Cal. Przysieka 1. domin. i okr. domin. , pow. gnieźnieński, o 7 klm. na wsch. północ od Kłecka; par. Sokolniki, poczta w Kłecku, st. dr. żel o 14 klm. w Gnieźnie; ma 4 dra. , 110 mk. i obszaru wraz z Kobylicą 747 76 ha, t. j. 510 86 roli, 63 15 łąk, 40 60 past. , 107 69 lasu i 25 46 nieuż. ; czysty doch. grun. 4986 mrk; chów i tucz bydła. W r. 1243 Przemyław I nadał P. szpitalowi gnieźnieńskiemu, oddanemu bożogrobcom miechowskim; r. 1272 pisał się komes Lupus, a w r. 1381 Michał z P. W r. 1532 składała się z łanów dziedzicznych i kmiecych; z dziedzicznych pobierał dziesięcinę snopową kościół paraf. , a od łanu kmiecego składano mu po 2 korce pszenicy i tyleż owsa. W r. 1580 należała P. do Krzysztofora Mieleńskiego, stolnika kaliskiego, r. 1618 do Aleksandra Popowskiego, a przy schyłku zeszłego stulecia do Jana Kalksteina, dziedzica Mieleszyna. W skład okr. domin. wchodzi folw. Kobylicą Kobielica z 97 mk. w 8 dm. ; cały okrąg ma 12 dm. , 207 mk. 178 kat. , 29 prot. . 2. P. , posiadłość niegdyś w okolicy Gniezna, Kłecka i Łopienna par. Modiiszewko, nie jest Kobylicą czyli Kobielicą z pod Kłecka, jak objaśnia wydawca Ksiąg Łaskiego Lib. Ben. , I, 14; ta Kobylicą bowiem pojawia się pod swoją nazwą już w r. 1259, a w r. 1523 i w następnych latach wchodzi w skład par. Sokolniki; w r. 1580 posiadają część jej Mieleńscy, dziedzice dóbr modliszewskich, w których skład wchodziła ta Przysieka, nieistniejąca już około 1618 r. 3. P. Polska, niem. Polnisch Presse, wś i fol, pow. kościański, o 5 klm. na wsch. północ od Szmigla; par. Czacz, poczta w Kościanie, st. dr. żel. w Starem Bojanowie o 5 klm. P. znaną już była w r. 1356 Kod Wielkop. , Nr. 1334; w r. 1580 było 6 łan. osiadłych, 3 zagrodn. i wiatrak; około 1793 r. była własnością Szołdrskiego. W wrześniu 1886 r. wykopano na gruntach P. wyroby z bronzu, jako to sztylet, dwie głównie sztyletów bez rękojeści, celt i podłużne wązkie narzędzia, ostre w obu końcach. Wykopalisko to złożono w zbiorach Pozn. Tow. Prz. Nauk; opisał je szczegółowo dr. B. Erzepki II zesz. Zapis. archeol. Wś ma 13 dm. i 77 mk. kat. Folw, 55 mk. i 1 dm. , należy do dóbr czackich Czacz. 4. P. Niemiecka, niem. Deutsch Presse, wś, domin. i okr. domin. , pow. kościański, o 6 klm. na wsch. północ od Szmigla, graniczy z P. Polską; par. Wonieść, poczta w Kościanie, st. dr. żel. w Starem Bojanowie o 5 klm. W r. 1278 woj. Beniamin nadał, między innemi, P. klasztorowi paradyskiemu dla uposażenia klasztoru, który stanąć miał w Wieleniu. Odnośne potwierdzenie ks. Bolesława i Przemysława II pozwala zaprowadzać prawo niemiecki w nadanych włościach. P. była własnością klasztoru wieleńskiego, przeniesionego z biegiem czasu do Przemętu, aż do schyłku zeszłego stulecia. W r. 1580 było 12 łan. osiadłych, 1 1 2 pustych, 1 1 2 sołeckich, 4 zagrod. , tyleż rzemieśl. i 2 wiatraki. Na polach odkopano groby kamienne z popielnicami; w pobliżu znajdują się nasypy ziemne. Wś liczy 32 dm. , 199 mk. 182 kat, 17 prot. . Domin. ma 26 dm. , 310 mk. i obszaru 782 89 ha, t. j. 522 54 roli, 93 72 łąk, 24 40 pastw. , 112 94 lasu, 27 25 nieuż. i 2 04 wody; czysty dochód grun. 10, 039 mrk; właścicielelem jest Zygmunt Kurnatowski, około 1845 r. był Edw. hr. Potworowski. W skład okr. domin. wchodzą Brzeziny i Widziszewo; cały okrąg ma 29 dm. , 335 mk. 288 katol, 47 protest. . 5. P. , domin. i okr. domin. , w pow. wągrowieckim, o 7 klm. na północ od Skok, par. Lechlin, poczta w Skokach, st. dr. żel. w Rogoźnie o 10 klm. ; 6 dm. , 126 mk. ; obszaru ma 862 20 ha, t. j. 432 92 roli, 29 47 łąk, 76 74 pastw. ,. 306 39 lasu i 16 68 nieuż. ; czysty dochód grun. 5570 mrk; właścicielem jest Aleks. Nałęcz Moszczeński P. znajduje się w ręku Moszczeńskich od r. 1818. W r. 1384 1395 pisał się Przybko z P. Długosz, Hist. , III, 419 i Akta grodz. poznań. . Od r. 1580 po za rok 1618 należał P. do Przysieckich. Sejm z r. 1773 1775 wyznaczył komisyą dla rozgraniczenia Przysieki, Witakowa późniejszych Holendrów Przysieckich, dezerty Rudnikami zwanej i innych posiadłości Konstyt. , II, 155. W drugiej połowie XVIII w. byli właścicielami P. kolejno Swinarscy i Gliszczyńscy. Na łąkach znajduje się okrągły tak zw. okop szwedzki. W skład okręgu wchodzi fol. Kurki 10 mk. i 1 dm. ; cały okr. ma 7 dm. i 136 mk. kat. 6. P. , ob. Przysieckie Holendry, E. Przysieker Anwuchs niem. , przyległośó do Przysieka, dawniej Baussenteich zwana, pow. toruński; 38 mr. i 117 prętów. W 1832 r. był 1 dm. i 5 mk. Kś. Fr. Przysieki, ob. BudyPrzysieki i Krasnosielc. Przysieki 1. os. i karcz. należąca do Brzeźnicy, pow. bocheński, przy drodze gminnej z Bochni do Brzeźnicy, pod lasem t. n. Wspominana w dok. z 1238 r. Kod. Dypl. Bartotoszewicza. 2. P. , wś, pow. jasielskij na lewym brzegu Ropy. Na północ od wsi idzie gościniec z Biecza do Jasła 10 klm. i droga żelazna między stac. Sławęcin i Trzcinica. Wś leży w równinie urodzajnej, z glebą glinkową, nad potokiem uchodzącym do Ropy a teren podnosi się ku północy w podgórza lesiste. P. graniczy na zach. z Siedliskami, na wsch, z Trzcinicą a na płn. z Opaciem; ma 97 dm. i 583 mk. i 6 dm. z 62 mk. na obszarze więk. Przysieki posiadł. ; 634 rz. kat. i 9 izrel Par. rz. kat. w Sławęcinie. W 1581 r. Pawiński, Małop. , 116 trzymał ją Taszycki; miała wtedy 3 łany km. i 3 zagr. z rolą, 4 komor. z bydłem, 7 komor. bez bydła, 7 pręt. roli karczemnej; sie dział też krawiec. Mac, Przysieki al. Przesieki, niem. Prossekel, wś z kościołem protest. i okr. wiejski, w pow. czarnkowskim, o 12 klm. na płd. zachód od Człopy, nad Przysieką, w okolicy wznoszącej się 70 mt. n. p. m. ; poczta w Osiecznic, st. dr. żel. o 16 kim. w Dobiegniewie i Krzyżu; wię kszą własność z obszarem 379 ha posiada Wil helm Gruetzmacher. W skład okręgu wchodzi osada Jazgarz 12 mk. w 1 dm. ; cały okrąg ma 66 dm. i 725 mk. 3 katol. , 2 żydów i 720 protest. . E. Cal. Przysiersk L niem. Heinrichsdorf, wś kościelna, pow. świecki, nad szosą z Tucholi do Terespola, st. p. i kol. Terespol 4 klm. odl. , par. ew. Bukowiec, Ma 2klasową szkołę bezwyznaniową 1887 r. 119 dzieci; obszaru 4025 97 mr. , gleba średnia. W 1868 r. 141 bud. , 90 dm. , 713 mk. ; 454 kat. , 243 ew. Murowany kościół p. w. św. Wawrzyńca, patronatu rządowego, pochodzi z początku bieżącego stulecia. Istnieje przy nim bractwo rożańcowe od 1732 r. i trzeźwości od 1851 r. ; jest także szpital dla 2 ubogich. W skład parafii wchodzą Przysiersk, Drozdowo, Konopat Niemiecki, Bukowiec, Zając, Bramka, Kawieczyn, Budyń, Jarzębieniec, Biechowo, Biechowko, Wyrwa, Pniewno, Konopat Polski, Terespol, Julianowo i Papiernia. Par. , dek. świecki, liczyła 1867 r. 1363 dusz a 838 komunikantów, zaś 1886 r. 1774 dusz. P. jest starą osadą przy dawnej drodze ze Świecia do Tucholi, leżał w środku komturstwa świeckiego, służył dla zebrań szlachty. R. 1351 nadaje zakon Janowi Klukow i jego spadkobiercom wś P. Heinrichsdorf na prawie chełmińskiem. Osadzający dostaje dziesiątą włókę wolną, także sołectwo i trzecią część kar sądowych, dotyczących niemieckich poddanych driten pfenig von allem deuczem wichbildesgerichte; wyjęci są nasi lenni polscy poddani. Już wtedy była ludność mieszaną; polską sądził komtur albo ławnicy pod jego przewodnictwem, podług polskiego prawa. W 1415 r. obejmowała wś 59 włók, z których proboszcz posiadał 4 wolne, tyleż sołtys, od reszty płacili po pół grzywny i po 2 kury. W miejsce dziesięciny dawali po 5 skojców od włóki; osadzonych było tylko 9 włók; karczmarz czynszował 5 wiardunków ob. Gesch. d. Kr. Schwetz v. Wegner, str. 433. R. 1565 należało do wsi 60 włók piaszczystej gleby. Sołtys posiadał 4 włóki; 2 włóki proboszczowskie uprawiali gburzy za czwartym snopkiem; 5 włók lemańskich posiadał Niemiec Wilda, który nic nie płacił, chociaż swego przywileju nie mógł wykazać; 48 włók po siadało 17 gburów, z których każdy płacił 1 grzyw. i 2 kury. Dwie karczmy bez roli płaciły 2 grzyw. i 4 kury, a od trzeciej pobierał sołtys 1 grz. rocznie. Dwóch ogrodników by ło do tłoki zobowiązanych na zawołanie i pła ciło 1 grz. 4 gr. czynszu. Trzech mieszkają cych na gburskich posiadłościach pracowało u gburów na folw. , ale tylko za zapłatą; łąk było brak, drzewo brali gburzy ze swoich zarośli albo kupowali. Papiernię za wsią wy stawił Chełmiński dla Wildy, który ją zanie dbał wraz z rolą koło niej położoną. Do tłoki na fol. w Gródku byli poddani każdego czasu zobowiązani, tak samo do zwózki drzewa na za mek w zimie, ile razy tego żądano. Suma czynszu do zamku wynosiła więc 53 grz. 4 gr. i 104 kur. R. 1683 był tu tenutaryuszem Dulski. R. 1676 było 88 mk. Dawniejszy ko ściół był drewniany, ale dachówką pokryty. Pleban miał w 1649 r. dwie włóki; w 1749 r. 3 1 2 i pół spornej, dawniej 4. Według taryfy na symplę płacił P. 3 zł. 22 gr. Szkoła ist niała już r. 1583. W 1773 r. P. należał do dóbr generałowej Czapskiej. Według taryfy z r. 1648, gdzie uchwalono pobór podwójny a ak cyzę potrójną, płacił Niewieściński 1 fl. Proboszczami byli 1583 r. Mikołaj ze Slębowa, 1749 Andrzej Herstowski, 1711 Piotr Piechowski, 1848 Robert Oldenburg, 1867 Boryszkowski. W 1711 r. obejmowała wś 60 włók, z których proboszcz pobierać miał po pół korca żyta i tyleż owsa, ale od 10 włók pana Niewieścińskiego od lat kilku nic nie dawano ob. Zeitsch. d. Westpr. Gesch. Ver. , XVIII, str. 211. 2. P. , fol. , tamże. W 1868 r. 8 bud. , 3 dm. , 50 kat. , 13 ew. Dawniej był to fol. fiskalny. R. 1676 należał do Macieja Kossowskiego, asesora ziemskiego sądu świec kiego, liczył 50 mk. ; symplum wynosiło 8 gr. R. 1773 był to fol. chełmiński o 10 gburskich włókach, 4 dymach i 27 kat. mk, , między krórymi było 4 gburskich dzierżawców, zaprzęgi posiadających Zeitsch. d. Westpr. Gesch. Ver. , 18, 213. Kś. Fr. Przysietnica 1. wś, pow. nowosądecki, par. rz. kat. w Barczycach, ciągnie się po obu brzegach Przysietnickiego pot. , uchodzącego z lew. brzegu do Popradu, w dolinie sandeckiej. Wznies. 456 mt. n. p. m. Ku południowi przechodzi w Beskid lesisty, ze szczytami najbliższymi Tyłowskie 1037 mt. i Wdżary Wyżne 821 mt. . Lasy tworzą połudn. granicę. Na zachód graniczy P. z Gaboniem a na północ ze Skrudziną i Barczycami. Przez obszar idzie tor kolei Tarnów Leluchów, między st. Stary Sącz i Rytro. P. ma 131 dm. i 869 mk. , 853 rz. kat. i 16 izrael. We wsi jest szkoła ludowa, dwa wodne młyny i kasa pożyczkowa z kapit. 816 złr. Obszar więk. pos. Przysiersk Przysieki Przysiołek Przysięga Przyślin Przysiołki Przysięgi Przysięga Przyskałek Tow. dla produkcyi leśnej w Wiedniu ma 14 roli i 1417 mr. lasu; pos. mn. 686 roli, 286 łąk, 394 past. i 172 mr. lasu. Kuneganda, żo na ks. Bolesława, nadała P. klasztorowi klary sek w Sączu. Wymienia tę wieś przywilej wy dany w Sączu 1280 r. , a następnie potwierdzenie posiadłości klasztoru przez Marcina IV. Za pewne pomyłką kopisty jest pisownia Preffetniche w Kod. Małop. . Długosz L. B. , III, 359 pisze Presecznycze. W 1581 Pawiński, Małop. , 129 część królewska, którą trzymał Garnisz, miała 2 łany kmiece, 11 zagr. z rolą, 3 komor. z bydł. , 6 komor. bez bydła i 400 owiec. Rząd austryacki przyłączył P. do fun duszu religijnego a następnie sprzedał. 2. P. , wś, pow. brzozowski, w zwartej dolinie Stopnicy u jej źródłowisk. Wzniesienie w najniższym punkcie koło folw. 291 mt. Poziom podnosi się ze wszystkich stron w lesiste pagórki do chodzące do 500 mt. Przez wieś idzie droga z Brzozowa 6 klm. do Nozdrzca, gdzie się łączy z gościńcem do Dynowa. We wsi jest szkoła i kasa pożyczk. z kapit. 2243 złr. Wieś wraz z obszarem więk. pos biskupstwo rz. kat. przemyskie liczy 353 dm. i 1810 mk. , 1750 rz. kat. i 60 izrael. Kościół paraf. dre wniany, niewiadomej erekcyi, jak i wś sama, o której wiadomo tylko, że w r. 1413 była bi skupią. O parafii znajduje się pierwsza wzmian ka w aktach biskupich w r. 1506. Biskup Wacław Sierakowski w r. 1756 nadał to beneficyum wikaryuszom kolegiaty brzozowskiej, ale rząd austryacki zniósłszy kolegiatę, odno wił probostwo. Należy ono do dyec. przemy skiej, dek. brzozowskiego. Mac, Przysięga Prisega, wś włośc, pow. święciański, w 2 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra skarbowe Daugieliszki, o 3 w. od gminy, 29 w. od Swięcian, ma 4 dm. , 32 mk. kat. Przysięgi Prisjagi, uroczysko, pow. prużański w 3 okr. pol, gm. michajłowska, o 7 w. od Prużany. Przysiołek, wólka do Golcowy, pow. brzo zowski SpecialOrts Repertorium ma 17 dm. , i 99 mk. , 93 rz. kat. i 6 izrael Mac. Przysiołki, Prysiołki, wś nad rz. Wiaczą; pow. miński, w gm. Białorucz, ma 9 osad, miejscowość falista, dość lesista, grunta szczer kowe, dobre. A. Jel. Przyskałek, urzęd. Priskałok, uroczysko, karczma na przedmieściu miasta Kamieńca. Przyślin, ostrowie, w Starej Dąbrowej, pow. babimoski. Przysłop 1. szczyt w Karpatach płn. zachodnich, w pasmie Baraniej góry, w pobliżu doliny Wisły, na granicy Galicyi i Szląska; wznies. 1021 mk. ob. t. III, 858. 2. P. , szczyt w Górcach, nad doliną Raby, w obrębie gm. Sieniawa, w pow. myślenickim; wznies. I 756. 3. P. , szczyt górski na obszarze wsi I Lasek w pow. nowotarskim, w pobliżu doliny pot. Lepiotnicy; wznies. 708 mt. 4. P. , szczyt górski w pow. nowotarskim, nad pot. Czerwonka, na granicy gm. Ochotnica, w pobliżu doliny Kamienicy; wznies. 1187 mt. ob. t. II, 7Ó1 i III, 746. 5. P. , szczyt górski na lew. brzegu Sanu, na obszarze gminy Mrzygłód, w pow. sanockim; wznies. 449 mt. 6. P. , szczyt górski w pow. Lisko, nad pot. Łoboźwicą ob. ; wznies. 549 mt. 7. P. , szczyt w Magórzc spiskiej, w pobliżu przełęczy żdżarskiej, na granicy Jurgowa, Osturni fi Żdżaru; wznies. 1216 mt. Ob. Jaworzynka t. III, 535. 8. P. Bialski al. Kopa pod Surowiną, szczyt górski zamykający dolinę Kieżmarską od strony Spiżu; wznies. 1531 mt. ob. t. IV, 58. 9. P. , szczyt w pasmie Fatra t. II, 875. 10. P. , szczyt w Beskidzie lesistym, w pobliżu źródeł rzki Hoczewki, na obszarze wsi Jabłonki, w pow. Lisko; wznies. 1007 mt. 11. P. , szczyt górski w Karpatach wschodnich, w dziale dukielskoskolskim, na północ od góry Krzemieniec ob. ; wznies. 761 mt. 12. P. , rus. Pryslip, szczyt górski w Beskidzie lesistym, nad pot. Grabowiec, w pow. stryjskim; wznies. 980 mt. Ob. Grabowiec t. II, 778. 13. P. , szczyt górski w Beskidzie lesistym, nad pot. Bystrym, na obszarze gm. Kolna, w pow. dolińskim; wznies. 1022 mt. W pobliżu płynie pot. Falaczerski. 14. P. , szczyt górski, 1030 mt. wznies. , w grupie Magóry, między Czeremoszem Czarnym a jego dopływem Czarną ob. t. I, 799. 15. P. , szczyt górski, wznies. 1171 mt. , w Karpatach bukowińskich, w dziale Obczyny Wielkiej, między rz. Humorą a Mołdawicą. Stanowi główny węzeł działu Obczyny ob. t. VII, Obczyna 15. . 16. P. , przełęcz w Tatrach, ob. Miętusia Dolina. 17. P. , las na obszarze wsi Niedzielna, pow. staromiejski. 18. P. potok, prawy dopływ Ropy, bierze początek ze stoków Kwaśnej góry i Mięczowa, na granicy gm. Nowicy i Uścia, w pow. gorlickim, i wpada z praw. brzegu do Ropy. Przysłop 1. grupa chat w obrębie Uścia Putyłowskiego, pow. wyżnicki, na śródleśnej polanie, przy wschod, granicy tejże gminy, na płd. wschod. stoku góry Poczkiu 1240 mt. . 2. P. , grupa zabudowań przy Łuczynie, w pow. i obw. sąd. radowieckim, w obrębie Szypotu Kameralnego, na półn. stoku Bobeikuzy 1314 mt. , między rz. Izworem a Kobylorą. 3. P. pod Pohoniszczowem, grupa zabudowań w obrębie przys. Pohoniszczowa al. Pohanestie, należącego do Szypotu Kameralnego, w pow. i obw. sąd. radowieckim, na płn. pochyłości góry Hrebenia Izwora 1215 mt. . Przysłopki Waksmundzkie, w Tatrach, ob. Filipczański Potok, Przysłowiecie, os. , pow. maryampolski, Przysłowiecie Przysłopki Przysłop gm. Aleksota, par. Godlewo, odl. od Maryampola 49 w. , 1 dm, , 6 mk. W 1827 r. był I dm. , 5 mk. Przysługa, karczma, pow. poznański, o 7 klm. na płdzach. od Swarzędza; par. i okr. domin. Spławie, poczta i st. dr. żel. w Gądkach o 5 1 2 klm. ; 2 dm. , 19 mk Przysłup 1. rus. Prysłup, wś, pow. liski, w okolicy górskiej i lesistej, u źródeł Dołżyczki Rzyki, dopływu Solinki, w pobliżu granicy węgierskiej. Gleba nieurodzajna i klimat zimny, wznies, do 605 mt. n. p. m. Od południa góry pokryte lasera, ze szczytem Mały Wiasiel 1097 i Wiasiel 1153 mt. , od zach. szczyt Rożki 935 mt. a od wsch. Krzemień 937 mt. . Graniczy na północ z Kry wem a na wschód ze Strubowiskiem; 22 dm. i 137 mk. ; kapelania gr. kat. , filia par. Krywe. Ludność rusińska, wyzn. gr. kat. 4 izrael. Obszar więk. pos. H. hr. FlemingArnim ma 35 past. i 1067 mr. lasu; pos. mn. 158 roli, 131 łąk i j 49 mr past. 2. P. , górska wś, pow. gorlicki, u źródłowisk dopływu Ropy z praw. brzegu, zajmuje kotlinę otoczoną od płn. Magórą małastowską 814 mt. , od zach. Krasną górą 622 mt. a od połud. wzgórzami sięgającemi 660 mt. Graniczy z Nowiną na płn. wschód Ma cerkiew drewnianą, uposażoną 22 mr. roli, 14 łąk i 6 mr. past. ; filia par. gr. kat. w Nowicy; 37 dm. i 221 mk. gr. kat. Pos. więk. Fr. Trzecieski ma 63 mr. lasu; mn. pos. 352 roli, 201 łąk, 90 past. i 29 mr. lasu. Gleba owsiana a lasy świerkowe. 3. P. , rus. Pryslupj wś, pow. kałuski, 38 87 klm. na płd. płd. zach. od sądu pow. , st. kol. i tel. w Kałuszu, 15 klm. od urz. poczt. w Perehińsku, Na płn. wschód leży Majdan, na płn. Niebyłów, na zach. Sliwki, na płd. Bogrówka i Krzywice, na wschód Kosmacz 3 ostatnie w pow. bohorodczańskim. W płd. zach. kończynie wsi powstaje na wschod, stoku Kocebalówki pot. Łukwa al. Łukiew, dopływ Dniestru, i płynie przez wschod, część obszaru, poczem wchodzi na granicę Majdanu i Kosmacza. Od lewego brzegu zabiera Łukwa w obrębie wsi potok Szyrny, powstąjący w zachod, stronie wsi z kilku strumyków. Zabudowania wiejskie lezą na płd, zachód. Na wschód od nich po obu brzegach Łukwi las, wznoszący się na lewym brzegu do 581 mt. Lesista jest także północna część obszaru góra Kosmiczara i las Zakuty. Własność więk. rządowa ma łąk i ogr. 164, past. 3, lasu 3362 mr. ; wł. mn. roli or. 574, łąk i ogr. 1025, past. 327, lasu 107 mr. W r. 1880 było 129 dm. , 610 mk. w gminie, 2 dra. , 11 mk. na obsz. dwor. ; 2 rz. kat, 590 gr. kat. , 29 Izrael. ; 3 Polaków, 618 Rusinów. Par. rz. kat. w Kałuszu, gr. kat. w miejscu, dek. perehiński, archidyec. lwowska. Do par. należy Majdan. We wsi jest cerkiew i szkoła niezorganizowana. Są tu także ślady nafty. Za czasów Rzpltej P. należał do dóbr koronnych starostwa kałuskiego a ziemi halickie. W lustracyi z r. 1765 rkp. Ossol, Nr. 1892, str. 17 czytamy Według produkowanego ad praesens importuje na rok intraty 924 złp. 6 gr. 3 den. Arendy karczemnej inkludując majdańską, w jeden kontrakt wchodzącą, zł. 360 gr. 15, która summa do oryginalnej summy 924 zł. wchodzi, 4. P. , domy w Jelenkowatem, pow. stryjski. 5. P. , wś, pow. turczański, 8 klm. na płn. zach. od sądu pow. , urz. poczt. i tel. w Turce. Na płn. zach. leży Wołcza, półn. narożnik dotyka Rozlucza, na wschód leży Szumiacz i Turka, na płd. Jabłonka Niźna, na płd. zach. Jabłonka Wyżna, Wieś leży w dorzeczu Dniestru za pośrednictwem Litmirza. dopływu Jabłonki, wpadającej do Stryja. Litmirz powstaje na płd. wsch. stoku wzgórza Hołowaniwka i płynie krętym biegiem przez płn. wschod, część obszaru do Turki, zabierając w obrębie wsi liczne strugi z obu brzegów. Zabudowania wiejskie leżą w dolinie Litmirza cerkiew na płn. zach. 672 mt. . W pobliżu granicy Turki stoi nad Litmirzem młyn. Na lewym brzegu wznosi się na granicy Szumiacza Wielki Horb do 796 mt. Na płd. zach. wznoszą się wzgórza 731 do 747 mt. wysokie. Własn. więk. ma roli or. 201, łąk i ogr. 26, past. 29, lasu 481 mr. ; wł. mn. roli or. 1835, łąk i ogr. 143, past. 219, lasu 54 mr. W r. 1880 było 156 dm. , 839 mk. w gminie 810 obrz. gr. kat. , 29 izrael. 814 Rusinów, 25 Niemców. Par. gr. kat. w miejscu, dek. wysoczański, dyec. przemyska. We wsi jest cerkiew. Za czasów Rzpltej należała wieś do dóbr stołowych, ekonomii Samborskiej a krainy rozłuckiej. W rkp. Ossol. Nr. 2837, str. 66 i 67 czytamy A. D. 152L Dominica infra octavam Nativitatis Christi. Petricoviae in Comitiis. Privilegium Sigismundi primi super locationem novae villae circa rivulum diesum Litmir, penes montem dictum Przyslop, Ormieszowo appellandae Michalkoni Sculteto collatum. In qua ad Scultetiam unam aream, cum facultate, in rivalo Litmir dicto, molendinum extruendi, ac tortas, Columbationes, percipiendi, ac duos dies quotannis laborum subditalium, scilicet arationis, et falcastrationis foeni adjungit. Ratione quorum Scuitet, bellicam expeditionem obire, praecisis dationibus stationum, per aliaram viiiarurn Scultot08 praestari solitis obligantur. A. D. 1554 die 18 Augu sti, Varsaviac. Poponetum in villa Przyslop Bona regina religioso Hyacintho, cum area, pratis, agris, hortis, salvis publicis, Tributis, inibi haerentibus confert. W tymże rkp. str. 140 i 741. A. D. 1594 die 17 Decembris. Cracoviae. Confirmat Sigismundus III rex assignationem fundi Przyslop dicti, duos Przysłup Przysługa Przyśpa Przystajń laneos in se continentis, in personas Hermani et Joannis Pieszczeniętka, circa limites Tuchli torrentis, et villae Orawa in latitudine, et circa limites Dźwinowej in longitudine jacentis, Gum facultate duorum hortulanorum locationis, et molendini pro suo commodo aedificationis, salvo censu sex florenorum quotannis praestando, per loci Capitaneum Samboriensem in A. 1593 die 25 Novembris in Sambor datam. W lustracyi z r. 1686 rkp. Ossol. , Nr. 1255, str. 145 czytamy Ta wieś ma łanów 23 3 4. Między tymi hajduckich łanów 1 1 2, wójtowskich 4 1 2, popowski łan 1. Czynsze na św. Michał kuchenne, stróżne, żyrowszczyznę, kopy hajduckie, za sądy zborowe, tak płacą, jako Wołcze. Czynsze na św. Marcin i czynszu głównego z łanu płacą po złp. 4; za wołu z łanu każdego po zł. 1; owies, kury, gęsi z koszonych łanów tak dają jako Wołcze. Z wójtostwa za pokłon, z dworzyszcza, z karczmy, z młyna leśnego dają zł. 20 gr. 6. Z popowstwa czynszu dają zł. 2 gr. 6. Czynsze na św. Wojciech kuchenne, stróżne, kopy hajduckie, owies, gęsi, kury, za jagnię i jarząbki, za barana i baranka, jajec kopę, owczą daninę tak płacą, jako wieś Wołcze. Drzewo i robotników tak wysełają z łanu każdego jako wieś Wołcze. W inwentarzu z r. 1760 rkp. Ossołió. , Nr. 1632, str. 199 czytamy Ta wieś osiadła na łanach 24; videlicet sianych łanów 5 1 2, koszonych 7 1 3, pustych 10. Zosobna wójtowskich 4 1 2, hajducki seu sołtyski 1. popowski 1. Chlebnika ad praesens znajduje się in Nr. 35. Sołtysi in seorsiva specificatione non reperiuntur, bo do ziemi należą. Czynsze tej wsi wymienione szczegółowo czynią 295 zł. 13 gr Wójtostwa posessor Jmc. P. Radzimiński, na które prawa non produxit, jednak płaci do ekonomii za pokłon stacyą z dworzyszcza, karczmy i młyna na rok 20 zł. 5 gr. ; od lat hibernę na gardekurów JKr. M. i inne onera fundi. Lasy tej wsi 1 Las od miasta Turki nazwany Grabówka, smerekowy; 2 las od Jabłonki, nazwany Wysoki, smerekowy; 3 las nazwany Sychła, jodłowy. Skarży się gromada, że do wójtostwa odebrano im grunt, na którym podsadków osadzono i karczmę postawiono. Do tegoż wójtostwa łan jeden i łany odebrano, item drugi łan Wasylowskl Żaliła się też gromada, że popowicz gruntu prentów dwa w zastawie za krowę trzyma, czynszu nie płaci żadnego. Więc już od lat kilkunastu gromada wypłacając ten czynsz przewyższyła walor tej krowy. Ksiądz Wasyl Łopuszański stary od granicy Szumiańskiej przywłaszczył sobie pola gromadzkiego na pługów trzy. W rewizyi praw i t. d. ekonomii Samborskiej z r. 1766 Dod. do Gaz. Lwow. 1872, t. I, str. 158 czytamy Ta wieś ma łanów gruntu 24. To jest sianych 7, koszonych 6, pustych 11. Zosobna wójtow skich 4 1 2, sołtyskiego łan, cerkiewny łan. Duchownych ad praesens 2, chlebnika gro madzkiego 39, hajduków ziemiańskich 4, soł tysów regimentowych 3, Popowiczów 3. Poresor wójtostwa Jm. P. Radzimiński, starosta janowski, za jednym przywilejem, jako Wy sockie, Butla, Jaworów; ma ztąd rocznego pro wentu, demptis oneribus, z karczmą i innymi przynależytościami zł. 1200. Ta wieś ma dosyć obszerności gruntu, a osiadłość gromady bardzo szczupłą. Uskarżała się gromada, iż na jej gruncie stoi karczma, browar, podsadek jeden wójtowski siedzi i siana zbierają na wozów trzy corocznie, żadnej nie dając gromadzie opłaty, oraz iż sołysi regimentowi łaz od ćwierci Maksyma zwanej odebrali, i iż Teodor Łopuszański popowicz także grun tu gromadzkiego prętów dwa przywłaszczył sobie. Mac. Lu. Dz. Przysłupiec, karczma na obszarze dwors. Boryni, pow. turczański. Przysowa, rzka, bierze początek w pow. gostyńskim, w biotach pod wsią Trębki, pły nie w kierunku wschod. południowym pod Kątami, Skrzeszewami, Modelem, przechodzi kawałkiem przez pow. kutnowski, poczem wchodzi w pow. łowicki, płynie pod Złakowem, Retkami i pod Klewkowem powyżej Ło wicza wpada z lew. brzegu do Bzury. Długa blizko 40 w. Przyjmuje z praw. brzegu pod Złakowem Studwię, z lewego pod Retkami Czernicę al. Czernie w. J. Bliz. Przysowy, wś, pow. przasnyski, gm. Krzynowłoga Wielka, par. Chorzele, odl. o 27 w. od Przasnysza, ma 21 dm. , 180 mk. , 418 mr. ziemi użytk. i 75 mr. nieuż. Przyśpa, wś włośc, pow. mławski, gm. Zielona, par. Kuczbork, odl. o 25 w, od Mławy, ma 2 dm. , 29 mk. , 180 mr. Należała do dóbr Gościszka. Przyspa, niem. Przispa i Pschispa, kol. do Taszewka, pow. świecki, st. pocz. i kol. Laskowice, par. kat. Jeżewo. W 1868 r. 15 dm. , 88 mk. , 73 kat, 15 ew. Przystajń al. Przystajnia, w XV w. Przyestań, w XVI w. Przestań, wś, folw. i pustkowie nad rzką Liswartą, pow. częstochowski, gm. i par. Przystajń, o 27 w. na płn. zach. od Częstochowy, w pobliżu granicy pruskiej, przy drodze z Częstochowy do Olesina na Szląsku Pruskim. Posiada kościół par. murowany, urz. gminny, szkołę początkową i wielki piec do wytapiania rudy żelaznej od 1858, który w 1875 r, wydał 32, 000 pudów surowcu; wś ma 139 dm. , 981 mk. ; os. 2 dm. ,. 9 mk. ; fol. 11 dm. , 21 mk. ; P. poduchowny, ma 10 dra. , 67 mk. , 61 mr. włośc. W 1827 r. było 51 dm. , 436 mk. W 1877 r. folw. P. rozl. mr. 2199 gr. or. i ogr. mr. 718, łąk mr, 83, pastw. mr. Przysłupiec Przysłupiec Przysowa Przysowy Przyspa Przystajnia Przystajne Przystałowice Przystań Przystajne 217, lasu mr. 1115, nieuż. mr, 6; bud. mur. 5, z drzewa 10; płodozmian 4 i 5polowy; las nieurządzony; pokłady rudy żelaznej. Wś P. os. 151, z gr. mr. 1331. W połowie XVw. istnieje tu już kościół drewniany p. w. św. Krzyża, filia par. Kłobucko. Wś należy do Mikołajewskiego h. Wyssowye, ma 7 łanów, dających dziesięcinę wartości 4 grzyw. bisk. krakowskiemu. Folw. daje pleb. w Przestaniu; za meszno dają kmiecie po 3 kor. żyta i owsa z łanu. Istniała też na obszarze wsi Dankowic kuźnica, ,, fabrica dicta Przestanszka, dająca stołowe po groszu z domu kościołowi i pleban. w P. L. B. , II, 211. Podając te szczegóły Długosz, zaznacza, że wś ta, jako położona po za Liswartą i Krzepicami, przytem filia par. Kłobuck, stwierdza prawa bisk. krakowskich do Krzepic, które wcielał do swej dyecezyi arcyb. gnieźnieński. Według reg. pob. pow. lelowskiego z r. 1581 wś Przestań, w par. Miedzwno Miedzno, własność Jana Żabickiego, miała 5 łan. km. , 3 zagr. bez roli, 2 kom. bez bydła Pawiński, Małop. , str. 81. Widocznie kościół par. w P. uległ zniszczeniu i parafią wcielono do Miedzna a dopiero ze wzrostem ludności wznowiono ją w XVIII w. , gdy wystawiono dzisiejszy kosciół. P. par. , dek. częstochowski, 3375 dusz. P. gmina należy do s. gm. okr. II w Truskolasach, st. pocz. Krzepice; ma 4622 mk. 2222 męż. , 2400 kob. , 4498 kat. , 40 ew. , 60 Izrael 1880 r. Br. Ch. Przystajne, jezioro w pow, suwalskim, na północ od wsi t. n. ; pomiędzy Filipowem a Przerośla. Łączy się ono od strony płd. kanałem z jeziorem Białe. Na płn. w niewielkiej odległości leży jezioro Krzywe, ciągnące się aż pod Przerośl. W stronie wschodniej rozciąga się rozległy bagnisty obszar, widocznie dno dawniejszego jeziora, którego pozostałością małą jest obecne. Obszar ten łączy się z jez. Łanowicze i Motule. Przystajne, wś nad jeziorem t. n. , pow. suwalski, gm. Czostków, par. Filipów. Odl. od Suwałk 21 w. , 17 dm. , 145 mk. , 93 mr. W 1827 r. było 4 dm. , 48 mk. Wchodziła w skład dóbr Motule. Przystajnia, wś, folw. i holendry nad rz. Prosną, pow. kaliski, gm. i par. Godziesze, odl. od Kalisza 20 w. , posiada młyn wodny; wś ma 27 dm. , 250 mk. ; folw. 5 dm. , 13 mk. ; holendry 35 dm. , 251 mk. W 1883 r. folw. P. z os. Praga rozl mr. 629 gr. or. i ogr. mr. 333, łąk mr. 55, pastw. mr. 4, lasu mr. 209, nieuż. mr. 28; bud. mur. 3, z drzewa 17; las nieurządzony. Dawniej do dóbr należały wś P. os. 48, z gr. mr. 205; kol Holendry Przystańskie os. 36, z gr. mr. 302. Br. Ch. Przystajnia, łąka na Drawsku, pow. czamkowski. Przystałowice 1. Duże, wś, pow. opoczyński, gm. Rusinów, par. Klwów, odl od Opoczna 28 w. , ma 45 dm, 333 mk. W 1827 r. było 31 dm. , 240 mk. W 1885 r. folw. P. rozl. mr. 766 gr. or. i ogr. mr. 457, łąk mr. 45, pastw. mr. 1, lasu mr. 147, nieuż. mr. 17; bud. mur. 8, z drzewa 13; płodozmian 15polowy; las nieurządzony. Wś P. Wielkie os. 58, z gr. mr. 841. 2 P. Małe, wś i trzy folw. , pow. opoczyński, gm. Rusinów, par. Nieznamierowice, odl od Opoczna 25 w. wś i folw. mają 35 dm. , 366 mk. , 608 mr. ziemi włośc. W 1827 r. było 29 dm. , 223 mk. Folw. P. Małe część I lit. A, oddzielony w r. 1878 od dóbr Rusinów, rozl mr. 240 gr. or. i ogr. mr. 153, łąk mr. 24, pastw. i zarośli mr. 55, nieuż. mr. 7; bud. mur. 2, z drzewa 7. Folw. P. Małe lit. B część II rozl mr. 161 gr. or. i ogr. mr. 135, łąk mr. 3, pastw. mr. 11, lasu mr. 9, nieuż. mr. 3 bud. z drzewa 7. Folw. al os. P. Małe część III lit. C rozl mr. 97 gr. or. i ogr. mr. 83, łąk mr. 10, pastw. mr. 2, nieuż. mr. 2; bud. z drzewa 4. Według Lib. Ben. Łask. I, 653, 654, 657 już na początku XVI w. obszar dworski w P. należał do par. Nieznamirowice i tam dawał dziesięcinę, łany kmiece zaś należały do Klwowa i tworzyły dwie wsie. W 1508 r. część P. należała do Elzbiety Moczyninej, inna część wraz z Zawadami, Smogorzewem do Stanisława Wąsowicza, który płacił 3 grzyw, poboru. W 1569 r. dzisiejsze P. Duże noszą na zwę P. Ruskowskich; część Jana i Stanisława Przystałowskich ma 2 1 2 łana i 2 zagr. ; dzierżawi czy też w zastawie trzyma Stan. Błotnicki. Druga część Andrzeja Drzewicza Drzewickiego zostaje w ręku Wojciecha Wiskowskiego, obejmuje 14 półłanków i 4 zagr. Pawiń. , Małop. , 313, 474, 476. Br. Ch. Przystań al. Działyń, jezioro na płn. od os. t. n. , w pow. lipnowskim, na lewo od drogi ze wsi Wielgie do Działynia. Leży w kotlinie otoczonej dokoła przez płaskowzgórza, na których leżą wsie Kijaszkowo, Działyń i Wielgie. Zostaje w związku z sąsiedniemi jeziorami Kijaszkowo i Wielgie. Przystań 1. wś i fol nad rz. Omulew, pow. makowski, gm, Sypniewo, par. Nowawieś, posiada dwa młyny wodne, tartak, cegielnią, piec wapienny, gorzelnią w 1867 r. . W 1827 r. było 10 dm, 86 mk. Dobra te należały do Mostowskiego, ministra za ks. warszawskiego; istniała tu kuźnica żelaza. Dobra P. składały się w 1867 r. z folw. P. , Działyń, Nowawieś, Chojniki. Rozl ogólna dominialna mr. 4236 gr. or. i ogr. mr. 439, łąk mr. 354, lasu mr. 3046, pastw. i zarośli mr. 289, nieuż. mr. 99. Do dóbr należały poprzednio wś P. os. 13, z gr. mr. 95; wś Działyń os. 10, z gr. mr. 170; wś Nowawieś os. 12, z gr. mr. 90; wś Chojniki os. 22, z gr, mr. 282; wś Mostowo os. 18, z gr. mr. 293, wś Grabnik os. 21, z gr. mr. Przystowiany Przystoje Przystawy Przystawka Przystawańce Przystawa Przystanówka Przystanie 275; wś Mostówek os. 10, z gr. mr. 218; wś Skrzynek Skrzypek os. 5, z gr. mr. 75; kol. Grądy, os. 4, z gr. mr. 71; os. Kępa z gr. mr. 22. 2. P. , wś nad jez. Przystań al. Działyń, pow. lipnowski, gm. Mazowsze, par. Działyń, odl. o 27 w. od Lipna, ma 4 dm. , 24 mk. , 129 mr. Wchodziła w skład dóbr Działyń. Br. Ch. Przystań 1. wś, pow. oszmiański, w 3 okr. pol. , gm. Łogumowicze, okr. wiejski Czapuń, o 8 w. od gminy, ma wraz ze wsiami Czapuń i Raszkowo 167 dusz rewiz. ; należy do dóbr Mikołajewo hr. Zamoyskich. Niegdyś własność Jałozów, którzy sprzedają Aleksandrowi Kazimierzowi Śliźniowi. 2. P. , wś nad rz. Wilią, pow. wilejski, w 2 okr. pol. , gm. Wilejka, okr. wiejski Prynta, o 12 w. od gminy a 8 w. od Wilejki, ma 7 dm. , 89 mk. prawosł. w 1864 r. 27 dusz rewiz. ; należy do dóbr Teklinopol, Skirmuntów. Przystali, niem. Pristanien, wś na prus. Ma zurach, pow, węgoboraki, nad jeziorem, 6 klm. na zachód od Węgoborka, st. poczt. i tel. Węgobork. Jest to jedna z miejscowości naj piękniej położonych, z obszernym parkiem i domem. Ad. N. Przystanie al. Przystań, rus. Prystań, wś, pow. żółkiewski, 21 klm. na płn. od Żółkwi, 14 klm. od sądu pow. i urz pocz. w Mostach Wielkich. Na wschód leżą Butyny, na płd. wsch. Lubela, płd. narożnik dotyka Biesiadów, na zach. Kamionka Lasowa i Wolka Mazowiecka, na płd. Chliwczany trzy ostatnie w pow. rawskim. Środkiem obszaru płynie Rata dopływ Bugu, a wzdłuż granicy płd. wsch. dopływ Raty pot. Biała. Zabudowania wiejskie leżą na płn. wsch. w dolinie Raty; na lew. jej brzegu, na wschód od nich kol. Kłopoty al. Kłopody, a na płn. grupa domów Borczynki. Na praw. brzegu Raty leży część wsi Za rzeką; w płd. zach. narożniku grupa dom. ,, Kazumin. Dolina Raty moczarzysta, wznies. 215 do 220 mt. n. p. m. W płd. stronie leży las Koszeliwski, a w nim wzgórze Za Białą 222 mt. . Na granicy płn. wsch. Pawłowska góra 220 mt. znak triang. . Wschodnią część obszaru przebiega droga z Żółkwi do Bełza. Przy niej jest na płd. karczma Do Budki, a na płn. karczma Babicek al. ,, Bablek. Własn. większa ma roli or. 194, łąk i ogr. 339, pastw. 59, lasu 1986; włas. mn. roli or, 895, łąk i ogr. 728, pastw. 282 mr. W r. 1880 było 153 dm. , 862 mk. w gminie, 2 dm. , 12 mk. na obsz. dwor. ; 10 rzym. kai, 840 gr. kat. , 24 izral. ; 10 Polaków, 852 Rusinów, 12 Niemców. Par. rzym. kat. w Mostach Wielkich, gr. kat. w miejscu, dek. uhnowski. We wsi jest cerkiew p. w. św. Michała Archanioła i szkoła filialna. Za czasów Rzpltej należała wieś do dóbr koronnych, pow. i woj. bełzkiego. Według wykazu kwarty z r. 1770 była dzierżawą w posiadaniu Michała z Buczeniewa Mniszka, z prow. 2800 złp. , z czego kwarta 700 złp. Zajęta 15 marca 1786 r. przez rząd austryacki, sprzedana w r. 1819. W r. 1653 pozwala król Jan Kazimierz Kazimierzowi Duni nowi na ustąpienie wsi P. na rzecz Krzysztofa Dunina Arch. Bern. we Lwowie, C. , t. 141, str. 61 do 64 i i 229, str. 1361. W r. 1656 nadaje Jan Kazimierz P. Władysławowi Zaliwskiemu ib. , C, t. 405, str. 89. W r. 1667 zezwala Jan Kazimierz Andrzejowi i Zofii Ku cińskim na ustąpienie wsi P. na rzecz Stani sława Łaźnińskiego, rotmistrza królewskiego ib. , t. 153, str. 605. W r. 1691 Jan III pozwala Gabryelowi Temruk Czerkas, podczasz. mielnickiemu, zrzec się dożywocia wsi P. na korzyść Michała Temruk Czerkas, syna swego ib. , C, t. 460 str. , 2663. Ob. też lustracyą z r. 1776 Rkp. w Bibl. Ossoliń. , 2835, fol. 72. Lu. Dz. Przystanki, wś i domin. , pow. szamotulski, o 10 klm. na wschód od Pniew, na płd. wsch. brzegu jez. Lubosinskiego; par. Otorowo, poczta w Podrzewiu, st. dr. żel. w Szamotułach o 15 1 2 klm. W aktach grodzkich poznańskich występuje pod r. 1391 Michał Przystanowski. Około r. 1564 należały P. do jednego z Przystanowskich, który z działu swego na P. i z połowy wsi płacił 2 grzywny dziesięcin bisk. poznańskim; w r. 1580 posiadał tam Franciszek Przystanowski 2 zagrod. Przy schyłku zeszłego stulecia siedzą tu Kowalscy, później Kamieńscy. Wś ma 3 dm. i 22 mk. 1 Prot. . Domin. liczy 10 dm. i 185 mk. 167 kat. , 18 Prot. ; obszaru ma 489 22 ha, czyli 313 15 roli, 44 86 łąk, 86 71 pastw. , 7 88 nieuż. i 36 62 wody; cz. doch. grunt. 5085 mrk; należy do rodziny de Rege. E. Cal. Przystanówka, przys. wsi Panasówki ob. , w pow. uszyckim, ma 4 dm. Przystawa Długa, ob. Długa Przystawa. Przystawańce, wś, pow. sejneński, gra. Krasnowo, par. Puńsk, odl. od Sejn 16 w. , ma 21 dm. , 218 mk. , 667 mr. W 1827 r. było 14 dm. , 108 mk. Wchodziła w skład dóbr rząd. Krasnowo. Przystawka, wś, pow. sokólski, w 3 okr. pol. , gm. Ostra Góra, o 24 w. od Sokółki. Przystawy, żm. Pristowa, wś nad rz. Minią, pow. telszewski, okr. pol. Sałanty, o 45 w. od Telsz, w 1859 r. 15 dm. , 127 mk. , młyn wodny. Przystoje, wś, pow. lepelski, ob. Iwańsk. Przystowiany al. Prestowiany, w spisie urzęd. Przytowiany, wś, pow. szawelski, gm. Radziwiliszki, o 39 w. od Szawel, na płd. wschód od Szadowa a na płn. wschód od Bejsagoły. W d. 4 maja 1831 r. spotkał pod P. gen. Sulima idący na czele 5000 kolumny z 5 działami z Krakinowa na Szadow ku Szawlom, Przystań Przysypka Przyszczepa oddział powstańców, liczący 6500 ludzi, pod wodzą Załuskiegoy który stoczywszy walkę cofnął się przez Bejsagołę ku Rossieniom. Przystronie, w XVI w. Przyszthronye, wś, pow. kolski, gm. Sępolno, par. Mąkolno, odl. od Koła 11 w. , ma 9 dm. , 90 mk. W XVI w. dziesięcina snopowa z łanów kmiecych idzie dla plebana w Mąkolnie, który pobiera też po 2 gr. z łanu za dziesięcinę lnianą i po 1 gr. kolędy Łaski L. B. , I, 214. Według reg. pob. pow. konińskiego z r. 1579 wś P. , własność Jana Rudnickiego, miała 1 2 łan. , 1 zagr. bez roli Pawiński, Wielkp. , I, 234. Br. Oh Przystupicze, wś, pow. grodzieński, w 4 okr. pol, gm. Skidel, o 36 w. od Grodna. Przysucha, os. miejska dawniej miasteczko, wś i dobra nad rzeczką Wiązownicą Jazownicą, Wywózką, jednym z dopływów Radomki, tworzącą tu 7 stawów, pow. opoczyński, gm. i par. Przysucha. Odl. 25 w. od Opoczna, leży w błotnistej kotlinie, połączona drogami bitemi z Opocznem, Drzewicą, Szydłowcem, posiada kościół par. murowany, sąd gminny okr. III, szkołę początkową, urz. gminny, st. pocz. , zakłady żelazne, składające się z pieca wielkiego, walcowni sztabowej i pudlingów, walcowni blachy, kopniaka do topienia surowizny i na odlewy. Są też trzy młyny wodne. Okolica osady posiada obfite pokłady rudy żelaznej, gliny ogniotrwałej i torfu. Motorem zakładów fabrycznych jest siła wody, dostarczana przez 7 stawów. W 1875 r. wytopiono tu surowcu 48, 625 pudów i żelaza kutego 146, 200 pudów. Produkcya roczna dochodzi średnio do 200, 000, rs. przy udziale 200 pracowników. Przy fabryce istnieje kasa pomocy, która z miesięcznych składek utrzymuje lekarza, aptekę, felczera i wspiera w chorobie. Osada miejska ma 192 dm. , 2400 mk. ; w 1827 r. było 195 dm. , 2035 mk. ; w 1864 r. 198 dm. , 2907 mk. Wieś P. ma 36 dm. , 292 mk. ; w 1827 r. 27 dm. , 195 mk. P. poduchowna, wś, ma 7 dm. , 63 mk. , 54 mr. włośc, 1 mr. dwors. Ludność składa się przeważnie z rzemieślników przerabiających żelazo kowale, ślusarze, gwoździarze, tudzież stolarzy, kaflarzy, szewców i krawców, sprzedających swe wyroby na miejscu handlarzom żydom. Brak instytucyi udzielającej kredyt i ułatwień w zbycie tamuje rozwój tego przemysłu. Na początku XVI w. P. , w par. Skrzyn Skrzyńsko, należy do Męozynów, rodziny majacej liczne posiadłości w tych stronach, łany folwarczne dają dziesięcinę wartości do trzech grzyw. pleban. w Skrzynie Łaski L. B. , I, 692. Według reg. pob. pow. radomskiego z r. 1508 wś P. , Zapniów i Gródek, własność Pawła Męczyny, płaciły 1 grzyw. 36 gr. W r. 1569 wś P. , Anny Mączininy z synem, miała 1 łan. Stanisław Męczyna miał z bratem 8 półłanków, 6 kom. Pawiński, Małop. , str. 316, 475. Kościół i parafia powsta ły tu zapewne dopiero w XVII w. W 1780 r. na miejscu starego kościoła wzniosła nowy z kamienia ciosowego Urszula z Morsztynów Dembińska, starościna wolbromska. Dykc. Echarda nazywa P. wsią. Widocznie dopiero z rozwojem przemysłu górniczego P. przek ształconą została na miasto. Wielki piec istnie je tu już około 1780 r. Korzon. , Wew. dzieje Polsk. , II, 294, zdaje się że mylnie tu podano Podkańskiego jako właściciela zamiast Dembińskiego. Zakłady fabryczne istniejące obe cnie urządzone zostały przed 1830 r. Zajmują one obszar kilkowiorstowy. Rozległe lasy do starczają materyału opałowego. Zakłady te i dobra od zeszłego wieku do ostatnich czasów pozostawały w ręku Dembińskich a przed ni mi Morsztynów. Główną ozdobą osady jest piękny, obszerny kościół, z ciosowego kamienia wzniesiony. Drewniane domy osady przecho wały w swych formach cechy dawnego budo wnictwa Rysunek ich podał Tyg. Illustr. , 260 z 1880 r. . P. jest miejscem rodzinnem zasłużonego zbieracza pieśni ludowych Oskara Kolberga. P. par. , dek. opoczyński dawniej skrzyński, 2804 dusz. Dobra P. składały się w 1886 r. z folw, P. , Mechlin, osad fabrycznych Janów, Toporniaj Młynów, Bulion. Rozl wynosi mr. 8855 folw. P. gr. or. i ogr. mr. 274j łąk mr. 40; folw. Mechlin gr. or. i ogr. mr. 61, łąk mr. 43, nadto przy folwarkach wo dy mr. 48, lasu mr. 8120, zarośli mr. 26 w osadach fabrycz. mr. 103, nieuż. mr. 51; bud. mur. 60, z drzewa 54; lasy urządzone. W skład dóbr wchodziły poprzednio osada Przysucha os. 412, z gr. mr. 291; wś P. os, 29, z gr. mr. 254; wś Pomyków os. 18, z gr. mr. 201; wś Zapniow os. 23, z gr, mr. 173; wś Gródek os. 9, z gr. mr. 82; wś Lipno os, 15, z gr. mr. 225; wś Browarek os. 5, z gr. mr. 25; wś Jakubo wa os. 11, z gr. mr. 119; wś Kozłowiec os. 15, z gr. mr. 261; wś Janów os. 24, z gr. mr. 79; wś Drutarnia os. 15, z gr. mr. 36; wś Topornia os. 8, z gr. mr. 36; wś Gwarek os. 16, z gr. mr. 61; wś Młyny os. 23, z gr. mr. 88; wś Puszcza os. 7, z gr. mr. 22; wś Hamernia os. 6, z gr, mr. 52. P. gmina ma 4439 mk. , 450 dm. , 10988 mr, w tem ziemi dwor. 8853 mr. W skład gminy wchodzą Browarek, Drutarnia, Gródek, Gwarek, Hamernia, Huta, Jaku bów, Janów, Juliuszów, Kozłowiec, Lipno, Me chlin, Młyny, Pomyków, Przysucha, Puszcza, Suchodół, Topornia, Zapniów. Br. Ch. Przysypka, wś włośc, pow. włocławski, gm. Przedecz, par. Dąbrowice, ma szkołę początkową, 11 dm. , 74 mk. , 335 mr. W 1827 r. par. Chodecz było 9 dm. , 92 mk. Wchodziła w skład dóbr rząd. Kubłowo. Przyszczepa, karczma przy drodze z La Przystupicze Przystronie Przysucha Przystronie tyczowa do Czartoryjki, pow. latyczowski, par. Międzyboz. Przyszczepówka, wś, pow. bałcki, ob Między rzeczka, Przyszosze, os. leś. , pow. kozienicki, gm. Grabów nad Wisłą, par. Janowiec. Przyszów Szlachecki i P. Kameralny al Królewski, dwie wsie, pow. niski, leżą na brze gach RudyŁęgu, w piasczystej i lesistej nizi nie, 174 mt. n. p. m. , przy drodze z Kolbuszowy do Rozwadowa. Zajmują one obszerną polanę, śród borów stanowiących część dawnej sandomierskiej puszczy. P. Szlachecki z lewej a P. Kam. z prawej strony rzeki. Par. rzym. kat. w Stanach. P, szlach. powstał później, nie wymieniony bowiem w spisie pobor. z r. 1581; liczy teraz. 57 dm. i 309 mk. , 300 rzym. kat. a 9 izrael. Obszar więk. pos. wynosi 3 mr. pastw. i 228 mr. lasu; mn. posiad. zaś 255 mr. roli, 65 mr. łąk i 26 mr. pastw. P. Kame ralny, niegdyś wieś królewska, miał za Długosza L. B. , II, 366 dwór łowiecki z wieżą zbudowany przez Kazimierza W. i należał do par. w Charzewicach. Następnie stanowił własność katedry sandomierskiej ob. t. VII, 156. Obecnie posiada szkołę ludową i fabry kę smoły. oddzielne części wsi noszą nazwy Burdze 40 dm. , Kołodzieje al. Krakowiec 35 dm. , Ruda 63 dm. , Staw 35 dm. i Zapuście 126 dm. W ogóle F. Kam ma 299 dm. i 1652 mk. a obszar więk. pos. Eug. hr. Kinsky 2 dm. , 8 mk. Pod względem wyznania 1596 rzym. kat. i 64 izrael. Obszar więk. wynosi 78 mr. roli, 32 mr. łąk, 81 mr. pastw. i 1074 mr. lasu; pos. mn. 1404 mr. roli, 624 łąk, 499 mr. pastw. i 139 mr. lasu. Gleba piasczysta, uboga. Mac. Przyszowa, wś, z przys. Wądole, Nowa Janina, pow. limanowski, odl. 11 klm. od st. poczt. , tel. i kolei transwersalnej w Limanowy a 14 klm. od st. dr. żel. leluchow. tarnowskiej w m. Nowym Sączu. Leży w dolinie rzeczki Słomki, lew. dopływu Dunajca, na stokach wzgórz ciągnących się po obu jej stronach, śród których wznoszą się od strony zachodniej Kuklacz 672 mt. Łyżki 807 mt. , Pępowki 777 mt. i Bąkowiec 598 mt. a od płd. wschodniej dział Kaniny 595 mt. i Okręglica 605 mt. n. p. m Połudn. część P. , obejmująca folw. WyźniDwór, NiźniDwór i przyś. Wądole, zowie się P. Dolna, zaś płn. część, z fol. Berdychów, Zarembowszczyzna, Podowszczyzna i Ogrojec, zwie się Nowa Janina. Z pochyłości zwróconej ku wschodowi, spływają do rzeczki Słomki trzy bystre potoki potok b. n. pod folw. Berdychowem, Leżaje pod Wyźnim Dworem i Lemierzyska pod Niźnim Dworem. Wieś tę, długą 6 klm. , przerzyna drogałącząca stacyą dr. żel. w St. Sączu odl. 24 klm. ze st. dr. żel. podkarpackiej w Limanowy odl. 11 klm, . Ogólny obszar wynosi 3114 mr. austr. , z czego na obszar dworsk. wypada roli or. 729, łąk i ogr. 118, pastw. 136, lasu, przeważnie jodłowego, 364, razem 1409 mr. ; do włościan roli or 898, łąk i ogr. 232, pastw. 310, zarośli 265, razem 1705 mr. Gleba w dolinie urodzajna, zaś na wzgórzach glinka ze szczerkiem. Wieś ma 185 dm. , i 1464 mk. Par. rzym. kat. w miejscu dek. łącki. Pierwotny drewniany kościół p. w. św. Mikołaja zajęty w 1555 r. przez roźnowiercow, zniszczał w pożarze, na jego miejscu wystawiono drugi w 1595 do 1600 r. Teraźniejszy z drzewa modrzewiowego, poświęcony r. 1638; w 1710 r. przystawiono kaplicę N. M. P. z obrazem Matki Bożej słynącym łaskami. W 1774 r. odnowił kościół Marcyan Żuk Skarszewski, dziedzic P. Mieszczą się tu groby i pomniki DuninówWąsowiczów, między temi Krzysztofa i jego żony Zofii z Taszyckich 1710 1720, Stefana Wielogłowskiego, regiment. bieckiego, przywódzcy pospolitego ruszenia szlachty podgórskiej w 1715 na Sasów 1737; ŻakówSkar szewskich, Wiktorów z Wiatrowic, Marszałkowiczów. Metryki od r. 1665. Pamiętnik kościelny od r. 1610. Do par. należą P. z Wądołem i Nową Janiną, Stronie, Długołąka z Świerklą i Zagórów; razem 2704 katol, 23 ewang. , 23 żydów. Włościanie tutejsi trzeźwi, pracowici, oszczędni, siedzą na swej ojcowiźnie, najczęściej z dziada na pradziada. Obok uprawy roli zajmują się chowem inwentarza i wypasem wołów, czemu sprzyja dostatek łąk i pastwisk, oraz blizkie jarmarki w Starym i Nowym Sączu, Limanowy i Tymbarku. Między rodzinami kmiecemi spotykamy nazwiska Bargły, Kraski, Hyble i staroszlacheckie Wajda, Pierzchała, Hebda, Zaręba, Suchodolski, Sułkowski. W wytępieniu załogi szwedzkiej w Nowym Sączu 13 grud. 1655 r. brali udział okoliczni chłopi pod wodzą Krzysztofa Wąsowicza. W istniejącej tu od dawna szkole udzielano nauki przeszło 100 dzieciom; odkąd jednak uchylono ją r. 1876 z pod zarządu miejscowego plebana i przemieniono na 1klasową etatową, uczęszcza do niej po 50 do 60 uczniów. Jest tu kasa pożyczkowa gminna z kapitałem 1900 złr. Na obszarze dworskim jest tartak, młyn zbożowy, stępa i młyn do kości, dostarczające gospodarstwu sztucznego nawozu. Na przygórku z trzech stron spadzistym, wznoszą się nad rzeką na posadach dawnego zameczku, śród ogrodów, zabudowania dworskie, między któremi godzien uwagi sta rożytny, dobrze utrzymany piętrowy budynek, obecnie spichrz, a z pierwotnego przeznaczenia swego dworzec obronny, postawiony około r. 1600, jak to pokazuje napis nad głównemi drzwiami na piętrze MDLL. . Zbudowany w odziomku z belek dębowych, wyżej Przyszczepówka Przyszów Przyszosze Przyszowa Przyszczepówka Przyszowa z modrzewia, zaopatrzony strzelnicami na dole na piętrze okrążony z trzech stron wzniesionemi 8 łokci nad poziom dziedzińca zakrytemi gankami, z których można było bronić przystępu napastnikowi, był ten dworzec dość silną warownią rycinę z opisem tego budynku podają Kłosy t. XXIX, 738. Dawniejszy zameczek miał się składać z trzech dworGow, stojących nad spadzistościami dziedzińca, połączonych z sobą w wyższych piętrach kładkami wiszącemi na łańcuchach; resztę obwarowania dopełniały wały i częstokoły. W przyległym lasku obejmującym 9 mr. i urządzonym na park, wskazuje podanie na samotnej wyżynie nad potokiem, stare cmentarzysko aryańskie, porosłe płaczącemi brzozami. ślady dawnych dziejów tej wsi pozostały w takich miejscowych nazwach, jak Szubienica, Pikieta, Kierków, a zapiski kościelne, podania familijne i ludowe, przechowały pamięć gorliwego udziału tutejszych mieszkańców w zbrojnych ruchach szlachty podgórskiej r. 1655 i 1656 przeciw Szwedom, z r. 1715 przeciw Sasom, i r. 1768 1772 w konfederacyi barskiej. Na wyniosłej górze Łyżce jest śród lasu miejsce zw. Stare Zamczysko, gdzie według podania ludu miał ongi stać potężny gród, którego jedyną dziś pozostałością są gruzy kamieni, pokrywające obszerne podziemia, dla bardzo ciasnych przejść i zepsutego powietrza niedostatecznie zbadane, Żegota Pauli wspomina w Podróżach naukowych po Sądeczczyźnie o zachowującem się podaniu w klasztorze pp. klarysek w Starym Sączu, jakoby skarby św. Kunegundy ukryte były przed Tatarami w Przyszowy na górze Łyżce. W dawnych wiekach dziedziczyli tu Wierzbiętowie. Janik Janusz, woj. sandomierski, miał być synem Jana, a wnukiem Wierzbięty z Przyszowy ob. Sądeczczyzna Morawskiego, t. II, str. 359. Tegoż synowi Bernardowi Wierzbięcie nadał Kazimierz W. r. 1341 za zasługi wojenne szerokie pola pod Sączem dzisiejsze Załubincze, które jako przynależność P. , leżąca tuż pod miastem, nastręczała powody do sąsiedzkich waśni między Wierzbiętami a butnymi mieszczanami. Głośną była swego czasu sprawa o głowę Wierzbięty z Przyszowy rzekomego niegdyś r. 1431 wodza husytów Zygmunta Korybuta, w wyprawie na Czerwony klasztor kartuzów w Lechnicy na Spiżu. Rzecz dotąd niezupełnie wyjaśniona. Ze starych aktów m. Nowego Sącza widać, że między synami zabitego, urodzonymi pany Janem i Marcinem Wierzbiętą, dziedzica mi Przyszowy, a mieszczanami, toczyły siej z powodu śmierci ojca dłago zatargi i najazdy lites et guerrae; wnoszono z obu stron żałoby przed starostę, a nawet przed samego króla, czemu położyły dopiero koniec dwa rozjemcze I wyroki r. 1468 i 1470 sądu polubownego, złożonego pod przewodem Jakuba z Dębna, kanclerza, starosty krak. i sądeckiego, z Przecława z Dmoszyc, starosty spiskiego, Jędrzeja Pieniążka z Krużlowy, starosty czorsztyńskiego, i kilku szlachty z pod Sącza mieszczanie uznani zostali niewinnymi śmierci Wierzbięty, który jak zabit tak zabit; ,, dla miłej jednak zgody zasądzeni na zapłacenie synom zabitego 24 grzywien Arch. m. Nowego Sącza. Bliższe szczegóły tej sprawy podaje Morawski Sądeczczyzna, II. 244 248. Za Długosza L. B. , II, 301 był tu drewniany kościół p. w. św. Mikołaja a wieś dziedziczyli bracia Wierzbiętą h. Janina. Prócz gruntu plebańskiego były tu dwa obszary szlacheckie i łany kmiece, dające dziesięcinę proboszczowi wartości 6 grzywien. W 1581 Pawiński, Małop, 132 rozpadała się wieś na cztery części Stanisława, Andrzeja, Marcina i Mikołaja Wierzbiętów i składała się w ogóle z 2 łanów kmiecych, ćwierci roli szlacheckiej i 11 zagrodn. z rolą. Jakub Wierzbiętą, podstarosta grodzki sądecki, który według świadectwa hetmana Tarnowskiego r. 1535 przy zdobyciu Staroduba okrył swój dom wielką sławą, założył w obrębie P. , od granic wsi Siekierczyny, u podnóża starego grodziska zw. Janina, nową wś i dał jej nazwę swego herbu Nowa Janina. W 1560 r. 24 sierpnia nastąpił między synami tegoż Jakuba W. dział ojcowizny, potwierdzony w ziemstwie czchowskiem Fer. 3 post fest. Purif. B. Y. M. , r. 1571. Jędrzejowi dostał się wszystek dwór zameczek z południową częścią Przyszowy i Wądołem odtąd zw. Niźnimdworem. Mikołajowi udział zw. już wówczas, , na Staremdworzysku odtąd Wyżnidwór. Marcinowi Podoszczyzna i Zaręboszczyzna w P. , wschodnia część dzisisjszego folw. Berdychowa, oraz zastawna dzierżawa sołtystwa w Mokrej wsi, trzymanego od starosądeckiego konwentu pp. klarysek w sumie 125 zł. Stanisławowi, Nowa wieś Janina; gdy zaś były tam prawie same lasy i zarośla a pola gotowego bardzo mało, więc dodano tej schedzie folwark pod Sączem Załubincze, w granicach jak był nadany ich przodkowi przez sławnej pamięci króla Kazimierza. Wojciechowi wieś Siekierczyna, obszerne lasy, pola mało. Każdy udział obejmował odpowiednią ilość lasu i osad włościańskich. Patronat kościoła zostawiono najstarszemu bratu Jędrzejowi Archiw. w Przyszowy. Rozdrobniona fortuna Wierzbiętów przeszła rychło w obce ręce. Przyszowskie udziały posiedli Łapki z Łapanowa, Wiktory z Wiatrowic i Przyborowscy; Nową Janinę rozkawałkowaną Podoscy, Wielogłowscy, Oyrzanowscy, Tomiccy, później Mielżeccy; Siekierczynę Pęgowscy i Jaklińscy. Po przejściowych zmia Przytarnia Przyszychwosty Przyszywalnia nach własności, widzimy w drugiej połowie XVII w. tutejszymi dziedzicami braci Duninow ze Smogorzewa Wąsowiczów, Jana i wsławionego w wojnie szwedzkiej r. 1655 1660 Krzysztofa, dzielnego komendanta zdobytej na Szwedach Koldyngi w Danii. W 1683 r. 30 stycznia objął w posiadanie nabytą od Wąsowiczów P. Aleksander Zuk Skarszewski, skarbnik podolski, pierwej osiadły w woj, bracławskiein, który porzucił zgliszcza znisz czonej ojczystej włości, a po odbytych woj nach kozackiej i szwedzkiej osiedliwszy się w P. , zaślubił Katarzynę, córkę Piotra Taszyckiego z Lusławic, siostrę żony wspomnia nego Krzysztofa Wąsowicza. Stał się on przodkiem rozrodzonego dziś potomstwa, będą cego odtąd nieprzerwanie w posiadaniu tej majętności. M. Ż. Skarsz. Przysłówka, wś nad kanałem kłodnickim, pow. toszeckogliwicki, par. katol. Laband. W 1842 r. 27 dm. , 210 mk. kat. , łomy wapienia, szluza kanałowa, leśnictwo z leśniczówką. Przyszychwosty, wś, pow. kobryński, w 3 okr. pol. , gm. Antopol, o 32 w. od Kobrynia. Przyszywalnia, wś na prawym brz. Irpenia, pow. wasylkowski, na pograniczu pow. skwirskiego, ma 521 mk. prawosł. , 206 katol. wraz ze wsią Jaroszówką i 12 żydów; cer kiew p. w. św. Jerzego, zbudowana przed 1746 r. , przebudowana w 1803 i 1851 r. , uposażona jest 56 dzies. ziemi. Do par. praw. należy wś Jaroszówką. We wsi znajduje się starożytne zamczysko, z jednej strony którego znajduje się głęboki jar, z pozostałych zaś trzech stron otoczone wałem. Należy do klucza chwastowskiego dóbr państwa. Na skałach nad Irpeniem pokazuje lud jakoby odciski stóp ludz kich i kopyt końskich. J. Krz. Przytarnia, niem. Wildau, dok. 1878 Przyterne, wś, pow. chojnicki, st. pocz. Karsin, par. kat. Wiele 1 4 mili odl. , ew. Mokre, posiada szkołę kat. , 6881 23 magd. mr, W 1867 r. 362 mk. kat. , 51 dm. P. leży na płn. krańcu powiatu nad płd. odnogą wielkiego jeziora Wdzidzkiego. W r. 1378 nadaje w. m. Winrych v. Kniprode wiernemu Mikołajowi Nickel z P. i jego następcom 16 włok na P. leżących z prawem chełm. Gdyby potem mniej znaleziono jak 16 włok, nie będziemy zobowiązani one dopełnić. Łąki, które od dawna używał. Grzywnę i Wiśliczą, ma i teraz otrzymać. Z osobliwej łaski użyczamy mu wolne łowienie ryb w jez. Synse małym zakładem, dla własnego stołu. Za to będą nam służyli zbrojno we wszelkich wyprawach i pomagali przy budowli zamków na każde zawołanie. A ponieważ tam rola licha, dlatego będą nam dawali od każdej osiadłej włóki tylko po 1 korcu owsa za płużne zboże, a na uznanie naszego państwa 1 funt wosku i pieniążek chełmiński albo 5 kolońskich co rok na św. Marcin. Dan na dworze naszym w Kossobudach ob. Cod. Belnensis w Peplinie, str. 61. W lustr. sstwa tucholskiego z r. 1565 czytamy, że P. obejmowała 14 włók, z których 4 były puste; 10 posiadał pan Jerzy Żaliński, który płacił 20 gr. P. należała wówczas do pow. tucholskiego. Wizytacya Rozdrażewskiego z r. 1683 donosi, że P. była dawniej własnością szpitala i kaplicy św. Anny w Wielu. Gdy oba zgorzały, ststa tucholski Kościelecki zabrał P. i przyłączył ją do dóbr starościńskich. Była to wś wielka i bogata. Bisk. Rozdrażewski zadekretował żeby proboszcz na drodze prawnej odebrał starostom P. Mimo to P. została przy tucholskich starostach ob. Utracone kośc. przez kś. Fankidejskiego, str. 136. Mesznego płacili ztąd 6 1 2 kor. żyta i tyleż owsa. Według taryfy z r. 1648, gdzie uchwalono pobór podwójny a akcyzę potrójną, płacili tu poddani 13 fl. 10 gr. ob. Rocz. T. P. N w Poznaniu, 1871, str. 184. W lustr. ststwa tucholskiego z r. 1670 znajdujemy o P. następną relacyą. Ten folw. z pustych włók uczyniony. Dom gburski na folw. obrócony, Przy tym domu chlew, drzwi na biegunach. Podle tego domku ogród, który na najem zasiano, w nim wiśni trochę. Przy tym ogrodzie szopa, podle szopy stodółka o jednem klepisku. Urodzaj folwarkowy. Wysiew żyta 116 ćwiartek, owsa 25, grochu 1, tartaki 2. Urodzaj żyta 62 kóp, owsa 7, grochu 1, tatarki 1 1 2 kóp; plon żyta 3 ćwiartki, owsa 5, grochu l 5 8; wychowanie żyta 26 ćwiartek, owsa 35, grochu 1 1 2; reszta; żyta ćwiartek 160, grochu l 3 4, tatarki 2; taxa żyta ćwiartka 22 1 2 gr. , owsa 10, grochu 30, tatarki 12, suma żyta flor. 120, owsa 11 fl. 20 gr. , grochu 1 fi. 10 gr. 12 den. , tatarki 24 gr. ; siana wozów 30 bywa; przedano w tym roku łąki. Suma pieniędzy fl. 133 gr. 24 den. 12. Oprócz tego jest tu stajnia, szopa o 2 chlewach, podle szopy domek, za nim rozgart ogrodzony, w nim sadzawka, browar i chlew. Ogród w tył domu konopiami zasiany, miecznik przy domu. Na oborze były 2 chlewy, stodoła o jednem klepisku, śpichlerz. Bydła sztuk 32, krów dojnych 16, cielnych 2, jałowic czwartoletnich 8, jałowych krów 5, stadnik 1. Gumna szopa, stodoła o 2 klepiskach, podle niej druga szopa i druga stodoła o 2 klepiskach, 3 ogrody, jeden zasiany, a dwa kapustą i jarmużem zasadzone; na wsi sadzawka 1, druga pusta, ogrodniczych chałup 4, folw. wszystek ogrodzony; staw teraz pusty. Urodzaj na starym folw. żyta wysiewano 364 1 2 ćwiartki, pszenicy mało, jęczm. 95 ćw. , owsa 290, grochu 3 1 2, jarki 1; urodzaj wynosił 365 kóp żyta, 3 kopy i 10 snopów pszenicy, 77 kóp jęcz. , 136 owsa, Przyszówka Przytarnia Przytocznica Przytocznia Przytockie Przytkowice Przytarnia Przytoczno 5 grochu, 1 1 2 i 10 snopów jarki. Siana zebra no 163 wozów. Suma dochodu rocznego tego folw. nad wychowanie 1387 fi. i 6 den. Odpi sy w Peplinie. W r. 1664 obejmowała wś 15 włók, między temi 2 soleckie; czynsz wynosił 46 fl. 16 gr. Barci wielewskiej musieli strzedz prócz innych sołtys z P. , 3 karczm. i 2 zagrodn. W r. 1710 płaciła wś mesznego I3 1 2 kor. żyta i tyleż owsa Wizyt Szaniawskiego, str. 15. R. 1780 było tu 127 mk. , samych kat Wizyt. Rybińskiego, str. 68. Za wsią, na lewo od drogi do Kluczkowa, leży na wzgó rzu cmentarzysko, na którem bardzo często znajdowano groby skrzynkowe, które jednak zatracone zostały Ossowski, Objaśn. do mapy archeol. Prus Zach. , str. 35. Kś. Fr. Przytarnia, jezioro, pow. bytowski, przez które Kamienica przepływa ob. t. III, 747. Przytkowice, w dok. Pribkovicz, Przybkowice, wś, pow. wadowicki, w okolicy pagórkowatej, w glinkach urodzajnych, posiada parafią rz. kat. z drewnianym kościołem z 1733 r. , szkołę ludową i młyn wodny na potoku, uchodzącym z lew. brzegu do Cedronu albo Skawiny. Ze wsi rozchodzą się gościńce do Skawiny, Kalwaryi i Wadowic. Składa się z 209 dm. i 1139 mk. ; obszar więk. pos. Ewa Radwan Brandysowa ma piękny pałac, 12 dm. , 96 mk. W ogóle jest 1235 mk. , 1201 rz. kat i 34 izrael. Obszar więk. pos. ma 365 roli, 59 łąk i ogr. , 60 past i 299 mr. lasu świerkowego; pos. mn. 920 roli, 156 łąk i ogr. , 92 pastw. i 124 mr. lasu. Już w r. 1440 istnieje tu parafia, ale akt uposażenia probostwa przez Stanisława i Jana Przybkowskich nosi datę 1443 Łepkowski, Roczn. Tow. nauk. Krak. , 1861, str. 269. W 1388 r. sławetna Offka z Przybkowic, wdowa po Jaśku zwanym Zapiecek, sprzedała swą część Mikołajowi z Brodowa za 44 grzywny, licząc po 48 gr. pol. na grzywnę Kod. dypl. Katedry Krak, , str. 124. W XV do XVI w. wś nosi nazwę Pribkouicz i Przybkowicze Długosz, L. B. , II, 128, dziedziczyli ją Przybkowscy. W XVI w. byli oni gorliwymi socynianami i zamienili kościół na zbór por. Bibliotheca antitr. Fr. S. Bock, I, 2, 667 700 i dopiero w XVII w. zwróciła go katolikom Anna Zebrzydowska ze Srednich Dworów, siostra bisk. Andrzeja Zebrzydowskiego. W 1581 r. miała wieś 10 i ćwierć łanów km. , 14 zagród z rolą, 1 czynszow. , 7 komor. z bydłem, 6 komor. bez bydła, 2 piekarzy, 1 rzemieśl. i 1 dudka Pawiń. , Małop. . Kościół ma charakter budowli drewnianych z XVI w. i w ołtarzu staroniemiecki obraz Zaślubiny F. M. . Dzwony noszą daty 1560 i 1624. Wieś graniczy na płd. przez lasy z Zarzyczami Wielkiemi, na wsch. z Łęczem Górnym i Polanką Hallerowską, na płn. z Paszkówką a na zach. z Stanisławem Dolnym. Mac. Przytockie Budy, wś włośc, pow. nowo miński, gm. Jakubów, utworzona z części dóbr Łaziska i czasowo zwana Gabryelów, ma 165 mk. , 27 os. , gruntu 429 mr. W 1827 r. było tu 6 dm. , 37 mk. Wchodziła w skład dóbr Łaziska. Św, Przytocznia 1. niem. Prittisch, wś kośc. , okr. wiejski, domin. i okr. domin. , pow. międzychodzki, dek. zbąszyński, o 13 klm. na wschód od Skwirzyny i 5 kim. od lew. brzegu Warty, przy trakcie poznańsko berlińskim, w okolicy wznoszącej się od 59 do 63 mt. n. p. m. ; poczta, par. kat. i prot. w miejscu, st. dr. żel. w Międzyrzeczu o 15 klm. . P. ma 2 kościoły, fabrykę syropu i 5 gorzelni. Kościół katol. istniał przed r. 1510; podczas reformacyi zabrany przez protestantów, wrócił następnie do katolików. Zniszczony pożarem, przyłączony został do par. w Góraju, którego filią był aż do r. 1754. Około tego czasu Jędrzej Wysogota Zakrzewski, kaszt. kaliski, wzniósł nowy kościół i wyrobił przywrócenie parafii. Parafią P. składały w 1580 r. Góraj, Hersztupy, Krobielewo, Przytocznia i Strychy; obecnie należą Apa, Blaustem, Boettcherhaeuscheo, Buschmuehle, Dębowiec, Dłusko Nowe i Stare, Emilin, Hersztupy, Karczewo, Karowiec, Krynica, Kwiecie, Łódź Złota, Lubikowo, Marylasek, Nowo Pole, Przedni Młyn, Przytocznia, Rosenthal i Zamłyńskie Holendry; dusz liczy 945. Szkoła i szpital istniały około 1640 r. ; szpital uposażyła Brezina, dziedziczka. Kościół protestano ki stał już przed r. 1733; do parafii należy 12 osad i 1756 dusz około r. 1861, obok 1769 katolików. W r. 1398 99 pisały się Jadwiga i Jarochna z P. Około r. 1564 płaciła P. bisk. poznańskim dziesięciny 2 złp. 5 gr. od 13 łanów osiadłych po 5 gr. W r. 1580 posiadała Jadwiga Przetocka Przytocka 6 pół łanków, 6 zagrodn. , 16 komorn. , 60 owiec, pasterza, ćwierć karczmarską i krawca; Stanisław Przetocki 2 półłanki i 3 zagrodn. ; Jan Kręski 1 1 2 łana, 5 zagrodn. , 4 komom. , 1 osadnika, kowala, ćwierć karczmarską, 100 owiec i 2 pasterzy i Abraham Kręski 3 łany, 6 zagrodn. , 4 komom. , 2 rzemieśl. , ćwierć karczm. , 75 owiec i pasterza. Później władali tu Brezowie, Zakrzewscy, Bojanowscy i Gliszczyńscy. Przy schyłku zeszłego wieku była P. miasteczkiem, w którem odbywało się 5 jarmarków dorocznie. W r. 1871 liczyła wieś 785 mk. w 68 dm. ; w skład okr. wiejskiego wchodziły 2 młyny z 39 mk; cały okr. miał 71 dm. , 824 mk. 133 kat. , 691 prot. . Domin. ma 3 dm. , 99 mk. i włącznie z Dębowcem obszaru 1134 31 ha, czyli 636 14 roli, 29 75 łąk, 35 55 past, 379 53 lasu, 24 47 nieuż. i 28 87 wody; czysty dochód gruntowy 5044 mrk. ; właścicielem jest R. SchulzBoossen. Prz 2, P. , miejscowość pod Wymysłowem, w po wiecie krobskim. E. Cal Przytocznica, wś domin. i okrąg domin. , pow. ostrzeszowski, o 8 klm. na wschód od Ostrzeszowa, między rz. Porajówką i Rudnicą; par. Doruchów, poczta w Bukownicy, st. dr. żel. w Ostrzeszowie. W r. 1360 Przecław, bisk. wrocławski, oddał P. w dożywocie Ste fanowi Gromassy, kanonikowi poznańskiemu. Część wsi należy do dóbr arcyb. gnieźnień. ob. t. VII, 738. Wieś ma 21 dm. , 224 mk. 114 kat. , 110 prot. . Domin. liczy 192 mk. w 13 dm; obszaru ma 809 07 ha, t. j. 460 28 roli, 58 81 łąk, 16 47 past. , 251 94 lasu, 20 72 nieuż. i 0 85 wody; czysty doch. grun. 4306 mrk; nabiał i chow bydła; właścicielką jest Bertha Koschmieder. W skład okręgu domin. wchodzi Szklana Huta Julinshuette z 41 mk. w 2 dm. ; cały okrąg ma 15 dm. , 233 mk. 130 kat. , 96 prot. i 7 żyd. . E. Cal Przytoczno, wś nad rz. Wieprzem, pow. łukowski, gm. Serokomla, par. Łysobyki, odl. 35 w. od Łukowa, leży tuż pod osadą Łysobyki, która wchodziła w skład dóbr Przytoczno. Wś ma 59 dm. , 507 mk. , młyn wodny, pokłady torfu. W 1827 r. 69 dra. , 455 mk. Dobra P. składały się w 1886 r. z fol. F. i Wojciechów, rozl. mr. 2050 fol. P. gr, or. i ogr. mr. 235, łąk mr. 287, past. mr. 242, wody mr. 19, nieuż. mr. 17, razem mr. 800; bud. mur. 3, z drzewa 23; fol. Wojciechów gr. or. i ogr. mr. 400, past. mr. 27, lasu mr. 799, nieuż. mr. 24, razem mr. 1250; bud. mur, 2, z drzewa 7. W skład dóbr wchodziły poprzednio os. Łysobyki os. 253, z gr. mr. 1680; wś Przytoczno os. 67, z gr. mr. 710; wś Walentynów os. 20, z gr. mr. 282. W XV w. Mikołaj z ostrowa, woj. sandomierski, na obszarze tej wsi, na części zwanej Łysobyki, zakłada w 1498 r. miasto. Regestra pob. z XVI w. podają przy nazwie Przytoczno seu Lissobiki. Według reg. pob. pow. radomskiego z r. 1508 część F. , Krampa, Lagustów, własność Kacpra Jarczowskiego, płaciły 2 grzyw. gr. 6. Część P. Charlow, własność Schyrka i Zofii Stanowy, płaciły 1 grz. gr. 12. W 1569 r. P. , w par. Przethoczno al. Lissobiki, miało 14 łan. , 9 zagr. , 10 komor. Pawiń. , Małop. , 332, 477. W 1648 F. , Łysobyki, Charlew, Krempa, Krzówka, Lendo, Czarne, Budziska, Sobieszyn i Wola Sobieska należą do Zbąskich Ak. stęż, , 18 36. Według reg. podymnego z 1661 r. było dm. włośc 33, z nich podymnego 16 fi. 15 gr. W reg. pob. 1664 r. fol. F. , należący do księdza Jana Zbąskiego, służby pleb. 9, poddanych 145. Praedium trans flumen Wieprz dictam Konty osób 2, służby folw. 3, we młynie osób 8 Ak. gr. stęż. , 22 202. W 1671 r. P. i Charlów należą do Stanisława Zbąskiego Przytulanka Przytulia Przytullen Przytuła Przytocznica Przytułek Przytoczno Prz kanonika gnieźn. , warszaw. i łowickiego, sekretarza J. K. M. 248 Przytoczno, przyległ. Goli, pow. olesiński Przytoczyno, ob. Przetoczy Przytoka 1. wś i fol. , pow. nowomiński, gm. i par. Jakubów, odl. 10 w. od Mińska. Leży przy źródłach rzeczki Mieni, dopływu Swidra, ma 19 os. , 139 mk. , 66 mr. włośc. W 1827 r. 6 dm, , 37 mk. Fol. P. oddzielony w 1871 r. od dóbr Łaziska, rozl. mr. 663 gr. or. i ogr. mr. 279, łąk mr. 25, lasu mr. 352, nieuż. mr. 7; bud. z drzewa 7, las nieurządzony. 2. P. Pałuki, wś, pow. ciechanowski, gm. i par. Gołymin, odl. o 10 w. od Ciecha nowa, posiada szkołę początk. , urząd gm. , 7 dm. ; 64 mk. , 179 mr. 29 mr. nieuż. . Mieszka tu drobna szlachta. Br. Ch Przytoń, fol. , pow. łaski, gm. Wymysłów, par. Góra Pabiańska, ma 4 dm. , 24 mk. , 139 mr Przytowiany, ob. Przystowiany. Przytrakiel, os. , pow. kalwaryjski, gm. i par. Krakopol, odl. od Kalwaryi 43 w. , 1 dm. , 5 mk. W 1827 r. 1 dm. , 11 mk Przytuki, w XVI w. Przythuki wś i fol nad jez. Przytuckiem, pow. słupecki, gm. Kle czew, par. Dobrosołowo, odl. od Słupcy 12 w. ; wś ma 5 dm. , 30 mk. ; fol. 4 dm. , 45 mk. Fol. P. w r. 1868 oddzielony od dóbr Komo rów, rozl. mr. 217 gr. or. i ogr. mr. 191, łąk mr. 20, nieuż, mr, 6; bud. mur. 6, z drzewa 3; płodozmian 7polowy, pokłady torfu. Na po czątku XVI w. wieś stoi pustkami; kmiecie dopóki siedzieli płacili dziesięcinę i po 2 gr. za dzies. lnianą pleb. w Dobrosołowie Łaski, Lib. Ben. , I, 299. Br. Ch Przytulanka, wś, pow. białostocki, w 3 okr. pol. j gm. Przytulanka, o 33 w. od Białegostoku Przytulia 1. Murowana, wś nad Uszycą, pow. uszycki, pod Mińkowcami, do których gminy i par. należy; w pięknym jarze, ma 84 osad, ziemi włośc. 191 dzies. Należała do Marchockich i im skonfiskowana. Część tylko Nowińskiej 92 dzies. ziemi po śmierci dożywotniczki wróciła w ostatnich czasach do sukcesorów Marchockich. 2. P. Zielona, wś, tamże, obok powyższej, ma 49 osad, 416 rak. , 551 dz. ziemi. Były tu piękne ogrody z wodotryskiem, wodospadami, skałami i t. p. , założone przez znanego dziwaka Marchockiego ob. Miń kowce synowi którego została skonfiskowana; dziś śladów tego nie ma Przytullen niem. , ob. Przytuły. Przytuła Murowana i Zielona, ob. Przytulia. Przytułek L pow. włocławski, gm. Łęg, par. Włocławek; stanowi przyległ. dóbr Lisek Błażejewo. 2. P. , os. , pow. sejneński, gm. Krasnowo, par. Łoździeje, odl. od Sejn 8 w. , 1 dm Przytułki al. Cegielnia, fol. , pow, radomski Przytułki Przytoczyno Przytoka Przytoń Przytowiany Przytrakiel Przytuki Przytuły gm. Wielogóra, par. Radom, odl. od Radomia 6 w. ,, mo 3 dm. , 12 mk. W 1877 r. fol. F. oddzielony od dóbr Klwatka Szlachecka, rozl. mr. 128 gr. or. i ogr. mr. 98, łąk mr. 7, nieużytków mr. 5; bud. murow. 2, z drzewa 10; cegielnia. Przytuły 1. wś włośc. nad rz. Orzyc, pow. makowski, gm. i par. Krasnosielc, ma 14 os. , 831 mr. W 1827 r. 16 dm. , 102 mk. Wcho dziła w skład dóbr Krasnosielc. Mylnie podano jako Prasztuły. 2. P. , wś i fol. nad rz. Narwią, pow. ostrołęcki, gm. i par. Rzekuń, odl. 10 w. od Ostrołęki, ma 259 mk. , pokłady wapna, cegielnię. W 1827 r. 13 dm. , 112 mk. W 1872 r. fol. P. rozl. mr. 1446 gr. or. i ogr. mr. 476, łąk mr. 150, past. mr. 23, lasu mr. 450, zarośli mr. 200, wody mr, 57, nieuż. mr. 90; bud. z drzewa 14, las nieurządzony. Wś P. os. 48, z gr. mr. 177. 3. P. , fol, kol. , wś, major. rząd. , pow. kolneński, gm. Kubra, par. Przytuły, odl. 22 w. od Kolna, przy drodze z Kolna do Radziłowa, pomiędzy Sta wiskami a Radziłowem, posiada kościół paraf. drewniany, urząd gminny, szkołę początkową. Kościół i par. założył tu w 1436 r. Włady sław ks. mazowiecki. Należał do dekanatu w Wiznie. P. były wsią książęcą a następnie królewską. W 1664 r. należały do staro stwa knyszyńskiego al. leśnickiego, w ziemi bielskiej, które zostawało w zastawie u Orsettich. Obecny kościół wzniesiony w 1770 r. Dobra P. w r. 1838 wydzielone od dóbr rzą dowych Wizna, nadane zostały jako majorat rzecz. radcy stanu Teodorowi Hilferdingowi. Składają się z fol. P. i Żaby; wsi P. Żaby i Okrasin. Obszar fol. wynosi 1615 mr. Wś P. os. 30, z gr. mr. 394; wś Żaby os, 26, z gr. mr. 738; wś Okrasin os. 42, z gr. mr. 2054. W 1884 r. fol P. lit. C rozl. mr. 194 gr. or. i ogr. mr. 154, łąk mr. 37, nieuż. mr. 3, bu dowli z drzewa 4. P. par. , dek. kolneński, 3040 dusz. Br. Ch. Przytuły 1. wś na pol. prus. Mazurach, pow. łecki, st. p. Gąski, 2. P. al. Giniowa Wola, wś, tamże, pow. oleckowski, st. p. i tel. Margrabowa, na wschód od miasta tego, niedaleko granicy król. polskiego. Wieś polska. Wawrzyniec v. Halle, ststa oleckowski, sprzedaje r. 1564 Markowi Bartoszowi z Wilkas 2 włóki sołeckie, włókę za 36 grzywien, celem założenia wsi dannickiej na 30 włókach nadanych prawem chełmińskiem i 10letnią wolnością. W P. mieszkają 1600 r. sami Polacy, 3. P. , dobra ryc. na pol. prus. Mazurach, pow. szczycieński, 5 1 2 klm. od st. p. Rańska. Obszar 402 ha. 4. P. , dobra ryc. i fol. Natalienhof i Karlsberg, na Mazurach, pow. węgoborski, 4 klm. od st. p. i tel. Przezdrza. Obszar 850 ha, z cegielnią i młynem. Wś tę założyli r. 1. 569 osadnicy z pow. łeckiego. Przytyczyn, futor pryw. , pow. dzisieński, w 1 okr. pol, , o 20 w. od Dzisny, 1 dm, , 6 mk. katol. Przytyk 1. w XVI w. Przythyk, Przithik, os. miejska dawniej miasteczko nad rz. Radomka. pow. radomski, gm. i par. Przytyk. Leży przy drodze bitej z Radomia do KIwowa i Nowego Miasta, odl. 18 w. od Radomia a 14 w. od KIwowa, w dolinie rzeczki uważanej bądź za Radomkę, bądź za jeden z tworzących ją dopływów Przytyczkę. Posiada kościół par. drewniany, szkołę początkową, sąd gmin. okr. IV, urząd gmin. , st. poczt. , 90 dm. 21 mur. , 1613 mk. , 123 mr. ziemi do mieszczan należącej. W 1827 r. było 94 dm. , 1050 mk. ; w 1864 r. 94 dm. , 1264 mk. W XV w. P. jest siedzibą Podlodowskich h. Janina, rodziny zajmującej wybitniejsze stanowiska publiczne. Pierwotną siedzibą tej rodziny był nieistniejący dziś Ostrów pod Przytykiem curia et pracdium anticquum haeredum in Przytyk, jak się wyraża Lib. Ben. Łaskiego. Jan z P. jest kasztelanem żarnowskim 1455, a Jakub kasztelanem radomskim 1460 r. Paprocki, Herby, 316. Oni to zapewne byli fundatorami parafii i założycielami miasta. Już na początku XVI w. P. jest miastem i posiada kościół paraf. drewniany p. w. św. Ducha i św. Krzyża. Parafia obejmowała samo miasto i cztery dwory szlacheckie przyległe. Były to zapewne dwory Podlodowskich Łaski, Lib. Ben. , I, 682. Według reg. pobor, z 1508 r. Zbigniew Podlodowski, posiadający część P. , Studzienice, Wolę Zakrzewską i Oblas, płacił g grzyw. 4 gr. 9 dm. a Hieronim Podlodowski z części P. , Sulkowa i Woli Sulkowskiej 4 grzyw. Pawiński, Małop. , 477. Dochody kościelne były dość szczupłe, bo mieszczanie i podmieszczanie dawali plebanowi tylko koledę po groszu hospites i pół grosza inquilini. Mimo to pleban utrzymywał wikaryusza i ministra, płacąc pierwszemu 2 grzyw. a drugiemu jedne. Proboszcz posiadał jeszcze trzy łany i osobną rolę niwę. Łany przeznaczone na uposażenie miasta, już na początku XV w. obrócone zostały na folwarki dziedziców, ztąd to dziś do osady należy tylko 123 mr. Łaski, I, 682. Rodzina Podlodowskich posiadała w XVI w. inne jeszcze włości w okolicach Przytyka i Radomia, w parafiach Zakrzów i Jarosławiec. Około połowy XVI w. Podlodowscy przyjęli kalwinizm i w skutek tego wszystkie kościoły, w których mieli prawo patronatu, pozamieniali na zbory. O zabraniu kościoła w Przytyku opowiada Niesiecki III, 626 i Łukaszewicz Dzieje kośc. helw. w Małopolsce, 398, podający mylnie nazwę Przytycz. Według wizytacyi Radziwiłła z 1596 r. pomijającej Przytyk jako leżący w dyec. gnieźnieńskiej, lecz tuż na granicy krakow Przytyczyn Przytuły skiej tak kościół w Zakrzowie, gdzie mieli patronat Podlodowscy, jak i w Jarosławicach, gdzie podzielali to prawo z Bienieckimi i Gorzkowskimij były bez proboszczów, srebra i aparaty zabrane. W Zakrzowie Jan Podlodowski zabrał grunta plebańskie a na plebanii osadził łowczego swego z ptaszarnią i sieciami. Srebra kościelne z Jarosławic zabrał niejaki Jan Kunecki, przebywający w Przytyku. Wszystkie prawie kościoły w okolicy P. uległy profanacyi, jak Klwów, Drzewica, Gielniów, Jedlińsk, Goryń ob. Bukowski, Hist. Reform. , str. 679, 680 i mapa dyec. krakow. . Szczegóły jakie o rodzinie Podlodowskich zgromadził kś. Gacki O rodzinie Jana Kochanowskiego, str. 83 85, wskazują nam w tej licznie rozrodzonej rodzinie kilka gałęzi. Dorota, żona Jana Kochanowskiego, jest zdaniem kś. Gackiego rodzoną siostrą Grzegorza, Jakuba i Jana, synów Stanisława Lupy z Przytyka Podlodowskiego, stolnika sandomierskiego. Grzegorz był ststą radomskim 1568 1574. Jakub, podkoniuszy królewski, zabity w Turcyi 1583 r. ; Jan zaś jest owym dziedzicem Zakrzowa, w którym zagarnął role plebana i samą plebanią. Temu to Janowi pożycza w 1579 r. poeta 200 zł. , zabezpieczone na połowie wsi Mleczkowa Gacki, 81. Po śmierci poety, przy rozgraniczeniu lasów czarnoleskich między córkami Jana a Mikołajem Kochanowskim, dziedzicem drugiej połowy Czarnolasu, występuje tenże Jan Podlodowski, jako wybrany ze strony córek sędzia polubowny Gacki, 95. Dopiero na początku XVII w. Podlodowscy wracają do katolicyzmu i stawiają w P. na miejscu poprzedniego zrujnowanego nowy kościół drewniany. Obecny pochodzi z 1779 r. Sama osada miejska, nieposiadając warunków rozwoju, nie miała nawet chwil pomyślniej szych. W d. 11 sierpnia 1831 r. zaszła tu potyczka pomiędzy oddziałem ks. Wirtemberga a pułkiem jazdy wołyńskiej Różyckiego, kolumną Obuchowicza i strzelcami Grotusa, które utrzymały swe stanowiska. Dobra P. składały się w 1877 r. z fol. Podgaje i os. Przytyk, rozl. mr. 630 gr. or. i ogr. mr. 396, łąk mr. 132, past. mr. 56, wody mr. 27, nieuż. mr. 19; bud. mur. 12, z drzewa 5; młyn wodny. W skład dóbr wchodziły poprzednio wś Podgajek os. 5, z gr. mr. 1; wś Słowików os. 27, z gr. mr. 244; wś Studzienice os. 27, z gr. mr. 304. P. par. , dek. radomski, 723 dusz. P. gm. ma 6865 mk. , 651 dm. drew. , 55 mur. i 21, 645 mr. obszaru, w tem ziemi dwor. 13, 223 mr. ; 4 wodne młyny i 2 szkoły. W skład gminy wchodzą Borki, Dąbrowa, Dęba, Domaniew, DomaniewskaWólka, DużyLas, Glinice, Goszczewice, Jabłonna, Jagodno, Kaszów, KaszowskaWola, Marysiu, Młodnice, NowyMłyn, Ostrołęka, Słownik Geograficzny T. IX, Zeszyt 100. Podgajek, Podwalina, Potkany, Przytyk, Se werynów, Słowików, StaryMłyn, Studzieni ce, Suków, Sukowska Wola, Wrzeszczów, WrzeszczowskaWola, Wrzos, Wrzosek, Wygnanów, Wyręba, Zameczek i Żerdź. 2. P. , przyległ. dóbr Chodel ob. 3. P. al. Brzozogaj, os. , pow. słupecki. Br. CL Przytyki, wś, pow. słupecki ob. Komorów 7. , są to Przytuki. Przytyki, wś, pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , gm. Zaleś, okr. wiejski Zaleś 2gi, o 7 w. od gminy, 35 w. od Dzisny, ma 6 dm. , 66 mk. Przywałka Priwałka, wś i fol. , pow. grodzieński, w 5 okr. poi, gm. Berszty, o 30 w. od Grodna. Przywałówka, wś nad rz. Słuczą, pow. nowogradwołyński, par. Ostropol, cerkiew drewniana; własność Jaroszyńskich. W 1867 r. było tu 117 dm. X. M. O. Przywarówka al. Privarovka, grupa domów we wsi Lipnicy, w hr. orawskiem; ob. Lipnica 1. . Przywary 1. pustk. należące do Semrowic, pow. lubliniecki. 2. P. al. Przywor, 1531 Przywory wś, pow. opolski, par. kat. Groszowice. W 1842 r. 36 dm. , 262 mk. kat. ; szkoła kat. , gorzelnia, browar. Dawniej własność kolegiaty opolskiej. Przywidz, wś i os. , pow. turecki, gm. Lubola, par. Pieczew, odl. od Turka 41 1 2 w. ; wś ma 19 dm. , wraz z wsią Jesiony 271 mk. ; os. 1 dm. , 8 mk. Przywidz, niem. MarienSee, jezioro na połudn. pograniczu pow. kartuskiego, między dobrami t. n. a wsią Mierzyszynem, 600 st. n. p. m. Wyróżnia się malowniczością położenia między licznemi jeziorami pow. kartuskiego; otoczone lasami gęstymi, pokrywającymi strome brzegi. Ciągnie się z zach. płd. zach. na wsch. płn. wschód, ma 4 5 mili długości a przecięciowo 1 20 mili szerokości. Zachodu. brzegu dotyka szosa gdańska, z której widać część jeziora, wraz z wysepką laskiem pokrytą. Połudn. odpływ tego jeziora zasila rz. Wietcisę ob. Die Kassubei Tuchler Heide von Pernin, str. 36 i 162. W 1429 r. nadaje zakon część jez. przywidzkiego burmistrzowi gdańskiemu Gert v. d. Beke ob. Zeitschr. d. Westpr. Gesch. Ter. , VI, str. 60. Kś. Fr. Przywidz, niem. Mariensee, dok. 1294 Priuisa dobra ryc, pow. kartuski, odl. 33 klm. na płd. wschód od Kartuz, nad jeziorem t. n. , śród wyżyny pomorskiego pojezierza, wznies. 634 st. n. p. m. Leżą przy trakcie gdańskokościerskim; najbliższa st. kol. na płd. Liniewo 14 klm. odl. ; na płn. Kolbudy. W miejscu jest st. poczt. , połączona pocztą osobową z Gdańskiem i Kościerzyną. We wsi kościół ewang. i szkoła ewang. , młyn wodny, gorzelnia parowa, krochmalnia, wysełająca swe wy16 Przywary Przywarówka Przywałówka Przywałka Przytyki Przywidz Przytyk roby prawie wyłącznie do Frankfurtu nad Odrą; cegielnia. Odbywają się tu 4 jarmarki I kramne i na bydło. W 1877 r. było 284 mk. , po większej części ewang. Razem z fol. Katarzynkami, Katarzynkami Wielkiemi Huettenfeld i Jeziorami Kleinsee obejmują te dobra 530 52 ha roli or. i ogr. , 50 2 łąk, 10 55 past. , 545 95 lasu, 12 4 nieuż. , 202 1 wody, razem 1351 72 ha; czysty doch, z grun. 4112 mrk. Mlekarnia, hodowla bydła, owiec i koni. Właściciel 1858 r. Hugo Simon, 1885 r. Juliusz Krosta. Starożytności osady dowodzi okop starożytny, w którym znaleziono ślady ogniska i około 20 kręgów, z kamienia ustawianych ob. Ossowski, Objaśn. do mapy archeol. , str. 12 i 82. Wydobyto również anglo saskie monety króla Ethelreda, Ottonów i Henryka i inne srebrne, jako też ozdoby z bronzu, znajdujące się teraz w muzeum berlińskiem i gdańskiem. R. 1294 nadaje książę Mestwin dobra cystersom w Eldenie pod Gryfią ob. P. U. B. y. Perlbach, str. 451. Od r. 1311 należał P. do wójtostwa tczewskiego. Jedną część dóbr wspomina przywilej z r. 1419, wystawiony przez w. mistrza Michała Kuechmeister, drugą, pod nieistniejącą już dziś nazwą Dietrichswalde, list nadawczy od w. mistrza Pawła von Rusdorf z r. 1425 ob. Zeitsch. d. Westpr. Gesch. Ver. , VI, str. 130. Dobra te często zmieniały właścicieli. W XVI w. należały do Przywidzkich, po nich około 1589 do Lindów. W 1648 r. , gdzie uchwalono pobór podwójny a akcyzę potrójną, płacił tu von der Linde sumatim 23 fl. 8 gr. ob. Roczn. T. P. N. w Pozn. , 1871, str. 173. Od r. 1700 są Trzcińscy dziedzicami w P. , później Pawłowscy; od r. 1788 Trembeccy, 1820 Steffens, 1830 jego siostra Pickering, która przemieszkiwała najwięcej w Liwerpolu w Anglii. Dziedzice byli patronami tutejszego katol. kościoła paraf. , który aż do niedawnych czasów istniał w P. Według wizyt. Trochowskiego z r. 1765 należały do niego P. , Młyn Przywidzki, Klonowo Dolne i Górne, Jakubska Huta, Michalska Huta, Stara Huta, Szldanna Huta, Pomlewo, Szenbek, Garczyska i Watarzynki. Wizytacya podaje, że włóki kościelne po wprowadzeniu protestantyzmu przyłączono do folwarku, później pozostało zaledwie 10 mórg. Oprócz tego miał proboszcz wolny opał i pastwisko; brał także targowe w czasie jarmarków; tacę dawano mu w gotówce; zresztą za dziedziców polskich zawsze mieszkał we dworze. Kościół był zapewne p. w. N. M. Panny, na co już sama niemiecka nazwa Mariensee naprowadza i stał na wzgórzu, gdzie później był cmentarz. Kiedy ten kościół założono, trudno dociec, to pewna, że istniał przed reformacyą. W r. 1622 zeznał Szymon Przywidzkij dawniejszy dziedzic, przed sądem starogardzkim, jako podówczas, kiedy pan Linda kupił jedną część wioski, to jest r. 1589, już kościół był spróchniały. Od swojego ojca słyszał, że go pobudował jakiś mieszczanin gdański Lickfeld. Kiedy Gdańszczanie pro wadzili wojnę z Batorym, droższe aparaty i sprzęty kościelne schowano w Prągowie. Nie długo potem kościół całkiem podupadł, a lu teranin Linda wystawił nowy zbór, na innem jednak miejscu. Był on drewniany, dranicami kryty. Dopiero na początku XVIII w. dostał się ten kościół w ręce katolików, gdy ostatnia dziedziczka panna Bogumiła Barbara Lindówna wyszła za gorliwego katolika Bernarda Trzcińskiego, sędzica ziemskiego chełmińskie go, i sama przyjęła katolicyzm. Biskup Szembek, wizytujący kościoły na Pomorzu w 1701 r. , konsekrował kościół przywidzki i nadał mu tytuł św. Franciszka Ksawerego. Potem oddał go 0. Marquartowi z Gdańska. Odtąd proboszcz tutejszy zarządzał i parafią mierzyszyńską. W 1722 r. wystawiono obok stare go kościoła, który rozebrano, nowy i większy, w pruski mur budowany. R. 1740 zarządzał kościołem kś. Jan Wendt, rodem z Warmii. Księża ci utrzymanie pobierali od dziedzica, który włóki do kościoła należące miał w dzier żawie. R. 1758 odprawiła się tu misya. Nie długo po rozbiorze Polski luteranie parafii przywidzkiej wytoczyli proces, domagając się zwrotu kościoła. Ale sąd rozstrzygnął na ko rzyść katolików. Zostawiony bez opieki i funduszów kościół podupadał; w 1849 r. zo stał na rozkaz policyi zamknięty, a r. 1851 rozebrany. Dziedzic wsi Simon wystawił na cmentarzu katolickim kościół luterański, a ogrody i kilka morgów roli proboszcza zabrał. obecnie parafia tutejsza należy do mierzyszyńskiej ob. Utracone kośc. przez kś. Fankidejskiego, str. 188. Kiś. Fr. Przywidz, małe jezioro na płd. wschód od Dębogóry, w pow. kościerskim, 142 mt. npm. Przywieczerzyn, w XVI w. Prziwiecierzino major, wś i fol. , pow. nieszawski, gm. i par. Lubanie, odl. 6 w. od Nieszawy, ma 176 mk. W 1827 r. 15 dm. , 201 mk. W 1885 r. fol. P. rozl. mr. 1068 gr. or. i ogr. mr. 1001, łąk mr. 12, lasu mr. 40, w osadzie czynsz. mr. 1, nieuż. mr. 14; bud. mur. 13, z drzewa 4; pło dozmian 9polowy. Dawniej tu należały wś P. os. 26, z gr. mr. 63; wś Gawrony os. 4, z gr. mr. 13; wś Leokadyowo os. 8, z gr. mr. 16. Według reg. pob. pow. brzeskiego z r. 1557 66 wś P. major, w par. Liubanie, wła sność Marcina Osieckiego, Mikołaja Trzebuchowskiego z Roszki, miała 6 łan. , 1 zagrod. Pawiński, Wielkop. , II, 4. Br. Ch. Przywieczerzynek, w XVI w. Przywiecierzino minor, fol. , pow. nieszawski, gm. i par. Lubanie, odl. 7 w. od Nieszawy, ma 52 mk. Przywieczerzynek Przywieczerzyn Przywidz Przywidz Przywitówka Przywilcz Przyzwiska Przywłoczno Przyzorz Przyżarcz Przywitowo Przywitowska Przywilcz W 1827 r. 3 dm. , 36 mk. Fol. P. , w 1882 r. oddzielony od dóbr Janowice, rozl. mr. 302 gr. or. i ogr. mr. 245, łąk mr. 16, w odpadkach mr. 35, nieuż. mr. 6; bud. mur. 6. Według reg. pob. pow. brzeskiego z r. 1557 66 wś P. minor, w par. Liubanie, miała 2 łany, 2 zagr. Pawiński, Wielkop. , II, 4. Br. Ch. Przywilcz, wś i fol. , pow. ciechanowski, gm. Grudusk, par. Łysakowo, odl. o 14 w. od Ciechanowa; ma wiatrak, 35 dm. , 343 mk. Obszar folwarczny należy do drobnej szlachty, ma 677 mr. ; włościanie mają 44 osad i 388 mr. Przywitówka, w narzeczu ludowem Priwitouka, wś i dobra nad Styrem, pow. piński, w 2 okr. pol. lubieszowskim, gm. Moroczna. Wś ma 21 osad pełnonadziałowych; dobra, dziedzictwo Terleckich, około 85 włók; młyny, rybołówstwo znaczne, łąk dużo, grunta lekkie, miejscowość nizinna, odosobniona. Przywitowo, w XVI w. Przywythowo, wś i fol. , pow. rypiński, gm. Czermin, par. Skrwil no, odl. 11 w. od Rypina, posiada sąd gm. okr. III, karczmę, 40 dm. , 392 mk. Na obsza rze P. istniało jezioro zwane Łabędziowe. W 1885 r. fol. P. z przyl. Białebłoto i Jędrzejowizna, rozl. mr. 1092 gr. or. i ogr. mr. 564, łąk mr. 65, past. mr. 71, lasu mr. 357, nieuż. mr. 35; bud. mur. 7, z drzewa 12; las urzą dzony. Wś P. os. 43, z gr. mr. 150; wś Wól ka Przywitowska os. 58, z gr. mr. 279. We dług reg. pob. pow. rypińskiego z r. 1564 wś P. , w par. Skrwilno, miała 8 poddanych, szlach cianki Urszuli Sierpskiej na 1 łanie, karczma rza. Płacono pob. flor. 4 gr. 25 sol. 1 Pawiń ski, Wielkop. , I, 310. R. 1789 dziedzictwo Andrzeja Rokickiego, który tu wysiewał 29 korcy żyta, 3 korcy pszenicy, czynszu pobie rał 519 złp. Br. Ch. Przywitowska Wólka, wś włośc, z kol. Szeroka Olsza, pow. rypiński, gm. Czermin, par. Skrwilno, ma 58 osad, 34 dm. , 147 mk. , 279 mr. 221 mr. roli, wiatrak. Przywłoczno, dok. 1290 Preulocno, jezioro pod Piechowicami, w pow. kościerskim. W r 1290 nadaje to jezioro Mestwin woj. kaliskie mu Mikołajowi ob. P. U. B. v. Perlbach, str. 422. W Kod. dypl. Wielkop. nazwane Przewłokno. Leży na wznies. 126 mt. n. p. m. ; ciągnie się z zach. na wschód i jest 2 5 mili długie a 1 20 mili szerokie; spływa na wschód do Wierzycy, brzegi ma spadziste, miejscami lasem pokryte. Ks. Fr. Przywory 1. kol. , folw. , os. , pow. wieluński, gm. i par. Czastary, odl. od Wielunia 22 w. ; kol. ma 23 dm. , 271 mk. ; folw. 3 dm. , 8 mk. ; os. 1 dm. 2. P. , w XVI w. Przewory, wś, pow. siedlecki, gm. i par. Domanice, leży w pobliżu źródeł rz. Kostrzynia, ma 47 dm. , 348 mk. , 1219 mr. W 1827 r. było 28 dm. . 192 mk. ; należała do par. Zbuczyn. Według reg. pob. pow. łukowskiego z r. 1552 wś Przewory miała 21 osad. W r. 1580, dał ze wsi Piotr Kozierski, sługa jegomości p. starościn, pobór od poddanych jegomości od 9 włók osiadłych i z dziesięciną fl. 9. Trzy włóki tego roku chłopi pomiotali i puste są, na co wójt przysiągł. Od 6 zagr. bez ról gr. 12. Suma fl. 9 gr. 12 Pawiński, Małop. , 390, 409. Jako wś rządowa wchodziła w skład donacyi rządowej Gręzówka, utworzonej 1836 r. Przywóz 1. w XVI w. Przewoss, Przewosz, kol. nad rz. Wartą, pow. wieluński, gm. i par. Mierzyce, odl. od Wielunia 14 w. , ma 30 dm. , 187 mk. Mieszkała tu w XVI w. drobna szlachta. Około 1520 był tylko jeden osadnik nieszlachecki incola, płacący zamiast dziesię ciny 8 gr. kolegiacie wieluńskiej. Inne pola stały pustkami a dziesięcina z nich oddawaną była pleban. w Mierzycach Łaski, L. B. , II, 95. Według reg. pob. pow. wieluńskiego z r. 1552 1553 część Bartłomieja i Mikołaja Starzechowskich miała 2 młyny o 1 kole, 1 łan. Część Piotra i Jakuba Mierzyckich, 4 osadn. Pawiński, Wielkp. , II, 297. 2. P. , pow. ko zienicki t. IV, 550, mylnie zamiast Prze wóz. Br. Ch. Przyzorz, wś i folw. , pow. kutnowski, gm. Sójki, par. Trębki, ma 24 dm. , 211 mk. , 1083 mr. folw. 1023 mr. ornej i 57 mr. włośc. W 1827 r. było 23 dm. , 235 mk. Dobra P. oddzielone zostały od dóbr Trębki. Przy segregacyi oznaczono rozl. na 1170 mr. Obecnie własność Karola Treskowa; gospodarstwo sta ranne, racyonalnie prowadzone. W. W. Przyzwiska al. Przewiska w XVI w. Przywiska i Przezwiska, wś, pow. łowicki, gm. Bie lawy, par. Sobota, odl. 29 w. od Łowicza, 3 w. od Soboty, ma 27 dm. , 259 mk. , 420 mr. , 39 osad. W 1827 r. 6 dm. , 34 mk. Według Lib. Ben. Łaskiego II, 429, 504 łany kmiece, zda wna oddzielone od folwarcznych, dawały dzie sięcinę kolegiacie łęczyckiej, folwarczne zaś pleb. w Sobocie. Jeden zaś łan folwarczny pleb. w Bielawach. Na mocy umowy z pleba nem kolegiata pobierała dziesięciny i z ról folwarcznych, oddając w zamian takież dziesię ciny w Wąsoszach. Według reg. pob. pow. orłowskiego z r. 1576 wś Przezwiska miała w części Sebastyana Przezwiskiego l 1 2 łan. , 1 zag. , pustą karczmę Pawiński, Wielkp. , II, 108. Br. Ch. Przyżarcz, dok. Presercz, jezioro pod wsią t. n. , pow. chojnicki. Wymienione w przywi leju wsi Lotynia z 1355 r. ob. Odpisy Dregera w Peplinie, str. 32. Jest ono nieomal pół mili długie i leży do połowy w lesie rytelskim. Kś. Fr. Przyżarcz, Przyżarcie, Przyziarcie, niem. Przizarcz, Przyarcz, Spierewnik, wś, właściwie Psarki Psaar Psaar pustkowie, pow. chojnicki, st. pocz. Rytel, par. kat. Nowa Cerkiew 3 4 mili odl W 1867 r. 29 mk. , 24 kat. , 5 ew. , 3 dm. Leży nad jez. tejże nazwy, niedaleko granicy pow. tuchol skiego. Kś. Fr. Psaar Psary, z os. Bukowiec i Płaszczymąka, pow. lubliniecki, odl. 3 m. od Lublińca, par. kat. Lubszo, ewang. Piasek. W 1861 r. 88 dm. , 5 629 mk. 10 ewang. , 22 półhubiarzy, 28 ogrodz. , 29 komom. , mających 1049 mr. roli, 175 mr. łąk, 40 mr. ogrod. i 528 mr. nieuż. Szkoła katol. od 1829 dla P. i Babińca, młyn wodny. Gleba przeważnie piaszczysta i torfiasta. Psale, wyb. należące do dóbr ryc. Kamion ka, pow. wejherowski, st. p. Przetoczyn, odl. 3 mile na płd. od Wejherowa. W 1871 r. 151 dm. , 111 mk. ; par. kat. Kielno. I Psalmo, wyb. należące do dóbr ryc. Kamionka, pow. wejherowski, st. pocz. Przetoezyn, par. kat. Kielno. W 1871 r. 3 dm. , 27 mk. PsalteristenMilcherei niem. , ob. Mlekarnia. Psarce, wś, pow. lidzki, ob. Psiarce, Psarka, rzka, poczyna się w pow. kielec kim pod wsią Psary, na zachód Bodzentyna, płynie pod tą osadą, potem ku wschodowi pod wś Tarczek w pow. iłżeckim, ztąd zaś skręca ku północy i wpada z praw. brzegu do Siekierny powyżej Ratkowic. Długa 14 w. Pod Bodzentynem przyjmuje z lew. brzegu Puniklę al. Zawzdalę. J. Bliz. Psarka al. Pazdewnik, potok, wypływa w okr. gm. Psar, w pow. chrzanowskim z pod Ostrońskiej góry 481 mt. , z rozpadlin piasz czystych. Płynie ku płd. między domostwami Psar, następnie przez Karniowice, zabierając małe strugi o dnie kamienistem. W przebiegu przez Karniowice ma koryto 1 2 mt. szer. , nurt 30 cmt. , łęgi 20 mt. wysokie, a dno ka mieniste. Pod Dulową obraca młyn; poniżej wsi zwraca się ku płd. wsch. , płynąc tuż obok toru drogi żel. ces. Ferdynanda. Dotarł szy do Woli Filipowskiej bieży na wsch. ; tu taj dno staje się namuliste; po obu brzegach rozpościerają się dość suche łąki. W końcu tuż pod Krzeszowicami łączy się z Filipówką z lew. brzegu i przybiera nazwę Krzeszówki, będącej głównem ramieniem Rudawy. Dłu gość biegu 14 klm. Br. G. Psarka al. Psiarka 1. wólka, w obr. gm. Grobli, pow. bocheński, na praw. brzegu Wi sły, przy drodze do Woli Zabierzowskiej, ma 7 dm. , 45 mk. 1880 r. 2. P. , wólka, w obr. gm. Woli Zabierzowskiej, pow. bocheński, ma 3 dm. , 20 mk. 3. P. , przysiołek gm. Nowejgóry, pow. chrzanowski. 4. P. , kopalnia galmanu, na obszarze Psar, w pow. chrzanow skim. Br. G. Psarki al. Adamów, wś włośc. nad strum. Piłą, pow. noworadomski, gm. Przerąb, par Rzejowice, ma 19 dm. , 136 mk. , 134 mr. Psarskie 1. wś, pow. poznański, o 11. klm. na płn. zachód od Poznania, wśród jezior; par. Kiekrz, poczta i st. dr. żel. w sąsiednich Złotnikach; 22 dm. , 182 mk. 129 kat. , 53 Prot. . P. należało do poznańskich Kawalerów św. Jana Jerozolimskiego i wchodziło w skład klucza Krzyżowniki; zabrane przez rząd pruski, wcielonem zostało do domenySwarzędzkiej. W r. 1580posiadał je trzymał Aleksander Mokronoski; było tam wówczas 6 zagrodn. i tylu rybaków. Sejm z r. 1773 5 wyznaczył komisyą do rozsądzenia sprawy Józefa Zabłockiego z Walentym Morawskim ex re tenuty Psarskiego. 2. P. , domin. , pow. szremski, o 2 klm. na płn. zachod od Szremu, na lew. brzegu Warty; par. , pocz. i st. dr. żel. w Szremie; 15 dm. , 219 mk. 206 kat. . 13 prot. ; obszaru ma 549 20 ha, czyli 358 17 roli, 41 58 łąk, 68 60 pastw. , 48 89 lasu, 19 20 nieuż. i 11 76 wody; cz. doch. grunt. 3389 mrk; gorzelnia parowa; właścicielem jest Władysław Grodzicki. P. ma być tą wsią, którą pod nazwą Psurevo, razem z Jaszkowem, Chwalimirz, syn Jana, przekazał testamentem kościołowi poznańskiemu; Przemysław II przywrócił tę posiadłość kościołowi w r. 1278 i 1284 Kod. Wielkop. , 478 i 540. W r. 1279 było Psarskie własnością Borka, syna Wojsława, którą Przemysław II uwolnił od kasztelanii i opola szremskiego a przyłączył do opola Drzonek. W 1307 r. Przybysław, syn Borka z Sierakowa, nadał Byczkowi sołtystwo psarskie z 2 łanami roli, wolny młyn i część wody Sahen, Mirosław zaś i Jarkyebolth, dawniejsi dziedzice P. , odnowili nadanie 2 łanów na rzecz sołtysa Szymona. W 1381 r. Józef z Grodziska darował P. Zemce de Langmyl. Roku 1580 posiadali je Wojciech Sokołowski w jednej, a Bartłomiej i Stanisław Psarscy w drugiej części; około 1793 r. należało do Eustachego Wierusz Kowalskiego, później do Pauliny Platerowej, a w nowszych czasach do Ant. Raczyńskiego. Pod P. odkopano cmentarzysko z popielnicami. 3. P. , wś kośc. , domin. i okr. dom. , pow. szamotulski, dek. lwowecki, o 9 1 2 klm. na płn. wschód od Pniew, nad jeziorkiem, które z innemi spływa do Warty; par. w miejscu, poczta w Nojewie, st. dr. żel. w Wronkach o 15 klm. Cała wieś liczy 305 mk. w 24 dm. ; dominium wraz z Karminem, Koninkiem i Bielawami ma 1797 92 obszaru, t. j. 1230 26 roli, 242 76 łąk, 223 39 lasu, 6062 nieuż. i 4089 wody; gorzelnia, parowa i mleczarnia; właścicielem jest Franc. hr. Kwilecki. Kościół istniał w P. przed r. 1462; w miejsce starego stanął nowy z cegły palonej w r. 1628. Jest w nim nagrobek Psale Psalmo Psalteristen Psarce Psarka Psarskie bez napisu, poświęcony podobno Rafałowi Bnińskiemu. Księgi kościelne zaczynają się od r. 1703. Par. liczy 1796 dusz; w skład jej wchodzą Białokosz, Bielawy, Dąbrowo, Gnuszyn, Grzywno, Karmin, Nojewo, Orliczko, Podborowo, Pólko, Psarskie wieś i holendry i Zajączkowo. Między r. 1386 1399 piszą się z P. Sędziwój, Mieszko Mixo, Dzierzysław, Piotr, Wojciech i Mikołaj Psarscy. P. należa ło do Zajączkowskich około 1463 r. ; w r. 1564 płaciło bisk. poznańskim 2 1 2 grzywny, od 16 łanów osiadłych po 8 gr. ; w r. 1580 posiadał tu Piotr Potulicki, woj. płocki, 8 łanów, 2 ćwierci karczm. , 3 zagrodn. , 1 krawca i kowa la; późniejszymi właścicielami byli Bnińscy, których spotykamy jeszcze po r. 1793, a w nowszych czasach Kalksteinowie. Sejm z r. 1773 5 wyznaczył komisyę dla rozgranicze nia Psarskiego, dziedzictwa Łukasza Bnińsldcgo, pułkownika husarskiego, od Lubocześnicy Jakuba Szołdrskiego Konstyt. , II, 130. W skład okr. domin. wchodzą Bielawy Nowe, Karmin i Koninko; cały okrąg ma 40 dm. , 574 mk. 500 katol. , 74 prot. . 4. P. Holendry Wielkie, pow. szamotulski, o 6 klm. na płn. od Pniew; par. kat. Psarskie, par. prot. i poczta w Pniewach, st. dr. żel. w Wronkach o 16 klm. ; 18 dm. , 151 mk. 12 kat. , 139 prot. . 5. P. Holendry Male, tamże, o 4 klm. na wschód Od Holendrów Wielkich; 7 dm. , 58 mk. 5 kat. , 53 prot. . E. Cal Psarski Młyn, pod Psarami, pow. odolanowski. Istniał na początku XVI w. Łaski L. B. , II, 50. obecnie istnieje młyn zwany Maślanką Maślonka, należący do Psar, na strudze, która płynie od Skalmierzyc, tworzy staw i wpada do Ołoboczki pod Psarami. Psary 1. wś i folw. , pow. skierniewicki, gm. Doleck, par. Jeruzal, odl. 15 w. od Skierniewic, w stronie płd. wschodniej, ma 11 os. , 125 mk. W 1827 r. było 11 dm. , 73 mk. W 1885 r. folw. Psary rozl. mr. 425 gr. or. i ogr. mr. 303, łąk mr. 32, pastw. mr. 55, lasu mr. 24, nieuż. mr. 11; bud. z drzewa 9. Wieś P. os. 11, z gr. mr. 285. 2. P. . kol. , pow. włocławski, gm. Przedecz, par. Chodecz, ma 27 os. , 196 mk. , 882 mr. W 1827 r. było 27 dm. , 238 mk. Wchodziła w skład dóbr Chodecz. 3. P. , wś i folw. nad rz. Mrogą, pow. łowicki, gm. Bielawy, par. Waliszew, odl. 25 w. od Łowicza a 1 2 w. od Waliszewa, ma 19 os. , 320 mk. , młyn wodny. W 1827 r. było 22 dm. , 160 mk. . W 1884 r. folw. P. Pluszczynów rozl. mr. 1615 gr. or. i ogr. mr. 766, łąk mr. 129, pastw. mr. 42, lasu mr. 642, odpadki mr. 6, nieuż. mr. 30; bud. mur. 7, z drzewa 14; płodozmian 13polowy; las nieurządzony. Wś P. os. 19, z gr. mr. 227; wś Pluszczynów os. 11, z gr. mr. 347. Na początku XVI w. część obszaru folwarcznego dwa pola lezącą po za rzeką Mrogą dawała dziesięć cinę pleb. w Modlny, połowa zaś z drugiej strony rzeki pleb. w Waliszewie, role kmiece prebendzie i kanonii łęczyckiej należącej wtedy do Wojciecha Waliszewskiego Łaski, L. B. ; II, 414, 424. Istniała też Psarska Wola, lecz stała pustkami. Według reg. pob. pow. orłowskiego z r. 1576 wś P. , własność Jadwigi Sobeckiej, miała 8 łan. , 2 zagr, , 1 karczmę, młyn o 3 kołach, 26 osad Pawiński, Wielkp. , II, 103. 4. P. , w XVI w. Psary Majus i P. Minor, Pszary, wś. folw. i młyn, pow. łęczycki, gm. Dalików, par. Domaniew, odl. od Łęczycy w. 15; folw. ma 5 dm. , 84 mk. ; młyn 1 dm. , 4 mk. ; wś 8 dm. , 104 mk. W 1827 r. 20 dm. , 192 mk. W 1885 r. folw. Psary z nomenkl. Psarki i Kuzlak rozl. mr. 711 gr. or. i ogr. mr. 515, łąk mr. 80, pastw. mr. 75, lasu mr. 22, nieuż. mr. 19; bud. mur. 13, z drzewa 7; płodozmian 8 i 9polowy. Wś P. os. 27, z gr. mr. 67. Łany folw. dawały dziesięcinę w P. Wielkich do Domaniowa, kmiece pleban. w Turze. P. Małe minor miały tylko folwarczne role, dające dziesięcinę pleb. w Domaniewie Łaski, L. B. , II, 369. Według reg. pob. pow. łęczyckiego z r. 1576 wś P. , w par. Domaniewo, miała w części Katarzyny Gawrońskiej 1 łan, 8 osad. Część Stan. PrzyrownicMego 1 2 łan, 1 łan pusty i młyn. P. minor miała w części Stan. Przyrownickiego 1 2 łan. , Katarzyny Gawrońskiej 1 2 łan. Pawiń. , Wielkp. , II, 67. 5. P. , P. Kościelne, P. Mostowe, z fol. Rzadkowice, dwie wsie, fol. i os. nad rz. Teleszyną Plisą, pow. turecki, gm. Wichertów, par. Psary, odl. 9 1 2 w. od Turka, posiadają kościół par. drewniany, 23 dm. , 398 mk. Obszar dworski miał 1064 mr. 420 mr. lasu. W 1827 r. było 11 dm. , 168 mk. Kościół par. p. w. Nawiedzenia P. Maryi istniał już w 1443 r. Obecny pochodzi z końca XVIII w. , fundacyi Józefa Watta Kosickiego, dziedzica P. Do par. wcielono w 1728 r. parafią Słomów. Uposażenie plebana w P. stanowiły dziesięciny z wsi Rzadkwice, Psary i Psarki, tudzież kolęda po groszu z łanu z Psar, Przykuny i Trzemeszy i czynsz po 8 gr. z łanu z Psar. Posiadał on dwa pół łany z dwoma kmieciami, karczmę, zagrodnika i prócz tego folwark obejmujący l 1 2 łana, rybołówstwo w rzece i łąki Łaski, Lib. Ben. , I, 259. Według reg. pob. pow. sieradzkiego wś Psary Stare, w par. Psary, miała w 1553 r. 1 łan. Psary Korytkowskie miały w 1553 r. 1 łan, w 1576 r. , 3 zagr. Pawiński, Wielkp. , II, 224. P. par. , dek. turecki, 2869 dusz. 6. P. , wś w pobliżu jeziora Modzerowskiego, pow. kolski, gm. Lubotyn, par. Brdów, odl. od Koła 18 w. , ma 18 dm. , 284 mk, W 1827 r. wś rząd. , 15 dm. , 97 mk. Stanowiła własność klasztoru paulinów w Brdowie. 7. P. , 1252 r. Psarevo, wś nad Psarski Psarski Młyn Psary rz. Moszczanką, pow. piotrkowski, gm. Bogusławice, par. Wolbórz, odl. 3 w. na zach. od Wolborza, ma 68 dm. , 429 mk. , 1231 mr. ; os. karcz. 1 dm. , 4 mk. , 2 mr. dwor. W 1827 r. było 29 dm. , 225 mk. Wieś ta zdawna należała do bisk. kujawskich. Wspomina ją przywilej Kazimierza ks. kujawskiego i łęczyckiego, wydany w Sieradzu 1252 r. a nadający dobrom biskupim różne przywileje. Wymieniają pod tą nazwą dok. z 1273, 1280 i 1285 r. Kod. dypl. Muczk. Rzysz. , II, 85, 100, 108, 604. Według reg. pob. pow. piotrkowskiego z r. 1552 P. , 5 własność bisk. kujawskiego, miały 19 osad, 14 łan. Pawiński, Wielkp. , II, 268. W XVI w. łany kmiece dają pleban. w Wolborzu tylko kolędę po groszu z łanu, dziesięcina zaś z łanów kmiecych szła dla scholastryi łęczyckiej. Kmiecie dwaj siedzący na rolach folwarcznych dawali pleban. w Nagórzycach, zinnyeh zaś ról brał w części pleban. w Czarnocinie, w części scholastyk łęczycki. Część wsi zwana Lichowa, włączona do Proszenic Proschynye, dawała pleban. w Czarnocinie Łaski, Lib. Ben. , 177, 185, 230. 8. P. , wś włośc. i os. karcz. nad rzką jaworznik, pow. będziński, gm. Bobrowniki, par. Grodziec, posiada kopalnie węgla kamiennego, szkołę początkową; wś ma 108 dm. , 854 mk. , 1242 mr. 887 mr. roli; karcz. 1 dm. , 9 mr. dwors. ; os. górnicza rząd. Tadeusz ma 58 mr. , 11 dm. , 46 mk. Kopalnia węgla była już eksploatowaną między 1789 a 1792 r. i dawała 3000 zł. rocznie ob. t. VI, 70. W XV w, Psary, wś w par. Grodziec, była własnością Dersława de Sternberg i Mikołaja Witkowskiego h. Sternberg, sędziego ziem bytomskiej, miała 13 łan. km. , 2 zagr. Długosz, L. B. , II, 197. Według reg. pob. w ks. siewierskim z 1667 r. wś Psary miała 5 kmieci. W części Jarockiego 4 kmieci Pawiński, Małop. , 452, 453. 9. P, , wś, pow. kozienicki, gm. i par. Brzeźnica, odl. od Kozienic 5 w. , ma 51 dm. , 423 mk. , 775 mr. włośc. i 1 mr. dwors. W 1827 r. było 43 dm. , 259 mk. W XV w. wś P. , w par. Brzeźnica, własność klasztoru sieciechowskiego, miała 3 łany km. , z których dziesięcinę snopową i konopną, wartości 3 grzywien, dawano klasztorowi w Sieciechowie. Karczma z rolą płaciły tamże dziesięcinę. P. leżały nad rzeką Czerwoną Wodą, miały świeżo wykarczowane grunta, młyn nowo wystawiony zwany Propheta. Drugi młyn, należący do Smietanki, leżał w Janikowie nad Rudą i miał także świeżo wykarczowane grunta, należące do par. Brzeźnica. Łany kmiece dawały czynszu fertona, 30 jaj, 2 koguty; także odrabiano z łana jeden dzień w tygodniu własnym wozem i pługiem. Karczma z rolą płaciła fertona, Wszystkie role płaciły dziesięcinę snopową w Sieciechowie, wartości 3 grzywien. Dziesięcinę konopną dawano po jednym pęku Długosz, L. B. , II, 565 i III, 363. Według reg. pob. pow. radomskiego z r. 1569 we wsi Psary, należącej do opactwa sieciechowskiego, pod zarządem Stanisława Osuchowskiego, było 3 łany, 2 zagr. Pawiński, Małop. , 322, 478. Wójtowstwo w Psarach opat Wereszczyński nadał Sebastyanowi Klonowiczowi, poecie, włożywszy na niego i na następców obowiązek wydawania 100 zł. na kupno dział dla klasztoru w Sieciechowie. 10. P. , wś i obręb leśny, pow. kielecki, gm. i par. Bodzentyn, posiada szkołę początkową. obręb leśny P. stanowi część leśnictwa Bodzentyn. W1827 r. było 65 dm. , 412 mk. 11. P. , wś i folw. , pow. włoszczowski, gm. Secemin, par. Dzierzgów, odl. 14 w. od Włoszczowy, mają pokłady torfu, młyn wodny, gorzelnią 1876 r. . W 1827 r. było 18 dm. , 131 mk. Dobra Psary, oddzielone w 1867 r. od dóbr Secemin, składały się w 1876 r. z folw. P. i Celiny, rozl. mr. 3512 folw. P. gr. or. i ogr. mr. 477, łąk mr. 118, pastw. mr. 1080, lasu mr. 1282, nieuż. mr. 262, razem mr. 3219; bud. mur. 7, z drzewa 21; płodozmian 10po lowy; las urządzony; folw. Celiny gr. or. i ogr. mr. 239, pastw. mr. 46, nieuż. mr. 8, razem mr. 293; bud. mur. 2, z drzewa 3. Dobra te w ostatnich latach zostały rozparcelowane. W XV w. P. , w par. Dzierzgów, były własnością Andrzeja i Stanisława Jastrzębców, miały kilka łanów km. , z których dziesięcinę snopową i konopną oddawano prepozyturze przy katedrze krakowskiej i odstawiano na miejsce. Była też karczma, zagr. , folwark rycerski, z których dziesięcinę snopową dawano pleb. w Dzierzgowie Długosz, L. B. , I, 22. Według reg. pob. pow. krakowskiego z 1581 wś P. , własność Szafrańca, miała 6 1 2 łan. km. , 1 kom. z bydłem, 2 kom. bez bydła Pawiński, Małop. , 70. 12. P. , wś i folw. , pow. płocki, gm. Majki, par. Łęg, odl. o 22 w. od Płocka, ma 14 dm. , 159 mk. W 1885 r. folw. Psary lit. AB rozl. mr. 627 gr. or. i ogr. mr. 391, łąk mr. 64, pastw. mr. 31, lasu mr. 116, nieuż. mr. 25; bud. mur. 7, z drzewa 11; płodozmian 11polowy; las uieurządzony; wiatrak. Wś P. os. 20, z gr. mr. 43. 13. P. , wś, pow. pułtuski, gm. i par. Obrytte. W 1827 r. było 28 dm. , 217 mk. Wymienione już w akcie z 1203 r. , którym Konrad ks. mazowiecki potwierdza posiadłości bisk. płockich Kod. Maz. , 337. P. wchodziły w skład dóbr Obrytte, należących do bisk. płockich, a następnie stanowiących klucz dóbr narodowych Obrytte. We wsi były dwa wójtostwa, któremi biskupi obdarowywali zwykłe szlachtę. Pierwsze nadaje bisk. Szembek w 1795 r. szlachc. Mianowskiemu za opłatą 1 złp. czynszu rocznie, ale w 1806 r. rząd pruski podnosi czsynsz na 47 złp. 12 gr. Wójtowstwo drugie nadaje tenże Szembek prawem emfiteutycznem niejakiemu Rogalińskiemu bez żadnej opłaty; rząd pruski ustanawia czynsz roczny na 52 złp. 28 gr. Włościanie obu wójtostw w 1822 r. płacą czynszu do naddzierżawcy dóbr Obrytte 9 złp. rocznie. W 1822 r. spotykamy 14 wło ścian trzydniowych, odrabiających rocznie po 20 dni tłuki, 78 dni sprzęż. i tyleż pieszych; nadto każdy opłacał 9 złp. 14 gr. czynszu i 4 złp. kolejnego rocznie, a wysiewał 4 kor. ozim. i 5 jarz. ; 6 dwudniowych, odrabiających po 52 dni sprzęż. i tyleż pieszych, inne ciężary takie same jak u trzydniowców; dwudniowiec wysiewał 2 1 2 kor. ozim. i 4 jarz. ; 3 jednodniowców odrabiających po 26 dni piesz. i ty leż sprzęż. , 20 dni tłuki i opłacających po 2 złp. kolejn. i 3 zł. 21 gr. czynszu; 1 czynszownik Chorzela, wysiewający po korcu ozim. i jarz. , odbywający 4 dni tłuki i opłacający 34 złp. czynszu. Szynk. Razem we wsi, opróczwójtostwa i karczmy, w 1820 r. było il5 mk. , 14 koni, 40 woł. , 30 krów, 33 jał. , 41 świń, 42 owiec. Włościanie oddawali dziesięcinę wytyczną do kolegium w Pułtusku; w 1818 zamiast niej zobowiązali się płacić 414 złp. ; oprócz tego płacili dziesięcinę do Obryttego. Pańszczyznę odrabiano do folw. Skłody. W 1846 r. urządzono wieś kolonialnie, przytem przeniesiono tu włościan ze wsi Bartodzieje; utworzono 36 osad, z których 24 zajęli dawni gospodarze psarscy, 4 włościanie z inkamerowanego wójtostwa 2 i 8 gospodarze z Bar todziej, nadto osady karczemną, kowalską 3 mr. i leśną 34 mr. . Dawni trzydniowcy otrzymali po 24 1 2 25 mr. , dwudniowcy i jedniowcy po 16 1 2 17 mr. , czynszownik 21 1 2 mr. , gospodarze z wójtowstwa 2 po 15 mr. , z Bartodziej po 30 mr. , 4 gospodarzy bartodziejskich osadzono na wójt. 1, ale ponie waż dożywotniczka Mianowska nie chciała ustąpic, pozostawiono więc ich na Bartodzie jach, a przeniesiono tylko pozostałych czterech. Wójtostwo drugie zniesiono, obracając grunta na osady włościańskie i leśne. Czynsz ze wsi, oprócz pozostałego wójt. 1, ustanowiono na 459 rs. 36 kop. ; dziesięcinę do par. Obrytte na 17 kor. żyta i 6 owsa, do kolegium Puł tusk na 47 rs. 7 kop. Kapitał, za który mają wykupić się włościanie, na 6940 rs. 95 kop. Br. Ch. Lud. Krz. Psary 1. wś, pow. chrzanowski, par. rz. kat. w Płokach, leży w okolicy pagórkowatej i lesistej, 359 mt. n. p. m. , blisko granicy królestwa polskiego. Na płn. graniczy z Płokami, na wschód z Nową Górą, na płd. z Karniowicami 7 6 klm. a na wschód z Trzebinią i Myslachowicami. Gleba piaszczysta, lasy szpilkowe, dobrze utrzymane. Za Długosza L. B. , II, 46 należała wieś do Stanisława Ligęzy h. Półkozic a w 1581 Pawiń. , Małop. , 36 do Dominika Alemana. W 1490 r. było 4 łany km. , później zaś 3 łany km. i 3 zagr. z rolą, kom. bez bydła, 2 rzemieśl. i piekarka. Teraz pos. większa należy do Art. hr. Potockiego i składa się z 9 mr. roli i 448 mr. lasu. Pos. mniejsza ma 529 mr. roli, 15 mr. łąk i ogr. , 108 mr. pastw. i 8 mr. lasu. Jest tu 105 dm. i 666 mk 659 rz. kat. i 7 izrael. 2, P. , wś, pow. rohatyński, odl. 5 31 klm. od urz. pocz. w Knihiniczach, o 8 7 klm. od st. tel. w Chodorowie, nad pot. Świrz, który tu tworzy dwa wielkie stawy. Przy płd. brzegu stawu leży osada P. i na południe od niej ogromny staw, u którego południowego brzegu leżą Knihinicze i Zagórze. Granice wschod. Rohatyn, płd. staw, zach. Pomonięta, płn. zach. Doliniany, płn. staw, płn. wsch. Dechowa. Na wschód od osady stoi znak triang. , 161 1 mt. n. p. m. Obszar dwor. 1789, włośc. 997 mr. W 1857 r. 604 mk. ; w 1880 r. w gm. 687, na obsz. dwor. 159; rzym. kat. 108, par. Podkamień, gr. kat. 631, par. w miejscu, dek. Chodorów, filia Dechowa z 483, razem 1114 gr. kat. Szkoła etat. o 1 naucz. , kasa pożycz. gm. z kapit. 474 zł, Właśc. posiadł. dwor. Wilhel mina z Głogowskich hr. Rej, która wystawiła tu pałac i wzorowe prowadzi gospodarstwo. P. stanowią jedną całość dóbr z Dechową i Dolinianami, Mac. B. R. Psary 1. wś, okr. wiejski, domin. i okr. domin. , pow. odolanowski, o 13 klm. na wschód od Ostrowa, na lew. brzegu Ołoboczki, przy ujściu strugi, która spływa z pod Skalmierzyc; par. Rososzyca, poczta w Ołoboku, st. dr. żel. w Ostrowie. P. istniały już przed r 1523; należały do Jadwigi Psarskiej w r. 1579, a do Jana Szkudlsldego w r. 1618; regestra poborowe wspominają o młynie o 2 kołach walnych ob. Psarski Młyn. Pod P. odkopano grobowisko przedhistoryczne, w którem znaleziono monety arabskie, dyadem srebrny i kolczyki. Wś liczy 152 mk. , w 23 dm. ; w skład okr. wiejskiego wchodzi młyn Maślanka Maslonka; cały okrąg ma 24 dm. , 167 mk. 127 kat. , 40 prot. . Domin. liczy 227 mk. w 15 dm. ; obszaru ma 837 56 ha, czyli 458 80 roli, 27 96 łąk, 58 37 past. , 275 36 lasu i 17 07 nieuż. ; czysty doch. grun. 5734 mrk; cegielnia i gorzelnia; właścicielem jest Aleksander Brodowski. W skład okr. domin. wchodzą Brodowa i Wrząca; cały okrąg ma 17 dm, 264 mk. 254 kat. , 10 prot. . 2. P. , wś, pow. wrzesiński, o 3 kim. na płn. zachód od Wrześni, nad rzką Wrześnią; par. kat. , prot. . poczta i st. dr. żel. w Wrześni. W r. 1258 Bolesław, syn Władysława Odonicza, i w r. 1294 Przemysław II potwierdzając dawne przywileje z klasztoru lubińskiego, wymieniają między niemi P. Psacovo, Psackovo, Kod. Wielk. , 368 Psary Psiarówka Psie Psiarka Psiarce Głowy Górka Pścin Pścinno Psia Dolina Droga Pścin Psiarki Psiarnia i 719. Wr. 1578 posiadali tę wieś Łukasz Bardzki i Andrzej Zebrzydowski, w r. 1618 Dębiński i wojewodzic brzeski, a przy schyłku zeszłego wieku Marceli Poniński, wojski gnieźnieński. W tym czasie powstały P. Ma łe, Wielkie i Polskie. P. Małe i Wielkie osa dził wspomniony Poniński w r. 1787 Niemca mi protestantami Małe przywilejem z d. 12 września a Wielkie przywilejem z d. 15 czer wca. a P. Polskie, wś i okr. wiejski; wś ma 410 mk. w 31 dm. ; w skład okręgu wchodzą Nowy Folwark i Przyborki; cały okrąg ma 33 dm. , 524 mk. 516 kat. , 8 prot. . b P. Wiel kie, holendry, mają 13 dm. , 121 mk. 60 kat. , 61 prot. c P. Małe, holendry, mają 8 dm. , 78 mk. 31 kat. , 47 prot. . E. Cal. Pścin ob. Fem, Pścinno, w XVI w. Pczienino major i minor, wś i fol. , pow. nieszawski, gm. Bytoń, par. Witowo, odl. 34 w. od Nieszawy, ma 100 mk. W 1827 r. 12 dm. , 104 mk. W 1886 r. fol. P. rozl. mr. 521 gr. or. i ogr. 458, łąk mr. 33, past. mr. 6, nieuż. mr. 24; bud. mur. 8, z drz. 5; płodozmian 11polowy. Wś P. os. 26, z gr. mr. 29; wś Wincentowo os. 5, z gr. mr. 84. Jestto starożytna osada, nadana już na po czątku XII w. klasztorowi w Mogilnie ob. t. VIII, 660. Podług reg. pobor, z r. 1557 1566 wś Pczienino major, w par. Wythowo, własność Mateusza Pczienińskiego, miała 7 1 2 łan. , 4 zagrod. , 1 rzem. P. minor, własność ststy radziejow. , 7 łan. , 3 zagrod. , 1 komor. Pawiński, Wielkop. , II, 33. Br. CL Pseł, ob. Psioł. Psia Dolina, nad pot. Cisniawą, gm. Sidzina, pow. myślenicki. PsiaDroga al. Kierz, wś włośc. , pow. rypiński, gm. Płonne, par. Radziki, odl. o 17 w. od Rypina, ma 2 dm, 13 mk. , 45 mr. Stanowi jedną całość z wsią Kaszuba ob. . Psia Górka 1. os. , pow. radomski, gm. Pajęczno, par. Rząśnia. Niepodana w ostatnich spisach. W 1827 r. 2 dm. , 7 mk. 2. P. G. , pow. janowski, gmina i par. Urzędów, 3. P. G. , os. karcz. nad rz. Wisłą, pow. lipnowski, gm. i par. Szpetal, odl. o 22 w. od Lipna, ma 3 dm. , 49 mk. , 3 mr. Psia Górka 1. nazwa zabudowań na ob szarze Krzywaczki, pow. myślenicki. 2. P. G. , część Biczyc, pow. sądecki. Br. G. Psia Górka, pustkowie, pow. ostrzeszow8ki, o 5 kim. na płd. zach. od Ostrzeszowa; par. Kobyla Góra, okr. wiejski Doruchów. około 1845 r. 2 dm. , 23 mk. 2 kat. , 8 ży dów i 13 prot. . E, Cal. Psia Noga, os. , pow. rawski, gm. Boguszyce, par. Żelechlinek, ma 2 dm. , 4 mk. , 32 mr. Wchodziła w skład dóbr Łochów. Psiarce, Psarce, wś włośc, pow. lidzki, w 4 okr. poi. , gm. i okr. wiejski Wasiliszki. odl. 42 w. od Lidy a 6 w. od Wasiliszek, ma 27 dm. , 243 mk. kat. ; własność Wilkańców. Psiarce, przedmieście Przemyśla, wspo mniane w dokumencie Jana III z r. 1688, po twierdzającym ordynacyą kapituły gr. kat. w Przemyślu przez bisk. Innocentego Winnic kiego A. G. Z. , t. I, str. 91. Lu. Dz. Psiarka 1. potok, ob. Pazdernik, 2. P. , ob. Psarka, 3. P. , wólka do Zabierzowskiej Woli, pow. bocheński, w puszczy niepołomskiej, nad Wisłą, na zachód od wsi Grobli, składa się z leśniczówki i dwóch chat, ma 20 mk. Mac. Psiarki al. Adamów, wś włośc, nad rzką Piłą, pow. noworadomski, gm. i par. Przerąb, ma 19 dm. , 136 mk. , 134 mr. Psiarki 1. grupa zabudowań w obrębie gm. Cieniawy, pow. grybowski, po półn. stronie gościńca sądeckogrybowskiego, u połud. podnóża góry Rozahutki 753 mt. . 2. P. , niwy w Kukizowie, pow. lwowski. Wznies. 262 mt. Psiarków, fol. , pow. miechowski, gm. Tczyca, par. Szreniawa. Psiarnia, fol. w obrębie miasta Kielc. Psiarnia, zaśc. , pow. wileński, w 1 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Niemenczyn, o 10 w. od gm. , 27 w. od Wilna, ma 1 dm. , 8 mk. kat. ; należy do dóbr Czarny Dwór, Parczewskich. Psiarnisko 1. wólka do Staroniwy, pow. rzeszowski, na płd. zachód od Rzeszowa, wraz z os. Stojnem ma 29 dm. i 211 mk. 2. P. , podmokłe pastwisko w Tartakowie, nad pot. Szeroką, pow. sokalski. Psiarów, potok podgórski, powstaje w obrębie gm. Zamościa al. Zamostie, w pow. waszkowieckim; płynie na płn. przez obszar Zamościa, opływając wzgórze Garby 275 mt. od zach. , a potem skierowawszy się na płn. podąża na obszar Waszkowiec, gdzie tuż na płd. zachod. końcu m. Waszkowiec wpada od lew. brzegu do Hlibiczoka, dopływu Czere moszu. Długość biegu 7 kil. Br. G, Psiarówka 1. wś napraw, brzegu rz. De sny, pow. berdyczowski, o 2 w. poniżej No wej Grobli, ma 697 mk. prawosł. i 4 katol; 2258 dz. ziemi. Cerkiew Pokrowska drewnia na, niewiadomej erekcyi, z gruntu odnowiona w 1856 r. , uposażona jest 57 dz. ziemi. Da wnie własność Michała Wojciechowskiego, od którego nabyta przez ks. Olimpią Radziwiłłowę. 2. P. , wś przy ujściu do Jatrani bezim. rzki, płynącej od wsi Gromy, pow. hu mański, o 12 w. od Humania, ma 1349 mk. ; cerkiew Pokrowska, drewniana, niewiadomej erekcyi, uposażona 34 dz. ziemi. Do par. pra wosł, należy wś Stepkówka o 3 w. odległa. Należy do okręgu humańskiego kolonii wo jennych. J. Krz. Psie Głowy, niem. Hundskopf, łac. Capita Cnina, jezioro pod wsią t. n. , na płd. od Cza Psiarków Psiarnisko Psiarów Psioł Psienie Psienie Psieniec Psiepole Psie Psi Psinna Psiny plinka, w pow. drawenburskim. Wymienione w podrobionym dokum. z r. 1251 ob. Powiat wałecki w XVI w. , przez Calliera, str. 46. Psienie, wś i domin. , pow. pleszewski, o 8 klm. na płn. od Pleszewa, par. Czennin, poczta w Żegocinie Rzegocin, st. dr. żel. w Kowale wie pod Pleszewem. Właścicielami P. byli Andrz. Korosz w r. 1579, Jan Tomicki r. 1618, Wiktor Szołdrski około 1793 r. i Radońscy w nowszych czasach. P. składało się z 6 1 2 łanów, z których 3 przeistoczono na folwark około 1618 r. Wieś ma 1 dm. i 13 mk. kat. Domin. liczy 162 mk. w 8 dm. i wchodzi w skład okręgu domin. Żegocin; obszaru ma 524 09 ha, czyli 364 71 roli, 31 75 łąk, 6 40 past. , 110 05 lasu i 11 18 nieuż. ; czysty doch. grun. 3067 mrk; cegielnia; właścicielami są bracia Brandt z Pleszewa. E. Cal. Psieniec, os. młyn. nad rz. Piasecznicą, pow. brzeziński, gm. Łazisko, ma 1 dm. , 7 mk. , 16 mr. dwor. Psiepole 1. niem. Hundsfeld, domin. , pow. krotoszyński, o 3 klm. na płd. zach. od Koźmina; par. , poczta i st. dr. żel. w Koźminie; 7 dm. , 134 mk. 67 kat. , 67 prot. ; obszaru ma 481 65 ha, t. j. 434 80 roli, 7 70 łąk, 22 68 lasu i 16 47 nieuż. ; czysty doch. grun. 4577 mrk; uprawa buraków. 2. P. , fol. niegdyś, pow. krotoszyński, pod Wyganowem, w pobliżu Kobylina, istniał około 1821 r. Psie Pole, niem. Hundsfeld, w dok. z 1206 r. Pzepole, 1252 Psepole canum villa, 1281 villa Caninus campus, miasto i dobra nad rz. Widawą Weide, pow. oleśnicki, odl. 7 klm. od Wrocławia a 3 mile od Oleśnicy, posiada st. dr. żel. między Wrocławiem a Oleśnicą. Wznies. 403 st. n. p. m. , posiada kościół par. katol. , kościół ewang. od 1790 r. , synagogę, szkołę katol. i ewang. , 1195 mk. 1872 r. . W 1842 r. było 96 dm. , 774 mk. 396 ew. , 342 kat. , 36 żyd. . W 1206 r. nadane zostało przez ks. Henryka I klasztorowi wincentynów we Wrocławiu, w którego posiadaniu zostawało do 1810 r. W akcie nadawczym powiedziano Pzepole predium a Vidava usque ad dobram rzeczka cum ecclcsia et thcutonicis. Podanie o klęsce, jaką tu miały ponieść wojska niemieckie prowadzone przez Henryka V w walce z Bolesławem Krzywoustym 1109 r. , nie ma podstawy faktycznej, jest ona tylko przekształconem w wyobrażeniu ludowem, obrazom odwrotu tych wojsk, wyniszczonych przez choroby, niedostatek i podjazdową walkę, jaką Krzywousty z nieporównaną zręcznością nękał nieprzyjaciela. Gallus, dziej opis Krzywoustego, nic o tej walce zwycięzkiej nie wspomina, za to z zapałem rozwodzi się nad niezmordowaną czujnością Bolesława i szybkością ruchów, którą terroryzował znękanych trudami wyprawy Niemców. O bitwie tej ob. rozprawę w Bibl. Warsz. 1873, t. III. Br. CL Psi Młynek, grupa zabudowań w obr. Krzeczowic, pow. łańcucki, 3 dm. , 21 mk. Br. G. Psinna, rzeczka, lewy dopływ Odry, ob. Cyna. Psinna, niem. Psinnamuehle, młyn pod Raciborzem, na obszarze wsi Brzezie, pow. raciborski. Triest Oberschlesien, str. 665 zwie ten młyn prastarym uralt, nie podając jednak świadectw jego dawności. Psiny 1. al. Przymj Kętrz. , niem. AdeligPrzin al. Pschin, kol. do Milewa należąca, pow. świecki, st. p. , par. kat. i ew. Nowe, odl. 1 2 mili. W 1868 r. 18 bud. , 12 dm. , 75 mk. , 25 kat. , 50 ew. 2. P. Miejskie, niem. StaedtischPsin al. Pszin, wś do Nowego należąca pow. świecki, st. p. , par. kat. i ew. Nowe. W 1868 r. 3 bud. , 3 dm. , 14 mk. , 7 kat. i 7 ew. Psioł, Pseł al. Psło, rzeka w gub. kurskiej, charkowskiej i połtawskiej, bierze początek w pow. obojańskim gub. kurskiej, przepływa gub. charkowską i w połtawskiej na pograniczu pow. kremienczugskiego i kobelackiego uchodzi od lew. brzegu do Dniepru. Długa 508 w. , z których 155 w gub. kurskiej, 110 w charkowskiej i 243 w połtawskiej; największa szerokość dochodzi 60 saż. , głębokość 21 st. Brzegi ma wyniosłe, lesiste; spławna. Psiska, młyn wodny nad Czarną Przemszą, na obszarze gm. Brzezinka, pow. bytomski. Psitnikowo, dobra, pow. newelski, w 2 okr. pok. do spraw włośc. , gm. szałachowska; w 1863 r. 74 dusz rewiz. Psiuk, młyn na obszarze Rusinowic, pow. lubliniecki. Psiuki al. Mokra, os. karcz. , pow. częstochowski, gm, Miedzno, ma 1 dm. , 4 mr. dwor. Pskow, u dawnych latopisców Pleskow, msto gubernialne na praw. brzegu rz. Wielikiej, przy ujściu do niej Pskowy i przy drodze żel. warszaw. petersbur. , pod 57 49 płn. szer. a 45 59 wsch. dług. , odl. o 257 w. na płd. zach. od Petersburga, jest siedzibą arcybiskupa prawosł. pskowskiego i inflanckiego oraz gubernatora cywilnego. P. liczy 21, 170 mk. w 1882 r. i posiada z kamienia zbudowany kreml, starożytne warowme mury miejskie i wały, szerokie ulice, 38 cerkwi, kościół katol. i ewang. , seminaryum duchowne, gimnazyum, dwie szkoły powiatowe i tyleż duchownych, instytut wychowania panien, trzy monastery, szpital, szkołę wojskową, dom sierot i murowany bazar. Z fabryk znaczniejsze skór juchtowych, płótna, płótna żaglowego i inne. Prowadzi ożywiony handel wodą do Narwy i lądem do Petersburga. Corocznie w lutym odprawia się ożywiony jarmark. Z gmachów publicznych odznaczają się wspaniały pałac gubernatora i seminaryum ducho Psiska Psitnikowo Psiuk Psiuki Pskow wne. Z pomiędzy cerkwi najcelniejsze sobór św. Trójcy z XII w. , czterokrotnie przebudowywany, z cudownym obrazem N. M. P. i grobami książąt panujących i arcybiskupów; dalej cerkiew św. Dymitra Soluńskiego z XII w. i św. Bazylego Wielkiego z XIV w. Kościół katol. p. w. św. Trójcy, wzniesiony został z muru w 1855 r. opis w Tygodn. Illustr. z 1864 r. , Nr. 242. Par. katol. , dek. petersburskiego, ma 2837 wiernych. W 1876 r. dochód miasta wynosił 60, 322 rs. , rozchód zaś 60, 329 rs. P. należy do rzędu z najdawniejszych miast Rusi północnej. W latopisach wspominany jest pod 862 r. , jako istniejący już podczas przybycia Waragów. Początkowo stanowił przygród prigorod Nowogrodu, jakkolwiek od XII wieku posiadał już więcej niezależności od innych przygrodów nowogrodzkich i coraz widoczniej dążył do zaprowadzenia u siebie oddzielnego rządu gminnego. Z P. pochodziła w. ks. Olga, żona Igora Rurykowicza, pamięć której przechowała się pomiędzy ludem w t. zw. Studni Olgi, źródle znajdującem się w siole Zawieliczje, położonem na wprost P. z rz. Wieliką. Pskowianie brali udział w licznych wyprawach mieszkańców Nowogrodu przeciwko Czudzi, Litwie, Suzdalowi a potem przeciwko Niemcom inflanckim. Pod względem znaczenia i bogactwa P. pierwsze po Nowogrodzie zajmował miejsce. Za czasów pomyślności miasto miało liczyć 60, 000 mk. i posiadać 61 cerkwi i 6 przedmieść. od początku XIII w. P. , należący do związku miast hanzeatyckich, posiadał oddzielnych książąt, zależnych wprawdzie od Nowogrodu. W 1241 r. P. wpadł w ręce Niemców, był on jednak wkrótce odebrany w skutek zwycięztwa ks. Aleksandra, odniesionego w 1242 r. na jez. Czudzkiem. Odtąd P. zostawał w ciągłych prawie walkach z rycerzami inflanckimi, zwłaszcza w XIV w. , a bohaterem tych bojów był ks. Dowmunt Tymoteusz, syn ks. litewskiego Mindowga, panujący w P. przez lat 30, począwszy od 1266 r. W 1348 r. Nowogród uznał niepodległość P. i nazwał go swym bratem młodszym, mimo to obie rzeczypospolite rzadko żyły z sobą w zgodzie i spory pomiędzy sobą rozstrzygały orężem. Po Dowmuncie władało tu jeszcze kilku książąt litewskich, tak że Giedymin uważał P. za część wielkiego państwa. W 1341 r. uznało miasto nad sobą zwierzchność w. ks. litewskiego Olgierda, nie znalazłszy jednak spodziewanej pomocy przeciwko Niemcom, przechyliło się w 1347 r. na stronę Nowogrodu. W ogóle położenie P. było kłopotliwe; nie mogąc bowiem własnemi siłami oprzeć się naciskowi Niemców, zmuszony był szukać opieki u silniejszych sąsiadów, mianowicie u Nowogrodu, Litwy i w. ks. moskiewskich Począwszy od XV w. coraz bardziej przeważa wpływ tych ostatnich, tak ze od 1401 r. ks. pskowski jest właściwie tylko namiestnikiem w. ks. moskiewskiego. Dążności w. ks. Witolda do ugruntowania wpływu w P. 1406 i 1426 r. nie miały trwałego znaczenia. W końcu wspólne niebezpieczeństwo zbliżyło P. z Nowogrodem 1450 r. ; książęta pskowscy Wasili 1448 55 i Aleksander Czartoryski 1455 1460, prawnuk Olgierda, byli jawnymi nieprzyjaciołmi w. ks. moskiewskiego. Wkrótce jednak stronnictwo moskiewskie wzięło górę i miejsce Czartoryskiego zajął namiestnik wielkoksiążęcy. Po upadku Nowogrodu rządzony przez namiestników, mianowanych przez w. ks. moskiewskich, zachował P. jeszcze czas jakiś cień dawnej niepodległości. W 1510 r. w. ks. Wasili zniósł wiece pskowskie, 300 najbogatszych rodzin przesiedlił do miast moskiewskich i odtąd P. w niczem się nie różnił od innych miast rossyjskich. Dzieje rzeczypospolitej pskowskiej i jej upadek opisał Kostomarow. W XVI w. P. pamiętny jest długiem oblężeniem i zdobyciem przez króla polskiego Stefana Batorego a w XVII w. przez króla szwedzkiego Karola Gustawa. Od 1772 r. miasto gubernialne. Opisy wydali Iliński 1790 95, Kniaziew 1858, Tołstoj 1864 i inni Pskowski powiat ma na przestrzeni 5113 6 w. kw. 153, 846 mk. , zajmujących się głównie uprawą lnu i rybołówstwem. Powierzchnia równa, pokryta w większej części bagnami, grunt piaszczystogliniasty, niezbyt urodzajny; wody dostatek, znaczniejsza rz. Wielikaja. Z pomiędzy jezior 41 najważniejsze Pskowskie. Lasy zajmują 34 ogólnej przestrzeni. Pskowska gubernia, położona w płn. zachod. stronie Rossyi Europejskiej, graniczy na północ z jeziorem Czudzkiem Pejpus oraz z gub. petersburską i nowogrodzką; na wschód z gub. nowogrodzką, twerską i smoleńską; na południe z gub. witebską a na zachód z gub. inflandzką, ma na przestrzeni 38, 846 5 w. kw. 895. 713 mk. w 1882 r. . Powierzchnia jest w ogóle nieco wyniosła, w południowej części górzysta, od zachodu ku północy pochylona. Między jeziorami Czudzkiemi i Ilmenem, ciągnie się pasmo wzgórz, zwanych górami Świętemi. Pod względem geognostycznym przeważa formacya dewońska z czerwonemi piaskowcami. Z kopalin znajdują się rozmaite gliny, gips, torf, ruda żelazna. Z rzek główniejsze są Wielka Wielikaja, Dźwina Zachodnia, Szełoń, Łowat i Polist z licznymi dopływami. Oprócz jez. Pskowskiego całą prawie południową część gubernii pokrywa szereg jezior 854, w części obszernych i rybnych; wielkie i rozległe bagna. Lasy zajmują 3P o ogólnej przestrzeni; przed niewielu jeszcze laty przenosiły 54 Pstrągi Pskowa one ubogie w zwierzynę, obfitują natomiast w grzyby i różno jagody, którymi mieszkań cy prowadzą rozległy handel. Klimat dość umiarkowany średnia temperatura roczna 4 Iecz niestały; przejścia od ciepła do zimna są nagłe. Grunt po większej części piaszczysty lub gliniasty, miejscami kamie nisty; czarnoziemu jest bardzo mało, a pomi mo to rolnictwo stanowi główne zatrudnie nie ludności, chociaż sprzęt zboża nie wy starcza na wyżywienie mieszkańców. Ważne natomiast znaczenie ma uprawa lnu i konopi. j Łąki stanowią także znaczne źródło dochodu dla mieszkańców, którzy większą część siana sprzedają do Peterburga. Przemysł bardzo słabo rozwinięty; z fabryk główniej szer skór, szkła i tkanin bawełnianych. Pod względem administracyjnym dzieli się gubernia na 8 po wiatów pskowski, chełmski, noworżewski, opoczeński, ostrowski, porchowski, toropecki i wielkołucki; obejmuje miast, 2 osady, 70 słobód, 1294 siół i 13000 wsi. W całej gu bernii znajduje się jedyna parafia katolicka w Pskowie. J. Krz. Pskowa, rzeka w gub. petersburskiej i pskowskiej, prawy dopływ rz. Wielikoj Muldowy, długa do 70 w. , najwyższa szerokość 24 saż. ; spławna. Pskowskie, jezioro na granicy pow. gdowskiego gub. petersburskiej i pow. pskowskie go, długie 75 w. , szerokie 20 w. i mające 734 klm. kw. przestrzeni, poczyna się o 5 w. od Pskowa i za pomocą długiego 24 w. i szerokiego od 2 8 w. przesmyku łączy się z jeziorem Czudzkiem Pejpus. Znajduje się na niem do 50 wysp; niektóre osiadłe. W jeziorze odbywa się znaczny połów ryb, szczególniej tak zwanych śnitków. Do jeziora wpada pomiędzy innemi rz. Wielka Wielikaja. Psło, ob. Psioł Psota 1, os. , pow. radzymiński, gm. Za brodzie, par. Niegów. Niepomieszczona w ostatnich spisach. 2. P. , wś włośc, pow. ry piński, gm. i par. Skrwilno, odl. o 26 w. od Rypina, ma 4 dm. , 49 mk. , 65 mr. 3. P. , wś włośc. , pow. mławski, gm. Rozwozin, par. Zieluń, odl. o 45 w. od Mławy, ma 3 dm. , 60 mk. , 58 mr. Br. Ch. Psota, os. leś. , pow. wyrzyski, okr. wiejski Jadwiga, 1 dm. , 8 mk. Psowo, dobra, pow. newelski, w 1 okr. pok. do spraw włośc. , gm. P. , w 1863 r. 310 dusz rewiz. Gmina miała w tymże roku 436 dusz rewiz. W P. była dawniej filia par. katol. Newel. Pstrągarnia 1. gajówka przy Biedaczowie, pow. łańcucki. 2. P. , wylęgarnia pstrą gów w Dubiu, pow. chrzanowski, założona staraniem hr. Potockich. Br. G. Pstrągi 1. wś szlach. i włośc, pow. łomżyński, gm. Puchały, par. Zambrowo, ma 1344 mr. W 1827 r. 9 dm. , 62 mk. 2. P. Gniewoty wś, pow. łomżyński, ma 9 os. , 234 mr. Wchodziła w skład dóbr Jakać. Pstrągowa, pot. podgórski, powstaje w obrębie gm. Pstrągowej, w pow. ropczyckim, z pod góry Budzisza 449 mt. ; płynie przez Górnąwieś, część wsi Pstrągowej, na płd. wschód, poczem zwraca się na wschód; przyjąwszy strugę z pod nockowskich krzaków pły nącą, zwraca się między domostwami Pstrą gowej na płd. wsch. , a przeszedłszy na obszar Nowej wsi, w kierunku wschodnim, uchodzi z lew. brzegu do Wisłoka. Długość biegu 11 klm. Przyjmuje z praw. brzegu potok Podbrzozie i Strachotynę. Br. G. Pstrągowa, rozległa wś w pow. ropczyckim, w dolinie pot. Pstrągowy, uchodzącego do Wisłoka z lew. brzegu. Wś przerzynają dopływy Pstrągowy Strachotyna, Podbrzezie, Granice i kilka bezimiennych. Składa się z kilku części. Granice Pstrągowskie 35 dm. , 201 mk. , Podbrzezie 20 dm. , 115 mk. , Pstrągowa 162 dm. , kościół, 1092 mk. , Pyrówki 28 dm. , 139 mk. , Strachociny 17 dm. , 86 mk. i Wola Pustkowska 91 dm. , 557 mk. . Obszar więk. posiadłości dzieli się na 5 części Będkówki, Górny Dwór, Łychowszczyznę, Maraskówkę i Okopy, mające 22 dm. i 202 mk. W ogóle ma P. 375 dm. i 2392 mk. 1214 męż. , 1178 kob. , pod względem wyznania 2312 rz. kat. i 80 izrael. Z obszaru 4967 mr. 3253 roli, 238 łąk, 299 past. i 1177 mr. lasu; przypada na więk. pos. 2448 mr. 1445 roli, 100 łąk, 122 past. i 781 lasu a na własn. mn. 2519 mr. 1808 roli, 138 łąk, 177 past. i 396 lasu. Obszar więk. pos. ma kilku współwłaścicieli. Wś zajmuje obszerną kotlinę, otoczoną od zachodu, północy i wschodu wzgórzami, pokrytemi lasem. Gleba w ogóle glinkowa a w częściach wyżej położonych iłowa; najlepsze grunta ma część Okopy i Maraskówka najniżej położona. Zdawien była to kollokacya Długosz, Lib. Ben. , II, 256 i III, 393 a w 1536 Pawiński, Małop. , 516 dzieliła się na Pstrągową Górną i Niżna. P. Górna należała w połowie do Stanisława Łowczyńskiego a w połowie do Jana Krampskiego; było w niej 60 kmieci na gruntach różnej wielkości, płacących czynsz w łącznej sumie 18 grzywien i dodających 60 miar owsa, sery, jaja i t. d, a prócz tego było 30 ról pustych, 2 dwory i 2 folw. szlacheckie, 2 karczmy płacące 2 grzywny, staw, młyn i 3 zaniedbane sadzawki. Sołtys miał 4 łany. Szacowano wieś na 300 grzywien. P. Niżna, własność Jana Ramolta miała 17 łan. kmiecych, płacących 7 grzyw. 23 gr. i karczmę dającą 22 miar owsa. Nadto kmiecie robili na gruntach Nowej wsi. P. Niż ną szacowano na 250 grzyw. W r. 1581 ibid. , Pskowa Pskowskie Psło Psota Psowo Pstrągarnia Pstrągowa Pstroszyce Pstrążna Pstrążne Pstrążnica Pstrokonie Pstrągówka 257 dzieliła się na dwie części, ale obie były własnością Melchiora Szczepieckiego. Jedna, którą trzymała Dorota Dymnicka, miała 25 kmieci na 13 półłankach, 3 zagrody, 2 komor. z bydł. , 3 komor. bez bydła i sołtystwo na 2 łanach; na drugiej 46 kmieci na 11 łanach, 6 komor. z bydł. i 7 komor. bez bydła. Par. rz. kat. ma kościół drewniany, erygowany 1474 r. i kaplicę. Par. należy do dyec. tarnowskiej, dek. wielopolskiego. Obecnie posiadają tu części Teof. Wasilewski i Elźb. Gokiert; Oko py zaś od Łazowskich nabył izraelita. W 1846 r. wymordowano tu wszystkich współwłaści cieli i ich oficyalistów wraz z nieletnimi sy nami a nawet usiłowano ściągnąć do wsi i za mordować tych, którzy w chwili rzezi znajdo wali się w szkołach w Rzeszowie. Szkoły nie ma, a kasa pożycz. gm. posiada 1033 złr. ka pitału. P. graniczy na płd. z Nową Wsią, na wsch. z Czudcem i Przedmieściem Czudeckiem, na zach. z Zawadką i Nawsiem a na płn. z Bystrzycą. Mac. Pstrągówka, potok, powstaje w obrębie gm. Pstrągówki, w pow. jasielskim, w Wielkim lesie, na płn. granicy tej gminy; płynie na płd. wschód z początku przez las, następnie między domostwami wsi Pstrągówki, opłukując płd. zach. podnóże wzgórza Rakówki 411 mt, ; w dalszym swym biegu tworzy granicę między gm. Pstrągówką i Cieszyną; w końcu dostaje się na obszar Wiśniowy, poniżej której, minąwszy gościniec frysztackostrzyźowski wpada do Wisłoka z lew. brzegu. Długość biegu 7 klm. Pędzi kilka młynów. Pstrągówka, wś w podgórskiej i lesistej okolicy pow. jasielskiego, w dolinie dopływu Wisłoka z lew. brzegu. Par. rz. kat. i urz. poczt. w Frysztaku 8 klm. . Graniczy na płn. zach. z Jaszczurową, na wsch. z Niewodną, na płd. z Cieszyną a na zach. z Chytrówką. Liczy 106 dm. i 722 mk. , 714 rz. kat. i 8 izrael. We wsi znajduje się szkoła ludowa i kasa pożycz. gm. z kapit. 494 złr. Większa pos. Fr. hr. Mycielski składa się z 67 roli, 5 ogr. i łąk 9 past. i 137 mr. lasu; pos. mn. ma 804 roli, 37 łąk, 84 past. i 148 mr. lasu. W 1581 Pawiński, Małop. , 248 należała P. do Seweryna Bonara i liczyła 23 połłanków kmiec. , 2 zagr. z rolą, 5 komor. bez bydła a nadto łan sołtysi. Mac, Pstrążna, niem. Pstrzonsna, wś i dobra na lew. brzegu rzeczki Summiny, pow. rybnicki, odl. 2 mile od Rybnika, w stronie zach. Posiada kościół par. drewniany. założony w 1680 r. , szkołę kat. od 1780 r. W 1860 r. było 40; dm. , 332 mk. 5 ew. , dwa młyny wodne, 943 mr. więk. posiadł. i 390 mr. mniejszej. Gleba gliniasta ze spodem nieprzepuszczalnym ale żyzna. Par. P. , dek. pogrzebińskiego, miała 1869 r. 2844 katol, 25 ewang. Br. Ch. Pstrążne, górska wś w pow. gorlickim, nad potokiem uchodzącym z praw. brzegu do Przegonki, dopływu Sękowy, wznies. 501 mt. n. p. m. Graniczy na płn. z Męciną Wielką, na wsch. z lesistemi górami wznies, do 693 mt. i wsią Rodakami, na płd. z Draganowem a na zach. z Ropicą Ruską. Par. gr. kat. w Męcinie Wielkiej. Wieś ma 34 dm. i 196 mk. , 194 gr. kat Rusinów i 2 izrael. Większej posiadłości nie ma; mniejsza zaś ma 218 roli, 63 łak. 235 past. i 5 mr. lasu. Gleba górska iłowa a lasy świerkowe. Mac. Pstrążnica, kuźnica o dwóch ogniskach nad rz. Łączną, w pow. kieleckim, urządzona na nowo w 1839 r. ob Słownik Geogr. powszechnej, t. II, Warszawa 1854. Dziś nie istnieje zapewne. Pstrążnice, w XII w. Pistranici, w XVI w. Pstrągi, wś nieistniejąca obecnie nad rz. Sanną, w dawnym pow. urzędowskim, par. Borów pow. janowski. Dochody z tej wsi dziesięciny nadane były już w XII w. ko legiacie sandomierskiej ob. t. VIII, 661. Według Długosza, wieś tę nadał Bolesław Wstydliwy klasztorowi św. Andrzeja w Krakowie klaryskom. Były tam 3 łany km. , z których dawano rocznie po 1 fertonie, 30 jaj, 2 koguty, 4 korce owsa i 3 jęczmienia. Ze wszystkich ról kmiecych dawano dziesię cinę snopową i po 4 pęki konopi scholasteryi sandomierskiej. Wartość dziesięciny wynosi ła 3 grzywny Lib. Ben. , I, 332; II, 505 i III, 314. Br. Ch. Pstrokonie 1. w XVI w. Pstrekonye, wś i fol. nad rz. Wartą, przy ujściu Widawki, pow. łaski, gm. Zapolice, par. Strońsko, odl. 21 w. od Łasku, 11 w. od Widawy, przy drodze ze Zduńskiej Woli do Widawy; wś ma 41 dm. , 453 mk. ; fol. 10 dm. , 105 mk. W 1827 r. 37 dm. , 288 mk. W 1885 r. fol. P. rozl. mr. 885 gr. or. i ogr. mr. 554, łąk mr. 63, past. mr. 130, nieuż. mr. 137; bud. mur. 11, z drzewa 15; płodozmian 9 i 10polowy. Wś P. os. 94, z gr. mr. 680; wś Woźniki os. 34, z gr. mr. 317; wś Swieżyny os. 21, z gr. mr. 143; wś Jeziorne os. 7, z gr. mr. 91. Łany kmiece i fol. dawały dziesięcinę plebanowi w Stronsku Łaski, L. B. , I, 477. Według reg. pob. pow. Szadkowskiego z r. 1552 1553 wś P. miała w części Jana 11 osad. , 4 łany; w części Spytka 2 łany Pawiński, Wielkop. , II, 243. 2. P. , w XVI w. Psthreconye, nazwa pola we wsi Gorzędów pow. piotrkowski; wspomniana w Lib. Ben. Łaskiego I, 505. Br. CL Pstrokońszczyzna, fol. pod Sieradzem istniał w 1840 r. , miał 303 mr. obszaru, w tem 18 mr. włośc. Pstroszyce, wś, pow. miechowski, gm. WielkoZagórze, par. Miechów, leży pod Miechowem. Na obszarze wsi. występuje opoka Mac Pstrokońszczyzna Pstrągówka kredowa. We wsi szkoła początkowa gminna. W 1827 r. 44 dm. , 186 mk. W XV w. P. w par. Miechów, były własnością klasztoru miechow skiego. Z 18 łanów kmiecych płacono czynsz nieoznaczony, dawano po 30 jaj, 4 koguty 2 sery. Odrabiano dwa dni w tygodniu wła snym wozem i pługiem, odrabiano powab, dawano osep. Była tam karczma z rolą, za grodnicy, młyn, folwark, z którego dziesięcinę pobierał klasztor miechowski. Wszystkie ro le składały dziesięcinę wartości około 15 grzy wien, klasztorowi miechowskiemu Długosz, Lib. B. , III, 23. Według reg. pobor. pow. ksiązkiego z r. 1581 wś P. miała 7 łan. km. , 1 czynsz. , 4 zagr. bez roli, 3 komor. bez bydła Pawiński, Małop. , 82. . Br. CL Pstruhów al. Pstrukowy, pot. górski, wy tryska z pod góry Woronienki 810 mt. w obrębie gm. Stronny, w pow. Samborskim; pły nie leśnym parowem na płn. wschód i pod Kiczerką 461 mt. , na dolnym końcu wsi Stronny, uchodzi do Stronawki, dopływu Bystrzycy. Długość 5 klm. Br. G. Psucin, wś, pow. pułtuski, gm. Nasielsk, par. Pomiechowo. W 1827 r. 19 dm. , 71 mk, Psuja 1. mczko pryw. nad jez. Psuja al. Długie, pow. dzisieński, w 4 okr. pol. , gmina Prozoroki, okr. wiejski Ziabki, dwór St. Psuja, o 41 w. od Prozorok, 45 w. od Dzisny a 285 w. od Wilna, ma 7 dm. , 53 mk. Cerkiew par. drewniana p. w. św. Michała, niewiadomej erekcyi, przebudowana w 1841 r. Par. pra wosł, , dekanatu błahoczynia głębockiego, 1036 wiernych i 2 cerkwie filialne. Własność dawniej Samojły, dziś Kossowa. 2. P. Stara, fol. pryw. , tamże, o 46 w. od Dzisny, 1 dm. , 18 mk. 3. P. Nowa, fol. pryw. , tamże, o 44 w. od Dzisny, 1 dm. , 33 mk. Była tu kaplica katol. par. Prozoroki. 4. P. , wś pryw. nad rz. Iszanką, tamże, o 43 w. od Dzisny, 4 dm. , 18 mk. Dziedzictwo Korsaków, od których nabył Romuald Podbipięta, marszałek dzi sieński, drogą wiana za córką jego Justyną przeszło do Jana Deszpot Zenowicza, dziś wła sność syna jego Zenona, J. Krz. Psurow, wś i dobra pow. olesiński, 1 1 2 mili od Olesina. W 1861 r. 12 dm. , 112 mk. 8 ewang. . Obszar dworski 453 mr. , włośc. 146 mr. Psurze, w XVI w. Psurz majus i minus, wś szlach. i włośc. , pow. kutnoski, gm. Krzyżanówek, par. Łąkoszyn, ma 129 mk. , 142 mr. , gleba piaszczysta. W 1827 r. 14 dm. , 86 mk. Mieszka tu częściowa szlachta. Według Lib. Ben. Łaskiego II, 483 wś dawała dziesięcinę plebanowi w Łąkoszynie. Były tu części szlacheckie i kmiece. Według reg. pob. pow. łęczyckiego z r. 1576 było kilkunastu drobnych właścicieli, mających od 1 2 do 1 8 łana, i karczma Pawiński, Wielkop. , II, 85 i 139. Psyszcze, wś rząd. nad rz. Teterowem, pow. żytomierski, cerkiew, młyny; należała do starostwa żytomierskiego. Pszanec al. Mszaneć, Na Mszance, grupa domów i młyn w Hołowiecku, pow. stryjski. Pszaniczny Potok, pot. górski, powstaje w gm. Hołowiecko, pow. stryjski, ze źródeł leśnych, z pod szczytu Trościanu, na granicy Hołowiecka, Sławska, Tarnawki i Pławią. Płynie na płn. leśnym jarem, a potem pomię dzy domostwami Hołowiecka i w tejże wsi uchodzi do Hołowczanki dopływ Oporu. Od wschodu nad doliną wznoszą się Przysłop 990 mt. , Menczel al. Mińczoł 1014 mt. i Makówka 958 mt. a od zach. Czerteż 1080 mt. i Pliszka 1019 mt. . Długość 8 Mm. Przy ujściu pędzi młyn wodny. Br. G. Pszanówka, właściwie Przanówka, kol. i os. karcz. , pow. brzeziński, gm. Lipiny, par. Brzeziny; kol. 8 dm. , 56 mk. , 174 mr. włośc. ; karcz. 1 dm. , 6 mk. , 3 mr. dwor. W 1827 r. było 6 dm. , 48 mk. Pszczelna, wś nad rz. Tepliczką, dopływem Udycza Hadycza, pow. hajsyński, okr. pol. i gm. Teplik, par. Ternówka, ma 253 osad, 794 dusz męż. , 1749 dzies. ziemi włośc. Cerkiew. Należała do klucza teplickiego hr. Stanisława Potockiego. X. M. O. Pszczelnik, niem. Bienengarten, fol. w Siemianowicach, pow. bytomski. Pszczew, niem. Betsche, miasto, domin. , okr. domin. , okr. miejski, pow. międzyrzecki, o 15 klm. na wschódpółnoc od Międzyrzecza st. dr. żel. , około 80 klm. na zachód od Poznania, 6 klm. od rz. Obry i 15 od Warty, na wzgórzu, między jeziorami Pszczewo i Chłop. Miasto ma 2 kościoły katol. i protest. , 157 dm. , 1447 mk. , aptekę, lekarza, komisarza okr. pol. , urz. pocz. trzeciorzędny, st. tel. i 4 jarmarki do roku, Przy schyłku XVIII w. było 107 dm. , 581 mk. ; w 1811 r. 129 dm. , 753 mk; 1837 r. 140 dm. , 1174 mk; 1858 r. 1770 mk; 1861 r. 1810 mk. Mieszkańcy zajmują się rolnictwem i przemysłem. W r. 1580 było po 3 krawców, szynkarzy i komorników, po 2 szewców i rybaków, 1 kowal, rzeźnik, prasoł i komornik z bydłem, młyn i 5 1 2 łanów miejskich; soszu płaciło miasto 18 złp. 29 gr. a czopowego od 132 warów po 21 gr. i od 672 kwart warzonego wina vini cremati po 3 den. , razem 115 złp. 3 gr. Około 1793 r. liczono 10 krawców, po 7 szewców i garncarzy, po 3 piekarzy i muzyk. , 1 zegarm. , golarza, rybaka, piwowara, kupca, 13 szynkarzy i 9 różnych rzemieślników; jarmarków było 9; mieszczanie mieli wolny wrąb w lesie za złożeniem pewnej daniny. Żydów nie cierpiano w mieście; osiedli tu oni za rządów pruskich. P. stał się wtedy głośnym gniazdem złodziei i złoczyńaców, których dopiero w 1832 r. wytępiła policya Pstruhów Psucin Psuja Psurow Psurze Psyszcze Pszanec Pszaniczny Potok Pszanówka Pszczelna Pszczelnik Pszczew Pstruhów Pszczew pruska ob. Thiele, Die juedischen Gauner in Deutsch. . Herb miasta wyobraża w czerwonem polu dwa na krzyż złożone klucze, nad któremi znajduje się litera P. ; herb książąt Hohenlolie, używany w nowszych czasach, jest świeżego pochodzenia. Kościół parafialny p. w. św. Maryi Magdaleny istniał w XIII wieku; bisk. poznański Andrzej z Bnina nadał nową erekcyą w r. 1446. W miejsce starego kościoła, który pogorzał wraz z miastem 16 maja 1631 r. , stanął nowy murowany około 1640 r. staraniem biskupa Andrzeja Szołdrskiego. Poświęcił go w r. 1654 bisk. Floryan ks. Czartoryski. W r. 1602 dnia 2 czerwca odbył Wawrzyniec Goślicki, bisk. poznański, w kościele pszczewskim kongregacyę synodalną trzech dekanatów pszczewskiego, Iwó weckiego i grodziskiego. Istniała też kaplica św. Wojciecha za miastem i druga w Policku. Par. pszczewską dek. zbąszyński składają obecnie Chłop, Breifrei, Heinrichswaldau, Janowo, Kuligowo, Pąchowskie Holendry, Policko, Rasiński folwark, Roińskie, holendry, Silno, Sophienhof, Stoki, Stołuń, Swięchocin, Szarcz, Waldecke, Wilhelmsruh, Zajezierny młyn i Zielomyśl. W 1873 r. było 4928 dusz. Dawniej liczono jeszcze do par. Łowin i Trzebiszew; osady z niemieckiemi nazwami powstały w nowszych czasach. Probostwo pszczewskie ma 499 03 ha, t. j. 267 26 roli, 44 45 łąk, 69 48 pastw. , 98 98 lasu, 4 09 nieuż. i 14 77 wody; cz. doch. grunt. 2204 mrk. Szkoła istniała w P. około 1640 r. Szpital założony w r. 1566 przez Adama Konarskiego, bisk. poznańskiego, stał za miastem jeszcze w r. 1725. Kościół protestancki powstał za rządów pruskich. W 1860 r. parafia obejmowało 894 dusz w 8 os. , obok 2461 katol. Dzieje P. wiążą się ściśle z dziejami kościoła. Wspominane w rocznikach Wielkopolskich pod r. 1091 Psechen Rechen, w Pomn. Dz. Pol. , II, 796 i 874 nie jest ani Regą Rzeczą na Pomorzu, jak objaśniają wydawcy przywiedzionych Pomników, ani Pszczewem, jak przypuszcza Wuttke Staedteb. d. L. Posen, 268, lecz Drzeniem Driesen nad Notecią, gdzie w r. 1092 Władysław Herman pokonał Pomorzan. W r. 1256 występuje kapelan pszczewski Sommersberg. II, 87; r. 1259 był P. już własnością bisk, poznańskich Kod. Wielk. , 379. Dnia 25 paźdz. 1276 r. bawił tam biskup Mikołaj. Jakkolwiek bisk. Andrzej dzieląc archidyakonat poznański w r. 1298 na dekanaty nie wymienia Pszczewa, lecz Wronki i inne, zdaje się, że nazwa archidyakonatu pszczewskiego nie ustaliła się od razu i wahała przez pewien czas między Wronkami a Pszczewem. Archi dyakon Jakub zwany pszczewskim między r. 1360 i 1363, zowie się też wronieckim tegoż r. 1363. W r. 1327 wzywa papież Jan XXII, ażeby przyjść w pomoc Piotrowi, dziekanowi poznańskiemu, dla odzyskania grodów Pszczew, Bytyń i Pniewy, tudzież innych posiadłości kościelnych. W 1350 r. król Kazimierz nadając mieszkańcom dóbr biskupich różne przywileje, wymienia między niemi P. , który pozostał w ręku biskupów aż do upadku Rzpltej. Sporządzony w r. 1564 inwentarz majątku biskupiego wylicza następujące z P. dochody. Przy mieście było 11 łanów osiadł. , z których płacono po 24 grosze; 5 zagród pustych, od których płacono rocznie 28 gr. ; 4 jatki rzeźnicze, z których każda składała kamień łoju; pasieki dostarczały 10 ćwierci miodu, a dawniej całą beczkę, ale barć jedna spustoszała, odeszły ćwierci 2 miodu. Item barć una wójtowska, która dworowi należy. Mieszczanie, którzy warzą piwo, dostawiają 5 1 5 ćwiertki słodu do młyna. Wymiarnego dają od każdego słodu wierteli 2, a od każdego waru płacą gr. 2 i 3. Połowę tych pieniędzy pobiera biskup, a drugą połowę kościół miejscowy. Jezior w okolicy P. posiadał biskup 9, t. j. miejskie czyli Pszczewo, Chłop, Wędromierz, Stołuń Stobeń, Pieczniewo, Golin, Przydrożne, Szarcz i Mielno; na wszystkich niewodem robią, tylko na Mielnie nie. Ibidem najmują włoków, od każdego dają per florenum 4 i obroki trzykroć w tydzień. Item census setny. Item hortulani. Przy folwarku biskupim znajduje się wójtowstwo advocatia mansorum. Siać można na zimę i wiosnę około 5 małdrów; z łąk zbiera się mniej więcej 3 stogi. Przy folwarku są 3 stawy. Młynów posiada biskup dwa Zajezierny i Borowy, a wsi 12 Dormowo, Głażewo, Kuligowo, Łowin, Silna, Stoki, Stołuń, Swięchocin, Szarcz, Trzebiszew pod Skwirzyną, Wojciechowo pod Międzyrzeczem i Zielomyśl. Z całego klucza pszczewskiego pobierał biskup w gotowce 119 1 2 grzywien 8 gr. 191 złp. 14 gr. , owsa małdrów 10, łoju 4 kamienie, kapłonów 41, kur 208, jaj 52 1 2 kopy i 20, miodu 3 1 2 beczki i 2 ćwierci. Wiecznego składano 25 kur i pewną ilość owsa Kś. Jabczyński, Dolsk, 95 8. Dobra te z obszarem kilku mil kwadratowych zabrał rząd pruski i wraz z innemi, leżącemi na Kujawach i w Kaliskiem, sprzedał za 99, 250 talarów księciu HohenloheIn gelfingen. Wartość ówczesną tych dóbr ceniono na 800, 000 tal. ; roczne z nich dochody wynosiły 50, 000 tal. J. Loewenberg, D. enth. Posen, III, 44 i 58. Prócz wspomnionego powyżej archidyakona Jakuba, zachodzą w dyplomatach Mikołaj 1369 1371 r. , Piotr 1376 1385 r. i Dzierżysław pod r. 1396; ostatnim archidyakonem pszczewskim był Antoni Umiński. Archidyakonia pszczewska posiadała wieś Giecz, w pow. średzkim. Dekanat pszczewski, przeniesiony obecnie do Zbąszy Pszczołczyn Dwór Pszczółczyn nia, składały parafie Babimost, Bledzew, Chociszew Chodziszewo, Dąbrowa Sokola Fafałdy, Dąbrówka, Góraj, Kalawa, Kosieczyn, Koźminek, Kramsko Nowe, Międzyrzecz, Pa radyż, Pszczew, Rokitno, Skwirzyna, Stary Dwór, Trzciel, Trzebiszew i Zbąszyń. Podanie głosi, że pierwsze miasto P. zapadło się w je ziorze; skoro zaś nowe zaludniać się zaczęło, przybył tam pewnego razu żebrak i prosił o jałmużnę, a gdy mu jej odmówiono, utkwił la skę swoją w piasek i zapowiedział, że z niej wyrośnie lipa olbrzymia, do której przywią zane będą późniejsze losy miasta; jeżeli uschnie lipa, zapadnie się miasto również jak poprze dnie. W skład okręgu miejskiego wchodzą Zajezierny młyn, Jeziorki, Wielkie Błota, Chłop, Rzedziny, Wrony i wybudowania pszczewskie; cały okręg ma 206 dm. , 1809 mk. 1311 kat. , 420 prot. i 78 żyd. . Domi nium czyli zamek pszczewski folw. Reimannsdorf obecnie zwane HillerGaertringen, liczy 122 mk. w 8 dm. ; obszaru ma wraz z fol. Rasińskini Reimershof, Annahof i Sophienhof 2224 89 ha, czyli 708 56 roli, 133 25 łąk, 12 62 pastw. , 760 17 lasu, 51 53 nieuż i 558 76 wody; cz. doch. grunt. 7135 mrk; gorzelnia parowa z młynem, cegielnia i wapiarnia. Właścicielem jest hr. Dohna, poprzednio ba ron HillerGaertringen, który dobra te nabyłod ks. Hohenlohe. W skład okr. domin. wcho dzą folw. Basiński, Annahof, Sophienhof i Waldecke; cały okr. ma 13 dm. , 188 mk. 52 katol. , 136 prot. . E. Cal Pszczewo al. Pszczewskie jezioro, niem. Kachel See, w pow. międzyrzeckim, tuż pod Pszczewem, obszaru około 1 klm. kwadr. , łączy się od północy z jez. Szarcz a od południa z jeziorem Chłop. Ostatnie zlewa się pod Rybojadami z Obrą, która tu tworzy znaczne jezioro, ciągnące się popod Trzciel. Całe to pasmo jezior od Pszczewa do Trzciela, na przestrzeni około 12 klm. tworzyło dawniej jedno tylko jezioro, znane za czasów Długosza pod nazwą Pszczewo Pczowo. Od Nowej Górzycy spływa jednem ramieniem do jez. P. a drugiem do jez. Chłop strumień, który przed ujściem swojem do P. obraca młyn Zajezierny. P. było własnością bisk. poznańskich. E. Cal. Pszczewskie 1. holendry, pow. między rzecki, o 8 klm. na wschódpołudnie od Pszcze wa, między Silnem a Lewicą, zlewają się z ho lendrami Lewickiemi i Pąchowskiemi. 2, P. , wybudowania północne 62 mk. w 7 dm. i południowe 29 mk. w 4 dm. , wchodzą w skład okr. miejskiego Pszczew. E. Cal Pszczoli Dwór, mniej właściwie Benowo, niem. Boenhof, 1300 Bynhow, wś, pow. sztumski, par. kat. Sztumska Wieś; 1408 9 magd. mr. W 1868 r. 108 bud. , 86 dm. , 742 mk. , 477 kat. , 256 ewang. ; posiada dwuklasową szkołę i katol. lokalny wikaryat z nowym ko ściołem. Wś ta leży niedaleko Starego Nogatu; w 1829 r. została przez powódź prawie całkiem zniszczona. Dalej od rzeki nowo odbudowana. Na starem miejscu stoją tylko dwie chaty i wiatrak. Istnieje tu przewóz przez Stary Nogat, bowiem schodzą się trakty ze Sztumu, Malborka i Kwidzyna. Krzyżacy mieli tu swe spichlerze, tak samo miasto Sztum i sołtys z Postolina. Zkąd Świętopełk na prawej stro nie Nogatu już r. 1244 wystawił sławny za mek Zantir. Jeszcze dziś widać przy owych dwóch chałupach ślady dawnych murów. Nie daleko stał kościół Kirche zum Czantir. Do tąd lud nazywa cztery włoki między Starym Nogatem, groblami wiślanemi i drogą do Ru dzińskiej Wsi, pańskiemi włokami; należałyone widocznie do proboszcza. Miejsce, gdzie był cmentarz, można dotąd rozpoznać. Nazwa Boenhof powstała z Bienenhof a że w wójtowstwie tutejszem Waldamt Boenhof kwitło pszczelnictwo dowodzi już ta okoliczność, że r. 1399 n. p. płaciło do kościoła czum Czantir kilka beczek miodu, zwłaszcza, że meszne w miodzie rzadko się płaciło ob. Ermlaendsche Zeitschrift, I, str. 560. Obszar wsi tu tejszej był dawniej większy, bo owe 4 pańskie włóki i wieś Rudzińska także dawniej do niej należały. Kś. Fr. Pszczółczyn, wś włośc, pow. mazowiecki, gm. Kowalewszczyzna, par. Waniewo, ma 42 os. , 966 mr. obszaru. W 1827 r. było 28 dm. , 287 mk. Wchodziła dawniej w skład dóbr Kurowo. Pszczołczyn al. Pszczółczyn, niem, Pscholtschin i Bienenwerder, folw. , pow. szubiński, o 7 1 2 klm. na płd. wschód od Rynarzewa i tyleż na płn. od Łabiszyna; par. i pocz. w Rynarzewie, st. dr. żel. w Chmielnikach o 9 klm. Wraz z domem leśnym 12 dm. i 162 mk. 126 kat. , 36 prot. a obszaru 379 80 ha, t. j. 240 97 roli, 70 39 łąk, 50 97 pastw. , 7 18 lasu, 9 96 nieuż. i 0 33 wody; czysty doch. grunt. 2449 mrk; właścicielem jest Leon hr. Skórzewski, dziedzic dóbr Łabiszynskich. Niemiecka nazwa Bienenwerder, używana około 1830 r. , nie rozpowszechniła się dotąd. W XVI w. Łaski, L. B. , I, 131 nie było na P. łanów dziedzicznych, lecz pola, zwaną morgami, z których składano snopowe proboszczom rynarzewskim, i łany kmiece, od których płacono po 8 dziesięciny. Przyległe Pszczołczynko wówczas już dawno leżało pustkami. E. Cal. Pszczołczyńskie Smolniki al. Budy, Holendry, niem. Pscholtschiner Theerbuden os. wiejska, pow. szubiński; 3 dm. , 26 mk. , odl. 5 1 2 klm. płd. wschód od Rynarzewa; par. Łabiszyn, okr. wiejski Annoniewo, poczta w Rynarzewie, st. dr. źel. w Chmielnikach o 11 klm. Pszczołka, folw. , pow. ihumeński, w 1 okr. Pszczołczyńskie Smolniki Pszczewo Pszczewo Pszczewsk Wola Pszczon Pszczółki Pszczołecka pol. uździeńskim, gmina Szack. Niegdyś wła sność Oskierków, należał do dom. Szack; w początku b. stulecia trzymali go Sobeccy, następnie nabyty przez Puciatów, dotychczas pozostaje własnością tej rodziny i należy do dom. Mońce albo Gabryelówka, ma 7 1 2 włók; grunta lekkie, kamieniste, A. Jel. Pszczołecka Wola, wś i folw. , pow. łaski, gm. i par. Wygiełzów, odl. 12 w. od Wida wy; wś ma 29 dm. , 321 mk. , 427 mr. włośc; folw. 5 dm. , 41 mk. , 1241 mr. 302 mr. roli. Do wsi należy młyn Borowiec i os. Fraszki. W XVI w. z dawnych łanów kmiecych pobierał dziesięcinę arcyb. gnieźnieński, z późniejszych łanów, na których siedzieli kmiecie i drobna szlachta, pleb. w Wygiełzowie Łaski, L. B. , II, 455. Br, CL Pszczółki 1. w XVI w. Pczolkj, wś i os. , pow. łaski, gm. i par. Wygiełzów; wś ma 18 dm. , 191 mk. , 270 mr. ; os. 1 dm. , 5 mk. , 7 mr. W 1827 r. było 10 dm. , 90 mk. Dziesięcina z ła nów dworskich i kmiecych szła dla plebana w Wygiełzowie, z j ednej tylko części szlache ckiej brał pleb. w Buczku. Mieszkała tu dro bna szlachta, pomieszana z kmieciami Łaski, L. B. , I, 455. Według reg. pob. pow. Szad kowskiego z r. 1552 1553 wś Pszczolky mia ła w części Al. Czecha 1 4 łan. , Steczkowski także 1 4 łan. Pawiński, Wielkp. , II, 247. 2. . P, okolica szlachecka, pow. ciechano wski, gm. i par. Grudusk, odl. 21 w. od Ciechanowa, na granicy pow. przasnyskiego, st. pocz. Przasnysz. W obrębie jej mieszczą się P. Czubaki, P. Górne i P. Szerszenie, P. Czubaki odl. 13 w. od Przasnysza mają 4 dm. , 34 mk. , 238 mr. ; gleba kamienista. P. Górne, odl. 14 w. od Przasnysza, mają 11 dm. , 92 mk. , 386 mr. , w tej liczbie do drobnej szlachty 263 mr. , do włościan 23 mr. ; gleba żytnia. We wsi wiatrak i sklep wiktuałów. P. Szer szenie, odl. 14 w. od Przasnysza, mają 8 dm. , 65 mk. , 78 mr. wyłącznie należących do dronej szlachty. Wszystkie te wsie dobrze zago spodarowane, leżą w pobliżu szosy z Przasny sza do Mławy. Br, Ch. St. CL Pszczółki Moczydły, pow. bielski gub. grodzieńska ob. Moczydły 2. Pszczółki, niem. Hohenstein, dok. z r. 1307 Psolcicz, wś włośc, pow. gdański, st. p. i kol. wschod, i nowej wiodącej przez Skarszewy do Kościerzyny otworzonej 1885 r. , 11 3 klm. na płn. zach. od Tczewa. W bardzo żyznej okolicy, na nizinach wiślańskich. Przez wś przechodzi szosa gdańskotczewska. P. obejmują 15 gburskich posiadeł i 7 zagród, obszaru 2442 47 mr. W 1869 r. 475 mk. , 253 kat. , 222 ew. , 38 dm. ; par. kat. Mołobądź 3 4 mili odl. , ew. Rębielcz, szkoła ew. w miejscu, wiatrak i dwie karczmy. W 1307 r. wojewoda Świeca i Boguszj sędzia pomorski, zeznają, że spór Oliwy z Trsebeboriusem o granice między Skowarczem a P. został załatwiony ob. P. U. B. v. Perlbach, str. 575. Według tary fy z r. 1648, gdzie uchwalono pobór podwój ny z akcyą potrójną, płacił tu p. Sędzia Mirachowski od 33 wł. osiad. , karcz. , kowal, 7 ogr. 70 fl. ob. Roczn. T. P. N. w Pozn. 1871, str. 173. Kś. Fr. Pszczonów, w XVI w. Pczonow, Pczionow, wś i folw. , pow. łowicki, gm. Łyszkowice, par. Pszczonów, odl. 18 w. od Łowicza, połączony drogą bitą z Łyszkowicami. Posiada kościół par. murowany, szkołę początkową, dwa domy przytułku szpitale dla kalek i ubogich, zajazd murowany, 96 dm. 3 folw. , 624 mk. Folwark poduchowny proboszczowski ma 16 osad, 312 mr. ; wś ma 66 os. , 1422 mr. 50 mr. nieuż. ; gleba żytnia. W 1827 r. było 59 dm. , 461 mk. P. wchodzi w skład dóbr księstwa Łowickiego i był około 1840 r. siedzibą generała Botwinki, administratora tychże dóbr, który upamiętnił się zbudowaniem drogi bitej, pomocą w restauracyi kościoła i pasieką, jaką utrzymywał w ogrodzie przy swej rezydencyi. P. należał zdawna do dóbr stołowych arcybiskupów gnieźn. , którzy założyli tu parafią zapewne na początku XIV w. i zaprowadzili prawo niemieckie. Arcyb. Jarosław ze Skotnik sprzedaje wójtowstwo w 1366 r. niejakiemu Tomaszowi z obowiązkiem oddawania dziesięciny miejscowemu plebanowi. Wieś zaliczała się jeszcze w XVI w. do kasztelanii łowickiej. Parafią uposażył Jakub z Sienna, arcyb. Kościół był p. w. WW. Św. i św. Doroty. Probostwo służyło zwykle za uposażenie kanonika łowickiego. Proboszcz obowiązany był utrzymywać dwóch wikaryuszów. Uposażenie proboszcza stanowiły prócz zwykłych placów pod zabudowania i ogrody, sadzawki, jeszcze młyn, część lasu, łan roli w trzech polach z łąką, rola karczemna, rola zagrodnika dziś część poproboszczowska ma 212 mr. . Młynarz płacił 40 gr. czynszu i nie pobierał miarki od zboża plebana, karczmarz płacił fertona. W XVI w. pleban na swoim łanie osadził kmieci, obowiązanych płacić po seksagenie czynszu, wozić drwa, kosić łąkę plebana i dawać po 2 kapłony i 13 kur i duas capetias ovorum. We wsi było 27 łanów, z których kmiecie dawali plebanowi tylko meszne i kolędę po 3 gr. z łanu Łaski, L. B. , II, 281 284. Kościół z cegły, pokryty dachówką, ma długości 59 łokci, szerokości 23, a wysokości 17 i pół. Przerobiony między 1844 a 1847 według planu budow. Idzikowskiego; ściany podwyższono, wewnątrz przy ścianach dano filary, na których wsparto gotyckie sklepienie. Restauracya ta kosztowała 18, 000 rs. Obrazy w trzech ołtarzach pędzla Jabłońskiego, ołtarz wielki z cementu, z ozdobami gi Pszczołecka Wola Moczydły Pszczyna Pszczyna psowemi a posadzka z cegły wzorzysto ułożo na. Do par, należą Bobiecko, Jacochow, Ka lenice, Kuczków, Ługów, Seligów, Uchań, Zakulin, kol. Koperka, os. fahr. Łyszkowice, Ły szkowska kol. i os. młynarska Baniek. Lud. kat. 3607, prawosł. 3, ewang. 341, żydów 180. Według zatrudnienia 2293 rolników, 201 rze mieślników, 991 służby i wyrobników, 122 oficyalistów i urzęd. fabr. W gminie dwie szko ły elem. gminne i 1 fabryczna. Br. Ch. Pszczyna, w dok. 1407 Plschina czeskie, 1474 Plezina, ztąd niem. Pless, miasto powiatowe na Szląsku pruskim, nad rzką Pszczynką, w bagnistej kotlinie między osuszonymi obecnie stawami, wznies. 758 do 791 st. par. n. p, m. odl. 1 milę od granicy Galicyi, 4 mile od granicy Królestwa polskiego, 15 mil od Opola a 7 od Raciborza, posiada dwa kościoły katol. , kośc. ewang. , synagogę, ewang. gimnazyum, władze powiatowe i zarząd miejski, szpital, zamek książęcy z parkiem. W 1872 r. było 3820 mk. W 1782 r. było 1841 mk. i 205 dm. ; 1842 r. 241 dm. , 3197 mk. 1883 katol. , 1015 ewang. , 249 żyd. ; 1861 r. 3154 mk. 2121 katol. , 702 ewang. , 331 żyd. , 257 dm. , 8 kościoł. i 8 bud. publicznych. W latach 1842 46 wydawał tu Szemal Tygodnik Polski, po 1848 Tygodnik górnoszląski a od 1850 r. wychodził Przyjaciel ludu. Do miasta należy 1409 mr. Zawiązkiem osady był podobno dworzec myśliwski książęcy, wzniesiony śród lesistych bagien. Przy dworcu tworzyła się osada. W 1202 r. wzniesiono kościół dziś p. w. św. Jadwigi. Dokument wydany w Raciborzu 1210 przez Władysława, ks. opolskiego, przekonywa, iż okrąg pszczyński był w jego posiadaniu. Leszko, syn Przemysława, oddał 1327 r. w lenno król. czeskiemu księstwo i dobra P. Jan I ks. na Raciborzu odstąpił miasto P. z okręgiem dóbr ks. Władysławowi opolskiemu. Jan II ks. na Raciborzu poślubił córkę Korybuta ks. litewskiego i zastawił P. za 3000 grzyw. groszy pragskich. Za rządów Wacława, Henryk Podiebradzki, ks. na Koźlu i Ziębicach, obiegł P. z pomocą Matyasza, kr. węgierskiego, który zdobywszy miasto w 1474 r. , zastawił je Henrykowi wraz z dobrami za 20, 000 dukat. Henryk, pogodziwszy się z Wacławem, objął w posiadanie P. za pozwoleniem króla czeskiego Władysława w 1478 r. Zamienił następnie P. na Collin w Czechach z bratem Wiktorynem, który odstąpił znowu P. swemu krewnemu Kazimierzowi, ks. cieszyńskiemu. Ten ostatni sprzedał P. w 1517 r. węgierskiemu magnatowi Aleksemu Turzo z Betlehem Falva za 40, 000 czerw. zł. W 1548 r. przeszła P. drogą sprzedaży w ręce bisk. wrocław. Baltazara z Promnitz. Po wygaśnięciu jednej linii Lessendorf tej rodziny przeszły dobra na linią AltSłownik Geograficzny T. IX. Zeszyt 100. Weichan. W ręku tej rodziny pozostawały do 1767 r. , w którym hr. Jan Erdmann przekazał swemu siostrzeńcowi po kądzieli ks. Fryderykowi Erdmann von Anhalt Coethen. Ostatnia z tego rodu dziedziczka Anna wniosła P. i tytuł książęcy swemu małżonkowi hr. Hochberg Fuerstestein. Ich syn Hans Henryk, pan na Fuerstensteinie ks. Pszczyński, odbudował zamek w P. , wzniesiony w 1734 i upiększył park. Zmarł on w 1855 r. jako prezydent pruskiej izby panów. Do 1848 r. książęta ci mieli władzę sądową z apelacyą do królew. sądów w Raciborzu, własnych żołnierzy, odbierali przysięgę wierności od poddanych a hołd homagium od szlachty. Hr. Jan Erdmann von Promnitz, ks. Pszczyny pomógł odbudować miasto zniszczone przez pożary w 1679 i 1748. Pierwotnym parafialnym kościołem był dzisiejszy kościołek św. Jadwigi, drewniany, w 1653 r. odbudowany. Niewiadomo kiedy wzniesiono obecny kościół paraf. murowany, który przez jakiś czas zostawał w ręku protestantów. Zniszczony przez pożary 1662 i 1748 r. , został odbudowany. Wieżę ukończono 1851 r. Trzeci kościół św. Krzyża został rozebrany w 1815 r. Gdy w XVII w. ludność miasta i okolicy powróciła do katolicyzmu, pozwracano zabrane katolikom wszystkie trzy świątynie i dopiero w 1743 r. Erdmann hr. Promnitz wzniósł obecny kościół ewangielicki i szkołę. Parafia ewangielicka dzieli się na gminę polską i niemiecką. W 1861 r. pierwsza liczyła do 2000 dusz, druga do 1000 dusz. Synagogę wzniesiono 1835 r. Zamek książęcy przytyka do miasta, gdyż tworzył część murów miejskich. Założony w XII w. , spustoszony w czasie 30etniej wojny, odbudowany w 1734 r. , spłonął w 1737. Na nowo wznoszona budowla ukończoną została, po licznych przeróbkach, w 1848 r. Przy zamku rozległy park, pełen wielkich lip, dębów, wierzb, z malowniczemi częściami nadwodnemi. W cieplarni znajdują się czterowiekowe figi. Do zamku należy fol. Kempa, mający 1580 mr. w tem 117 mr. parku, 770 mr. roli, 693 mr. łąk i pastw. Na folw. był w 1861 r. młyn amerykański i olejarnia parowa. Par. P. , dek. t. n. , 1869 r. miała 8720 katol, 1984 ewang. , 357 izr. Dekan. pszczyński, dyec. wrocławskiej, miał 22348 katol. , 2876 ewang. , 464 izr. , w 8 parafiach Brześć, Ćwiklice, Wisła Niemiecka, Goczałkowice, Łąka, Miedzna, P. i Susiec Sussetz. Księstwo pszczyńskie przypadło przy działach książąt na Raciborzu z linii Ottokara czeskiego na starszego brata Mikołaja. Syn jego Jan starszy sprzedał je w 1475 r. Wiktorynowi, starszemu synowi Jerzego Podiebrada, króla czeskiego. Od niego nabył Kazimierz ks. cieszyński, który je odstąpił Aleksemu Thurzonowi. Ten odprzedawszy osobno klucz My17 Pszczyna słowicki, odstąpił resztę w 1546 r. Baltazarowi z Promnitz, bisk. wrocławskiemu. Dalsze koleje podane w dziejach miasta. Obszar księstwa w 1861 r. wynosił 18 mil kwadratowch. Obejmowało ono 18 wsi kościelnych i miasta Pszczyna, Mikułów i Beruń. Dobra książęce, obejmujące z lasami 144, 533 mr. , zajmują trzecią część obecnego powiatu a więc 6 1 2 mil kwadr. Lasy same zajmowały 100, 730 mr. ; przeważnie iglaste, gdyż liściastego było tylko do 6000 mr. Dawniejszy obszar dóbr był o wiele większy, zajmowały one prawie cały dzisiejszy powiat pszczyński i część bytomskiego. Częściowe sprzedaże od XVI w. uszczupliły je niezmiernie. Pszczyński powiat stanowi obecnie część dawniejszego, utworzonego w 1817 r. i obejmującego 27 mil kwadr. odłączone części weszły w skład pow. rybnickiego a także bytomskiego i raciborskiego. Położony między 36 16 i 36 55 wsch. dług. a 49 53 i 50 15 płn. szerok. , obejmuje 18 85 mil kwadr. 420, 969 mr. pruskich. Od północy graniczy z pow. bytomskim i częścią toI szeckogliwickiego, na zach. z rybnickim, na wschód i południe ze Szląskiem austryackim i Galicyą, od których dzieli powiat Wisła i Przemsza. Północna część powiatu spoczywa na starszej formacyi węglowej, południową zajmuje młodsza trzeciorzędna formacya. Co do układu poziomego jest to wyżyna, sięgająca pod Mikułowem w górze Łaziska do 1116 st. par. n. p. m. Najwyższy taras wyżyny przypada na okolice Mikułowa, w których wiele wyniosłych punktów przechodzi 1000 st. Najniższy punkt, poziom Wisły przy Zabrzegu w okolicy Berunia, ma 720 st. Podkład warstwy rodzajnej stanowią warstwy piasku, żwiru i glinek, zmieszane z brunatnymi żeleźniakami, piaskowcami i łupkami gliniastymi; w południowej części pod tym podłożem znajduje się warstwa 600 st. gruba gliny wapnistej, pokrewnej z podobnym pokładem wiedeńskiej kotliny. Pod wierzchnią warstwą rodzajną często spotyka sie tak zwana kurzawka, ruchoma z wodą zmieszana piaszczysta glinka. Przez obszar powiatu przechodzi linia działu wodnego Wisły i Odry. Większa część powiatu należy do dorzecza Wisły, która, wijąc się w nieustannych zakrętach, tworzy linią graniczną powiatu na przestrzeni 6 mil. Od ujścia Przemszy pod Czarnuchowicami po Wiśle zaczynają chodzić galary. Przemsza na przestrzeni 1 3 4 mili od Dzieckowic do Czarnuchowic płynie granicą powiatu. Wody środkowej wyżyny powiatu prowadzą do Wisły Gostynia niem. Gostine, utworzona z połączenia strumieni od Zgonia, Zawiści i Łazisk Górnych, płynie przez Gostyń, prowadzi wody łąk i bagien, uchodzi na południe od Jedlina; Pszczynka ob. i Korzyniec, wypływający ze Zwierzyńca pszczyńskiego, niedaleko źródeł Rudy, dopływu Rudy, prowadzi wody leśne do Wisły między Wolą i Jedlinem. W okolicach Berunia, Jaroszewic, Brześcia i Łąki istniały wielkie stawy, mające od 1000 do 3000 mr. obszaru, lecz zostały już dawno osuszone i zamienione na łąki lub pola orne. Lasy tutejsze a szczególniej należące do księstwa pszczyńskiego, obfitują w zwierzynę, nawet grubą. W lasach księstwa, w leśnictwie Międzyrzecz, utrzymują żubry, przychowek z daru pochodzącego z puszczy białowieskiej. Klimat, skutkiem wyniosłego położenia i blizkości Karpat, ostrzejszy niż w północnych powiatach Szląska. Dojrzewanie zbóż i żniwa są tu o 14 dni zwykle późniejsze niż w okolicznych powiatach. Ludność powiatu jest przeważnie polską, wyróżnia się czystością języka od innych części Szląska. W 1840 r. było 62, 547 mk. , 1858 r. 71, 273 mk. , 1861 r. 75, 725 mk. w tej liczbie 8413 Niemców. W 1871 r. ludność wynosiła 79, 177 mk. , w tej liczbie 89 katol. , 9 ewang. i 2 żydów; mówiących po polsku było 87 apo niemiecku 13 według urzęd. wykazów. Z miast przeważnie polskiem jest Mikułów, w Pszczynie zaś znaczną większość stanowią niemcy. Nieżyzna gleba i ostry klimat stanowią warunki nieprzyjazne dla pomyślnego rozwoju rolnictwa. Przemysł leśny smolarnie, terpentynarnie itp. produkta drzewne i górniczy dobywanie węgla, galmanu, wapna oraz oparte na nim gałęzie fabrykacyi wielkie piece, huty szklane, cynkowe, żelazne. Solankowe źródła, obfite w jod, w Goczałkowicach posłużyły do urządzenia dość uczęszczanego zakładu kąpielowego. Jak zwykle na wyżynach, rozwinęła się tu wielka własność i utrzymały skutkiem tego znaczne obszary leśne. Na 420, 969 mr. obszaru przypada 228, 479 mr. roli, 3076 mr. ogrodów, 32, 479 mr. łąk, 8945 mr. pastw. , 136, 216 mr. lasu i 11, 724 mr. wód, dróg i nieużytków. Przeszło trzecią część obszaru 144, 533 mr. zajmują dobra księstwa pszczyńskiego, prócz nich w 1861 r. było 30 dóbr rycerskich, zajmujących 67, 054 mr. W ogóle powiat składał się z 2 miast, 1 osady targowej, 111 gmin wiejskich i 7 nowych kolonii. Prócz tego było 34 folwarków dominialnych, 53 kolonii, wiosek, oddzielnych części wsi, 77 odrębnych osad młynów, hut, leśnictw, karczem. Rzadkością są wsie złożone ze skupionych w jedną całość osad, gdyż zwykle siedziby wieśniaków są porozrzucane i mieszczą się na cząstkach należącej do nich ziemi. Pod względem kościelnym powiat dzielił się w 1861 r. na 24 parafie, należące do dekanatów pszczyńskiego 8 parafii, bieruńskiego 8 parafii i źórawskiego Sohrau 7 par. . Jedna parafia należała do dek. bytomskiego. Ewan Pszonka Pszczynka Pszeń Pszenicznik Pszeniczniki Pszenna Pszonki Pszonkowa Pasieka Pszów gielicy rozdzielali się między parafie Pszczna, Mikułów, Hołdanów, Gołaszowicc i Żu row. Br. Ch. Pszczynka niem. Psinka, Muehlgraben, rzka, dopływ Wisły, w pow. pszczyńskim, ma źródła po za wsią Szyroki Timmendorf, płynie ku wschodowi na Boryń, Krzyżowice, Warszowice, Mizerów aż do Brześcia, stąd ku płd. koło Polskiej Wisły i Łąk, dalej znów ku zachodowi koło Pszczyny, Jankowic i nareszcie po za Międzyrzeczem Meseritz uchodzi do Wisły poniżej Woli Wohlau. Pszeń, pow. olkuski, gm. Bolesław, par. Olkusz. Pszenicznik, część wsi Mizuń, w pow. dolińskim. Pszeniczniki, wś o 3 w. od Dniepru, pow. kaniowski, rozłożona w wązkim lecz długim i krętym jarze, w okolicy górzystej i lesistej, zwłaszcza od strony Dniepru, ma 2100 mk. prawosł. i 70 katol. W 1792 r. było tu 37 sa dyb i 534 mk. , w 1863 r. zaś 1440 mk. pra wosł. i 52 katol. Włościanie w 1863 r. na mocy ugody wykupnej nabyli 556 dzies. za 26, 825 rs. Co drugą niedzielę odbywają się tu targi. We wsi znajduje się cerkiew p. w. Wniebowzięcia N. M. F. Uśpieńska, niewia domej erekcyi, która istniala już przed 1753 r. ; obecna pochodzi z 1859 r. i uposażoua jest 38 dzies. ziemi. Do par. prawosł. należy wieś Iwańków i Buczak. We dworze znajduje się kaplica katol. domowa par. Rzyszczew. Do dóbr P. przed 1863 r. należały wsie Troszczyn, Siniawka, Iwańków, Glińcza i Buczak, mające ogółem wówczas 1570 dusz rewiz. i 6604 dzies. ziemi, z której 2637 dzies. odeszło do włościan przy uwłaszczeniu. Gleba więcej gliniasta niż czarnoziemna. Na początku ze szłego wieku P. wchodziły w skład ststwa kaniowskiego, następnie własność Stanisława Poniatowskiego, poczem przez pewien czas by ły w posiadaniu Morzkowskiego i Stanisława Hołowińskiego, od którego w 1818 r. kupił pułkownik wojsk polskich Józef Poniatowski; w 1847 r. syna jego Cezarego Poniatowskiego, obecnie Szembeków. W pobliżu wsi, w lesie zwanym Szpilkowatym, znajduje się dawny pomnik kamienny z czasów tatarskich, w kształcie grubej deski granitowej, zaokrąglo nej u wierzchu na podobieństwo głowy ludz kiej, nieco ostro zakończonej. Na desce tej znajduje się jakiś na wpół zatarty napis w jężyku tureckim lub arabskim, nieodczytany do tychczas. J. Krz. Pszenna, os. , pow. jędrzejowski, gm. Przesław, par. Krzeięcicc. Pszonka 1. os. nad rz. Tyśmienicą z lewego brzegu, pow. lubartowski, gm. i par. Czemierniki. Przewóz przez rzekę. 2. P. , os. nad rz. Tyśmienicą z praw. brzegu, pow. radzyński, gm. Suchowola, par. Czemierniki, ma 3 dm. , 18 mk. , 2 mr. 3. P. , fol. , pow. garwoliński, gm. Pszonka, par. Parysów, odl. 12 w. od Garwolina, ma 6 dm. , 45 mk. , 273 mr. W 1827 r. było 13 dm. , 94 mk. , par. Par czew. Stanowił jedną całość z wsią Łukowice. W 1874 r. fol. P. rozl. mr. 492 gr. or. i ogr. mr. 335, łąk mr. 84, lasu mr. 55, nieuż. mr. 18; bud. mur. 9, z drzewa 19; płodozmian 11polowy. W r. 1885 oddzielono mr. 123 z ogól nej przestrzeni. Wś Łukowiec os, 19, z gr. mr. 191. P. gmina graniczy z gm. WolaRęb kowska i Górzno, urząd gm. w os. Parysów, st. p. w Garwolinie; ma 5093 mk. i 13975 mr. obszaru; sąd gm. okr. I w Aleksandrowie Myza. W skład gminy wchodzą Choiny, Go cław, Grzebowilk, Józin, Kalonka, Lipówki, Łukówek, Niesadna, Obrąb, Parysów, Poschła, Pszonka, Puznówka, Siedcza, Starowól, Starogrodzka Wolą, Stodzew, Wygoda, Zawódka, Żabieniec i Żelazna. Br. Ch. Pszonka, rzeczka w pow. lityńskim, za czyna się powyżej wsi Lepiatyna, mija tę wś, i pod wsią Morozówką uchodzi od prawego brzegu do Salniczki. X. M. O. Pszonka, niem. Pszonke, kol. , pow. kluczborski, par. Dobiereica. Należy do gminy Maciejów. Pszonki, wś, pow. kobryński, w 1 okr. pol. , gm. Zbirogi, o 25 w. od Kobrynia. Pszonkowa Pasieka, ob. Łebedyn. Pszów, niem. Pschow, 1306 Psov, 1350 Pschu 1561 Pschow, wś i dobra, pow. rybnicki. Leży w wyniosłem, pagórkowatem położeniu, wznies. 944 st. n. p. m. , najwyższy punkt w powiecie. Gleba złożona z glinki nieprzepuszczalnej, żyznej lecz wymagającej mozolnej uprawy. Spodnią warstwę wzgórz tutejszych tworzy szary, twardy wapień, który przerobiony w trzech piecach rumfordzkich dostarcza wybornego wapna hydraulicznego i służy do użyźniania gliniastej gleby. Są także pokłady krystalicznego gipsu, przerabianego na miejscu w piecach i młynach i wyprawianego do Wiednia lub używanego na surowo jako nawóz. W 1861 r. było tu 170 dm. , 130i mk. 6 ewang. , 16 żyd. , l07 budynków gospod. Wś sama zamożna i rozległa, ma 279 gospodarstw i 1402 mr. roli. Dobra rycerskie 2865 mr. z przy legł. Zawada, mającą 191 mr. Kościół par. katol. , z cudownym obrazem M. Boskiej, sięga swą fundacyą odległej starożytności. Dokument fundacyjny biskup. pragskiego z 973 r. podaje na północnej granicy dyecezyi Psowane obok Chrovati i Zlazane. Świadczyłoby to, że P. był grodem, centrem znaczniejszego obszaru. W dok. z 1293 r. występuje kapelan nadworny Jasco z P. W dok. z 1306 r. w liczbie dworzan ks. Przemysława wystąpuje Rychulph z P. W 1743 r. kościół Pszczynka Ptasica Ptaszkowa nowy stanął na miejscu starego, w 1847 r. przybudowano dwie wieże i odnowiono świą tynię, widzialną zdala w skutek wyniosłego położenia. Kościół otacza kalwarya ze sta cyami męki Chrystusa. Tysiące pobożnych pielgrzymów przybywa tu w czasie świąt M. Boskiej. Szkoła istniała już 1691 r. ; w 1861 r. uczęszczało do niej 570 uczniów. Do P. na leży fol. Neuhoff, Pszowskie Kąty os. i Anna kopalnie węgla. P. par. , dek. wodzisławskiego, miała w 1869 r. 6114 kat. , 56 ew. , 43 izrael. Dzieje kościoła podaje Chronik des Pfarr. und Wollfahrtsorts Pschow, napisał Paul Skwara i Aug. Wollczek Rybnik 1861. Br, CL Pszowskie Doły, niem. Pschower Dollen, kol, leżąca w pobliżu Pszowa, w pow. rybnic kim, w głębi wąwozu otaczającego od połu dnia i zachodu wyżynę, na której leży Pszów. Ludność trudni się robotami w kopalniach wa pienia, gipsu, węgla i uprawą roli 520 mr. . W 1861 r. było tu 107 gospodarstw, 110 budyn. , 520 mk. Polaków. Do szkoły w Pszowie uczęszczało ztąd 131 dzieci. Pszyki, domy w Żółtańcach, w pow. żoł; kiewskim. Ptaczesy, niem. Taetzschwitz, wś łużycka nad Czarną Elsterą, pow. wojerecki. Do 1815 r. należała do Saskich Łużyc. W 1840 r. było tu 356 mk. Serbów w 1860 r, 416 a 1880 r. 430 mk. Ptaczkowe, węg. Patacskö. wś, hr. szaryskie, 180 mk. Ptacznik 1. góra rozłożysta na granicygmin Wysocko i Zabłotce, w pow. brodzkim. Dokoła rozległe moczary i błota; wznies. 287 mt. n. p. m. Miejsce znaku triang. 2. P. , góra w obr. Łączek, pow. jasielski, na prawym brzegu Wisłoka, nad granicą Wójkówki. Wznies. 370 mt. n. p. m. , a 124 mt. nad doliną Wisłoka. Miejsce znaku triang. 3. P. , nazwa lasów na połudn. pochyłości Tatr, po obu brzegach Popradu, cokolwiek na płd. od Szczyrbskiego jeziora. 4. P. , szczyt górski, 1070 mt. wznies. , nad pot. Czerwona Woda, w gm. Szczyrba, na granicy hr. spiskiego i liptowskiego, 5. P. , szczyt górski, 1348 mt. wznies. , w Karpatach, w zach. dziale Rudaw węgierskich, w pobliżu mta Kremnicy. Br. G. Ptak, os. nad rz. Wartą, pow. wieluński, gm. Radoszewice, par. Osiaków, odl. od Wielunia 10 w. , ma 2 dm. Ptak, pustkowie pod Biskupicami Zaborycznemi, pow. ostrzeszowski. Ptak, młyn wodny nad Szkotowa, pobocz ną Nidy, pow. niborski, na pol. prus. Mazu rach o 12 klm. na zachód, od Niborku, 5 1 2 klm. od st. p. Kozłówka. Ad. N. Ptaki 1. wś włośc, pow. nowomiński, gm. Łukowiec. par. Siennica, ma 65 mk. . 102 mr. W 1827 r. 8 dm. , 57 mk. 2. P. al. gt; . Młyny, wś nad rz. Pissą, pow, kolneński, gra. Rogie nice, par. Nowogród, wchodziła w skład dóbr ststwa nowogródzkiego a następnie majoratu rząd. Nowogród, ma 105 mr. obszaru. W 1827 r. 6 dm. , 57 mk. 3. P, Niższe i P. Wyższe, wś nad rz. Pissą, pow. kolneński, gm. Czer wone, par. Kolno. W 1827 r. 30 dm. , 177 mk. Wchodziła w skład starostwa Kolno, a potem dóbr rządowych. Br. CL Ptakiszki, dobra, pow. wiłkomierski, gm. Szaty, o 36 w. od Wiłkomierza. Ptakowice, niem. Ptakowitz, wś i dobra, pow. bytomski, odl. 3 4 mili od Tarnowic a 2 mile od Bytomia. W 1861 r. było 74 dm. , 714 mk. 8 ew. , 8 żyd. . Obszar dwor. miał 2666 mr. 1460 roli, 500 lasu, 631 mr. zarośli i nieuż. ; gorzelnia i cegielnia. Wś wraz z kol. Górniki 420 mr. Na obszarze dwor. odkryto w 1822 r. pokłady galmanu, którego eksploatacyą prowadziły trzy oddzielne przedsiębiorstwa, z których jedno tylko istniało w 1861 r. Ptasia Góra, fol. koło Huty Nowej, na obszarze Monasterzysk, pow. buczacki. Ptasica al. Ptasia Ulica, os. włośc, pow. łaski. gm. Bałucz, par. Borszewice, ma 6 dm. , 8 mk. , 35 mr. W 1827 r. 1 dm. , 5 mk. Ptaszarnia, zaśc szlach, nad rz. Drujką, pow. dzisieński, w 3 okr. pol. , o 57 w. od Dzisny, 1 dm. , 4 mk. kat. Ptaszki al. Na Ptaszkach, przyl. dóbr Gumowe, w pow. ciechanowskim. Ptaszkowa, wś, pow. grybowski, leży w górach, u źródeł Czarnej Kamionki, dopływu Kamienicy z praw. brzegu, wznies. 475 mt. n. p. m. Posiada ekspozyturę rz. kat. filią par. w Grybowie, szkołę ludową i st. kol. żel. tarnowskoleluchowskiej 17 kim. od Sącza a 137 klm. od Zagórza, wznies. 497 mt. Część drogi między Grybowem i Ptaszkową, wyróżnia się malowniczością widoków i trudnościami jakie musiano pokonać przy budowie. Między st. Ptaszkową i Kamionką przeprowadzono drogę tunelem 280 mt. długim. Wś liczy 236 dm. 8 na obszarze więk. pos. i 1508 mk. , 1475 rz. kat. , 3 gr. kat. , 7 ewang. i 23 izrael. Na obszarze więk. pos, , dawniej Podoskich, teraz rozparcelowanej, są przy gościńcu z Grybowa do Nowego Sącza dwie karczmy Zbójnik i Bąkowice. Obszar ten wynosi 222 roli, 30 łąk, 49 past. i 314 mr. lasu; pos. mn. ma 1080 roli, 381 łąk, 490 past. i 514 mr. lasu, P. jest dawną osadą; parafią założył tu Kazimierz W. w 1359 r. Około r. 1510 zabito proboszcza, poczem do 1608 administrowali duchowni nieustaleni, poczem zamieniono parafią na filią. Należy ona do dyec. tarnowskiej, dek. grybowskiego; ma kościół drewniany i obejmuje Bogusze i Królowę Ruską. Wś otoczona od płd. dużymi lasa mi, graniczy na zach. z Królowa Ruską i Cie Pszowskie Pszowskie Doły Ptaczesy Ptaczkowe Ptacznik Ptak Ptaki Ptakiszki Ptakowice Ptasia Ptickie Ptaszkowo Ptaszkowice niawą, na wsch. z Białą Wyźnią a na płn. z StarąwsiąStrzyżawką. Mac, Ptaszkowice, w XVI w. Pthaschcowycze, wś i fol. , pow. łaski, gm. Zapolice, par. Strońsko, odl. 6 w. od Zduńskiej Woli, 14 w. od Łasku. Wś ma 21 dm. , 31 os. , 187 mk. , 285 mr. włośc; fol. z przyległ. Złotniki 7 dm. , 95 mk. , 977 mr. 740 mr. roli, 37 mr. łąk, 81 mr. past. , 82 lasu, 36 mr. nieuż. . W 1827 r. 22 dm. , 134 mk. Zarówno obszar folwarczny jak i łany kmiece dawały w XVI w. dziesięcinę i kolędę plebanowi w Strońsku Łaski, L. B. , I, 477. Według reg. pob. pow. Szadkowskiego z r. 1552 1553 wś P. , w par. Strońsko, miała 11 os. , 8 łanów Pawiń. , Wielkop. , II, 244. Ptaszkowo 1. wś kośc. , okr. wiejski, domin. i okr. domin. , pow. bukowski, o 5 klm. na wschód od Grodziska, po obu brzegach Grabkowskiej strugi wpadającej pod Puszczykowem do kanału Obrzańskiego; par. w miejscu, poczta w Grodzisku, st. dr. żel, w Opalenicy o 10 klm. Pierwszą wzmiankę o P. mamy w dok. z 1298 r. ; ztąd pisali się Pasko r. 1354 60, Janusz r. 1360 78, Paweł, kanonik poznański, r. 1378 85, Przybysław r. 1381, Andrzej i Mikołaj r, 1383 99, Maćko r. 1389 98 i Sędziwój r. 1390 Ptaszkowscy. Z nich zwrócili na siebie uwagę podczas zaburżeń domowych w r. 1383 bracia Andrzej i Mikołaj, którzy mając powierzony sobie zamek kębłowski, zmówili się z załogą zbąszyńską i złupili okolicę Grodziska; Janko z Czarnkowa Pomn. Dz. Pol. , II, 734 zowie ich fratres haeredes de Ptaszcowo. Poddali oni w r. 1386 zamczysko fortalicium swoje królowi Władysławowi, który pod d. 21 maja 1394 r. zabronił sądom królewskim pozywać ich przed roki mniejsze i poruczył, ażeby ich sprawy toczyły się przed starostą wielkopolskim i na wiecach walnych. Około r. 1564 płaciło P. bisk. poznańskim 2 grzyw. 9 gr. dziesięcin z 8 łanów osiadłych i 3 ćwierci. Po Ptaszkowskich posiadali tę wieś Opalińscy 1525, Koszutscy 1740, Ponińscy, Rozdrażewscy i Żółtowscy 1793. Okolo r. 1773 zachodziły spory graniczne między Józefem Mielżyńskini, dziedzicem Borzysławia, a właścicielami P. i innych wsi granicznych. Obecnie należy P. do Żółtowskich. Obszar wynosi 775 72 ha, t. j. 679 65 roli, 59 14 łąk, 15 34 i past. , 20 68 nieuż. i 0 91 wody czysty doch. i grun. 8995 mrk. Podział P. na Małe i Wielkie uskutecznił się przed r. 1580; obie te części tworzą obecnie dwa okręgi wiejski i dominialny. Małe P. ma 25 dm. , 182 mk. a Wielkie 9 dm. , 81 mk. , razem 34 dm. , 263 mk. 250 kat. , 13 prot. . Domin. Małe P. ma 3 dm. , 64 mk. a Wielkie 11 dm. . 178 mk. , razem 242 mk. kat. w 14 dm. W r. 1580 było na Małem F. 6 łanów osiadł. . 1 zagrod. , ko mornik, rzemieślnik, wiatrak i gorzelnia, a na Wielkiem P. 8 1 4 łanów osiad. , 4 zagrod. z ro lą, 3 bez roli, 3 komorn. i gorzelnia. Kościół p. w. św. Piotra w Małem P. był parafialnym już w r. 1298. Stawiali go z drzewa Opaliń scy w XVI a Ponińscy w XVIII w. W cza sie reformacyi zesłany do P. dominikanin Pa weł Sarbin zdołał zachować kościół dla kato lików. Księgi kościelne zaczynają się od r. 1610. Par. składają Borzysław, P. , Snowidowo, Strzelce i Woźniki; w ogóle 1204 dusz. 2. P. , fol. , pow. gnieźnieński, o 5 klm. na po łudnie od Kiszkowa, pod Sroczynem. Zniesio ny został około 1840 r. ; przy schyłku zeszłe go stulecia należał do Antoniego Swinarskiego. E. Cal. Ptasznik, uroczysko, pow. wołkowyski, w 3 okr. pol. , gm. Tarnopol o 60 1 2 od Wołkowyska. Ptasznik 1. al. Leżaj, części miasteczka Wilamowic, w pow. bialskim. 2. P. , leśniczówka w obr. Lubczy, w pow. pilzneńskim. Ptaszniki, grupa domów w Sielcu Bieńkowym, nad Bugiem, pow. sokalski. Ptickie, wś nad rzką t. n. , pow. dzisieński, w 3 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra ks. Radziwiłłów Czeress, o 3 w. od gminy a 33 w. od Dzisny, 14 dm. i02 mk. , w tej liczbie 70 prawosł. , 28 kat. i 4 żyd. 44 dusz rewiz. . Ptkaów, w XV i XVI w. Pkanów, os. kośc, pow. opatowski, gm. Opatów, par. Ptkanów, leży na wzgórzu przyległem do wsi Podole; ma 2 dm. , 7 mk. , 8 mr. W 1827 r. 3 dm. , 21 mk. P. był pierwotnie wsią, której części weszły następnie w skład dwóch przyległych wsi Podole i Rosochy, a nazwa Ptkanowa została przy małym obszarze otaczającym kościół, stojący na wzgórzu. W akcie uposażenia kolegiaty sandomierskiej z 1191 r. podano obok Krzczonowic i Trębanowa Bechanow, w którym możnaby domyślać się pobliskiego wsiom powyższym Ptkanowa Pkanow u Dług. . Tradycya przypisuje założenie starożytnego tutejszego kościoła bądź Duninowi bądź Templaryuszom i odnosi fundacyą do połowy XII w. Kościół wzniesiony z ciosowego kamienia, stanowił kiedyś warownię, której ślady przechowały się w obmurowaniu cmentarza. W XV w. kościół ten, p. w. św. Egidiusza, zostawał pod patronatem kolejnym właścicieli Podola i Rosochy. Dziedzicem Podola był Domorat h. Grzymała, Rosoch zaś Jakub z Koniecpola h. Pobóg. Były tam łany kmiece, fol. rycerski, zagrod. , od których dziesięcinę snopową i konopną dawano do Ptkanowa. Kawał roli wolnej z łąką należał do proboszcza Długosz, L. B. , II, 498. Reg. pobor, z 1578 r. wymieniają wś Pkanów, nie podając żadnych o niej danych Pawiński, Małop. , 182. Rysunek i opis kościoła podały Ptaszkowice Ptkaów Ptaszniki Ptuszacze Ptycz Ptur Ptowo Kłosy z 1886 r. , Nr. 1099. P. par. dek. opatowski, 1310 dusz. Br. Ch. Ptlikene, fol. , pow. rossieński, gm. kielmeńska, o 24 w. od Rossień. Ptowo, dok. Ptove, osada w ziemi przemęc kiej, istniała między r. 1210 i 1379. Włady sław Odonicz w 1210 r. nadał P. i inne Winemarowi, opatowi porteńskiemu. dla klasztoru cystersów. W 1278 r. Bolesław i Przemysław, potwierdzając uposażenie klasztoru w Wieleniu, wymieniają P. między wsiami nadanemi. W 1379 r. Jan, opat wieleński, potwierdzająckupno sołtystwa wijewskiego, przywołał na świadków sołtysów z wsi klasztornych Osłonina, Moch i Ptowa. Sołtys ptowski mienił się Górskim czyli z Górska, wsi także kla sztornej, w tejże okolicy. Można domyślać się Ptowa w dzisiejszej Olejnicy, wsi klasztornej leżącej między Górskiem a Radomirzem, na wschodniem wybrzeżu jeziora Brenne; nazwa Olejnica jest nowszą od osady, którą dziś oznacza. E. Cal. Ptur al. Pturek, Pturskie jezioro, pow. szubiński, na zachód od Barcina, 4 klm. długie, 2 klm. szerokie, łączy sie z całą siecią jezior ciągnącyrch się na przestrzeni około 16 klm. i od Chomiąży Szlacheckiej po pod Pturek i Ptur. Na wybrzeżach jeziora osiadły wsie Młodocin, Kierzkowo, Wójcin, Wolica, Knieja, Pturek i Ptur. Przez jezioro płynie Noteć. i Ptur al. Ptur Wielgie niem. Pturke, wś, pow. szubiński, o o klm. na zachód od Barcina, przy wyjściu Noteci z jeziora Pturskiego, par. kat. ; Barcin, prot. Łabiszyn, poczta w Barcinie, st. dr. żel. w Złotnikach o 18 klm. ; ma wraz z Pturkiem 21 dm. , 239 mk. 33 kat. , 206 Prot. . P. znany już był w r. 1369 Kod. Wielkop. , 1610; około 1580 r. składał się z 10 łanów osiadłych i 9 rybaków; właścicielami byli Niemojewscy. Około r. 1830 wcielono do P. pograniczny Pturek, który odtąd nie tworzy odrębnej gminy. Większą własność z obszarem 122 ba posiada Otto Muetzell. E. Cal. Pturek 1. dawniej Pturzec, osada, pow. szubiński, o 4 klm. na zachód od Barcina, na płn. zachod. wybrzeżu jez. Ptur. Nie tworzy odrębnej całości od r. 1830. W r. 1583 posia dał tam Maciej Sierski 2 łany i 2 zagrodn. 2. P. , ob. Ptur. jezioro. E. Cal. Ptuszacze, wś nad rz. Ptyczą, pow. bo bruj ski, w 3 okr. pol. hłuskim, w pobliżu go ścińca z fol. Krynki do wsi Radutycze, ma 5 osad; grunta lekkie, łąki obfite. A. Jel. Ptuszkij wś, pow. orszański, gm. Chłystowo, ma 24 dm. i 193 mk. , z których 5 zajmuje się stolarstwem. Ptycz, białoruskie Pcicz, rzeka w gub. mińskiej, lewy dopływ Prypeci. Zrasza powiaty miński, ihumeński, bobrujski i mozyrski, a w nich 14 gmin, na przestrzeni 363 wiorst, czyli przeszło 54 mil podług Zielińskiego, 0pis gub. mińskiej, t. I 205 210; Stukenberg podaje przeszło 300 w. ; opis rz. P. z 1830 r. 244 w. , raport zaś urzędowy naczelnika okręgu komun. podany przez Zielińskiego, 1. c. tylko 180 w. Zaczyna się we wzgórzystej zachodniej stronie powiatu mińskiego, w okolicy wsi i folwarku Norejki al. Ernestowszczyzna, stanowiącej punkt najwyższy wodorozdziału, z którego wpływają rzeczki i strumienie w dwie różne strony, ku Bałtykowi i morzu Czarnemu, za pośrednictwem Niemna i Prypeci. Początkowo P. ma kierunek prawie północny, który zmienia się na wschodni o 10 w. od źródła, pod wsią StareSioło, kędy rozlana w staw około 1 w. długi i na 1 6 w. szeroki, porusza młyny. Koryto w górnym biegu ścieśnione ciągle między wzgórzami jest dość wązkie, ma spadek znaczny. Niepodobno wyliczać wszystkich wsi i dworów, koło których P. przepływa; jej okolice w pow. mińskim i ihumeńskim są mocno zaludnione i posiadają najdawniejsze bodaj sadyby stron tutejszych, o czem świadczą nadbrzeżne kurhany, okopiska i horodyszcza lub kamienie pamiątkowe i stacye krzemienne przedhistoryczne. Zaznaczmy jednak miejscowości ważniejsze. W pow. mińskim Papiernia, z fabryką papieru zwyczajnego, poruszaną siłą wody; wś i dobra Ptycz młyn, wś i dobra NowyDwór młyn, wś Wołoczkiewicze, po za którą Ptycz przecina tor dr. żel. moskiewskobrzeskiej pomiędzy st. Mińsk i Fanipol, a następnie płynie w ciągłych skrętach pod wsią Leckowszczyzna, dalej przepływa pod Przyłukami i przeciąwszy dawny trakt pocztowy mińskokojdanowski przepływa przez dobra Rusinowicze młyn i folusze i Samochwałowicze młyn i folusze; od folw. Ignatycze porusza duży młyn i folusze, pod folw. Piaciewszczyzna młyn z krupiarnią, a pod Annopolem rozlana w staw ma młyn, folusze i tartak. Odtąd aż po za Samuelów młyn, stanowiąc granicę pow. mińskiego i ihumeńskiego na przestrzeni prawie mili, wpływa w pow. ihumeński w obrębie dóbr Bacharewicze, Do tego miejsca Ptycz zasila się jedynie drobnemi rzeczułkami i krynicami wytryskającemi z okolicznych wzgórz, dopiero od Bacharewicz, przyjąwszy w siebie z prawej strony Osokę, a z lewej Bierczukówkę, rozszerza nieco koryto pod Hrebnią i ma młyn; pod Dudziczami obraca młyny i folusze. Dalej dotyka wsi Ozieryczyn młyn, folusz, pytel. Za Ozieryczynem zasila się od lewego brzegu bagnistą rzeczką Użanką al. Uszonką, płynie ku Woroniczom, miejscu urodzenia Michała Szyszki. Nieco poniżej na obszarze dóbr Citwa, w uroczysku zwanym św. Jan, przez wązką bagnistą odnogę, oddzielającą się od lewego brzegu, daje początek rzece Citewce, Ptlikene Pturek Ptuszkij Ptycz prawemu dopływowi Świsłoczy. Pod wsią i folw. Rusakowicze przecina gościniec wojenno komunikacyjny młyn i niedawno odnaleziona stacya krzemienna; za Rusakowiczami zasila się pod folw. Uborek, z prawej strony, rzeką Nieświaczą, wypływającą z jeziora Sierhiejewickiego. Odtąd okolice Ptyczy mają charakter poleski i nizinny, spadek mniejszy, a koryto coraz się rozszerza; przepływa pod wsiami Prystań i Kobylicze wyborne łąki zalewne, Horelcem młyn i również rozległe łąki; o 4 w. za Horelcem wpada do P. od prawego brzegu rzeka Szacza, zasilona Kowalówką i w tem miejscu, niedostępnem do dziś dnia, znajdują się bobrowe gony. Pod wsią Wieczerewicze koryto bardziej się rozszerza na przestrzeni 3 w. i tworząc ostrowy i zatoki, ma brzegi porosłe bujną trawą. Poniżej Wieczerewicz, przyjąwszy od prawego brzegu bagnistą rzkę Jasznę, kieruje się coraz bardziej na wschód, w zakrętach, przez lesiste moczary i ostępy ku wsiom Porzecze i dalej ku Kletnu, po za którem odludną miejscowością zwraca się znowu nieco na południe i o 5 w. przed wsią Życin wpływa w pow. bobruj ski na 146 w. od zródeł. Pod Życinem tworzy rozlewy i odnogi i ma młyn. Odtąd znacznie i stale się rozszerza, płynie około wsi Krymok, Jurewicze, Mosiewicze, Krynki, Chalki, Ptuszacze, Radutycze i wszędy ma brzegi nieco wyższe, odznaczające się dobremi łąkami. W okolicy wsi Słopiszcze zatacza koło na południe, wśród głuchych ostępow zasila się z prawej strony rzką Żeleźnicą al. Zeleźnianką i kilku jeszcze mniejszemi bezimiennemi, a pod wsiami Simonowicze i Jewsiejewicze przecina dawną szosę bobrujską, ma młyn i spust przy moście dla spławu drzewa. Dalej płynie około folw. Zawałowszczyzna, wsi Zapole i Horodok młyn na szerokim rozlewie, o kilka wiorst za którą, pod wsią Horodyszcze, zasila się z lewej strony rzeką Krasną, dotyka wsi Kanysze, pod wsią Żelwiniec zatacza koło na południozachód ku Hłuskowi, dalej zasiliwszy się od prawego brzegu rzką Komarówką rozdziela się na odnogi, to się znowu zlewa w jedno koryto i tak dociera do Hłuska, odkąd staje się żeglowną dla wielkich łodzi zwanych szuhaleje, podejmujących do 250 pudów towaru, które tu przybywają na wiosnę z Mozyrza, pod wodę, ze zbożem, wódką, solą, żelazem, kamieniami, transportując w zamian z powrotem wosk, miód, grzyby, klepkę, terpentynę, smołę i inne produkty stron poleskich. O 10 w. za Hłuskiem leży nad P. wś Poblin z młynem; tu z lewej strony wpada rzeczka Lisa i odtąd zwróciwszy się pod ostrym kątem prawie całkiem na południe, płynie koło wsi Ryłowicze, Podłużje i Bierezówka, na przeciwko której przyjmuje w siebie od lewego brzegu rzkę Bieżenicę, a niżej o wiorstę prawie przed Kosaryczami rze kę Dokołkę od prawego brzegu, na przeciwko ujścia której jest znaczna wyspa z odnogi uformowana. U Kosarycz P. rozlewa się w zna czne, otoczone odnogami jezioro, na 1 1 2 w. długie i na 3 4 w. szerokie, stanowiące wygo dną przystań dla statków i płytów. Jakkol wiek żegluga zaczyna się daleko wyżej, ato li od Kosarycz jest znacznie swobodniejszą z powodu dogodnego urządzenia spustów mły nowych, kędy przechodzić mogą łatwiej statkiładowne. Na przeciwko Chołopienicz przy stań lewa odnoga Ptyczy zasila się od lewego brzegu bagnistą rzką Wołożdą, a niżej od dzielają się od głównego koryta łachy i głębo ko w ląd wrzynające się rozlewny. Dalej koło wsi Porzecze i Rżanów ma prawy brzeg wy nioślejszy i stały; pod Bubnówką uchodzi do P. od prawego brzegu rz. Oressa, prawie na samej granicy pow. mozyrskiego. Długość P. na przestrzeni pow. bobruj skiego wynosi 152 w. W pow. mozyrskim zasilając się z obu stron drobnemi rzeczkami i strugami, płynie w za krętach i rozlewach pod wsiami Chojno, Łuczyce przystań, Kapcewicze przystań, Słobodka; pod wsią Rudzienka przybiera rzkę ChwaszczadyRuczaj, tworzy wyspę i zatacza koło na zachód ku miasteczku Kopatkiewicze młyn. Za Kopatłdewiczami leżą nad Ptyczą wsie Słoboda, Iwaszkowicze, Horodyszcze; pod Bobryczami od prawego brzegu wpada rzka Młynek i w tem miejscu tworzą się dwa szerokie ramiona na przestrzeni 4 w. , po złą czeniu się których koryto się rozszerza jeszcze bardziej, wije na przestrzeni 10 w. w zakrę tach odludną lesistą niziną, nadto oddzieliwszy od siebie od lewego brzegu odnogi zwane Kopanica, Lubicz i inne, uchodzi do Prypeci w okolicy wsi Bahrymowicze, w miejscowości kędy się zaczyna zatoka Prypeci zwana je ziorem Zapiesoczno. Długość biegu P. w pow. mozyrskim wynosi 65 w. Gdyby nie liczne tamy przy młynach i jazy rybackie, stanowiące na P. nieustanne przeszkody dla spławu, to żegluga na tej rzece mogłaby się rozpo czynać już w pow. ihumeńskim, w okolicy Rusakowicz. Według statystycznych obliczeń podanych przez Zielińskiego w 1864 r. , w cią gu 14 lat od 1844 do 1857 r. wywożono co rok ku ujściu różnych towarów średnio na 27, 734 rs. , przywożono zaś za 2, 280 rs. , czyli w ogóle wartość spławu wynosiła 30, 014 rs. Ptycz jest bardzo rybną, a nadto obfituje w wydry i w wielu miejscach ma jeszcze bo bry. A. Jel. Ptycz 1. wś i dobra nad rz. Ptyczą, pow. miński, w 2 okr. pol. rakowskim, gm. starosielska, par. katol. Raków, w miejscowości wzgórzystej, w gruntach pięknych. Wś ma Ptycz 6 osad pełnonadziałowych. Dawniej własność j Hlebowiczów, z których Mikołaj w 1609 r. sprzedaje Marcinowi Szabłowskiemu; w 1743 r. należy do Adama i Bogumiła Żydowiczow, w 1788 r. zaś do Stefana Świdy. W 1802 r. St. Świda testamentem oddał P. wraz z folw. Ratomka w dożywocie żonie swojej Anieli z Przystanowskich; atoli później przy po działach familijnych rozdrobniony, oddawany w dzierżawy, nareszcie nabyty został przez Łapickich. Przed 1863 r. Hektor Łapicki miał tu dobre gospodarstwo. Skonfiskowany w tym czasie, P. przeszedłszy do rządu, miał kilku właścicieli, aż w 1872 r. nabyty przez urzęd nika Arnoldiego, w posiadaniu którego do dziśdnia zostaje, ma 620 dz. obszaru. Młyny, karczma i arendy wynoszą do 1000 rubli; łą ki obfite. 2. P. , uroczysko leśne, pow. kobryński, w 5 okr. pol. , gm. Worociewicze, o 73 w. od Kobrynia. A. Jel. Ptycza al. Ptycze, mko nad rz. Ikwą, pow. dubieński, na płn. od mka Werby, niedaleko Kozina, st. p. Dubno al. Tarnawka; dawniej w pow. krzemienieckim. Znajduje się tu kościół paraf. katol. p. w. św. Trójcy, z drzewa wzniesiony w 1632 r. przez ks. Wład. Lubomirskiego. Par. kat. , dek. dubieńskiego, 1262 wiernych. Kaplice Berehy, Werba, Kozin. Podług podania w Ptyczy pogrzebiony został Hugo Kołłątaj, zmarły w niedalekiej wiosce Stołbcu. Podług innych umarł i pochowany został w Warszawie. P. należała niegdyś do zamku krzemienieckiego i przez Zygmunta Starego nadaną została ks. Konstan. Ostrogskieniu. Podług rewizyi zamków wołyńskich z 1545 r. była w posiadaniu ks. Wasila, który z P. , Studenki, Biełohorodki i innych przysiołków miał obowiązek utrzymywać horodnię w zamku krzemienieckim. Horodnię tę lustratorowie znaleźli w dobrym stanie ob. Jabłonowski, Rewizye, str. 93, 98 i 104. Porów. też Arch. J. Z. R. , cz. IV, t. 1 373 i Pamiat. Kij. Arch. Kom. , t. IV, cz. 2 200, 209, 223. Puc, niem. Putz, łac. dok. 1284 r. Pchuce, 1722 Puca, dobra ryc. nad jez. tejże nazwy, pow. kościerski, st. p. i kol. i par. kat. Kościerzyna 7 klm. odl. Razem z fol. Nowy P. obejmują 400 ha roli or. i ogr. , 80 łąk, 40 pastw. , 100 lasu, 5 nieuż. , 65 wody, w ogóle 690 ha; czysty doch. grun. 3530 mrk; dobywanie torfu, hodowla bydła i skopów. W 1869 r. 127 mk. , 39 kat, , 88 ew. , 8 dm. Na obszarze P. znaleziono w głębości 14 stóp siekierkę kamienną ob. Preuss. Prov. Bl, 1856, str. 276. W 1284 r. nadaje ks. Mestwin ciotce swej Giertrudzie ziemię Piersznę z 22 wsiami, do których i Puc należał ob. P. U. B. v. Perlbach, str. 349. Według taryfy z r. 1648, gdzie uchwalono pobór podwójny a akcyzę potrójni, płacił tu Piotr Powalski summatim 6 fl. 25 gr. ob. Roczn. T. P. N. w Pozn. 1871, str. 171. Podług taryfy na symplę z r. 1717 płacił Puc 8 gr. ob. Cod. Belnensis w Peplinie, str. 83. Po pierwszym podziale Polski zdała komisya katastrowa r. 1772 o osadzie tutejszej następną relacyą Puc należy do ststwa kościerskiego; są to dobra szlacheckie, własność Karola Jezierskiego, który je po ojcu odziedziczył. Jest on katolikiem, poddani są mieszanej religii. Jest tu folw. , który sam właściciel obrabia, dalej 2 gburów i 7 zagro dników w pańskich domach. Do dóbr należą 2 nowe osady Dobrogoszcz z 4 gburami i Dąbrówka z 6 gburami. Rozległość obszaru nieznana. Wiele roli leży dla nieurodzajności odłogiem. Wysiew, włączając gburów i nowe osady, wynosi 170 korcy żyta, 29 3 4 jęczm. , 73 1 2 owsa, 11 tatarki, 9 1 4 grochu; żniwują 2 do 2 4 5 ziarna. Oziminę gleba rzadko wydaje, a choć ona wyrośnie w słomę, to nie ma ża dnych ziarek. Siana jest za mało, tak że je muszą kupować furę po 2 3 tal. Co do drze wa, jest włoka młodego lasu, na opał nieprzy datnego; wiec są zmuszeni drzewo budulcowe i na opał kupować w kościerskim królewskim boru. Warzą piwo i dostarczają go karczmom w Lubani i M. Klińczu, bo na miejscu samem nie ma karczmy. We W. Klińczu mają wolne mieliwo; trzy jeziora Puc, Dobrogoska i Podbiszewsko ledwie dla własnej potrzeby ryb dostarczają. Gburzy w P. płacą po 9 talarów czynszu, w Dobrogoszczu po 10, tak samo w Dąbrówce. Zagrodnicy nic nie płacą, lecz odrabiają dzierżawę za mieszkanie i za rolę. Gburzy nie czynią tłoki, lecz jeżeli panu po mogą, to czynią to na jego prośbę za jakiemś wynagrodzeniem w trunkach lub czem innem. Pogłówne wynosiło 1 tal. 54 gr. , do czego gburzy niczem się nie przyczyniają; płacąc i tak już wysoki czynsz ob. Zeitsch. d. Westpreus. G. Ver. , XV, str. 84. Dawniej istnia ła tu kaplica prywatna we dworze. Od roku 1773 przebywał przy niej staruszek cysters ob. Utracone kościoły przez kś. Fankidejskiego, str. 237. Kś. Fr. Puc, jezioro na obszarze dóbr tejże nazwy, pow. kościerski. Pucakiemia, wś, pow. trocki, w 4 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra Niedzingi, o 1 1 4 w. od gminy, ma 15 dusz rewiz. ; własność Żylińskich. Pucewicze, fol. , pow. nowogródzki, o 5 w. ku zachodowi od Nowogródka, wpobliżu gościńca poczt. z Nowogródka do Lidy, od 1849 r. własność Buchowieckich, ma 18 1 2 włók. Niegdyś własność korony; w 1661 r. oddana za zasługi wojenne Janowi Miniewskiemu ob. Vol. Leg. , t. IV, fol. 806, później przeszły do Radziwiłłów. Tu w 1753 r. 23 maja umar ła Urszula z Wiszniowieckich ks. Radziwiłło Pucewicze Pucakiemia Puc Ptycza Ptycza Puchaczew Puchacze Puchałki wa, matka ks. Karola Panie Kochanku, au torka komedyi. A. Jel. Puchacze wś, leś. os. , pow. radzyński, gm. Żerocin, par. Dołha wschod. obrządku; wś ma 14 dm. , 89 mk. , 429 mr. ; leś os. 1 dm. , 2 mk. , 8 mr. W 1827 r. było 13 dm. , 65 mk Puchacze al. Puhacze, rus. Puhaczi, część Podemszczyzny, pow. cieszanowski. Puchaczew, wś, pow. brzeskolitcwski, na płd. wschód od Brześcia, między Muchawcem a drogą żelazną do Kowla. Puchaczów al. Puhaczów, os. miejska, dawniej miasteczko i dobra nad rz. Świnką, pow. chełmski, gm. Brzeziny, par. Łęczna, leży o 7 w. na wschód od Łęczny, przy drodze bitej z Łęczny do Włodawy, odl. 35 w. od Chełma, posiada kościół par. murowany, filią Łęczny, szkołę początkową, 105 dm. , 1035 mk. 522 żyd. . W 1827 r. było 103 dm. , 555 mk. ; 1864 r. 95 dm. , 871 mk. Do osady należy 1592 mr. Ludność uboga, trudni się rolnictwem i drobnym handlem. Na obszarze dworskim istniała około 1870 r. huta szklana, gorzelnia, browar, dwa młyny, smolarnia, terpentynarnia. Są też pokłady torfu, gliny wapiennej. P. był pierwotnie częścią wsi zwanej Łęczna Mniska a należącej do benedyktynów w Sieciechowie. Długosz w opisie Łęczny nic o P. nie wspomina. Wymienia on tylko piec jezior na obszarze Łęczny Osthwisz, Ostwiszek minus, Nadrib, Rikoczew, Teszaczin. Przez wieś płynęła rzka Swaczycza. Łęcznę wraz z innemi wsiami dał klasztorowi w XII w. niejaki Jaxa dux cujus stirps est ignota, jak się wyraża Długosz. Jaksa ów posiadał i nadał klasztorowi jeszcze kilka wsi w tej okolicy Długosz, L. B. , III, 266 268. Ciekawe to świadectwo posuwania się kolonizacyi małopolskiej ku wschodowi. W 1527 r. opat klasztorny Maciej uzyskał przywilej na założenie na obszarze Łęczny miasta mającego się zwać Puhaczowem. Nowa osada otrzymała prawo niemieckie, trzy jarmarki, targi. W 1533 r. utworzono tu parafią. Na miejsce drewnianego obecny murowany powstał w 1778 r. za staraniem opata Prokopowicza. W kościele znajduje się obraz M. Boskiej słynący z cudów. Werdum w swej podróży po Polsce w końcu XVII w. powiada o P. Otwarte miasto, ma drewniany zamek z fosą, należy do opactwa sieciechowskiego. W 1819 r. , po zniesieniu klasztoru, P. wraz z dobrami przeszedł na własność rządu i został sprzedany prywatnym nabywcom. W 1880 r. pożar zniszczył osadę. P. par. , dek. chełmski, 3311 dusz. Dobra P. składały się w 1870 r. z fol. Wesołówka, Brzeziny, Turowola; nomenkl. Malinówka, Kępa, Skłopotów, rozl. mr. 5973 gr. or. i ogr. mr. 933, łąk mr. 651, wody mr. 258, lasu mr. 2504y zarośli mr. 35, w osadach i wieczystych dzierżawach mr. 1533, nieuż. mr. 58; bud. mur. 2, z drzewa 47; płodozmian 9 i 13polowy, las nieurządzony. W skład dóbr wchodziły poprzednio os. P. os. 190, z gr. mr. 1592; wś Brzeziny os. 48 z gr. mr. 692; wś Starawieś os. 25, z gr. mr. 346; wś Zawadów Stary os. 5, z gr. mr. 118; wś Szpi ca os. 21, z gr. mr. 511; wś Huta al. Zawadów os. 26, z gr. mr. 253; wś Turowla os. 49, z gr. mr. 802. Br. Ch. Puchaczówka, ob. Puhaczówka, PuchaczowskieBrzeziny, ob. Brzeziny 11. . Puchalszczyzna, błoto wpobliżu wsi Czapliszcza, w pow. czehryńskim. Puchałki al. Borzewo, wś i fol. , pow. płoński, ob. Borzewo Szlacheckie. Puchałowo, niem. Puchallowen, wś na pol. prus. Mazurach, pow. niborski, st. p. Muszaki. Puchały 1. wś i fol. , pow. warszawski, gm. Falenty, par. Raszyn, ma 11 mk. , 220 mr. ziemi dwors. , 200 mr. włośc. W 1827 r. było 6 dm. , 53 mk. Wś wchodziła w skład dóbr Falenty. 2. P. al. Sokola Łąka, wś i fol. , pow. łomżyński, gm. i par. Puchały, odl. 16 w. od Łomży, posiada kościół par. dre wniany. W 1827 r. 5 dm. , 85 mk. Jestto gniazdo Puchalskich, wspomniane w aktach sąd. w 1421 r. Gloger, Ziemia łomż. . Ko ściół i parafią erygował 1411 r. Puchała i Sasin, dziedzice wsi. Obecny pochodzi z 1762 r. W 1885 r. fol. P. rozl mr. 622 gr. or. i ogr. mr. 382, łąk mr. 65, past. mr. 13, lasu mr. 147, nieuż. mr. 15; bud. mur. 10, z drzewa 6. Wś Pniewo os. 28, z gr. mr. 343; wś Rybno os. 4, z gr. mr. 30; wś Gac os. 14, z gr. mr. 60; os. Budy Pniewskie gr. mr. 11. P. gmina, z urzędem we wsi Gac, ma 5870 mk. , rozległości 12, 640 mr. , sąd gm. okr. IV w Kołomyi, st. p. w Łomży. W skład gminy wchodzą BaczeMokre, BaczeSuche, Gać, GronostajePuszcza, Kossaki, KotyLutostań, KozikiJał brzykówStok, Łady, MieczkiMałystok, Milewo SokolaŁąka, Modzele, PęsyLipno, Pnie wo, Pruszki, Pstrągi, Puchały, Rybno, Szeligi Leśnica, Wybrany, Wyrzyki i Zbrzeźnica. Gmina przeważnie zaludniona przez drobną szlachtę; w 5ciu miejscowościach jest ludność czysto włościańska a w 11stu czysto szla checka, pozostałe mają ludność mieszaną. 3. P. , pow. ostrołęcki, gm. i par. Troszyn. 4. P. , wś nieistniejąca obecnie, prawdopodo bnie dawna okolica szlachecka w ziemi wyszogrodzkiej, na granicy płockiej. Wymienia je jako omnes Puchali in Wyssegrod akt z 1349 r. Kod. Maz. , 59. Br. Ch. Puchały 1. Nowe, wś, pow. bielski gub. grodzieńska, w 3 okr. pol. , gm. Grodzisk, par. kat. Dołubów, o 28 w. od Bielska, na płd. od i Brańska. W 1816 r. 82 mk. kat. 2. P. Sta Puchały Puchałowo Puchalszczyzna Puchaczowskie Puchaczówka Puchacze Puchaczów Puciacin Pucharki Pucharki Pucheńskie Puchlaki Puchła Puchły Puchno Puchnowo Puchowa Puchowe Puchowicze Puchówka Puchowszczyzna Puchy re, wś, tamże, o 28 w. od Bielska. W 1816 r. 154 mk. kat. Pucharki, fol. , pow. tomaszowski, gm. Tarnowatka, par. Krasnybród. Pucheńskie, ob. Pachowskie Holendry, Puchlaki, wś nad rzką Moczyną, pow. wilejski, w 1 okr. pol. , gm. Radoszkowicze, okr. wiejski Głowacze Hołowacze, o 7 w. od gminy a 52 w. od Wilejki, przy b. dr. pocz. z Wilna do Mińska, ma 12 dm. i 78 mk. prawosł. 37 dusz rewiz. ; należy do dóbr Nowy Dwór, Wołodkowiczów. Puchła, wzgórze lesiste na lew. brzegu Se retu, w gm. Białej, pow. czortkowskim, na płd. od przys. Nagorzanki. Wznies. 312 mt. Miejsce znaku triang. Br. G. Puchły, wś cerkiewna i dobra, pow. bielski gub. grodzieńskiej, w 2 okr. pol. , gm. Pawły, o 30 w. od Bielska. Puchno, chutor, pow. czauski, własność Czechowskiego, posiada młyn wodny i folusz. Puchnowo, wś rząd. nad jez. Greczy, pow. wieliski, w 3 okr. pok. do spraw włośc. , gm. P. , w 1868 r. 74 dusz rewiz. Gmina obejmowała w t. r. 577 dusz rewiz. Puchowa, dobra, pow. kobryński, w 4 okr. pol. , gm. Osowce, o 70 w. od Kobrynia. Puchowa Góra, folw. , pow. radzyński, gm. i par. Jabłoń wschod, obrz. , 3 dm. , 32 mk. , 1279 mr. Wchodzi w skład dóbr Kolano. Puchowe, jezioro w kotlinie Prypeci, w pow. rzeczyckim, w obrębie gminy dernowickiej, pomiędzy wsiami Barszczówka i Dowlady, po obu brzegach Prypeci leżących. A. Jel. Puchowicze 1. mko i dobra nad rz. Świsłoczą, przy ujściu do niej Citewki, pow. ihumeński, o 32 w. od Ihumenia a 8 w. od st. dr. żel. lipaworomeńskiej Maryna Gorka, par. kat. Błonie, posiada zarząd 4 okr. pol. i zarząd gminy, przeszło 140 osad drewnianych, przeważnie żydowskich. Cerkiew z 1841 r. , na miejscu unickiej wzniesiona p. w. Nar. N. P. M. , ma z dawnych zapisów 6 włók i 2 mr. gruntu; około 1202 parafian. Gmina puchowicka, zaliczona do 1 okr. sądowego i 2 rewiru powołanych do służby wojsk. z pow. ihumeńskiogo, składa się z 7 starostw wiejskich, 574 osad, liczących włościan 3297 pł. męz. , którym przy uwłaszczeniu wydzielono 20, 579 dzies. ziemi. Szkoła gminna w samem miasteczku, a oprócz niej gmina ma szkółki paraf. w Turyniu, Błoniu, Oczyżu i Błużu. W skład okręgu policyjnego wchodzą gminy puchowicka, pohorelska, omelańska, nowosielska i citewska. Pod koniec XVIII w. i w początkach bieżącego P. należały do Sulistrowskich. Kiedy w 1796 r. dopełniano pierwszego popisu wojskowego, okazało się w dobrach 997 włościan należących do właściciela i wzięto wtedy 2 rekrutowa Paroch unicki miał tu wtedy 4 poddanych. Później P. należały w części do Frybesów i Estków. Następnie część po Estkach przeszła do Wańkowiczów przez wiano Konstancyi z Estków Wańkowiczowej i wraz z folw. Michalewo mają P. około 48 1 2 włók. Grunta i łąki dobre. Żydzi miasteczkowi trudnią się drobnym handlem i cieszą się smutną sławą koniokradów. Okoliczni włościanie trudnią się wyrobem kół, sań prostych, rohoży z łyka lipowego, tudzież rozmaitych sprzętów gospodarskich z drzewa jesionowego, dębowego i osinowego. Jarmarki zwyczajowe, nie zaś na mocy przywilejów, na bydło wszelkiego rodzaju i miejscowe wyroby, odbywają się w miasteczku 2 lutego na N. M. P. Gromniczną, w dni św. Mikołaja 9 maja i 6 grudnia, tudzież w dziesiątą niedzielę po Wielkiejnocy. 2. P. , wś rybacka nad jez. Kniaź, pow. mozyrski, w 4 okr. pol. lemińskim, gm. żytkowicka, ma 51 osad. Cerkiewka. Miejscowość tu tak nizinna, że lud nie mogąc trudnić się rolnictwem, prawie wyłącznie zajmuje się rybołówstwem, suszeniem i soleniem ryby. Dojechać wozem tu nie można. Wiosną nie można tu przejechać, więc komunikacya odbywa się zwykle na łodziach z dalszemi okolicami. W tych miejscowościach ostatniemi czasy przeprowadzono prace kanalizacyjne i tym sposobem nieco osuszone obszary, stały się przystępniejszei i porastają obfitą trawą. Puchówka, wś, pow. wilejski, w 3 okr, pol. , gm. Mańkowicze, okr. wiejski Kubarka, o 10 w. od gminy a 78 w. od Wilejki, ma 16 dm. , 208 mk. katol. 92 dusz rewiz. ; należy do dóbr Cieszyłowo, Okuliczów. Puchówka, wś na pol. prus. Mazurach, pow. margrabowski, tuż nad granicą pow. łeckiego, 6 1 2 klm. na płd. od st. pocz. Wieliczek. Puchowo, st. dr. żel. kozłowoworonesko rostowskiej, w gub. woroneskiej, pomiędzy st. Diwnogorskaja o 9 w. a Ewdokowo o 25 w. , o 276 w. od Kozłowa a 502 w. od Rostowa. Puchowszczyzna 1. folw. , pow. bobrujski, rozparcelowany w 1871 r. razem z folw. Mojsiejówka; nabyli Baranowski około 8 włók, Berezowski około 15 włók, Korbut 8 włók, j Murowicki 8 włok i Niekraszewicz 8 włók. 2. P. , wś w płd. części pow. mińskiego, w 3 okr. pol. kojdanowskim, gminie Swierżeń, ma 20 osad; miejscowość nieco falista, w okolicy lasu dostatecznie, grunta dobre. 3. P. , wś, pow. prużański, w 3 okr. pol. , gm. Staruny, o 39 w. od Prużany. A. Jel. Puchy, os. nad rz. Wartą, pow. noworadomski, gm. i par. Brzeźnica, ma 3 dm. , 26 mk. , 54 mr. włośc. W 1827 r. było 2 dm. , 12 mk. Puciacin, Puciatyn Putiatin 1. folw. i do Puciłów Puciłańce Puciłki Pucicha Puciaty Puciatowszczyzna Puciaków Puciaciszki Puciaciszki bra nad jez. t. n, pow. dzisieński, w 4 okr. pol, gm. Jazno, okr. wiejski Puciacin, o 16 w. i od Dzisny. Folw. ma 2 dm. , 20 mk. , cerkiew drewnianą Uśpieńską, niewiadomej erekcyi, fil. par. Jazno. Bobra, własność niegdyś Kor saków, następnie Hłasków, obecnie Korzenie wskich, mają 444 dzies. W skład okręgu wiej skiego wchodzą wsie Ambrozionki, Klimiaty, Kisiele, Kilekowo, Morozy, Narowy, Plejki, Słabki, Szanterowo, Wołotowki i Zaucie 1 i 2, w ogóle 163 dusz rewiz. włośc. uwłaszczo nych, 11 b. ludzi dworskich i 5 żołnierzy ur lopowanych. 2. P. , futor szlach. , pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , o 16 w. od Dzisny, 2 dm. , 9 mk. prawosł. J. Krz. Puciaciszki, zaśc. szl. nad jez. Surweliszki, pow. święciański, w 3 okr. pol. , o 28 w. od Święcian, 1 dm. , 7 mk. starowier. Puciaków, zaśc. nad rzką Pietrówką, pow. bobrujski, w 3 okr. pol. , gm. i par. Hłusk; własność Hryniewieckich, ma 3 włoki; miejscowość nieco falista, grunta piaszczyste. A. Jel. Puciatowszczyzna, os. , pow. augustowski, gm. Hołynka, par. Adamowicze, odl. od Augustowa 50 w. , 1 dm. , 15 mk. Puciatowszczyzna, okolica nad rz. Wiszyntą, pow. wileński, w 5 okr. pol. , o 30 w. od Wilna, gm. i par. Soleczniki, ma 2 dm. , 13 mk. katol. , 44 dzies. ziemi uprawnej. Puciaty, folw. dóbr Dochtorowicze, w pow. słuckim, własność ks. Wittgensteina. Puciaty, wś, pow. Ostrogski, ob. Monasterek 7. Pucicha, wzgórze w pow. leckim, śród wyżyny pojezierza bałtyckiego ob. t. V, 116. Puciłki, wś, pow. sokólski, w 1 okr. pol. , gm. Zubrzyca, o 4 w. od Sokółkł. Puciłańce 1. wś, pow. trocki, w 4 okr. pol. , gm. Aleksandrowo dawniej Oława, okr. wiejski Mielimy, o 4 w. od gminy a 63 w. od Trok, ma 8 dm. , 145 mk. katol. w 1864 r. tylko 38 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Daugi. Za czasów Rzpltej stanowiło ststwo niegrodowe puciłańskie al. pucielańskie, położone w wdztwie i pow. trockim. Podług spisów podskarbińskich z r. 1765 obejmowało małą, nader zniszczoną wioskę P. , którą posiadał po Franciszku Zawiszy, Godaczewski, opłacając z niej kwarty tylko 6 złp. 2. P. , okol. szlach. , pow. trocki, w 4 okr. pol. , o 56 w. od Trok, 4 dm. , 19 mk. katol. J. Krz. Puciłkowicze al. Puciłowicze, wś i folw. nad rzeką Uszaczą, we wschod. części pow. borysowskiego, w 3 okr. pol. dokszyckim, gm. Dolce, par. kat. Berezyna, dawniej dziedzictwo Koziełłów. Wieś ma 7 osad pełnonadziałowych; folw. , od 1863 r. własność Werenków, ma obszaru wraz z folw. Lipniaki około 54 1 3 włók. Grunta lekkie, faliste, miejscowość dość lesista, łąk dużo. Za czasów poddaństwa do folwarku należało 52 włościan pł. męz. A. Jel. Puciłów, wś, pow. oszmiański, nadana w 1440 r. przez Kazimierza IV wraz z dobrami Łoszko dzisiejszy Łosk kościołowi w Krewie. Spisy urzędowe niewykazują miejscowości z tą nazwą w tej okolicy. 2. P. , wś, pow. borysowski, w 2 okr. pol. łohojskim, gm. Pleszczenice, ma 2 osad; miejscowość nieco fali sta i lesista, grunta lekkie. 3. P. al. Puciłowo, folw. , pow. borysowski, około 9 włók, własność Płońskich. A. Jel. Puciłowicze, ob. Puciłkowicze. Puciłowo 1. zaśc. pryw. , pow. wilejski, w 1 okr. pol. , o 47 w. od m. Wilejki, 1 dm. , 11 mk. prawosł. 2. P. , folw. , pow. borysowski, własność Konopackich, przeszło 9 1 4 włók. 3. P. , folw. , pow. borysowski, dziedzictwo Grabowskich, przeszło 11 włók. 4. P. Putiłowo, wś, pow. witebski, w 3 okr. pok. do spraw włośc, gm. Wierzchowska, w 1863 r. 72 dusz rewiz. 5. P. , wś, tamże, gm. Chrapowicze, w 1863 r. 48 dusz rewiz. ; własność niegdyś Chrapowickich, ma 243 dzies. ziemi dworskiej. 6. P. , wś, pow. wiłkomierski, gm. Rogowo, o 42 w. od Wiłkomierza. 7. P. , ob. Puciłów. J. Krz. Puciniszki, wś, nad rzką Rzeszą, pow. wileński, w 1 okr. pol. , gm. Rzesza, okr. wiejski Chalin, o 7 w. od gminy a 15 w. od Wilna, ma 7 dm. , 45 mk. katol. w 1864 r. 19 dusz rewiz. ; należy do dóbr Chalin, Pomarnackich. Puck, po kaszubsku Peck, niem. Putzig, dawniej Pauzigk i Pautzke dok. 1277 Putzc, 1277 Pusecz, 1288 Puczse i Putsk, 1289 Pucz. Od r. 1887 miasto powiatowe, podobnie jak i za czasów polskich, dawna stolica Kaszubów Beloków, dziś przeważnie zniemczone. Leży nad zatoką Pucką PutzigerWiek, niedaleko ujścia Plutnicy, na t. z. Puckiej Kępie, odl. 15 klm. na płn. od Redy, najbliższej st. kol. i 2 1 2 mili na płn. wschód od Wejherowa. Trzy drogi bite rozchodzą się ztąd jedna przez Redę do Gdańska, druga przez Werblin, Krokowo do Pomeranii, trzecia przez Swarzewo do Łepcza. Komunikacyą z Gdańskiem ułatwia parowiec Puck, dochodzący tu dwa razy na tydzień. Niedawno urządzono tu kąpiele morskie, które jednak dotychczas nie ściągają wielu gości. Jest tu urząd pocz. trzeciej klasy, sąd okr, , kościół katol. i ewang. 1780 r. , bóźnica, trzyklasowa szkoła katol. , dwuklasowa ewang. , urząd poborowy, kilka gorzelni i cegielni, wiatrak, młyn parowy i kilka browarów. Puckie piwo było niegdyś sławne, jak o tem świadczy Borek, powołując się na Rzączyńskiego. Do gminy miejskiej należy wyb. Heinrichshof, leśn. Kępino, cegielnia Prangenthal. młyn parowy Seefeld i wyb. Tannenburg. R. 1773 było 103 dm. i 778 mk. , 1827 r. 1818 mk. i 140 dm. , 1869 r. 2357 mk. 1589 Puck Puciniszki Puciłowo Puciłowicze Puciłkowicze Puck kat. , 664 ew. , 102 żyd. i 2 dysyd. , 1880 r. 2019 mk. , w 1885 r. 1880 mk. , 163 dm. Klimat ostry, morski i zdrowy; gleba nadzwyczaj urodzajna, tak że okolica P. stanowi oazę pośród piaszczystej ziemi kaszubskiej. Mieszkańcy trudnią się głownie rolnictwem i drobnym handlem. Co rok odbywają się tu 4 jarmarki, 2 kramne i 2 na bydło. Herb miasta ma lwa na łososiu srebrnym. Stary zamek, warowne mury i wały znikły, pozostały tylko ślady dawnej fosy miejskiej. Zachowało się też podanie o jakichś przejściach podziemnych. W środku miasta znajduje się obszerny rynek, w którym ulice pod prostymi kątami się schodzą. Jedyną ozdobą i pomnikiem przeszłości jest wspaniała, w cegłę murowana fara katolicka. Najstarszą jej częścią z XIII w. jest ciężka kwadratowa wieża aż pod fryz i łukowa ściana oddzielająca długą nawę średnią od presbyteryum. Kościół pierwotnie miał jedną nawę; w XIV w. dodano dwie boczne, z których każda miała swój dach osobny i wykończono górną część wieży. Po wojnie 13letniej zastąpiono te trzy dachy jednym, wskutek czego szczyty trzeba było znacznie podwyższyć. Długość świątyni w świetle, bez wieży, wynosi 37 6 mt. , szerokość 19 8. Kaplic posiada właściwie 4, ale tylko 2 są w używaniu kaplica oficyała Judyckiego, w której według wizyt. Szembeka umieszczone było ciało św. Germana, i kaplicę Jakuba Wejhera, wojew. malborskiego, w której się znajdują portrety Wejhera, jej fundatora, i jego małżonki z r. 1597; nagrobek zaś wzniesiono r. 1599. Ozdobę zewnętrzną kościoła stanowi wschodni szczyt i szczyt kaplicy Judyckiego. Z zabytków sztuki ma wartość rzeźbiony ołtarzyk w kaplicy Wejhera a w nim obraz na drzewie malowany, drzwi do kaplicy z kutego żelaza, kilka wielkich lichtarzy bronzowych, i trzy pająki, z których największy pochodzi z r. 1664. Z kościelnych bogactw wyróżnia się srebrny i pozłacany krzyż gotycki, czyli pacyfikał, tudzież piękna monstrancya i kielich. Największy dzwon z r. 1605 roboty Krzysztofa Oldendorf z Gdańska; najstarszy godziny u zegara bijący, jest ozdobiony napisem, , Ave Maria w gotyckich literach ob. Die Bau u Kunstd. d. Prov. Westpreussen, Zesz. I, str. 53 60; tam znajdują się też rysunki odnośne. Proboszczami byli w 1291 Lambert, 1360 Jan, 1488 Jerzy Witte, 1583 Maciej Lulowski, 1595 Marcin Culcius, 1735 Piotr Gniazdowski, kanonik włocławski, 1735 Piotr Sikorski, 1740 Tomasz Szczepański, później kanonik warmiński, 1750 Loga, około 1755 Adam Goldmann ob. Borek, 1. c, str. 487, 1848 Franciszek Anlauf. Dawniej było przy tutejszym kościele do 7 księży. Oprócz kościoła paraf. posiadał P. jeszcze prepozyturę św. Jerzego i kaplicę na zamku. Prepozytura znajdowała się po za miastem, była połączona ze szpitalem i cmentarzem; Szwedzi zburzyli ją ob. Utracone kośc. kś. Fankidejskiego, str. 211. Parafia należy do dek. puckiego, obejmującego 9 parafii Jastarnią, Mechowo, Wejherowo, Oksywie, Puck, Rumią, Swarzewo, Strzelin i Żarnówiec. Kościół pucki p. w. św. Piotra i Pawła, patronatu rządowego. Szpital p. w. św. Jerzego mieści 10 ubogich. Przy kościele bractwo Niep. Pocz. N. M. P. od r. 1660 i bract. trzeźwości od r. 1856. W skład par. wchodzą Puck, Polchowo, Mrzezin, Smolno, Osłanin, Beka, Rzucewo, Sławutowo i Sławutówko, Brudziewo, Celbowo, Żelistrzewo, Błądzikowo i Połczyn. W 1867 r. liczyła 2996 komunik. a 4944 dusz, r. zaś 1886 4540 dusz. P. jest starą osadą słowiańską, dowodzą tego wykopane tu urny i klin bronzowy, o którym wspomina Ossowski Objaśn. do mapy archeol. Prus. Zach. , str. 107. W 1853 r. znaleziono w pobliżu miasta 33 srebrnych monet kufickich z r. 898 965 po Chr. , 30 z nich znajduje się w numizmatycznym gabinecie w Królewcu. Opisał je dokładnie Nesselmann Preuss Prov. Bl. , 1853, II, str. 421 429. Przywilej Mestwina z r. 1289 mówi o przechodzącej tędy drodze królewskiej juxta viam regiam, currentem de Gdancz in Pucz ob. P. U. B. Y. Perlbach, str. 412. Dla tego też P. w dawniejszych czasach nie małego zażywał znaczenia, tak za książąt pomorskich jako i za czasów krzyżackich i polskich; ze zmianą granic politycznych znaczenie osady zmalało. Kronikarz Schuetz str. 11 utrzymuje, że P. założył r. 1150 ks. pomorski Bogusław, ojciec Subisława, fundatora klasztoru oliwskiego. Pierwotnie był P. tylko wsią, którą Sambor I darował cystersom w Oliwie, lecz później im odebrał, dając im za to Starzyn ob. P. U. B. V. Perlbach, str. 17. P. zaś zamieniono na targowisko, w którem się targi i sądy odbywały. Niedługo potem jestP. siedzibą kasztelana. Kasztelania pucka graniczyła na wschód i północ z Bałtykiem, na zachód tworzył granicę Żarnówiec i poblizkie jez. Piaśnica jako i wś Gowino, na płd. wreszcie sięgała ona aż do Oksywia nad morzem i do Miłoszewa i Będargowa ob. Toeppen. , Hist. Comp. Geogr. , str. 44. Po raz pierwszy jest kasztelania pucka wymieniona w dok. Mestwina r. 1277 castellatura de Putze; ob. P. U. B. von Perlbach, str. 245. Z kasztelanów są znani r. 1277 Ziborius al. Cyborius, Albertus 1296 r. i Woyslaus 1304 r. ob. P. U. B. v. Perlbach, str. 692. O kościele wspomina przywilej z r. 1283 tamże, str. 328. Za czasów krzyżackich należał P. do komturstwa gdańskiego, tworzył jednak z przyległą okolicą osobne wójtostwo Fischamt i jeden z 6 obwo dów poborowych tegoż koniturstwa. Rezydował tu wi; jc wójt i polowa konwentu, t. j. 3 księży z zakonu i 6 rycerzy ob. Borck Echo sepulchralis str. 486. Odbywały się tu sądy krzyżackie. W 1348 r. nadał w. m. Henryk Tusmer miastu i leżącej pod nim wsi prawo chełmińskie, wyznaczając dla proboszcza 4 wolne włóki ob. Odpisy Dregera w Peplinie, str. 86. Jedna część nadanych miastu włók leżała w bagnistych łąkach Puck zwanych in dem Bruche Putzk, zkąd pewnie pochodzi nazwa miasta. W 13letniej wojnie P. niepoślednią odgrywa rolę już to dla swego położenia nadmorskiego już to dla swych warowni. P. stanął po stronie polskiej, szukając pomocy u bogatych Gdańszczan, którzy króla wspierali znacznemi pożyczkami. Za to dał im Kazimierz r. 1454 Puck i całą pucką ziemię w zastaw. R. 1457 zawitał do P, rzadki gość, król szwedzki Karol, który pozbawiony tronu szukał pomocy u króla polskiego. Ztąd udał się on z orszakiem 200 zbrojnych do Gdańska. Odwdzięczył się mieszczanom gdańskim za przyjęcie pożyczając 15, 000 grzyw. , za które w zastaw dostał P. i okolicę. Odtąd rezydował król w P. , którego strzegła załoga szwedzka. Ale r. 1460 naszli Krzyżacy z nienacka miasto, zdobyli je, a załogę na zamku zmusili do poddania się. P. w ręku rycerzy teutońskich był dla Gdańszczan solą w oku. Ale Fritz y. Raveneck z 700 ludźmi dobrze strzegł warowni. Lecz po zwycięztwie Piotra Dunina pod Świecinem, a nie pod Puckiem jak zwykle mówimy, odniesionem d. 17 września 1462 r. , zabrali się na seryo do oblężenia miasta i oblegali je r. 1464 od strony lądu i morza przeszło pięć miesięcy. Wreszcie załoga kapitulowała, otrzymawszy wolne wyjście z bronią. Po drugim pokoju toruńskim stał się P. miastem powiatowem, w którem się odbywały sejmiki i sądy ziemskie; zamek zaś został siedzibą starosty niegrodowego. Tak powiat jak ststwo należaly do województwa pomorskiego. Król szwedzki Karol, który tymczasem powrócił na tron, zaczął się dopominać o wydanie Pucka; gdy posłów jego odprawiono z niczem, groził nawet wojną, ale śmierć 1470 r. zniweczyła te zamiary. W 1491 r. dał król Kazimierz znowu P. w zastaw Gdańszczanom, którzy go trzymali aż do r. 1545. R. 1520 w wojnie z Albrechtem zajęli Krzyżacy na krotki czas miasto. Lecz kilka dni potem zlupiwszy je, opuścili ob defectum victualium et pecuniarum jak pisze Borck Echo sepulchralis, str. 472. R. 1586 pojawił się w Gdańsku radzca szwedzki Mikołaj Gueldenstern i żądał w imieniu króla Jana II wydania P. , czego naturalnie i tą razą odmówiono, tak samo jak r. 1692 i 1698; odtąd sprawy tej już nieporuszano, R. 1594 wylądował tu Zygmunt III, przybywszy z 44 statkami z Sztokholmu i pojechał ztad do Gdańska ob. Adlerhold Preussen, str, 737. R. 1626 został P. przez Gustawa Adolfa opanowany, ale już następnego r. 8 kwiet. zmusił Szwedów Stanisław Koniecpolski do wydania tej twierdzy Borck Echo sepulchralis, str. 498. W 1632 r. uchwalił sejm elekcyjny P. silniej obwarować i urządzić tu port dla floty wojennej. Z zapałem zabrał się Władysław IV do tego dzieła; obwarował P. , założył w nim arsenał morski, kazał około r. 1636 wygodniejszą przystań urządzić dla floty wojennej, składającej się z 12 niniejszych okrętów i przeznaczył jej ten port za stanowisko. Dla obrony zaś P. wystawił nad zatoką dwa forty Władysławów i Kazimierzów. Pierwszy leżał według Starożytności polskich na krańcu kępy puckiej. Dotąd znajdują się u podnóża Wielkiej Wsi Grossendorf, na lekkiej pochyłości, łączącej wieś z półwyspem, tuż przy niej się zaczynającym, szczątki murów. Lud tamtejszy twierdzi, że to resztki miasta, po zniszczeniu którego Wielka Wieś powstała, Kazimierzów zaś leżał nie pod Kussfeldem, jak niektórzy utrzymują, ale w Chałupach czyli Cejnowie gdyż i w tej wsi murowane fundamenta większych budowli napotykają. Zaznaczyć także wypada, że według map współczesnych jeszcze w XVII w. fale morskie pod Wielką Wsią wolny miały przystęp do zatoki, zanim się i tu nizkie mielizny nie potworzyły, z których obecny wązki pas piaszczysty powstał ob. Okrężne, Poznań 1885, str. 15. Na utrzymanie tych zakładów przeznaczył król dochody ze ststwa puckiego, czemu się jednak stany pruskie opierały, A jednak właśnie P. w drugiej wojnie szwedzkiej okrył się sławą, opierając się potężnej flocie Karola Gustawa, którą tenże pod dowództwem Axla Wrangla z Wolgastu wysiał był pod Gdańsk i Puck. Wsławił się tam mianowicie kś. Grzegorz, franciszkanin z Wejherowa, który cały przebieg oblężenia dokładnie opisał w Kronice przechowującej się jeszcze dziś w plebanii w Wejherowie. Na jej podstawie osnuty został dramat w 3 aktach p. t. Ojciec Grzegórz czyli obrona Pucka r. 1655 56 Pielgrzym. , z 1881, No 114 i nast. Jan Kazimierz pokazał się wdzięcznym mieszczanom i darował im las starościński i tuż przy mieście 30 włók roli. W 1678 r. przy odebraniu ststwa od Gdańszczan zdała komisya królewska o stanie miasta tutejszego następne sprawozdanie Produkowali przywilej krzyżacki locationis miasta a. 1348; ma byó w mieście placów sto, w szerz i wzdłuż każdy 7 prętów. Płacą od nich, oprócz sołtyskiego placu jednego, na każdy rok do zamku fl. 12 gr. 25. Jeśliby zaś więcej placów się wykazało w mieście, wyjąwszy przedmieści. censua Puck przychodzący ma być rozdzielony per medium z miastem i zamkiem. Z tego przwileju mają włók 18 prawem chełm. , z których włók 14 bez morgów 10 w błocie przy Pucku, drugie 4 włóki w błocie przy Gniezdowie i w lesie Kępinie nazwanym; w którym lesie także 15 włok mają. Nadto do wsi włók 60 jest przyłączonych, z których kościołowi farskiemu należą 4 wł. , że zaś z tych włók odjęto im było wł. 30, tedy nowym przywilejem od JKM. Jana Kazimierza z r. 1657 są im non obstante juro possessorum ststwa puckiego jure perpetuo za wierność pod wojnę szwedzką powrócono. Płacą od tych włók do zamku fl. 300. Ciż mieszczanie puccy skarżyli się przed nami żałośnie, że do ostatniego zniszczenia przyszli przez nieznośne płacenie hyberny, tak, że wytrzymać nie mogą i domy opuszczać chcą. Co my jako i całe poddaństwo starostwa na tę hybernę i przeciągi żołnierskie nieznośne skarżące się i cale zubożone, jakośmy to widzieli, do JKM. P. N. Miłościwego odsyłamy. Narzekają osobliwie na regiment Pana Chełmskiego, któremu jedna wieś Karwańskie Błota zwana. na złotych 21, 000 wydać musiała i zubożała str. 9. Rok 1700 znów wojną się rozpoczął. P. strzegła od 16 czerwca r. 1703 polska załoga, z 200 ludzi się składająca. Zmuszona ona była ustąpić a od grudnia r. 1703 do maja r. 1704 stał tu batalion szwedzki, który od mieszczan ściągnął kontrybucyą 400 zł. wynoszącą. Jeszcze się wojna nie skończyła, a już r. 1710 i 1711 morowe powietrze nawiedziło miasto. W 1772 r. przeszedł P. pod panowanie pruskie. Starostwo puckie, Lustracja z r. 1565 podaje Ststwo puckie, dzierżawa Jana Kostki ze Sztembarka, kaszt. gdań. , ziem pruskich podskarbiego. Do którego ststwa nie masz zamku, jeno dwór drewniany, w którym wieża murowana starodawna, dla jakiejkolwiek obrony od nieprzyjaciela a zwłaszcza dla strzelby. Do tego ststwa należą Miasto Puck, które było przed laty obronne w mury, ale już zaniedbałe. Item należy wsi osiadłych 23, pustych 1, w których jest in summa włók 610; osiadłych 535, pustych 30, sołtyskich 69 1 2, kościelnych 18, wolnych 11 1 2, okrom włók na folwarki przez pana Gdańskiego zeznanych i kupionych, których jest 41 1 2 Item młynów na miarze młyńskiej 6, item folwarków wszystkich 4. Item karczem 1, ogrodników 2. Item łowienie na odnodze morskiej, której wynajmują rybitwę. Suma prowentów ststwa puckiego tak pieniężnych jako pospolitych czyni fl. 3110 i 3 den. , z których na onera myta czeladzi w dworze puckim i w folw. mieszkajecej wychodzi fl. 102 gr. 2, okrom wychowania pospolitego zboża, które w sumę wymienioną inkludowano ob. Odpisy w Peplinie. Według taryfy z r. 1648, gdzie uchwalono pobór podwójny a akcyzę potrójną, płacił tu JMC. F. Wojewoda 866 fl. ob. Roczn. T. P. N. w Pozn. , 1871, str. 195. Z obszernej lustracji ststwa P. z r. 1678 wyjmujemy niektóre szczegóły Zamek Pucki. Stoi nad morzem zaraz in contiguitate miasta, wałami dobrymi opasany, koło miasta także wały dobre, w których cztery są baterye, a piąty biastian. Bram do miasta 2, a trzecia furta nad morze, czwarta brania z zamku na wały i furta do młyna z wyjazdem. Budynki w zamku Najprzód kamienica jedna murowana od Krzyżaków, starsza i nowsza przy młynie, w którym izdeb 4; tamże wieża do lontów nad bramą, w tejże jest sklep do prochu, a 3 do piwa i jarzyn, a od bramą więzienie sklepiste, z tamtąd ganek drewniany do nowego budynku. Podle tej kamienicy jest druga nowsza, ma izb pięć. Przeciwko jest gmach murowany, ma izdeb 4, nad tym budynkiem śpichlerz wzdłuż. Ku miastu idąc są stajnie, nad niemi śpichlerz. Tamże w zamku ccghauz murowany w drewno po prusku. Czeladź w zamku Pan administrator z żoną; brał od Ich MM. PP. Gdańszczan taki jurgelt i ordynacyą Pieniędzy 11. 600, żyta korcy 20, jęczm. korcy 2, owsa łasztów grochu korcy 2, wieprzów 2, masła achteli gomólek kop 4, słodu na piwo pół łaszta. Tenże na urzędników, których co niedziela podejmować powinien; żyta korcy 3 1 2, piwa beczek 10 1 2, soli achteli 7, śledzi achteli 14; z tego salarium powinien czeladź sobie i zamkowi potrzebną chować. Tego salarium nie aprobowaliśmy, aleśmy do JKM. odesłali, aby JKM. według swej woli naznaczł; zdało nam się pieniędzy za siła, ale ordynarya mała niektóra. Pisarz prowentowy. Tego salarium i ordynarya taka na rok ma pieniędzy fl. 140, żyta kor. 8, jęczm. kor. 2, masła achteli 2, gomółek kop 3, piwa beczek 6, soli achteli 4, wieprzów 2, śledzi achteli 4, owsa na konia 32. Strądowy, tego powinność doglądać jak wiele prętów na gruncie starostwa drew stawiają i popisować, pieniądze wybierać i do zamku oddawać. Salarium i ordynaria jego na rok taka Pieniędzy ma fl. 60, żyta korcy 12, jęczm. korcy 2, owsa łaszt. 1, grochu korcy 2; item pieniędzy na mięso 21 fl. Pisarz macowy, tego powinność mace zboża we młynie wybierać i do mackomory sypać. Salarium ze wszystkiem na rok fl. 18 i korzec żyta. Ceghauz w zamku puckim Na odbieranie tego od gdańskich deputatów deputowaliśmy Fana Fryderycha Rytorfa, ceygwatra koronnego, który na to umyślnie z rozkazu J. KM. zjechał; odebrał tedy według inwentarza Kaspra Glicznera, ceykwatra Rzpltej, który w Pucku będąc circa deocupationem od PP. Gdańszczan anno 1656, tymże ceghauz oddawał, znajdowało się wtedy tak na wałach jak i w ceghau Puck Puck zie Spiżowych dział 12; 2 działa spiżowe strzelają á funtów 6, 4 działa spiżowe a 4, 3 a 3, 1 á 2 1 2, 2 á 1. Żelaznych 10 á 2 strzelają á funtów 10, 1 a 11, 1 á 7, 2 á 5, 2 a 4, 1 á 3, 1 á 1 1 2; 12 dział żelaznych okrętowych krótkich, 7 dział śrotowych żelaznych, 4 kamersztuki żelazne. Żelazne kule in summa wielkich i małych 4251. Muszkietowe kule, in suma ulanych 172, 148. Item 18 sztuk ołowiu. In suma ważą centn. 12 funtów 83. Proch jest go centn. 36. Lonty tych własnych królewskich jest 770. Według którego inwentarza pomienionego Glicznera ceytwatra nie dostawa najprzód działek spiżowych dwu; 1 strzelało á funtów 3, drugie 1. O tych działach taką dają relacyą PP. Gdańszczanie, że jak do Gdańska były zawiezione, wziął je był za ordynansem JKM. Jana Kazimierza JMP. generał Grodzicki, na co mają kwit i producere gotowi. Nadto nie dostawa 3 dział żelaznych, które były wzięte do Lemborka. Jeszcze według tego inwentarza Glicznerowego nie dostaje dział z ceghauzu puckiego 4 spiżowych 11 żelaznych. Ale że w tym inwentarzu sam Gliczner pisze, że te a. 1655 jeszcze przed czasem okupacyi Pucka od Gdańszczan wziął był oberstlejtnant Czarpski za rozkazem Jakuba Weyhera, woj. malborskiego, tedy ponieważ ich nie wrócili do ceghauzu puckiego, salva ich repetitio Rzeczypospolitej u kogo się znajdą albo apud quem de jure competunt. Jeszcze według tego inwentarza niedostaje prochu centn. 18, ołowiu cent. 50 i lontów 770 i innych niektórych drobnych rzeczy. Na co odpowiedzieli, że to w fortecy przez tak długi czas wyszło. W tymże ceghauzie znajdują się rzeczy, których nie masz w pomienionym inwentarzu jako to muszkietów lontowych 103, bandelerów piechotnych 44, morgienszterny z żelaznymi gwoździami 57, widelców pod muszkiety 4, kaszkiet z łańcuszkami na drążkach przybitych 16, wielki ręczny młyn 1, żelaznych rydłów 8, sztęgów żelaznych 17, ważą centn. 6 fun t. 11, ręcznych granatów napełnionych 198, półtrzeciofnutowych kartec 263, sześciofuntowych 170, drewnianych kartec 7, ładunków do funtowych rusznic 61, dzbany blaszane do polewania wałów 2, piła 1, saletry funtów 32, siarki funtów 46, lina 1, starych złamanych kar poprawy potrzebujących 70. Żelazne kule Dwufuntowych dwanaście łótowych 135, trzyfuntowych i jedenwiertlowych 202, jednofuntowych i trzywiertlowych 712, jednofuntowych i jednowiertlowych 729, 31łótowych 1050, 28łótowych 250, 25łótowych 167. Na te rzeczy gdańscy deputaci powiedzieli, że to są gdańskie własne i tu do puckiego ceghauzu przywiezione i chcieli je zaraz wziąć, aleśmy im perswadowali, aby to tu w cegh. do deklaracyi JKM. zostawili, co oni wzięli ad referendum do Gdańska, a tymczasem to tu ma zostać str. 22 24, manuskrypt w Pepinie. Młyn przy zamku puckim za zamkiem ku morzu przy bramie zaraz jest młyn zamkowy, kół w nim 2, najwięcej słodu mele. Młynarz doroczny za kontraktem na ordynaryi dworskiej, która taka jest Piwa beczek 2, słodu korcy 2, żyta korcy 9 i dwie furze drew na rok młynarzowi. Prowent zamkowy z tego młyna z mac przeszłego r. uczynił słodu łasztów 6 korcy 27, a żyta korcy 28 bez półwiertla. Wieprzów według lustr. przeszłej powinien był karmić 6, przeszłego r. ukarmił tylko dwa, powiadając, że żadną miarą więcej nie może. Dom przy młynie pod dachówką, gdzie przedtem browar był str. 9. Prowent morski tego ststwa. Sieci łosośne z tych nie równo każdego roku wchodzi intraty, bo jednego roku więcej niewodów, drugiego mniej bywa. Tegoż roku zastaliśmy niewodów, którymi robiono, całkowitych 21, nadto w szlachecki jeden z Poczernina, w którym ma zamek połowę. Płacą od każdego niewodu fl. 16 i dwa dobre łososie, albo w ogóle fl. 20 od jednego niewodu na św. Wojciech. Jesiotra każdego do zaniku oddać powinni, a według zwyczaju zamek za to daje od stopy 3 gr. , nie rachując głowy i ogona. Skarpowce sieci Z tych także nie równy prowent każdego roku; przeszłego roku było ich 9, od każdego na rok na św. Jan Chrzciciel płacą po fl. 3 gr. 15. Notandum w tych sieciach sołtys każdy strądowy, który w skarpowcu part ma, piątą część dani wytrąca według przywileju. Sieci gronowce Takiż prowent jak i z pierwszych, nie równy, przeszłego r. było ich 7. Płacą z każdego na św. Marcin po fl. 5. Sieci węgorzyńce Prowent nie równy; przeszłego r. było ich 11, z każdego do zamku na św. Marcin płacą dani 5 fi. Notandum w tych sieciach węgorzyńcowych każdy sołtys strądowy, który ma part w nich, szóstą część dani wytrąca według przywileju. Zaki t. j. saki sieci Za każdy zak od św. Jana Chrz. do św. Marcina płacić powinni po 12 gr. Roku przeszłego było ich 180. Za każdy zaś zak od św. Marcina do Mięsopust płacić powinni 8 gr. , tego roku było ich 30. Za każdy zak od mięsopust do św. Jana Chrz. płacić powinni po gr. 6, tego roku było ich 24. Bodarze Jest to prowent rybny, co węgorze na morzu biją, jest nierówny, od każdego bodarza na rok płacić powinni po gr. 12; przeszłego r. było ich tylko 10. Waty sieci Prowent nierówny, od każdej waty płacą fl. 2; przeszłego r. nie było żadnej. Kupcy Ci kiedy chcą łososie na strądzie przy sieciach kupować, każdy z nich wkupnego dać powinien fl. 6; przeszłego r. było ich tylko 2. Rybacy Gdańscy Prowent nierówny, od każdego niewodu na tydzień płacą po fl. 4, póki ło Kępa wią, bo im wolno wypowiadać; teraz ich jest 2. Takie wędy łosośne To są wędy, co je w zimie stawiają na łososie, dają od nich po jednemu łososiu; z tych prowentu przez dwie lecie nic nie było i często myli. Strądowe Jest to prowent od drzewa i drew przechodzących na morze, ze dwu miejsc biorą, z jednego przy rzece Bece, tam do dóbr weyherowskich KsJM. Radziwiłła, podkanclerzego W. Ks. L. , od każdego pręta drew po 8 fl. płacą, a do zamku puckiego po fi. 5. Z drugiego miejsca gdziekolwiek drwa lub drzewo postawią przy strądzie, do ststwa puckiego należące, biorą od każdego pręta drew po fl. 5 gr. 10. Ód inszego zaś drzewa od sztuki strądowe biorą, tak od całej balki gr. 6, od półbalki gr. 3, od klapek olenderskich kopy gr. 13, od francuzkich klapek kopy gr. 6, od krzywki każdej od sztuki gr. 3, od delów lub dębowych lub sosnowych od sztuki gr. 2, od pianek całych albo balów od sztuki po gr. 6, od barkolcu od sztuki po gr. 6, od wagenszosu od kopy po fl. 1 itd. Ten prowent także nierówny, przeszłego r. uczynił fi. 1077. Prętowe albo prowent leśny Każdy gbur szarwarkowy drew pół pręta wystawić z lasu puckiego powinien. Teraz gburów jest tylko 39. Uczyni prętów 19 1 2. Nadto ex usu wycinają na każdy rok na prowent zamkowy prętów 20. W Przytoczynie powinni co rok wyciąć 7 wiertli. Gajowe Prowent nierówny. Teraz zastaliśmy go ze wsi Rumia opactwa oliwskiego; który chłop 4 końmi jeździ do lasu, płaci fl. 20 gajowego; teraz tylko jeden taki jest; który zaś parą koni jeździ, płaci każdy po fl. 10; przeszłego r. takich było 2. Gromadne alias od węgli, Z tego prowent do zamku przeszłego r. wynosił fl. 50. Łąki, Z tych pustych z Brzeźna za przeszły rok prowent uczynił 50 fl. Morgowe Z ról pustych w starostwie morgowe przeszłego r. uczyniło fl. 20 ob. str. 34b36a. Do ststwa puckiego należało 6 folw. Połczyn ob. , Rekowo ob. , Pieleszewo ob. , Łepcz ob. , Mieruszyno ob. i Brzeźno. Według taryfy na symplę z r. 1717 płaciło tutejsze ststwo 117 fl. 16 gr. 13 den. ob. Cod. Belnensis w Peplinie, str. 103. Ze starostow puckich są znani 1 Stanisław Kostka, kasztelan, potem wojew. chełmiński i ststa pucki, kościerski i tczewski f 1555. 2 Jan Kostka, kaszt. gdański, woj. sandomierski, ststa pucki, malborski i tczewski 1581. 3 Ernest Weiher około r. 1600. 4 Jan Weiher, woj. chełmiński 1626. 5 Jan Działyński, woj. chełmiński 1648. 6 Jerzy z Tęczyna Ossoliński, kanclerz koronny, rezygnował tegoż roku 1650. 7 Kazimierz Zawadzki r. 1669 i około r. 1676; Borck w swojem Echo sepulchralis pisze, że był Tir doctus, cujus extant opera typo impressa 1 Gloria Orbi Sarmatico consensu monstrata a Deo data. 1670 in 4to. 2 Histo ria arcana sive diaria actorum publicorum sub rege Michaele; opus posthumum, 1699 in 4to. 3 Tractatus super advertentiam defectuum in capitibus imperii sarmatici, 1678 in 4to t 15 kwiet. 1691. 8 Piotr Przebendowski, woj. malborski, ststa pucki i mirachowski 1756. 9 N. Przebendowski. Nowy powiat pucki ma być utworzony z północnej części pow. wejherowskiego. Będą więc do niego na leżały Puck, wojtowe okręgi Rzucewo, Celbowo, Darzlubie, Krokowo, Karwieńskie Bło to, Starzyn, Łepcz, Swarzewo, Żarnowiec, Hel, Oksywie, Dębowa Góra, i od okręgu Rybnińskiego obwody gminne Tyłowo i Lubocin, a od okręgu Redy gmina Polchowo i obwód do dóbr rekowskich należący. Kś. Fr, Pucka Huta, niem. Putzhuette, dawniej Dąbrówka, wś szlach. , pow. kościerski, st. p. i par. kat. Kościerzyna, odl. 1 1 4 mili na płn. zachód, obejmuje 8 gburskich posiadłości, 535 25 mr. W 1869 r. 9 dm. , 56 mk. ewang. KL Fr, PuckaJastarnia, ob. Jastarnia Pucka, Pucka Kępa, niem. Putziger Kaempe, śre dnia z trzech kęp, stanowiących zachod, gra nicę zatoki Puckiej; ciągnie się od rz. Plutnicy aż do rz. Redy; powstała w ten sam sposób jak oksywska Kępa ob. . Morze oderwało część lądu, zniszczyło okopy i wały pod Puckiem, jako i bramę nad morzem. Stare groble zaś ciągnące się od Pucka do Swarzewa już znikły, tylko o ich szczątki rybacy sieci czę sto rozrywają. Dla zabezpieczenia brzegów usypano nowe groble, dalej w ląd wsunięte ob. Preuss. Prov. Bl. , 1837, str. 279 i Os sowski, Objaśn. do mapy archeol. Prus Zach. , str. XV. Kś. Fr. Pucka Zatoka, niem. Putziger Wiek, zach. półn. kąt zatoki Gdańskiej Danziger Bucht. Kaszubi tutejsi zowią ją Małem Morzem, dla odróżnienia jej od Baltyku, który Dużem Morzem nazywają. Zatoka ta oddzielona od Baltyku półwyspom Helą, tworzy równoramienny trójkąt, którego podstawa od Oksywia do m. Helu ma 15 klm. długości, a boki przy Wielkiej Wsi się schodzące 32 klm. , tak, że cała powierzchnia wynosi 526 mil kwadr. Od wsi Rewy aż do Kusfeldu ciągnie się mielizna Rewą Reff zwana, którą przy niskim stanie wody przejść można. Na niej budują sobie gniazda ptaki morskie. Dla okrętów przekopano kanał około pół mili od Redy, a miejsce to oznaczają pływające po powierzchni beczki, t. z. boje, które kotwicami do dna morskiego są przymocowane; po każdej stronie jest ich trzy. Drugie takie miejsce. Kuźnicą zwane, jest pod Kusfeldem przy półwyspie Helu. Do zatoki uchodzi kilka rzeczek Plutnica, Reda, Biała i inne. Nad brzegiem tej zatoki leżą na półwyspie miasto Hel z la Zatoka Jastarnia Huta Pucka Huta Pucka Puckiszki Pucknen Pucołowo Puców Pucówka Puczańce Pucze Puczekalnie Puczekany Puczeliszki Puczewka Puczeż Puczjo tarnią morską, dalej Jastarnia Gdańska i Puc ka, Kusfeld i Cejnowa, potem na lądzie Wiel ka Wieś, Swarzewo z cudownym obrazem M. Boskiej, Gnieździewo, Puck z starożytnym kościołem kat. , Rzucewo z dworem pięknym, Osłanin, Rewa, Mechlinko i Oksywie, gdzie także jest latarnia. Woda morska w Małem Morzu, zwłaszcza w zakątku Rewą oddzielo nym, zawiera tylko 0, 73 proc. soli. Także wały i głębokość nie są wielkie, a zamulenie coraz bardziej postępuje. Z ryb znajdują się w tej zatoce łososie, skarpie, banki, stornie, śledzie, brejtlingi. Węgorze trzymają się głó wnie w zakątku zatoki, gdzie mają swoje zi mowe legowiska. Zimą wyrębują tam rybacy lód i zabijają je harpunami, poczem wędzone lub marynowane do Gdańska wysyłają. Także kaczki i psy morskie żyją w tej zatoce, a zimą chwytają je rybacy sieciami; psy te trzymają się głównie przy dużych kamieniach, gdzie im nieraz, kiedy lód morze pokrywa, zwinni rybacy odwrót do otwartych miejsc w morzu przecinają ob. Landkr. Danzig von Brandstaeter, str. 18. Kś. Fr. Pućki 1. wś, pow. wołkowyski, w 2 okr. pol. , gm. Tołoczmany, o 17 w. od Wołkowyska. 2. P. Put ki, wś nad Pronią, pow. czauski, gm. Czaussy, własność hr. Tołstoja, posiada młyn wodny i folusz; przeprawa promem. Od P. Pronia poczyna być spławną. Puckiszki, wś, pow. poniewieski, w 3 okr. pol. , o 14 w. od Poniewieża. Pucknen niem. , wś i dobra ryc, pow. ragnecki, 6 klm. od st. p. , tel. i kol. żel. Szilen. Obszar 202 ha. Pucków, wś i fol. , we wsch. płdn. części pow. ihumeńskiego, w 3 okr. pol. i par. kat. berezyńskiej, gm. Jakszyce. Wś ma 18 osad pełnonadziałowych; folw. , dziedzictwo Pawlikowskich, przeszło 52 włóki. Miejscowość po leska, nizinna, grunta lekkie. A. Jel. Pućkowice Put kowice 1. Nadolne, wś, pow. bielski gub. grodzieńskiej, w 4 okr. pol. , gm. Narojki, o 54 w. od Bielska. 2. P. Nagórne, wś, tamże, o 52 w. od Bielska. Pućkowo Put kowo, wieś nad jeziorem t. n. , pow. wilejski, w 3 okr. pol. , gm. Łuczaje, okr. pol. i dobra hr. Mostowskich Oleszyn, o 7 w. od gminy a 78 w. od Wilna, ma 4 dm. , 55 mk. kat. 22 dusz rewiz. . Pucołowo, domin. , pow. szremski, o 8 klm. na zach. płn. od Szremu, nad strugą, która płynie z pod Grzybna i z odpływem jezior dolskich pod Racotem uchodzi do Obry; par. Błociszew dawniej Brodnica, poczta i st. dr. żel. w Szremie; 9 dm. , 97 mk. 1 prot. ; 167, 46 ha; czysty doch. grun. 2576 mrk. W r. 1294 Przemysław II, potwierdzając przywilej Przemysława I z r. 1342, wymienia P. Puteovo między posiadłościami klasztoru lubińskiego; Słownik Geograficzny T. IX. Zeszyt 100, pod r. 1366 występuje Zbrosław, dziedzic P. , który połowę dziedzictwa tego sprzedał Młodocie, Mikołajowi i Rączywojowi z Chaław. W 1564 r. płacił jeden z Pucołowskich bisk. poznańskiemu 6 groszy dziesięciny od półłanka; r. 1500 posiadał Andrzej Pucołowski 2 zagrodn. , 1 osadn. , a Maciej Krzyżanowski 4 zagrodn. , 1 osadn. i 20 owiec. Około 1793 r. należało P. do Wilczyńskich. E. Cal. Puców, potok w gm. Pokrywacz, hr. orawskiem, pow. dolnokubińskim, powstaje z 2ch strug napływających ku płn. i łączących się na obszarze gm. Pucowa u płn. podnóża góry Roztok 725 mt. ; mija wś Puców, u zachod. podnóża góry Turyka 850 mt. zwraca się na zachód, opływając stopy Wierchu Czoła 717 mt. ; wreszcie skręca się na płd. i we wsi Medzibrogy wpada do Orawy z lew. brzegu. Dłu gość biegu 8 1 2 klm. Dolina potoku górzysta. Dno kamieniste. Pędzi kilka młynów wo dnych. Br. G. Puców, węg. Puczó, wś nad potokiem t. n. , hr. orawskie, pow. dolnokubiński. Graniczy od płn. i zach. z Medzibrogą, od płd. z Srniaciami i Pokrywaczem, a od wschodu z Prybiszem. W płn. stronie wznosi się Polanka 718 mt. , w płd. zach. Sołtyski wierch 778 mt. , w płd. stronie Malicka góra 693 mt. i wresz cie Roztoki 725 mt. . Wznies. wsi 591 mt. n. p. m. W 1880 r. obszar wynosił 1731 kw. sążni katast. ; było 84 dm. , 392 mk. ; w miej scu kościół par. rz. kat. , zbudowany r. 1787, p. w. św. Andrzeja. Metryki od 1787 r. Do par. należą Prybisz, Pokrywacz i Srniacie. Według szem. duch. dyec. spiskiej z r. 1878 rz. kat. 922, ew. 228, nieun. 125, żyd. 27, z czego na P. przypada rz. kat. 414, nieun. 50, żyd. 5, razem 469. Sąd pow. , urząd po datkowy i st. p. Dolny Kubin. Br. G. Pucówka al. Puczewka, rzka w Bracławiu, dopływ Bohu. Puczańce, osada, pow. wiłkomierski, gm. Świadoście, o 89 w. od Wiłkomierza. Pucze, jez. w pow. bobruj skim, ob. Puczjo. Puczekalnie, wś, pow. poniewieski, w 4 okr. pol. , o 85 w. od Poniewieża. Puczekany, wś, pow. wiłkomierski, gm. Rogowo, o 55 w. od Wiłkomierza. Puczeliszki, wś, pow. poniewieski, w 3 okr. pol. , o 73 w. od Poniewieża. Puczewka, ob. Pucówka. Puczeż 1. os. nad rz. Wołgą, pow. jurjewski gub. kostromskiej, o 188 w. od Kostromy, ma 2410 mk. , zajmujących się handlem i spławem zboża; fabryka krochmalu, bank miejski, st. poczt. i przystań statków parowych. 2. P. , st. poczt. w pow. bałacheńskim gub. niżegorodzkiej. Puczjo al. Pucze, bagniste jezioro w pow. bobrujskim, na lew, brzegu Oressy, w obre18 Pućki Puczniew Puczniewska Wola Puczos Puczyce Puczyki Puczyn Puczyny Puczkany Puczkary Puczkarowszczyzna bie gm. pleskowickiej, ma przeszło 200 mr. Poławiają się tu okonie, karasie i inne ryby. Puczkaniszki, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 3 okr. pol. , o 58 w. od Nowoaleksandrowska. Puczkany, zaśc, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 66 w. od Nowoaleksandrowska. Puczkarowszczyzna, dobra, pow. wołkowyski, w 4 okr. pol. , gm. Werejki, o 21 w. od Wołkowyska. Puczkary, dobra, pow. telszewski, w 2 okr. pol. , o 29 w. od Telsz. Puczkaryszki, wś włośc. i dobra skarbo we, pow. święciański, w 2 okr. pol. , gm. Kukuciszki, okr. wiejski P. , o 7 w. od gminy a 41 w. od Święcian, ma 7 dm. , 65 mk. katol. w 1864 r. 23 dusz rewiz. . W skład okręgu wiejskiego wchodzą wsie P. , Wojele, Poużole, Pogilbiszki, Awiniszki, Dryże, Tarejle, Bryliszki, Macielańce, Pleszyszki, Napruny, Dacienie, Gudziela, Stasiuny, Wiziuny, Min towszyszki, przys. Dziewinie, oraz zaśc. Ajudemis, Pokanis, Padumble, Trymaniszki, Ryliszki, Pogilbis, Ponatrytis, Ażurojstis, Powiażyńce 1 i 2, Powialnominigie, Salinie, Warańce, Jodziesały, Milejkiszki, Grzybowszczyzna, Antorojście, Sidoryszki, Podzielinis, Zawietyszki, Matwiszki, Poledis, Pożuwińcie, w ogóle 500 dusz rewizyjnych włościan skar bowych. J. Krz. Puczkowskie, wś, pow. dzisieński, w 4 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra Korsaków, Jazno, o 20 w, od Dzisny, 2 dm. , 20 mk. prawosł. 10 dusz rewiz. . Puczniew, wś, fol. i os. fabr. nad rz. Ner, pow. łódzki, gm. Puczniew, par. Małyń, odl. 28 w. od Łodzi, posiada cukrownię. Wś ma 19 dm. , 608 mk. ; fol. 16 dm. , 66 mk. ; os. fabr. 8 dm. , 35 mk. W 1827 r. 40 dm. , 376 mk. Cukrownia, należąca do Wernera, właściciela dóbr P. , zatrudnia do 160 robotn. i produkowała za 30 do 46. 000 rs. rocznie. P. nadany został przez Kazimierza Sprawiedliwego wraz z przyległym Mianowem klasztorowi sulejowskiemu przy jego założeniu w 1176 r. Kod. dypl. Muczk. Rzysz. , I, 12. Wymienia te wsie i prawem średzkiem obdarza Władysław Łokietek w akcie potwierdzającym dobra i przywileje klasztoru w 1308 r. Kod. Małop. , II, 213. W XVI w. P. i Puczniewska Wola należą do par. Małyn. Łany folwarczne w P. dawały dziesięcinę plebanowi, kmiece zaś proboszczowi łęczyckiemu, w Puczniewskiej Woli zaś były tylko łany kmiece, dające dziesięcinę na stół arcybiskupi Łaski, L. B. , I, 375. Według reg. pob. pow. łęczyckiego z r. 1576 wś P. , w par. Kazimierz, miała w części Jakuba Puczniewskiego 3 łany, 1 zagr. , 18 osad; w części Jana Maczińskiego miała 9 łanów, 1 karcz. , 1 młyn, 4 osad Pawiński, Wielkop. , II, 65. Dobra P. składały się w 1878 r. z folw. Puczniew, Jeziorko i Mianów, rozl. mr. 2999 fol. P. gr. or. i ogr. mr. 666, łąk mr. 202, past. mr. 3, lasu mr. 1375, nieuż. mr. 105, razem mr. 2351; bud. mur. 11, z drzewa 27; płodozmian 4, 6 i 11 polowy; fol. Jeziorko gr. or. i ogr. mr. 124, łąk mr. 104, lasu mr. 2, nieuż. mr. 20, razem mr. 250; bud. z drzewa 7; płodozmian 7polowy; fol. Mianów gr. or, i ogr. mr. 378, lasu mr. 2, nieuż. mr. 17, razem mr. 397; bud. mur. 2, z drzewa 9, płodozmian 10polowy, las urządzony w kolei 80letniej; pokłady torfu. W skład dóbr wchodziły poprzednio wś P. os. 40, z gr. mr. 149; wś Jeziorko os. 8, z gr. mr. 59; wś Mianów os. 21, z gr. mr. 238; wś Madaje os. 18, z gr. mr. 68; wś Oleśnica al. Podzagrodniki os. 15, z gr. mr. 210; wś Wola Puczniewska os. 21, z gr. mr. 196. Ostatni wykaz urzędowy miejscowości gub. piotrkowskiej podaje obszar folwarczny P. na 857 mr. , we wsi 165 mr. , w os. fabrycz. 30 mr. , w os. karcz. i cegielni 9 mr. Br. CL Puczniewska Wola, wś, pow. łódzki, gm. Puczniew, par. Małyń, ma 18 dm. , 196 mk. ; w 1827 r. 14 dm. , 183 mk. Wchodziła w skład dóbr Puczniew. Według reg. pob. pow. łę czyckiego z r. 1576 Wola Puczniewska, w par. Kazimierz, miała w części należącej do Stani sława i Piotra Charbieckich 5 łan. , zagr. zbie gły, osad. 2. Część Aarona Pudłowskiego miała 1 2 łana, 1 zagr. , 5 osad. Część Kata rzyny Wolskiej 1 2 łana, 1 zagr. , 4 osad Pa wiński, Wielkop. , II, 65. Br. Ch. Puczos al. Puczosu, Pucios, Putios, wólka, w obrębie gm. Jakoben, w pow. kimpoluńskim, obwód sąd. Borny Watry. Leży przy gościńcu z Jakoben do Waleputny; liczy 33 dm. , 127 mk. Istnieje tu zakład kąpielowy siarczany, ściągający w letnich miesiącach dość licznych gości. Br. G. Puczyce, wś i fol. , pow. konstantynowski, gm. Łysów, par. Rusków i Chłopków wschod, obrz. , odl. 28 w. od Janowa, posiada szkołę początkową, browar piwa bawarskiego, pokła dy torfu. W 1827 r. 22 dm. , 188 mk. W 1885 r. fol. P. rozl. mr. 949 gr. or. i ogr. mr. 506, łąk mr. 118, past. mr. 71, lasu mr. 217, nieuż. mr. 37; bud. mur. 6, z drzewa 18, las nieurządzony. Wś P. , os. 29, z gr. mr. 461; wś. Cza chów os. 23, z gr. mr. 413. Br. Ch. Puczyki, wś, pow. orszański, gm. Mikulino, ma 6 dm. i 38 mk. , z których 2 zajmuje się krawiectwem. Puczyn, wś, pow. rzeczycki, w 1 okr. poi. brahińskim, gm. sawicka, ma 32 osad; grun ta wyborne, łąk dużo. A. Jel. Puczyny al. Puczyn, wś i dobra w pobliżu rzki Zaprudy, lew. dopływu Wiślicy, pow, Puczkaniszki Puczkaniszki Puczkaryszki Puczkowskie Pudewitz Pudenzig Pudencyanów Puczyry Pudagla Pudaków Pudaty Pudczos Puddemin Puddiger Pudder Pudel Pudelek Pudelkeim Pudełko piński, w 1 okr. pol. pohoskim, gm. dobrosławska. Wś ma 14 osad i 47 mk. ; fol. , wła sność Abramowskich, około 52 włók; grunta piaszczyste, łąk dostatek. A. Jel. Puczyry, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 3 okr. pol. , o 45 w. od Nowoaleksandrowska. Pudagla, dawniej klasztor norbertanów na wyspie Uzedom, w Pomeranii ob. P. U. B. v. Perlbach, str. 3, dziś domena fiskalna, st. poczt. Benz. Pudaków, wś, pow. rzeczycki, w 1 okr. pol. brahińskim, gm. mikulicka, ma 44 osad; grunta namułowe, bardzo urodzajne, miejsco wość nieco falowata. A. Jel. Pudaty, dobra, pow. suraski, w 3 okr. pol. do spraw włośc. , w 1863 r. 326 dusz rewiz. Pudczos, ob. Puczos. Puddemin niem. , dobra w Pomeranii, pow. rugijski, st. p. Garz. Pudder, ob. Drycany. Puddiger 1. Wendisch niem. , dobra ryc. w Pomeranii, pow. miastkowski, st. p. Warcin. 2. P. Deutsch, dobra ryc. w Pomeranii, pow. Sławiński, st. p. Wusterwitz. Pudel, 1489 r. Pudel, wś i fol. , pow. głogowski, par. Jakobskirch. Ludnośc ewang. Pudelek, powiat radomski, niewłaściwie zmieniona nazwa fol. Podulek, Pudelkeim niem. , wś, pow. iławkowski, st. p. , tel. i kol. żel. Licbark. Pudełko, os. , pow. kolneński, gm. Turośl, par. Myszyniec. Pudencyanów al. Budki, wś, pow. rawski, gm. Starawieś, par. Biała, ma 5 dm. , 53 mk. , 50 mr. Wchodziła w skład dóbr Chodnów. Pudenzig niem. , dobra ryc. w Pomeranii, pow. Naugard, st. p. Gollnow. Pudewitz niem. , ob. Pobiedziska, Pudhorod, węg. MunkacsVarallya, wś, hr. beregskie Węg. , nad rz. Latorczą, kościół paraf. gr. kat. , 463 mk. Pudigau, 1373 r. Podigów, fol. , pow. niemczyński, stanowi jedną całość z Jezierzycami Jeseritz. Znaleziono tu ciekawe cmentarzysko. Puditsch, wś, pow. trzebiński, par. Prausnitz. W 1842 r. 36 dm. , 315 mk. 30 kat. , szkoła ewang. od 1742 r. , zamek, folw. , wiatrak, gorzelnia, cegielnia. Pudlau, ob. Pudłów. Pudlein, ob. Podoliniec. Pudliszki, wś, dom. i okr. domin. , pow. krobski, o 3 klm. na zach. od Krobi, nad Kanią al. Kopanicą Polską, Położenie pagórkowate, pochylone na zach. ; na łąkach znajduje się torf i margiel biały; dawniej były bagniste i zarastały olszyną. Przez łąki te, tam gdzie teraz wiedzie źwirówka do Ponieca, była niegdyś droga brukowana z mostem, a po prawej stronie jej głęboki dół, zwany Porąbką. Na polach wyorano znaczny kawał bur sztynu. Żale i mogilniki poodkrywano tu liczne; dziś po nich śladu nie zostało. W po bliżu P. , między Karcem a Krobią, znajduje się nasyp ziemny. W 1245 Wierzbięta i Racława, wdowa po Klemensie, kasztelanie krakow skim, nadali P. Pudliskowo pod pewnemi wa runkami klasztorowi cystersek w Łubnicy. W 1564 r. płaciły P. bisk. poznańskim z 3 1 2 łan. osiadłych po 12 gr. dziesięciny; r. 1580 było tam 6 łan. os. , 7 zagrod. i wiatrak. Oko ło 1793 r. należały P. do Jana Pruskiego. W P. 1783 r. urodził się Franciszek Moraw ski, żołnierz i poeta. Ojciec jego żonaty ze Szczaniecką, trzymał te dobra w zastawie. Dobra te składały Karzec, Kokoszki, Kuczyna, Kuczynka i Zawady. Wś ma 20 dm. i 148 mk. , między którymi 6 protest. Domin. liczy 225 mk. w 9 dm. ; obszaru ma 574, 93 ha, t. j. 379, 41 roli, 119, 91 łąk, 30, 59 past. , 91, 18 lasu, 21, 85 nieuż. , 1, 99 wody; czysty dochód grun. 9581 mrk; właścicielem jest H. Kennemann dawniej Łubieńscy, który prócz P. posiada pod Krobią Ziemlin i Kokoszki. W do brach znajduje się gorzelnia, młyn parowy i cegielnia. W skład okr. domin. wschodzą Ka rzec, leśnictwo Karzeckie, Kokoszki, Kuczyna i Kuczynka; cały okrąg ma 18 dm. , 596 mk. 493 kat. , 103 prot. . E. Cal. Pudlówka, grupa zabudowań w obr. Raby Niżniej, pow. limanowski. Br. G. Pudło, wś i os. młyn. nad rz. Piasecznicą, pow. brzeziński, gm. Łazisko, par. Tomaszów; wś ma 13 dm. , 88 mk. , 101 mr. młyn 1 dm. , 17 mr. dwor. W 1827 r. 3 dm. , 18 mk. ; należała do par. Chorzęcin. Pudłów, w XVI w. Pudlovo major, wś, fol. i kol. nad rzeczką Pnieją Olchna, dopływem pobliskiego Neru, pow. sieradzki, gm. i par. Wierzchy, odl. od Sieradza 28 w. ; wś ma 14 dm. , 190 mk. ; fol. 7 dm. , 16 mk. ; kol. 17 dm. , 38 mk. W 1872 r. była gorzelnia. W 1827 r. 24 dm. , 191 mk. Dobra P. składały się w 1872 r. z fol. Pudłów i Bratków, oraz przyl. Zofiówka i nomen. Młyn, rozl. mr. 869 gr. or. i ogr. mr. 456, łąk mr. 150, lasu mr. 180, past. i zarośli mr. 53; nomenkl. Młyn mr 23, nieuż. mr. 7; bud. mur. 15, z drzewa 33, las urządzony. Oprócz powyższej przestrzeni w wieczystej dzierżawie mr. 30 i w r. 1872 oddzielono częściowym nabywcom mr. 296, oraz w r. 1876 oddzielono realność Zofiówkę z grun. mr. 46. Wś P. os. 35, z gr. mr. 171; wś Bratków Górny os. 7, z gr. mr. 8. W XVI w. łany kmiece w P. dawały dziesięcinę dziekanowi łęczyckiemu, a za kolędę pleban w Bałdrzychowie po korcu żyta z łanu. Z łanów folwarcznych w P. , na których siedzą kmiecie Włodarczyk, Panczyk i Sobieraj, pobiera pleban bałdrzychowski. W Pudłowku łany kmie Pudhorod Pudigau Puditsch Pudlau Pudlein Pudliszki Pudlówka Pudło Pudłów Puczyry Pudziek Pudziewszczyzna Pudzin Pudziszki Puehhajaerw Pudłów Pudymy Pudoż Pudownia Pudowie Pudolschine Pudłowice Pudłówek Pudłowce Pudłów ce dają tylko kolędę po korcu żyta, młynarz grosz a folwarczne łany dziesięcinę wartości 4 grzyw. plebanowi w Bałdrzychowie Lib. Ben. , I, 372, 373. Według reg. pobor. pow. Szadkowskiego z r. 1552, 1553, wś Pudłów major, w par. Beldrzychów, miała 6 os. , 3 łany Pawiń. , Wielkop. , II, 235. Br. Ch. Pudłów 1. niem. Pudlau, wś, pow, frysztacki, obwód sąd. bogumiński, na Szląsku austr. , na praw. brzegu Odry, 3 klm. na płd. od Bogumina, nad granicą Szląska prus. Na wschód leży wś Zablacs, st. kolei półn. ces. Ferdynanda, i wś Szunichel, od płd. Herzmanice, a od płd. zach. Hruszów. Do obszaru katastr. tej gminy należy wieś Wierzbice. W płn. wschod. rogu obszaru leży grupa chat Polesie. Wznies. wsi 202 mt. szt, gen. . W 1880 r. było 125 dm. , z tego na Wierzbice przypada 50; mk. 1041, z czego na Wierzbice przypada 447; rz. kat. 1005, prot. 9, żyd. 27. Co do narodowości; 112 Niemców, 281 CzechoSzląz. , 501 Polaków; z tego na Wierzbice 45 Niemców, 228 CzechoSzląz. , 105 Polaków. Należy do par. kat. w Boguminie. Szkoła lu dowa 1klasowa; st. poczt. w miejscu. 2. P. , niem. Pudlau, folw. w obrębie gm. Kunczyc Wielkich, pow. i obw. sądowy frysztacki, na Szląsku austr. Br. G. Pudłowce, wś rząd. nad Smotryczem, po wiat kamieniecki, gm. Dłużek, par. kat. Zińkowce, o 8 w. na płn. zach. od Kamieńca, ma 133 osad, 610 mk. w tej liczbie 75 jednodworców, 1032 dz. ziemi włośc; cerkiew p. w. św. Paraski, wzniesiona w 1867 r. i upo sażona 38 dz. ziemi, ma 726 parafian. W 1628 r. wś ta była zapisana przez Mikołaja Potoc kiego, wojew. bracławskiego, klasztorowi do minikanów w Kamieńcu. Ob. Arch. J. Z. R. cz. V, t. 1 298. Dr. M. Pudłówek, w XVI w. Pudlovo minor, wś i fol. nad strum. Pnieją, pow. sieradzki, gm. i par. Wierzchy, odl. od Sieradza 28 w. ; młyn wodny, 20 dm. , 184 mk. W 1827 r. 14 dm. , 144 mk. Dobra P. składały się w 1887 r. z fol. P. i Anusiu, rozl. mr. 971 fol. P. gr. or. i ogr. mr. 250, łąk mr. 42, past. mr. 35, lasu mr. 144, nieuż. mr. 20, razem mr. 491; bud mur. 3, z drzewa 13; fol. Anusiu gr. or. i ogr. mr. 234, łąk mr. 42, past. mr. 82, lasu mr. 91, nieuż. mr. 31, razem mr. 480; bud. mr. 1, z drzewa 5; las nieurządzony, pokłady torfu. Wś P. os. 26, z gr. mr. 123; wś Żerniki, os. 10, z gr. mr. 118. Br. Ch. Pudłowice, niem. Paudelwitz, dobra ryc, pow. morąski, 8 klm. od st. p. i tel. Christburg. obszar 493 ha. Pudolschine, fol. dóbr Zakrzew, pow. wielko strzelecki. Pudowie, grupa chat w obrębie gm. Pewli Wielkiej, pow. żywiecki. Br. G. Pudownia, jezioro, pow. sieński, rocznie poławia się do 32 pudów ryb. Pudownia, wś, pow. czauski, gm. Czerniawka, ma 38 dm. i 252 mk. , z których 1 zajmuje się kowalstwem. Pudoż, mto pow. gub. ołonieckiej, nad rz. Wodłą, o 487 od mta gubernialnego odległe, ma 1281 mk. , 2 cerkwie, szkołę miejską, szpital, znaczne jarmarki, st. poczt. , przystań. Pierwotnie osada, od 1785 r. miasto. Pudożski powiat ma na przestrzeni 17, 406 w. kw. zaledwo 30, 780 mk. , zajmujących się rolnictwem i uprawą lnu. Powierzchnia równa, grunta piaszczystogliniaste, mnóstwo jezior i bagien, lasy zajmują 92 ogólnej przestrzeni. Pudymy, wś, pow. władysławowski, gm. Zyple, par. Łuksze, odl. od Władysławowa 32 w. , ma 6 dm. , 53 mk. W 1827 r. 6 dm. , 63 mk. Pudziek, fol. na praw. brzegu Świsłoczy, pow. ihumeński, w 2 okr. pol. śmiłowickim. Należał niegdyś do dóbr baksztańskich, z kolei Kieżgajłłów, Zawiszów, Ogińskich, Moniuszków; przez wiano dostał się Neftelowi, poczem przeszedł na własność córki jego Ewy Wojciechowiczowej. Ma 25 1 3 włók w glebie wybornej, , łąk obfitość, lasu dostatek. A. Jel. Pudzieniszki, mko w pow. wileńskim, mylnie podane jako wchodzące w skład okr. wiejskiego Mokrzyca; ob. Cudzeniszki. Pudziewszczyzna, wioska, pow. miński, w 3 okr. pol. kojdanowskim, gm. Rubieżewicze, ma 3 osad; miejscowość mało leśna, bar dzo wzgórzysta. A. Jel. Pudzin al. Pudzino, wś nad rzką Nalibówką, dopł. Niemna, pow. lidzki, w 4 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra ks. Wittgensteina Dokudowo, o 26 w. od Lidy, 12 dm. , 135 mk. w 1864 r. tylko 47 dusz rewiz. . Pudziszki 1. wś, pow. sejneński, gm. Hołny Wolmera, par. Berżniki, odl. od Sejn 13 w. , ma tartak, folusz, młyn wodny, 16 dm. , 109 mk. , 17 os. , 347 mr. Wchodziła w skład dóbr Hołny Wolmera. 2. P. , wś, pow. maryampolski, gm. Chlebiszki, par. Płutyszki, odl. od Maryampola 28 w. , ma 5 dm. , 43 mk. W 1827 r. 1 dm. , 25 mk. ; par. Preny. 3. P. Urszule, folw. , i P. Mercze, wś, pow. wyłkowyski, , gm. Zielonka, par. Olwita, odl. 3 w. od Wyłkowyszek. W 1885 r. folw. P. Urszule rozl. mr. 835 gr. or. i ogr. mr. 564, łąk mr. 166, lasu mr. 78, nieuż. mr. 27; bud. z drzewa 14; pło dozmian 8polowy; las nieurządzony; pokłady torfu. Wieś P. Mercze os. 33, z gr. mr. 314 Br. Ch. Pudziszki, dwór, pow. rossieński, par. lalska, własność Swiderskich. Puehhajaerw al. Wollustsche See niem. , jezioro w gub. inflanckiej. Z niego pod nazwą Puehhajoeggi wypływa Omowża Mała. Pudzieniszki Puerschkau Puerschen Puehlau, 1391 Pelaw, wś, pow. oleśnicki, par. ewang. Rakawa Raake. W 1842 r. 42 dm. , 304 mk. 11 katol. , szkoła ewang. Par. katol. Kunersdorf. Puelz niem. , wś i dobra, pow. rastemborski, 9 klm. od st. pocz. , tel. i kol. żel. Reszlu. Obszar 647 ha. Puerben, 1435 Pirwin, wś i dobra, pow. frysztacki, par. ewang. Niebusch. W 1842 r. 41 dm. , zamek i folw. , 263 mk. , szkoła ewang. , młyn wodny, trzy wiatraki. Puerblschau, 1367 Pirwschaw, 1393 Pirwischaw, wś, pow. trzebnicki, par. ewang. Wysoki Kościół. W 1842 r. 18 dm. , sołtystwo, 138 mk. 18 katol. . Dawniej własność klasztoru w Trzebnicy. Do P. należy os. karcz. i włość Bloessel. Puerschen, wś i dobra, pow. głogowski, par. ewang. Rosterdorf. Posiada kaplicę kat. , filią par. Rietschuetz, ze starożytnym i cudownym obrazem M. Boskiej, do którego na uroczystość Nawiedzenia P. Maryi przybywają tłumy pielgrzymów. W 1842 r. było tu 20 dm. , dwór, folw. , 164 mk. 26 katol. . Puerschkau, wś i dobra, pow. kożuchowski, par. ewang. i katol. Sława. W miejscu kaplica z kapelanem stałym. W 1842 r. było 78 dm. , dwór i folw. , 460 mk. 59 katol. , szkoła ewang. Do dóbr należały Boehmisch Vorwerk i Ziegel Vorwerk. Pueryna, przysiołek, pow. poniewieski, w 2 okr. pol. , o 33 w. od Poniewieża. Puestow niem. , dobra ryc. w Pomeranii, pow. miastkowski, st. pocz. Warcin. Puetnitz niem. , dobra ryc. w Pomeranii, pow. Franzburg, st. pocz. Damgarten. Pugajne 1. wś rząd. , pow. trocki, w 1 okr. pol. , o 20 w. od Trok, 4 dm. , 21 mk. kat. 2. P. , wś włośc. , pow. wileński, w 2 okr. pol. , gm. Mejszagoła. okr. wiejski Rostyniany, o 15 w. od gminy, 9 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Elnokumpie. 3. P. , zaśc. włośc, tamże, 3 dusze rewiz. Pugarewo, folw. , pow. nowogródzki, w 2 okr. pol. horodyszczańskim, gm. Poczepowo; miejscowość falista, bezleśna, grunta urodzaj ne, szczerkowogliniaste. A. Jel. Puggerschow niem. , ob. Pogorszewo, Pugi, wś, pow. Słonimski, w 1 okr. pol. , gm. Piaski, o 93 w. od Słonima. Pugroszany al. Putroszany wś, pow. maryampolski, gm. i par. Balwierzyszki. Odl. od Maryampola 37 w. , składa się z dwóch części, mających razem 44 dm. , 422 mk. W 1827 r. zwą się Putroszany, 1 część 26 dm. , 206 mk. , 2a część 12 dm. , 92 mk. Puhacze 1 wś włośc. nad rz. Niewiszką, pow. lidzki, w 3 okr. pol. , gm. Dubicze, okr. wiejski Nowy Dwór, o 9 w. od gminy, 94 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Ostrzyna. W spisie z 1866 r. podane dwie wsie P. , o 56 w. od Lidy, mające 24 dm. i 202 mk. i P. Wielkie, o 59 w. od Lidy, 24 dm. i 178 mk. Wś P. wchodziła niegdyś w skład dóbr królewskich NowyDwór. 2. P. , wś i folw. , pow. wilejski, w 3 okr. pol. , gm. Żośno, okr. wiejski Nowe Żośno o 8 w. od gmi ny a 57 w. od Wilejki, ma 5 dm. , 33 mk. prawosł. 14 dusz rewiz. ; własność Kandybów. 3. P. , wś włośc. nad Mereczanką, pow. trocki, w 4 okr. pol. , gm. Merecz, okr. wiejski Mordasowo, o 10 w. od Merecza a 70 w. od Trok, ma 16 dm. , 178 mk. katol w 1864 r. 76 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbo wych Merecz. Pod wsią odbywa się obfity połów łososi. 4. P. , białoruskie Puhaczy, wś nad rzeką Małyszówką, dopływem BerezynyNiemnowej, pow. miński, w 2 okr. pol. i gm. Raków; ma 20 osad pełnonadziałowych; grun ta lekko faliste, szczerkowe; miejscowość dość leśna. Wś P. wchodziła dawniej w skład dóbr Dubrowy. 5. P. , wś, pow. bielski gub. gro dzieńskiej, w 2 okr. pol. , gm. Malesze, o 13 w. od Bielska. J. Krz. Puhaczewo Józefpol, wś i dobra, pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 2 okr. pol. , gm. Kamienica Żyrowicka, o 10 w. od Brześcia. Puhaczówka 1. wś nad bezim. dopł. Górskiego Tykicza, pow. taraszczański, ma 1034 mk. prawosł. i 14 katol, ; cerkiew dre wniana Pokrowska, wzniesiona w 1761 r. , uposażona 68 dzies. ziemi. Wchodziła niegdyś w skład dóbr tetyjowskich ks. Sanguszków, następnie Ledochowskich i Zakrzewskich. Ostatni sprzedał P. na początku b. wieku Ja kubowi Jastrzębskiemu, od którego przeszła do syna jego Stefana a po jego śmierci w 1838 r. rozdzieloną została pomiędzy jego siostrze nice Reginę Dzierzkową 221 dusz rewiz. i 1612 dzies. ziemi oraz Julią Suską 211 dusz rewiz. i 1419 dzies. Część Suskiej drogą wia na przeszła do Józefa Miączyńskiego. 2. P. , Puchaczówka u Rulikowskiego, wś na prawym brzegu Rosi, pow. wasylkowski, par. praw. Biriuki o 2 w. powyżej, ma 526 mk. Należy do klucza białocerkiewskiego hr. Branickich. 3. P. , wś, pow. żytomierski, ob. Pukaczówka. J. Krz. Puhary 1. leśniczówka koło Belejowa, na obsz. dwor. Czołhan, pow. doliński. 2. P. al. Pohary grupa domów i gajówka w Słobódce Leśnej, pow. kołomyjski. 3. P. , część Jabłonicy, pow. nadwórniański. 4. P. , ob. Pohary. Puhawki, wś, pow. dzisieński, w 2 okr. pol. , gm. Ihumenowo, okr. wiejski Koporów, o 35 w. od gminy, 18 dusz rewiz. ; należy do dóbr Ihumenowo, ks. Puzynów. Puhlaj, gmina w pow. boreckim, ma 5208 mk. 1837 męż. , 2071 kob. i 1300 dzieci. Puelz Puerblschau Puerben Pugi Puggerschow Pugarewo Puhlaj Puhawki Puhary Puhaczówka Puehlau Pugajne Puhaczewo Puhacze Pugroszany Puetnitz Puestow Pueryna Pujkojnie Puhlau Puhnjen Puhowicze Puhowszczyzna Puicken Puickwallen Pujanuwa Pujdaki Pujdałowo Pujki Pujkiszki Pujle Pujło Pujowoska Pujsie Pujsze Pujszyszki Pujtowo Pukacze Pukaczów Pukaczówka Pukaczy Pukały Pukaniszki Pukarzów W gminie jest 4843 dzies. lasów prywatnych i 198 dzies. włościańskich. Puhlau al. Buhlau kol. i dobra, pow. prądnicki, par. Wierzch Deutsch Muellmen. W 1861 r. dobra miały 1303 mr. , kolonia 56 mr. Pulstheerofen, folw. , pow. czamkowski, o 11 klm. na zachód od Trzcianki; par. prot. i poczta w W. Dzierżnie; 2 dm. , 19 mk. prot. Istniał już przed r. 1830. Puhnjen, dobra prywatne, w okr. tukumskim, pow. talseński, par. arlaweńska Kurlandya. Puhowicze. folw. i wś nad rz. Oszmianką, pow. wileński, w 4 okr. pol. , gm. Worniany, okr. wiejski Sokołajcie, o 17 w. od gminy a 70 w. od Wilna. Folw. ma 1 dm. i 9 mk. 1 praw. i 8 katol. , wś zaś 8 dm. i 84 mk. katol. w 1864 r. 30 dusz rewiz. ; własność Czarnockich. Puhowszczyzna, zaśc. szl. , pow. trocki, w 3 okr. pol, o 31 w. od Trok, 2 dm. , 13 mk. katol. Puicken, ob. Boiken. Puickwallen niem. , wś na prus. Litwie, pow. darkiejmski, st. pocz. , tel. i kol. żel. Darkiejmy. Pujanuwa łotew. , wś, pow. lucyński, ob. Póljanów, Pujdaki, wś, pow. władysławowski, gm. Swiatoszyn, par. Iłgowo, odl. od Władysławowa 40 w. , ma 4 dm. , 25 mk. W 1827 r. Pujdraki, mają 4 dm. , 38 mk. Pujdałowo, u Buszyńskiego Pundałów, wś, pow. rossieński, gm. Taurogi, o 68 w. od Rossień; własność Przyjałgowskich. Pąjdugale, wś, pow. telszewski, w 3 okr. pol. , o 45 w. od Telsz. Pujki 1. osada, pow. rossieński, gm. Bo toki, o 46 w. od Rossień. 2. P. , sioło, pow. szawelski, gm. Krupie, o 59 w. od Szawel. Pujkiszki, dobra, pow. szawelski, gm. Tryszki, o 57 w. od Szawel. Pujkojnie, wś, pow. kowieński, w 4 okr. pol. , o 47 w. od Kowna. Pujle, wś, pow. szawelski, gm. Radziwiliszki, o 29 w. od Szawel. Pujło, ob. Pójło. Pujowoska struga, ob. Gać. Pujsie, ob. Pujsze. Pujsze 1. wś nad rz. Ponaczką, pow. lidzki, w 2 okr. pol. , gm. Koniawa, okr. wiejski Krzywile, o 2 w. od gminy, 13 w. od Ejszyszek a 51 w. od Lidy, ma 4 dm. , 25 mk. kat. , 12 dusz rewiz. ; należy do dóbr Hołodziki Pileckich. 2. P. , u Buszyńskiego Pujsie, wś, pow. rossieński, gm. Rossienie, par, o 12 w. od Rossień. Pujszyszki, obręb leśny, pow. gm. Monkuny, o 11 w. od Rossień. Pujtowo, folw. pryw. , pow. wilejski. Widukle, J. Krz. rossieński, w 1 okr. pol. , o 48 w. od m. Wilejki, przy b. drodze pocztowej z Ilii do Radoszkowicz, 1 dm. , 8 mk. ; własność Strzałkowskiego 1866 r. . Pukacze, las w płn. zach. stronie Niemiłowa, pow. Kamionka Strumiłowa. Pukaczów, rus. Pukacziw, grupa domów, młyn parowy i leśniczówka w Niemiłowie, pow. Kamionka Strumiłowa. Pukaczówka, wś nad rz. Użem, pow. żytomirski, na pograniczu pow. owruckiego, o 5 w. od mka Uszomierza. Składową część grun tu stanowi czerwony granit i gnejs. A. L. Br. Pukaczy, obręb leśny w zach. części pow. nowogródzkiego, w pobliżu granicy pow. lidzkiego, pomiędzy rzekami Dzietomlanką i Bałajcą. A. Jel, Pukały 1. wś włośc, pow. święciański, w 4 okr. pol. , gm. Wojstom, okr. wiejski Ruskie Sioło, o 22 w. od gminy, 9 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Wojstomska Plebania. W spisie z 1866 r. podany jako zaśc, o 78 w. od Święcian, mający 1 dm. , 5 mk. kat. 2. P. al. Józefpol, fol. szl. , pow. święciański, w 4 okr. pol. , o 71 w. od Święcian, 1 dm. , 7 mk. prawosł. Pukaniszki, zaśc. włośc, pow. wileński, w 3 okr. pol. , gm. Giedrojcie, okr. wiejski Marciniszki, o 4 w. od gminy a 43 w. od Wilna, 1 dm. , 13 mk. kat. w 1864 r. 2 dusze rewiz. ; należy do dóbr skarb. Jęczmieniszki. Pukarzów 1. al. Pukarzew wś i fol. nad rz. Pilicą, pow. noworadomski, gm. Maluszyn, par. Borzykowa, odl. 32 w. od Radomska, młyn wodny, pokłady torfu. Wś ma 31 dm. , 338 mk. ; fol. 5 dm. , 50 mk. W 1827 r. 23 dm. , 249 mk. W 1884 r. fol. P. z nomenkl. Kozieł rozl. mr. 1612 gr. or. i ogr. mr. 241, łąk mr. 136, past. mr. 323, wody mr. 41, lasu mr. 786, zarośli mr. 3, w odpadkach mr. 64, nieuż. mr. 17; bud. mur. 6, z drz. 24; płodozmian 6polowy, las urządzony, pokłady torfu. W skład dóbr poprzednio wchodziły wś P. os. 24, z gr. mr. 345; wś Mosty os. 12, z gr. mr. 269; wś Pierzaki os. 10, z gr. mr. 209. W XVI w. role kmiece dawały plebanowi w Borzykowy dziesięcinę snopową, za konopną po groszu i na kolędę po groszu z domu. Łany dworskie od strony Borzykowy dawały tamże, inne zaś plebanowi w Maluszynie Łaski, L. B. , I, 512. Według reg. pob. pow. radomskiego z r. 1552 1533 wś Pukarzów, w par. Borzikowa, własność Pukarzewskiego, miała 2 osad. Pawiński, Wielkop. , II, 277. 2. P. , wś i dobra, pow. tomaszowski, gm. Rachanie, par. Łaszczów, odl. 20 w. od Tomaszowa, posiada gorzelnię z roczną produkcyą do 70, 000 rs. , 61 dm. , 540 mk. 485 rz. kat. . W 1827 r. należał do par. Rachanie, miał 49 dm. , 328 mk. Właścicielem dóbr około 1880 r. był hr. Fredro. Dobra P. składały się w 1885 r. z fol. P. , Mo Puhlau Pukielewszczyzna ratyn i Hopke, rozl. mr. 2166 fol. P. gr. or. i ogr. mr. 463, łąk mr. 100, past. mr. 1, lasu mr. 296, nieuż. mr. 28, razem mr. 888; bud. z drzewa 47; fol. Moratyn gr. or. i ogr, mr. 439, łąk mr. 60, past. mr. 4, nieuż. mr. 11, razem mr. 514; bud. z drzewa 18; fol. Hopke gr. or. i ogr. mr. 366, łąk mr. 87, lasu mr. 303, nieuż. mr. 8, razem mr. 764; bud. z drzewa 10, las nieurządzony. W skład dóbr poprze dnio wchodziły wś P. os. 58, z gr. mr. 701; wś Wólka Pukarzowska os. 42, z gr. mr. 715; wś Moratyn os. 46, z gr. mr. 845; wś Hopke os. 31, z gr. mr. 488. Br, CL Pukarzowska Wólka, wś, pow. tomaszowski, gm. Rachanie, odl. 21 w, od Tomaszowa. Ma 76 dm. , 419 mk. , w tem 295 rz. kat. , 722 mr. gruntu, 46 mr. lasu. Stolarz i tkacz. Fol. należy do Pukarzowa, gleba pszenna. W 1827 r. 44 dm. , 232 mk. X F. S. Pukasowce z Korypowem, wś, pow. stani sławowski, odl. o 7, 5 klm. na zachód od sądu pow. , st. pocz. i tel. w Haliczu, leży między rzekami Dniestrem i Łomnicą, na płn. zach. brzegu Łomnicy, Korypów zaś na połud. brze gu Dniestru. Na płn. zach. od tych osad wpa da Łomnica do Dniestru, a cały półwysep utworzony przez obydwie rzeki, pokrywają bagna i trzęsawiska z powodu płaskich i ni skich brzegów Dniestru. Granice wschodnia Dniestr a za nim wsie Popławniki, Łomnica a za nią klasztor św. Stanisława na stromej gó rze i wś Załukiew, dawny Halicz; połud. Ło mnica i wś Bludniki; zachod, wzgórza obrosłe lasami a za nimi Wojniłów i wsie Seredne, Darachów i Kołodziejów; półn. zachod. wś ostrów; półn. Dniestr a za nim Demeszkowce i Hanowce. Obszar dwor. 472, włośc. 637 mr. W 1857 r. 285 mk. ; w 1880 r. w gm. 281, na obsz. dwor. 2; rz. kat. 2, par. Wojniłów; gr. kat. 281, par. Ostrów, Właściciel posiadłości dworskiej Zygmunt Jaroszyński. B. R. Pukawica, wś włośc. , pow. piotrkowski, gm. Bujny, par. Łobudzice, ma 10 dm. , 100 mk. , 129 mr. W 1827 r. 6 dm. , 45 mk. Puki 1. wś, pow. nowoaleksandrowski, w 5 okr. pol. , o 96 w. od Nowoaleksandrowska. 2. P. , wś, pow. poniewieski, w 3 okr. pol. , o 14 w. od Poniewieża. 3. P. Barsze, okolica, pow. telszewski, w 1 okr. pol. , o 38 w. od Telsz. Pukianiszki, zaśc. włośc. , pow. wileński, w 3 okr. pol. , gm. Janiszki, okr. wiejski Goćkiszki, o 3 w. od gminy a 56 w. od Wilna, ma 2 dm. , 38 mk. kat. w 1864 r. 10 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Inturki. Pukiele, zaśc. szl. , pow. wileński w 4 okr. pol. , o 30 w. od Wilna, 1 dm. , 5 mk. kat. Pukielewszczyzna, białor. Pukielouszczyzna, wś nad rz. Łań, pow. słucki, w 2 okr. pol. kleckim, przy gościńcu poczt. z Nieświeża do Kiecka, ma 6 osad; miejscowość bezleśna, ró wna, grunta wyborne pszenne. A. Jel. Pukieliszki, zaśc. szl. , pow. wileński, w 4 okr. pol. , o 27 w. od Wilna, 1 dm. , 4 mk. kat. Pukienicze al. Pukinicze, rus. Pukinyczi, wś, pow. stryjski, 10 klm. na płn. wschód od sądu pow. w Stryju, 4 klm. na wschód od st. kol. i urz. poczt. w Uhersku. Na płn. wsch. i wschód leżą Lisiatycze, na płd. i płd. zach. Uhersko, na zach. i płn. zach. Wownia. Narożnika płn. wsch. dotyka pot. Wowiński. Zabudowania wiejskie leżą w środku obszaru. Zachod, część wsi przebiega kolej żelazna i gościniec stryjsko lwowski. Przy tym gościńcu stoi karcz ma Podlipowce. Własn. więk. ks. Juliana Świdrygiełły Swiderskiego ma roli or. 343, łąk i ogr. 278, past. 176, lasu 104 mr. ; wł. mn. roli or. 304, łąk i ogr. 246, past. 167 mr. W r. 1880 było 86 dm. , 433 mk. w gminie, 10 dm. , 77 mk. na obsz. dwor. ; 91 rz. kat. , 353 gr. kat. , 20 izrael. , 46 innych wyznań; 50 Pola ków, 414 Rusinów, 46 Niemców. Par. rz. kat, w Stryju, gr. kat. w Lisiatyczach Górnych. We wsi jest cerkiew p. w. Narodz. Chrystusa Pana. Lu. Dz. Pukienie, zaśc, pow. wiłkomierski, gm. Androniszki, o 26 w. od Wiłkomierza, własność Miłaszewskich. Pukinin, w XVI w. Pukynyn, wś włośc. , pow. rawski, gm. Regnów, pow. Rawa, ma 42 dm. , 312 mk. , 1191 mr. 584 ornej. W 1827 r. 25 dm. , 260 mk. Była to wieś na prawie niemieckiem. Łany kmiece i wójtostwo dawa ły dziesięcinę pieniężną po 6 gr. z łanu pleba nowi w Rawie. Br. Ch. Pukino, zaśc. , pow. nowoaleksandrowski, w 3 okr. pol. , o 53 w. od Nowoaleksandrowska. Puklaki, w dokum. Poklęki, wś rząd. nad Zbruczem, pow. kamieniecki, okr. pol. Lanc koroń, gm. Orynin, par. kat. Czarnokozińce, ma 126 osad, 580 mk. , 760 dz. ziemi włośc. ; posterunek straży pogranicznej; cerkiew p. w. św. Mikołaja, wzniesiona w 1817 r. i uposażo na 63 dz. ziemi, ma 1325 parafian. Niegdyś dobra koronne. Podług lustracyi Humieckiego, kaszt. kamienieckiego, w 1616 r. tej wsi posesorem urodz. Piotr Wróblewski i z p. Maruszą Janczyńską, małżonką swą, in solidum oboje. Na którą pokazali teraz sumę do brą, przez ś. p. króla Władysława zapisaną, która iż jeszcze czworgiem dożywociem nie expirowała, bo dopiero w trzeciem dożywociu te dobra trzymają, lustracyi natenczas nie podlegają Jabłon. , Lustracye, 64. W 1636 r. trzymał ją Marcin Gąsiorowski z opłatą fl. 19 gr. 8 den. 15, w 1770 r. zaś Joachim Łoś, opłacając 626 złp. Ukazem z d. 12 grudnia 1816 r. nadane na lat dwanaście generałowi Kniaźninowi bez opłaty kwarty, a przez nie go ustąpione Fedkowiczowi. Dr. M. Pukienie Pukinin Pukino Pukarzowska Puklaki Pukieliszki Pukienicze Wólka Pukasowce Pukawica Puki Pukianiszki Pukarzowska Wólka Pukiele Pukowo Pukście Pukśnie Pukszany Pulemieckie Pulce Pulcinów Pukusy Pukszwy Pukszyszki Puksztulis Puksztaniszki Puklaki Puklaki, wś, pow. borszczowski, nad rz. Zbruczem, przy samej granicy gub. podolskiej. Zbrucz dzieli wieś na dwie części, jedna leży w gub. podolskiej, druga w Galicyi. Rzeka skręca w tem miejscu wprost z zachodu ku wschodowi, tak, że część w gub. podolskiej leży na północ, galicyjska na południe tej rzeki. Granice połud. Podfilipie, zachod. Turylcze i Słobodka. obszar należy do gm. Słobodka Turylecka. W 1880 r. było 131 mk. B. R. Puknajcie, wś, pow. rossieński, par. betygolska. Pukniany 1. wś, pow. poniewieski, w 2 okr. pol. , o 52 w. od Poniewieża. 2. P. , dwór, tamże, o 48 w. od Poniewieża. 3. P. , dobra, tamże, o 49 w. od Poniewieża. Puknie, wś, pow. wiłkomierski, gm. Ołoty, o 96 w, od Wiłkomierza. Pukniszki, wś włośc, pow. władysławowski, gm. Kidule, par. Sudargi, odl. od Władysławowa 29 w. , ma 6 dm. , 59 mk. , 81 mr. W 1827 r. 1 dm. , 10 mk. Należała do dóbr rządowych Kidule. Pukniszki, dwór, pow. nowoaleksandrowski, w 5 okr. pol. , o 105 w. od Nowoaleksandrowska. Puków, z Hussakowem, Pograniczem i Przylaskiem, wś, pow. rohatyński, o 7 klm, na płd. wschód od sądu pow. , urz. poczt. i tel. i rz. kat. w par. Rohatynie. Granice wschod. Cześniki, połud. Danilcze i Putiatyńce, zachod. Rohatyn, półn. Dobrymów. Leży przy gościńcu kraj. RohatynBrzeżany. Obszar dworski 1146, włośc. 1572 mr. W 1857 r. 1012 mk. ; w 1880 r. w gminie 1093, na obsz. dwor. 72; rz. kat. 16, gr. kat. 1085; par. w miejscu, dek. Rohatyn; szkoła etat. o 1 naucz. , kasa pożycz. gm. ma 99 złr. ; właśc. pos. dwor. Władysław i Klaudya Tustanowscy. W Stratynie 20 marca 1695 r. Jan Stefan Silnicki, chorąży podolski, buczniowski starosta, i Katarzyna Drużbicówna, małżonkowie, oddają Tyburcemu Stanisławowi Odrowskiemu, podstolemu chełmińskiemu, i Joannie Cichorzównie, małżonkom, wś swą Puków, w wojew. ruskiem a ziemi halickiej leżącą, w trzyletnie używanie, wzamian za pożyczone od nich 23, 000 złp. A. gr. i z. , t. X, str. 372, ustęp 6254. B. R. Pukowatycin, leśniczówka w Skomorochach, pow. sokalski. Pukowica, fol. dóbr Sromotka, pow. piotrkowski. Pukowo al. Puków, dwie poblizkie wsie z zarządem gminnym i dobra, w połud. części pow. ihumeńskiego, o 126 w. od Ihumenia, niegdyś własność radziwiłłowska, od początku bieżącego wieku należy do Jodków. Jedna wieś ma 48 osad pełnonadziałowych. Cerkiew paraf pounicka p. w. św. Jerzego, z dawnych zapisów 3 włóki i 3 morgi ziemi, około 1200 parafian; druga wieś ma 20 osad. Gmina pukowska składa się z 6 starostw wiejskich, 367 osad, zamieszkałych przez 2578 włościan, któ rym przy uwłaszczeniu wydzielono 5295 dz. ziemi. Gm. pukowska graniczy od płn. z gmi nami Mobilna i PereszewskaSłoboda; od wsch. z tą ostatnią; od płd. z pow. słuckim, z gminami Hresk i Hrozow; od zach. też z po wiatem słuckim, z gminami Pociej ki i Teladowicze i obejmuje około 18 w. kw. Należy do 1 okr. pol. uździeńskiego, par. kat. uździeńskiej, 4 rewiru sądowego, 3 okr. wojskowego. Szkółka gm. pukowskiej znajduje się w Starzycy. Dobra razem z fol. Łopuchy mają oko ło 125 włók i liczą się do najlepszych w po wiecie. Gleba urodzajna, nawet pod pszenicę, lasu dostatek. Fol. zabudowany starannie, prawie cały z muru, posiada rezydencyą z pię knym ogrodem i parkiem. Niedawno zmarły właściciel Tomasz Jodko zgromadził tu pię kny księgozbiór, oraz nieco pamiątek i dzieł sztuki. Gospodarstwo oddawna porządne; ho dowla bydła, owiec i koni poprawna. Kaplica katol. cmentarna, niedawno z muru wzniesio na, z grobami familijnymi. A. Jel. Pukowo al. Puchów, dawna nazwa wsi Karabaczyn, w pow. radomyskim. Pukście, wś, pow. rossieński, gm. kielmeńska, o 26 w. od Rossień. Pukśnie 1. wś nad rzką Pieną, pow. wilejski, w 2 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Kurzeniec, o 1 w. od gminy a 7 w. od Wilejki, przy b. drodze poczt. z Dołhinowa do Wilejki, ma 4 dm. , 38 mk. prawosł. 11 dusz rewiz. ; należy do dóbr Dziakowszczyzna, Klaczkowskich. 2. P. , fol. , pow. wiłkomierski, gm. Traszkuny, o 28 w. od Wiłkomierza. Pukszany, wś, pow. suraski, w 2 okr. pol. do spraw włośc. , gm. janowska; w 1863 r. 94 dusz rewiz. Puksztaniszki, fol. , pow. trocki, par. Wysoki Dwór, w 1850 r. własność Kononowicza, miały 370 dz. rozległości. Do dóbr należały 4 zaścianki. Puksztulis, zaśc. rząd. nad jez. Dzisną, pow. święciański, w 2 okr. pol. , o 37 w. od Swięcian, 1 dm. , 4 mk. kat. Pukszyszki al. Puniszki, wś, pow. władysławowski, gm. Światoszyn, par. Poniemoń, odl. od Władysławowa 43 w. , ma 7 dm. , 68 mk. W 1827 r. 5 dm. , 38 mk. Pukszwy, dwór, pow. rossieński, gmina Skawdwile, o 31 w. od Rossień. Pukusy, grupa domów w Ulicku Seredkicwicz, pow. Rawa Ruska. Pulce, ob. Pilce 2. Pulcinów al. Polcinów, fol. , ob. Kąty t. III, 944. Pulemieckie, jezioro w pow. włodzimier Puklaki Puknajcie Pukniany Puknie Pukniszki Puków Pukowatycin Pukowica skim, 14 w, kwadr. rozległe podług Strielbickiego. Puleny, wś, pow. poniewieski, w 4 okr. pol. , o 73 w. od Poniewieźa. Pulewna Wola, wś, pow. pułtuski, ob. Pulwy i Polewna Wola, Pulima 1. zaśc. szl. nad jeziorem t. n. , pow. wileński, w 3 okr. pol. , o 36 w. od Wilna, 5 dm. , 56 mk. kat. 2. P. , zaśc. , pow. wileński, ob. Piotrzyszki. Puliny, dawniej Czertow les, Czertolescy, Czartolesy, Czortolesy, mko u źrodłowisk rzeki Tenki, pow. żytomierski, blizko granicy pow. nowogradwołyńskiego zwiahelskiego, otoczone wzniosłymi, rozległymi lasami, o 35 w. od Żytomierza st. poczt. i tel. , o 19 w. od Horoszek, 20 w. od Wilska, w 1 okr. pok. do spraw włośc, w 2 rew. powołanych do służby wojsk. W 1870 r. było tu 130 dm. , 390 mk. płci męz. dziś około 800 mk. , w tem 38 żydów; 14 sklepów, 32 rzemieślników, fabryka świec. Znajduje się tu cerkiew, kościół katol. , dom modlitwy żydowski, zarząd gminy; odbywają się dość ożywione jarmarki. Kościół katol. par. p. w. św. Jana Nepomucena, wzniesiony w 1796 r. i tegoż roku konsekrowany przez ks. prałata Janowskiego, posiada cudowny obraz Zbawiciela. Par. katol. , dek. żytomierskiego, 10971 wiernych, kaplice w Baranach, Pohostowie i Dawidówce dawniej i w Szczerbinach. Uroczyska noszą nazwy rzeczka Uliczanka, rz. Teńka, potok Czerniawka, Makowe błoto, Sitnikowe błoto; w gruntach kureńskich las Worotyszczy i las Domasznik; wś Czeretianka, Sokołów al. Ilińsk, Nowosielica, Wałek al. Stare zamczyszcze, gdzie kopiec ścienny Puliński, Babie horodyszcze, uroczysko Mutyszcze. W lasach tutejszych pełno jest zabytków z czasów przedhistorycznych. Między innemi zasługują na uwagę liczne horodyszcza, z których jedne, według tradycyi ludowych, były przeznaczone dla mężczyzn, drugie dla kobiet. W pobliżu P. znajduje się jedno z horodyszcz babich, ma ono kształt czworobocznego okopu. Za czasów Rusi kijowskiej temi miejscami szła walna droga z Wołynia i z Litwy do Kijowa, którą książęta ruscy, szarpiący się z sobą ustawicznie, nieraz zbrojnie przebiegali, przedzierając się przez rozpościerające się dokoła nieprzebyte na pozór bory i lasy. W 1150 r. za uciekającym z Kijowa Izasławem, w. ks. kijow. , Jerzy Suzdalski w ślad drużynę swą posyła, która goni za nim aż do Czertow lesa, ale niedognawszy wraca z niczem. W następnym roku 1151 ów z Kijowa wygnany Izasław, przez tenże Czertow les spiesznie prowadzi swoje pułki na Kijów, który z Jerzego Suzdalskiego rąk odbiera. W 1231 r. Władysław, bojarzyn halicki, z pułkami Andrzeja królewicza stacza bój u Białobrzeża i z lasu Czertowa pędzi za nimi aż do rzeki Derewenny I pat. letopis, 280, 285, 511. Czy jednak nazwą Czertow les oznaczano wonczas samą tutejszą przestrzeń leśną, czy też imię to przywiązywano zarazem do jakiegoś siedliska ludzkiego, latopisy o tem milczą. Zresztą, gdyby nawet i była w tych miejscach jaka tego nazwiska osada, to ta prawdopodobnie musiała być wyplenioną, albowiem Baty po zburzeniu Kijowa w 1240 r. , jak wiadomo, tą okolicą właśnie posuwał się w głąb kraju, wszystko po swej drodze burząc i niszcząc. Jednakże z tego spustoszenia nazwisko uroczyska wybrnęło, i widzimy że za czasów litewskich Czartolesy występują już jako osada czyli dwór, a posiedzicielem takowego w pierwszej połowie XV w. jest Kalenik Miszkowicz, protoplasta rodu Tyszkiewiczów. Jaką drogą Czartolesy czyli Czartolescy przeszły w posiadanie tego ostatniego, nie wiemy, ale prawdopodobnie, że skutkiem darowizny przez w. ks, Swidrygiełłę, który temuż Kalenikowi w 1437 r. nadał w tej samej okolicy nader hojną posiadłość, jako to sioło Borkowcy, Słobodyszcze, Michejewicze, Chodorkowiczy, Jejkowiczy, a w pow. owruckim sioła Ostafiewo, Walkowiczy, Demodkowiczy, Wiszczy i Kusopiczy Ad. Boniecki, Poczet rodów, str. 355. Z dóbr, które w pow. żytomirskim leżały, z czasem wytworzył się obszerny kompleks włości, zwanych Berdyczowszczyzną, jednakże Czartolescy z tą ostatnią nigdy jednej całości nie stanowiły. Kalenik Miszkowicz miał trzech synów Senka, podskarbiego i podkanclerzego w. ks. Swidrygiełły 1450, Iwaszka, ożenionego z Nastazyą Zienkówną, i Tyszkę, potomstwo którego wzięło imię Tyszkiewiczów. Trzej ci bracia musieli się podzielić ojcowizną, gdyż Iwaszko Kalenikowicz zapisał część swoją w Czartolescach żonie swej Nastazyi Zienkównie, który to zapis Aleksander Jagiellończyk potwierdził. Następnie Nastazya dobra te zastawiła ks. Konstantemu Ostrogskiemu, a akt tego zastawu król Zygmunt w 1513 r. potwierdził Boniecki, Poczet rodów, str. 255. Jednakże część zastawiona w Czartolescach musiała być spłaconą, kiedy w 1544 r. posiada już Czartolescy w całości Wasyl Tyszkiewicz Tyszka, wwoda smoleński, ożeniony z Aleksandrą ks. Czartoryską, za którą wziął Łohojsk. Pomimo niedostępności lasów, wśród których Czartolescy były położone, Tatarzy i tu zapuszczali swoje zagony, jakoż czytamy w opisie zamku żytomirskiego z 1544 r. , że ludzie na tych sełyszczach nesmieli pered Tatarami żyti i zwykle ustępowali do swoich horodni, znajdujących się na zamku żytomirskim, kędy też całą swą unosili własność. Jednakże lu Puliny Pulima Wola Pulewna Puleny Puleny dność tak z Czartolesców jak i z Berdyczowa i innych dóbr, podtenczas do Wasyla Tyszkiewicza należących, wbrew zwyczajowi dawnemu, który nakładał na nią obowiązek dostarczania pospołu z włością Romanowską t. zw. klikunów i stróży wyłamywać się zaczęła; o co też ziemianie żytomirscy przed rewizorami skarżyli się na nią Jabłonowski, Rewizya zaników, str. 130, 137. Wasyl Tyszkiewicz, w woda smoleński, testamentem z 1661 r. zapisuje połowicę Łohojska, tę właśnie co mu była zapisała nieboszczka żona Aleksandra Siemionówna Czartoryska, dwom synom swoim Jurjemu i Kalenikowi; dalej zaś mówi a imienie otczyznu i dedyznu moju i sztom prykupił, w pow. kiewskom, na imia Słobodyszczy, dwor Czertolescy, Berdyczewo, Kodnia, Rudniki, to synom moim Juriu a Kalenikowi i wnuku mojemu Konstantinu, ich potomkam na wecznyje czasy, a nic nema do tych dobr doczka moja Nastazya, bo jak jeju otdał za Iwana Mieluszku dał i posah. Jurji, syn Wasyla, ożeniony z Kotówną, wdową po Illiniczu, według Sztejna rodopisy Tyszkiewiczów, Kotowiczówną wedłuh Bonieckiego, żył w 1566 r. i on to, między innemi dobrami po ojcu, posiadł i Czartolesy, do której nazwy odtąd już, jak to widzimy w dokumentach, dodawano alias Puliny. Jerzy Tyszkiewicz, wwoda brzeski, miał synów Fedora Fryderyka, Marcina, Piotra, Aleksandra, Jerzego, Ostafiana. Z tych Marcin, protoplasta Tyszkiewiczów, posiadających w wwdztwie mińskiem Łohojszczyznę a w kijowskiem Białopolszczyznę, na mocy działu 1593 r. datowanego w Łohojsku d. 11 listopada, posiadł też nadto w tymże wwdztwie kijowskiem leżące Czartolesy alias Puliny, Kurne, Sokołów cum attinentiis z papierów Tadeusza Sztejna w zbiorze Konst. Swidzińskiego. Ale jeszcze przed owym działem synów Jerzego z 1593 r. trzymał P. najstarszy syn ostatniego Fedor czyli Fryderyk Tyszkiewicz za postąpieniem Ichmościów, według listów obligów, między Ichmościami braćmi z obu stron danych o równy dział Arch. J. Z. R. , cz. III, t. 1, str. . 226. Fedor Fryderyk Tyszkiewicz, wojewodzic brzeski, skarży się w 1583 r. na Aleksandra kn. Prońskiego, stolnika w. ks. lit. , iż ten nasłał z Niesołoń sąsiednich, na Puliny i Babie horodyszcze ludzi, którzy u poddanych pulińskich sporo koni i wołów zrabowali arch. Hańskich. Nadto, tenże Fryderyk Tyszkiewicz pożyczywszy u podstarościego mta Zwiahla Wasyla Iwanowicza Ilińskiego i wójta tegoż miasta Tomiły Mańcewicza 320 kop gr. lit. , puścił im w zastaw na trzy lata Puliny, ale gdy w naznaczony termin P. nie wykupił, więc Iliński i Mancewicz uważali już tę majętność za swą własną Opis akt kiew. centr. arch. , Nr 8, str. 18. Z powodu jednak, że kn. Broński wciąż grunta pulińskie zajeżdżał, tępił lasy i szkody w barciach czynił a Tyszkiewicz nie tylko wbrew zawartej z nimi ugodzie od tych napaści nie bronił ich, ale nadto sam nawet względem nich wielkiej krzywdy był się dopuścił, bo w P. kazał wolu zaklikaty i w ten sposób sporą część poddanych pulińskich do siebie w Berdyczowszczyznę przywabił, darowując im wolę na lat 20; naciśnieni przeto wytoczyli mu proces Arch. J. Z. R. , cz. VI, t. 1, str. 145. Niewiadomo jak się ten proces skończył, musiał jednak Tyszkiewicz Puliny z zastawu Ilińskiego i Mancewicza uwolnić w końcu, gdyż w rewizyi dóbr słobodyskich z 1593 r. widać, że Pulinami wkładał już ten ostatni. Rewizor dóbr onych Mackiewicz powiada, iż po zlustrowaniu Słobodyszcz pytał wójta mieszczanina Słobodyskiego jeśliby jakie wsie dawne nieboszczyka p. Kalenickiego osiadłe, do Słobodyszcz należące były, któren mi powiedział iż więcej wsi niemasz, oprócz jednego sioła starego P. za Żytomierzem w pięciu milach, na Polesiu, w których było poddanych domów osiadłych 18, a nowo domów 32; z tych poddanych powinności, także na Jegomościa idzie, czynszów gotowych pieniędzy kóp 10, miodu przaśnego dani dają wiader żytomirskich 14, to jest kadzi trzy bez jednego wiadra; z arendy od młynka i karczmy i wszelkiego napoju na rok arendarz płaci pieniędzy kóp 20; nadto też poddani powinni jechać w podwodę na rok, jeden raz za dziesięć mil, więcej nic Arch. J. Z. R. , cz. IV, 1. 1, str. 226. Fedor czyli Fryderyk Tyszkiewicz był ststą niechworowskim, umarł około 1620 r. a syn jego Janusz wziął po nim ststwo niechworowskie około 1614 r. a więc nie po śmierci jego jak podano mylnie w art. Niechworoszcz, ale jeszcze za życia. P. około 1602 r. wyszły z rąk Fryderyka Tyszkiewicza, który je trzymał od braci w pewnym długu. Skutkiem działa pomiędzy braćmi Tyszkiewiczami z r. 1593 posiadł P. Marcin Tyszkiewicz, ale w 1602 r. były one już w posiadaniu syna tegoż Józefa Tyszkiewicza. W tymże roku d. 14 kwietnia Józef Tyszkiewicz, dziedzic P. , skarży się wraz z żoną swoją na Konst. Ostrogskiego, wwodę kijowskiego, iż ten nasłał sługę swego z zastępem zbrojnych ludzi na majętność ich Babie Horodyszcze, którzy rozpędzili włościan tamecznych i ograbili, tudzież młyn zniszczyli Opis akt kiew. centr. arch. . Nr. 9, str. 19. Wkrótce w 1609 r. Tyszkiewicz dobra P. sprzedaje Gabryelewi Hosckiemu, chorążemu kijow. natenczas, potem stście owruckiemu i kasztel. kijow. , może dla tego, iż uprzykrzyły się mu niemiłe z sąsiadami stosunki, którzy nieszanując granic, Puliny odrywali mu grunta, tak że niejednokrotnie pomiędzy nim a tymiż sąsiadami do krwawych przychodziło rozpraw. Gabryel Hoscki, nowy dziedzic P. , zakrzątnął się pilnie około urządzenia dóbr. P. same wyniósł na stopień miasteczka, a pustki szerokie w majątku zaczął kolonizować. Ale w tej pracy napotkał trudności. osiedlił on był od granicy Horoszek i Hreżan wieś Mołczanówkę. Tymczasem Andrzej Leszczyński, wwoda brzeskokujawski, dziedzic sąsiedniego klucza horoszkowskiego, a także opiekun nad Hreżanami, majętnością należącą do małoletnich ks. Juliusza i Aleksandra Brońskich, kazał zrobić najazd na powstającą Mołczanówkę podstarościemu dóbr hreżańskich Marcinowi Michowskiemu, który w istocie na tę słobodę zbrojne napadł, chaty popalił, ludzi porozpędzał, Waśka Suchara osadzcę zranił, drogę zarąbał do wsi i dwie szubienice na drodze tej postawił Arch. J. Z. R. , cz. VI, t. 1, str. 310. Gabryel Hoscki jest historycznie znaną osobistością. W 1589 r. na sejmiku łuckim obrała go szlachta, jako w prawie biegłego, do przejrzenia praw statutu litew. Za króla Stefana bił się pod Gdańskiem i Wielkiemi Łukami, za Zygmunta III pod Oryninem. W 1617 r. czynny brał udział w rokowaniach, jakie hetman Żołkiewski pro wadził w Jarudze nad Dniestrem ze Skinderbaszą o ujęcie najazdów tatarskich z jednej strony, jako i o pohamowanie Kozaków z drugiej Zbiór pam. Niemcewicza, t. VI, str. 34. wkrótce P. znowu wróciły w posiadanie rodu Tyszkiewiczów, albowiem w 1632 r. odkupił je od Hosckiego Stanisław Tyszkiewicz, syn Józefa który je przed laty sprzedał. Stanisław Tyszkiewicz cześnik kijowski, był ożeniony z Zofią Niemiryczówną, 1mo voto Krzysztofową Sieniuciną, siostrą Jerzego, Władysława i Stefana a córką Stefana, Niemiryczow. W skład klucza pulińskiego wchodziły wówczas mczko Puliny vel Czartolesy, Staryki, Czeretianka, Sokołów, Kurne, Teńka, Krzyżkówka, Koniówka, Cieciurki i Czerniawka Kwerenda akt trybunału województw kijowskiego, bracławskiego, wołyńskiego ad an. 1724 kontynuowana, rkps. . Pełen gorliwości w sprawie wiary, Tyszkiewicz sprowadził do dóbr swoich zakon kaznodziejski św. Dominika, w celu by dźwignąć zagrożony mocno w tych stronach katolicyzm. Jakoż w 1642 r. w Sokołowie dla ks. dominikanów wzniósł kościół i klasztor i uposażył ich wsią Koniówką, tudzież wieczystą darowizną 600 zł. z arendy sokołowskiej. W konwencie tym według woli fundatora powinno się było mieścić 12 zakonników. Stan. Tyszkiewicz, aby wiele miejsc w Pulińszczyznie ogołoconych z mieszkańców zaludnić, pomiędzy nowych osadników puste grunta rozdał i założył trzy wioski Łohojsk, Januszgrod i Nadbajowkę. Podczas rokoszu Chmielnickiego 1648 r. Kozacy zajęli P. W trakcie tego atoli Stan. Tyszkiewicz umiera, zostawując syna małoletniego Janusza i córkę Katarzynę. Żona zaś jego wkrótce potem wychodzi za mąż za Tomasza z Bibersztejnu Kazimirskiego. Gdy w 1649 roku, w skutek traktatu Zborowskiego, pokój się nieco ustalił, od Kazimirskiej i opiekunów małoletniego Janusza stryjów rodzonych Mikołaja i Bartłomieja Tyszkiewiczów, bierze w 1650 r. w arendę Kurne niejaki Zaleski, ile że Kozaków jeszcze w 1649 r. Przyj emski z tych stron wyparował. Jednakże następne nieustanne wojny kozackie, które bezpieczeństwa tej prowincyi mieszać nie przestawały, nie dozwoliły Januszowi Tyszkiewiczowi po dojściu lat zamieszkać w dziedzicznych Pulinach, ile że te były, jak mówi współczesny dokument, przez Kozaków i ordę tak zdezelowano, że pustkami stały, i tylko gromadka z 10 ludzi zaledwie złożona, tułała się po lasach. Janusz Tyszkiewicz przebywając stale na Litwie, umarł tamże w Krzywym Stoku, a P. po jego śmierci spadły w 1689 r. na brata jego stryjecznego Michała Jana Tyszkiewicza, ststę strzałkowskiągo, ale gdy ten zmarł bezpotomnie, majętność ta przeszła znowu w spadku na brata jego Emanuela Władysława. Ten atoli niechcąc posiadać dóbr w stronie utrapionej, w której warunki własności były niepewne i wszelkiej rękojmi pozbawione, w 1701 r. sprzedał P. z attynencyą Wojciechowi Bzikowi, miecznikowi brach, i i żonie tegoż Jadwidze z Kamieńskich. Dzikowie była to szlachta z wwództwa sandomirskiego pochodząca, używali h. Doliwa i pisali się ze Swinar ob. Pawiński, Małopolska, 163. Historya ich budzi zajęcie. Jeszcze w drugiej połowie XVII w. dwóch czy trzech członków tego rodu wyniósłszy się z Sandomirskiego i urosłszy na usługach ks. Koreckich, osiedliło się tutaj. W żywocie tej rodziny uderza ta okoliczność, że podczas gdy jedni z nich wyznawali katolicyzm, drudzy przeciwnie aż do XVIII w. prawie trzymali się niezjednoczonego obrządku wschodniego. Z tych ostatnich wybitnieje Michał Mikołaj Dzik. Jemu to ks. Samuel Karol Korecki oddał wś Babin w Bracławskiem w zastaw, z całą tych dóbr przynależytością nic na siebie niewyjmując słowa ks. Koreckiego oprócz Kozaków, tych wszystkich, którzy mi pod ten czas rebeliey wiary powinney dotrzymali, w buncie nie byli, pod chorągwią sotnika swego Kowalenka zostawali, tedy tych od prawa tego zastawnego sobie excypuje z dokumentu w zbiorze piszącego. Michał Mikołaj dwa razy się żenił pierwsza żona jego była niewiadomego nam nazwiska; druga Owdotya Sośnicka. Puliny Z pierwszego małżeństwa miał synów Michała Meletiego i Piotra; z drugiego Krzysztofa, Jarosza i Szymona. Z tych najstarszy Michał Meletii był ihumenem monasteru kirylskiego w Kijowie a następnie rektorem szkoły brackiej. Drugi z rzędu Piotr, awanturnik, rabuś. On to ożeniwszy się z kozaczką córką pułkownika kozackiego i przeszedłszy w kozactwo, rodzica swego, który po pogromie wojska koronnego pod Batowem, wraz z dziećmi i majątkiem ruchomym uciekał na Wołyń, na gościńcu spotkawszy, rozbił i zrabował. Zabrał mu on 6000 złp. w gotówce, tudzież sprawy, membrany, dyspozrcye odnoszące się do dóbr niegdyś w Sandomierskiem przez Dzików posiadanych, jednem słowem cały splendor domu. ojciec rozżalony i oburzony syna wyrodnego postępkiem, w dyspozycyi przedgrobowej od synostwa i substancyi go oddalił. Michał Mikołaj Dzik umarł na tułaczce w 1668 r. w Równi, w ziemi chełmskiej Jerlicz, t. II, str. 131, w dali od Babina swego, spustoszonego przez Kozaków. Pochowany był w zimnieńskim monasterze pod Włodzimierzem. Testamentem zaś swym Babin synom Meletiemu, Krzysztofowi, Jaroszowi i Szymonowi przekazał; sumę zaś pewną na tymże Babinie, Wachnówce, i Kalenkowej żonie swej przeznaczył. Los tułaczy padł również udziałem i dwom synom jego Krzysztofowi i Jaroszowi, którzy wyzuci z mienia przez Kozaków, w ubóstwie i poniewierce całe życie przebyli; jeden tylko Szymon lepszej doczekał się doli, bo po przejściu niepokojów kozackich powrócił do stron rodzinnych i jego to synowi Wojciechowi Tyszkiewicze sprzedali P. , Kurne i Sokołów. Ale dobra te, jak nas naucza współczesny dokument, w skutek długiego pustkowania po rewolucyach publicznych nieprzyjacielskich, mocno przez sąsiadów w granicach swych ukrzywdzone zostały. Wojciech Dzik, skoro wziął w posiadłość P. , porządkować je musiał, naprawiać majątku tego straty, nieszczędząc nakładu i pracy w podźwignięciu stojących pustkami wiosek, życie i czynność wprowadzając do nich arch. Hańskich. Roku zaś 1736 dziedzicem P. jest już Stanisław Dzik, syn Wojciecha. Ten był ożeniony z Zofią Kordyszówną; ostatni ze szczepu, gdyż zostawił jedyną córkę Maryannę, która w 1732 r. wyszła za Franciszka Skorupkę, miecznika sochaczewśkiego. Fran. Skorupka, dziedzic P, , zabiegliwy, gospodarny, majątku przysporzył, bo już w 1753 r. nabył od ks. Lubomirskiego klucz wierzchowiński koło Pawołoczy. Zostawił dwie córki Katarzynę za Janem Potockim z Wielednik i Zofią za Janem Hańskim, chorążym kijow. Hańscy pochodzili pierwotnie z ziemi chełmskiej, mając za gniazdo rodzinne Hańsk. Jeden z nich Jakub Aleksander ożeniwszy się z Niemiryczówną, kijowianką, osiadł w Kijowskiem i stał się praojcom domu Hańskich na Ukrainie. Od niego w prostej linii szedł Jan Hański. Ten ostatni posiadał na Wołyniu Pliszczyn, Brodów, a na Podolu miał sumy zastawne na Bohdanowcach, Hreczyńcach, Siomakach i Woronowicy, a w Chełmskiem dział dziedziczny w Hańsku, ze starym dworem, Kulczyn, Żdzarki i Starzyznę arch. Hańskich. Jan Hański i Zofia ze Skorupków, gorliwi o chwałę Bożą, w 1796 r. fundowali kościół w P. W akcie fundacyjnym wyrazili się jak następuje dla zawdzięczenia za wszystkie łaski Najwyższemu Bogu, umyśliliśmy w dobrach naszych dziedzicznych wsi P. , w wwództwie kijow. a pow. żytomierskim leżących, kościół parafialny fundować i wiecznym zapisem naszym razem za błogosławieństwem Jmci ks. Kaspra Kazimierza Cieciszowsldego, biskupa wołyńskiego sic i orderów polskich kawalera. Tę intencyą za uskutecznioną mieć chcemy w sposobie takowym Najprzód kościół podług obrządku łacińskiego z drzewa sposobnego przystojnie zbudować, również dom dla proboszcza; prezenta ma od nas zależeć, dla proboszcza przeznaczamy 1000 złp. , dla wikarego 400. Proboszcz przed ołtarzem Ukrzyżowanego Zbawiciela po jednej mszy św. za duszę naszą odmawiać będzie. Płacić zaś będziemy pensyą, pókąd ten kościół do rządu biskupów obrządku rzymskiego należeć będzie arch. Hańskich. Jan Hański był jednym z przodkującym ziemian w wwództwie kijowskiem. U szlachty też był w wielkiem zachowaniu. Ochocki w swoich pamiętnikach wielekroć wspomina o gościnnym domu Hańskich. Stary dworzec puliński był powabnej budowy, bez piętra, z wystawą wspartą na czterech słupcach, mnóstwem drzew otoczony. Tenże Jan Hański w 1781 r. kupił od Kajetana Potockiego Pilawity hrabstwo hornostajpolskie za 450, 000 złp. ob. Hornostajpol, Zostawił on jedynego syna Wacława i trzy córki Maryą za Józefem Morzkowskim, Józefę za Wacławem Borejką i Monikę za Marcinem Bukarem, dziedzicem Januszpola, bratem Seweryna, autora Pamiętników. Zofia ze Skorupków Hańska przeżyła męża, umarła w Żytomierzu, pochowana w Pulinach 1810 r. Po śmierci matki Wacław Hański objął w posiadanie klucze puliński, wierzehowieński i hornostajpolski. Urodzony w 1782 r. , od młodych lat był oddany posłudze publicznej w 1801 r. był deputatem kijowskiej szlacheckiej komisyi; w 1808 r. został marszałkiem powiatowym radomyskim; w 1811 r. był wybrany na marszałka gubernialnego wołyńskiego; w 1814 r. został dozorcą szkoły pow. żytomirskiej, i na wszyst Puliny Pulipucie Pulka Pulkau kich tych urzedach zjednał sobie u współobywateli ogólny szacunek. On to z P. prze niósł rezydencyą do Wierzchowni, którą ozdo bił okazałym pałacem i angielskim ogrodem. W pulińskim kluczu założył wieś Wacławpol i osiedlił starowiercami. Ożeniony z Eweliną hr. Rzewuską, zostawił córkę Annę, która wniosła dobra dziedziczne po ojcu w dom hr. Jerzego Mniszcha, znanego właściciela zbiorów entomologicznych. Hr. Mniszchowa przedała następnie P. dr. Karolowi Kaczkowskiemu, niegdyś profesorowi w liceum krzemienieckiem, autorowi Podróży do Krymu i Pamię tników własnych. Ten zaś w końcu odprze dał je kolonistom Czechom, którzy rozparce lowali takowe. Edward Rulikowski. Pulipucie, wś, pow. szawelski, gm. Szawle, o 6 w. od Szawel. Pulitzeny al. Buliczeny, wólka w obrębie gm. Dorny Watry, pow. kimpoluński na lew. brzegu Bystrzycy Złotej, nad granicą Multan, 784 mt. n. p. m. , ma 16 dm. , 82 mk. Br. G. Pulka 1. wś włośc, pow. rypiński, gm. Sokołowo, par. Dulsk, odl. o 19 w. od Rypina, ma 4 dm. , 20 mk, 140 mr. 2. P. Duża i P Mała, wś, pow. rypiński, gm. Wąpielsk, par. Radziki, odl. o 16 w. od Rypina. P. Duża ma 4 dm. , 41 mk. , 67 mr. ; P. Mała 2 dm. , 34 mk. , 74 mr. Pulkau, ob. Pólko 5. . Pulki, pow. nowoaleksandryjski puławski, gm. Nowoaleksandrya, par. Końskowola. Pulki, zaśc. , pow. nowoaleksandrowski, w 3 okr. pol. , o 72 w. od Nowoaleksandrowska. Pulkie, wieś, pow. rossieński, par. kielmeńska. Pulko niem. , ob. Pólko. Pulków al. Pólków, wś, pow. warszawski, gm. Młociny, ma 322 mk. , 70 mr. włośc. , 8 mr. dwor. W 1827 r. było 10 dm. , 185 mk. Ob. Pólków. Pulkowitz niem. , ob. Pułkowice. Pulkówko i Pulkowo, ob. Pułkowo, Pullen, gród starożytny litewski, głośny z bohaterskiej obrony, jaką w 1336 r. stawili w nim Litwini wyprawie krzyżackiej. Obrońcy zamku wedle tradycyi, którą podaje za kronikarzami pruskimi Długosz, pozabijali żony swe i dzieci, spalili zgromadzone kosztowności a wreszcie sami padli pod mieczem krzyżackim. Zamek uległ zniszczeniu. Strykowski domyśla się, że nazwa Pullen jest tylko źle odczytaną nazwą Punie. Na fakcie tym osnuł Syrokomla poemat p. t. Margier. Por. Punie. Pulma, wś, pow. włodzimierski, w 4 okr. pol. lubomelskim, gm. Pulma, o 18 w. od Włodawy, 105 w. od Włodzimierza a 438 w. od Żytomierza, Gmina należy do 1 okr. pok. do spraw włośc, 5 rewiru powołanych do służby wojsk. z pow. włodzimierskiego w Szacku. Pułstoki, wś, fol. pryw. i okolica szlach, , pow. lidzki, w 2 okr. pol. , o 48 w. od Lidy a 12 w. od Ejszyszek, 10 dm. , 57 mk. kat. i 22 starowier. Pulow niem, , dobra ryc. w Pomeranii, pow. frygijski, st. p. Lassan. Pulow 1. fol. , pow. wielkostrzelecki, należy do dóbr Rosmirka. 2. P. , kol. , pow. prądnicki; ob. Kujawy, Pulsnitz 1. ob. Półcznica, 2. P. , ob. Pełcznica 2. . Pulsy, wś, pow. bielski gub. grodzieńskiej, w 2 okr. pol. , gm. Rajsk, o 17 w. od Bielska; kaplica katol. par. Wyszki. Pulvermuehle, grupa zabudowań w obrę bie gm. Kileszowic Gilschwitz, w pow. i ob wodzie sąd. opawskim. Br. G. Pulvermuehle, ob. Prochownia. Pulwa, rzeka w gub. grodzieńskiej, poczyna się z kilku strumieni w płn. zachod. stronie pow. brzeskiego, płynie ku południowi pod Wysokiem Litewskiem, Wołczynem, Wołkowiczami i o 5 w. poniżej wsi Ogrodniki Ohorodniki uchodzi od praw. brzegu do Bugu. Długa 35 w. , brzegi ma w ogólności wysokie, w niektórych tylko miejscach błotniste. Pulwica, ob. Polwica. Pulwy 1. rozległe bagna, na dziale wodnym Bugu i Narwi, w pasie ich równoległego biegu ze wschodu ku zachodowi, w odległości około 3 mil. Bagna te ciągną się w pow. pułtuskim, na obszarze należącym do leśnictwa rządowego Wyszków, tudzież dóbr prywatnych Przetycz, Lubiel, Wola Lubielska, Bielino i dóbr donacyjnych Rząśnik. Od południowschodu otoczone wzgórzami, z których mnóstwo zdrojów wytryska. Obszar bagnisty dochodzi 6000 mórg. Na wiosnę obszar ten zalewają wody z topniejących śniegów, ściekających ku Narwi trzema dolinami pierwszą w granicach dóbr Lubiel; drugą na obszarze kol. Józefów, wsi Wola Pulewna, Sokołów, Rozdziały, Gostków; trzecią, najszerszą, od strony południowej pod wzgórzami lasów wyszkowskich, majoratu Rząśnik, Grudek, gruntami wsi Wincentów, Gołystok, dóbr prywatnych Wola Pulewna, Cygany, Sokołowo, lasami do dóbr Gostkowo należącymi, nakoniec gruntami wsi Zambski Zastrużne. Pierwszemi dwoma nizinami wody zbyteczne odprowadzają rowy w tym celu wybite, ostatnią zaś podług dekretu granicznego z r. 1767 odprowadzała rzeczka Pulewna, na którym w uroczysku Mruczek, w dobrach Gostkowo, był młyn wodny do r. 1806 istniejący, a dziś zniesiony. Kiedy nizina ta ostatnia pokryta była lasami i młyn istniał, to rzeczka ciągle płynęła, dziś pojawia się tylko wiosną i jesie Pulki Pulkie Pulko Pulków Pulwy Pulwica Pulkowitz Pulkówko Pullen Pulma Pulow Pulsnitz Pulsy Pulvermuehle Pulwa Pulipucie Pulitzeny Pułankowice Pułapina Puławszczyzna Puławy Puławski Puławska Wieś Pułanki Puławska nią, a latem po wielkich deszczach. Ztąd u okolicznych mieszkańców nazwisko swoje straciła. Dokumenta jednak i mapy rzekę te wymieniają zawsze. Rząd pruski zamierzał osuszyć Pulwy, o czem świadczą plany niwelacyjne z 1798 r. , po rządzie tym pozostałe. Na planach tych oznaczone są linie, którędy kanał do rz. Narwi miał być prowadzonym, a mianowicie korytem rz. Pulewny. Rząd ks. warszawskiego nie mógł wykonać tego dzieła; właściciele zatem dóbr prywatnych, a mianowicie Lubiel, Bielino, Sokołowo, Cygany, sami przeprowadzili rowy dla osuszenia błot w obrębie swych posiadłości, lecz roboty prowadzone nieumiejętnie i oszczędnie, nie odpowiedziały celowi. W r. 1859 Komisya rządowa przychodów i skarbu w celu osuszenia błot P. na gruntach skarbowych oraz majoratu Rząśnik położonych, nizinami ku rz. Narwi przez dobra prywatne się ciągnącemi, poleciła sporządzenie planu sytuacyjnego i niwelacyjnego i zapytywała właścicieli, przez których dobra kanał projektowany miał przechodzić, czyli w stosunku do osiągnąć się mających korzyści przyłożą się do kosztów osuszenia. Kanał projektowany miał posiadać u spodu szerokości stóp 6, głębokości zaś 3 do 4 stóp. Koszt wybicia kanału obliczono w części leśnictwa Wyszków na długości prętów pol. 1864 rsr. 2102 kop. 74; w części majoratu Rząśnik na dług. pręt. 1591 rsr. 1487 kop. 69; że zaś długość projektowanego kanału ku rz. Narwi, przez dobra prywatne Wincentowo, Gołystok, Woła Polewna, Cygany, Sokołowo, Gostkowo i Zambski Zastrużne wynosi pręt. 2722, to w stosunku powyższym koszta wybicia takowego czyniły około rsr. 2829, czyli razem kanał dług. pręt. 6177 kosztowałby rsr. 6419 kop. 43. Projekt ten zaniechanym został i w r. 1867 postanowiła komisya część błot wydzierżawić włościanom wsi Ochudno i innym za roczny czynsz, resztę zaś Pulw w leśnictwie Wyszków zamierzono sprzedać przez licytacyą, która dla braku konkurentów nie przyszła do skutku. Błota na obszarze dóbr prywatnych Lubiel, Przetycz, Bielino po osuszeniu w r. 1820 rozkolonizowane, a w r. 1864 uwłaszczonemi zostały; pozostałą część Pulw skarbowych włók 44 mr. 17 i do majoratu Rząśnik przydzielone wł. 52 mr. 2, razem wł. 96 mr. 19, czyli mr. 2899, stanowią przeważnie bagna torfowe, po brzegach karłowatą brzozą i olszą porosłe, w których pokłady torfu do 15 stóp grubości dochodzą; potrąciwszy na pastwiska nadbrzeżne i łąki cienki pokład torfu obejmujące 1 8 część, t. j. mr. 363, reszta bagien stanowi bogate pokłady torfu, obejmujące mr. 2533. Przyjmując średnią głębokość stóp 10, z morga otrzymać można torfu niesuszonego stóp sześcien. 675, 000 3125 sążni; suchego zaś torfu sążni 1562, a zatem na obszarze 2533 mr. torfu su chego sążni po 216 st. jest 3, 956, 546 sążni, co przy cenie 3 rsr. za sążeń, przedstawia ka pitał 11, 869, 638 rs. 2. P. , pastwiska nad Narwią, na obszarze do miasta Łomży nale żącym. Wojciech Leppert. Pułanek, wólka do Tyczyna, pow. rzeszowski, ma 12 dm. i 65 mk. Pułanki, wś, pow. jasielski, na północ od Frysztaka, na lewym brzegu Wisłoka, między gościńcami z tegoż miasta do Brzostka i Strzyżowa. otoczona od północy i zachodu lasem, stanowi niejako przedmieście północne Frysztaka i zajmuje obszar nawodniony potokami wpadającymi do Wisłoka. Graniczy na wschód z Hlinikiem Dolnym a na północ z Cieszyną. We wsi jest kasa pożyczk. z kapit. 130 złr. , fabryka zapałek, 80 dm. i 469 mk. , 458 rz. kat. i 11 izrael. Parafia we Frysztaku. Mac. Pułankowice, wś, pow. janowski, gm. Wilkołaz, par. Kraśnik. W 1827 r. było 16 dm. , 101 mk. Pułapina Stara i P. Nowa, wś i folw. , pow. błoński, gm. i par. Kaski. P. Stara ma 96 mk. , 97 mr. folw. , 130 mr. włośc. . P. Nowa al. Buszyce ma 26 mk. , 250 mr. folw. , 56 os. i 774 mr. włośc. W 1827 r. było 4 dm. , 24 mk. oba folw. wchodzą w skład dóbr Kaski. Puławska Góra, ob. Góra Puławska t. II, 686. Puławska Wieś, wś, pow. nowoaleksan dryjski puławski, gm. Nowaaleksandrya, par. Włostowice. Stanowi przedmieście Puław ob. . Puławski Potok, pot. , powstaje w okr. Puław z pod płn. zach. narożnika działu gór skiego Bukowicy, w pow. sanockim; płynie wądołem między wzgórzami Kiczerą 639 mt. a Polanami 689 mt. przez Puławy ku płn. ; poczem opłynąwszy Kiczerę od płn. , zwraca się na płd. zach. i uchodzi do Wisłoka, ubiegł szy 6 klm. Br. G. Puławszczyzna, zaśc. nad bezim. rzką, w płn. zach. części pow. mińskiego, w 2 okr. pol. rakowskim, ma 1 osadę; miejscowość wzgórkowata, dość leśna, gleba szczerkowa. O parę wiorst ku zachodowi przechodzi dawny gośc. pocz. mińskowileński. A. Jel. Puławy, urzęd. od 1846 r. Nowa Aleksandrya, os. miejska, główny punkt pow. nowoaleksandryjskiego puławskiego gub. lubelskiej, leży nad Wisłą z praw. brzegu, pod 51 25 płn. szer. i 21 57 wschod, dług. od Greenwich, wznies. 351 st. n. p. m. , odl. 4 w. od st. kolei nadwiślańskiej NowaAleksan drya zwanej, 46 w. od Lublina a 125 w. od Warszawy, przy drodze bitej idącej z Lublina do Radomia. P. należą do par. we Włostowicach, posiadają kościół filialny da Pułanek Pułanek Puławy wna pałacowa kaplica katolicki, cerkiew prawosł. w gmachu instytutu rolniczoleśne go, synagogę, szpital powiatowy św. Karola na 13 łóżek, instytut rolniczoleśny, szkołę początkową, urząd powiatowy, urząd gminny, zarząd żandarmeryi na dwa powiaty puławski i lubartowski, urz. pocz. i telegr. , st. dr. żel. nadwiślańskiej Nowa Aleksandrya, o 4 w. od osady. Pod względem sądowym gmina P. należy do s. gm. w Celejowie. Z zakładów przemysłowych istnieje tu browar piwa bawarskiego, fabryka machin i narzędzi rolniczych z prod. na 3, 000 rs. Na Wiśle przystań dla spławu drzewa i zboża, tudzież przewóz promem na drodze bitej z Lublina do Radomia. Osada ma 121 dm. 35 mur. i 3342 mk. 1878 r. , oprócz studentów i wojska. W tej liczbie było 2505 żydów, którzy mają, prócz synagogi, 10 domów modlitwy i 8 hederów. Wyżyna lubelska tworzy tu na przestrzeni między Puławami a Kazimierzem malowniczą panoramę stromo spuszczających się ku Wiśle i pokrytych bujną roślinnością stoków, poprzerywanych zbiegającymi ku rzece głęboko werzniętemi jarami. Pas wybrzeża w samej dolinie rzecznej użyzniony zarówno przez osady wiślane jak i przez spłukiwane z wyżyny cząstki, dzięki swej glebie i południowo zachodniej wystawie pod osłoną wyniosłej krawędzi wyżyny, przedstawia, w okolicy Kazimierza zwłaszcza, najprzyjaźniejsze warunki do hodowli drzew owocowych, która tu od stu lat się pomyślnie rozwija. Wisła przerznąwszy się z trudem przez najwynioślejszy taras północnej części wyżyny lubelskiej objęty dolinami Kurówki i Chodla, z malowniczą doliną Bochotnicy w środku, zmienia powyżej Kazimierza swój kierunek wschod. płn. na płn. zach. i odsypuje na prawym brzegu rozszerzającą się stopniowo dolinę nadrzeczną, śród której rozłożyła się wieś Włostowice i przechodzi droga z Puław do Kazimierza. W punkcie gdzie znowu przybliża się krawędź wyżyny do koryta Wisły, i to z obu brzegów, gdzie przechodzi przez Wisłę stary trakt radomskolubelski z przewozem przez rzekę, rozłożyły się Puławy. Sama nazwa, przypominająca formą pokrewne nazwy osad nadrzecznych Bielawy, Żuławy, tudzież Pulwy Pólwy, Pułazie, oznacza prawdopodobnie łęgi nadrzeczne. Zarówno żyzny brzeg prawy Wisły jak i doliny rzeczek Kurówki, Chodla i Bochotnicy, wcześnie zostały zaludnione przez osadników małopolskich. Założenie Kazimierza w XIV w. jako ogniska dla handlu zbożowego na Wiśle, świadczy o pomyślnem rozwoju rolnictwa w tych okolicach. W XV w. Wąwolnica, Kurów, Kazimierz są miastami, Końskowola wsią, nadbrzeżne wsie Włostowice, Parchowatka już istnieją. We Włostowicach jest kaplica filialna par. w Jaroszynie Góra Puławska; o Puławach Długosz, opisujący tutejsze parafie, nie wspomina. Końskowola i wszystkie wsie do tej parafii należące są za czasów Długosza własnością Końskich Konynsky h. Rawa, którzy zapewne byli pierwszymi kolonizatorami tego obszaru L. B. II, 571. Do nich należą tu Włostowice, Parchowatka i Skowieszyn, od którego zwą się też Skowieskimi L. B. , II, 563, 4. Jeszcze w 1531 r. Marcin Skowieski posiada na Skowieszynie i Parchowatce trzy łany, lecz druga połowa tej ostatniej, Włostowice, Osiny a zapewne i Końskowola są już w 1531 r. własnością Tęczyńskich. Andrzej Tęczyński według regestr. poborow. Pawiń. , Małop. , 359 ma tu 15 łanów i młyn. Co do Włostowic utrzymuje się na miejscu tradycja, jakoby miały one kiedyś prawo miejskie. Wskazują miejsce gdzie stał ratusz. Rybacy mieli przywilej podobno na utworzenie cechu. Gabryel Tęczyński, woj. lubelski, ożenił się z księżniczką Barbarą Zbaraską, córką Stefana 1586, woj. trockiego, i drugiej jego żony Doroty Firlejówny J. Bartosz. , Encykl, Orgel. , XXVIII, 931. Tą drogą zapewne przeszła Końskowola z całym kluczem dóbr do Zbaraskich na początku XVII w. Z Końskowoli wyrusza na wiosnę 1622 r. Krzysztof Zbaraski z licznym orszakiem by odprawić głośne poselstwo do Turcyi ob. Przeważna legacya, Twardowskiego. Po śmierci obu braci Zbaraskich ogromny ich majątek przeszedł na Wiszniowieckich. Z wdową po Dymitrze Wiszniowieckim, synu Janusza, koniuszego koronnego, ożenił się Lubomirski Józef Karol, marszał. w. kor. za Augusta II. Zapewne ten związek spowodował przejście dóbr końskowolskich do Lubomirskich, po których w posagu otrzymał je Adam Sieniawski, syn hetmana, stronnik Augusta II. Niewiadomo czy Lubomirscy czy też Sieniawski przeniósł rezydencyą z Końskowoli do malowniczo położonych Puław. Karol XII przeprawiwszy się z przeciwległej za Wisłą Góry Puławskiej, spalić kazał swym żołnierzom zamek Sieniawskich. Ostatnia z Sieniawskich Zofia odbudowała zniszczoną siedzibę. Wyszła ona za mąż za Denhoffa, hetm. pol. litew. , a po jego śmierci oddała swą rękę ks. Augustowi Czartoryskiemu, woj. ruskiemu, w 1731 r. Olbrzymie dobra rozrzucone po całym kraju i burzliwe życie polityczne nie pozwalały książęcej parze urządzać stałej, jednej siedziby, na którą najwięcej się nadawały Puławy. Dopiero syn woj. ruskiego ks. Adam, generał ziem podolskich, ożeniony 1761 r. z Izabellą Flemingówną, założy tu stałą rezydencyą i stworzy w niej ognisko życia umysłowego i towarzyskiego, wywierające przez pół wieku Puławy wpływ na literaturę i obyczaje. Księżna Izabella, wcieliwszy w Powązkach swe upodobania artystyczne i pojęcia, znalazła w Puławach, które od 1784 r. stają się stałą rezydencyą dworu książącego, nowe pole do swej ulubionej działalności i sposobność do odtworzenia dojrzalszych teraz już pojęć i podnioślejszych, miłością kraju nacechowanych uczuć. Pobyt w Anglii obudził w niej upodobanie do swobodnej przyrody. Po wymuszonej piękności Powązek, znalazła w Puławach piękno wytworzone przez szczęśliwą kombinacyą przyrodzonych czynników bujną roślinność niziny nadwiślańskiej, malowniczą rozmaitość wzgórz i dolin, obfitość wody, które należało tylko umiejętnie wyzyskać dla stworzenia harmonijnej całości. Pałac uległ rozszerzeniu przez dobudowanie oficyn. W 1784 r. odbył się tu ślub księżniczki Maryi z ks. Ludwikiem Wirtemberskim a w kilka lat potem nieszczęśliwa małżonka powraca do domu rodzicielskiego. Dla niej to w dolnej części parku nad łachą wiślaną wzniesiono pałacyk nazwany Marynki. W 1792 r. generał Kachowski zajął z korpusem swym 20, 000 ludzi P. i okolicę. W 1794 r. dwukrotnie uległy zajęciu przez wojska i zupełnemu przytem zniszczeniu. Młodzi książęta jako zakładnicy wyprawieni zostali do Petersburga. W 1796 r. ks. Izabella powraca do swej siedziby, w której zastaje tylko nagie mury i stos połamanych mebli, posągów, cacek. Praca nad restauracyą gmachu, nad klejeniem i uzupełnianiem poniszczonych przedmiotów, rozbudza u księżny upodobania antykwarskie; uczucia narodowe, rozbudzone żywo przez świeże wypadki i przebyte cierpienia, nadają tym upodobaniom kierunek. Realizacyą tych dwóch zespolonych uczuć będzie świątynia Sybilli i domek gotycki. Pierwsza mianowicie z tych budowli, zdobiąc park swymi klasycznemi kształtami, poświęcona zostanie na muzeum pamiątek narodowych, które pomieści rozlicznej natury i wartości pamiątkowej, artystycznej i archeologicznohistorycznej przedmioty, zebrane przez ks. Izabellę w jej podróżach po kraju i zagranicą lub tez nadsyłane z różnych stron do jej zbiorów. Zniszczenie dokonane w 1794 r. wyjdzie na dobre Puławom, bo da pole księżnie Izabelli do rozwinięcia całej energii organizatorskiej w przekształceniach i uzupełnieniach, nacechowanych wykwintnym smakiem i poważną myślą. Pierwotna rezydencya, dzieło Sieniawskich czy Lubomirskich, miała charakter zamku obronnego z basztami od strony Wisły. Dotąd jeszcze ta część budowli przechowała w części swój pierwotny charakter. Kamienne schody, w dwa skrzydła załamane, schodziły się na pierwszem piętrze. Przed pałacem rozległy prostokątny dziedziniec, otoczony fosą, z bramą wjazdową i mostem. Po obu stronach dziedzińca stały cieplarnie. Księżna dobudowała teraz pawilon dla męża. Przed pałacem stały posągi przedstawiające dwie postacie Jerozolimy wyzwolonej Kloryndę i Tankreda, tudzież popularną tak wówczas Pamelę, Na lewo, w niewielkiej odległości od pałacu, na krawędzi wzgórza górującego nad Wisłą i drogą wiodącą do przewozu na tej rzece, wzniosła księżna kaplicę w stylu klasycznym Panteon, na prawo od pałacu, również na krawędzi wyniosłości wznoszącej się nad niziną nadwiślańską, stanęła Świątynia Sybilli na wzór świątyni w Tivoli, której kamień węgielny położono 1798 r. Plany tych budowli tworzył nadworny budowniczy Piotr Aigner. Urządzenie wspaniałego parku uzupełniało tę świetną całość. Choć naturze zostawiono tu swobodę i dozwolono w dolnej części parku rozrastać się olbrzymim topolom nadwiślańskim, zdumiewającym wysokością i rozmiarami pni, za to górna część parku musiała się nagiąć do wymagań ówczesnego smaku, który odbił się w okazałych strzyżonych szpalerach, labiryntach, sztucznych grotach itp. Stosunek przyjazny, jaki łączy młodego księcia Adama z cesarzem Aleksandrem I, sprowadza Puławom wizytę monarszą. W 1805 r. cesarz rossyjski bawi tu przez trzy tygodnie, prowadząc ztąd układy z Austryą i Prusami o wspólne działanie przeciw Napoleonowi. Po raz drugi, lecz na krótko, przybywa tu cesarz Aleksander w 1814 r. Królestwo sascy, objąwszy tron księstwa warszawskiego, goszczą tu w 1810 r. Książę Adam, generał ziem podolskich, umiera, a syn jego Adam, minister spraw zagranicznych cesarza Aleksandra I, kurator szkół okręgu wileńskiego, żeni się w 1827 r. z ks. Sapieżanką i prowadzi dalej dzieło rodziców, utrzymując w Puławach ognisko umysłowego życia i obyczajowej ogłady. Na wytworzenie tego ogniska złożyły się tu liczne czynniki. Zarówno książę generał jak i syn jego posiadali gruntowne, wszechstronne wykształcenie i uzdolnienie literackie. Książę generał prócz komedyi i ulotnych pism, ogłosił cenione w swoim czasie Myśli o pismach polskich. Syn przewyższył ojca, wykazując w bezimiennie ogłoszonym Bardzie polskim 1795 r. obok gorącego patryotyzmu uzdolnienie i natchnienie, stawiające go obok współczesnych śpiewaków uczuć narodowych. Zarówno Żywot Niemcewicza jak i świeżo ogłoszone w języku francuzkim Pamiętniki, wykazały wysokie uzdolnienie umysłowe i literackie w innych też kierunkach. Księżna generałowa, twórczyni Sybilli, autorka Pielgrzyma w Dobromilu i Myśli o ogrodach i córka jej Marya, torująca swą Mal winą 1816 drogę rozwojowi polskiej powieści a Powieściami wiejskiemi literaturze ludowej, przyczyniały się niemniej do potęgowania blasku tego ogniska, jakie tworzyło zespolenie tylu rozumnych i szlachetnych dusz. Pokarmu umysłowego dostarczała bogata biblioteka i zbiory naukowe, których zamożność podwoiła się, gdy w 1818 r. sprowadzono do Puław zbiory Czackiego z Borycka. Od 1785 r. bibliotekarzem i zarazem nauczycielem młodych książąt jest uczony filolog Groddeck. Od 1818 r. zarządza biblioteką przybyły z Porycka Gołębiowski Łukasz, później Karol Sienkiewicz. Szereg pisarzów, którzy bądź stale, bądź czasowo goszczą w P. , biorąc udział w tutejszem życiu i ulegając jego wpływom, rozpoczyna Kniaźnin, którego pieśni i cała działalność poetycka jest odbiciem stosunków, obyczajów, zabaw, pojęć i uczuć towarzystwa puławskiego. Przez krótki czas bawił tu Franciszek Karpiński. W blizkiem sąsiedztwie Puław po 1794 r. otrzymują, nie przypadkowo przecie, probostwa dwaj poeci w Górze Puławskiej a następnie w Końskowoli Zabłocki, komedyopisarz, pracujący dawniej w kancelaryi ks. generała poprzednio w Końskowoli jest proboszczem Piramowicz, zasłużony pracownik w działalności komisyi edukacyjnej, w Kazimierzu zaś osiada na probostwie Woronicz, któremu urządzone przez ks. Izabellę muzeum pamiątek narodowych, podsunęło myśl do Świątyni Sybilli. Utrzymując tradycyą dworów polskich z XVI wieku, Czartoryscy przyjmują chętnie młodzież z rodów pańskich i szlacheckich, przybywającą tu dla odbywania lub kończenia edukacyi. Ks. generał pojmując poważnie obowiązki wychowawcy, urządza rodzaj szkoły dla młodzieży męzkiej a następnie pensyonatu dla panien ubogich i sierot przeważnie. Młodzież uczy się początkowo razem z młodymi książętami, ale gdy ci wyjadą do Petersburga w 1796 r. , szkoła nie przestanie istnieć. Kształcą się między innymi Dominik Radziwiłł, Sapieha, Rembieliński, Rudomina, Siebeń, Dembowski Leon, Haller z Bardyowa. Istnieje także szkoła dla nauczycieli elementarnych i szkoła organistów. Pensyonatem panien liczącym zwykle do 30 uczennic kieruje Bernatowiczowa, matka autora Pojaty, który się tu wychowuje ojciec jego rządcą dóbr. W pensyonacie tym kształci się matka Klementyny Tańskiej Hofmanowej, a ojciec jej Ignacy jest po Kniaźninie nadwornym poetą puławskim. Niemcewicz w P. układa plan Jana z Tęczyna a Franciszek Morawski pisze przedmowę do Katalogu zbiorów Świątyni Sybilli. Jednym z czynników życia umysłowego i edukacyi młodzieży jest teatr a raczej amatorskie przedSłownik Geograficzny T, IX. Zeszyt 100. stawienia, urządzane z okazyi obchodów rodzinnych, przy uczestnictwie młodzieży dworskiej. Dla tego teatru napisał Kniaźnin, prócz innych, zarówno Matkę Spartankę jak Cyganów, a później Tański tworzył okolicznościowe obrazki. Około 1830 r. pojawia się w P. drukarnia, z której wychodzi kilka książek, a między innemi pierwszy przekład prozą Hernaniego W. Hugo, i jeden tom Pamiętników o dawnej Polsce Niemcewicza. W 1830 r. wychodziło tu pismo peryodyczne miesięczne p. t. Skarbiec dla Dzieci. P. są miejscem urodzenia Gołębiowskiego Seweryna, historyka, i Belkego Gustawa, naturalisty. Wojna 1831 r. dotknęła kilkakrotnie P. Dnia 26 lutego i z 1 na 2 marca oddziały polskie z kolumny Kossakowskiego i korpusu Dwernickiego, przeszedłszy Wisłę po lodzie, atakowały z powodzeniem rossyjskich dragonów a następnie, po ich zniesieniu, inny oddział jazdy zajmujący P. Odznaczył się tu szczególniej Juliusz Małachowski, szef batalionu a następnie podpułkownik strzelców. W kilka miesięcy później młody ks. Wirtemberski, syn ks. Maryi, prowadząc przeciwległym brzegiem Wisły oddział wojsk rossyjskich, przesłał puławskiemu parkowi i pałacowi przez Wisłę porcyą armatnich kul. Niepomyślny przebieg kampanii zniewolił ks. Czartoryskiego, zajmującego wysokie stanowisko w ówczesnym rządzie, do opuszczenia kraju. Bibliotekę i zbiory puławskie wywieziono w 1831 r. po za granicę kraju. Utworzyły one później bibliotekę polską w Paryżu, obecnie przeniesioną wraz ze zbiorami dzieł sztuki i pamiątek do Krakowa. Po roku 1831 P. zniszczone kilkakrotnym pobytem wojsk, zaczęły zwolna zamieniać się w pustkę. Dobra zostały przez rząd zajęte i w części sprzedane w r. 1836 a w części wypuszczone w dzierżawcę. Pałac i park pozbawione opieki, niszczały. W 1842 r. powstał zamiar przeniesienia tu szkoły guwernantek w Warszawie istniejącej, z przekształceniem takowej na instytut panien, mający zostawać pod opieką cesarzowej. Przebudowano więc pałac puławski odpowiednio celowi, pod kierownictwem budowniczego Ankiewicza i otworzono w 1844 r. instytut nazwany Maryjskim. Inspektorem zakładu był Bartoszewicz Dominik, prof. języka polskiego Teodozy Sierociński, wychowaniec liceum krzemienieckiego, a sekretarzem przez czas jakiś Kazimierz Kaszewski. W ciągu 18letniego istnienia zakładu w Puławach, ukończyło nauki do 200 uczennic. W 1846 r. rozporządzeniem rządowem nazwę Puław zmieniono na Nową Aleksandryą. W 1862 r. przeniesiono instytut Maryj ski do Warszawy, do budynku przy ulicy Wiejskiej, w którym mieścił się dawniej zniesiony instytut szla19 Puławy Puławy checki, w Puławach zaś otwarto instytut politechniczny, złączony z rolniczoleśnym, nowo zorganizowany staraniem margrabiego Aleksandra Wielopolskiego, reformatora edukacyi publicznej w królestwie. Inst. rolniczy mieścił się dotąd w Marymoncie pod Warszawą. Dla instytutu politechnicznego w Puławach zgromadzono na razie dość znakomite zbiory pomocnicze gabinety do nauk przyrodniczych i inżynierskich, a mianowicie pozostałe po byłej szkole farmaceutycznej warszawskiej zbiór mineralogiczny; po instytucie szlacheckim przyrządy do wykładu matematyki i nauk przyrodniczych; po instytucie w Marymoncie przyrządy chemiczne, zbiory mineralogicznogeognostyczne, zoologiczne i leśne, oraz bibliotekę; po gimnazyum realnem warszawskiem przyrządy chemiczne, mineralogicznogeognostyczne, fizycznoma tematyczne i bibliotekę; oddano także z komisyi rządowej przychodów i skarbu oraz spraw wewnętrznych wszelkie modele różnych wynalazków, oraz mostów, szluz i t. p. przedmiotów inżynierskich, także rudy krajowe. Wykłady nauk w instytucie politechnicznym trwały w r. 1862 jeden miesiąc, poczem uczniowie w liczbie 500 rozjechali się z Puław na święta Bożego Narodzenia. W r. 1863 lekcye przeciągnęły się do pierwszych dni lutego, następnie w skutku opuszczenia zakładu przez młodzież około 500 uczniów, lekcye zostały zawieszone a wreszcie instytut został zamknięty. Około 1865 r. powstał projekt założenia instytutu technicznego w Łodzi. Z tej przyczyny część przyrządów do wykładu chemii i fizyki, oraz wszelkie dublety ze zbiorów mineralogicznogeognostycznych puławskich przewieziono do Łodzi. W r. 1869 otwarty został w Puławach instytut gospodarstwa wiejskiego i leśnictwa, z wykładem wszystkich nauk w języku rossyjskim i etatem w sumie 48, 000 rs. Stanowisko dyrektora, inspektora a także nauczyciela języka i literatury rossyjskiej, oraz prawa i ekonomii politycznej powierzono Rossyanom; inne katedry zajęli dawniejsi profesorowie szkoły marymonckiej i innych zakładów w królestwie. Stopniowo jednak wszystkie katedry pozajmowali nauczyciele ruskiego pochodzenia. Jeszcze instytutowi politechnicznemu nadano dla pomocy naukowej dwa folwarki Końskowolę i Górę Puławską za Wisłą, lecz w dwa lata później, dla ułatwienia administracyi, odebrano Górę Puławską, a wzamian nadano Pożóg, sąsiedni z Końskowolą i Kępę Puławską al. Mokradki, graniczącą z Puławami. Obecnie instytut posiada 1400 mr. ziemi ornej, 220 mr. łąk i 56 mr. pod budynkami gospodarskimi i ogrodami. W pierwszym roku istnienia instytutu było 36 uczniów, w drugim 47, w trzecim 56. W latach 1880 do 1886 liczba studentów wynosiła od 200 do 220. W r. 1886 grono nauczycielskie składało się z 14 prawosławnych i 1 katolika, a studentów uczęszczało 120 prawosławnych i 85 innych wyznań. Biblioteka instytutu składa się z 8, 000 dzieł, obejmujących około 20, 000 tomów, z tych większość znaczna rossyjskich. Czytelnia studencka została w 1884 r. zamkniętą. W r. 1874 urządzono produkcyą gazu oświetlającego z nafty surowej dla potrzeb laboratoryum chemicznego, które należy do najobszerniejszych w naszym kraju i może pomieścić 60 do 80 pracujących. Przy instytucie istnieje też i obserwatoryum meteorologiczne, z którego trzykrotne codzienne obserwacye przesyłają się co miesiąc do głównego obserwatoryum w Petersburgu. P. doczekały się obszernej monografii, którą opracował Ludwik hr. Dębicki i wydał p. t. Puławy, monografia życia towarzyskiego, politycznego i literackiego 1762 1830, na podstawie archiwum ks. Czartoryskich w Krakowie Lwów 1887 1888 r. , 4 tomy z rycinami. Prócz licznych utworów poetycznych Kniaźnina, Woronicza, Tańskiego, istnieje nawet niemiecki poemat wydany w Lipsku 1829 r. p. t. Erinnerungen an Pulawy, odnoszą się do przeszłości P. następujące druki Poczet pamiątek zachowanych w domku gotyckim w Puławach Warszawa 1828; Aug. Kretowicza Puławy Lwów 1831; opisy P. w Rozrywkach, Hofmanowej i Kalendarzyku politycznym za 1830 rok. opisy obecnych P. z licznymi rysunkami podawał Tyg. Illustr. w 1868 r. , Nr. 35 i 36; 1869 r. , t. II, str. 200; 1877 r. , t. IV, str. 158, 163, 178. O stacyi meteorol. ob. Bibl. Warsz. z 1881 r. Ustęp o zakładach naukowych po 1831 r. opracował prof. F. Berdau. Powiat, którego centrem są Puławy, urzędowo nowoaleksandryjskim nazwany, powstał w 1867 r. z części 17 gmin dawnego pow. lubelskiego. Graniczy on od wschodu z lubartowskim i lubelskim, od płd. z janowskim, od zach. Wisła oddziela go od pow. iłżeckiego i kozienickiego, a od płn. z garwolińskim i częścią łukowskiego; część granicy tworzy Wieprz. Obszar powiatu wynosi 30, 20 mil kwadr. ; zajmuje on zach. północny narożnik gubernii. Wyżyna lubelska dociera tu do samego koryta Wieprza Baranów 508 st. npm. i Wisły między Zastowem a Puławami, opadając stromemi ścianami Puławy 352 st. . Najwyższy taras tej wyżyny mieści się w trójkącie, którego krańcowymi punktami są Puławy, Miłocin. st. dr. żel. nadwiśl. Nałęczów i Kazimierz. Wzniesienia nieoznaczone na karcie sztabowej dochodzą tu prawdopodobnie do 800 st. ; liczne jary poszar Puławy pały wyżynę na pasmo malowniczych wzgórz, porośniętych bujną liściastą roślinnością. Środkiem tego trójkąta płynie rzeczka Bochotnica, tworząca bogatą w malownicze krajobrazy dolinę, w której mieszczą się Nałęczów zakład kąpielowy, Celejów, Wąwolnica i Bochotnica przy ujściu rzeki t. n. do Wisły. Lesiste stoki stromo opadającej wyżyny ku tej dość szerokiej, kilkomilowej długości dolinie, nadają krajobrazowi charakter górskiej okolicy. Naturalnemi granicami tego centralnego tarasu na obszarze powiatu są rzeczki Kurówka dopływ Wisły poniżej Puław i Chodelka wpadająca pod Zastowem; okrążają one dwoma łukami od północy i południowschodu centralny taras i uprowadzają jego wody. Południową część powiatu wypełnia przeważnie dolina Wisły, która wszedłszy w obszar powiatu pod wsią Biasonią, wrzyna się jakby wązką zatoką w głąb wyżyny aż pod Prawno. Przy Rybitwach, nad tą zatoką leżących, wzniesienie wyżyny sięga 622 st. npm. W dalszym biegu rzeki wyżyna opada stromo ku Wiśle. Kaliszany, Piotrowin i Kamień, starożytne osady, leżą na wązkim pasku niziny nadrzecznej. Po za Kamieniem znowu dolina Wisły wrzyna się szeroką zatoką, sięgając aż pod Opole. Koryto rzeki rozszczepia się na dwie, a dalej na trzy odnogi, tworząc liczne kępy, wyspy i łachy. Nizina nadwiślańska tworzy tu trójkąt, którego dwa boki KamieńOpole, OpoleZastów mają do 17 w. w linii powietrznej. Środkiem doliny przepływa rzka Chodel, odprowadzająca wody stoków przyległego płaskowzgórza. Północna część powiatu przedstawia też rozległą nizinę, utworzoną przez złączenie się dolin Wisły i uchodzącego do niej pod Dęblinem Wieprza. Śród tej doliny leży przy zbiegu obu rzek forteca Iwangród, a w pobliżu, o 10 w. w górę Wisły, Gołąb, miejsce pamiętnego zjazdu szlacheckiego i konfederacyi w 1672 r. Pod względem geologicznym obszar powiatu jak i cała wyżyna lubelska spoczywa na formacyi kredowej, której dolne piętro stanowi wapień glaukonitowy występujący w okolicy Puław. Górne warstwy stanowią utwory trzeciorzędowe loes i piaski. Gleba powiatu, odpowiednio do zmiennych warunków układu powierzchni, o ile jest żyzną w dolinach nadwiślańskich, o tyle ubogą piaszczysta przeważnie na wyżynach. Rozległa dolina między Kamieniem, Opolem a Zastowem posiada żyzną glebę, sprzyjającą uprawie buraków cukrowych cukrownia w Opolu i hodowli bydła. Wązki pas wybrzeża między Zastowem a Puławami, dzięki żyznej glebie i położeniu osłoniętemu od wiatrów półn. wschod. przez stromą ścianę wyżyny, sprzyja hodowli drzew owocowych jabłka i śliwki głownie. których produkt spławiany bywa tak zw. galarami do Warszawy, a obecnie przerabiany w założonej świeżo w Kazimierzu fabryce przetworów owocowych. Gleba półn. niziny uboższa, obfituje w łąki i sprzyja uprawie kartofli, ztądto w Profeskiej Wólce, między Puławami a Gołębiem założono, zwiniętą obecnie, wielką fabrykę syropu i krochmalu z kartofli. Cały obszar powiatu w niedalekiej przeszłości rozpadał się na kilka wielkich posiadłości. Kolonizacya małopolska, posuwająca się doliną Wisły i dolinami jej dopływów, rozpoczęła się tu zapewne już w XIII w. i wytworzyła, jak później na Czerwonej Rusi, wielką przeważnie własność. Południową część stanowił obszar rozległych dóbr opolskich Tarłów, środkową końskowolskopuławskie dobra Czartoryskich, północną Dęblin, Bobrowniki Mniszchów. Dęblin, Puławy i Końskowola przeszły drogą konfiskaty na własność rządu; dobra opolskie rozpadły się na kilka mniejszych, lecz mimo to jeszcze rozległych kluczów. Wielka własność dotąd ma stanowczą przewagę na tym obszarze. Ztąd przemysł rolniczy rozwinął się tu pomyślniej niż w innych powiatach gubernii lubelskiej, a miast we właściwem znaczeniu słowa nie ma w powiecie. Kazimierz był miastem w przeszłości; P. , Końskowola, Kurów, Opole i inne miasteczka, są to właściwie wsie z targami, centra wielkich dóbr, niemające ani w przeszłości, ani obecnie cech miejskich. Zakłady przemysłowe Opola opierają się głównie na produkcyi rolnej rozległych dóbr. Jest tu cukrownia z produk. na 340, 000 rs. , młyn amerykański 33, 000 rs. , kaflarnia 14, 000 rs. i garbarnia 10, 000 rs. . Gorzelnie w Kluczkowicach i Kamieniu produkują za 25, 000 rs. , browary w Puławach i Kazimierzu za 70, 000 rs. ; garbarnia w Kazimierzu za 13, 370 rs. , papiernia w Rybitwach za 7, 000 rs. , fabryka sukna włościańs. w Końskowoli wyrabia za 8, 000 rs. a fahr. narzędzi rolniczych w Markuszowie za 8, 000 rs. We wsi Irenie istniały wielkie fabr. żelazne z prod. roczną do 400, 000 rs. , lecz pożar w 1883 r. zniszczył takowe. Czy zostały odbudowane i w ruch puszczone, niewiadomo. Z przemysłów drobnych zasługuje na uwagę wyrób obręczy w Kazimierzu i drobne warsztaty sukienne, wyrabiające sukno grube w Końskowoli. Ogółem produkcya roczna większych zakładów wynosiła w 1886 r. 525, 000 rs. . Prócz tego istniało w powiecie 105 młynów wodnych i wiatraków, 7 tartaków, 15 cegielni, 2 terpentynarnie i 7 olejarni. W Garbowie prowadzi się znacznych rozmiarów gospodarstwo rybne. Ludność powiatu, która w 1867 r. wynosiła 68, 874 dusz, wzrosła w 1883 r. do 96, 915 46, 588 męż. , 50, 327 kob. . Miast w powiecie nie ma, są Pułgburkowie tylko drobne osady miejskie Puławy, Koń skowola, Kazimierz, Baranów, Opole, Wąwolnica, Józefów i osada forteczna Iwangród Deblin. Szkół początkowych jest 20 w osad. i wsiach Puławy, Iwangród forteca. Bara nów, Bobrowniki, Gołąb, Idalin, Kamień, Ka zimierz, Klementowice, Końskowola, Kurów, Józefów, Braciejowice, Wąwolnica, Marku szów, opole, Włostowice, Wronów, Zakrzew, Żyrzyn. Głównemi drogami komunikacyjnemi są Wisła, stanowiąca zachodnią granicę po wiatu; Wieprz, przerzynający część północną; kolej żel. nadwiślańska na przetrzeni 46 w. , mająca na obszarze powiatu trzy stacye Iwangród, NowoAleksandrya i Nałęczów. Droga bita 1 rzędu państwowa warszawskolubelska, wchodzi w obszar powiatu pod Moszczanką i przez Kurów i Garbów dąży do Lublina. Z niej wychodzą odnogi z Moszczanki do Iwangrodu i z Kurowa na Końskowolę, Puławy, przez Wisłę do Radomia. Drogi bite gubernialne 2 rzędu składają się z kilku ka wałków drogi wzdłuż Wisły prowadzonej IwangródGołąb i około Józefowa. Pod względem kościelnym powiat stanowi deka nat tejże nazwy, składający się z parafii Ba ranów, Bobrowniki, Bochotnica, Garbów, Go łąb, Kazimierz z filią Karczmiska, Klemen towice, Końskowola, Kurów, Markuszów, Opole filia Kluczkowice, Piotrowin, Rybitwy z filiami Józefów i Prawno, Wąwolnica, Wilków, Włostowice z filią w Puławach, Żyrzyn, Pod względem sądowym powiat dzie li się na 5 okręgów sądów gminnych Żyrzyn, Kurów, Kazimierz, Polanówka i Opole. Pod względem administracyjnym powiat dzieli się na 19 gmin Baranów, Celejów urząd gmin ny w Strychowicach, Garbów, Godów, Go łąb, Irena, Kamień, Karczmiska, Kazimierz, Końskowola osada miejska, Kurów, Mar kuszów, NowoAleksandrya Puławy, Opole, Rogów, Rybitwy, Szczekarków, Wąwolnica, Żyrzyn. Br. Ch. Puławy z Wernejówka, wś, pow. sanocki, nad Puławką, dopływem Wisłoka z prawego brzegu, w jego górnym biegu, ma kościół par. gr. kat. i szkołę ludową. Wraz z wólką Wernejówką 18 dm. , 106 mk. ma 57 dm. , 359 mk. gr. kat. Cerkiew par. , w części drewniana a w części murowana należy do dyec. przemyskiej, dek jaśliskiego. Uposażenie proboszcza składa się z 48 roli, 3 łąk i 15 mr. past. Prócz tego pobiera proboszcz 198 złr. dodatku. Wiek. pos. ks. Wład. Czartoryski składa się ze 116 roli, 30 łąk, 18 past. i 749 mr. lasu; pos. mn. 1271 roli, 188 łąk, 235 past. i 154 mr. lasu. Od płn. otacza wieś las zwany Jodłowym, pokrywający wzgórza wznies, do 564 mt. , od płd. las Bukowiec ze szczytem Zrubań 776 mt. , od wsch. las Zapowiednik, na zach. graniczy z Zawojem. Najbliższe mia steczko Bukowsko odl. 12, 3 klm. Mac. Pułazie 1. wś nad rz. Broczysko, pow. ostrowski, gm. Zaremby Kościelne, par. Zu żel, ma 5 dm. , 63 mk. drobnej szlachty. 2. P. Świerze, pow. mazowiecki, gm. Szepietowo, par. Dąbrówka Kościelna; mieszka tu drobna szlachta. W 1827 r. 36 dm. , 198 mk. Jest to gniazdo Pułaskich. 3. P. , ob. Połazie 1. . 4. P. , ob. Kostry. Br. Ch. Pułdoroże, wś, pow. oszmiański, w 4 okr. pol. , o 70 w. od Oszmiany, 4 dm. , 37 mk. 30 prawosł. , 7 katol. . Pułgburkowie, os. do par. żarnowieckiej należąca, wymieniona w wizyt. Szaniawskiego z r. 1710; obejmowała 1 włókę w dwóch działach str. 62. Płhanów, wś, pow. łucki, ob. Połhan, Pułjezierie, ob. Połuozerie wś, pow. połtawski. Pułkabele, fol. prywatny nad rz. Wasupką, pow. lidzki, o 61 w. od Lidy a 28 w. od Ejszyszek, 4 dm. , 44 mk. kat. A. T Pułkowice, niem. Pulkowitz, 1295 Polkuiten, 1402 Polkwiten, 1437 Polckes, Polkewyte, Polkewiten 1534 Polkewicz, wś w Pomezanii, pow. sztumski, st. p. i kol. Mikołajki, par. kat. Postolin, ew. Klecewko; szkoła kat. w miej scu; za wsią stoi wiatrak. W 1868 r. 1593, 61 mr. magd. ; 66 bud. , 34 dm. , 274 mk. , 259 kat. , 15 ew. R. 1440 dostał P. Gabryel Bażyński, von Baisen w Sztembarku ob. Kętrzyński, O ludn. pol. , str. 188. R. 1682 był tu tenutaryuszem Melchior August Heidenstein, syn kaszt. gdańskiego. W 1700 r. napotykamy tu wdowę poprzedniego Zofią Heidenstein z Putkamerów; 1772 r. były P. dobrami gracyalnemi Piotra Jerzego hr. z Przebędowa Prebentow ob. Gesch. d. Stuhmer Kr. von Schmitt, str. 216. Ks. Fr. Pułkówko al. Małe Pułkowo, niem. Mein Pulkowo, dok. Kl. Polkaw i Polkau, dobra ryc, st. p. i par. kat. W. Radowiska 2, 7 klm. odl. , st. kol. Wąbrzeźno 9, 5 Mm. odl. W 1868 r. 19 bud. , 7 dm. , 168 mk. , 163 kat. , 5 ew. ; razem z fol. Pokrzywką obejmują 748, 6 ha roli or. i ogr. , 66, 38 łąk, 1, 02 lasu, 11, 49 nieuż. , 1, 66 wody; w ogóle 829, 15 ha; czysty dochód z gruntu około 5970 mrk. Właściciel 1858 r. Wysocki, 1885 Ludwik Wierzbicki. P. należało za czasów krzyżackich do komturstwa kowalewskiego. Według krzyżackich ksiąg szkodowych z r. 1414 poniósł tu Hanusz z P. i jego pasierb 1000 grz. szkody ob. Gesch. d. Kr. Culm V. Schultz, II, str. 153. Kś. Fr. Pułkownicza, wś, pow. humański oraz taraszczański, ob. Połkownicza. Pułkownicza Słoboda, ludowa nazwa wsi Stawiszówka, w pow. taraszczańskim. Puławy Pułazie Pułjezierie Pułkabele Pułkowice Pułkówko Pułkownicza Puławy Pułkowo Pułtawa Pułkowniczy, las we wsi Krymki w połudn. części wsi, pow. czehryński. Pułkownikowo, fol. , pow. nieszawski, gm. Osięciny, par. Kościelna Wieś, ma 79 mk. , 446 mr. Pułkowo Wielkie al. Duże, niem. Gross Pulkowo, około 1400 Gr. Polkau, 1445 Gr. Polkaw, Gr. Polkaw, wś, pow. brodnicki, st. p. Wrocki, par. kat. Łobdowo, pół mili odl. , ew. Golub, szkoła kat. w miejscu; 3263 76 magd. mr. W 1868 r. 122 bud. , 55 dm. , 463 mk. , 417 kat. , 46 ew. Leży nad traktem brodnicko toruńskim. Za czasów krzyżackich należało do komturstwa golubskiego. R. 1408 występuje Hanusz z Ryńska, piszący się też Hans von Polkaw z Pułkowa; brat jego Mikołaj z Ryńska był chorążym chełmińskim, znany z bitwy pod Grunwaldem, w której się odłączył od hufców krzyżackich ob. Kętrz. , O ludn. pol. , str. 127. R. 1667 pobierał ztąd proboszcz w Łobdowie od każdej osadzonej posiadłości gburskiej ex quolibet agro culto 1 korzec żyta i tyleż owsa ob. Wizyt. Strzesza, str. 361 b. Dawniej posiadała ta wieś własny kościół. Księgi szkodowe Krzyżaków z r. 1414 opiewają, że kościół tutejszy poniósł w ostatniej wojnie szkodę wynoszącą 1000 grzyw. P. obejmowało wtedy 70 włók, wyrzą dzoną wówczas szkodę oszacowali Krzyżacy na 3000 grzyw. , 7 ludzi zabrano, 1 człowieka zabito, 30 włók było pustych. R. 1445 ko ściół tutejszy jeszcze istniał, bo ówczesny bi skup chełmiński Jan Morgenau rozporządził, aby parafianie tutejsi zeszli się na synod do Kurkocina ob. Utracone kościoły przez kś. Fankidejskiego, str. 70. Kś. Fr. Pułtawa, właściwiej Połtawa, małoruskie Piwtawa, w dawnych latopisach Łtawa, miasto gubernialne przy ujściu Połtawki do Worskli i przy drodze żel. CharkówElizawetgrad, pod 55 29 płn. szer. a 46 26 wsch. dłg. , odległe jest o 606 w. od Petersburga a 624 w. od Moskwy. otoczona bulw arami, posiada szerokie i proste lecz niebrukowane po większej części ulice, ma 19 cerkwi, seminaryum duchowne, gimnazyum, piotrowskie gimnazyum wojskowe, dwa teatry i liczy 41035 mk. w 1881 r. . Plac publiczny zdobi piękny spiżowy pomnik Piotra W. , wzniesiony w 1809 r. przez cesarza Aleksandra I. Rzemiosła i przemysł niezbyt rozwinięte główniejsze fabryki łoju i wyrobów tabacznych, znaczny natomiast handel, zwłaszcza na jarmarku ilińskim, trwającym od 10 lipca do 10 sierpnia st. stylu. W 1876 r. dochody miasta wynosiły 203, 329 rs. , rozchody zaś 218, 532 rs. Podług Siemienowa w 1865 r. było w P. 665 katol. Osada starożytna, wspominana w latopisach pod 1174 r. jako sioło ziemi perejasławskiej, w XV w. należała do Litwy, następnie do Polski. W XVII w. wchodziła w skład dóbr zadnieprskich ks. Jeremiego Wiśniowieckiego i podług inwentarza dóbr tych miała 812 gospodarzy osiadłych i 11 kół młyńskich Stecki, Wołyń, II, 230. Po 1648 r. stała się miastem pułkowem Kozaków, , poczem na mocy traktatu andruszowskiego w r. 1667 odstąpiona Rossyi. W dziejach upamiętniła się P. zwłaszcza wielkiem zwycięztwem, odniesionem 27 czerwca 7 lipca 1709 r. przez Piotra I nad Karolem XII, królem szwedzkim. Bitwa ta, zakończona zupełną porażką Szwedów, liczebnie zresztą znacznie słabszych 24, 000 Szwedów przeciwko 60 70, 000 wojska rossyjskiego, miała niesłychane znaczenie. Zakończyła ona wojnę północną, złamała potęgę Szwecyi i wyniosła Rossyą na stopień pierwszorzędnego mocarstwa. O P. znajdują się liczne wzmianki w dokumentach ogłoszonych przez kijowską kom. archeol. , wyliczone w Skorowidzu Nowickiego str. 639 i 640. Pułtawski połtawski powiat ma na przestrzeni 2978, 7 w. kw. 163, 573 mk. , zajmujących się rolnictwem. Powierzchnia równa, miejscami wzgórzysta, grunt urodzajny, gliniasty. Znaczniejsza rzeka Worskla; bagna zajmują 29 w. kw. , lasy 10, 7 ogólnej przestrzeni. Pułtawska połtawska gubernia, jedna z gubernii małoruskich, graniczy na północ z gub. czernihowską, na wschód z kurską i charkowską, na połud. wschód i południe z ekaterynosławską, chersońską i kijowską, i zajmuje 43, 775, 8 w. kw. Jestto przeważnie równina w niektórych tylko miejscowościach wzgórkowata, zroszona Dnieprem z jego licznymi 242 rzek, rzeczek i strumieni dopływami, z których ważniejsze Suła, Psioł, Worskla, Oreł, Trubeż i in. Dniepr przepływa w gubernii 340 w. i jest jedyną rzeką spławną i żeglowną, ważną pod względem handlowym. Na wybrzeżach jej znajdują się w wielkiej. ilości pelikany, łabędzie, dzikie kaczki i bekasy, w wodach zaś mnóstwo ryb, połów których stanowi ważne źródło dochodu mieszkańców. Pod względem geognostycznym gubernia nie odznacza się rozmaitością; granity przechodzą na lewy brzeg Dniepru, formacya kredowa natrafia się we wschodniej części pow. konstantynogrodzkiego, zresztą większą część zajmuje formacya trzeciorzędowa eoceńska. Klimat umiarkowany, średnia temperatura roczna 4 17. Liczba mieszkańców wynosi 2, 418, 871, przeważnie Małorusów, pomiędzy którymi przebywa wielu Wielkorossyan, Greków, Niemców i żydów, którzy zagarnęli prawie wyłącznie cały handel Podług Kalendarza Hurlanda za 1879 80 rok było w gubernii 53, 964 żydów. Mieszkańcy zajmują się głównie rolnictwem, które, jakkolwiek stoi na niskim stopniu, jednakże z powo Pułkowniczy Pułkowniczy Pułkownikowo Pułtusk Pułtowce Pułtowski Pułtowicze Pułtowce du wielkiej urodzajności gruntu wydaje wy borne rezultaty. Oprócz zbóż wszelkiego ro dzaju, jest tu znacznie rozwinięta uprawa ro ślin strączkowych, oleistych, lnu, konopi, chmielu, tytuniu, kukurydzy, pieprzu turec kiego; melony i arbuzy rosną na polach. Z po między drzew owocowych odznaczają się tu tejsze wiśnio, tworzące częstokroć rozległe lasy. Hodowla bydła, a zwłaszcza koni, wo łów i owiec, stoi na wysokim stopniu. Równie kwitnie przemysł i fabryki w związku z rol nictwem będące, jak gorzelnictwo, garbar stwo, fabryki wyrobów wełnianych, łoju, sa letry, konfitur i cukrownictwo. Przemysł pod niósł się zwłaszcza po wykończeniu sieci dróg żelaznych południoworossyjskich. Z miast gubernii pod względem historycznym zasłu guje na wzmiankę Perejasław, jedno z najda wniejszych miast Rusi południowej, niegdyś stolica udzielnego księstwa perejasławskiego. Pod względem handlowym ważne zajmuje miejsce Kremeńczug, jako główny skład to warów Dnieprem spławianych. Pod wzglę dem administracyjnym gubernia dzieli się na 15 powiatów połtawski, chorolski, hadziacki, kobelacki, konstantynogradzki, kremeńczucki, łochwicki, łubeński, mirgorodzki, perejasławski, piriatyński, przyłucki, romeński, zieńkowski i zołotonoski. W gubernii znajduje się 4518 miejscowości zaludnionych, w tej liczbie 17 miast, 33 miasteczek, 699 siół, 27 słobód, 2 kolonie, 979 wsi i 2625 folwarków czyli chutorów. Historycznie miejscowość zajmo wana przez gub. połtawską znaną jest od cza sów Nestora, podług którego zamieszkiwało tutaj zdawna plemię słowiańskie Siewierzan; za czasów Olega weszła w skład państwa ru skiego i w epoce podziałów była znacznie osiadła. Zniszczoną przez Mongołów, zajęła około 1351 r. Litwa i przyłączyła do swoich krajów, potem należała do Polski, która w 1476 r. utworzyła z niej ks. kijowskie i wojewódz two. W 1654 r. stanowiła część Małorossyi, tak zw. Hetmańszczyznę, od 1667 r. podwła dna Rossyi. W 1796. r. składała gub. małorossyjską, od 1802 roku pod teraźniejszą na zwą. opisy liczne, pomiędzy innymi Obłeuchowa, Stat. opis. połtaw. gub. 1856; Mar kiewicza, O narodonasielenii połtaw. gubernii 1855 i inne. J. Krz. Pułtowce, wś, pow. winnicki, ob. Półtowce. Pułtowicze w dok. , wś, pow. Winnicki, ob. Półtowce, Pułtowski Niżny i Wyżny, dwie grupy zabudowań w obr. Brzyny, w pow. sądeckim. Pułtusk, 1203 r. Poltowsko, 1232 Poltovsck i Peltovsck, 1366 r. Polthowsk, 1538 Pultowsco, miasto powiatowe gub. łomżyńskiej, nad rz. Narew, na prawym brzegu, poniżej ujścia rzeczki Pełty w dok. z 1366 r. Polthew, pod 52 41 8 szer. płn. i 38 53 dług. wschod. , wznies. 257 st. n. p. m. , odl. 54 w. od Warszawy, 84 w. od Płocka, 94 w. od Łomży a 24 w. od najbliższej stacyi dr. żel. nadwiślańskiej w Nasielsku. Drogi bito łączą P. z powyższymi punktami. P. posiada obecnie trzy kościoły katolickie i jedną kaplicę, cerkiew prawosławną, kościół ewangielicki, synagogę, szpital na 35 łóżek obsługiwany przez siostry miłosierdzia, dom schronienia dla ubogich, progimnazyum męzkie do 150 uczniów, szkołę początkową męzką, szkołę począt. żeńską, dwie szkoły początk. ogólne, drugi okrąg zjazdu sędziów pokoju dla gub. łomżyńskiej, sąd pokoju okr. III dla P. i Nasielska, urząd powiatowy, urząd miejski, st. tel. i poczt. , przystań na Narwi dla wywozu zboża i przywozu soli. Z zakładów fabrycznych istnieją tu dwa browary piwne z prod. roczną na 8000 rs. , młyn parowy, tartak, dystylarnia. Stała ludność miasta wynosi obecnie 9046, w tem 4143 katol. , 75 prawosł. , 59 ewang. , 13 filipinów, 4756 żyd. W 1827 r. było 262 dm. , 3755 mk. ; w 1864 r. 305 dm. , 6816 mk. Dochód miasta w 1860 r. wynosił 3178 rs. , w 1877 r. 16, 532 rs. Miasto leży w nadrzecznej dolinie, przerzniętej dwoma ramionami Narwi, której wylewy zatapiają niekiedy sam rynek. Dokoła podnosi się poziom, tworząc wyniosłą krawędź doliny rzecznej. Okolica lesista, malownicza. Miasto samo po wielkim pożarze z 1875 r. odbudowane na nowo z muru, składa się przeważnie z jednopiętrowych domów. Szerokie ulice brukowane, wysadzone kasztanami przeważnie, z chodnikami asfaltowymi. Jest to starożytna osada, po Płocku najważniejsze miasto na zawiślańskim Mazowszu. Jak Płock był kluczem Mazowsza dla państwa Piastów a zarazem ogniskiem kultury zachodniej, tak Pułtusk jest najdalej ku wschodowi posuniętą strażnicą, panującą nad rozległym obszarem puszcz nadnarwiańskich i nadbużańskich a zarazem ogniskiem religijnego i umysłowego życia dla tych rozległych obszarów. Prawdopodobnie jeszcze w epoce przedchrzesciańskiej istniała tu znaczniejsza osada, w której skupiały się religijne, sądowe i handlowe interesa ludności puszcz okolicznych. Na górze po za miastem, na której stoi kościół św. Krzyża, istniało cmentarzysko a wedle tradycyi i świątynia pogańska. Znajdowano tu często groby z popielnicami. Biskupi płoccy, otrzymawszy zapewne już w XI w. rozległy obszar nadnarwiański na swe uposażenie, zwrócili uwagę na istniejący tu gród, jako twierdzę przeciw napadom Prusaków i Jadźwingów i założyli zapewne jednocześnie jeśli nie parafią to kapelanią z kaplicą przy grodzie. Brzegi Narwi i Pełtwi Pełty były już na początku XIII w. Pułtusk zasiane licznemi osadami, drobnemi zapewne, które wymienia przywilej Konrada, ks. mazowieckiego, z 1203 r. , potwierdzający posiadłości bisk. płockich. Na czele tych osad wymienia castrum Poltowsko. .. cum castellatore suo Kod. Maz. , 337. W potwierdzeniu papiezkiem przywilejów nadanych kościołowi płockiemu przez ks. Konrada z 1232 r. powiedziano Si homo de Nosidlk Nasielsk vel de alio castro fecerit malum homini de Poltovsck non provocetur homo ille coram judice de Poltovsk sed coram Judice illius castri cujus est homo. Et tribunus de Peltovsck cum actore suo vadant ad iudicem illius castri. .. . Ita annona que colligitur in villis que sunt ecclesiae datur in conservationem castri Poltovsck Kod. Maz. , 6, 7. W dok. z 1237 r. występuje Janko capellanus de Poltowsk Kod. Maz. , 8. O rozwoju rolnictwa w okolicy i wzroście ludności miejskiej, świadczą przywilej. e na młyny. W 1366 r. bisk. Stanisław nadaje młyn Jacussio filio Feliciani civi nostri Polthoviensis, w 1380 r. bisk. Dobiesław magistro Cunrado Kod. Maz. , 78, 94. Jak widzimy był P. zarazem punktem strategicznym, siedzibą sądu, magazynem danin i dziesięcin kościelnych a przytem centrem kościelnym i targowiskiem. Gród pułtuski istniał prawdopodobnie na wyniosłościach panujących nad doliną Narwi, w każdym razie po za obrębem miasta, jak o tem świadczy dokum. z 1380 r. Kod. Maz. , 95. Wedle tradycyi Szymon, bisk. mazowiecki płocki, sprawujący tę godność od 1107 do 1129, miał zorganizować zarząd dóbr całego okręgu kasztelanii pułtuskiej. Po nim Gunter, rycerskiej duszy, prowadzący walki z Prusakami, pierwszy podobno miał przybrać tytuł princeps territorii pultoviensis. Biskup Piotr około 1229 r. na miejscu starego drewnianego kościołka, fundacyi Szymona, wzniósł murowany p. w. Panny Maryi i utworzył parafią. Według Gawareckiego, przywilej miejski i prawo chełmińskie miał potwierdzić w 1257 r. Ziemowit, ks. mazowiecki, a następnie zniszczonemu przez najazdy Litwinów miastu nowy przywilej wydał bisk. Klemens, który rządzi dyecezyą między 1339 a 136i. Udzielił on niejakiemu Mikołajowi przywilej na wójtostwo pułtuskie 1339, z obowiązkiem osadzenia miasta na 100 łanach. Ponieważ akt ten spłonął in civitate, Varschoviensi przeto biskup Dobiesław daje w 1380 r. nowy przywilej Janowi, synowi owego Mikołaja, wójtowi pułtuskiemu. Ze względu na częste napady Litwinów, zmniejsza on opłaty mieszkańcom, oznaczając czynsz i dziesięcinę razem na pół grzywny z łanu. Cztery łany służyły za wspólne pastwisko. Mieszczanom wolno było na całem terytoryum polować na zające, wilki i lisy. Wójt prócz swych łanów ma 12 mr. jugera łąk nad Narwią, z drugiej strony rzeki a z tej strony 3 morgi na dom i ogrody. Wolne rybołóstwo z jednym rybakiem, z wyłączeniem sadzawek między miastem a grodem castrum, i trzeci denar z jatek rzeźników, szewców, łaźni i wszelkich dochodów K. Maz. 95. Miasto było obwarowane rowami a zapewne i parkanami drewnianymi. Być może iż pierwotny zamek leżał na tak zwanej górze Abrahama, w której były wykute korytarze na piwnice, używane potem przez jezuitów na składy żywności Gawarecki, Wiad. hist. Pułtuska, 80. Ważniejsze napady Litwinów miały miejsce w 1325, 1338 i 1368 r. Drewniane miasto ulegało zwykle pożarowi i rabunkowi. Przy ostatnim napadzie pod wodzą Kiejstuta spłonął i zamek wraz z obrońcami. Najezdcy bowiem otoczyli warownią stosami drzewa, które pozapalali. Z końcem XIV w. ustają napady litewskie i miasto może swobodnie i pomyślnie się rozwijać. Wyrób piwa, przemysł rękodzielniczy i handel zbożowy stanowią trzy główne źródła pomyślności. Pod względem handlowym podobnie jak Przasnysz jest P. punktem wymiany produktów przemysłu leśnego ludności puszcz po drugiej stronie Narwi się ciągnących i płodów rolnych żyznej ziemi ciechanowskiej, przylegającej od zachodu. W ciągu wieku XV wyrazem tej wzrastającej pomyślności są powstające w mieście budowle i instytucye. Biskup Jakub z Kurdwanowa zbudował w 1405 r. ratusz i podniósł opłatę z włóki z 15 na 25 groszy. Około 1440 r. istnieje tu juz szkoła, kierowana przez mistrzów akademii krakowskiej, utrzymywanych kosztem biskupim. Paweł Giżycki wyznaczył w 1449 r. stałe uposażenie rektora szkoły. W 1512 r. pobierał on pięć kóp groszy z mostowego. Tenże sam Giżycki wznosi w 1449 r. kościół, wyniesiony przez papieża Mikołaja V na stopień kollegiaty, p. w. Zwiastowania P. Maryi. Była to budowla murowana, w stylu ostrołukowym. Przy kościele zorganizowaną była kapituła, złożona z trzech prałatów i 10 kanoników. Do obsługi kościoła było 13 wikaryuszów w 1517 r. bisk. Erazm wyznaczył i 8 mansyonarzy Wincenty Przerębski ustanowił. Szpital dla ubogich założony był w 1439 r. przez bisk. Pawła Gizyckiego a bisk. Scibor w 1469 uposażył go dochodem z mostowego. Na nowo założył upadłą instytucyą bisk. Firlej w 1623 r. Przy tym szpitalu p. w. św. Ducha była kaplica i proboszcz z tytułem kanonika. Najważniejszą instytucyą, której Pułtusk zawdzięczał swą pomyślność i rozgłos, było kolegium, założone przez sprowadzonych z Brunsbergi jezuitów, staraniem bisk. Noskowskiego w 1566 r. Biskup ten wystawił im dwupiętrowy gmach na Pułtusk kolegium i kościół. Spłonął w 1646 r. Wznie, siono wtedy nową okazałą świątynię 70 łokci dług. i 41 szerok. , sklepioną, z dwoma wieżami 73 łok. wysok. , dodanemi w 1717 r. Kolegium to otrzymało w różnych czasach z darów i zapisów pięć wsi z folwarkami, pięć folwarków odrębnych, w czterech wsiach części z folw. , dziesięciny wytyczne z Przasnysza i Magnuszewa Kotowego. Szkoły przepełnione zawsze, przynosiły również wielki dochód. Przybywali tu uczniowie nietylko z całego Mazowsza ale z Kaliskiego, Wołynia, Prus, Kurlandyi. Regestra szkolne, przechowywane jeszcze w początku obecnego stulecia w bibliotece benedyktynów którzy po zniesieniu jezuitów objęli ich szkoły, wykazują w ciągu 207 lat 25, 623 zapisanych uczniów. W 1696 r. , gdy pożar zniszczył kościół i kolegium, było 900 uczniów. W kolegium tem rozpoczął po powrocie z Rzymu swą działalność Piotr Skarga, tu nauczał Jakub Wujek a uczniem jego był Stanisław Grochowski, znany wierszopis, tu wreszcie kształcił się wielki poeta łaciński Maciej Sarbiewski. Uczniami tej szkoły byli też Andrzej Batory, bisk. war. miński, i Jerzy Ossoliński. Rzecz dziwna, że zamożne i ludne miasto nie zdobyło się na drukarnią. Są wprawdzie ślady istnienia drukarni w XVI w. ob. Bandtkie, Hist. Druk. , II, 103 ale wątpliwe. Do zewnętrznej świetności miasta przyczyniał się nie mało zamek biskupi nad samem korytem Narwi, wznoszący się na sześciosążniowym nasypie 600 łokci obwodu, pod którym jeszcze na trzy łokcie wgłąb sięgał fundament, na palach olszowych wsparty. Dworzec biskupi stał tu zapewne od dawnych czasów, bisk. Floryan przemieszkiwał tu prawie stale od 1318 do 1334 r. Dopiero jednak w XVI w. budowę murowanego gmachu rozpoczął Rafał Leszczyński w 1522. Kościół kaplicę p. w. św. Magdaleny wzniósł przy zamku w 1538 r. Piotr Gamrat. Wykończali i upiększali zamek dwaj biskupi humaniści Andrzej Krzycki i Piotr Myszkowski. Święcicki w Opisie Mazowsza powiada Piotr Myszkowski przy pomocy geniuszu włoskich sztukmistrzów dawną mu zamkowi piękność przywrócił. Przed zamkiem założył rozkoszne ogrody, które pod innem niebem zrodzonych drzew i latorośli ziół zagranicznych dostatkiem zawierają w cieplarniach. Miejsce to nader przyjemne i równego w całej prowincyi znaleźć nie łatwo. Andrzej Krzycki wzniósł okrągłej budowy świątynię, w której chciał Panteon, dzieło Agryppy, naśladować. I mieszczaństwo pułtuskie cieszy się dobrobytem, opartym na ożywionym handlu i przemyśle rękodzielniczym. Mieszczanie, powiada Święcicki, utrzymują ciągłe stosunki handlowe z Gdańszczanami i codziennie przysparzają majątku. Winnice i ogrody żyzne zdobią wzgórza piaszczyste nad Narwią, O pomyślnem rozwoju rzemiosł świadczy wczesne organizowanie cechów. Krawcy utworzyli cech już w 1430 na mocy przywileju bisk. Giżyckiego, za nimi poszli zduni 1455, kowale 1462, łucznicy sagittarii, 1499, rybacy 1588, konwisarze 1608, kupcy 1621, rzeźnicy 1629, szewcy 1637, piekarze 1643. Dla poparcia przemysłu rękodzielniczego bisk. Noskowski wydzielił w 1554 r. 1000 zł. jako fundusz na pożyczki dla rzemieślników, oznaczając najwyższą sumę pożyczki na 20 kop groszy i procent 3 grosze od kopy. W związku z zamożnością miasta zostaje wzniesienie murów miejskich. W 1508 r. bisk. Erazm zawiera umowę z mularzem Jerzym Czackim z Chomiąt, który pracował przy zamku poznańskim, o wzniesienie muru miejskiego z wieżami, po cenie za pręt tej długości i wysokości co w Poznaniu, przy grubości na 4 cegły, po 6 grzywien a za każdą wieżę dodatkowo po 4 grzywny. Zygmunt I w 1533 r. na sejmie w Piotrkowie wydał przywilej, w którym, prócz innych swobód, pozwolił obmurować miasto. Bisk. Baranowski przeznaczył na utrzymanie murów w 1597 r. dochód z cła od zboża spławianego do Gdańska po 6 groszy od łasztu i po florenie od statków. Zniszczone przez wojny i pożary, mury te w szczątkach przetrwały do początku XIX w. Ostatnia brama w 1818 r. została rozebrana. O ludności miasta, ilości domów w epoce największej pomyślności, brak danych. Po dwóch wielkich pożarach, z których pierwszy w 1613 r. 12 sierp. całe miasto objął a drugi w 1646 zniszczył obok szkół i kościoła jezuitów znaczną część miasta, było w 1650 r. jeszcze 491 domów opłacających szos. Mieszczanie mieli praw wrębu w rozległych lasach biskupich za korzec owsa rocznie od pary koni lub wołów, ztąd budowali przeważnie drewniane domy. Te dwa pożary rozpoczynają szereg klęsk, które spadać zaczną na miasto. W 1656 r. zajmują miasto Szwedzi, w 1703 r. Karol XII stacza tu walkę zwycięzką z Sasami pod wodzą gen. Steinau. Biskupi płoccy, jako panowie P. , energicznie się krzątają koło podtrzymania miasta. Po wielkim pożarze w 1613 r. , biskup Marcin Szyszkowski urządził na nowo miasto, wydając w 1615 r. tak zwane Plebiscitum, on też odbudował zamek biskupi. Bisk. Firlej opasał murem ogród biskupi i wydał powtórną erekcyą dla kościoła zamkowego, w którym pomieszczono portrety biskupów przeniesione z Płocka. W 1648 r. powstał klasztor reformatów z kościołem, fundacyi Wojciecha Wessla, kaszt. warszawskiego, i innych ofiarodawców. Wiek XVIII nie przyniósł pomyśl Pułtusk nych zmian w losach miasta. Zniesienie zakonu jezuitów pociągnęło zamknięcie głośnego kolegium. Istnieją i nadal wprawdzie szkoły, w których uczą początkowo byli jezuici, później zaś benedyktyni, zawezwani z Płocka w 1781 r. , prowadzący zakład według programu szkół publicznych ówczesnych, mimo to napływ uczniów zmalal znacznie. Od 1781 do 1825 r. pobierało naukę 4295. W 1826 r. było 408 uczniów. Przy szkole ustanowiła komisya edukacyjna w 1789 r. konwikt na 6 ubogich uczniów, utrzymywany do 1794 r. Szkoła akademicka przestała istnieć około 1670 r. Troskliwością o podniesienie miasta odznaczały się rządy bisk. Załuskich i Szembeka. Andrzej Stanisław Załuski zakłada w 1732 r. bank pożyczkowy Mons pietatis z kapitałem 5000 zł. 4000 dla mieszczan, 1000 dla włościan. W 1825 r. fundusz ten wzrósł do 16, 614 zł. Procent pobierano 3 od sta. Tenże biskup wzniósł w 1728 r. okazały ratusz z wieżą, na miejsce spalonego, a w 1732 r. wystawił w pobliżu kolegiaty nowy dom na seminaryum, mieszczące się od 1594 r. za miastem, w gmachu obróconym następnie na szpital, do którego sprowadzono siostry miłosierdzia w 1735 r. W 1785 r. miał P. tylko 199 dm. a za to 111 pustych placów. W liczbie domów były 2 kamienice wysokie, 23 kamieniczek, 6 kamienic pustych, 8 domów mur. parterowych z facyatami, inne wszystkie z drzewa. Rządy bisk. Szembeka były także pomyślnemi dla miasta, które zaczęło się dźwigać z upadku, gdy w 1794 r. przeszło pod panowanie pruskie. W marcu 1794 r. wojska pruskie wyciągnęły linię posterunków wzdłuż Narwi i zająwszy P. , obserwowały działalność polskiego oddziału pod wodzą Augustyna Zawadzkiego, zajmującego brzeg przeciwległy. Rząd pruski zabrawszy dobra biskupie położył koniec rządom tych władzców. Biskupi płoccy, jako książęta pułtuscy, mając na całem terytoryum dóbr władzę udzielną z prawem miecza, ustanowili starostów, którzy podobnie jak starostowie królewscy sprawowali władzę sądową i policyjną. Akta grodu pułtuskiego, zaczynające się od 1570 r. , wykazują 21 starostów, z których ostatnim był Józef Pisarzowski, szambelan królewski, ustanowiony w 1797 r. przez bisk. Onufrego Szembeka. Sprawy szlachty rozsądzał gród pułtuski, miejskie cywilne burmistrz z ławnikami, kryminalne wójt z osobnymi ławnikami. Drugą instancyą był sąd starościński. Najwyższą instancyą dla szlachty i mieszczan był sąd biskupi, złożony z dwóch kanoników i dwóch urzędników ziemskich lub burgrabiów grodowych. Według inwentarza biskupstwa z 1785 r. do miasta należało 37 włók i 2 zagony, ks. benedyktyni mieli 8 włók, dziekani kolegiaty 2 wł. , kościół św. Krzyża 1, kościół P. Maryi 1 1 2 Promotorya 1 wł. Reszta ze 100 włók, stanowiących pierwotnie uposażenie miastaweszła w skład folwarku biskupiego. Herbem miasta był wąż okręcający się głową do góry koło pionowego drążka. W nowo utworzonej przez rząd pruski prowincyi Nowowschodnich Prus P. stał się stolicą powiatu i otrzymał garnizon z batalionu fizilierów Ledebura. Władza biskupów ustała w 1796 r. wskutek zabrania dóbr przez rząd pruski. W 1800 r. było tu 239 dm. , rynek brukowany, zabudowany murowanemi kamienicami, pałac biskupi i kanonie nadawały P. pozór zamożnego miasta, Holsche zaluje, że rząd pruski nie pomieścił tu władz departamentalnych zamiast w Płocku. Po ustąpieniu Prusaków w 1806 r. , zaszła tu dnia 26 grudnia 1806 r. na polach miejskich, śród błot nadrzecznych, walka między wojskami rossyjskiemi pod gen. Kamienskoj a francuzkimi pod wodzą marszałka Lannes. Walka trwała od 11 rano do 6 po południu. Nazajutrz 27 grudnia o 7 rano, po ustąpieniu wojsk rosyjskich za Narew, oddział Francuzów zajął miasto. Następnego dnia, 28 grudnia, przybył tu po bitwie pod Gołominem, Napoleon z bratem Hieronimem i sztabem, i bawił przez 8 dni. Pobyt większej liczby wojsk tak ogłodził miasto i okolicę, że przez jakiś czas płacono do 2 zł. za funt chleba razowego. W 1807 zajął miasto korpus bawarski gen. Wrede; poczem, według wskazówek marszałka Masseny, powznoszono reduty i baterye z obu stron rzeki. Wojska rossyjskie zająwszy poblizką wieś Obryte, rozpoczęły dnia 16 maja utarczkę z Bawarami, trwającą od 1 do 9 po południu. W 1809 r. , w dniu bitwy pod Raszynem 19 kwietnia, pożar zniszczył połowę miasta, drewnianą głównie. W tym czasie od 1807 r. przybywa miastu nowy element, ludność żydowska, której dawniejsze prawa miejskie wzbraniały pobytu. W 1810 r. było 2295 chrześc. i 118 żydów. Od 1816 r. jest P. miastem obwodowem i mieści władze sądowe sąd policyi, sąd pokoju, notaryat i administracyjne komisya obwodowa, kasa, urząd municypalny i administracya dochodów miasta. Tu odbywają się sejmiki obwodu pułtuskiego. W 1825 r. było w P. 3957 mk. 643 żydów, budowle były ubezpieczone od ognia na sumę 811, 825 złp. a dochody miasta wynosiły 16, 610 zł. Rynek i ośm ulic były brukowane. W mieście były dwie apteki istniała apteka już 1516 r. na mocy przywileju Erazma Ciołka, danego Grzegorzowi z Poznania i kilku lekarzy. Budowa synagogi rozpoczęła się 1815 r. i trwała przeszło 10 lat. W czasie wojny 1831 r. zmarł pod Pułtuskiem we wsi Kleszewie naczelny wódz rossyjskiej armii Dybicz. W dniu 24 sierpnia 1831 r. zaszło w P. starcie Pułtusk między kozakami gen. Dochturowa a konnicą Łubieńskiego. Z zabytków przeszłości, jakie się przechowały w P. , najdawniejszym jest kościół P. Maryi, niegdyś w starem mieście, później, po przesunięciu się miasta w górę rzeki, za obrębem miasta stojący, pochodzący prawdopodobnie z XIII wieku. Stawiany z cegły, bez tynku, miał w ścianach wmurowane liczne kule kamienne i kamienie młyńskie. Biskupi Andrzej Chryz. Załuski 1697 i Szembek 1787 odnawiali podupadłą świątynię, z której nabożeństwo parafialne zdawna przeniesiono do kolegiaty. Zabrany przez rząd pruski na kaplicę ewangielicką dla wojska 1803, służył następnie za magazyn wojskowy i odtąd stał pustkami. Kolegiata przez liczne przeróbki w 1560 r. , 1613 pożar, 1786, 1828, 1833 i 34 odnawiania zatraciła swoje pierwotne kształty. Godne uwagi nagrobki biskupów Giżyckiego fundatora 1413, Leszczyńskiego Rafała 1527, wspaniały grobowiec Noskowskiego w kaplicy N. Sakramentu, grobowce rodziny Załuskich, wzniesione dla siedmiu członków tego rodu przez bisk. Ludwika Załuskiego. Zniszczona przez pożar 1875 r. , została w ostatnich czasach odbudowaną. W skarbcu zachował się krzyż, monstrancya i kielich, gotyckie, z XV w. Kościół św. Magdaleny, filialny, niewielki, z rotundą w środku, przechował zniszczone przez wilgoć wizerunki biskupów 71 wizerunków. Starożytny kościół św. Krzyża, na wzgórzu po za miastem, nad odnogą Narwi, pochodzi podobno z 1539 r. Odnowił go w 1805 r. bisk. Onufry Szembek, mający tu wraz z poprzednikiem Krzysztofem Szembekiem, swe nagrobki. Kościół pojezuicki, wzniesiony 1566 r. , po spaleniu na nowo zbudowany w 1717 r. , po kasacyi jezuitów zostawał w ręku benedyktynów do 1864 r. Obszerna ta świątynia, z dwoma wieżami, ma stalla i obrazy sprowadzone przez benedyktynów z Płocka. Obraz Matki Boskiej Niepokal. Poczęcia ma datę 1524 r. Kościół poreformacki z 1648 r. nie odznacza się niczem. Gmach szpitalny z kaplicą był wzniesiony pierwotnie w 1594 r. na seminaryum. Opis P. skreślił w 1623 r. ks. Jan Przeździecki Soc. Jes. po polsku. Rękopis ten zawiera 4 arkusze. Inny rękopis dwuarkuszowy Stan miasta Pułtowska czyli prawa i przywileje, dawność założenia jego wolności i swobody okazujące z 1786 r. , przytacza w urywkach Star. Polska. J. Nep. Chądzyński zostawił w rękopisie P. i jego okrąg w zbiorach hr. Konst. Przeździeckiego. Monografią P. szczegółową dość i źródłową opracował Michał Szczepankowski, pisarz konsystorza pułtuskiego a uzupełnił, poprawił i wydał W. Hip. Gawarecki p. t. Wiadomość historyczna miasta Pułtuska z ryciną, Warszawa 1826 r. Tutejsza szkoła obwodowa wydawała od 1835 do 1848 r. w Płocku Akta uroczyste zakończenia roku szkolnego. Opisy P. i gmachów ważniejszych podawał Tyg. Illustr. w 1860 r. t. II, 510, 1865 r. XI, 204, 1867 r. VII, 220. Powiat pułtuski, utworzony w 1867 r. z 13 gmin dawnego pow. t. n. , zajmuje płd. zach. narożnik gub. łomżyńskiej i obejmuje 27, 71 mil. kwadr. Graniczy on od północy z makowskim, a od wsch. z ostrowskim, od połud. oddziela go od pow. radzymińskie go gub. warszawskiej naprzód Bug a następnie Narew, stanowiąca też granicę w części od pow. warszawskiego, dalej znika granica wodna, gdyż pow. płoński gub. płockiej zachodzi klinem pomiędzy Narwią a połud. granicą pow. pułtuskiego. Od zachodu graniczy z pow. płońskim i ciechanowskim gub. płockiej. Środkową i południową część obszaru zajmują doliny dwóch rzek, które biegnąc w dwóch przeciwnych kierunkach Narew od płn. ku płd. , Bug. od wsch. ku zach. , spotykają się na połud. granicy powiatu przy ujściu Bugu do Narwi pod Serockiem. Stolica powiatu leży niemal w środku, w nizinie 257 st. n. p. m. , śród której rzeka szeroko się rozlewa i rozdziela na dwa koryta. Obszar powiatu po prawym brzegu Narwi jest wynioslejszy, suchszy. W pobliżu Nasielska przechodzi w kierunku z południa ku północy linia działu wodnego między dorzeczem Wkry i Narwi. Lewe pobrzeże Narwi a zarazem wschodnia połowa powiatu przedstawia obszar zbliżających się do siebie dolin Narwi i Bugu, płynących na przeszło trzymilowej przestrzeni równolegle w odległości 2 1 2 do 3 1 2 mil. Obszar ten wypełnia mało wyniosłe płaskowzgórze, z niewyraźną linią działu wodnego, pokryte przez lasy i rozległe bagna zwane Pulwy ob. , stanowiące część rozległej puszczy, zalegającej w epoce historycznej międzyrzecze Bugu i Narwi a zwłaszcza płaskowzgórze zajmujące cały niemal dzisiejszy powiat ostrowski i większą część ostrołęckiego. Najwynioślejszą częścią wschodniej połowy powiatu jest obszar między Popowem i Wyszkowem, otoczony z północy doliną rzeczki Śliskiej, prowadzącej do Narwi wody Pulw i lasów wschodniej części. Z prawej strony ważniejszymi dopływami Narwi są Pełta pod Kleszewem i bezimienna rzeczka płynąca na Winnicę, Goląd, kowo, Łempice, Koziegłowy, i Pokrzywianka, uchodząca pod Gzowem. Najlepszą glebę posiada część płn. zachod. , przytykająca do pow. ciechanowskiego i makowskiego, a zwłaszcza okolice przerznięte przez rz. Pełtę. Uprawiają tu pszenicę i buraki cukrowe cukrownie w Krasińcu i Łukowcu. W ogóle powiat posiada glebę bielicowatą na spodzie gliniastym, miejscami margiel; we wschodniej części przeważa piasek. Z ogólnego obszaru ziemia oma zajmuje 831wiorst kwadr. , łąki 77 w. , lasy 310 w. , pastwiska 21 w. , piaski 26 w. , wody 12 w. , wygony 21 w. , drogi 9 5 7 w. , nieużytki 18 w. Ogólny wysiew wynosi 85, 584 korcy, zbiór 520, 574 korcy. Bydła rogatego znajduje się 39, 465 sztuk, owiec 44, 042, koni 12, 378. Przeważną część obszaru zajmowały dawniej dobra biskupów płockich, którzy byli głównymi kolonizatorami tych stron. Przeszedłszy na własność rządową, dobra te zostały w części rozdane na donacye, obejmujące w powiecie 10, 265 mr. sam ks. Gorczakow posiada 6842 mr. a w części stanowią obszerne leśnictwo rządowe Wyszków z częścią Pulw. Większa własność przeważa w powiecie ale składa się ze średnich folwarków 122 posiadłości wyżej 200 mr. . Przemysł fabryczny i rękodzielniczy mało rozwinięty Głównemi fabrykami są młyn parowy w Zegrzynku nad Narwią Kropiwnicki i Spółka, przerabia produktów za 190, 000 rs. ; gorzelnie w Zatorach, parowa połączona z młynem, przerabia na okowitę i mąkę produktów za 80, 000 rs. , w Popowie przerabia za 10, 000 rs. , w Zegrzu za 9000 rs. , w Sokołowie za 6000 rs. Cztery browary piwa bawarskiego 2 w Pułtusku, w Wyszkowie i Chrzcinnie przerabiają produktów za 30, 000 rs. Ogólna wartość produktów przerobionych 325, 000 rs. ; wartość wytworzonych wyrobów, zwłaszcza z doliczeniem podatku od wódki i piwa, wyniesie co najmniej dwakroć większą sumę a z doliczeniem produkcyi młynów wodnych, wiatraków i drobnych fabryk dojdzie prawie miliona rubli, W obec ogólnej produkcyi gubernii, przewyższającej nieco sumę trzech milionów rubli, powiat pułtuski sam przedstawia prawie trzecią część produkcyi. Przyczynia się do tego obfitość środków komunikacyjnych, jakich dostarczają dwie drogi wodne Narew i Bug, przerzynające w dwóch kierunkach obszar powiatu, dr. żel. nadwiślańska, przechodząca częścią zachodnią, ze stacyą pod Nasielskiem i dwoma blizko granicy powiatu położonymi Modlinem i Gąsocinem. Drogi bite przerzynają powiat w tych kierunkach co i wodne. Brzegiem Narwi idzie droga bita szosa petersburska, odłączająca się w Jabłonnie od szosy warszawskopłockiej i podążająca na Serock, Pułtusk, Ostrołękę, Łomżę. Druga droga bita wyszedłszy z Modlina idzie przez Serock, Wyszków, Ostrów do Białegostoku. Prócz tego drugorzędne drogi bite łączą Pułtusk z Makowem, Ciechanowem, Płońskiem na Nasielsk. Ludność powiatu, która w 1867 r. wynosiła 64, 366, wzrosła w 1882 r. do 79, 186, a w 1886 r. do 85, 168 mk. Na dwa miasta Pułtusk i Nasielsk przypadało 14, 716, na osady miejskie Wyszków i Serock i 398 wsi 70, 452. Co do wyznania było katolików w miastach 5561, we wsiach 65, 282; prawosł. w miastach 96, we wsiach i osadach 41; ewangiel. w mia stach 59, we wsiach 1143; filipinów 13 w Pułtusku; żydów w miastach 8872, we wsiach i osadach 3986. Co do stanów do klasy wię kszych posiadaczy należało 291 osób, do wła ścicieli cząstkowych 6120, mieszczan 8005, wyrobników 3180, włościan 67, 572. Prócz progimnazyum i czterech szkół początkowych w Pułtusku, jest w powiecie 21 szkół, w miej scowościach Nasielsk, Serock, Wyszków, Obryte, Pniewo, Popowo Borowe, Nuna, Gnoj no, Maryniu, Przewody, Kleszewo, Kacice, Zatory, Somianka, Piskornia, Strzegocin, Win nica, Grabowiec, Dąbrowa, Głowica, Wólka Lubielska. Pod względem kościelnym powiat stanowi dekanat pułtuski składający się z 20 parafii Barcice, Dzierżeniu, Gzy, Klukowo, Lubiel, Nasielsk, Obryte, Pniewo, Pokrzywni ca, Popowo, Przewodowo, Pułtusk, Serock, Smogorzewo, Szyski, Winnica, Wyszków, Zambski, Zatory i Zegrze. Pod względem są dowym powiat tworzy jeden okrąg sądu poko ju w Pułtusku, dla Nasielska także i trzy okręgi sądów gminnych Pułtusk, Nasielsk, Wyszków. Pod względem administracyjnym składa się z dwóch miast i 11 gmin Gołębie, Gzowo, Kleszew, Kozłowo, Obryte, Somianka, Wyszków, Winnica, Zatory, Zegrze Dane statystyczne do opisu powiatu dostarczył p. Wójcicki. Br. Ch. Pułwiesk al. Półwiesk, wś, folw. i dobra, pow. rypiński, gm. Płonne, par. Radziki, odl. 15 w. od Rypina. Do szczegółów podanych wyżej ob. Półwiesk dodajemy. Według reg. pob. pow. rypińskiego z r. 1564 wś Pułwiesk, w par. Radzyki, miała wielu drobnych posiadaczy, poddanych Stanisława Loss a, na całym łanie. Było tam 5 ogrodz, i karczma. Płacono pob. 8 flor. 15 gr. i 1 sol. Pawiński, Wielkp. , t. I, str. 300. Dobra Pułwiesk Wielki składały się w 1884 r. z folw. P. Wielki, P. Mały, Tomkowo i Jakubowo, nomenkl. Kołat, Wiązewo, Zduniec, Grodzisk, Grabina, Młyn Popielarz, Wydmuchowo i Kaszuba, rozl. mr. 2919 folw. P. Wielki gr. or. i ogr. mr. 306, łąk mr. 40, nieuż. mr. 14, razem mr. 360; budowli z drzewa 3; płodozmian 10polowy; folw. P. Mały gr. or. i ogr. mr. 547, łąk mr. 19, pastw. mr. 3, nieuż. mr. 33, razem mr. 602; bud. mur. 5, z drzewa 4; płodozmian 11polowy; folw. Tomkowo gr. or. i ogr. mr. 372, łąk mr. 50, pastw. mr. 64, lasu mr. 1105, nieuż. mr. 54, razem mr. 1646; bud. mur. 34, z drzewa 4; płodozmian 8polowy; folw. Jakubowo gr. or. i ogr. mr. 258, łąk mr. 29, pastw. mr. 15, nieuż. mr. 9, razem mr. 311; bud. mur. 3, z drzewa 5; płodozmian 9polowy; las urządzony, młyn wodny i wiatrak. W skład dóbr Pułwiesk Pułwiesk Punczewa Puncówka Punców Puncewice Pumpury Pumpuciszki Pumpucie Pumptow Pumple Pumany Pułyski Pundziszki Punen Puni Puniała wchodziły poprzednio wś P. Wielki osad 14, z gr. mr. 13; wś P. Mały os. 31, z gr. mr. 20; wś Jakubowo z os. Torfiak os. 8, z gr. mr. 6; wś Tomkowo os. 27, z gr. mr. 17; wś Grabina os. 4, z gr. mr. 14; wś Zdunia Babia Góra os. 17, z gr. , mr. 11; os. Kierz, Pułwieski, Psia Droga, Kaszuba os. 6, z gr. mr. 323. Pułyski Bród, uroczysko na gruntach wsi Wyżwa Stara, w pow. kowelskim. Pumany, dobra, pow. rzeżycki, w 2 okr. pok. do spraw włośc. , gm. Fejmany, w 1863 r. 378 dusz rewiz. Pumple, wś, pow. poniewieski, w 1 okr. pol. , o 16 w. od Poniewieża. Pumptow niem. , dobra ryc. w Pomeranii. pow. pierzycki, st. pocz. Doelitz. Pumpucie 1. wś włośc, pow. wileński, w 3 okr. pol. , o 73 w. od Wilna, 7 dm. , 53 mk. kat. 2. P. , wś, pow. wiłkomierski, gm. Kowarsk, o 20 w. od Wiłkomierza. Pumpuciszki, zaśc. włośc, pow. wileński, w 2 okr. pol. , o 55 w. od Wilna, 3 dm. , 27 mk. katol. Pumpury, wś, pow. telszewski, w 1 okr. pol. , o 47 w. od Telsz. Puńce Kasperniki, wś, pow. telszewski, w 4 okr. pol. , o 29 w. od Telsz. Puncewice Punczewicze, dawna nazwa wsi Ponczany, w pow. dzisieńskim. Punców, niem. Punzau, wś, pow. i obw. sąd. cieszyński, na Szląsku austr. , 5 klm. na płd. wsch. od Cieszyna, nad rz. Puncówką, prawym dopływem Olszy. Graniczy od płn. z Cieszynem, Mnichami, Krasną, od wschodu z Bażanowcami i Dzięgielowem, od płd. z Kojkowicami, a od zach. z Kąską al. Końską, Ropicami i Szybicami. W kierunku od wscho du ku zach. przepływa obszar P. rzeczka Pun cówka, zabierająca pomniejsze strugi. Zabu dowania wiejskie legły w dolinie rzeczki. Od płn. wzgórza polne Na Piasek 345 mt. i 355 mt. , a na płd. granicy Osówka 405 mt. . W 1880 r. było 117 dm. , 1009 mk. , między nimi rz. kat. 480, prot. 523, żyd. 6; Polaków 972, Niemców 19, Czechoszląz. 18. Obszar wy nosi 2201 mr. W miejscu starożytny kościół kat. parafialny p. w. św. Jerzego. Do parafii należą Dzięgielów i Kojkowice. Liczba dusz rz. kat. 478, prot. 1090, żyd. 4 Szem. duch. z r. 1885. W miejscu szkoła ludowa jednoklasowa. St. pocz. Cieszyn. Br. G. Puncówka, rzeczka, powstaje w zach. części Ciszowy Wielkiej Zeislowitz, mor. Tisownice, w pow. bielskim, obw. sąd. skoczowskim, pod Machową górą 402 mt. i płynie w kierunku zach. przez obszar Dzięgielowa i Puncowa, a na granicy Szybic i Cieszyna zlewa swe wody do Olszy z praw. brzegu. Długość biegu 10 klm. Opuszczając Punców zwraca się ku pln. zach. Nad ujściem leżą Błogocice Blogotitz, wioska należąca do Szybie. Br. G. Punczewa, potok, powstaje w gm. Mar kówka, pow. kołomyjski, na płn. stoku góry Waratyki 779 mt. ; płynie wądołem gór skim, śród lasu bukowego, zrazu na płn. potem na wschód, przechodzi na łąki Peczeniżyna i uchodząc tu z praw. brzegu do Demienówki Demianówki, dopływu Łuczki. Długość bie gu 6 3 4 klm. Br. G. Puńczany, folw. , pow. dzisieński, ob. Ponczany, Pundałów, wś, pow. rossieński, ob. Pujdałowo. Pundikken, folw. dóbr pryw. Dsehrwen, w okr. i pow. hazenpockim, par. piltyńskohazenpocka Kurlandya. Pundowo, folw. , pow. dzisieński, ob. Tomasz Dwór. Pundury, dwór, pow. poniewieski, w 4 okr. pol. , o 83 w. od Poniewieża. Puńdzie, wś, pow. rossieński, gm. szydłowska, o 13 w. od Rossien. Pundziszki, uroczysko, pow. grodzieński, w 5 okr. pol. , gm. Jeziory Oziery, o 12 w. od Grodna. Punen, dobra prywat. , w okr. i pow. hazenpockim, par. neuhauzeńska Kurlandya. Puni ross. , ob. Punie. Puniała, rzeczka w pow. trockim, prawy dopływ Niemna, do którego uchodzi pod Puniami. Puniany, wś i folw. , pow. wileński, ob. Pużany. Punie 1. ross. Puni, przez Krzyżaków Pullen al. Pillenen zwane, mko nad Niemnem i rzką Puniałą, pow. trocki, w 3 okr. pol. , gm. Butrymańce, okr. wiejski Punie, o 10 w. od gminy, 64 w. od Trok a 87 w. od Wilna odległe, ma 1304 mk. 630 męż. i 674 kob. ; w 1859 r. 135 dm. i 729 mk. , w 1864 r. 285 dusz rewiz. , w 1866 r. zaś było tu 139 dm. i 1056 mk. 24 prawosł. , 826 katol. , 4 mahom. i 202 żydów. Kościół katol. murowany, szkoła żydowska drewniana; odbywają się 3 jarmarki. W skład okręgu wiejskiego wchodzi mko P. oraz wsie Szyłajcie i Aleksandrowo, w ogóle 306 dusz rewiz. b. włościan skarb. Dobra skarbowe P. w 1850 r. miały 15, 558 dzies. obszaru. Mko należy do skarbu, który ziemię oddał włościanom na wykup. Kościół par. kat. p. w. św. Jakuba, z muru wzniesiony w 1857 r. przez kś. Zagórskiego i parafian. Na cmentarzu kaplica. Parafia kat. , dekanatu mereckiego, 2821 wiernych, z filią 4655 dusz. Filia w Butrymańcach, kaplica w Płasówce. Data założenia pierwotnego kościoła niewiadoma, gdyż król Aleksander Jagiellończyk, ponawiając i rozszerzając nadanie w 1503 r. , powiada, że dawniejsze przywileje przez niedbalstwo rząd Punie Puniany Pundury Pundikken Pundałów Pułyski Bród Pundowo Punie ców kościelnych zaginęły. Uposażyli kościół I ten królowie Aleksander w 1503 r. i Zygmunt I w 1533, oraz mieszczanie puńscy w 1534 r. i niektórzy z plebanów. Kościół przed upadkiem nie odznaczał się ani pod względem sztuki ani też zabytkami historycznemi. Podług miejscowego podania dawniejszy kościół stał na opuszczonem dziś cmentarzu św. Jerzego za miasteczkiem, następny zaś wybudowany został przez powracającą z jakiejś wyprawy chorągiew rycerską. Przy kościole stała dzwonnica, w której największy z dzwonów odlany był w 1699 r. kosztem kś. Jana Falkowskiego, miejscowego plebana, drugi w 1666 r. fundowany przez Wincentego Korwina Gosiewskiego, hetmana polnego i podskarbiego lit. , ststę puńskiego, trzeci zaś, w połowie b. wieku pęknięty, kosztem miejscowego plebana kś. Wincentego Łabońskiego w 1797 r. Z pomiędzy plebanów puńskich znakomitsi byli kś, Jan Falkowski, kanonik smoleński i dziekan trockie żyjący w końcu XVII w. Uposażył on kościół 3 włókami gruntu, 1 włóką łąk i 10 placami w mieście. Zapis ten potwierdził Konstanty Brzostowski, bisk. wileński, w 1699 r. Dalej kś. Jerzy Huszcza, doktor obojga praw i sztuk wyzwolonych, kanonik wileński, który otrzymawszy w 1747 r. probostwo z kościołem i plebanią w stanie największego opuszczenia, w ciągu 29letniego zawiadywdania parafią do 1776 r. dźwignął walący się kościół i podmurował go cegłą, wzniósł trzy ołtarze, chrzcielnicę, ambonę, chór i nowe organy, wymurował pod kościołem podziemia, wzniósł na nowo plebanią i zabudowania gospodarcze. W końcu kś. Ignacy Downar, kanonik smoleński, był deputatem na sejm grodzieński i wybornym agronomem podług rękop. kroniki kościoła puńskiego przez kś. Winc. Jezierskiego z 1849 r. , przytoczonej przez Syrokomlę w Wycieczkach po Litwie, 1850 r. . Jest to stara osada. Za czasów pogańskich wznosił się tu wielki drewniany zamek, do którego odnoszą szczegóły bohaterskiej obrony zamku Pullen al. Pillenen. W 1336 r. wyprawa krzyżacka, pod wodzą w. m. Teodoryka z Altenburgu, Ludwika, margr. brandenburskiego, Filipa hr. Namur i hr. Hennenberga, obiegła zamek Pullen, w którym zamknął się Margier, zwany przez dziej opisów pruskich królikiem litewskim, wraz z nielicznym pocztem zbrojnych i przeszło 4000 okolicznej ludności. Margier długo mężnie się bronił; w końcu jednak widząc niemożność dalszej obrony, Margier ze stu rycerzami wyciął dzieci, starców, niewiasty i rannych, i zwłoki ich rzucił na wielki stos ofiarny, poczem własnoręcznie zabił żonę i dzieci, wreszcie sam się przebił, zostawiwszy wrogowi tylko popielisko i zgliszcza. Narbut Dzieje Litwy, t. IV, str. 600 i t. VII, sir. 86, twier dzi, że wypadek ten miał miejsce we wsi Piluny nad Szeszupą, blizko Pilwiszek. Inni wreszcie odnoszą fakt ten do wsi Pielawy w pow. wyłkowyskim Por. rozprawkę Al. Osipowicza O zamczyskach w gub. suwalskiej Tyg. Illustr. , 1867 r. , V, 57. Ślady zam czyska, podług Syrokomli, pozostały się na wyniosłym stromym brzegu Niemna, na wzgó rzu, gdzie znajdują się cegły i kafle. Wśród urwisk i wąwozów od rzki Puniały dawał się widzieć loch, przypadkiem otworzony. Nastę pnie P. stanowiły królewszczyznę i podług Metryk litewskich, nadane były w dożywocie w 1494 r. Iwanowi Litaworowi Chreptowiczowi; następnie w 1499 r. Stanisławowi Barto szewiczowi Montowtowiczowi; od 1501 1506 r. Aleksandrowi Chodkiewiczowi; od 1527 r. kś. Pawłowi Holszańskiemu, biskupowi łuckiemu; od 1536 r. Janowi Zabrzezińskiemu, wwdzie trockiemu i marszałkowi w. ks. lit. ; w 1568 r. Jerzemu Aleksandrowiczowi Chodkiewiczowi 1569 r. . Podług spisów podskarbińskich z 1569 r. P. należały do dóbr stołu królewskiego. Następnie przemienione na ststwo, zostawało w posiadaniu Pociejów, Sapiehów, Brzostowskich, którzy w 1766 r. opłacali 9951 złp. 15 gr. kwarty a 6966 złp. hyberny. Ststwo obejmowało wówczas mko P. z obszernemi przyległościami. Na sejmie z 1773 75 r. Stany Rzpltej nadały jako ekspektatywę te dobra narodowe Konstantemu Brzostowskiemu, synowi podskarbiego w. ks. lit. , łącznie z ststwem daugowskiem, orańskiem i koniawskiem, z zastrzeżeniem jednak dożywocia poprzednich posiadaczy. Po upadku Rzpltej cesarz Paweł I nadał je na 25 lat ge nerałowi Kachowskiemu, a cesarz Aleksander I przedłużył używalność na lat pięć jego sy nowi, po upływie których P. przeszły pod za rząd skarbu. Podług Strykowskiego zamek puński, odbudowany jak widać po napaści krzyżackiej, dany był na mieszkanie jakiemuś zwyciężonemu hanowi krymskich Tatarów. W t. XIII aktów wyd. przez Wil. Komisyą Arch. znajduje się przywilej Zygmunta Stare go z d. 1 maja 1536 r. , nadający pewne grunta strzelcowi królewskiemu Janowi Stanilewiczowi i bratu jego Maciejowi, oraz królowej An ny Jagiellonki z d. 9 kwietnia 1585 r. , po twierdzający używanie tych gruntów Szczęsne mu i Kasprowi Maciejewiczom Staniewiczom, zapewnie synom wspomnianego powyżej Ma cieja Stanilewicza. 2. P, , wś nad rzeką Łostajką, pow. oszmiański, w 2 okr. pol. , o 35 w. od Oszmiany, 2 dm. , 22 mk. prawosł. 3. P. , dwór, pow. poniewieski, w 2 okr. pol. 4. P. , sioło i okolica, pow. wiłkomierski, gm. Towiany, o 20 w. od Wiłkomierza; własność Mackiewicza. J. Krz. Punkiele Punie Punieliszki Puniewo Punikla Ponikwa Puniszcza Puniszcze Puniszki Punitzów Punizów Puńka Puńki Punki Punkiany Punkiszki Punków Punkrele Punkry Puńsk Puńskie Trąby Punie, grupa domów w Kamionce Wołoskiej, w części zwanej Hole Kamioneckie, pow. Rawa Ruska. Punieliszki, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 3 okr. pol. , o 65 w. od Nowoaleksandrowska. Puniewo, wś, pow. wieliski, na granicy gub. smoleńskiej, przy trakcie z Ilina do miasteczka Białego w gub. smoleńskiej. Punikla al. Zawzdole, rzeczka w pow. kie leckim, zaczyna się na zachód wsi Wzdół, pły nie w kierunku płd. wsch. koło wsi Leśnej i pod Bodzętynem wpada z lewego brzegu do Psarki. Długa 7 wiorst. J. Bliz. Punikowa, ob. Ponikwa. Puniszcza, uroczysko pod Kijowem, nad Obołonicą, niegdyś własność monasteru Kiryłowskiego. Puniszcze 1. wś, pow. dzisieński, w 2 okr. pol. , gm. Jody, okr. wiejski i dobra Bożeranowych Paulinów Pawlinowo, o 6 w. od gminy a 75 w. od Dzisny, ma 5 dm. , 39 mk. w 1864 r. 15 dusz rewiz. , 2. P, zaśc. szlach. , pow. dzisieński, w 3 okr. pol. , o 47 w. od Dzisny, 1 dm. , 6 mk. kat. 3. P, zaśc. rząd. nad jez. Surakście, pow. święciański, w 3 okr. pol. , o 39 w. od Święcian, 2 dm. , 14 mk. 7 żyd. , 7 starow. . 4. P. , wś, pow. oszmiański, w 3 okr. pol. , gm. Traby, okr. wiejski Gruszeńce, o 5 w. od gminy, 38 w. od Oszmiany a 23 w. od Dziewieniszek, ma 5 dm. , 50 mk. katol. i 10 prawosł. w 1864 r. tylko 12 dusz rewiz. ; należy do dóbr Bokszanki, Dmochowskich. 5. P. , wś, pow. borysowski, w 2 okr. pol. łohojskim, gm. pleszczenicka, przy drożynie z majątku Petrolina do wsi Horodca, ma 6 osad; miejscowość falista, grunta lekkie. 6. P. , mały zaśc. nad rzką Zajelnianką, dopł. Hajny, pow. borysowski, w 2 okr. pol. łohojskim, par. katol. Łohojsk, ma 1 osadę; grunta lekkie, łąk dostatek, miejscowość lesista. 7. P. ; zaśc. w pobliżu rz. Łydnicy, dopł. Krupicy, w płn. części pow. borysowskiego, w 3 okr. pol. dokszyckim, par. kat. Dokszyce, ma 2 osady; grunta faliste; od płd. lasu dostatek. 8. P. , wś, pow. miński, w 1 okr. pol. derażańskim, gm. Białorucz, ma 9 osad; miejscowość wzgórzysta, dość leśna, grunta szczerkowe. Szlachcic Rogoziński posiada tu około 11 włók. 9. P. , mały zaśc. nad bezim. dopł. Isłoczy, pow. miński, w 2 okr. pol. i par. kat. Raków, ma 1 osadę; miejscowość wzgórzysta, grunta szczerkowe. 10. P. , wś, pow. newelski, w 1 okr. pok. do spraw. włośc, gm. Korohajowo, w 1863 r. 9 dusz rewiz. J. Krz. A. Jel. Puniszki, wś, pow. władysławowski, gm. Światoszyn, par. Poniemoń, od Władysławowa 43 w. , ma 7 dm. , 68 mk. W 1827 r. było 5 dm. , 38 mk Punitzów, ob. Poniec. Punizów al. Grabek, tartak na obszarze Łazisk, pow. sycowski. Puńka, zaśc, pow. dzisieński, nad lesistemi moczarami, u źródeł rzeczki Krupicy, dopływu Łydnicy. Puńki 1. zaśc. pryw. , pow. wilejski, w 2 okr. pol. , o 56 w. od m. Wilejki, przy b. drodze pocztowej borysowskiej, 1 dm. , 3 mk. prawosł. 2. P. , zaśc. , pow. borysowski, w 2 okr. pol. łohojskim, ma 4 osady; grunta lekkie, miejscowość dość lesista. 3. P. , wś, pow. lepelski, należała do dóbr Iwańsk. Punki al. Las, część Tyniatysk, pow. Rawa Ruska. Punkiany, wś, pow. wiłkomierski, gm. Kowarsk, o 28 w. od Wiłkomierza. Punkiele, wś, pow. nowoaleksandrowskl, w 4 okr. pol. , o 79 w. od Nowoaleksandrowska. Punkiszki 1. wś, pow. wiłkomierski, gm. Ołoty, o 89 w. od Wiłkomierza. 2. P. , fol. , tamże, o 68 w. od Wiłkomierza, należy do dóbr Soły hr. Przeździeckiej. Punków, ob. Pąchowskie Holendry. Punkrele, wś, pow. poniewieski, w 3 okr. pol. , o 48 w. od Poniewieża. Punkry, fol. , pow. poniewieski, w 3 okr. pol. , o 51 w. od Poniewieża. Puńsk, os. miejska, dawniej miasteczko, pow. suwalski, gm. Sejny, par. Puńsk, odl. od Suwałk 27 w. w stronie płn. wschod. , na pra wo od szosy łączącej Suwałki z Maryampolem, posiada kościół paraf. mur. , szkołę począt kową ogólną, 105 dm. , 760 mk. i 803 mr. zie mi. W 1827 r. 82 dm. , 748 mk. Była to osada leśna śród rozległej puszczy królewskiej, pokrywdającej wyżynę pojezierza baltyckiego, sięgającą tu do 1000 st. P. został miastem za pewne w XVIII w. dopiero podobnie jak Maryampol, Kalwarya, Ludwinów i dla bra ku przyjaznych warunków nie mógł się roz winąć. Ststwo puńskie posiadał na początku XVIII w. Ludwik Pociej, kaszt. wileński, hetman litewski, założyciel Ludwinowa, jemu też zapewne i P. zawdzięcza swój miejski przywilej. Ostatecznie dobra rząd. P. wcho dziły w skład ekonomii Krasnowo ob. . Ko ściół i parafią erygował w 1597 r. Stanisław Zalewski, chorąży inflancki. Po 1772 r. wznie siono nowy, też drewniany, kościół, na miej scu którego wystawiono obecnie murowany, w kształcie krzyża. P. par. , dek. suwalski dawniej sejneński, 10, 302 dusz. Puńskie le śnictwo rządowe dzieli się na straże Wiżajny i Lebiedzina, zajmuje 4651 mr. , z tych 3945 w pow. suwalskim a 142 w pow. kalwaryjskim. Br. Ch. Puńsk, jezioro w pow. sejneńskim, na obszarze dóbr Hołny Wolmera, ma 15 mr. obsz. Puńskie Trąby, os. leśna, na miejscu któ Punie Pupkajmie Pupki Punty Punyrów Punżany Punsztany Pupańce Pupany Pupaszki Pupecie Puntuckie rej powstało miasteczko Ludwinów, w pow. kalwaryjskim. Punsztany, zaśc, pow. wileński, w 6 okr. pol. , gm. Mickuny, okr. wiejski Ławaryszki, o 15 w. od gminy, 1 dusza rewiz. ; należy do dobr Jazowo, Jaszczołdów. Puntuckie lasy, pod Oniksztami, w pow. wiłkomierskim, niegdyś z rozbojów sławne. Puntuny, wś, pow. wileński, w 6 okr. pol. , gm. Mickuny, okr. wiejski Ławaryszki, o 20 w. od gminy a 23 w. od Wilna, ma 9 dm. , 71 mk. kat. , 3 prawosł. i 3 starow, w 1864 r. tylko 13 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Rubienka. Punty, , wś nad rzką Rzeżycą, pow. rzeżycki, naprzeciwko wsi Żogoty. Punyrów, fol. , pow. słucki, w 1 okr. pol, starobińskim, gm. i par. kat. Słuck, o kilka wiorst ku północy od Słucka; grunta równe, urodzajne, miejscowość dość leśna. A. Jel. Punżany 1. wś i dobra, pow. święciański, w 1 okr. pol. , gm. Kimeliszki, okr. wiejski Bojarele, o 11 w. od gminy; fol. ma 1 dm. , 17 mk. kat. , młyn wodny, wś zaś 6 dm. i 47 mk. kat. w 1864 r. 36 dusz rewiz. ; własność Kwintów. 2. P. Puniany, fol. i wś nad Wilią, pow. wileński, w 4 okr. pol. , gm. Bystrzyca, okr. wiejski Bujwidze Bujwidy, o 14 w. od gminy a 32 33 w. od Wilna. Fol. ma 1 dm. i 15 mk. kat. , wś zaś 10 dm. i 101 mk. tegoż wyznania w 1864 r. 43 dusz rewiz. ; należy do dóbr Punokony, Turcewiczów. Pupańce 1. wś włośc, pow. trocki, w 1 okr. pol. , gm. Troki, okr. wiejski i dobra skar bowe Michniszki, o 9 w. od gminy a 11 w. od Trok, ma 4 dm. , 34 mk. kat. w 1864 r. 19 dusz rewiz. . 2. P. , wś, pow. wiłkomierski, ob. Pupany. J. Krz. Pupany 1. wś, pow. wiłkomierski, gm. Kupiszki, o 75 w. od Wiłkomierza. 2. P. , dobra, tamże, o 72 w. od Wiłkomierza, wła sność Kołogrywowa. 3. P. al. Pupańce, wś rząd. nad rz. Kupą, tamże, gm. Pupany, o 69 w. od Wiłkomierza; zarząd gminny. Za cza sów Rzpltej stanowiła ststwo niegrodowe pupiańskie al. pupańskie, położone w wojew. wileńskiem, pow. wiłkomierskim. Podług spi sów podskarbińskich z r. 1761 posiadał je Pu zyna, opłacając zeń kwarty złp. 938 gr. 7, a hyberny złp. 528. Na sejmie warszawskim z r. 1773 75 Stany Rzpltej nadały te dobra narodowe w posiadanie emfiteutyczne Teodo rowi Rodziewiczowi, sędziemu grodzkiemu smoleńskiemu, z zastrzeżeniem prawa doży wocia poprzedniego starosty. J. Krz, Pupaszki, . zaśc. szlach. , pow. wileński, w 6 okr. pol. , o 16 w. od Wilna, 2 dm. , 25 mk. katol. Pupecie, wś, pow. rossieński, par. kielmeńska. Pupejki 1. pow. nowoaleksandrowski, w 1 okr. pol. , o 35 w. od Nowoaleksandrowska. 2. P. , wś, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 24 w. od Nowoaleksandrowska. Puperowo, fol. , pow. słucki, niegdyś radziwiłłowski allodyalny, teraz ks. Wittgensteina, około 13 włók. A. Jel. Pupiany, dwór, pow. rossieński, gm. i par. kroska, o 43 w. od Rossień. Pupiele 1. zaśc. szlach. , pow. wileński, w 6 okr. pol. , o 10 w. od Wilna, 1 dm. , 5 mk. kat. 2. P. , wś, pow, nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 50 w. od Nowoaleksandrowska. 3. P. , zaśc, tamże, o 51 w. od Nowoaleksandrowska. Pupielicze, wś nad rz. Biereżnicą, pow. borysowski, w 1 okr. pol. chołopienickim, gm. Zaczyste, ma 24 osad; grunta lekkie, miej scowość lesista. A. Jel. Pupieliszki, zaśc, pow. nowoaleksandrowski, w 3 okr. pol. , o 57 w. od Nowoaleksandrowska. Pupienia, zaśc, pow. święciański, w 3 okr. pol. , gm. Twerecz, okr. wiejski i dobra skarbowe Dzisna, o 12 w. od gminy a 50 w. od Święcian, ma 1 dm. , 10 mk, kat. 6 dusz rew. . Pupieniszki, zaśc, pow. wileński, w 1 okr. pol. , gm. Niemenczyn, okr. wiejski Podkrzyż, o 7 w. od gminy a 31 w. od Wilna, ma 1 dm. , 7 mk. kat. w 1864 r. 5 dusz rewiz. ; należy do dobr Podkrzyż hr. Tyzenhauzów. Pupinie 1. wś, pow. nowoaleksandrowski, w 2 okr. pol. , o 36 w. od Nowoaleksandrowska. 2. P. , wś, pow. telszewski, w 4 okr. pol. , o 21 w. od Telsz. Pupinnen, ob. Neusorge 3. . Pupiszki 1. os. , pow. sejneński, gm. Kudrany, par. Liszkowo, odl. od Sejn 57 w. , 1 dm. , 5 mk. 2. P. , wś, pow. władysławowski, gm. Gryszkabuda, par. Pilwiszki, odl. od Władysławowa 19 wiorst, ma 5 dm. , 38 mk. W 1827 r. było 4 dm. , 25 mk. Wchodziła w skład dóbr rząd. Leśnictwo. Pupiszki 1. wś, pow. oszmiański, w 3 okr. pol. , gm. Dziewieniszki, okr. wiejski Stołgany, o 4 w. od gminy a 32 w. od Oszmiany, 4 dm. , 64 mk. kat. w 1864 r. tylko 16 dusz rewiz. ; należy do dóbr Daubuciszki, Umiastowskich. 2. P. , wś włośc, pow. święciański, w 2 okr. pol. , gmina i dobra skarbowe Łyngmiany, okr. wiejski Antolkiena, o 4 w. od gminy a 28 w. od Święcian, ma 3 dm. , 22 mk. kat. 12 dusz rewiz. . 3. P. , wś, pow. szawelski, gm. Poszwityń, o 42 w. od Szawel. Pupkajmie, sioło, pow. kowieński, w 1 okr. pol. , o 58 w. od Kowna. Pupki, wś kurpiowska, pow. kolneński, gm. Czerwone, par. Kolno, odl. 7 1 2 w od Kolna, 31 1 2 w. od Łomży. W 1802 r. było 9 rolników i 1 chałupnik; w 1819 r. 9 rolni Punsztany Pupejki Puperowo Pupiany Pupiele Pupielicze Pupieliszki Pupienia Pupieniszki Pupinie Puntuny Pupinnen Pupiszki Puppe ków i 3 chałupników, razem 96 mk. 13 męż. , 18 kob. , 14 synów i 11 córek młodszych od 10 lat, 4 syn. , 7 cór. starszych nad 10 lat, 6 parobków, 2 dziewek, w tej liczbie 75 głów nazwiska Pupek; 22 koni, 21 wołów, 19 krów, 14 jałowic, 14 świń, 24 owiec. Czynsz wynosił 88 złp. 19 gr. 2 1 2 szel. ; chałupnicy płacili po 3 złp. trzydniówki; oddawali dziesięcinę do Kolna. W 1827 r. 96 mk. , 12 dm. W tabelach mylnie podana jako wś prywatna. Obecnie 462 mr. 118 pręt. 148 mr. 98 pręt. orn. . Pupki 1. zaśc. i fol. , pow. borysowski, w 3 okr. pol. dokszyckim, par. kat. Kiemieszewicze. Fol. , własność rodziny Niewiadomskich, należy do domin. Derbentowo. 2. P. , fol. , pow. miński, w 2 okr. pol. rakowskim, gm. Iwieniec, w okolicy wsi Kurduny; miejscowość dość leśna, grunta szczerkowe. A. Jel. Pupki 1. niem. Pupkeim al. Pupkaim, wś na pol. Warmii, pow. olsztyński, o 5 1 2 klm. od st. p. Jonkowa, blizko biegu lewego rzecz ki b. n. , pobocznej Passaryi. 2. P. , niem. Pupkeim, os. leśna nad jeziorem t. n. , pow. ostródzki. W spisach urzędowych niewzmiankowana. 3. P. , niem. Puppken, os. leśna, tamże, o 2 1 2 klm. na połud. od poprzedniej, wśród rozległych lasów t. n. , nad jeziorkiem. 4. P. , wś i huta na Mazurach, pow. szczycieński, nad jeziorem, tuż nad granicą pow. jańsborskiego, po drugim brzegu jeziora leży huta, a o klm. na płd. wybudowanie do wsi należące, st. poczt. Pupy. Ad. N. Pupkowizna. wś kurpiowska, pow. kolneński, gm. Turośl, par. Gawrychy, odl. 25 w. od Kolna, leży śród błot i lasów, na północ od jez. Serafin. W pobliżu, śród błot, małe jezioro. W 1802 r. 14 rolników, 25 chałupników i karczma; w 1819 r. 14 rolników, 28 chałupników, karczmarz, razem 203 mk. 49 męż. , 52 kob. , 42 koni, 53 wołów, 57 krów, 38 jałowić, 51 świń, 37 owiec. Gromada płaciła czynszu 226 złp. 18 gr. , dziesięciny do dworu 8 złp. 10 gr. , uiszczanej do 1799 r. do seminaryum w Pułtusku. Chałupnicy, oprócz jednego siedzącego na własnej chałupie, płacili do dworu po 3 złp. tak zwanej trzydniówki. W 1827 r. 38 dm. , 220 mk. W 1878 r. 829 mr. 301 mr. 259 pręt. ornych. Obręb leśny P. wchodzi w skład straży Wejdo; 1356 mr. lasu sosn. ; bursztyn; cietrzewie. Lud. Krz, Pupkule 1. wś, pow. kowieński, w 4 okr. pol. , o 41 w. od Kowna. 2. P. , fol. , pow. wiłkomierski, okr. pol. Pogiełoże, należy do dóbr Markuciszki, Adamowiczów. Puplaucken niem. , wś, pow. stołupiański, st. p. , tel. i kol. żel. Stołupiany. Puplejtkiecie, osada, pow. poniewieski, w 3 okr. pol. , o 57 w. od Poniewieża. Pupławki, wś, pow. kowieński, w 3 okr. pol. , o 61 w. od Kowna. Pupów, jezioro, w pow. mozyrskim, w 0brębie gm. turowskiej, około 30 mr. ; w okoli cy tej ostatnimi czasy przeprowadzono prace kanalizacyjne. A. Jel. Pupowicze, dobra, pow. newelski, w 3 okr. pok. do spraw włośc. , gm. sokolnicka. Dobra te w 1657 r. nadane zostały Kazimierzowi Hrebnickiemu. Puppe, st. drogi żel. ryskotukumskiej, w gub. ryskiej, pomiędzy st. Sassenhof o 6 w. a Bilderlingshof o 7 w. , o 12 w. od Rygi, o 48 w. od Tukuma odległa. Pupsze, wś, pow. rossieński, par. retowska. Pupy 1. wś i os. leśna, na pol. prus. Mazu rach, pow. szczycieński, śród wyżyny górzy stej i piaszczystej, bogatej w wody i lasy, 26 klm. na wschód od Szczytna. Mieszkańcy ewang. , lecz wszyscy mówią po polsku, tru dnią się rolnictwem, rybołóstwem na sąsie dnich jeziorach i znajdują wiele zajęcia w la sach okolicznych. Ryby odstawiają przeważ nie do królestwa polskiego, drzewo do Wystruci. Tylży, Królewca. St. poczt. w miejscu. Poczta piesza do st. Ukty i Chochołu Fried richsfeld. Zdawna były P. punktem cen tralnym w administracyi okolicznych lasów. W rewirze pupowskim było około 1716 r. 5 wart, które razem 88 tal. 39 gr. 10 1 2 fen. pobierały pensyi. Lasy te bogate do dziś w zwierzynę, dawniej kryły nawet grubego zwierza. W drugiej połowie XVI w. żyły tu jeszcze łosie. W okolicy odkryto około 1810 r. pokłady bursztynu. Okoliczni chłopi poczęli je początkowo wyzyskiwać i przemycać za granicę; r. 1813 zabrał je rząd i wydzierża wił za 200 tal. rocznie dzierżawcom wybrzeża baltyckiego. Lud okoliczny opowiada sobie, że w miejscu, gdzie stał poprzednio książęcy dwór myśliwski, wznosił się wspaniały za mek, który się w skutek zbrodni w nim po pełnionej zapadł. Od tego czasu zjawiają się na tem miejscu trzy dziewice w bieli i zawo dzą wśród nocy smutne pieśni, wabiąc wę drowców do siebie ob. Teppen, Masur. Sagen. 2. P. , wś na prus. Litwie, pow. ragnecki, st. poczt. Jargaitschen. Ad. N. Pur al. Por, rzeczka, poczyna się w pow. krasnostawskim, pod Turobinem, płynie ku południowi pod wsią Czernięcinem, wchodzi w pow. zamojski, od Radecznicy przybiera kierunek płn. wschodni, płynie przez Mokre Lipie, Sułów i pod Nieliszem wpada z lewego brzegu do Wieprza. Długa 22 w. Pomiędzy Radecznicą i Mokrem Lipiem przyjmuje z prawego brzegu strumień płynący od południa z pod Czarnego Stoku i Goraj ca. J. Bliz. Purańce, zaśc. , pow. wiłkomierski, gm. Ołoty, o 89 w. od Wiłkomierza. Purany, osada, pow. wiłkomierski, gm. 0łoty, o 56 w. od Wiłkomierza. Pupławki Purany Purańce Pupsze Pupowicze Pupów Puplejtkiecie Puplaucken Pupkule Pupkowizna Pupki Purdka Puren Purgalki Purkańce Purkarczyce Purkiszki Purleszki Purmallen Purniewicze Purniszki Purrch Purda 1. Duża, wś kośc. z młynem i os. leśną nad rzką Kirmes, na pol. Warmii, pow. olsztyński, 4 klm. na zachód od granicy pow. szczycieńskiego, nad bitym traktem do Wartemborku; posiada kościół par. katol. , parafią ewang. , 762 mk. , król. leśnictwo; st. p. w miejscu. Wś założona 1784 r. Kapituła udziela dokumentem z d. 21 stycznia t. r. 70 włok boru na założenie wsi Porden Janowi v. I Razergenaw. Założyciel otrzymał 7 włók wolnych, 10 lat wolności; potem płaci się 1 2 grzywny i 2 kuraki od włóki, rybołówstwo w jeziorze Porden, sądownictwo zwykłe, pra wo chełmińskie. R. 1590 stawia Bartłomiej Grabowski młyn w Purdzie. Podług doku mentu z r. 1656 liczyła P. 70 włók, 22 gbu rów, 2 sołtysów, młyn, 2 karczmy, a płaciła podatku 88 kurczaków, 44 gęsi i 29 fl. 10 gr. P. Duża, par. kat. , należy do dekanatu wartemborskiego, dyec. warmińskiej. W skład par. wchodzą Purda, Purdka, Marcinkowo, Kośno, Giławy Gillau, Wały Wallen, Prejlowo, Pajtuny dwór, młyn. Ad. N. Purdka, niem. Klein Purden, wś na pol. Warmii, pow. olsztyński, o 1 1 2 klm. na południe od Purdy, nad rzeczką; st. p. Purda. Puren, dobra pryw. w okr. tukumskim, pow. talseński, par. kandawska Kurlandya. Do dóbr należą folw. Gemauerthof, Neuhof, Bekkerhof i Wiljatlen. Purgalki, wś na pol. prus. Mazurach, pow. niborski, 5 klm. od granicy król. polskiego, w nizinach ciągnących się wzdłuż brzegów Nidy Działdówki, wśród lasów białatowskich, st. p. , tel. i kol. żel. Iłowo, odl. 5 klm. na południe. Ad. N. Purkańce, zaśc, pow. wiłkomierski, gm. Traszkuny, o 58 w. od Wiłkomierza. Purkarczyce 1. Nowe, niem. NenBuer gersdorf, mor. Purkartice Nove, wś, pow. bruntalski, obwód sąd. werbneński, na Szląsku austr. , tworzy z Karlstalem Starym jedne gminę, leży na lew. brzegu Opy Opawicy; ma 61 dm. , 400 mk. , rz. kat. 341, prot. 59; narod. niemieckiej. Należy do par. łaciń. w Karlstalu Starym. Szkoła ludowa w miejscu. . St. poczt. . Karlstal Stary. 2. P. Stare, niem. AltBuergersdorf, mor. Purkartice Stare, wś, pow. i obw. sąd. karniowski, na Szląsku austr. , 13 klm. na płn. zach. od Karniowa, przy gościńcu z Karniowa do Werbna, w okolicy górzystej. Od płd. lesisty dział Stosshuegel 711 mt. ; wieś leży w dolinie potoku Kohlbachu, dopł. Złotej Opawicy, na wznies. 528 mt. W r. 1880 było 71 dm. , 371 mk. ; między nimi rz. kat. 326, prot. 45; wszyscy narodow, niemieckiej. Par. łac. w miejscu. Szkoła ludowa 1klasowa. Na płn. leży Kruzberk niem. Kreuzberg, Długa Wieś niem. Langendorf, od zach. Karlstal Stary z P. Słownik Geograficzny T. IX, Zeszyt 100. Nowymi, od płd. Kronsdorf, a od wsch. Go czałkowice Gotschdorf. Br. G. Purkiszki, zaśc rząd. , pow. wileński, w 1 okr. pol. , o 29 w. od Wilna, 2 dm. , 10 ink. kat. Purleszki, dobra, pow. poniewieski, w 4 okr. pol. , o 57 w. od Poniewieża. Purmallen niem. , dobra, pow. kłajpedzki, 5 1 2 klm. od st. p. , tel. i kol. żel. Kłajpedy. Obszar 143 ha. Purniewicze, dwie poblizkie wsie i fol. nad rz. Sworotwą, dopł. Mołczadki, pow. no wogródzki, w 2 okr. pol. horodyszczańskim, gm. poczepowska. Jedna wś ma 10, druga 4 osad. Fol. , własność Swierzyńskich, 7 1 4 włók; młyn wodny; miejscowość falista, małoleśna; grunta i łąki wyborne, szczerkowoglinko wate, pszenne. A. Jel. Purniszki, wś, pow. wileński, w 1 okr. pol. , gm. Rzesza, okr. wiejski Niemenczynek, o 12 1 2 w. od gminy, 34 dusz rewiz. ; należy do dóbr Niemenczynek, Siestrzeńcewiczów. Purnuszki, wś. włośc, pow. wileński, w 1 okr. pol. , gm. Niemenczyn, okr. wiejski Padziuny, o 7 w. od gminy a 24 w. od Wilna, ma 10 dm. , 79 mk. , w tej liczbie 5 prawosł. w 1864 r. tylko 14 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Giejany. Purowszczyna, własność ziemska, pow. miński, należy do Pawłowiczów, ma 1 1 2 włóki. A. Jel. Purpesseln niem. , dobra z udziałem we wsi Norbaden, pow. gąbiński, 6 klm. od st. p. , tel. i kol. żel. Gąbinia. Obszar 376 ha. Purpiszki, dobra, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 46 w. od Nowoaleksandrowska. Purple 1. wś włośc nad Mereczanką, pow. trocki, w 4 okr. pol. , gm. Merecz, okr. wiejski Mordasowo, o 12 w. od gminy a 75 w. od Trok, ma 11 dm. , 99 mk. w 1864 r. 40 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Merecz. 2. P. , wś, pow. szawelski, gm. Wieksznie, o 89 w. od Szawel, posiada kościół fil. par. Łajżew, p. w, św. Krzyża, wzniesiony z drzewa przez kś. Rumycia. 3. P. , wś, pow. telszewski, w 1 okr. pol. , o 5 w. od Telsz. Purplewo, dobra, pow. sieński, własność Moszczyńskiego Stanisława, posiadają kaplicę katol. par. Sienno, młyn wodny i folusz oraz gorzelnię, która zatrudnia 7 ludzi, przerabia w ciągu 179 dni po 54 pudy mąki dziennie, produkując 385, 533 3 4 st. spirytusu i daje 1208 rs. dochodu. J. Krz. Purpurowce, wś, pow. winnicki, ob. Parpurowce. Purpuszki, fol. i wś rząd. nad jez. Purpuszki, pow. wileński, w 1 okr. pol. , o 31 w. od Wilna; fol. ma 4 dm. i 66 mk. prawosł. , wś zaś 3 dm. i 27 mk. katol. Purrch, st. poczt. w pow. bałachnińskim 20 Purnuszki Pur Purpesseln Purpiszki Purple Purplewo Purpurowce Purpuszki Purda Purda Purwa gub. niżegorodzkiej, o 13 w. na południe od st. Miednikowo. Purście 1. wś, pow. lidzki, w 1 okr. pol. , gm. Lida, okr. wiejski Sukurcze, o 8 w. od gminy, 11 dusz rewiz. ; należy do dóbr Krupa Szukiewiczów. 2. P. , wś włośc, tamże, o 8 w. od gminy, 20 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Ostrowo. TV spisie z 1866 r. po dane jako fol. pryw. i wś nad rz. Krupką, o 7 w. od Lidy, 10 dm. i 94 mk. J. Krz. Purszyce, ob. Purzyce, Purwa, błoto w pow. wiłkomierskim, 6 wiorst długie. Porwajcie 1. wś, pow. kowieński, w 1 okr. pol. , o 43 w. od Kowna. 2. P. , wś i dobra, pow. kowieński, w 2 okr. pol. , o 76 w, od Kowna. 3. P. , wś, pow. telszewski, w 4 okr. pol. , o 28 w. od Telsz. Purwas, gen. purwo, al. purwaj, gen. purwu, w języku litewskim błoto. Wyraz ten dał początek nazwie licznych miejscowości w ziemiach litewskich, jak Purwa, Purwajcie, Purwiańce, Purwiany, Purwicze, Purwie, Purwieniki, Purwieniszki, Purwiliszki, Purwiły, Purwiła, Purwinie, Purwiszki, Purwy i in. Purwe, rzka w Kurlandyi, ob. Otanga. Purweniszki, ob. Purwieniszki. Porwiańce 1. fol. nad jeziorem, pow. święciański, w 2 okr. pol. , gm. Łabonary, okr. wiejski Styrnie, o 49 w. od Święcian, ma 2 2 dm. , 15 mk. kat. ; własność Kostrowickich. 2. P. ., zaśc. włośc, pow. wileński, w 3 okr. pol. , gm. Malaty, okr. wiejski Czulsk, o 8 w. od gminy, 14 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Inturki. Purwiany 1. wś włośc, pow. lidzki, w 2 okr. pol. , gm. Ej szyszki, okr. wiejski Wiersoka, o 12 w. od gminy a 49 w. od Lidy, ma 21 dm. , 193 mk. kat. 86 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Raduń. 2. P. , wś włośc. nad rz. Syrwietą, pow. święciański, w 2 okr. pol. , gm. Zabłociszki, okr. wiejski Cejkin, o 10 w. od gminy, ma 7 dm. , 66 mk. katol. w 1864 r. 20 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Konciarzyn. 3. P. , wś, pow. szawelski, gm. Wieksznie, o 76 w. od Szawel. Purwicze, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 3 okr. pol. , o 55 w. od Nowoaleksandrowska. Purwie, os. , pow. maryampolski, gm. Michaliszki, par. Preny, odl. od Maryampola 39 w. , 1 dm. , 2 mk. W 1827 r. 1 dm. , 8 mk. Purwie 1. zaśc. szl. , pow. trocki, w 1 okr. pol. , o 20 w. od Trok, 1 dm. , 4 mk. kat. 2. P. , zaśc, pow. poniewieski, w 1 okr. pol. , o 35 w. od Poniewieźa. 3. P. , wś, pow. poniewieski, w 3 okr. pol. , o 89 w. od Poniewieźa. 4. P. , dwór, pow. poniewieski, w 4 okr. pol. , o 49 w. od Poniewieża. 5. P. , wś, pow. rossieński, par. lalska. Purwienen niem. , wś, pow. gąbiński, st. poczt. Judtschen. Purwieniki, wś, pow. trocki, w 2 okr. pol. , gm. Kronie, okr. wiejski Taliszki, o 49 w. od Trok, ma 70 mk. kat. i 4 żyd. w 1864 r. 24 dusz rewiz. . W 1850 r. w par. Kowale, własność Horoszewskich, miała 560 dz. rozległości. Do dóbr należał folwark i 4 wsie. Purwienis, jezioro na obszarze dóbr Krasnowo, w pow. sejneńskim. Purwieniszki, Purweniszki al. Purwiniszki 1. wś, pow. dzisieński, w 2 okr. pol. , gm. Jody, okr. wiejski Zamosz, o 10 w. od gminy, 16 dusz rewiz. ; należy do dóbr Dowiaty, Hanaków. 2. P. , wś, tamże, o 10 w. od gminy, 23 dusz rewiz. ; własność Brinkenów. W spisie z 1866 r. podany fo. , odl. 86 w. od Dzisny, mający 1 dm. i 12 mk. , oraz wś, odl. 84 w. od Dzisny, mająca 4 dm. i 71 mk. 3. P. , dobra, pow. święciański, w 2 okr. pol. , gm. i par. Kukuciszki, okr. wiejski Purwieniszki, o 56 w. od Święcian. Fol. ma 2 dm. , 15 mk. kat. ; własność Dobkiewiczów, dawniej Ciemnołońskich. W skład okręgu wiejskiego wchodzą wsie Bolekiemie, Kaczuny, Poniewież, Gimżyszki, Lepiniszki, Rudakiszki 1 i 2; zaścianek Połosodzie, Szłapie 1, 2, 3 i 4 i Hryniszki, w ogóle 237 dusz rewiz. włościan uwłaszczonych i 122 b. włośc. skarbowych. 4. P. Zacisze, zaśc. szl. nad pot. Pienowes, pow. święciański, w 2 okr. pol. , o 39 w. od Swięcian, 2 dm. , 6 mk. kat. 5. P. , wś, pow. wileński, w 3 okr. pol. , gm. Giedrojcie, okr. wiejski Dubinki, o 19 w. od gminy a 53 w. od Wilna, ma 6 dm. , 77 mk. kat. 36 dusz rew. ; należy do dóbr Dubinki hr. Tyszkiewiczów. 6. P. , wś, pow. nowoaleksandrowski, gm. bachmacka. 7. P. , zaśc. , pow. wiłkomierski, gm. Owanty, o 50 w. od Wiłkomierza. J. Krz. Purwiliszki, zaśc. , pow. nowoleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 64 w. od Nowoaleksandrowska. Purwilskie, błoto w pow. oszmiańskim, z którego wypływa rzka Purwiła, dopł. Olszanki, praw. dopływu Berezyny Niemnowej. Purwiła, według W. Pola Wpurwiła, rzka w pow. oszmiańskim, dopływ Olszanki, prawego dopł. Berezyny Niemnowej. Wypływa z błota Purwilskiego. Według W Pola uchodzi bezpośrednio od praw. brzegu do Berezyny. Purwiły, dobra, pow. rzeżycki, w 2 okr. pok. do spraw włośc, gm. Duksztygal Czarny; w 1863 r. 119 dusz rewiz. Purwin, jezioro na obszarze dóbr Kojle, w pow. suwalskim. Purwin niem. , wybud. , pow. kłajpedzki, st. p. Nidden. Purwina, uroczysko w dobrach Orniany, w pow. wileńskim. Purwinia, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 1 okr. pol, a 25 w. od Nowoaleksandrowska, Purście Purście Purszyce Porwajcie Purwas Purwe Purweniszki Porwiańce Purwiany Purwicze Purwie Purwienen Purwieniki Purwienis Purwieniszki Purwiliszki Purwilskie Purwiła Purwiły Pur Purwina Purwinia Puryszki Purzyce Pusa Pusbauble Pusberszkallen Pusbocze Purwinie Puschdorf Pusch Pusboczka Purwinie, wś, pow. sejneński, gm. i par. Kopciowo, odl. od Sejn 21 w. , ma 7 dm. , 85 mk. , 14 os. , 628 mr. W 1827 r. miała 6 dm. , 54 mk. ; należała do par. Berżniki. Wchodziła w skład dóbr Hołny Wolmera. Purwinie, fol. , pow. szawelski, gm. Podubiś, o 26 w. od Szawel. Purwiniki, mylnie Purwieniki, wś, pow. maryampolski. gm. Pogiermoń, par. Preny, odl. od Maryampola 48 w. , w stronie północno wschodniej, o 11 w. od Pren; ma 11 dm. , 101 mk. , 261 mr. W 1827 r. 7 dm. , 80 mk. Purwiniszki 1. wś, fol. i os. , pow. maryampolski, gm. Antonowo, par. Pilwiszki, odl. od Maryampola 13 w. Wś ma 14 dm. , 99 mk. ; os. 11 dm. , 52 mk. ; fol. 3 dm. , 31 mk. 2. P. , fol. i os. nad rz. Bredejką, pow. wyłkowyski, gm. Olwita, par. Łankieliszki, odl. od Wyłkowyszek 14 w. , ma 10 dm. , 99 mk. W 1885 r. fol. P. powstał z uwłaszczonych osad włościańskich, rozl. mr. 288 gr. or. i ogr. mr. 207, łąk mr. 65, past. mr. 6, nieuż. mr. 10; bud. mur. 8, z drzewa 2; płodozmian 8 polowy; pokłady torfu. Os. P. powstała z uwłaszczonych osad włościańskich, rozl. 117 mr. gr. or. i ogr. mr. 88, łąk mr. 12, past. mr. 14, nieuż. mr. 3; bud. mur. 3, z drzewa 2; płodozmian 5polowy, pokłady torfu. Br Ch. Purwiniszki, ob. Purwieniszki. Purwinki, zaśc. , pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 6 w. od Nowoaleksandrowska. Purwiszki, fol. nad rzką Zapsią, pow. sej neński, gm. i par. Wiejsieje, odl. od Sejn 20 w. , ma 18 dm. , 127 mk. W 1827 r. było 2 dm. , 8 mk. W 1883 r. fol. P. , oddzielony od dóbr Wiejsieje, rozl. mr. 533 gr. or. i ogr. mr. 283, łąk mr. 196, past. mr. 38, wody mr. 4, zarośli mr. 1, nieuż. mr. 10; bud. mur. 2, z drzewa 10; płodozmian 4polowy, pokłady torfu. Br. Ch. Purwiszki 1. zaśc. nad jeziorem t. n. , pow. wileński, w 1 okr. pol. , gm. Rzesza, okr. wiejski Suderwa o 16 w. od gminy a 25 w. od Wilna, ma 1 dm. , 5 mk. kat. 2 dusze rewiz. ; należy do dóbr Izabelin, Kotwiczów. 2. P. , cztery zaśc. rząd. , pow. wileński, w 1 okr. pol. , o 25 w. od Wilna, mają po 1 dm. i 5, 3, 7 i 3 mk. kat. 3. P. , wś, pow. wileński, w 2 okr. pol. , gm. Mejszagoła, okr. wiejski Rostyniany, o 9 w. od gminy, 12 dusz rewiz. ; należy do dóbr Rostyniany, Izmailskich. 4. P. , okolica, pow. kowieński, w 1 okr. pol. , o 43 w. od Kowna. 5. P. , zaśc. , pow. poniewieski, w 4 okr. pol. , o 71 w. od Poniewieża. 6. P. , wś, pow. rossieński, gm Erżwiłek, par. gawrańska, o 33 w. od Rossień. 7. P. , wś, pow. rossieński, gm. Łabardzie, par. Retów, o 82 w. od Rossień. J. Krz. Purwy, wś, pow. poniewieski, w 3 okr. pol. , o 55 w. od Poniewieża. Pury, pow. szawelski, ob. Dobikinia. Purykowa al. Purykowa Kryniczka, uroczysko w lesie lebiedzińskim, pod wsią Lebiedzin, w pow. czehryńskim. Puryszki1. wś włośc, pow. wileński, w 2 okr. pol. , gm. Mejszagoła, okr. wiejski Rostyniany, o 12 w. od gminy, 14 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Elnokumpie. 2. P. , fol. , pow. słucki, należy do ordynacyi nieświeskiej, ma około 2 1 2 włók. A. Jel. Purzyce 1. wś, pow. siedlecki, gm. Niwiska, par. Siedlce, mają 13 dm. , 113 mk. , 599 mr. W 1827 r. 9 dm. , 77 mk. 2. P. , okolica szlachecka nad rz. Łydynią, pow. ciechanowski, gm. i par. Grudusk, odl. 22 w. od Ciechanowa. W obrębie jej leżą P. Pomiany, folwark, posiada wiatrak, 6 domów, 48 mk. , 177 mr. obszaru, w tem 126 mr. roli, 45 mr. łąk i 6 mr. nieuż. P. Rozwory, wś, 16 dm. , 115 mk. , 434 mr. użyt, , 17 nieuż. Mieszka tu drobna szlachta. P. Trojany, wś, 3 dm. , 44 mk. , 240 mr. użyt. , 20 mr. nieuż. Mieszka tu drobna szlachta. 3. P. , wś, pow. rypiński, gm. Okalewo, par. Lubowidz, odl. o 22 w. od Rypina, ma 9 dm. , 110 mk. , 227 mr. Br. Ch. Pusa, rzka, pow. kładzki, ob. Posna, Pusbauble, fol. dóbr Kłajsze, w pow. szawelskim. Pusberszkallen niem. , wś, pow. wystrucki, st. p. Berschkallen. Pusbocze, zaśc. , pow. wiłkomierski, gm. Rogowo, o 28 w. od Wiłkomierza. Pusboczka, wś, pow. wiłkomierski, gm. Traszkuny, o 31 w. od Wiłkomierza. Pusch, os. , pow. wschowski, o 2 klm. od Szlichtyngowej; par. prot. i poczta tamże, dr. żel. w Wschowie, o 10 klm. , okr. wiejski Górczyna, ma 17 dm. , 74 mk. prot. Puschdorf niem. 1. wś kościelna, pow. wystrucki, st. p. , tel. i st. kolei wschodniej, odl. 28 klm. na zachód od Wystruci, w okolicy lesistej. Mieszkańcy wyznania ewang. , tru dnią się rolnictwem, chowem bydła i koni. Bardzo wielu znajduje pracę w wielkich la sach sąsiednich przy ścinaniu i obrabianiu drzewa i przy wydobywaniu żwiru, jaki tuż przy wsi kopią. 2. P. , fok, pow. labiewski, st. p. , tel. i kok żel. Labiewo. Ad. N. Puschienen niem. , wybud. , pow. welawski, st. p. Gr. Schirrau. Puschinnen niem. , wś, pow. piłkałowski, st. pocz. i tel. Piłkały. Puschkau, ob. Pastuchów, Puschkau, wś i folw. , pow. żegański, par. ewang. Dohms. W 1842 r. 41 dm. , folw. , 308 mk. 5 katol. , szkoła ewang. Puschkeiten niem. , dobra ryc. , pow. fryd Puschkeiten Puschienen Puschinnen Puschkau Purwinie Purwiniki Purwiniszki Purwinki Purwiszki Purwy Pury Purykowa Pusitz Pusiawory Puskiepury Pussenneeken Puskiepele Puskielnie Puschmuelle Pusel Pusdwor Puschwitz Pussen Puspetrellen Pusłowicze Pusta Puschvorwerk Pustachowo lądzki, 5 klm. od st. pocz. i tel. Domnau. Obszar 1935 ha. Browar, cegielnia, młyn. Puschmuehle, grupa zabudowań w obr. Fulsztyna Fuellstein, w pow. karniowskim, obw. sąd. osoblahskim, na Szląsku austr. Puschvorwerk, 1290 allodium Jacobi de Wichowe, folw. , pow. żegański. W 1842 r. 59 mk. 28 katol. Par. kat. Stary Kościół Altkirche. Puschwitz niem. , ob. Bogdaszowice. Puschwitz, 1281 Bogdaschowitz, 1360 Bodaswicz, 1409 Budischwitz, 1454 Budoschkowicz, wś i dobra, pow. nowotarski na Szląsku, posiada kaplicę katolicką, w 1363 r. już istniejącą, należącą do par. Malkwitz, szkołę katol. , młyn wodny. W 1842 r. 64 dm. , dwór, 413, mk. 70 ewang. , gorzelnia, browar, owczarnia. Do 1787 r. własność kolegium jezuickiego we Wrocławiu. W 1841 r. odnaleziono tu w lesie sosnowym cmentarzysko przedhistoryczne. Pusdwor, wś, pow. rossieński, par. betygolska. Pusel, góra na której stoku stoi miasto Muensterberg Ziębice na Szląsku pruskim. Pusiawory, wś nad rz. Dzitwą, pow. lidzki, w 2 okr. pol. , gm. Aleksandrowo, okr. wiejski i dobra hr. Potockich Kozakowszczyzna, o 15 w. od gminy, 29 w. od Ejszyszek a 28 w. od Lidy, ma 15 dm. , 117 mk. katol. 62 dusz rewiz. . Pusitz niem. , ob. Pużyce. Puska, potok, prawy dopływ Mołdawicy, rzeki bukowińskiej. Puśki, mylnie Pieśki, wś, pow. sieński, należała do dóbr Mieleszkowice, Chmarów; po uwłaszczeniu ma 430 dzies. ziemi używalnej i 194 dzies. nieużytków. Puskielnie, wś, pow. maryampolski, gm. Kwieciszki, par. Maryampol, odl. od Maryampola 5 w. ; 50 dm. , 4, 62 mk. W 1827 r. było 17 dm. , 218, mk. Puskiepele al. Puskapele, wś, pow. władysławowski, gm. Zyple, par. Szaki, odl. od Władysławowa 27 w. , ma 6 dm. , 82 mk. , 296 mr. W 1827 r. było 2 dm. , 18 mk. Wchodziła w skład dóbr Giełguduszki Dolne. Puskiepury, wś, pow. maryampolski, gm. i par. Szumsk, odl. od Maryampola 7 w. , ma 11 dm. , 58 mk. W 1827 r. było 17 dm. , 106 mk. Puśle, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 1 okr. pol. , o 27 w. od Nowoaleksandrowska. Puśliszki, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 33 w. od Nowoaleksandrowska. Pusłowicze, dwór, pow. szawelski, gm. Poszwityń, o 40 w. od Szawel. Puśnia 1. wś nad potokiem Pusle, pow. wileński, w 3 okr. pol. , gm. Giedrojcie, okr. wiejski Kietutany, o 8 w. od gminy a 52 w. od Wilna, ma 14 dm. , 74 mk. , w tej liczbie 6 prawosł. , 59 katol. i 9 żydów w 1864 r. tylko 23 dusz rewiz. ; należy do dóbr Okraspol Mińskich. 2. P. , zaśc, tamże, o 6 w. od gminy, 15 dusz rewiz. ; własność Bronieców. Puśniki al. Paśniki. wś i folw. , pow. kutnowski, gm. Krzyżanówek, par. Łąkoszyn, odl. 3 w. od Kutna, ma 138 mk. ; wiatrak. W 1827 r. było 8 dm. , 58 mk. Folw. Puśniki rozl. mr. 343 gr. or. i ogr. mr. 276, łąk mr. 55, pastw. mr. 12; bud. mur. 5, z drzewa 16; płodozmian 6 i 10polowy. Wś P. os. 14, z gr. mr. 10. Br. Ch. Puspetrellen niem. al. Skarullen, wś, pow. stołupiański, st. pocz. i tel. Stołupiany. Pussen, jez. w okr. goldyńskim, w Kurlandyi, w parafii Pilten, 6 w. dł. , 2 w. szer. , otrzymuje wodę z jez. Usmaiten przez rzkę Anger. Przepływa przez jezioro rz. Irba Wielka. Pussen, dobra prywat. , w okr. goldyńskim, pow. windawski, par. piltyńska Kurlandya. Do dóbr należą folw. Moden, Danswitten i Bezitten. W P. znajduje się kośc. ewang. Pussenneeken, dobra pryw. , w okr. goldyńskim, pow. windawski, par. piltyńska Kurlandya. Do dóbr należy folw. Ammeln. Pusta, lewy dopływ Styru, pod Stanisławczykieni, znany pod nazwami Baczki Radostawki i Pokrowy. Ob. Baczka. Br. G. Pusta 1. góra lesista, w płd. zach. stronie gm. Stronny, w pow. Samborskim, pod 41 50 wsch. dłg. g. F. , a 49 19 18 płn. sz. g. , między pot. Czajkami od płn. zach a Lewkowem od płd. wsch. . Wznies. 827 mt. 2. P. , leśniczówka na obsz. dwor. Panasówki, w pow. brodzkim. 3. P. , leśniczówka koło Czułowic, w pow. rudeckim. Pusta 1. al. Huta P. , pow. obornicki, na wschódpołudnie Gośliny Murowanej, pod Zielonką, należała w końcu zeszłego wieku do Aleksandra Bojanowskiego ob. Hutta, t. III, 239. 2. P. , ob. Wolka P. , pow. pleszewski. Pusta, wybud. należące do Niesiołowic, pow. kartuski. Pustachowo Nowawieś, ob. Pustochowo. Pusta Dąbrówka 1. niem. Pusta Dombrowken, fiskalna domena pow. brodnicki, st. pocz. i par. kat. Wrocki, 5 klm. odl. , st. kol. Brodnica 13 klm. odl. ; 1868 r. 19 bud. , 11 dm. , 144 mk. , 104 kat. , 40 ew. , 290, 75 ha roli or. i ogr. , 44, 43 łąk, 99, 91 pastw. , 14, 85 nieuż. , razem 449, 94 ha; czysty dochód z gruntu 4195 mrk. Osada ta leży blizko Drwęcy, nad granicą król. polskiego. 2. P. D. wś, tamże; 1868 r. 8 bud. , 3 dm. , 58 mk. , 48 kat. , 10 ew. , 175, 32 ha; czysty dochód z gruntu 1751 mrk. Właśc. Józef Załuski. Kś, Fr. Pusta Hora 1. wzgórze, na granicy Ga Puschmuehle Puska Pustaszki Pustelnik Pustelnica Pustelnia św Pustejow jów Wyźnich a Uliczna, w pow. drohobyckim, na lew. brzegu Lutyczyny, nad źródłami Werony dopł. Słonicy, pod 41 19 30 wsch. dłg. g. F. a 49 17 płn. sz. g. Wznies. 322 mt. n. p. m. 2. P. , góra w Beskidach spiskich, na płd. od Lubowli, na praw. brz. Popradu i Jakubiańskiej Wody al Jakubianki, dopływu Popradu, pod 38 22 41 wsch. dług. g. F. a 49 16 53 płn. sz. g. , na granicy Lubowli Starej i Nowej; wznies. 717 mt. Br, G. Pustak, karczma i młyn przy drodze z Mytkowiec do Mołomoliniec, pow. latyczowski, par. Międzyboż. X. M. O. Pustakiele, wś rząd. , pow. trocki, w 1 okr. pol. , o 25 w. od Trok, 12 dm. , 125 mk. katol. Pustamezo węg. , st. dr. żel. na przestrzeni PreszówOrló, o 9 klm. od Orló. Pustamin dok. 1301 Postomino, wś i dobra ryc. ze st. pocz. , w Pomeranii, pow. Sławiński, 15 klm. na płd. zach. od Stolpmuende, 7. 5 klm. od morza. Gleba pszeniczna. W 1877 r. 880 mk. ewang. R. 1301 należały dobra do Macieja, burgrabi w Sławnie ob. P. U. B. v. Perlbach, str. 527. Ks. Fr. Pustar niem. , dobra ryc. w Pomeranii, pow. KołobrzegKoerlin, st. pocz. Degow. Pusta Stróżka, w spisie urzęd. Pustaja Storożka, wś włośc. , pow. radomski, gm. Przytyk, par. Wrzeszczów, odl. od Radomia 26 w. , ma 6 dm. , 23 mk. , 202 mr. Utworzona i nazwana przy uwłaszczeniu włościan po 1864 r. Pustaszki, dwór, pow. poniewieski, w 4 okr. pol. , o 57 w. od Poniewieża. Pustaszok, szczyt skalisty, w Karpatach lesistych, na obszarze Lolina, w pow. dolińskim, nad praw. brzegiem Świcy, pod 41 29 13 wsch. dłg. g. F. , a 48 46 15 płn. sz. g. Na płn. zach. od niego leży szczyt Żurapol 1318 mt. , a dalej na płn. Kamionka 1012 mt. . Wznies. 1427 mt. Miejsce znaku triang. Br. G. Pusta Wielka, szczyt w Beskidach wscho dnich, dziale popradzkodukielskim, na grani cy Żegiestowa, Zubryka i Wierchomli Małej, w pow. sądeckim. Wznies. 1061 mt. n. p. m. Miejsce znaku triang. Pod szczytem posiada w znacznej ilości skały wapienne w postaci progów, których wysokość do czterech a dłu gość kilkunastu metrów dochodzi. Karłowata buczyna pokrywa ten szczyt. Br. G. Pustawieś, kol. pod Lisią Górą, pow. łęczycki, gm. i par. Grabów, odl. od Łęczycy 16 w. , ma 11 dm. , 88 mk. Pusta Wola, fol. , pow. jędrzejowski, gm. Złotniki, par. Rembieszyce. Pusta Wola, wś, pow. jasielski, par. rz. kat. w Sławęcinie, leży na praw. brzegu Ropy, w równinie, 245 mt. n. p. m. Ma 23 dm. i 163 mk. , 156 rz. kat. i 7 izrael. Glebę składa glinka urodzajna. Obszaru większego niema, i mniejszy zaś obejmuje 191 mr. roli, 26 mr. łąk, 42 mr. pastw. i 16 mr. lasu. Graniczy na zachod z Kunową, na północ przez rzekę ze Sławęcinem, na południe z Harklową a na wschód przez las z Osobnicą. Las na wzgó rzach dochodzących 349 mt. Mac. Puste Dwory, wś nad rzeką Ptyczą, pow. miński, gm. Stare Sioło, ma 8 osad; grunta i łąki dobre, miejscowość falista, dość leśna. Puste Gniazdo, wś włośc. , po w. konecki, gm. Pijanów, par. Pilczyca, odl. od Końskich 28 w. , ma 3 dm. , 20 mk. , 110 mr. Utworzona na gruntach poplebańskich wsi Pilczycy. Pustejow mor. , ob. Puszczyjów. Pustelnia, góra na obszarze wsi Iwkowa, w pow. brzeskim. Stoi tu kaplica śród lasu. Pustelnia św. Salomei, nad doliną Prądnika, ob. Grodzisko i Ojców. Pustelnica, skała, ob. Olsztyńskie wzgórza. Pustelnik 1. fol. , pow. warszawski, gm. Brudno, par. Praga, ma 107 mk. W 1827 r. było 7 dm. , 46 mk. , należał do par. Skaryszew Praga. Stoi tu mały kościołek modrze wiowy, wzniesiony według tradycyi w XVII w. przez jakiegoś możnego pana, który strwo niwszy mienie w hulaszczem życiu, osiadł tu jako pokutnik ob. Tyg. Illustr. , 1875 r. , No 395. 2. P. , wś i fol. , pow. nowomiński, gm. Dęmbe Wielkie, par. Pustelnik, posiada kościół par. murowany, urząd gminny, 129 mk, 114 mr. dwors. , 153 mr. włośc. W 1827 r. było 8 dm. , 90 mk Kościół i parafią ery gował w 1540 r. Jakub Buczacki, bisk. płocki. Obecny z 1843 r. wystawiony przez Stan. hr. Grabowskiego. P. , par. dek. nowomiński da wniej stanisławowski, 2147 dusz. 3. P. , fol. , pow. sieradzki, gm. i par. Brzeźnic, odl. od Sieradza 12 w. , ma 1 dm. , 20, mk. 4. P. , pow. sokołowski, przyległ. dóbr Długie Kamieńskie. Br. Ch. Pustelnik al. Marcyan, pustkowie, pow. odolanowski, o 3 klm. na północ od Grabowa. W 1845 r. 1 dm. i 10 mk. katol. W nowszych Skorowidzach niewykazane. Pustelnik, szczyt w paśmie gór bielańskich pod Krakowem, na płn. wsch. od Srebrnej góry, na której szczycie wznosi się klasztor kamedułów w Bielanach. Wznies. 362 mt. n. p. m. , a 160 mt. nad dolinę Wisły. Pustelnik, potok, wytryska w obr. Olszów ki, w pow. limanowskim, z pod Szumiącej gó ry 834 mt. , płynie na wschód i na obszarze gm. Poręby Wielkiej uchodzi z lew. brzegu do Poręby. Długość biegu 3 klm. Br. G. Pustelnik, gajówka na obszarze Szczurowic, pow. brodzki. Pustelniki, wś, pow. władysławowski, gm. Lesnictwo, par. Władysławów, odl. od Władysławowa 5 w. , ma 3 dm. , 57 mk W 1827 r. Pustak Puste Gniazdo Puste Pustawieś Pusta Wielka Pustaszok Pusta Pustar Pustamin Pustamezo Pustakiele Pustak było 3 dm. , 29 mk. Wchodziła w skład dóbr rząd. Leśnictwo. Pustelniki 1. wś, pow. wileński, w 2 okr. pol. , gm. Mejszagoła, okr. wiejski JuryewoHejszyszki, o 11 w. od gminy a 36 w. od Wilna, ma 3 dm. , 23 mk. katol. 10 dusz rewiz. ; należy do dóbr Europa, Narbutów. 2. P. , sioło, pow. kowieński, w 3 okr. pol. , o 53 w. od Kowna. 3. P. , fol. , pow. wiłkomierski, okr. pol. Pogiełoże, należy do dóbr Markuciszki, Adamowiczów. 4. P. , wś nad rz. Saryą, pow. lucyński, własność Ign. Suryna. 5. P. , pow. drysieński, ob. Nowy Dwór 19. Pustelniki, przedmieście mka Chodorkowa, w pow. skwirskim, nad rz Unawą. Pustelniki 1. grupa zabudowań w obr. gm. Iwkowej, pow. brzeskim. 2. P. , grupa domów w Radziechowie, pow. Kamionka Strumiłowa. Puste Łąki, wś włośc. , pow. radzymiński, gm. Zabrodzie, par. Kamieńczyk, ma 23 mk. , 76 mr. Pustepolje Wizranka. , węg. Pusztamezö, wś, hr. szaryskie, kościół par. gr. kalol. , 420 mk. Lasy, pastwiska, łąki, chów i handel bydła, młyny wodne, tartaki. Pustkarnia, wólka do Tuszymy, pow. mielecki, ma 4 dm. i 18 mk. Pustken niem. , miejscowość w pow. lubawskim, st. pocz. Radomno. Pustki, pow. kielecki, gm. i par. Mniów. W 1827 r. 1 dm. , 1 mk. Pustki, fol. , pow. radzyński, należy do dóbr Jabłoń, ma 412 mr. Pustki, szczyt lesisty, na północ od wsi Łużny, w pow. gorlickim, nad praw. brzegiem Bieśninki, dopływu Białej dunajcowej. Wznies. 449 mt. Miejsce znaku triang. Br. G. Pustki, fol. , w pow. ropczyckim, na obszarze wsi Mała. Pustki, pustk. , pow. ostrzeszowski, okr. wiejski Góra, par. i poczta w Kobylej Górze, 3 dm. , 13 mk. Pustki 1. wś, pow. starogardzki, st. pocz. Karsin, par, kat. Wiele, 1 3 4 mili odl. , ew. Mokre, odl. od Stargardu 5 1 2 mili. Zawiera 3 gburstwa i 6 zagród, 823, 91 magd. mr. W 1875 r. 14 dm. , 122 mk. ; 1869 r. 80 mk. kat. Według wizyt. Szaniawskiego z r. 1710 pła ciła taberna Kiszewiensis vulgo Pustki 1 fl. mesznego str. 16. W wizyt. Rybińskiego z r. 1780 czytamy, że kol. P. i Wieck liczyła 41 mk. katol. str. 67. Os. ta leży w klinie zachodzącym w granice pow. chojnickiego. 2. P. , wyb. do Niesiołowic należące, pow. kartuski, st. pocz. Sulęcin. 3. P. Kętrz. , miejscowość w pow. kościerskim; w spisach urzędowych nie wymieniona. Kś. Fr. Pustki 1. fol. na obszarze dóbr Hanuszek, pow. toszeckogliwicki. 2. P. , folw. dóbr Grodzisko Loslau pow. rybnicki. 3. P. , owczarnia w Miechowy, pow. kluczborski. Pustki 1. Bodzanowskie. , pow. włocławski gm. Śmiłowice, par. Grabkowo. 2. P. Choceńskie, pow. włocławski, gm. Śmiłowice, par. Grabkowo. Nie pomieszczona w ostatnich spisach. 3. P. Działyńskie, wś, pow. lipnowski, gm. Mazowsze, par. Działyń, odl. o 21 w. od Lipna, ma 7 dm. , 47 mk. , 46 mr. 4. P. Pułanki, kol. , pow. zamojski, gm. i par. Nielisz, odl. od Zamościa 21 w. , ma 25 mr. ziemi. 5. P. Wilkowskie, pow. włocławski, gm. Śmiłowice, par. Grabkowo. Nie pomieszczona w ostatnich spisach urzędowych. Pustków al. Pustkowie z Męciszowem i Wola Pustkowska i os. Rudki, Krownica, Zastawie i Budy, wś, pow. ropczycki, par. rzym. kat. w Brzeźnicy. Leży w piaszczystej równinie, na praw. brzegu Wisłoka. Obszar rozciąga się między dopływami Wisłoka Ocieką na północ i Wielopolką na południe. Cały ten obszar przecina tor kolei arc. Karola Ludwika Dębica Nadbrzezie a w samem P. utworzono stacyą. Wólki zabudowały się nad Ocieką, śród lasów, które otaczają wieś od wschodu. Przez wś przechodzi gościniec z Dębicy do Mielca. Pustkowska Wola ma 39 dm. i 188 mk. , Pustków 164 dm. i 899 mk. i Męciszów 87 dm. , 476 mk. Razem 290 dm. i 1563 mk. , z nich 1531 rzym. kat. i 32 izrael. Na obszarze wiek. pos. K. hr. Bobrowski 11 dm. , 86 mk. , z nich 75 rzym. kat. i 11 izrael. Obszar wiek. pos. składa się z 537 mr. roli, 77 mr. łąk i ogr. , 130 mr. pastw. i 1115 mr. lasu; pos. mn. ma 905 mr. roli, 290 mr. łąk i ogr. , 91 mr. pastw. i 61 mr. lasu. Glebę stanowi namulisko zmieszane z piaskiem. Gorzelnia na większym obszarze. W 1423 r. istniała już osada, pisał się bowiem na Pobiedniu i Pustkowie Klemens Climaschko, A. G. Z. , XI. W 1508 r. dziedziczył ją Mikołaj Ligęza z Bobrka Pawiński, Małopolska 468 a w 1581 r. było 8 kmieci na 7 półłankach, 3 zagród, 2 komor. z bydłem, 2 komor. bez bydła, 2 karczmy po ćwierci łanu. P. graniczy na północ z Tuszymą i Białymborem, na wschód z Ocieką i Ostrowem a na południe z Parszczyzną i Brzeźnicą. Mac, Pustkowa Góra, holendry nad rz. Bzurą, pow. łęczycki, gm. Chociszew, par. Parzęczew. Wchodziły w skład dóbr rząd. Krzepocin, mają 16 dm. Pustkowe Kwiatki, pustk. , pow. krotoszyński, poczta w Zdunach. Powstało w nowszych czasach. Pustkowie 1. os. , pow. łęczycki, gm. Poddębice, par. Kałów, odl. od Łęczycy 30 w. , ma 1 dm. , 7 mk. 2. P. al. Budy, kol. , pow. łęczycki, gm. Poddębice, par. Kałów, odl. od Łęczycy 30 w. , ma 13 dm. , 126 mk. 3. P. , os. włośc, pow. noworadomski, gm. Kruszyna, Puste Pustelniki Pustepolje Pustkarnia Pustkowe Pustelniki Pustken Pustki Pustkowa Pustków Pustkowie Pustochowo Pustkowie Pustkowiec Pustkowo Pustławki Pustniki Pustobory Pustocha Pustokiemia Pustoleszczyzna Pustołczyn Pustołówka Pustoty Pustomieciszka Pustomoty Pustomściż Pustomśćiża Pustomściżka Pustomyty ob. Lipicze, 4. P. , pow. częstochowski, gm. Popow, par. Wąsosz. 5. P. , młyn, pow. olku ski, ob. Ogrodzieniec VII, 410. 6. P. Bogdanowskie, os. włośc. i os. młyn nad rzką b. n. , pow. piotrkowski, gm. Parzniewice, ma 2 dm. , 12 mk. , 21 mr. włośc; młyn 1 dm. , 5 mk. , 13 mr. dwors. 7. P, . Gężyn, trzy os. włośc. , pow. będziński, gm. Choroń, mają 6 dm. , 21 mk. , 18 mr. 8. P. Młynek, os. , pow. piotrkow ski, gm. Ręczno, par. Bąkowa Góra, ma 1 dm. , 59 mk. , 34 mr. włośc. Wchodziła w składdóbr Dobrenice. 9. P. Piekło, wś, pow. raw ski, gm. Lubochnia, ma 3 dm. , 21 mk. , 8 mr. ziemi włośc. 10. P. Piła. Lubieńska i P. Prze wóz, pow. kolski, wchodziły w skład dóbr rząd. Koło ob. t. IV, 277. 11. P. Tumidaj, os. , pow. kaliski, gm. Koźminek, par. Rajsko, odl. od Kalisza 17 w. , ma 1 dm. Należy do Pietrzyk owa. Br. Ch. Pustkowie, ob. Pustków, Pustkowie, pow. bytomski, ob. Płotowo 1. Pustkowiec, niem. Pustkowetz, wś, pow. opawski, obw. sąd. klimkowicki, na Szląsku aust. 1880 r. 61 dm. , 396 mk. , katol. 390, Prot. 1, żyd. 5; Niemców 5, Czechoszląz. 390, Polak 1. Br. G. Pustkowo, niem. Puschkowa, Buskow, 1352 Pustkowo, wś, pow. wrocławski, odl. 2 3 4 mili od Wrocławia, par. ew. Rankau. W 1842 r. 10 dm. , sołtystwo, 106 mk. 15 kat. . Dawna własność kapituły wrocławskiej. Pustławki, dobra, pow. rossieński, gm. Botoki, o 43 w. od Rossień. Pustniki 1. wś na pol. prus. Mazurach, pow. ządzborski, st. pocz. i tel. Sorkwity. Jan z Olszyn nadaje r. 1391 pobożnym sługom Mikołajowi i Wawrzyńcowi, braciom, 10 włók przy jeziorach Gieląd i Moty, na prawie chełmińskiem. R. 1499 nadaje Bartsch v. Gessen Janowi z Pustnik, Albrechtowi z Pustnik i pani Katarzynie, karczmarzowej tamże, 10 włók Por. Jełomie. 2. P. , dobra ryc. z fol. Surmowenhof, tamże, 4 klm. od st. pocz. i tel. Sorkwit, z gorzel. i cegiel. Obszar 385 ha. Pustobory, wś i fol. , pow. Słonimski, w 3 okr. pol. , gm. Czemery, o 25 w. od Słonima. Pustocha, rzeczka w pow. berdyczowskim i żytomierskim, lewy dopł. Hujwy, pr. dopł. Teterowa. Przepływa pod wś Czerwona, Nikonówka, Niechworoszcz. Pustocha, wś nad rz. Rastawica, pow. skwirski, o 2 w. powyżej Rużyna par. prawosł. , ma 323 mk. , 825 dzies. ziemi, z której wydzielono włościanom 320 dzies. Własność Adolfa Knota, dawniej należała do klucza rużyńskiego ks. Lubomirskich. Pustochowo al. Pustachowo, wś i okr. wiejski, pow. gnieźnieński, o 3 1 2 klm. na południe od Gniezna gdzie jest par. , pocz. i st. dr. żel. ; 153 mk. , 17 dm. Okr. wiejski składają P. , Kokoszki Nowe i Stare, Pławnik i Nowa Wieś Pustochowska, osady Gostomka, Nowaszki, Sze wcy i Przybytki, tudzież leśnictwo gnieźnień skie; cały okrąg ma 51 dm. , 501 mk. 427 kat. , 74 Prot. . E. Cal. Pustokiemia na karcie Chrzanowskiego Pustakemie, u Korejwy Pustakiejmy, wś, pow. trocki, w 2 okr. pol. , gm. Żośle, okr. wiejski Giłucie, o 7 w. od gminy, przy drodze z Jewia do Żosiel, 69 dusz rewiz. ; należy do dóbr Gabryelowo, Matuszewiczów. Pustoleszczyzna, zaśc. pryw. , pow. dzisieński, w 2 okr. pol. , o 60 w. od Dzisny, 1 dm. , 7 mk. starowierców. Pustołczyn, dok. Pustolczino, przyległość Trzuskotowa, w pow. poznańskim, w pobliżu Gośliny Murowanej, nadaną była w r. 1282 klasztorowi owińskiemu przez Archenbolda, wojewodę kaliskiego Kod. Wielkop. . Pustołówka, wś, pow. wileński, w 1 okr. pol. , gm. Rzesza, okr. wiejski Bukiszki, o 11 w. od gminy a 15 w. od Wilna, ma 8 dm. , 57 mk. katol. 29 dusz rewiz. ; należy do dóbr Bukiszki Radziwiłłowiczów. Pustoty, rzeka w pow. winnickim, prawy dopływ Bohu, ob. Postołowa, Pustomieciszka, ob. Pustomśćiża. Pustomoty, wś cerkiewna, pow. rówieński, na wschód od mka Tuczyna. Pustomściż, wś, pow. borysowski, gm. kossakowiecka, leży nad rzeką Omściżą, naprzeciw wsi łkany. Obszar 442 mr. , w tem 48 mr. nieużytków. Pustomśćiża al. Pustomściżka, Pustomieciszka. także Omściż, rzeczka w pow. borysowskim, prawy dopływ rz. Mraj, do której uchodzi pod wsią łkany. Pustomściżka, ob. Pustomśćiża. Pustomyty, w dok. Pustomyt, wś cerkiewna u źródeł rz. Połonki, pow. włodzimierski, na pograniczu pow. łuckiego, na płd. wschd od mka Świniuchy. P. należały niegdyś do zamku włodzimierskiego i nadane zostały przez Zygmunta Augusta wraz ze Swiniuchami, Korytnicą, Woinem i in. przysiołkami p Michałowi Siemaszce. pisarzowi ob. Jabłonowski, Rewizye, str. 61. , 62, 67 i 83. Porów. też Pamiat. Kij. Arch. Kom. , t. IV, cz, 2 178. Pustomyty z Wolicą, wś. pow. lwowski, przyst. kolei żelaznej i miejsce kąpielowe, 18 klm. na płd. zach. od Lwowa. 9 klm na płn. wsch. od sądu pow. w Szczercu, 5 klm. od urz. poczt i tel w Nawaryi, Na płn. leży Nawarya, na wschód Porszna i Podsadki, na płd. Miloszowice na płd. zach. Siemianówka. na zach. Leśniowice, na płn. zach. Glinna. Wzdłuż granicy wschod. płynie pot. Szczerek. Zach. część obszaru przepływa dopływ Szczerka i Stawczanka al. Bartatówka. W dolinie jej leżą zabudowania wiejskie. Część wsi płn. zwie Pustkowie Pustopodzie Pustopodzie się Wolicą Wołycia; grupa domów na płd. Zając. Na płn. wschód leży las Dąbrowa z leśniczówką. Własn. więk. Longina de Sajo Dunka ma roli or. 478, łąk i ogr. 103, past. 20, lasu 483; wł. mn. roli or. 854, łąk i ogr. 120, pastw. 60 mr. W 1880 r. było 160 dm. , 926 mk. w gminie; 7 dm. . 47 mk. na obsz. dwor. ; 475 rz. kat. . 472 gr. kat. , 7 izrael. , 19 innych wyznań; 71 Polaków, 874 Rusinów, 27 Niemców. Par. rz. kat. w Nawaryi dla Wolicy a w Hodowicy dla Pustomyt; par. gr. kat. w miejscu, dek. szczerzecki. Należą do niej Leśniowice. We wsi jest cerkiew p. w. św. Mikołaja, szkoła etat. jednokl. i kasa pożyczk. gm. z kapit. 3853 zł. w. a. Znajduje się tu kilka źródeł wody siarczanej. Hacquet Neueste physikalischpolitische Reisen in den Jahren 1791 1795 in die dacischen und garmatischen oder noerdlichen Karpathen, t. IV, str. 26 powiada, iż woda siarczana z tych źródeł nie różni się prawie wcale od wody lubieńskiej. Fr. Siarczyński w artykule Galicya, jej płody, klimat i mieszkańcy Dodatek do Gaz. Iwow, z r. 1857, 14 zalicza źródła te do pierwszorzędnych. Mimo to dopiero z końcem r. 1879 zajął się bliżej niemi, nabywca Pustomyt, Longin Sajo Dunka. Za jego staraniem dokonał dr. Wąsowicz rozbiór tej wody, i otrzymał następne rezultaty. Ciepłota wody w zdroju wynosi 10 3 C. a ciężar jej właściwy w ciepłocie 4 C. 1 00524. Woda zawiera w sobie potas, sód, lit, amoniak, wapń, stront, magu, żelazo, jako chlorki, siarkany i węglany, a także podsiarczan magnowy, fosforan glinowy, bezwodnik krzemowy, selen ślady, azot, gaz bagienny, wolny bezwodnik węglowy siarkowodór, naftę ślady i pewną ilość ciał organicznych Dokładny ilościowy rozbiór podaje broszurka Pustomyty, zakład kąpielowy. We Lwowie, 1881, str. 5. Na podstawie tego orzeczenia otrzymał Dunka pozwolenie na urządzenie zakładu kąpielowego, co nastąpiło z końcem maja 1880 roku. Na stoku wzgórza, w odległości 100 mt. od domów mieszkalnych wytryska źródło mineralne. Ujęte w omurowanie kamienne, dostarcza wody łazienkom. Dwie maszyny systemu Schwartza ogrzewają wodę, rozprowadzaną do wanien. W odległości 100 mt. od łazienek, na wzgórzu, w pośrodku parku z drzew szpilkowych, stoi piętrowy dom mieszkalny, mieszczący w sobie 26 pokoi, obszerną salę na 150 osób i wygodną werendę. Tuż przy głównym budynku piętrowym znajduje się restauracya. Łazienki dla używających kąpieli zimnych rzecznych, zbudowane wraz z basenem dla kobiet, nad rzeczką, o 400 kroków od domu łaziebnego. O 150 kroków od zakładu leży dwór właściciela, otoczony wielkim parkiem. Za wsią, w oddaleniu ćwierć mili od zakładu. ciągnie się las szpilkowy. Wieś ta nazywała się dawniej także Myto. W metr. kor. Litt. E. fol. 82, Anno 1448 do 1454 czytamy Confirmatio venditionis villa Myto, seu Pustomyty, circa oppidum Szczyrzec in districtu Leopoliensi sitae, Nobili Stanislao Korytkom. Cujus ville granicies incipientur videlicet a fluvio Szczyrzec recte ad quercum dictum Bortny Ostrowy remanendo ad villam Myto, a quercu vero Bortny sursum recta ad Radownice etiam remanendo Łazy pro villa praedicta, et a Łazy magna valle, vulgariter Rozdole, recte ad Nigrum Paludem, alias Łoza, quae jacet cir ca viam magnam in Leopolim tendentem, et ab eodem valle Rozdole, recta ad quercum Tymoszowo, a quercu Tymoszowo recte ad fluvium Szczyrzec, quibus praedictis villa praedicta in Ovum complectitur. Cui Stanislao Korytko ex speciali gratia nostra partem nostram, quo cum praefata villa Myto ex parte fluvii Szczy rzec est annexa adjungimus in perpetuum. A Lesniowice remanendo Piotrachów pro villa Myto, et a Piotrachów ad Rudzice ad antiquam viam, qua tendit in oppidum Szczyrzec, et ulterius incipiendo a fluvio Szczyrzec usque ad fluvium, et deterniinationem laneorum, et terminatione Laneorum praedictorum, ad finem laneorum Siemianówki usque ad fluvium Szczyrzec. Regnante Casimiro rege. Według Dzieduszyckiego Maurycego Kronika Dzieduszyckich, str. 53 posiadał tę wieś Jan Dzieduszycki, sprzedał ją wr. 1528 hetmanowi Ja nowi Tarnowskiemu, ale potem znowu odzy skał, bo w r. 1541 był syn jego Mikołaj wła ścicielem. W r. 1554 pozwala Zygmunt Au gust mieszkańcom wsi Pustomito i innych paść trzodę chlewną w lasach na żołędziach i bydło na pastwiskach królewskich Arch. Bernard. we Lwowie, C. , t. 32, str. 26. W r. 1617 wymieniony jest jako właściciel wsi Ra fał Dzieduszycki ib. , T. , t. 50, str. 649. Przy wilejem Jana Kazimierza z r. 1665 otrzymał wieś tę Wieniawski w nagrodę zasług wojen nych Rkp. Ossol. , 1829 w artykule Pustomyty. W r. 1721 przeznacza August II komisarzów do rozgraniczenia dóbr Pustomyty i Maleczkowice Arch. Ber. , C. , t. 526, str. 1023. W r. 1729 mianuje August II komisa rzy celem rozgraniczenia Siemianówki od Pu stomyt ib. , C. t. 570, str. 1395 i celem roz graniczenia Porszny i Nagórzan od Pustomyt ib. , C. , t. 570, str. 1383. W sprawie rozgra niczenia P. od wsi innych ob. także w temże archiwum C. , t. 570, str. 1411, 1413, 1381. W r. 1887 założono w P. dwa wielkie piece w celu wypalania wapna. Im. Dz. Pustopodzie, wś i fol. , pow. wyłkowyski, gm. i par. Wyłkowyszki, odl. od Wyłkowyszek 5 w. , ma 37 dm. , 402 mk. W 1827 r. było 49 dm. , 378 mk. Pustoszylany Pustopol 1. zaśc. , pow. wileński, w 2 okr. I pol. , gm. Giełwany, okr. wiejski Powicinie, oj 8 w. od gminy, 1 dusza rewiz. ; należy do dóbr Możejkiszki, Lisieckich. 2. P. , fol, pow. kowicński, w 2 okr. pol. , o 79 w. od Kowna. 3. P. , po łotew. Pystapals, wś w pow. rzeżyckim, par. berzygalskiej, własność Skrutkowskich, należała niegdyś do dóbr berzygalskich Manteufflów. Pustopolce, zaśc. , pow. wiłkomierski, gm. Ołoty, o 30 w. od Wiłkomierza. Pustopole, wś, pow. wiłkomierski, gm. Ołoty, o 40 w. od Wiłkomierza. Pustopole, niem. Weideland, pow. kościański, o 6 klm. od Starego Bojanowa, powstał około 1840 r. na gruntach Sulej owa w skutek separacyi włościan; par. Goniembice, poczta i st. dr. żel. w Starem Bojanowie, okr. domin. Sulejewo; 3 dm. , 39 mk. ; obszaru ma 118 40 ha. Pustosiele, wś, pow. mohylewski, gm. Cerkowicze, ma 14 dm. i 97 mk. , z których 21 kobiet zajmuje się tkactwem, 26 męż. powroźnictwem, 14 wyrobem naczyń drewnianych. Pustosz, dobra, pow. suraski, w 1 okr. pok. do spraw włośc. , gm. Uświaty, w 1863 r. 214 dusz rewiz. Pustoszka 1. wś włośc, pow. święciański, w 3 okr. pol. , gm. Hoduciszki, okr. wiejski Mirkliszki, pow. Komaje; podług spisu z 1864 r. ma 16 dusz rewiz. W spisie z 1866 r. podany jako zaśc. , o 24 w. od Święcian, mający 1 dm. i 14 mk. starow. 2. P. , wś, pow. święciański, ob. Kondraciszki 3. . 3. P. , wś szl. nad pot. Musiną, pow. wileński, w 2 okr. pol. , o 78 w, od Wilna, 6 dm. , 69 mk. starow. 4. P. , wś włośc, pow. wileński, w 3 okr. pol. , o 54 w. od Wilna, 10 dm. , 109 mk. 28 prawosł. i 81 katol. . 5. P. , wś, pow. bobruj ski, w 1 okr. pol. dokszyckim, gm. Bortniki Wielkie, ma 23 osad pełnonadziałowych; miejscowość poleska, grunta lekkie. Pustoszki 1. zaśc szl. , pow. dzisieński, w 3 okr. pol. , o 73 w. od Dzisny, 1 dm, , 5 mk. kat. 2. P. 1 i 2, pow. nowoaleksandrowski, w 3 okr. pol. , o 74 i 78 w. od Nowoaleksandrowska. Pustoszylany, wś, pow. szawelski, gm. Kurszany, o 37 w. od Szawel. Pustoszry, fol. , pow. wiłkomierski, gm. Siesiki, o 18 w. od Wiłkomierza. Pustow niem. , dobra ryc. w Pomeranii, pow. Grimmen, st, p. Dersekow. Pustowarówka, wś nad rz. Skwirą i nad bezim. rzką płynącą od wsi Tchorówki, pow. skwirski, na pograniczu wasylkowskiego, o 8 w. poniżej Skwiry, ma 1851 mk. prawosł. , 41 kat. i 48 żyd. ; 4462 dz. Cerkiew Pokrowska, drewniana, niewiadomej erekcyi, uposażona jest 60 dz. ziemi. Kapl. kat. par, Wołodarka. Należała do Maryi Zaleskiej, Połowa wsi przeszła przed 1863 r. na własność starszego jej syna Franciszka, który na mocy ugody wykupnej wydzielił włościanom 903 dzies. za 33, 985 rs. Pustowniszki, pow. władysławowski, gm. Zyple, par. Łuksze, odl. od Władysławowa 31 w. , ma 5 dm. , 54 mk. W 1827 r. było 5 dm. , 41 mk. Pustowojły, mylnie, ob. Pustowójty. Pustowójty 1. wś po obu brzegach rzeki Rasawy, pow. kaniowski, gm. Karapysze, o 50 w. od Kaniowa, 14 w. na północ od Bohusławia a 9 w. od Mironówki, ma 2010 mk. prawosł. i 18 katol. W 1740 r. było tu 20 sa dyb; w 1790 r. 85 sadyb i 888 mk. ; w 1863 r. 1724 mk. prawosł. i 17 kat. Cerkiew p. w. św. Jana Bohosłowa wzniesiona 1745 r. a przebudowana w 1862 r. Podług wizytacyi dziekana bohuslawskiego z 1764 r. parochem był Piotr Mużałowski. Okolica stepowa, gle ba urodzajna. Fol. ma 1105 dz. ziemi ornej. . Mieszkańcy przeważnie trudnią się rolnic twem, z przemysłu domowego bardzo rozpo wszechnione tkactwo na warsztatach ręcz nych dawnej konstrukcyi, wyrób gruby na miejscowe potrzeby. Wś ta wchodziła niegdyś w skład ststwa bohusławskiego, obecnie należy de klucza bohusławskiego dóbr hr. Branickich. 2. P. , mylnie Pustowojły, wś, pow. lityński, gm. i par. kat. Ułanów, ma 116 osad, 302 mk. , 461 dz. ziemi włośc i 450 dz. dwors. ; cerkiew wzniesiona w 1760 r. Nale żała niegdyś do ststwa chmielnickiego, podług lustracyi z 1629 r. wś Kozminin al Pustowojty trzymał Piotr Komorowski, z opłatą 35 zł. W ostatnich czasach należała do Budzyńskich, dziś Rudzikowskich. J. Krz. Pustowszczyzna, zaśc, pow. wileński, w 3 okr. pol. , gm. Podbrzeź, okr. wiejski Adamejcie mylnie Adamejciszki, o 11 w. od gminy a 35 w. od Wilna, ma 1 dm. , 8 mk. kat. 5 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Pacuny. Pustułowa, rzeczka, lewy dopływ Bohu w gub. podolskiej. Pustutten niem. , wś, pow. szyłokarczemski, st. p. Kallningken. Pustwin, os. nadana w r. 1145 przez księżnę Salomeję klasztorowi trzemeszyńskiemii Kod. Wielkop. , Nr. 11, zlała się prawdopodobnie z miastem Kwieciszewem pow. mogilnicki. Pusty Dwór, dwór, pow. nowoaleksandrowski, w 5 okr. pol. , o 83 w. od Nowoaleksandrowska. Pusty Garb, wzgórze w płn. zach. stronie Pawłowa, pow. Kamionka Strumiłłowa. Pusty Horb, szczyt w Karpatach wschodnich, w dziale skolskodelatyńskim, między Pustoszry Pustow Pustowarówka Pustowniszki Pustowojły Pustowójty Pustosiele Pustopole Pustopol Pustowszczyzna Pustoszka Pustoszki Pustosz Pusty Pustwin Pustutten Pustułowa Pustopolce dolinami Ilnicy od wschodu a Jałowego od za chodu, w ramieniu górskiem, odrywającem się od grzbietu górskiego Dauszki pod 41 21 34 wsch. dłg. F. a 48 47 45 płn. sz. g. Na płd. od niego Kruhła 1345 mt. . Oba szczyty tworzą skalisty dział wśród rozległych lasów. Wznies. 1314 mt. Br. G. PustyKąt, fol. pryw. , pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , o 53 w. od miasta Dzisny, przy b. drodze pocztowej z mta Wilejki do mta Dzisny, 1 dm. , 3 mk. Pusty Kościół, potok podtatrzański, na wyżynie Hochwald ob. , w hr. liptowskiem, wypływa z pod Wilczej Jamy 926 mt. , w obrębie Szczyrby, przepływa Szczyrbę i uchodzi poniżej do Zadniego pot. , tworzącego wraz z Młynicą rzeczkę Poprad Mały. Długość biegu 4 klm. Br. CL Pustyłka 1. wś nad rzką t. n. , pow. wi leński, w 3 okr. pol. , gm. Giedrojcie, okr. wiej ski Okmiana, o 5 w. od gminy a 40 w. od Wilna, ma 10 dm. , 129 mk. , w tej liczbie 6 prawosł. i 123 katol. w 1864 r. tylko 39 dusz rewiz. ; należy do dóbr Okmiana, Jasieńskich. 2. P. , zaśc. , tamże, okr. wiejski Wielki Dwór, o 10 w. od gminy, 1 dusza rewiz. ; należy do dóbr Wielki Dwór, Jeleńskich. J. Krz. Pusty Młyn, niem. Wuestemuehl, grupa chat w obr. gm. Brumowic Braunsdorf, pow. i obw. sądowy karniowski, na Szląsku austr. W 1880 r. 10 dm. , 56 mk. kat. ; Niemców 46, Czechoszląz. 10. Par. łacin. w Brumowicach. Pustyń, dobra, pow. drysieński, w 4 okr. pok. do spraw włośc, gm. P. , o 27 w. od Dryssy; w 1863 r. 674 dusz rewiz. Dobra wraz z folwarkami mają 4168 dz. ziemi dwor. Gmina ma 254 osad i 578 dusz męzkich. Wło ścianie zapłacili 37, 134 rs. 57 kop. wykupu za wydzieloną im ziemię. Znajduje się tu ko ściół paraf. drewniany p. w. Przemienienia Pańskiego, wzniesiony kosztem hr. Platerów. Par. kat. , dekanatu dryskosiebieskiego, 3488 wiernych. Własność niegdyś ks. Sapiehów, attynencya hrabstwa drujskiego, około 1748 r. sprzedana Konstantemu hr. Platerowi, kaszt. połockiemu, dziś własność sukcesorów Zy gmunta hr. Platera. J. Krz. Pustynia 1. os. nad jez. Komorowskiem, pow. kolski, gm. i par. Izbica, odl. od Koła 28 w. , ma 2 dm. , 9 mk. 2. P. , wś, pow. lipnowski, gm. i par. Dobrzejewice, odl. o 84 w. od Lipna, ma 2 dm. , 17 mk. , 70 mr. 3. P. , os. włośc. nad jez. Blizno, pow. rypiński, gm. Szczutowo, par. Gujsk, odl. o 17 w. od Rypina, posiada kaplicę, 1 dm. , 17 mk. , 2 mr. PustyniaArchirejska, fol. nad rz. Swisłoczą, pow. miński, o 1 milę od Mińska, od pół wieku własność archirejów mińskich, którzy mają tu letnią rezydencyą i piękny park. Michał Hołubowicz eksunita, archirej miński. założył tu obszerny sad fruktowy i często przebywał. Również głośny archirej Antoni Zubko długo tu gościł po usunięciu się z za rządu eparchią, zanim został przeniesiony do Pożajścia. A. Jel. Pustynia 1. wś, dawniej część Krościenka Wyżnego, pow. krośnieński, leży na lewym brzegu Wisłoki, przy gościńcu z Miejsca do Domaradza, nad potokiem. Wraz z fol. t. n. ma 55 dm. i 158 mk. Leży w urodzajnej równinie i graniczy na północ z Krościenkiem Wyżnem, na zachód z Łężanami, na południe z Targowiskami a na wschód z niwami należącemi do Haczowa. 2. P. z Kędzierzem i Kozłowem. , wś, pow. pilzneński, par. rz. kat. w Dębicy 0 4 klm. . Leży w równinie 199 mt. n. p. m. , na praw. brzęgu Wisłoki. Przecinają wieś gościniec z Dębicy do Mielca i kolej arcyks. Karola Ludwika DębicaNad brzezie, między stacyami Dębicą i Brzeźnicą. Kędzierz 60 dm. , 362 mk. leży na brzegu Wisłoki, Kozłów zaś 36 dm. , 178 mk. na północ od wsi, nad potoczkiem. Na wschód od Kozłowa a płn. wschód od Pustyni znajduje się las zwany Borkiem. Wieś otacza od zachodu i północy Wisłoka, na wschód graniczy z Paszczyną a na południe z Dębicą. Wieś wraz z przysiołkami liczy 162 dm. i 887 mk. ; obszar większy zaś 4 dm. , 42 mk. 21 męż. , 21 kob. , w ogóle 901 rz. kat. i 28 izrael. We wsi jest szkoła ludowa a na obszarze dworskim gorzelnia i dwa duże stawy. Posiadłość większa Anna hr. Raczyńska wynosi 460 roli, 54 łąk i ogr. , 65 past. i 10 mr. lasu; pos. mn. ma 1013 roli, 90 łąk i ogr. , 217 past. i 9 mr. lasu. Za Długosza L. B. , II, 162 była P. własnością Stanisława Ligęzy Półkozica i Jadwigi, wdowy po Stanisławie Gryfie. Stała tu kaplica drewniana p. w. św. Stanisława biskupa, do której odprawiano pielgrzymki w dniu św. Stanisława. Długosz podaje, że działo się tam wiele cudów. Dochody pobierał proboszcz w Dębicy. Było tam wówczas sołtystwo, łany kmiece, zagrody i karczmy. W 1536 r. Pawiński, Małop. , 469 miał tę wieś Piotr Ligęza i Aleksander Trzecieski. Dobra Ligęzy Lubzinę, Brzozówkę, Ostrów, Parszczynę Paszczynę, Stobiernę, Kanrisch Kędzierz i Pustynię szacowano na 4500 grzywien. W Kędzierzu było 9 kmieci, karczma, sołtys, praedium szlacheckie i przewóz na Wisłoce navigium. W 1581 r. ibid. , 241 część Ligęzy była własną Mikołaja Tarnowskiego i składała się z 13 kmieci na 3 łanach, 6 zagród i 3 komorników; część Trzecieskiego Al. miała 6 km. na 1 łanie, 2 zagrody, 1 komornik z bydłem, 2 komor. bez bydła i 2 rzemieślników. Wreszcie w 1508 r. ibid. , 468 sołtystwo trzymała Beata Pniowska, szlachcianka. Grunta są tutaj urodzajne, namuliste. Pustyłka Pustykąt Pusty Pustynia Puswaszki Pustynia Pustynka Pustynki Pustynne Pusty Pusza Puszakinia Puszałaty Puszany Puszcza 3. P. , przyl. Wsi Gorzów, w pow. chrzanowskim. Mac, Pustynia, podleśnictwo na obszarze dóbr Byczyna, pow. toszeckogliwicki. Pustynka, wś nad rzką Neretwą, w gub. wołyńskiej. Pustynki, sioło, pow. sieński, gm. Pustynki, ma 20 dm. i 115 mk. , z których 4 zajmuje się garncarstwem, 1 kowalstwem. Pustyńska gmina ma 4446 mk. 1542 męż. , 1496 kob. i 1408 dzieci, z których 160 zajmuje się prze mysłem leśnym, używając do pomocy 270 koni. W gminie znajduje się 11, 831 dzies. lasów prywatnych i 934 dzies, włościańskich. PustynkiHorki, góra w pow. połockim, na lewym brzegu Dźwiny, z folw. Horki na; szczycie. Pustynne Piatyhory, ob. Piatyhory. Pusty Wierch, szczyt skalisty w Karpa tach wschodnich, w dziale skolskodelatyń skim, paśmie wyszkowskiem, w obr. Wyszko wa, pow. doliński, na dziale wodnym Świcy i Mizunki. Wznies. 1358 mt. n. p. m. Ze szczy tu rozległy widok na doliny obu rzek. Ob. Gurgulat. Br. G. Puswaszki, wś, pow. wiłkomierski, gm. Żmujdki, o 23 w. od Wiłkomierza. Pusza, po łotew. Puszy, wś, pow. rzeżycki, wraz z Dorotpolem łotew. Doratpols, własność Szadurskich. Posiada kościół par. kat. p. w. św. Trójcy, w 1743 r. wzniesiony przez Jana Antoniego Szadurskiego, i kaplicę filialną. Par. katol. , dek. rzeżyckoraźnieńskiego, ma 2388 wiernych. Za czasów zakonu rycerskiego P. niem. Puschen stanowiła dziedziczne dobra Henryka Korffa do Schmysing. Około 1569 r. przez czas jakiś była w posiadaniu Henryka Cymermana, uszlachconego mieszczanina ryzkiego. Puszakinia, zaśc. dóbr Orniany, w pow. wileńskim. Puszałaty, zaśc. szl. , pow. wileński, w 3 okr. pol. , o 50 w. od Wilna, 2 dm. , 20 mk. starow. Puszany, wś włośc. , pow. trocki, w 3 okr. pol. , gm. Butrymańce, okr. wiejski Krużuńce, o 8 w. od gminy a 66 w. od Trok, ma 15 dm. , 131 mk. kat. i 3 żyd. w 1864 r. 61 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Punie. Puszcz, pow. radomski, ob. Chomentów Puszcz. częła gęstsza ludność, przy innych warunkach bytu, powstały inne gałęzie przemysłu pasterskorolniczy a zarazem inne stosunki społeczne. W pierwszych wiekach dziejowego życia spotykamy jeszcze obok siebie te dwie formy bytu i kultury. Działalność kolonizatorska książąt i duchowieństwa toruje dro gę rolnictwu, przemysłowi i związanym z nimi sto sunkom, I zacieśniając stopniowo ludność leśną do coraz drobniejszych obszarów, rozsianych jak wyspy śród rozpościerających się osad rolnych i prywatnej własności. Piaszczyste i bagniste obszary stanowią ostatnie przytułki leśnej ludności, która powoli po rzuca swoje zajęcia, traci swe urządzenia i prawa. Rozległy pas zie mi rozdzielający wyżynę pojezierza bałtyckiego od południowego pasa wyżyn podolska, lubelska i małopolska, najdłużej przechował to le siste pokrycie Polesie, Podlasie, Mazowsze i złą czony z nim stopień kultury mieszkańców. Na wyży nach południowych a po części i na północnych roz winęła się wcześnie wielka własność, w dolinach rzek drobna posiadłość, które zmieniły stosunki spo łeczne a stopniowo i warunki bytu ludności leśnej. Na miejsce dawnego przemysłu myśliwskiego, pszczelniczego, powstaje przemysł górniczy, huty, smolarnie, przeróbka drzewa, przytem gospodarstwa rolne. Puszcze środkowych nizin, nienęcące ani glebą żyzna, ani bogatym drzewostanem, pozostają przeważnie własnością królewską. Dorzecze Narwi stanowiło do ostatnich niemal wieków krainę puszcz, w której ty powymi przedstawicielami kultury z epoki leśnej są Kurpie. Jak obszar nizin, tak i puszcze przecho dziły na lewy brzeg Wisły i łączyły się z obszara mi lesistymi wyżyny małopolskiej w dorzeczu Pilicy. Rzecz naturalna, że ludność puszcz występowała opornie wobec nowej kultury i łączących się z nią urządzeń. Powstanie, na czele którego stanął Masław 1040 r. , było niewątpliwie objawem oporu lu dności leśnego Mazowsza przeciw wprowadzonym tu przez wielkopolskich książąt porządkom, zagrażają cym dzikiej swobodzie tych synów puszczy. Roksolania Klonowicza przechowała nam obrazy utrzy mujących się jeszcze w XVI w. na Rusi Czerwonej zabytków dawnego życia leśnego. Worek Judaszów podaje ciekawy szczegół srogiej kary za kra dzież barci rozprucie brzucha. Najdłużej pierwotne stosunki społeczne i urządzenia przechowały się u Kurpiów, których prawo bartne spisane w 1559 roku przez Niszczyckiego obowiązywało do końca XVIII w. Por. szczegóły o Lasakach i Borowiakach w artyk. Prusy, t. IX, 99. Puszcze brały swą na zwę albo od cech fizycznych Czerwony bór, Biała, Zielona puszcza, albo od rzek Skwańska albo też od głównych osad skupiających się zwykle koło my śliwskiego dworu książęcego lub siedziby starosty Białowieska, Kampinoska, Myszyniecka, Niepołomicka. Br. Ch. Puszcza, jako obszar leśny była pierwotną postacią przeważnej części terytoryum zajętego przez plemiona wchodzące w skład późniejszego państwa polskiego. Rzeki i jeziora jedynie, tudzież wytworzone działaniem wód nadbrzeżne łęgi, przerywały to rozległe pokrycie borów i lasów. Puszcze te zamieszkiwała, nieliczna naturalnie, ludność, śród której wytworzył się odrębny sposób życia i odrębne urządzenia i stosunki społeczne. W dolinach rzek i nad brzegami jezior, w miarę tego jak skupiać się zaPuszcza 1. leś. os. , pow. piotrkowski, gm. Kluki, par. Kaszewice, ma 1 dm. , 3 mk. , 5 mr. W 1827 r. był 1 dm. , 2 mk. 2. P. , wś włośc. , pow. noworadomski, gm. Sulmierzyce, par. Chabielice, ma 6 dm. , 53 mk. , 50 mr. W 1827 r. było 7 dm. , 45 mk. 3. P. , os. , pow. opoczyński, gm. i par. Przysucha, odl. od Opoczna 25 w. , ma 5 dm. , 43 mk. , 16 mr. dwors. , 19 mr włośc. 4. P. , wś włośc, pow. chełmski, gm. Żmudź, par. Kumów wsch. obrz. Klesztów, ma 10 os. , 116 mr. W 1827 r. 8 dm. , 59 mk. Wchodziła w skład dóbr Klesztów. 5. P. , wś włośc. , pow. rypiński, gm. Pręczki, par. Rypin, odl. o 10 w. od Rypina, ma 33 dm. , 242 mk. , 1094 mr. 699 ornej zie Pustynia Puszczewiki Puszczanka Puszcza mi. 6. P. Chabielicka, os. włośc, pow. piotrkowski, gm. Chabielice, par. Kaszewice, ma 3 dm. , 29 mk. , 55 mr. W 1827 r. był 1 dm. , 7 mk. 7. P. Huta, pow. olkuski, gm. i par. Kroczyce. 8. P. Korabiewska al. Maryańska, wś włośc. nad rzką Korabiewką al. Suchą, pow. skierniewicki, gm. Korabiewice, par. Mszczonów, posiada kościół poklasztorny, filialny, 67 mk. , 80 mr. W 1827 r. było 6 dm. , 35 mk. W drugiej połowie XVII w. , wśród królewskiej puszczy Korabiewskiej, osiedlił się by wieść pustelnicze życie Stanisław Krajewski wraz z dwoma towarzyszami. Uzyskał on przywilej na założenie osady od Michała Korybuta, w nagrodę zasług wojskowych 2 octob. 1670 r. . Poznawszy. kś. Stanisława Papczyńskiego pijara, jemu przywilej swój odstąpił, i sam z towarzyszami swemi jego się poddał władzy, aktem d. 7 paźdz. 1673 r. sporządzonym. Był to zawiązek czysto polskiego zakonu Niepokalanego Poczęcia Najśw. Maryi Panny, znanego pod nazwą Maryanów. Rzplta wr. 1677 przyjęła pod opiekę to zgromadzenie Vol. leg. , V, 241, a Jan III przywilejem z d. 2 czerwca 1679 r. granice posiadłości w puszczy Korabiewskiej naznaczył. Do istniejącej pierwotnie drewnianej kaplicy. św. Michała, przybudowano z muru klasztor, w r. 1755 zaś za staraniem ks. Sanguszków znacznie rozszerzono świątynię. Piękny obraz N. Panny w głównym ołtarzu, pochodzi z kościoła we wsi Lubocza, ofiarowany niegdyś jednemu z przodków właścicieli wioski Karskiemu przez papieża Urbana VIII Pam. relig. mo ralny, V, z r. 1843. Z zabytków przeszłości pozostał nagrobek Juliana Turskiego 2 kwiet. 1771 r. , ozdobiony herbami Grabie, Poraj, Nałęcz i Jelita, oraz portret założyciela zakonu kś. Papczyńskiego 1701 r. . Jedyną pamiątką po Janie III, jest wspaniała kapa, zwana turecką. Do r. 1864, w którym zwinięto klasztor, było tu ośmiu zakonników, dziś kościół należy do par. w Mszczonowie M. R. Wit. . 9. P. Miejska, wś włośc. , pow. rypiński, gm. i par. Rypin, odl. o 9 w. od Rypina, ma 8 dm. , 30 mk. , 289 mr. 10. P. Osińska, wś włośc, pow. piotrkowski, gm. Chabielice, par. Kaszewice, ma 3 dm. , 30 mk. , 29 mr. Istniał tu kościół filialny do Rząśni, założony w 1459 r. przez dziedzica wsi Andrzeja Osińskiego. W 1529 r. zamieniony na parafialny, obejmował wsie Puszczę, Osiny i Chabielice. Wizyta z 1729 r. świadczy o spustoszeniu kościoła; wtedy zapewne zniesiono parafią i przeniesiono do Chabielic. 11. P. Płdownicka, ob. Płodownica. 12. P. Solska, wś, pow. biłgorajski, gm. i par. Puszcza Solska, posiada kościół parafialny murowany, poklasztorny, urząd gminny. W 1827 r. było 21 dm. , 170 mk. Wchodziła w skład dóbr ordynacyi Zamoyskich. W 1603 r. osiedlili się tu franciszkanie i zbudowali kaplicę, w 1644 r. powstał kościół, klasztor i utworzoną została parafia. Obecny kościół pochodzi z XVIII w. P. Solska par. , dek. biłgorajski dawniej tarnogrodzki, 7041 dusz. P. Solska gm. należy do s. gm. okr. I st. poczt. w Biłgoraju. W skład gminy wchodzą Bojary, Cecynopol, Dąbrowica, Dąbrowickie Zagrody, Dyle, Edwardów, Gromady, Gromadzki Majdan, Ignatówka, Kajetanówka, Nadrzecze Sędlaki, Rapy Bojarskie, Rapy Dylańskie, Rożnówka, Wola. Br. Ch. Puszcza, jez. w pow. święciańskim, leży nad niem wś Leonowicze. Puszcza 1. wś, pow. lidzki, w 2 okr. pol. , gm. Bieniakonie, okr. wiejski Sokoleńszczyzna, o 11 w. od gminy, 21 dusz rewiz. ; własność Kapulcewiczów. 2. P. , fol. , pow. borysowski, własność Onacewiczów, należy do dom. Horodyszcze. 3. P. Hołubicka, własność ziemska, pow. borysowski, od 1872 r. włościanina Japuty; razem z osadą Bykowszczyzna ma 11 1 2 włóki. 4. P. , zaśc. , pow. wiłkomierski, gm. Rogowo, o 43 w. od Wiłkomierza. 5. P. , zaśc, tamże, gm. Subocz, o 59 w. od Wiłkomierza, własność Szalikowa. 6. P. , wś, tamże, gm. Subocz, okr. wiejski Pelisze, o 64 w. od Wiłkomierza. 7. P. , wś, tamże, gm. Kowarsk, o 24 w. od Wiłkomierza. Puszcza 1. grupa zabudowań w obr. gm. Barwałdu Górnego, pow. wadowicki. 2. P. , część Porąbki w pow. bialskim. W 1880 r. 75 dm. , 463 mk. 3. P. Mała, grupa zabudowań w tejże wsi. Br. G. Puszcza Tucholska, ob. Tucholska Puszcza. Puszczanka, mała rzeczka w pow. borysowskim, bierze początek w wzgórzystej oko licy zaśc Rozsochy i Skorody, płynie w kie runku północnym, przecina gościniec z Chotajewicz do Niestanowicz przy wsi Puszczance, po za którą, ubiegłszy lesistemi moczarami około 4 w. , wpada z lewej strony do Gromnicy dopł. Dzwinosy. A. Jel. Puszczanka, mała wś nad rzką t. n. , pow. borysowski, w 2 okr. pol. łohojskim, gm. Pleszczenice, ma 6 osad; miejscowość lesista, grunta lekkie. A. Jel. Puszcze 1. zaśc włośc, w pow. lidzkim, ob. Łozowiki. 2. P. , wś, w pow. rzeżyckim, w dobrach Warklany, zaludniona wyłącznie przez włościan pochodzenia polskiego, w liczbie 96 osób płci obojej. Puszczew, kol. , leś. os. , pow. częstochowski, gm. Węgłowice, par. Truskolasy, odl. 14 w. na zachód od Częstochowy, ma 75 dm. , 475 mk. , 512 mr. W 1827 r. było 30 dm. , 208 mk. Powstała na obszarze starostwa krzepickiego i należała następnie do dóbr rządowych ekonomii Krzepice. Puszczewiki, wś, pow. dzisieński, w 1 okr. Puszcza Pusz Tucholska Puszełaty Puszczewo Puszczyjów Puszczyki Puszczykówko Pusz Puszczewo Pol. , gm. , okr. wiejski i dobra hr. Czapskich Łużki, o 10 w. od gminy, 8 dusz rewiz. Puszczewo 1. wś, pow. oszmiański. w I okr. Pol. , gm. Polany, okr. wiejski Hermaniszki, o 10 w. od gminy, 10 dusz rewiz. ; należy do dóbr Hermaniszki, Wołłowiczów. 2. P. , wś włośc, pow oszmiański, w 1 okr. pol. , gm. Polany, okr. wiejski Hermaniszki, o 9 w. od gminy, 31 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Słobodka Trzecianiszki. 3. P. , zaśc. szl. , pow. oszmiański, w 1 okr. pol. o 14 w. od Oszmiany, 2 dm. , 26 mk. katol. 4. P. , wś włośc. , pow. trocki, w 1 okr. poi. , gm. Jewie, okr. wiejski Aleksandryszki, o 8 w. od gminy a 21 w. od Trok, ma 2 dm. , 29 mk. katol. i 6 żydów w 1864 r. 18 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Kozakiszki. 5. P. , wś rząd. nad potokiem, pow. wileński, w 4 okr. pol. , o 50 w. od Wilna, 4 dm. , 31 mk. katol. J. Krz. Puszczyjów, mor. Pustejov, niem. Petrowitz, wś, pow. opawski, obw. sąd. bielowiecki, na Szląsku austr. ob. Petrowitz bei Wagstadt. W r. 1880 było 210 dm. , 1085 mk. ; rz. katol. 1077, żyd. 8; Niemców 69, Czechoszląz. 1907, Polaków 9. Br. G. Puszczyki, wś, pow. wołkowyski, w 2 okr. pol. , gm. Tołoczmany, o 17 w. od Wołkowyska. Puszczykówko, wś, pow. szremski, o 3 1 2 klm. na północ od Mosiny, na lewym brzegu Warty. Dawniej własność kapituły poznań skiej, zabrana przez rząd pruski; par. Wiry, poczta i st. dr. żel. w Mosinie; 8 dm. , 93 mk. 52 katol. , 41. Prot. . Pod P. znaleziono w War cie piszczel mamuta. E, Cal. Puszczykowo 1. wś i folw. , pow. kościański, o 5 klm. na wschód od Wielichowa, nad kanałem obrzańskim; par. Parzęczew, poczta w Wielichowie, st. dr. żel. w Kościanie o 15 klm. ; ma 13 dm. , 108 mk. , między ktorymi 6 protest. Folw. 20 mk. , 1 dm. wchodzi w skład okr. domin Goździchowo. Z P. pisał się pod r. 1394 Nicolaus filius Akta grodz. Pozn. Posczukofszki; w r. 1580 było 3 1 2 łan. os. , 3 zagrod. i 1 komor. 2. P. , domin. , pow. średzki, o 4 klm. na północzachód od par. i pocz. w Kostrzynie, st. dr. żel. w Pobiedziskach, okr. domin. Tarnowo; ma 7 dm. , 72 mk. i obszaru 205 32 ha, czyli 175 90 roli, 8 87 łąk, 11 33 past. , 4 43 lasu i 4 79 nieuż. ; czysty doch. grunt. 2700 mrk; chów bydła i owiec; właścicielem jest Aleksy Suchorzewski. P. istniało przed r. 1565; w r. 1580 należało do Adama Tarnowskiego, a około r. 1620 leżało pustkami; przy schyłku zeszłego stulecia posiadał je Michał Radoszewski. 3. P. , wś, pow. szremski, o 6 klm. na północ od Mosiny, należała już przed r. 1580 do kapituły poznańskiej; obecnie składa się z Nowego i Starego P. Folw, P. ma 135 07 ha. Nowe P. ma 21 dm. , 161 mk. 50 kat. . 111 prot. a Stare 30 dm. , 242 mk. 186 kat. , 56 prot. . 4. P. , ob. Pustczykowskie holendry i leśnictwo. E. Cal. Puszczykowskie 1. Holendry, niem. Puszczykowo Hauland, pow. kościański, o 4 klm. na wschód od Mosiny; par. kat. Parzęczew, prot. Rakoniewice, poczta w Wielichowie, st. dr. żel. w Kościanie o 16 klm. ; ma 16 dm. , 99 mk. 14 kat. , 85 prot. . 2. P. . leśnictwo, niem. Unterber, pow. szremski, w pobliżu Mosiny, pod Puszczykowem Kapitulnem. E. Cal. Puszczyno, st. dr. żel. riazańskokozłow skiej, w gub. riazańskiej, pomiędzy st. Riazań o 12 w. a Sergiewo o 9 w. , o 186 w. od Kozłowa. Puszełaty, wś, pow. dzisieński, w 2 okr. pol. , gm. Pohost, okr. wiejski Biruki, o 8 w. od gminy, 32 dusz rewiz. ; należy do dóbr Biruki, dawniej Ukolskich, następnie Wołosowskich. Puszkańce 1. wś, pow. nowoaleksandrowski, w 5 okr. pol. , o 78 w. od Nowoaleksandrowska. 2. P. , wś, pow. nowoaleksandrowski, w 5 okr. pol. o 73 w. od Nowoaleksandrowska. Puszkanka, rzeczka nazw. w Enc. Org. , II, 428 w pow. augustowskim, bierze początek na wschód wsi Koniuchy, płynie ku wschodowi przez Naumowicze, Puszkary i wpada z lew. brzegu do Niemna. Długa 6 w. J. Bliz. Poszkar, szczyt górski w grupie Magóry, pomiędzy Czeremoszem Czarnym a rzką Czarną. Wznies. 812 mt. Puszkarnia 1. wś rząd. nad jez. Spandze, pow. trocki, w 1 okr. pol. , gm. Olkieniki, okr, wiejski Wójtowo, o 31 w. od Trok, 17 dm. , 180 mk. katol. 92 dusz rewiz. . 2. P. , wł. szl. nad rz. Wilenką, pow. wileński, w 6 okr. pol. , o 11 w. od Wilna, 1 dm. , 43 mk. 5 prawosł. , 30 katol. , 8 żydów; młyn murowany. Puszkarowo, wś, pow. telszewski, w 4 okr. pol. , o 20 w. od Telsz. Puszkary, wś nad Niemnem, pow. augustowski, gm. Łabno, par. Adamowicze, odl. od Augustowa 58 w. , ma 26 dm. , 161 mk. , 632 mr. W 1827 r. było 7 dm. , 89 mk. Wchodziła w skład dóbr rząd. Adamowicze. Puszkary 1. wś, pow. dzisieński, w 2 okr. pol. , gm. Postawy, okr. wiejski Zosin, o 10 w. od gminy, 28 dusz rewiz. 2. P. , zaśc. pryw. nad bezim. jez. , pow. dzisieński, w 2 okr. pol. , o 104 w. od Dzisny, 1 dm. , 7 mk. katol. 3. P. , wś i dobra nad rz. Minią, pow. telszewski, w 4 okr. Pol. , o 35 w. od Telsz, w 1859 r. 33 mk. , młyn i cegielnia. 4. P. , wś, pow. sieński, gm. Ostrowno, ma 24 dm. i 95 mk. Puszkaryszki 1. wś, pow. nowoaleksandrowski, w 3 okr. pol, o 50 w. od Nowoale Puszkańce Puszkaryszki 1 Puszczykowskie Puszkanka Poszkar Puszkarnia Puszkarowo Puszkary Puszczyno Puszkowiec ksandrowska. 2. P. , wś, pow. rossieński, par. kielmeńska. Puszkarze, wś, wchodząca w 1636 r. w skład sstwa kaniowskiego ob. t. III, 813. Puszkeppeln 1. Gross, wś, pow. nizinny, st. poczt. NeuArgeningken. 2. P. Klein, wś, tamże. 3. P. Gros, wś, pow. ragnecki, st. pocz. NeuEggleningken. 4. P. Klein al. Uszupoehnen, wś, tamże. Puszki, kol. , pow. chełmski, gm. Turka, par. ew. Lublin. Mieszkają tu Niemcy ewangielicy. Jest to osada wieczysto czynszowa, należąca do dóbr Dorohusk. Puszkiele, w spisie z 1861 r. Putkiele, zaśc, pow. dzisieński, w 3 okr. pol. , gm. Drujka, okr. wiejski i dobra Szaumanów Malkowszczyzna, o 10 w. od gminy a 50 w. od Dzisny, 1 dm. , 12 mk. katol. w 1864 r. podany jako wś, mająca 16 dusz rewiz. . Puszkino, st. dr. moskiewskojarosław skiej, w gub. moskiewskiej, pomiędzy st. Mytyszcze o 11 w. a Talicy o 14 w. , o 28 w. od Moskwy a 233 w. od Jarosławia. Puszkow, wś, pow. klimowicki, gm. Kostiukowicze, ma 40 dm. i 229 mk. Puszków, wś nad rz. Dereniuchą Mokrą, dopł. Bohu, pow. bałcki, okr. pol. Bohopol, gm. Lipoweńka, par. kat. i st. poczt. Hołowaniewskie, ma 72 osad, 726 mk. , 868 dzies. ziemi włośc. ; cerkiew murowana p. w. św. Łu kasza, wzniesiona w 1872 r. i uposażona 55 dzies. ziemi, ma 816 parafian. Niegdyś wła sność Potockich, dziś Sołtykiewiczowie posia dają 801 dzies. , Filipscy 800 dzies. i Jasińscy 50 dzies. Dr. M. Puszkowiec, osada w obr. gm. Cieszko wic Tzieschkowitz, mor. Teżkovice, pow. opawski, obw. sąd. bielowiecki, na Szląsku austr. Br. G. Puszmycowa łotew. , wś, pow. lucyński, ob. Poszmucowo. Puszno 1. Godowskie, wś włośc, pow. nowoaleksandryjski puławski, gm. Godów, par. Chodel, ma 55 os. , 1019 mr. obszaru. W 1827 r. było 11 dm. , 73 mk. Wchodziła w skład dóbr Godów. 2. P. Skokowskie, wś i fol. , pow. nowoaleksandryjski puławski, gm. Godów, par. Chodel, odl. 35 od Puław, ma ka mień wapienny. W 1827 r. było 25 dm. , 116 mk. W 1875 r. fol. Puszno Skokowskie rozl. mr. 295 gr. or. i ogr. mr. 231, lasu mr. 55, os. karcz. mr. 1, nieuż. mr. 8; bud. z drze wa 5. Br. CL Puszogród, fol. i dobra, pow. maryampolski, gm. Poniemoń, par. Pokojnie, odl. od Maryampola 54 w. , ma 4 dm. , 150 mk. Dobra Puszogród składały się w 1885 r. z fol. P. i Rymiszki oraz os. Dobile, w r. 1873 oddzielone od dóbr Pogiermoń, rozl. mr. 703 gr. or. i ogr. mr. 525, łąk mr. 146, past. mr. 1, w os. mr. 1, nieuż. mr. 18; bud. mur. 3, z drzewa 21; płodozmian 10 i 11polowy. Puszołaty żm. Puszołataj, mko rząd. nad rzką Omietą, pow. poniewieski, w 3 okr. pol. , o 23 w. od Poniewieża. W 1859 r. 10 dm. , 278 mk. , kośc. kat. par. , szkoła żydowska, dom schronienia dla starców i kalek. Kościółpar. katol. p. w. św. Piotra i Pawła, wzniesio ny w 1639 r. kosztem Władysława IV. Par. katol. , dek. szadowskiego, 5250 wiernych. Filia w Spirakach. W P. był przed 1863 r. proboszczem znany lingwista litewski ks. An toni Juszkiewicz. J. Krz. Pusztamezö węgier. , ob. Pustepolje. Puszpie, wś, pow. telszewski, w 2 okr. pol. , o 39 w. od Telsz. Puszy łotew. , ob. Pusza. Puszyca, rzeczka w pow. rzeżyckim, wypływa z jez. t. n. , wpada do jez. Ruszony. Puszyłowo, dobra, pow. wiłkomierski, gm. Rogowo, o 42 w. od Wiłkomierza. Puszyna, niem. Puschine, wś i dobra, pow. niemodliński, par. Fyrląd, odl. 3 1 4 mili od Niemodlina. W 1861 r. było 97 dm. , 677 mk. 13 ew. , stary zamek, zbudowany jeszcze przez Templaryuszów, kaplica w zamku. Obszar dóbr wynosił 2849 mr. 1694 mr. lasu a wraz ze wsią 3710 mr. 1548 mr. roli, 271 mr. łąk. We wsi szkoła katol. , młyn wodny, W skład dóbr P. w 1818 r. wchodziły Piechocice, Henrychów, Jamka Polska. Puszyna, wś, pow. rossieński, par. taurogowska. Puszyńce, zaśc. szl. nad jez. i rzką Tramis, pow. wileński, w 3 okr. pol. , o 77 w. od Wilna, 3 dm. , 26 mk. katol. Puszynia, karczma, pow. poniewieski, w 3 okr. pol. , o 20 w. od Poniewieża. Puszynie, wś, pow. telszewski, w 4 okr. pol. , o 18 w. od Telsz. Puszyniszki, wś, pow. rossieński, par. lalska. Puszynmedry, dwór, pow. szawelski, gm. Szawlany, o 20 w. od Szawel. Puszynowo 1. dobra, pow. szawelski, gm. Szawlany, o 19 w. od Szawel, 1061 dzies. rozległ. ; własność Bogdanowicza. 2. P. , wś i dobra, pow. szawelski, gm. Tryszki o 57 w. od Szawel. Puszynpelki, wś, pow. rossieński, par. lalska. Puszynszyki, wś, pow. szawelski, gm. Szawlany, o 18 w. od Szawel. Putaczyno, dworzysko w Kołbajowicach, wsi pow. rudeckiego. W r. 1357 nadał je Kazimierz W. Andrzejowi Czaplicowi Arch. Bernard, we Lwowie, C, t. 454, str. 1016. Putany, dobra skarbowe, pow. dyneburski, w 1863 r. 850 dusz rewiz. Nadane w 1700 r. wraz Kurdziszkami ks. dominikanom agłoń Putany Putaczyno Puszynszyki Puszynpelki Puszynowo Puszynmedry Puszyniszki Puszynie Puszynia Puszyńce Puszyna Puszyłowo Puszyca Puszpie Pusztamez Puszołaty Puszogród Puszno Puszmycowa Puszków Puszkow Puszkino Puszkiele Puszki Puszkeppeln Puszkarze Puterki Putiatycze Putiatyńce Putice Putijańska Putilla Putczyn Putbus Putbus Puteba Putejki Putele Puteliszki Puteniki Putimel Putka Putkale skim przez Ewę Justynę z Sielickich Szostowicką, skarbnikową witebską. Putbus, targowisko i kąpiele morskie, na płd. wsch. wybrzeżu wyspy Rugii; posiada agenturę pocztową i wyższy zakład naukowy pedagogium. W 1884 r. było 1800 mk. , głó wnie ewang. , trudniących się przeważnie rolą i hodowlą bydła; gleba żyzna. Kąpiele leżą w odl. 3 do 4 kim. przy os. Lauterbach; urzą dzone w 1816 r. Liczba gości kąpielowych dochodzi zwykle stu. Targowisko P. założył w 1810 r. ks. Wilhelm Malte z P. ; ciągnie się ono półkolem obok pięknego parku książęce go, w którym się znajduje zamek, gniazdo książąt putbuskich, linii pobocznej dawnych książąt rugijskich. Dla pięknego otoczenia zo wią miejscowość tutejszą rugijskiem Karlsru he. Zamek książęcy zgorzał r. 1865, zostałjednak odbudowany. W starych dok. P. na zywa się Podebuck. Książęta putbuscy po chodzą od Stoisława, brata rugijskiego księcia Jaromira, zmarłego r. 1212. Cesarz Karol TV wyniósł w 1427 r. jednego z jego potomków, Malte z Putbus, do godności hrabiowskiej, a Szwedzi r. 1807 do książęcej. Posiadali oni 45 wsi i 55 dóbr. R. 1854 umarł ks. Wilhelm Malte z P. bez potomka, lecz po śmierci jego żony odziedziczył go jego wnuk Wilhelm, syn jego córki Klotyldy, która była wyszła za hrabiego v. Willich i Lottum, a rząd pruski zezwolił nadal nazywać się księciem putbuskim. Kś. Fr. Putczyn al. Putczyna, wś nad bezim. dopł. Usy, pow. miński, w 3 okr. pol. kojdanowskim, gm. Rubieżewicze, ma 21 osad; miejsco wość wzgórzysta, grunta dobre. A. Jel. Puteba, ob. Putwie, Putejki, , wś, pow. poniewieski, w 3 okr. pol. , o 27 w. od Poniewieża. Putele, wś i dwór, pow. nowoaleksandrowski, w 5 okr. pol. , o 102 w. od Nowoaleksandrowska. Puteliszki, wś, pow. rossieński, par. kroska. Puteniki, ob. Putwie. Puterki, os. włośc. , pow. sokołowski, gm. i par. Kossów, ma 4 dm. , 49 mk. , 15 mr. Wchodziła w skład dóbr Nowa Wieś. Putiatycze, rus. Putiatyczi, wś, pow. gródecki, 16 klm. na płd. zach. od sądu pow. w Gródku, 14 klm. na płd. wschód od pocz. i st. kol. w Sądowej Wiszni. Na płn. leży Milatyn, na wschód Dobrzany, na płd. wschód Szołomieńce pow. rudecki, na płd. Milczyce, na zach. Niklowiec, na płn. zach. Dołhomościska 3 ostatnie w pow. mościskim. Wieś leży w dorzeczu Wisły. W płd. wsch. stronie mała struga płynie na płn. , podążając do pot. Zamłynki al. Wzduch, dopływu Rakowa, wpadającego do Wiszni, Zabud. wiejskie leżą we wschod, stronie obszaru. Na płn. zach. las Buluka szczyt 301 mt. z leśniczówką Brzezina na wschód i gajówką Hubiwszczyzna. Własn. więk. Henryka Wiszniewskiego ma roli or. 281, łąk i ogr. 75, lasu 332; wł. mn. roli or. 375, łąk i ogr. 128, past. 7, lasu 23 mr. W r. 1880 było 79 dm. , 501 mk. w gm. , 3 dm. , 19 mk. na obsz. dwor. ; 97 rz. kat. , 417 gr. kat. , 6 izrael; 82 Polaków, 429 Rusinów, 9 Niemców. Par. rzym. katol. w Milczycach, gr. kat. w Dobrzanach. We wsi jest cerkiew p. w. św. Dymitra. Wieś tę osadził w r. 1380 rycerz Putyata, na obszarze nadanym przez Władysława ks. Opolskiego i nazwał ją Putiatycze. Potomkowie jego nosili nazwisko Putyatyckich Rkp. Ossol. , 1829, w artyk. Putiatycze. D. 6 stycznia 1391 r. zeznaje w Grodku Jan Tarnowski, wwda sandomirski, ststa Rusi, że na rozkaz króla odebrał od Mymoja Putiatycze, dał je Iwaśkowi Sienkiewiczowi, a Mymojowi dał Humiatycze Arch. Bernard. we Lwowie, C. , t. 355, str. 1487. Według Siarczyńskiego Rkp. Ossol. 1829 dziedziczyli tę wieś Świrscy, a ich córka wniosła ją wraz z Dobrzanami Sienińskiemu, podkomorzemu lwowskiemu. Lu. Dz. Putiatyńce, wś, pow. rohatyński, 16 klm. na płd. wschód od sądu pow. , urz. poczt. i tel. oraz par. rzym. kat. w Rohatynie. Granice wschod. Łopuszna i Żołczów, połud. Łuczyńce i Babuchów, zachod. Wierzbiłowce, północ. Rohatyn i Puków. Obszar dwor. 943, włośc. 1463 mr. W 1857 r. 814 mk. ; w 1880 w gm. 1009 mk. , na obsz. dwor. 49; rz. kat. 60, gr. kat. 1025, par. w miejscu, dek. Rohatyn. Szkoła etat. o 1 naucz. , kasa gm. pożyczkowa z kapit. 415 złr. Właścicielami w ostatnich czasach byli Kopystyńcy, Kornel Krzeczunowicz, poseł sejmowy, Torosiewicze. Putice, , wś, pow. newelski, w 1 okr. pok. do spraw włośc, gm. Trechalewo; w 1863 r. 9 dusz rewiz. Putijańska, wś na Kaszubach, pow. kartuski, st. p. i par. kat. Sierakowice, odl. 2 mile. W 1867 r. było tu 23 mk. kat. Putilla al. Putylla, ob. Putyłówka. Putimel, wś, pow. klimowicki, gm. Miłosławicze, ma 35 dm. i 123 mk. , z których jeden zajmuje się wyprawą skór, 10 wyrobem naczyń drewnianych. Putka, fol. i os. młyn. , pow. błoński, gm. i par. Grodzisk, odl. 2 w. od Grodziska, ma 42 mk. W 1827 r. było 2 dm. , 19 mk. W 1886 r. fol. Putka i Kałęczyn I powstał z połączenia drobniejszych osad, rozl. mr. 297 gr. or. i ogr. mr. 227, łąk mr. 24, past. mr. 13, lasu mr. 14, nieuż. mr. 19; bud. mur. 2, z drzewa 16; płodozmian 5polowy; młyn wodny. Putkale, wś, pow. telszewski, w 2 okr, pol. , o 66 w. od Telsz. Putna Putkiele, mylnie, ob. Puszkiele. Putkowice, fol. , pow. grójecki, gm. Czersk, par. Sobików, odl. 16 w. od Grójca. Fol. ten oddzielony od dóbr Sułkowice, ma 128 mr. obszaru. Putna 1. potok, powstaje ze źródeł leśnych z pod pasma Luty, u płd. wsch. podnóża góry Leksoru 1016 mt. , w obr. Kalny, pow. doliński; płynie na płn. wschód granicą gmin Kalny i Mizunia, aż do ujścia doń Hawryłowa. Odtąd przenosi się na obszar Witwicy, gdzie uchodzi z praw. brzegu do Łużanki. W dolnym biegu zowie się także Sołotwiną. Długość biegu 10 klm. Wody górskie; prąd rwący. 2. P. , rzeka podgórska, ma źródła w obr. Putny, w pow. radowieckim, w lesie Oglinda, u płnoc. podnóża górskiego działu Rusu 1191 mt. ; płynie leśnym parowem na płn. aż po ruiny klasztoru Putny, gdzie zabrawszy z lew. brzegu potok Ursoję zwraca się na płn. wsch. , podpływa pod monaster i wydostaje się na obszerniejszą równinę, poczem wygiąwszy się na płn. opływa wieś Putnę od wschodu i na obszarze gm. Karlsberg zlewa wody do Suczawy z praw. brzegu. Z pomiędzy licznych dopływów z prawego brzegu wymieniamy Putryszorę i Wiciów al. Veceo. W dolnym biegu tworzy po części granicę między Putną a Karlsbergiem. Na lewym brzegu wznoszą się działy górskie Oglinda al. Oględa 1167 mt. , Strygoja 906 mt. , Magóra Vase 1159 mt. , Ursoja 922 mt. i Scunca mare 653 mt. , a nad praw. brzegiem dział Barbakaryje, Gomory 763 mt. i Magóra Wielka 832 mt. i Mała 799 mt. . Dług. biegu wynosi 23 klm. Tworzy liczne kamieńce i dzieli się na odnogi tuż pod wsią. Źródła leżą 1100 mt. , ujście 493 mt. n. p. m. 3. P. , rzeka górska, bierze początek w półn. stronie gm. Dorny pe Dżumaleu, w pow. kimpoluńskim, z pod góry Sterparu 1403 mt. ; zrazu płynie na płd. zach. , tworząc granicę między Pożorytą a Waleputną; w końcu przyjąwszy kierunek płn. wschodni przechodzi na obszar Pożoryty, gdzie z praw. brzegu uchodzi do Mołdawy. Dolina rzeki jest górską; aż do Waleputny płynie jarem, a dopiero na obszarze Pożoryty dolina cokolwiek się rozszerza. Z praw. brzegu przyjmuje na górnym biegu strugę Putnę Małą, dalej Tynisz i Chersti; z lewego zaś nieznaczne strugi. Długość biegu 20 klm. 4. P. , potok, powstaje w płn. wschod. stronie Mołdawicy Ruskiej, w pow. kimpoluńskim, z pod góry Orate 1034 mt. ; płynie leśnym jarem na płd. zachod i poniżej przys. Putny, należącego do obszaru Mołdawicy Ruskiej, zlewa swe wody do Mołdawicy z lew. brzegu. Ujście 656 mt. n. p. m. Długość 9 kim. Br. G. Putna, wś kośc, w pow. i obw. sąd. radowieckim, graniczy od wschodu z Wikowem Werchnym i Niżnym, Wojtynelem, Fuerstentalem i Suczawicą, od płd. z Mołdawicą Ruską, od zach. ze Seletynem a od płn. ze Strażą i Karlsbergiem. Granica płn. dotyka się prawego brzegu rz. Suczawy, wschodnia zaś wybiega z doliny Suczawy wznies. 470 mt. na grzbiet Magóry Małej 799 mt. i Wielkiej 832 mt. , ztąd na Aloniss 916 mt. , przez polanę Stryniszorę na polanę Haciungo 950 mt, , gdzie schodzą się granice wsi Wikowa Niżnego, Wojtynela i Fuerstentala. Z tej polany wznosi się granica ku płd. zach. grzbietem górskim na polanę Kruczą Cruce, 1092 mt. wys. , aż po szczyt Hopelankę 1075 mt. . Grzbiet ten górski od Magóry po polanę Haciungo stanowi dział wodny między rz. Putną a Suczawą, mianowicie do Putny spływają na zach. i płn. zach. strugi górskie pomniejsze, między niemi pot. Veceo, a do Suczawy na płn. wschód pot. Remeseo i Wojtynel. Od polany Haciungo po szczyt Hopelankę oddzielają ten dział górski dopływy Putny od dopływów Suczawicy, a mianowicie do Putny na płn. płynie potężny strumień Putniszora al. Krekusik, a do Suczawicy na płd. wschód pot. Ruska, Berkieza i Wojwodiasa. Niemniej granica południowa ciągnie się grzbietem górskim od wsch. na zach. od Hopelanki przez Hotar, Huzano 1091 mt. po szczyt Rusu Ruski, 1194 mt. , oddzielając dorzecze Putny a tem samem Suczawy od dorzecza Mołdawicy. Od działu Rusu wykręca się granica na płn. zach. przez dział Oględa 1167 mt. po szczyt Strygoję 1192 mt. a następnie na płn. Magórę Vasę 1159 mt. i Skorburę 996 mt. , zkąd spuszcza się granica leśnymi obszarami na płd. wschód i wreszcie północ do doliny rz. Putny, którą schodzi do doliny Suczawy. Od szczytu Rusu po Strygoję wyniosły grzbiet górski oddziela dopływy Mołdawicy od dorzecza Putny; a od szczytu Strygoi po Skorburę dolinę Putny od doliny Suczawy, do której z tego działu spływają Brodynorska za pomocą Brodyny, Askunzo, Askunczel i Boul. W tych granicach obszar Putny obejmuje 13, 336 ha 36 arów 16 mt. kw. Prawie środkiem tego obszaru z płd. zach. na płn. wschód i na północ płynie naprzód zwężoną a potem od ujścia Putnyssory, cokolwiek rozszerzoną, pół klm. szeroką doliną rzeka Putna. Całe dorzecze Putny, z wyjątkiem dolnego jej biegu, należy do obszaru gm. Putny. Zabudowania wiejskie legły w dolinie rzeki, począwszy od ujścia Putnyssory w dół za biegiem rzeki. Górny połud. koniec wsi wznosi się 650, a dolny półn. 514 mt. , podczas gdy obszar P. sięga na granicy połudn. w szczycie Rusu 1194 mt. , przy ujściu Putny do Suczawy na granicy półn. tylko 470 mt, Putkiele Puszkiele Okolica P. należy do najpiękniejszych w Bukowinie. W 1869 r. było 193 dm. , 1047 mk. ; w 1880 r. 258 dm. , 1207 mk. ; 192 katol. , 985 gr. orm. , 24 żyd. , 6 innego wyznania; Niemców 210, Rusinów 10, Rumunów 985, innej narodow. 2. Par. łac. w Karlsbergu. W miejscu cerkiew gr. orm. p. w. Ofiary N. M. P. Pierwotnie należała do par. gr. orm. we Wołowcu. Według podania zbudował we Wołowcu cerkiew ks. multański Dragosz r. 1346. Cerkiew tę zniósł r. 1468 Stefan W. , ks. multański, i zbudował w Putnie t. r. cerkiew drewnianą, odbudowaną 1781 r. We Wołowcu zaś tenże sam książę fundował w 1502 r. nową cerkiew p. w. Podniesienia św. Krzyża. Według szem. gr. orm. dyec. bukowińskiej z r. 1885 było w par. putniańskiej 341 rodzin, 1075 mk. Szkoła ludowa lklasowa. U połud. stóp góry Cyrany a zachodnich góry Ursoi, tuż poniżej ujścia pot. Głodu, na lew. brzegu P. , w uroczem miejscu wznosi się starożytny i warowny klasztor, Manastirea Putna zwany, z głównym kościołem p. w. Uśpienia N. P. M. i zimową kaplicą p. w. św. Piotra i Pawła. Założycielem tego klasztoru jest ks. multański Stefan W. Rozpoczął on budowę pięknego i bogatego, ołowiem krytego kościoła klasztornego r. 1466. Budowę jego wraz z fortecznemi murami klasztoru i wieżą, z ciosowego kamienia, ukończono r. 1470. W XVII wieku 1634 1654 ks. mołdawski Bazyli Lupul, skoligacony z domem Radziwiłłów, ojciec pięknej Rozandy, zniósł powyższy kościół i rozpoczął nową budowę, której dokończył dopiero Stefan XII i Grzegorz 16541658. W 1654 r. bandy kozackie pod wodzą Tymosza zrabowały kościół. Jakub, metropolita multański, zrestaurował r. 1757 cały klasztor, a r. 1772 odnowił wnętrze kościoła, Stefan Y przywilejem z 15 marca r. 1490 nadał klasztorowi rozległe góry Branisko, wśród których powstały Strażą, Putna, Sulica al. Mołdawa, Płoska, Szypot, Ulma, Korasnodil, Izwor, Łuczyna i Kirlibaba. Tenże sam fundator darował klasztorowi Wików Werchny 15 września 1466, na obszarze którego powstała później wieś Biłka; następnie Wików Niżny 20 września 1479, Wojtynel 16 marca 1490, Botuszanicę, Klimowce i Fratowce, na lewym brzegu Suczawy, przywilejem z 14 października 1489; dobra Kosminul, na obszarze których powstały potem wsi Czahor i Mołodia, przy w. z 3 kwietnia 1488; Ostrycę przyw. z 25 kwietnia 1472; Ternawkę obecnie wciągnioną w obszar dóbr Fratowiec Nowych przyw. z 1 marca 1479; Bałkowce przyw. 10 września 1471 i wreszcie Mahalę przyw. z 15 września 1473. Za przykładem hojnego fundatora inni pobożni obdarzali klasztor posiadłościami, mianowicie biskup radoSłownik Geograficzny T. IX. Zeszyt 101. wiecki Calistru darował dobra Tereblestie 15 stycznia 1748; Grzegorz Kupczyn Cupcin dobra Kamionkę, Kupkę i Tomesci dziś Suczaweny 2 lutego 1503; Marya Komisoja do bra Czudyn 15 sierpnia 1707; Filoten, biskup radowiecki, połowę dóbr Krasnej 11 stycznia 1613; Hajdeu połowę dóbr Karapczowa Sereckiego 2 listopada 1762. Oprócz tego klasztor nabył 30 marca 1575 r. rozległe dobra Kuczurmare za 400 dukatów, na którym to ob szarze powstały później gminy Wołoka i Ko rowia. Kościół uwagi godnym jest jeszcze pod tym względem, że w nim spoczywają zwłoki wielu władców Multan z domu Dragosza. Na praw. brzegu rz. Putny, przy ujściu pot. Veceo, znajduje się w skale wykuta pie czara, którą tradycya uważa za pustelnię. St. poczt. Wików Niżny 15 5 klm. , st. tel. Czu dyn 6 65 klm. . Własność gr. orm. funduszu religijnego. 2. P. , przys. Mołdawicy Ru skiej, w pow. i obw. sąd. kimpoluńskim. 3. P. . przys. Pożoryty, w pow. i obw. sąd. kimpoluńskim. 4. P. , wólka w obrębie gm. Wikowa, w pow. i obw. sąd. radowieckim; liczy 2 dm. , 8 mk. męż. 5, kob. 3 według obl. z r. 1880. Br. G. Putne, Putnoje, jez. , pow, porzecki gub. smoleńskiej, na płd. wschód od jez. Pławno. Putniki 1. Pątniki, wś, pow. wilejski, w 1 okr. pol. , par. kat. , gmina, st. p. i tel. Radoszkowicze, okr. wiejski Putniki, o 7 w. od gminy a 45 w. od Wilejki, przy b. drodze poczt. z Wilna do Mińska, ma 21 dm. i 187 mk. prawosł. w 1864 r. 94 dusz rewiz. , 620 dzies. ziemi; należy do dóbr Dekszniany, Wołodkiewiczów. Dawniej była tu cerkiew fundacyi Szumskich. W skład okr. wiejskiego wchodzą wsie P. , Wołodźki, Wazgiły, Szemiatowszczyzna, Powiazyń, Pieciule, Sycewicze, Wołoki, Migówka i pięć zaśc. Borowy, w ogóle w 1864 r. 379 dusz rewiz. włościan uwłaszczonych i 163 dusz b. włościan skarbowych i jednodworców. W XVI w. własność Stanisława Surwiły, który zapisuje żonie swej Maryannie Bohdanownie Jaroszance, 2do voto za Benedyktem Jesmanem; następnie syna jego Jana Surwiły w 1598 r. , poczem przechodzą na własność ks. Korybutów Wiszniowieckich, dalej sukcesyjnie dostają się do ks. Korskich. W 1611 r. własność Teodora Karola i Maryanny z Ciechanowieckich Horskich, wojewodziców mścisławskich, którzy w 1669 r. sprzedają Janowi Antoniemu Chrapowickiemu, wojew. witebskiemu, i żonie jego Annie z Wyleżyńskich; w 1686 r. własność synów ich Stefana i Franciszka, z których ostatni w 1687 r. zapisuje siostrze swej Maryannie. Ta wychodząc w 1703 r. za Franciszka Kurczą, wojewodzica brzeskolitew. , wniosła dobra te tytułem wiana w dom mężowski. 21 Putne Putniki Putne Putryszany Putniszki Putniszki Putnitza Putno Putnok Putnowce Putnowice Putnowicka Putnyszora Putokszle Putramentyszki Putrenica Putresze Putroszany Putry Kurczowie puszczają P. w zastaw Michałowi Rafałowi i Elżbiecie ze Stachowskich Dzierzgowskim Szumskim. W 1725 r. nabywa do bra te od Jana Michała Kurcza Franciszek Montwid Białłozor, podsędek upicki, i puszcza w zastaw Szumskim a w 1744 r. zapisuje wnukowi swojemu Idziemu Kurczowi, podstolicowi brzeskiemu, który w 1745 r. sprze daje za 12, 000 złp. Pawłowi i Aleksandrze z Maciejewskich Rymwid Mickiewiczom, a ci w 1770 r. za 160, 000 złp. sprzedają Mi chałowi Wołodkowiczowi, stście hajeńskiemu, Antoni zaś Świętorzecki, pisarz ziemski miń ski, zostaje zastawnikiem. Od 1784 r. dzie dzictwo Wincentego Wołodkowicza, marszał ka borysowskiego, od 1839 do 1864 r. pod dożywociem wdowy jego Jadwigi z hr. Ty szkiewiczów, od 1864 do 1883 r. własność syna jej Józefa, od r. 1884 zaś synowca jego Wincentego Wołodkowicza. 2. P. , wś, pow. borecki, gm. Lubinicze, ma 18 dm. i 141 mk. , z których 5 zajmuje się wyrobem przedmio tów z łyka i kory. J. Krz. A. K. Ł. Putniszki, zaśc, pow. szawelski, należy do dóbr Minki. Putnitza al. Putnizca dok. 1285, ob. Plutnica, Putno, wś i dobra, pow. grodzieński, w 1 okr. pol. , gm. Gornica, o 22 w. od Grodna. Putnok, miasteczko w hr. goemerskiem Węg. , niedaleko Myszkowca Miskolcz, st. węg. kol. półn. , st. poczt. i tel. , kościół paraf. katol. i ewang. , uprawa roli i wina, handel, rzemiosła, jarmarki, 2879 mk. Zamek tutejszy zdobyty został 1567 r. przez Turków po trzydniowem oblężeniu; 1706 r. był w posiapaniu partyzantów Rakoczego. Putnowce, dobra, pow. sokólski, w 1 okr. pol. , gm. Makowlany, o 18 w. od Sokółki. Putnowice 1. wś i fol. , pow. chełmski, gm. i par. Wojsławice, odl. 25 w. od Chełma, po siada szkołę począt. ogólną, pokłady wapna, piec wapienny, wiatrak. W 1827 r. było 24 dm. , 95 mk. ; należała do par. Swierze. W 1877 r. fol. P. rozl. mr. 1258 gr. or. i ogr. mr. 495, łąk mr. 251, past. mr. 18, lasu mr. 469, nieuż. mr. 25; bud. mur. 2, z drzewa 17; płodozmian 8 i 11polowy; las urządzony w kolei l00le tniej. Wś P. os. 41, z gr. mr. 852; wś Wól ka Putnowska os. 23, z gr. mr. 222. 2. P. , wś, pow. hrubieszowski, gm. Jarosławice, par. Uchanie, posiada cerkiew pounicką, dawniej filią par. Buśno. W 1827 r. było 9 dm. , 43 mk. ; par. Hrubieszów. Wś ta wraz z młynem Busieniec wchodziła już na początku XVII wieku w skład starostwa hrubieszowskiego ob. t. III, 184. Br. Ch. Putnowicka Wólka, wś, pow, chełmski, gm. i par. Wojsławice. Wchodziła w skład dóbr Putnowice ob. . Putnyszora, potok, powstaje w płd. wsch. stronie Putny, w pow. radowieckim, z dwóch strug leśnych, opływających dział Cruce 995 mt. , z pod Pojany Cruce 1092 mt. . Płynie parowem na płn. i uchodzi do Putny w obrę bie wsi Putny z prawego brzegu. Długość biegu 14 klm. Br. G. Putokszle, wś, pow. rossieński, gm. Sartyniki, o 85 w. od Rossień. Putramentyszki, wś, pow. rossieński, gm. kołtyniańska, o 53 w. od Rossień. Putrenica, wś, pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra hr. Czapskich Łużki, o 2 w. od gminy a 37 w. od Dzisny, ma 10 dm. , 115 mk. 58 dusz rewiz. . Putresze, dobra, pow. kowieński, w 1 okr. pol. , o 38 w. od Kowna. Putroszany i P. poduchowne, wś, pow. maryampolski, gm. i par. Balwierzyszki, odl. od Maryampola 37 w. , ma 44 dm. , 422 mk. W spisie z 1827 r. dwie wsie prywatne t. n. 1sza ma 26 dm. , 206 mk. a 2ga 12 dm. , 92 mk. Putroszany, ob. Pugroszany. Putry 1. wś, pow. dzisieński, ob. Słoboda. 2. P. , wś, pow. poniewieski, w 3 okr. pol. , o 41 w. od Poniewieźa. 3. P. , wś, pow. rossieński, gm. Mankuny, par. Ejragoła, o 28 w. od Rossień. Putrycze, wś włośc, pow. wilejski, w 2 okr. pol. , gm. Rabuń, okr. wiejski Korejki, o 13 w. od gminy a 18 w. od Wilejki, ma 7 dm. , 71 mk. 30 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Wilejka. Putrynie 1. wś, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol, , o 45 w. od Nowoaleksandrowska. 2. P. , dwór, pow. poniewieski, w 4 okr. pol. , o 85 w. od Poniewieźa. Putryszany, wś włośc. na lew. brzegu Wi lii, pow. trocki, w 2 okr. pol. , gm. Żośle, okr. wiejski Rusiany, o 17 w. od gminy, poniżej Kasperyszek, 34 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Szylany. J. Krz. Putryszki 1. wś i os. włośc, pow. kalwaryjski, gm. Podawinie, par. Dauksze, odl. od Kalwaryi 22 w. , ma 67 dm. , 372 mk. , 1016 mr. ; wchodziła w skład dóbr rząd. Ludwinów. Os. P. powstała z uwłaszczonych osad, rozl. mr. 118 gr. or. i ogr. mr. 87, łąk mr. 30, nieuż. mr. 1; bud. z drzewa 6. 2. P. , os. , pow. władysławowski, gm. Zyple, par. Łuksze, odl. od Władysławowa 33 w. , ma 3 dm. , 38 mk. W 1827 r. 4 dm. , 46 mk. Putryszki 1. wś, pow. wileński, w 3 okr. pol. , gm. Malaty, okr. wiejski Biebrusy, o 6 1 2 w. od gminy, 10 dusz rewiz. ; należy do dóbr Biebrusy Dowgiałów. W wykazie wsi wchodzących w skład okr. wiejskiego Biebrusy podano Pietrzyszki. 2. P. , wś, pow. grodzieński, w 1 okr, pol. , gm. Wiercieliszki, o 7 Putryszki Putrycze Putrynie Putwice w. od Grodna. 3 P. , wś, pow. poniewieski, w 3 okr. pol. , o 40 w. od Poniewieża. Putschinen, obszar leśny tuż przy Tylży, tworzący z miejscowością Jacobsruh miejsce przechadzek dla Tylżyczan. Ad. N. Putschalau Górne i Dolne Ober u. Nieder, wś i dobra, pow. głogowski, par. ew. Weissholz. W 1842 r. 26 dm. , dwór, dwa folw. , 224 mk. 12 katol. . Putt, właściwiej Bud, Butt, fol. we wsi Neuvorwerk, pow. prądnicki. Puttgarten niem. , dobra na Rugii, st. p. Altenkirchen. Puttnen, dobra pryw. , w okr. tukumskim, pow. talseński, par. kandawska Kurlandya. Putwice, przys. , pow. kobryński, w 1 okr. pol. , gm. Zbierogi, o 22 w. od Kobrynia. Putwie 1. okolica, pow. rossieński, gm. Pojurze, o 63 w. od Rossień. 2. P. , dwór i wś nad rz. Okmianą, tamże, par. Szyłele, o 70 w. od Rossień. Dwór należał do Putwińskich. Znajdują się tu ślady obronnego zamku. Niegdyś Puteniki al. Puteba, silna twierdza i ludna osada. W 1307 r. komtur Ragnety Tolrat spalił przedmieście, a potem przez zdradę wziął samą warownię, załogę jej wyciął a twierdzę spalił. Odbudowaną jednak prawdopodobnie została wkrótce, gdyż w 1328 r. Krzyżacy spalili przedmieście i lud wycięli. Putwińskie, dwór i wś, pow. rossieński, gm. i par. kołtyniańska, o 52 w. od Rossień. Dwór należał do Rymszy. Putyk, kol. , pow. janowski, gm. Brzozówka, par. Modliborzyce, odl. od Janowa 10 w. , ma obszaru 300 mr. Był tu folwark, obecnie w całości rozparcelowany przez ostatniego właściciela Czarnowskiego. W r. 1880 było 5 dm. , 41 mk. ; obecnie 18 osad, 147 mk. Według podania ludowego mieli tu ponieść klęskę Tatarzy w czasie najazdu w 1241 r. , jednocześnie z porażką pod Kraśnikiem. Putyłów al. Putyliw, ob. Storoniec, Putyłowicze, wś nad dopł. rz. Żerewy, pow. owrucki, na zachód od mka Łubiny a na płd. zach. od Norzyńska; ob. Arch. J. Z. R. , cz. III, t. 2 345; cz. IV, t. 1 49. Putyłówka al. Putylla, niem. Putilla 1. rz. górska, powstaje w Karpatach bukowińskich, pod górą Seny 859 mt. , w płd. zach. stronie Płoski Prywatnej, w pow. wyżnickim. Płynie leśnym jarem na wschód, a potem na płn. wschod, mając od strony półn. szczyt Losowej 1429 mt. i Komarniczny 1192 mt. a od płd. szczyt Minty 1326 mt. . Przyjąwszy z praw. brzegu pot. Płoskę, zwraca się na płn. , zrasza obszar gm. Sergic, Putyłowa, To raków, Kiselic, Dychtenicy i wreszcie w Uj ściu Putyłowskiem uchodzi z praw. brzegu do Czeremoszu. Długość biegu 39 klm. Dolina rzeki górska. Przyjmuje z praw. brzegu; Płoskę, Lostyn, Putyłówkę, Porkułyn, Tononki, Harywski pot. , Beszyński i Bisków Wielki; z lew. brzegu Komarniczny, Slatynę, Rypien, Storoniec, Dychtenicę, Manczuliwski i Myszy pot. Poziom wód przechodzi od 810 mt. źró dło do 470 mt. ujście. 2. P. , pot. górski, powstaje w obrębie gm. Putyłowa al. Storońca, w pow. wyżnickim, ze źródeł leśnych, u stóp góry Roszysznego 1021 mt. , z dwóch strug, opływających tę górę; płynie na płd. a zabrawszy pot. z pod góry Wibczyny 1091 mt. , zwraca się na zachód i w obrębie Płoski uchodzi z praw. brzegu do Putyłówki Putyli. Długość biegu 8 klm. Br. G. Putynowo, wś nad rzką Wołtą, pow. dzisieński, w 3 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra Łopacińskich leonpol, o 3 w. od gminy a 44 w. od Dzisny, 6 dm. , 68 mk. , w tej liczbie 64 prawosł. i 4 żyd. 33 dusz rewiz. . Putyski, wś, pow. bielski gub. grodzieńskiej, w 1 okr. pol. , gm. Nowe Berezowo, o 27 w. od Bielska. Za czasów Rzpltej stanowiły ststwo niegrodowe putyskie, leżące w województwie podlaskiem, w ziemi bielskiej. Podług spisów podskarbińskich z 1771 r. posiadał je Karwowski, stolnik bielski, wraz z żoną Brygidą z Bobrownickich, opłacając zeń kwarty 493 złp. 23 gr. , a hyberny 106 złp. 27 gr. Na sejmie z 1773 1775 r. stany Rzpltej nadały te dobra narodowe w posiadanie emfiteutyczne tymże Karwowskim, wraz z starostwami augustowskiem, narewskiem i leśnictwem knyszyńskiem, oraz z zastrzeżeniem praw dożywocia poprzednich starostów. Putyszcze, wś, pow. sieński, gm. pustyńska, ma 14 dm. i 65 mk. , z których 1 zajmuje się krawiectwem, 1 szewctwem. Putyszcze, szczyt górski, 832 mt. wznies. , nad pot. Hołowczanką, przy źródłach pot. Kamienistego, na obszarze gminy Hołowiecka, w pow. stryjskim. Putyszki, dwór, pow. poniewieski, w 4 okr. pol. , o 59 w. od Poniewieża. Putywl, mto pow. gub. kurskiej, przy ujściu rz. Putywlki do Sejmu, o 291 w. od Kurska odległe, ma 7407 mk. , 11 cerkwi, starożytny monaster mołczańskopeczerski z XIII w. , szkołę powiatową i miejską, ślady warowni i wałów, fabryki łoju i mydła; st. poczt. Prowadzi znaczny handel zbożem i bydłem. Jedno ze starożytniejszych miast Rusi, wspominane już pod 1146 r. , następnie dzielnica Igora, bohatera Słowa o pułku Igora. W XIV w. zawojowane przez Litwinów, lecz w XV w. książęta tutejsi wrócili pod zwierzchność w. ks. moskiewskich, w 1500 r. wcielone ostatecznie do państwa moskiewskiego, atoli długo jeszcze potem odegrywało ważną rolę w wojnach z Tatarami, Litwą i Polską. W 1604 r. przyjęło stronę Samozwańca i pozostało mu Putschinen Putschinen Putschalau Putt Puttgarten Puttnen Putwie Putwińskie Putyk Putyłów Putyłowicze Putyłówka Putynowo Putyski Putyszcze Putyszki Putywl Putz Putz wiernem do końca. Putywlski powiat ma na przestrzeni 2518 w. kw. 115, 022 mk. , zajmu jących się rolnictwem. Powierzchnia wzgó rzysta, grunt piaszczystogliniasty, w części zaś czarnoziem urodzajny. Znajdują się tutaj wyborne kamienie młyńskie, osełki i wapień. Znaczniejsza rzeka Sejm. Lasy zajmują 7 ogólnej przestrzeni. J. Krz. Putz niem. , ob. Puc. Putzar niem. , dobra ryc. w Pomeranii, pow. nakielski, st. p. Sarnów. Putzermin niem. , dobra ryc. w Pomeranii, pow, KołobrzegCoerlin, st. p. Coerlin. Putzig i P. Hauland, pow. czamkowski, ob Jędrzejów i Jędrzejowshieolędry, Putzig niem. , ob. Puch. Putziger 1. Heisternest niem. , ob. Jastarnia Pucka. 2. P. Kaempe niem. , ob. Pucha Kępa, 3. P. Wiek, ob. Pucha Zatoka. Wiek oznacza w języku szwedzkim zatokę; także niem. Haff por. Frisches i Kurisches Haff, pochodzi od szwedzkiego hav i oznacza morze, obie nazwy świadczą o stosunkach han dlowych ze Szwecyą w najstarszych już cza sach. Kś Fr. Putzraths Ziegelei, cegielnia i wybud. , powiat wystrucki, st. p. , tel. i kol. Wystruć. Puwszumy, okolica, pow. telszewski, w 2 okr. pol. , o 42 w. od Telsz. Puzajcie, wś, pow. kowieński, w 3 okr. pol. , o 37 w. od Kowna. Puzajków, ob. Pużajków. Puzańce, wś włośc. i dobra skarbowe nad Niemnem, pow. trocki, w 3 okr. pol. , gm. Jezno, okr. wiejski Sipowicze, o 28 w. od gminy a 70 w. od Trok, ma 13 dm. , 73 mk. kat. 40 dusz rewiz. . Puzanowicze, ob. Puziniewicze. Puzany, fol. szl. nad rz. Dzisienką, pow. dzisieński, w 3 okr. pol. , o 42 w. od Dzisny, 1 dm. , 34 mk. 7 prawosł. , 27 kat. ; własność Bolesława Szyryna, dawniej attynencya Podolszozyzny. Puzary 1. wś na pol. prus. Mazurach, powiat szczycieński, około 12 klm. na połud. wschód od Szczytna. 2. P. , dobra, tamże, o 4 klm. od st. p. Lipowca. Obszar 354 ha. Puzdeszry, wś włośc, pow. władysławowski, gm. Szyłgale, par. Słowiki, odl. od Władysławowa 18 w. , ma 19 dm. , 194 mk. , 1103 mr. obszaru. Wchodziła w skład dóbr rząd. Kidule. W 1827 r. 22 dm. , 233 mk. ; należała do par. Sudargi. Puzdrowice, ob. Puzdrowiec. Puzdrowicie, ob. Puzrowice. Puzdrowiec, mylnie Pazdrowiec i Pazdrowice, fol. , pow. wągrowiecki, o 5 1 2 klm. na zach. płn. od Janowca, par. Kozielsko, okr. domin. Brudzyń, poczta i st. dr. żel. w Janowcu; ma 4 dm. , 60 mk. i obszaru 225 34 ha 202 26 roli, 5 60 łąk, 9 31 past. , 4 20 lasu, 2 86 nieuż. i 1 11 wody; czysty doch. grun. 2175 mrk; właściciel Jan Moszczeński. W r. 1444 Sędziwój, pleban kozielski, skarżył Wojciecha Kozielskiego czyli Spławskiego o dziesięciny z P. , Modrzewia i Międzylesia Łaski, Lib. Ben. , I, 141, przyp. 4; r. 1578 posiadał jedną część P. Kluczewski a drugą Grzymułtowski; około 1620 r. było tam trzech właścicieli Janowski, Wybranowski i Kotarbski; pierwszy z nich i trzeci uprawiali każdy swój łan, a Wybranowski miał 2 łany i 2 zagrodn. Przy schyłku zeszłego wieku wchodził P. w skład dóbr stępuchowskich i należał do Aleksandra Moszczeńskiego. E. Cal. Puzdrowizna, wś włośc. nad rzką Turka, pow. ostrowski, gm. Poręba, par. Brok. Nie gdyś wś czynszowa Biskupsczyzny, następnie dóbr narodowych. W 1804 r. 4 osady rolne, opłacające z hyberną czynszu 107 złp. 16 1 2 gr. W 1819 r. na 4 osadach rolnych 8 go spodarzy, opłacających ten sam czynsz co w 1804 r. , wysiewających 28 kor. jarzyny i oziminy i zbierających 45 fur siana; gajowy; razem 8 dm. , 44 mk. ; 14 koni, 14 wołów, 18 krów, 17 jałowic, 17 świń; dzieci posyłają do szkółki w Broku. W 1827 r. 8 dm. , 58 mk. W 1859 59 r. urządzono wś kolonialnie; na 215 mr. utworzono 8 osad rolnych po 22 24 mr. , 7 ogrodniczych, karczemną i kowalską. Czynsz ustanowiono przed upływem lat wol nych na 60 rs. 11 1 2 kop. , po ich upływie 72 rs. 67 kop. Lud. Krz. Puzdrowo, niem. Pusdrowo, dobra ryc, pow. kartuski, odl. 3 1 4 mili na wschód od Kartuz, st. pocz. pomocnicza w miejscu, nad traktem z Gdańska przez Kartuzy do Słupska. Wznies. 523 st. n. p. m. Dobra zawierają 6 działów, z których jeden zowią Dąbrową, 16 gbur. posiadłości i 7 zagr. , razem 3487 magd. mr. , wraz z 44 mr. jeziora. W 1868 r. 513 mk. , 444 kat. , 69 ew. , 44 dm. ; par. kat. Sierakowice, pół mili odl. , ew. Sulęcin, szkoła kat. w miejscu. R. 1375 nadaje w. m. Winrich v. Kniprode wiernemu Jesken Pinth dobra Puzdrowo i Niebędzino, obejmujące 58 włók, na prawie magdeburskiem. Ponieważ gleba tu licha, dla tego będzie nam w Puzdrowie zamiast płużnego dawał po 1 korcu owsa od osiadłej włóki, a na uznanie naszego zwierzchnictwa 1 funt wosku i 1 fenik chełm. na św. Marcin. Dan w Gdańsku ob. Gesch. d. Lande Lauenb. u. Buetow v. Cramer, II, str. 234, i Dregera odpisy w Peplinie, str. 66. Według taryfy z r. 1648, gdzie uchwalono pobór podwójny a akcyzę potrójną, płacili p. Sadzik od 1 wł. osiad. i ogrod. 2 fi. 8 gr. , p. Pobłocki od wł. osiad. 3 1 2 folw. ogrodz. 5 fl. 23 gr. , p. Bojanowic od 2 1 2 wł. folw. 2 fl. 15 gr. ; possessores z Borzostowa od 6 Puzdrowo Puzdrowizna Puzdrowiec Puzdrowicie Puzdrowice Puzdeszry Puzary Puzany Puzanowicze Puzańce Puzajków Puzajcie Puwszumy Putzraths Putziger Putzig Putzermin Putzar Puzicze Puzowo Puzele wł. folw. , 2 ogrod. 6 fl. 16 gr. ob. Roczn. T. P. N. , w Pozn. 1871, str. 192. P. należało do pow. mirachowskiego. Podług taryfy na symplę z r. 1717 płacił Piotr Pobłocki 4 gr. , p. Sadzik 8 gr. , Jan Bronk 4 gr. , Wojciech Boiant 7 gr. 9 den. , Stanisław Bojan 3 gr. ob. Cod. Belnensis w Peplinie, str. 98. Wizyt. Szaniawskiego z r. 1710 donosi, że P. , wś szl. , płaciła mesznego 6 kor. żyta i tyleż owsa str. 23. W wizyt. Rybińskiego z r. 1780 czytamy, że P. i Młyn Puzdrowski należało wówczas do Zakrzewskiego, Kręckiego i p. Boion; katol. było 107, komunikantów 72, protest. 13 str. 157. R. 1858 był posiada czem Leon Łaszewski. Ks. Fr. Puzele 1. al. Puzole, wś włośc. nad rz. Naczą, dopł. jez. Pielasy, pow. lidzki, w 2 okr. pol. , gm. i dobra skarbowe Koniawa, okr. wiejski Nacza, o 2 w. od gminy, 1 dusza rewiz. 2. P. , folw. pryw. nad rz. Naczką, pow. lidzki, w 2 okr. pol. , o 35 w. od Lidy a 22 w. od Ej szyszek, ma 4 dm. , 37 mk. katol. 3. P. 1, 2 i 3, trzy wsie, pow. oszmiański, w 2 okr. pol. , gm. Połoczany, okr. wiejski Kobyłki, o 68 w. od Oszmiany, w 1864 r. miały 29, 21 i 4 dusze rewiz. ; Puzele 1 należały do Dederków, 2ie do Tyszkiewiczów, 3cie zaś do Czerepowiczów. W spisie z 1866 r. podany folw. 1 dm. i 10 mk. katol. i wś, mająca 15 dm. i 175 mk. 36 prawosł. i 139 katol. . J. Krz, Puzgudzie, folw. , pow. szawelski, należy do dóbr Kurszany, Grużewskich. Puzicze al. Pużyczy, dobra, pow. mozyrski, własność Zamajskich, mają około 97 3 4 włók. Puzieniszki, zaśc. nad jez. Ałksnas, pow. święciański, w 2 okr. pol. , gm. i dobra skarbowe Łyngmiany, okr. wiejski Antolkiena, o 8 w. od gminy a 28 w. od Święcian, ma 3 dm. , 31 mk. katol. w 1864 r. 10 dusz rewiz. . Puziewicze 1. wś, pow. grodzieński, w 4 okr. pol. , gm. Skidel, o 30 w. od Grodna. 2. P. , ob. Puzowicze. Puziki 1. zaśc. włośc, pow. oszmiański, w 2 okr. pol. , gm. Połoczany, okr. wiejski Litwa, o 8 w. od gminy, 6 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Borzdyń. 2. P. , wś, pow. wołkowyski, w 1 okr. pol. , gm. Międzyrzecz, o 18 w. od Wołkowyska. Puziliszki, dwór, pow. rossieński, par. kreska, własność Styrpejki. Puziniewicze al. Puzanowicze, dobra nad Niemnem, pow. nowogródzki, na pograniczu pow. oszmiańskiego, w 4 okr. pol. mirskim, par. połonecka, o 16 w. od Mira, o 10 w. od mka Korelicz a o 4 w. od mka Turca, mają 93 1 2 włók; własność Umiastowskich, poprzednio Rajeckich. Miejscowość mocno falista, bezleśna, grunta b. urodzajne, łąk obfitość. Puzkariwka, domy w Jabłonicy, pow. nadwórniański. Pużki, wś, pow. sieński, gm. Zameczek, ma 43 dm. i 227 mk. , z których 1 zajmuje się krawiectwem, 1 szewctwem, 1 kowalstwem. Puźniki 1. wś, pow. tłumacki, odl 1 87 kim. na zachód od stacyi poczt. i par. rz. kat. w Chocimierzu, a o 15 91 klm. na płd. od sądu pow. i stacyi tel. w Tłumaczu. Granice wschod. Chocimierz, połud. Żuków i Bohorodyczyn, zach. Przybyłów, półn. Gruszka. Na południe od osady, w lesie Dąbrowa zwanym, znak triang. , 207 mt. n. p. morza Czarnego. Obszar dwors. ról, łąk i pastw. 670, lasu 928, włośc. 1495 mr. W 1857 r. 933 mk. , w 1880 w gm. il49, na obsz. dwor. 66; rz. kat. 92, gr. kat. 1014, par. w miejscu, dek. Tłumacz. Cerkiew drew. p. w. św. Parascewy, wybudowana i poświęcona 1816 r. Księgi metr. od 1785 r. Szkoła niesystemizowana. Kasa pożycz. gm. z kap. 453 zł. Właśc. pos. dwor. Jan Jakubowicz. 2. P. , wś, pow. buczacki, odl. 8 5 klm. na połud. od st. pocz. Baryżu a o 10 5 klm. na płd. wschód od st, tel. w Monasterzyskach. Granice wschod. potok Baryż za nim wś Zubrzec, połud. Nowosiółka, zachód rzeka Koropiec i lasy należące do wsi Koropca, półn. Zaleszczyki Małe. W 1870 r. 557 mk. , 1880 r. w gm. 640. Obszar P. złączony z gm. katastr. Baryż. Właśc. pos. dwor. Tytus Szawłowski. B. R. Puznów Stary, wś, i P. Nowy, wś i folw. , pow. garwoliński, gm. Wola Rębkowska, par. Garwolin. P. Stary ma szkołę początkową, 30 dm. , 421 mk. , 547 mr. W 1827 r. było 27 dm. , 130 mk. P. Nowy ma 9 dm. , 125 mk. , 342 mr. Podług lustracyi z 1664 r. należała do starostwa niegrodowego Garwolin. Puznówka, wś włośc, pow. garwoliński, gm. Pszonka, par. Parysów, posiada szkołę początkową ogólną, 50 dm. , 418 mk. , 62 os. , 835 mr. W 1827 r. było 45 dm. , 205 mk. Wchodziła w skład dóbr Osieck. Puzole, ob. Puzele. Puzony, wś włośc, pow. wilejski, w 3 okr. pol. , gm. Porpliszcze, o 85 w. od m. Wilejki, 4 dm. , 24 mk. Puzowce, folw. , pow. grodzieński, w 4 okr. pol. , gm. Kamionka, o 49 w. od Grodna. Puzowicze al. Puziewicze 1. wś, pow. Słonimski, w 4 okr. pol. , gm. Kozłowszczyzna, o 19 w. od Słonima. 2. P. , wś, tamże, gm. Pacowszczyzna, o 34 w. od Słonima. Puzówka, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 2 okr. pol. , o 45 w. od Nowoaleksandrowska. Puzowo 1. wś, pow. wilejski, w 1 okr. pol. , gm. Wiazyń. okr. wiejski Poniatycze, o 8 w. od gminy, 9 dusz rewiz. ; należy do dóbr Poniatycze, Wołodkowiczów. 2. P. , wś i dobra nad bezim. dopł. Łani, w 3 okr. pol. kopylskim, gm. i par. katol. Cimkowicze. Wieś Puzówka Puzowicze Puzowce Puzony Puzole Puznówka Stary Puznów Puźniki Pużki Puzkariwka Puziniewicze Puziliszki Puziki Puziewicze Puzgudzie Puzele Puzyrki Puzowo Puzrowice ma 35 osad pełnonadziałowych; folwark, dziedzictwo Wojniłłowiczów, 600 dzies. ziemi dworskiej; należy do domin. Sawicze. Grunta szczerkowe, pszenne, bardzo urodzajne, miejscowość od zachodu równa, od wschodu i południa falista, bezleśna. Włościanie zapłacili 5969 rs. wykupu na wydzieloną ziemię. Puzowo al. Puzów, wś nad błotami rz. Turyi, pow. włodzimierski, o 11 w. na płn. zchd od Włodzimierza. Podług rewizyi zamku łuckiego z 1545 r. należała do Bohusza Puzowskiego i jego bratanków, którzy mieli obowiązek utrzymywania jednej horodni w zamku łuckim Jabłonowski, Rewizye, 55. O P. znajdują się też wzmianki w Pamiat. Kij. Arch. Kom. , t. IV, cz. 2 114; Arch. J. Z. R. , cz. I, t. 1 92, 373; cz. VI, t. 1 223. Puzrowice, u Buszyńskiego Puzdrowicie, wś, pow. rossieński, gm. Szweksznie, o 113 w. od Rossień. Puzy, zaśc, pow. dzisieński, w 2 okr. pol. , o 107 w. od Dzisny, 1 dm. , 6 mk. prawosł. Puzycze, wś, pow. grodzieński, w 4 okr. pol. , gm. Żydomla, o 18 w. od Grodna. Puzyczy al. Puzicze. Puzyniszki 1. folw. , pow. poniewieski, w 2 okr. pol. , o 29 w. od Poniewieża. 2. P. , zaśc, pow. poniewieski, w 4 okr. pol. , o 25 w. od Poniewieża. Puzyrki 1. dawniej Puzyry, wś nad rzką Zakijanką, pow. berdyczowski, o 6 w. powy żej mka Białopola par. katol. , wązkim pasem na przestrzeni l 1 2 w. po nad rzką położona, ma 580 mk. , 892 dzies. ziemi. Cerkiew św. Trójcy, drewniana, wzniesiona w 1788 r. , upo sażona jest 35 dzies. ziemi. W cerkwi znajdu je się obraz N. M. P. , uważany za cudowny. Do par. należą wsie Panasówka i Dzierżanówka. Podług akt b. konsystorza unickiego radomyskiego w P. była cerkiew unicka około 1747 r. i wówczas przebywał tu niekiedy Fi lip Wołodkowicz, biskup chełmski, późniejszy metropolita kijowski unicki. W 1863 r. P. wraz ze wsią Sadki należała do Władysława hr. Tyszkiewicza. 2. P. Wielkie i Małe, sioło i wś nad rz. Ikopocią, pow. zasławski, o 25 w. na płd. od Zasławia i tyleż od Szepietówki, dawniej w pow. krzemienieckim. W P. W. znajduje się cerkiew, w P. M. zaś gorzelnia parowa od 1849 r. , zatrudniająca 12 robotn. i produkująca 4392 wiader spirytusu w 1881 r. . Należą do klucza sławuckiego. Ob. Arch. J. Z. R. , cz. VI, t. 1 292. J. Krz. Puzyry 1. dwie wsie, pow. wilejski, w 3 okr. pol. , gm. Wołkołata, okr. wiejski dziatłowski, o 25 i 26 w. od gminy a 48 w. od Wilejki. Jedna z nich, należąca do dóbr Marcyanów Oskierków, ma 36 dusz rewiz. , druga zaś, do dóbr Kosztownia Chmielewskich, 33 dusze. W spisie z 1866 r. podana jako jedną wś, mająca 15 dm. i 151 mk. 2. P. , wś w płn. zach. części pow. borysowskiego, w 3 okr. pol. i gm. Dokszyce, przy drodze z okoli cy KrasnyŁug do folw. Wolszczyzna, ma 8 osad; grunta faliste, lekkie. 3. P. , fol. , pow. borysowski, własność Bujnickich, ma 312 dzies. ziemi dworskiej. A. Jel, Puzyry, dawna nazwa wsi Puzyrki ob. , w pow. berdyczowskim. Puzyryszki 1. os. karcz. rz. nad rz. Mereczanką, pow. wileński, w 5 okr. pol. , o 35 w. od Wilna, ma 1 dm. , 9 mk. 3 katol. , 6 żyd. . 2. P. , zaśc, pow. wileński, w 3 okr. pol. , gm. Podbrzeź, okr. wiejski Adamejcie mylnie Adamejciszki, o 21 w. od gminy, 6 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Jęczmieniszki. 3. P. , fol. skarbowy nad Mereczanką, pow. wileński, w 5 okr. pol. , gm. Ilino, okr. wiejski Puzyryszki, o 35 w. od Wilna, ma 2 dm. , 29 mk. katol. ; młyn wodny. W skład okręgu wiejskiego wchodzą wsie Żołtuny, Kalniszki, Biacikielnia, Mankuniszki, Bogdziule, Kurmielany, Żłoukty, Jankuny, Niegibany i przys. Bogdziule, w ogóle 290 dusz rewiz. włościan skarbowych. J. Krz, Puża al. Malanka, chutor, pow. kijowski, o 3 w. od Krasnohorki, w lesie położony, należy do klucza kopyłowskiego Jackowskich. Znajduje się tu gorzelnia i do 50 mk. Pużajków, mylnie Puczajków, wś rząd. przy ujściu rz. Perejmy Sarażynki do Sawranki, pow. bałcki, okr. pol. i st. poczt. Sawrań, gm. Pieszczanka, par. kat. Krzywejezioro, o 30 w. od Bałty, ma 368 osad, 2291 mk, 4064 dzies. ziemi włośc; cerkiew p. w. św. Dymitra, wzniesiona 1876 r. , uposażona jest 73 dzies. ziemi. Własność niegdyś Rzewuskich, którym skonfiskowana. Bałaklejewowie mają tu fer mę rozległą 600 dzies. ziemi. Dr. M. Pnie 1. fol. , pow. rossieński, gm. Botoki, o 46 w. od Rossień. 2. P. al. Pużele, dwór, pow. rossieński, gm. Skaudwile, par. Niemokszty, o 37 w. od Rossień; własność Niewiarowicza. 3. P. , okolica, tamże, o 23 w. od Rossień. Pużele, ob. Puże. Pużyce, niem. Pusitz, wś w Pomeranii, pow. lęborski, par. kat. Rozłazin. W 1356 r. nadaje komtur gdański Sweder von Pelland Dobroszowi i Kirstaninowi wś Pusicz, obejmującą 50 włók, wraz ze sołectwem, na prawie chełm. otrzymują oni dziesiątą włókę wolną oraz trzeci fenik od sądów niem. Sądownictwo nad polskimi mieszk. , młynami, karczmami i kruszcami sobie zastrzegamy. Po trzech wolnych latach będą nam od każdej czynszowej włóki na M. B. Gromniczną płacili 11 skojców i 2 kury. Dostawiać nam także będą od każdej włóki jedną furę die da heisset probot. Biskup będzie pobierał od każdej włóki wiardu Puzowo Puzy Pużyce Pużajków Puża Puzyryszki Puzyry Puzyniszki Puzyczy Puzycze Pychanie Pyć Pyaschen Pyandziczow Pużyszki Pygany nek, prob. 1 korz. żyta i tyleż owsa jako meszne. Dan w Lęborku ob. Gesch. d. Lande Lauenburg y. Buetow, von Cramer, II, str. 214 i odpisy Dregera w Peplinie, str. 75. R. 1437 mają 22 1 2 radła hoken; każde czynszuje 22 skojców, lecz jeszcze mają lata wolne i będą czynszowali w 11 roku. Pół radła leży odłogiem; młyn płaci 2 grz. Z osiadłych wł. płacą 21 grz. i 1 wiardunek, z wolnych jeszcze bę dzie czynsz wynosił 22 skojców; z pustych 11 skojców str. 294. R. 1427 było tu z 50 włók 20 pustych, dla tego zamienił zakon na prośbę mieszkańców podział na włóki na po dział na radła Hakendorf, których było 25; każde czy osadzone czy puste czynszowało teraz 22 skojców ob. Zeitsch. d. Westpr. Gesch. Ver. , VI, str. 38, przypisek 5. R. 1780 było tu 6 kat. i 28 ew. ob. Wizyt. Rybiń skiego, str. 98. Ks. Fr. Pużyszki al. Rowdan, wś, pow. rossieński, gm. Erżwiłek, par. botocka, o 29 w. od Rossień. Pyandziczow w dok. , ob. Pińczów, Pyaschen niem. , ob. Piaszno. Pyć, młyn nad rz. Górecką, pow. łódzki, gm. Gospodarz, ma 1 dm. , 12 mk. , 54 mr. dwors. Wchodzi w skład majoratu rząd. Czarnocin. Pychanie, wś, pow. homelski, w pobliżu rozległego błota Kobylino, długiego do 40 a szerokiego około 5 wiorst. Pychawka al. Pechówka, rzeczułka w pow. kijowskim, okala z trzech stron mko Dymir. Pychowczyce, wś, pow. grodzieński, w 2 okr. pol. , gm. Mała Brzostowica, o 44 w. od Grodna. Pychowice, wś, pow. wielicki, na praw. brzegu Wisły, przy drodze z Podgórza 1 6 klm. do Tyńca, w glinkach urodzajnych a okolicy równej, nizinnej. Par. rz. kat. w Podgórzu. Składa się z 45 dm. i 255 mk. , 249 rz. kat. i 6 izrael. Pos. większa A. Maszewski 2 dm. i 19 mk. ; 42 mr. roli, 14 mr. łąk, 88 mr. pastw. i 11 mr. lasu; pos. mn. 146 mr. roli, 88 mr. łąk, 47 mr. pastw. i 7 mr. lasu. Graniczy na zachód z Kostrzem i Bodzowem, na połudn. z Kobierzynem a na wschód z Zakrzówkiem. Wątpliwy przyw. król. Elżbiety, wydany w Bochni 24 sierpnia 1376 Kod. Małop. I, 396, nadaje paulinom na Skałce rolę Srzeb w Zawadzie nie istniejącej. Czytamy tamże cum area et horto et cum fossalibus omnibus vulgariter dictis Padołki, qui mansus sive Srzeb iacet circa Wislam et magnum lacum dzisiaj niema et tendit ad viam, qua itur in Pychowice, cum tribus campis et duobus pratis inter montes adiacentes, que sunt retro montem Tentawa duobus particulis circumque viam eundo in villam iam dictam Pychowicz. Ten opis świadczy o znacznej zmianie, może wskutek zmiany koryta Wisły. Za Długosza L. B. , III, 118 należały P. do par. na Skałce. W 1490 r. Pawińs. , Małop. , 450 miała wieś 6 łan. km. a w 1581 ibid. , 41 trzymał ją kanonik krak. Podoski, liczyła 4 łany km. , 6 zagród z rolą, 6 komor. bez bydła a 4 komorników z bydłem. Mac. Pyczek 1. os. , pow. turecki, gm. Strzałków, par. Lisków, odl. od Turka 17 1 2 w. ma 6 mk. 2. P. Stary i P, Nowy, kol. , pow. turecki, gm. Strzałków, par. Przespolew, odl. od Turka 17 1 2 w. , mają 11 dm. i wraz z Groblicami i Zalesiem 336 mk. Pyczkow Lib. Ben. Łask. , dziś Bryszki, os. włośc. i fol. , pow. piotrkowskie, gm. i par. Rozprza. Fol. ma 2 dm. , 21 mk. , 400 mr. ; os. włośc. 1 dm. , 4 mk. , 15 mr. W XVI w. były tu drobne dwory szlacheckie z rolami, na któ rych osadzono wtedy 8 kmieci, pozostały tylko dwa dwory z małemi folwarkami. Role te dawały dziesięc. pleban. z Rozprzy, zaś dawne łany kmiece na stół arcybiskupi Ła ski, L. B. , 191. Br. Ch. Pydyhy, część wsi Soli, w pow. żywieckim, ma 17 dm. , 82 mk. 1880 r. . Br. G. Pygany, wólka do Piskorowic, pow. jaro sławski, na praw. brzegu Sanu, przy gościńcu z Sieniawy do Leżajska, blizko Sieniawy, składa się z 19 dm. i 102 mk. Rzym. kat. na leżą do par. w Leżajsku, gr. kat. do par. w Piskorowicach. Graniczy na wschód z Wylewa a na płn. z Felbinem. Mac. PyhasowskieDworzyszcze, ob. Porosiec. Pyków, opustoszała wś na praw. brzegu Teterowa, pomiędzy tą rzeką a Zdwiżem, we włości iwankowskiej, t. j. w dzisiejszym pow. radomyskim, na pograniczu pow. kijowskiego, w pobliżu mka Iwankowa. Za Koniecpolskich należała do dóbr Iwanków. Ob. Arch. J. Z. R. , cz. VI, t. I, dodatki 156 i Słownik. t. III 314. Pykówka, wś, pow. bobruj ski, w 2 okr. pol. paryckim, gm. Ozarycze, przy drożynie z Zamoszan do Cydowa. A. Jel. Pykówka, leśniczówka na obsz. Babiniec, pow. borszczowski. Pykroń, wyb. do Kambłowa należące, wymienione w wizyt. Rybińskiego z r. 1780 str. 188. Pyleborg niem. , po polsku Izbiczno, jezioro, ob. PieleburgerSee. Pyliny, ob. Pełynie. Pylipicha, uroczysko we wsi Edem, w pow. kaniowskim. Pylow niem. , ob. Piła i Piławka. . Pyłda, wś, pow. lucyński, w 2 okr. pok. do spraw włośc, gm. P. , o 10 wod Lucyna, w 1863 r. 146 dusz rewiz. Posiada kościół par. kat. p. w. Ukrzyżowanego Zbawiciela, w 1765 r. przez Jana Augusta Hylzena, woj. Pyhasowskie Pyków Pykówka Pykroń Pyleborg Pyliny Pylipicha Pylow Pychowice Pużyszki Pyczkow Pydyhy Pychowczyce Pychawka Pyry Pyłdzieńskie Pyłypcze Pyłypczieta Pynnove Pyraj Pyrce Pyrczów Pyrda Pyreszewska Pyriatin Pyritz Pyrki Pyrkowizna Pyrzanki Pyrzowa Pyrzowice Pyrzyce Pyskowice Pyrkowszczyzna mińskiego, erygowany, na miejsce wzniesionego tu w 1699 r. przez dominikanów posińskich kościoła filialnego. Par. kat. , deka natu przedlucyńskiego, ma 2465 dusz. Do bra, mające obecnie 1119 dzies. ziemi dwor skiej, od 1746 r. należały do dóbr Kownata Hylzenów, następnie do Rodziewiczów, dziś Aleksandra Steyna. W 1572 r. dziedziczył P. Mathias Schenking. W dobrach tych żyje wielu Estów. Gmina P. w 1863 r. miała 1717 dusz rewiz. J. Krz. Pyłdzieńskie jezioro w pow. lucyńskim, na południe od jez. Lucyńskiego. Pyłypcze 1. rus. nazwa Filipcza, przys. Zaleszczyk Starych. 2. P. , rus. nazwa Filipkowic, wsi pow. borszczowskiego. Pyłypczieta, młyn koło Pobuka, obszar dworski Lubieńce, pow. stryjski. Pylypy, grupa domów w Młodowie, w powiecie cieszanowskim. Pynnove, ob. Pniów. Pyraj, wś, pow. grodzieński, w 5 okr. pol. , gm. Jeziory Oziery, o 23 1 2 w. od Grodna. Pyrce, wś, pow. czauski, gm. Radoml, 19 dm. i 137 mk. , z których 2 zajmuje się krawiectwem, 5 stolarstwem, 1 bednarstwem. Pyrczów, po rus. Pyrcziw, grupa domów w Cisowie, w pow. dolińskim. Pyrda, jezioro bagniste na prus. Litwie, pow. tylżycki, w nizinach nadniemeńskich, Należy do szeregu zbiorników wodnych ciągnących się wzdłuż całego pobrzeża nadniemeńskiego, a świadczących, że kiedyś Niemen szerokiem korytem płynął przez całą nizinę. Pyre, jezioro, ob. Pyrkść. Pyreszewska Słobodą, ob. Pereszewska Słoboda. Pyriatin, ob. Piratyn. Pyritz niem. , ob. Pierzyce. Pyrka, wś, pow. garwoliński, gm. Kłoczew, par. Korytnica, 2 dm. , 8 mk. , 19 mr. Pyrki, wś, pow. orszański, gm. Lubowicze, ma 6 dm. i 69 mk. , z których 3 zajmuje się stolarstwem. Pyrkowizna, fol. na obszarze Frydrychowic, w pow. wadowickim. Br. G. Pyrkowszczyzna, wś, pow. sieński, gm. Łukoml, ma 16 dm. i 78 mk. , z których jeden zajmuje się bednarstwem. Pyrkść al. Pyre, małe jezioro na obszarze dóbr Krasnogruda, w pow. sejneńskim, w pobliżu jez. Gaładuś. Pyrlica, st. dr. żel. odeskiej, na linii Razdelnaja Ungeni, w gub. bessarabskiej, pomiędzy st. Perewał o 12 w. a Ungeni o 13 w. , o 184 w. od Razdelnej a 141 od Bender. Pyrohowce, mylnie, ob. Pirohowce. Pyrohy, ob. Perohy, Pyrra, rzeczka, prawy dopływ Kotry dopływu praw. Niemna, długa 13 w. , przyjmuje Łochnicę i Żydomlę i wody jez. Mlecznego. Połowa rzeki stanowi część kanału Tyzenhausa i służy do spławu drzewa ob. t. II, 834. Pyrszczyzna, wś, pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , gm. Zaleś, okr. wiejski i dobra Michałowskich Kosarewszczyzna, o 6 w. od gminy a 53 w. od Dzisny, przy b. dr. poczt. z Wilejki do Dzisny, 7 dm. , 60 mk. 29 dusz rewiz. . Pyrtkowie, grupa zabudowań w przys. Ponikwi, w gm. Międzybrodzie Lipnickie, po wiat bialski. Br. G. Pyry, wś i fol. , pow. warszawski, gm. Wilanów, par. Służew; ma 94 mk. , 366 mr. ziemi dwor. , 160 mr. włośc. PyrzankiBorek, wś, pow. makowski, gm. i par. Krasnosielc. W 1827 r. 6 dm. , 33 mk. Pyrzowa Góra, lesista wyniosłość pomiędzy wsią Kłódzką Wolą a Dobrzeszowem i Kuzniakami, w pow. kieleckim, na płn. zach. od Kielc, na granicy od pow. koneckiego. Pyrzowice, wś i fol. , pow. będziński, gm. Ożarowice, par. Sączów; wś ma 26 dm, , 256 mk. , 23 os. , 331 mr. włośc. ; fol. 4 dm. , 1006 mr. w tem 550 mr. roli uprawnej. Obszar dworski należy do dóbr ks. Hugo Hohenlohe. W 1827 r. 22 dm. , 105 mk. Według Długosza w XV w. P. , wś w par. Sączów, własność Stanisława Rudzkiego h. Pilawa, miało 22 łany, z których dziesięcinę, po 6 groszy, płacono bisk. krakowskiemu; za meszne dawano miarkę jęczmienia i owsa probosz. w Sączowie Długosz, L. B. , t. II, 202. W drugiem miejscu podaje tenże historyk odmienne szczegóły a mianowicie, że P. były własnością Jana Feliksa Tarnowskiego, miały 12 łanów, z których dziesięcinę po 6 groszy z łanu, płacono bisk. krakowskiemu. Wartość dziesięciny wynosiła 1 grzywnę L. B. , III, 73. Br. GL Pyrzyce 1. dok. Pyriz, os. nadana w r. 1278 przez wojewodę Beniamina tworzącemu się w Wieleniu klasztorowi Kod. Wielk. , Nr. 473, leżała w okolicy Przemętu i Kębłowa, w wojew. poznańskiem. 2. P. , ob. Pierzyce, w pow. krotoszyńskim. E. Cal. Pyrzyce, ob. Pierzyce. Pysana Kernycia, grupa domów w Rożance Wyźnej, w pow. stryjskim, na północnym stoku Wierchu Wysokiego al. Ostrego. Pyskerwicz, ob. Piskorowice. Pyskowice al. Piskowice, niem. Peiskretscham, 1872 Peysenekreschin, mto nad rz. Dramą, w malowniczej dolinie, przy drodze bitej z Opola do Krakowa, pow. toszeckogliwicki, odl. 11 2 mili od Gliwic, 9 mil od Opola. Posiada kościół par. kat. murowany p. w. św. Mikołaja, kaplicę cmentarną św. Stanisława i po za miastem kościołek św. Marka, synagogę, szpital miejski, seminaryum nauczycieli katolickie, szkołę katol. , ratusz, urząd poczt. W 1842 r. było tu 345 dm. , 3322 mk. 2985 Pyrkść Pysana Pyrlica Pyrohowce Pyrohy Pyrra Pyrtkowie Pyskerwicz Pyłdzieńskie Pyszczyn kat. , 79 ew. , 258 żyd. . Ludność przeważnie była polska co czwartą niedzielę nabożeństwo niemieckie. Po spaleniu w 1823 r. miasto od; budowane z muru i wybrukowane. Na obszarze dworskim dóbr P. był młyn wodny, dwa wielkie piece, kuźnica Rosalienhuette i walcownia. W mieście przemysł rękodzielniczy tkactwo, szewctwo. Około 1870 r. było do 5000 mk. Przybyła rafinerya cukru, fabryka tabaczna, farb, fajansu. Par. P. , dek. t. n. , miała 1869 r. 3922 kat. , 62 ew. , 204 izrael. Dek. pyskowicki, dyec. wrocławskiej, miał w 1869 r. 25641 kat. , 400 ew. , 443 izr. w 8 parafiach Brosławice, W. Paczyn, Kamieniec, Kopienice, P. , Tworóg, Wieszowa i Ziemięcice. Nabożeństwo w języku polskim. Pystapals, ob. Pustopol. Pysz 1. ob. Pisa. 2. P. , ob. Pisek. 3. P. , ob. Jańsbork III, 441. Pyszacze, wś nad rz. Mozą, pow. borysowski, w 1 okr. pol. chołopienickim, gm. uchwalska, ma 33 osad pełnonadziałowych; cerkiew drewniana paraf. N. M. P. , na miejscu pounickiej zbudowana w 1851 r. , przeszło 1500 wiernych; posiada z dawnych zapisów około 3 włók gruntu. Cerkiewki filialne w Słobodce z 1780 r. ; w Wołkowszczyźnie i w Smorkach. Grunta w okolicy piaszczyste, łąk dostatek. A. Jel. Pysząca okr. wiejski i fol. , pow. szremski, o 4 klm. na płd. wsch. od Szremu, nad strugą, dopływem jeziora grzymysławskiego, par. , poczta i st. dr. żel. w Szremie. P. należała do ststwa szremskiego. W1253 r. ks. Bolesław i Przemysław oddając mieszczaninowi Konraradowi Szrem do osadzania na prawie niemieckiem, przekazali mu młyn książęcy w P Rząd pruski zabrawszy dobra starościńskie, przezwał folwark Sansberg. Wś ma 56 dm. , 367 mk. ; w skład okręgu wchodzi powyższy folwark; cały okrąg ma 57 dm. , 415 mk. 385 kat. , 30 prot. . Folwark wcielono do królew skiej domeny Grzymysław. E. Cal, Pyszcz, niem. Pyschz, Pieschz, wś i fol. , powt raciborski, odl. 2 mile od Raciborza, posiada kościół par. kat. , szkołę kat. , trzy młyny wodne. W 1842 r. było 162 dm. , folw. , 885 mk. 10 żyd. . Pyszcz 1. ob. Piszcz. 2. P. , ob. Piściec, Pyszczug, st. poczt. w pow. wetługskim gub. kostromskiej. Pyszczyn 1. al. Piszczyn, dok. Peztin 1315, Pesczyn i Piscino 1358, niem. Ludwigsfelde, domin. i okr. domin. , pow. bydgoski, o 12 klm. na wsch. południe od Koronowa, nad Strugą, dopł. Brdy; par. Dobrcz, poczta i st. dr. żel. w Kotomirzu o 3 Mm. Z P. pisali się Wojciech w r. 1315, Szczepan i Tomasz w r. 1358. około r. 1583 należał P. cząściowo do Stanisława Myśleckiego, Bartłomieja Sienińskiego, Andrzeja, Prokopa i Rafała Pyszczyńskich. Dominium liczy 149 mk. w 9 dm. ; obszaru ma 939 85 ha, t. j. 668 40 roli, 42 78 łąk, 60 09 past. , 73 19 lasu, 87 08 nieuż. i 8 31 wody; czysty dochód grun. 5539 mrk; chów bydła, owiec, świń i koni litewskich. W skład okr. domin. wchodzi fol. Marcelewo 1 dm. , 6 mk. i 3 domy strażników kolejow. z 20 mk. ; cały okrąg ma 13 dm. , 175 mk. 101 kat. , 74 prot. . 2. P. , dok. Pischyno 1136, Pisczyno 1298, Pisczin sive Golczewo 1579, pow. gnieźnieński, o 3 klm. na płn. od Gniezna, nad odpływem jezior gnieźnieńskich do Wełny; par. , poczta i st. dr. , żel. w Gnieźnie; ma 13 dm. , 146 mk. 127 kat. , 19 prot. . Bulla Innocentego II z r. 1136 wymienia P. między posiadłościami arcyb. gnieźnieńskich a przywilej Kazimierza z r. 1357 między wsiami kapitulnemi; w r. 1298 arcyb. Jakub II zamienił P. na Urbanowo, Brodno i Piechcin, wsi kapitulne. W 1579 r. składał się P. z 6 łan. osiadł. , 5 1 2 półłan. pustych i 5 komor. ; zabrany przez rząd pruski, wcielony został do domeny gnieźnieńskiej. 3. P. , dok. Pyschino 1209, Piscino 1267, własność niegdyś klasztoru trzebnickiego. W r. 1209 Władysław Odonicz, bawiąc w Głogowie, nadał klasztorowi wsie Pyschino et Bratostowo, tudzież wodę usque ad Syrcham fluvium ubi magnani intrat aquam, a papież Klemens IV potwierdził tę posiadłość w r. 1267. Mosbach Wiadom. , 4 przypuszcza, że tu mowa o Wieszczyczynie i Brzostowni z pod Książa Szremskiego, Bach, monograf Trzebnicy, wpadł na Bueschin und Protoslow in Polen, a Haeusler poprawiając Mosbacha, na Pyszonce und Brzostovine bei Schrimm. Wydawca Nowszego Kodeksu Wielkopolskiego Nr. 64 Indeks, szukał tych wsi w pobliżu Gniezna, to jest w Pyszczynie i Braciszewie, później dopiero zachwiał się w pierwotnym domyśle. Pisczino i Braczessevo w przywileju króla Kazimierza z r. 1357 występują w tem samem zestawieniu, z małą zmianą w formie nazwisk. Między r. 1136 a 1298 mógł Pyszczyn zmieniać właścicieli. Jeżeli wreszcie przypuszczamy, ze Pyschino z Kod. Wielkop. jest Pyszczynem z pod Gniezna, w takim razie magna aqua oznaczałaby Wełnę, do której odpływają jeziora gnieźnieńskie. E. Cal. Pyszczynek, wś, pow. gnieźnieński, graniczy z Pyszczynem, ma 24 dm. , 210 mk. 175 kat. , 35 prot. . P. własność kapituły gnieźnieńskiej już przed r. 1357, dzielil swe losy z Pyszczynem. Większa własność ma 189 70 ha. Pyszki, wś nad Niemnem, pow. augustowski, gm. Łabno, par Adamowicze, odl. od Augustowa 61 w. , ma 13 dm. , 127 mk. , 426 mr. ; wchodziła w skład dóbr rząd. Łabno. W 1827 r. było 7 dm. , 41 mk. Pystapals Pystapals Pyszacze Pysząca Pyszcz Pyszczug Pyszczynek Pyszki Pyszki Pyszków Pyszki Pyszki, wś, pow. nowogradwołyński, gm. Mszaniec, par. Ostropol, ma 177 dusz włościan, 700 dz. ziemi włośc, 532 dz. dwor. ; cerkiew murowana; własność Ostaszewskich. L. R. Pyszki al. Pyszczek, młyn na obsz. Brzozdowiec, w pow. bóbreckim. Pyszków, w XVI w. Pyskowo, Pysskow, wś i fol. nad rzką Zeglinną, pow. sieradzki, odl. 16 w. od Sieradza, gm. Barczew, par. Brze żno. Wś ma 22 dm. i 405 mk. z pust. Olszaki; fol. 7 dm. i 147 mk. z fol. Staropole i Lipno; gospodarstwo folwarczne staranne. Dobra P. składały się w 1887 r. z fol. P. , Lipno i Staropole, rozl. mr. 3271 fol. P. gr. or. i ogr. mr. 454, łąk mr. 194, past. mr. 8, lasu mr. 2057, nieuż. mr. 74, razem mr. 2787; bud. mur. 10, z drzewa 7; fol. Lipno gr. or. i ogr. mr. 166, łąk mr. 13, past. mr. 64, nieuż. mr. 7, razem mr. 250; bud. mur. 2, z drzewa 4; fol. Staropole gr. or. i ogr. mr. 225, łąk mr. 1, nieuż. mr. 8, razem mr. 234; bud. mur. 1, z drzewa 2; las urządza się. Wś P. os. 60, z gr. mr. 295; wś Lipno os, 14, z gr. mr. 44. Jestto starożytna osada, jak o tem świadczą liczne cmentarzyska i wyroby kamienne siekiery i dłuta, tu wykopywane. W XV w. nie jaki Swyaszko Świętosław, haeres de Lypycze, mający na Charłupi i Pyszkowie, dzie dzictwie jakiegoś Wincentego, pewną sumę, zapisał mansyonarzom w Warcie, których ufundował Jakub z Sienna, arcyb. gnienień ski, 1 grzyw. rocznego dochodu z tej sumy zabezpieczonej na Pyszkowie i Charłupi, Win centy miał prawo skupić ten czynsz za opłatą 165 grzyw. Łany kmiece w P. płacą dziesię cinę kanonii i prebendzie gnieznieńskiej, zaś plebanowi w Brzeznie tylko kolędę Łaski, L. B. , I, 412 i 420. Około 1559 r. dziedzi czyli P. Tomasz syn Jana i Jadwiga z Rysz kowskich, małżonkowie Charłupscy. Od tych przeszedł w ręce Bużeńskich h. Poraj z Bużenina. Z tych około 1628 r. dziedziczył na Pyszkowie Jan Bużeński al. Gniewiecki. Do bra bużenińskie, złożone z Bużenina, Wielkiej Wsi, Strumian, Witowa, Prażmowa, Ligoty, Strzałek, Majaczewic, Szczawna, Woli Szcza wińskiej, Biadaczewa, Barczewa, Pyszkowa, Lipna, Będkowa i Wólki Będkowskiej, prze szły do Pstrokońskich h. Poraj około 1637 r. ; zaś w 1771 r, Magdalena Pstrokońska, osta tnia ze starszej linii, wniosła te dobra, będą ce podówczas w zastawie, w dom Korabitów Kobierzyckich, dotąd tu władających. W la sach P. w lutym 1863 r. był rozbity oddziałek ks. Makarego Drohomireckiego, który tu zginął. Br. Ch. Pyszkowce, wś, pow. buczacki, odl. 5 5 klm. na płn. wschód od Buczacza. Granice wschod. Romaszówka i Słobódka; połud. Trybuchowce; zachodnia Buczacz i Dźwinogród; półn. Medwedowce. Obszar dwor. 897 mr. , włośc. 1589 mr. W 1857 r. 760 mk. ; w 1880 r. w gminie 904, na obszarze dwor. 36, rz. kat. 260, gr. kat. 825. W miejscu jest ekspo zytura par. gr. kat. w Trybuchowcach, utwo rzona 1762 r. Cerkiew drewn. p. w. św. Trój cy, wystawiona z materyału pozostałego z da wniejszej cerkwi w 1840 r. Księgi metryk. rozpoczynają się od r. 1785; szkoła etat. o 1 nauczycielu, kasa pożyczk. gm. z kapit. 900 złr. Właścicielka w 1880 r. Jadwiga br. Błażowska. Przez tę wieś przechodzi kolej pań stwowa BuczaczHusiatyn. B. R. Pyszkowice, pow. kładzki, ob. Piszkowice 1. . Pyszkowo, wś i fol. , pow. włocławski, gm. Pyszkowo, par. Chodecz, odl. 28 w. od Włocławka, ma 190 mk. W 1827 r. 14 dm. , 154 mk. W 1887 r. fol. P. rozl. mr. 840 gr. or. i ogr. mr. 702, łąk mr. 82, past. mr. 25, lasu mr. 7, nieuż. mr. 24; bud. mur. 19, z drzewa 2. W skład dóbr wchodziły poprzednio wś P. os. 18, z gr. mr. 22; wś Łączewna os. 14, z gr. mr. 251; kol. Sadok z gr. mr. 16. W 1238 r. dnia 29 czerwca ks. Kazimierz kujawski zawarł tu umowę z Krzyżakami w sprawie poboru cła ob. t. VIII, 674. P. gmina należy do sądu gm. okr. IV w Chodczu, ma dwie szkoły początkowe, kopalnie torfu Pyszkowo, Borzymy i Świątniki, 4036 mk. i 18. 096 mr. obszaru gruntów dominialnych. Br. Ch. Pyszna, rozległa hala na płn. stoku głó wnego grzbietu Tatr, a głównie szczytu Bły szczu, a na górnym końcu doliny Kościeli skiej. Wyborna pasza dla owiec, miała nadać nazwę tej hali, należącej do górali w Klikuszowy w pow. nowotarskim. Tu wyrabiają najlepsze sery w bruskach. Położenie hali 1350 mt. n. p. m. Nazwę tej hali przenieśli niektórzy pisarze o Tatrach na szczyt Błyszcz i sąsiednią Bystrą. Z hali tej spływa potok Pyszniański, jedno z ramion źródlanych Ko ścieliskiego potoku. Ba. G. Pysznagórka wś, pow. konecki, gm. i par. Radoszyce, odl. od Końskich 21 w. , ma 6 dm. , 32 mk. , 67 mr. włośc. Pysznica, wś, pow. niski, na wzniesieniu 161 mt. n. p. m. , nad pot. Kościelnym, uchodzącym z praw. brzegu do Sanu, przy drodze z Ułanowa 14 2 klm. przez Jastkowice do Rozwadowa. Posiada kościół rz. kat. , urząd poczt. , szkołę ludową i gorzelnię. Wieś liczy 381 dm. i 2114 mk. obszar więk. pos. 9 dm. , 64 mk. ; 1909 rz. kat. , 151 izrael. i 54 prot. Gleba piaszczysta a lasy szpilkowe. Posiadł. więk. Wolf Birnbaum wynosi 130 mr. roli, 22 łąk, 21 past. i 1968 mr. lasu; pos. mn. 2232 roli, 327 łąk, 428 past. i 230 mr. lasu. Wieś zwana pierwotnie Pyszyńską Wolą al. Pyszenką, została założoną w lasach królewskich Pyszkowce Pysznagórka w Pysznica Pyszna Pyszno Pysznohora Pysznyługę Pytaj Pytałowo Pysznikowo Pytki Pytkówka Pytkowka w 1569 r. za pozwoleniem Zygmunta Augusta, który dozwolił sołtysowi Jerzemu Studzieńskiemu i kmieciom zbudować kościół i wyzna czył rolę i daniny na utrzymanie księdza. W 1578 r. Pawiń. , Małop. , 203 liczyła już 30 kmieci na 9 łanach i 2 komora. bez bydła. Gdy w r. 1593 Zygmunt III zatwierdził przy wilej Zygmunta Augusta, utworzył bisk. Ber nard Maciejowski parafią w 1605 r. Należała ona do dyec. krakowskiej, dek. miechocińskiego. W 1784 r. zbudowano istniejący dre wniany kościół. Parafia należy do dyec. prze myskiej, dek. rudnickiego, i obejmuje Domosławę Nową, Jastkowice z Domosławą Starą, Kusiorami, Moskalami, Paleniem, Szwedami i Wołoszczyzną, Kąty, Kutyły, Kłyżów, Rudę Jastkowską, Studzienice i Żdżary. Do parafii należy filia w Kurzynie. P. graniczy na połu dnie z Kłyszowem, na północ z Jastkowicami, od wschodu zaś ma rozległe bory, w których leży Studzieniec i Zdżary. Mac, Pysznikowo, wś, pow. suraski, w 3 okr. pok. do spraw włośc. , w 1863 r. 39 dusz rewiz. Pyszno, wś, pow. lepelski, w 3 okr. pok. do spraw włośc, w 2 okr. pol. , gm. Pyszno, o 15 w. od Lepla, ma 157 mk. , cerkiew p. w. Wniebowstąpienia Pańskiego, z muru wznie sioną przez Kaszyca, kaplicę katol. par. Lepel. Bobra mają 208 dusz męzkich i 2037 dzies. ziemi dworskiej. Gmina ma 627 dusz, 111 chat, w 17 wsiach. W 1863 r. było w gminie 671 dusz rewiz. W pobliżu wsi wznosi się wzgórze Pysznohora. P. wraz z Zabołociem stanowiło własność Anny z Chreptowiczów 1mo voto Rajeckiej, 2do v. Kryszpinowej, która w 1742 r. odprzedała te dobra synow cowi swemu Janowi Chreptowiczowi; stolni kowi nowogródzkiemu. Po jego śmierci dosta ły się dobra bratu jego Marcyanowi Chreptowiczowi, sście werbelskiemu; w 1765 r. wła sność syna ostatniego Joachima, kanclerza w. lit. , który po śmierci ojca, zmarłego w 1767 r. sprzedał Fabianowi Kaszycowi, ten zaś w 1786 r. odstąpił Piotrowi i Teresie z Komarów Sie lawom. Po śmierci Piotra Sielawy w 1791 r. , przechodzi na własność syna jego Józafata, poczem odziedziczył syn ostatniego Apolina ry, po bezpotomnem którego zgonie w 1836 r. przechodzi do Krystyny ze Szczytów ks. Lubeckiej, jako córki jego siostry Teresy Szczyttowej, marszałkowej dawidgródzkiej. Po niej właścicielem był Jan Szczytt, marszałek dry sieński, jako nabywca, ten zaś sprzedaje Sta nisławowi, majorowi wojsk ross. ; dziś wła sność syna jego Kazimierza. A. K. Ł. Pyszno, kol. , należała r. 1780 do par. Ugoszcz, w pow. bytowskim; liczyła 3 mk. kat. i 4 ew. ob. Wizyt Rybińskiego, str. 23. Pysznohora, dobra, pow. lepelski, w 3 okr. pok. do spraw włośc, gm. Pyszno, w 1863 r. 71 dusz rewiz. Pysznyługę pow. łukowski, gm Białobrzegi, par. Kock. Nie pomieszczony w ostatnich spisach urzędowych Pytaj, rzeczka w pow. berdyczowskim, bierze początek pod wsią Lewkówką, przepływa pod wsią Owsianiki i we wsi Zbaraż wpada od lewego brzegu do rzki Desny. Długa około 10 w. Pytałowo, st. dr. żel. warsz. petersbur skiej, w gub. petersburskiej, pomiędzy st. Zogowo o 14 w. a Pondery również o 14 w. , o 345 w. od Petersburga a 153 wod Dynęburga odległa. Pytki Pióry, ob. Pióry 2. Pytkówka, wś, pow. rohaczewski, gm. Dudycze, ma 49 dm. i 188 mk. , z których 1 zajmuje się wyrobem wozów, sań, itp. , 2 wybijaniem oleju konopnego. W pobliżu znajduje się błoto Bluźniec, około 20 w. długie a do 1 w. szerokie i zajmujące 2500 dziesięcin. Pokryte jest lasem, zaroślami i mchem. Pytkowka, grupa zabudowań wiejskich, w obr. Milówki, pow. żywiecki. Br. G. Pytlewo, karczma, pow. mogilnicki, o 7 klm. na płn. wschód od Gniezna; par. Strzyżewo Kościelne, okr. wiejski Jeziorzany, 1 dm. i 9 mk. ; istniała już przed r. 1523. Pytlówka, rzeczka w pow. święciańskim, przepływa pod wsią Łomiesta. Pytlówka 1. folw. , pow. święciański, w 1 okr. pol. , 1 dm. , 10 mk. katol. i 8 żydów. 2. P. , zaśc. szlach. nad stawem, pow. święciański, w 2 okr. pol. , o 38 1 2 w. od Święcian, ma 2 dm. , 7 mk. żydów; młyn wodny. Pytowice, wś, fol. i dobra, pow. piotrkowski, gm. i par. Kamieńsk, odl. 26 w. od Piotrkowa. Leżą śród płask o wzgórza, którego wody uprowadza Widawka; wś ma 16 dm. , 152 mk. ; fol. 6 dm. , 54 mk. , tartak parowy, trzy młyny wodne, huta szklana, smolarnia, pokłady torfu. W 1827 r. było 16 dm. , 179 mk. Dobra Pytowice składały się w 1886 r. z fol. Pytowice i Słostowice, os. Piaskowizna i Kmiecizna, nomenklatur Kotlewy, Aleksandrów, Janówka i Nowiny, rozl. mr. 3391 fol. P. gr. or. i ogr. mr. 642, łąk mr. 277, past. mr. 27, lasu mr. 1367, nieuż. mr. 100, razem mr. 2415; bud. mur. 8, z drzewa 43; płodozmian 12polowy; fol, Słostowice gr. or. i ogr. mr. 340, łąk mr. 51, pastw. mr. 23, lasu mr. 488, bagna mr. 55, nieuż. mr. 19, razem mr. 976; bud. z drzewa 3; płodozmian 11polowy; lasy nieurządzone. Wś P. os, 22, z gr. mr. 138; wś Słostowice os. 47, z gr. mr. 269; os. Piaskowizna. os. 1, z gr. mr. 6; os. Kmiecizna os. 1, z gr. mr. 7. Na początku XVI w. istniały już P. i dawały dziesięcinę i kolędę pleb. w Kamieńsku, część tylko jednego pola dawała Pytlewo Pytlówka Pytowice Pysznikowo kanonii i prebendzie gnieźnieńskiej Łaskie, L. B. , I, 503. Br. Ch. Pytowska Wólka al. Kodrębska Wólka, wś, pow. noworadomski, gm. Gosławice, par. Kodrąb. Leży u źródeł rzki Widawki; wchodziła w skład dóbr Kodrąb. Pyzdry, niem. Peisern, w dok. 1297 Pysdor, 1298 Pysdir, 1301 Pisdra, 1306 Pysdri, os. miejska nad rz. Wartą, na wyniosłym brzegu, pow. słupecki, gm. i par. Pyzdry. Odl. 19 w. od Słupcy, 77 w. od Kalisza, 237 w. od Warszawy. Leży w pobliżu granicy pruskiej, oddzielającej pow. słupecki od pow. wrzesińskiego w w. ks. poznańskiem. Posiada kościół par. murowany i drugi poklasztorny, dom modlitwy ewang. , synagogę, dom przytułku dla 10 starców i kalek, szkołę dwuklasową ogólną, komorę celną 3 klasy, st. pocz. Najbliższe stacye dr. żel. pruskie Poznań GnieznoToruń w Miłosławiu i Żerkowie. Komora celna pruska w Pogorzelicy. P. mają 232 dm. , 3151 mk. 2033 kat. , 117 ewang. , 12 prawosł. , 989 żyd. . W 1827 r. było 278 dm. , 3416 mk. ; w 1860 r. 283 dm. , 3317 mk. Domy przeważnie budowane z gliny. Bo mieszczan należy znaczny obszar 250 włók pięknego lasu, którego poręby rozdzielane corocznie między obywateli miejskich dają drzewa na dom w wartości do 100 rs. P. były ważnym w przeszłości stanowiskiem strategicznym i handlowym. Leżą one nad Wartą, w punkcie gdzie zbiegają się liczne i ważne dopływy tej rzeki, z lew. brzegu Prosną i nieco niżej Lutynia, z praw. brzegu Meszna wody jeziora powidzkiego i Września. Wraz z Koninem i Kołem P. stanowią jeden z najdawniejszych grodów nad Wartą. Już na początku XIII w. P. są stolicą powiatu t. n. terra pisdrensis, którą według Kroniki Wielkopolskiej Mon, Hist. , II, 558 zajął Henryk Brodaty w 1232 r. za zgodą i życzeniem Wielkopolan wraz z ziemią poznańską, kaliską i sredzką. W 1257 r. Przemysław ks. wielkopolski zawarł z bratem Bolesławem w Gieczu umowę, mocą której ustąpił mu grody wielkopolskie Gniezno, Kalisz, Rudę, Pyzdry, środę, Bnin, Piechów, Pobiedziska Kiecko. W 1265 odbywa tu arcyb. gnieźnieński Jan konsekracyą Falenty, dziekana gniezn. , na biskupa poznańskiego. Falentę popierał ks. Bolesław i żona jego Helena, podczas gdy kapituła wybrała po śmierci Bogufała niejakiego Pietrzyka, proboszcza katedralnego, a papież Klemens IV, do którego strony spierające się udały, oddał biskupstwo swemu kapelanowi Mikołajowi Mon. Hist. Pol. , II, 590 592. Książęta wielkopolscy pamiętają o Pyzdrach. Przemysław uwalnia mieszczan w 1283 od opłaty myta w obrębie księstwa. Władysław Łokietek nadaje 1314 r. cztery wsie i młyn. W 1331 r. Krzyżacy niszczą ogniem i rabunkiem całe miasto. Kazimierz W. odbudował w 1333 r. zamek i obwarował, mieszkańcom ułatwił swobodny handel z Toruniem. W1345 Kazimierz W. zawiera w P. ugodę z Bolesławem, ks. swidnickim, działającym w imieniu Jana, króla czeskiego. W 1364 r. P. zaliczono do 6 miast wielkopolskich, których delegaci mieli stanowić najwyższy sąd miejski dla Wielkopolski, z uchyleniem apelacyi do Halli i Magdeburga. W końcu rządów Ludwika wojska węgierskie zajęły w 1382 r. zamek w P. na rzecz zięcia królewskiego Zygmunta, margr. brandenburskiego, ale Wincenty z Kępy, woj. poznański, popierający kandydaturę do tronu polskiego Ziemowita mazowieckiego, obiegł w 1383 r. miasto, które po czterodniowem oporze otworzyło swe bramy, zamek zaś trzymał się jeszcze trzy dni. Rzucony do miasta przez oblegających pocisk kamienny zabił stojącego przy wale miejskim Mikołaj a, plebana z Biechowa Mon. Hist. , II, 726. Kazimierz Jagiellończyk w czasie wojen z Krzyżakami często tu przebywał. Zygmunt I nadał miastu w 1522 r. jeden jarmark, Zygmunt August w 1557 r. dodał drugi, Stefan Batory w 1576 r. trzy jeszcze dodał. W 1309 i 1390 r. zakupiło miasto wieś Bieniowice od jej częściowych dziedziców i odtąd stało się posiadaczem istniejących dotąd rozległych lasów. O zamożności miasta świadczy zarówno obwarowanie za rządów Kazimierza W. jak i powstające cechy. Rzeźnicy mają przywileje z 1297 i 1389 na wolny handel mięsem, ustawę cechową z 1423 r. ; szewcy z 1469; krawcy, stelmachy i kołodzieje 1427, z tego roku stolarze, kowale i ślusarze. W 1522 r. powstały zgromadzenia bednarzy, młynarzy, kuśnierzy. W 1633 r. Władysław IV zatwierdził ustawę bractwa strzeleckiego, potwierdzoną przez Jana Kazimierza i Jana III. Bractwo te upadło i została po nim pamiątka w chorągwi i insygniach króla kurkowego, przechowywanych w magistracie przed 1863 r. . Pomyślny rozwój P. miał swe zródło w zamożności i zaludnieniu powiatu rozległego, którego były stolicą. Powiat ten w XVI w. zajmował 50 27 mil kwadr. i obejmował 100 parafii z 18 miastami i 394 wsiami. Po ciężkich klęskach, jakie sprowadziły na Wielkopolskę i Kujawy powodzie letnie w 1627 r. i wynikły ztąd głód a następnie straszliwa epidemia, przyszły kontrybucye, rabunki i pożogi wojen szwedzkich, które do reszty zrujnowały te strony. W 1656 r. stał pod P. obozem generał szwedzki Wrangel. W 1704 r. zawiązała tu szlachta wielkopolska pod marszałkiem Broniszem konfederacyą dla popierania Augusta II. Skutkiem tego zawrzała tu walka domowa między stronnikami Leszczyńskiego Grudziński i Pytowska Wólk Pytowska Pyzdry Sasa. Morowa zaraza w 1714 r. , pożary w 1768, 1807 i 1814 r. , zadawały coraz to nowe ciosy miastu, które mimo to dzięki korzystnemu położeniu odzyskiwało zawsze względną pomyślność. Pod panowaniem pruskiem P. zatrzymały swe stanowisko jako miasto powiatowe. Mają one 325 drewn. dm. a 4 murow, i publiczne budowle wszystkie murowane. Są tu dwie szkoły katolicka i ewangielicka złączona ze szkołą garnizonową, synagoga murowana, 2047 mk. 598 żydów a oprócz tego 212 wojskowych. Z ruin zamku wybudowano warowne więzienie, ratusz murowany nie był jeszcze wykończony, ulice brukowane. Z dawnych murów pozostały ruiny, rozbierane powoli przez mieszczan. Las miejski 1400 mr. był bardzo podniszczony. Istniały warsztaty płócienne wyrabiono 1800 r. za 930 talarów i wyrób skór 1800 talar. . Handel zostawał głównie w ręku żydów. Między mieszczanami wielu było zamożnych, liczących od 20 do 30 tysięcy talar. Niektórzy trudnili się handlem bydła. Na Warcie pod miastem był most a za nim drugi 900 łokci długi Holsche, II, 295, 297. Po utworzeniu królestwa kongresowego w 1815 r. P. pozostają stolicą powiatu, miejscem sejmików. Mają sąd pokoju, fabryki sukna, 278 dm. , 18 murow. , 3412 mk. 1042 żydów. Przy nowym podziale kraju na 5 gubernii w 1846 r. P. przestały być stolicą powiatu, a przy nowej organizacyi administracyjnej w 1867 r. straciły charakter miasta. Z zabytków przeszłości pozostało niewiele. Po dawnym zamku szczątki, które weszły w skład wzniesionego przez rząd pruski więzienia, przechowały się dotąd. Dom więzienny został własnością prywatną. Kościół parafialny, istniejący już w XIII w. a wyniesiony w 1519 r. przez Jana Lubrańskiego na stopień kollegiaty osadzono przy niej mansyonarzy, został odbudowany widocznie w XVI w. Popadł on w ruinę w połowie XVIII w. i wtedy nabożeństwo parafialne przeniesiono do franciszkanów. Pożary 1768 i 1807 poniszczyły wszystko prócz murów. Jest to budowla ostrołukowa, z wieżą na czele, mająca w całej budowie jednostajną szerokość i wysokość. Kościół po franciszkański jest także starożytną budowlą, niewiadomej erekcyi, Historyk zakonu franciszkańskiego w 1688 r. Biernacki powiada, iż w 1277 r. na kapitule odbytej w Kaliszu policzono klasztor w P. do prowincyi czeskopolskiej. Po spaleniu w 1768 r. został odbudowany i przyozdobiony staraniem gwardyana ks. Piotra Krajewskiego. Trzeci kościołek św. Ducha powstał wraz ze szpitalem w XIII w. , jak o tem świadczy przywilej ks. Przemysława z 1290 r. Nakielski, Miechowia, 216. Zarządzali nim kanonicy lateraneńsey aż do ich zniesienia w 1819 r. Pierwotny kościołek uległ ruinie i na jego miejscu wzniesiono nowy w 1749 r. , lecz i ten został zamknięty po 1819 r. Istniały jeszcze poprzednio cztery małe kościołki św. Piotra i Pawła pod zarządem mansyonarzy kollegiaty, drewniany kościołek św. Krzyża po za mia stem i WW. św. w 1475 r. wystawiony. Prócz szpitala św. Ducha był drugi drewnia ny przy kollegiacie. Zamożność mieszczan i bezpłatny materyał budowlany wielkiego lasu miejskiego ułatwiały te pobożne, nietrwałe fundacye. Br. Oh. Pyzówka al. Pyżówka, wś, pow. nowotarski, na płn. zach. od Nowegotargu, odl. 10 klm. Graniczy od wschodu z Laskiem i Klikuszową, od płn. ze Sieniawą, od zach. z Pieniążkowicami a od płd. z Morawczyną. Południową granicę tworzy pot. Syraczka, dopływ Lepietnicy. Z obszaru wsi spływa ku południu do Syraczki kilka strug b. n. Na półn. granicy wznosi się wzgórze Janiłówka 818 mt. ; płn. zach. narożnik graniczny tworzy również wzgórze lesiste 816 mt. ; wzgórze nad wschodnią granicą, Przysłop zwane, ma 730 mt. Obszar włościański liczy roli or. 623, łąk i ogr. 92, pastw. 87, lasu 132 mr. austr. W r. 1777 było 45 dm. , 249 mk; w 1799 r. 56 dm. , 323 mk. ; w 1824 r. 60 dm. , 337 mk. ; w 1869 r. 79 dm. , 427 mk; w 1880 r. 474 mk. W r. 1777 posiadali włościanie wołów 62, koni 16, źrebiąt 2; w r. 1799 wołów 74, koni 25; w roku 1824 wołów 194, krów 123, koni 44, owiec 120. Wieś ta zwała się dawoiej Śreniawą Srzeniawa. Według lustracyi z 1636 r. 13 zarębników opłacało czynszu dorocznego złp. 130, zagrodnik złp. 2, komornicy złp. 5 gr. 9. Było tu sołtystwo; dochód z niego złp. 11. Całkowity dochód czynił złp 148 gr. 9. Był tu także folw. starościński Dochód z niego czynił złp. 233 gr. 8. Lustracya z r. 1660 podaje Jest w tej wsi zagrodiików na rolach 5, którzy jako i w inszych wsiach nierównie, ale iuxta quantitatem fundi possessi czynsz doroczny płacą; dostaje się go annuatim od wszystkich złp. 47 gr. 8; item kwartalnego dają na kwartał per florenos duos, quod facit annuatim florenos 8; spy owsianej zsypują korcy nowotarskich 2, co czyni groszy 24; oprawę łokci 5 co czyni gr, 12 den. 9; robią dni 6 sprzężą, również 6 dni pieszo. In possesione sołtystwa zostaje Stanisław Pyzowski przy rozkazaniu robót, rządzie we wsi i podróżach zwykłych do dworu daje do dworu dorocznie złp. 12, Całkowity dochód czyni zatem złp. 68 gr. 14 den. 9. Stanisław Pyzowski pokazał konsens Elżbiety Pyzowskiey, rodzicielkiey swoiey a teraznieyszego krola Jego Mci Pana Naszego Miłościwego de Data Cracoviae die 10ma Februarij Millesimo Sexcentesimo Quadragesimo Pyzówka Pyżownia Pyzy Pyżówka Pyzowy Pyzowy Pyża Pyżowice Quarte in Personam sui, produkował y cessyą coram Actis Civitatibus Neoforensibus Praesentibus Nobilibus Joanne Kucharski et Remigiano Łazowski zeznaną y do Akt Grodz kich Sandeckich per oblatum podaną. Item pokazał przed urzędem naszym lustratorskim Conservatia na Sołtystwo od teraźnieyszego króla Jego Mci Pana Naszego Miłościwego de data in Castris ad Cracoviam die 12 Julij an no 1657, która cum omnibus et singulis agris, pratis, campis, sylvis, pascuis Hamry dictis ad rupem Jaworzyna sese extendentibus, taberna, molendino, braxatorio, horto Stankowski et Zająckowski nuncupatim piscinis lacubus subclitis eorumque laboribus, oneribus, commodis, fructibus, personis nobilium Stanislai et Sofiae Pyzowski coniugibus ad extrema vitae tempera gratiose conservant. Folw. starościński przyniósł dochodu złp. 165. We dług lustracyi z r. 1765 było ról 14. Płacono podatku rozmaitego złp. 1801 den. 4. Sołty stwo było w posiadaniu Jana i Reginy Czer wieńskich za przywilejem Augusta III z 7 paźdz. 1750. Płacili do dworu tg. 54 gr. 24, wliczonych w ogólny powyżej podany dochód z tej wsi. W tymże roku nie istniał już fol wark starościński. Grunta doń przynależne rozdano chłopom. Wś należy do sądu pow. i urz. podatk. i poczt. w Nowymtargu. Paraf, rzym. katol. w Klikuszowie. Br. G. Pyzowy, os. nad rz. Pilicą, pow. noworadomski, gm. Masłowice, par. Bąkowa Góra, ma 1 dm. , 8 mk, 49 mr. włośc. W 1827 r. było 2 dm. , 6 mk. Pyzy, przedmieście mka Goniądza, pow. białostocki, w 3 okr. pol. , o 46 w. od Białegostoku. Pyża, dobra, pow. siebieski, w 3 okr. pok. do spraw włośc, gm. Ryki, w 1863 r. 163 dusz rewiz. Pyżowice, ob. Pyrzowice. Pyżówka al. Peżówka, wś, pow. uszycki, położona na górze nad jarami, którymi od strony zachodniej płynie Uszyca wpadająca o 4 w. poniżej pod St. Uszycą do Dniestru, z drugiej strony dotyka gruntami do Dnie stru. Odległa o 4 w. od St. Uszycy, 30 w. od Nowej Uszycy, 55 w. od Kamieńca a 85 od Deraźni najbliższej st. dr, żel. , przy drodze z Łojowiec do Wachmowiec, należy do 2 okr. pol. Żwańczyk, gm. Gruszki, par. kat. i st. poczt. Uszyca, par, praw. Łojowce. Ma 73 osad, 400 mk. w tej liczbie 50 jednodworców, 1020 dzies. ziemi dworskiej, w tem 114 dzies. dobrego dębowego lasu, 421 dzies. zie mi włośc. i 50 dzies. cerkiewnej. Cerkiew fil, p. w. N. M. P. , wzniesiona w 1874 r. ; młyn wodny na Uszycy, walcowy, systemu peszteńskiego, poruszany turbiną o sile 20 koni, przerabia rocznie około 80, 000 pudów mąki; wiatrak o dwóch kamieniach. Z dawnych pa miątek znajduje się w P. przechód podziemny od Dniestru do jaru Żornawki, na przestrzeni około 100 sążni, nie zbadany jednak dotych czas, oraz słup kamienny na granicy od wsi Łojowiec, wysoki około 2 1 2 sąż. , nazwany babą. Grunt górzysty, gleba glinkowata, z piaskiem zmieszana. Znajduje się kamień wapienny i łupek. Za czasów Rzpltej P. wchodziła w skład sstwa uszyckiego, do któ rego należały nadto Koniłówka, Durciakowa i Gorajówka. Ostatnim sstą uszyckim był Sa dowski. Ukazem z d. 18 sierpnia 1795 r. ce sarzowa Katarzyna darowała sstwo uszyckie i teremeckie gen. majorowi Bazylemu Szeremetiewowi, który w 1800 r. sprzedał oba sstwa a z niemi i P. Józefowi i Duklannie z Morawskich Wyleżyńskim, którzy w 1802 r. sprzedali same tylko P. Wojciechowi Odrzywolskiemu, od którego drogą spadku prze szła do jego córki Emilii Batowskiej. Od Batowskiej w 1834 r. kupił P. Józef Regulski, dziś Włodzimierza Regulskiego. W. B. Pyżownia al. Huby, wś, pow. noworadomski, gm. Rzeki, ma 20 dm. , 97 mk. , 92 mr. ziemi włośc. Q Quacke niem. , rzeczka, lewy dopł. Słupny, w Pomeranii; nad nią leży wś i dobra Quackenburg. Kś. Fr. Quackenberg niem. , wś i dobra ryc. ze st. poczt. w Pomeranii, pow. słupski, nad traktem z Słupska do Bytowa, 12 klm. na płd. od Słupska, nad rz. Quacke. Okolica równa, gleba średnia. W 1877 r. 420 mk. ew. Kś. Fr. Quadendorf niem. 1. wś włośc, pow. gdański, st. p. Gr. Plehnendorf, par. kat. Król. kaplica w Gdańsku, ew. Rychemberk, szkoła ew. w miejscu; 904 39 magd, mr. W 1869 r. 151 mk. , 7 kat. , 135 ew. , 9 menon. , 18 dm. ; 11 gburskich posiadłości i 5 zagród. Wś leży w małych gdańskich Żuławach, niedaleko Wisły, 3 4 mili na wschód od Gdańska, do którego należała od 1807 do 1826 r. Gleba bardzo urodzajna; za posiadłość 150 morgową płacą do 75, 000 mrk. R. 1399 nadaje komtur gdański Albrecht Ton Schwarzburg wsi Q. , obejmującej 12 włók, prawo chełmińskie ob. Cod. dipl. Cartusiae w Peplinie, str. 185. Czynsz wynosił 15 grzyw. ; dziesięciny dla biskupa pół wiardunka od włóki a na meszne dla proboszcza 1 kor. jęczmienia i 1 kor. owsa od włóki. Od kar sądowych pobierała wieś trzecią część; kary od wykroczeń dróżnych i sądownictwo nad rycerzami i ich pachołkami, jak i nad obcymi zastrzegł zakon sobie. Przysługiwało im także prawo łowienia ryb w Małej Motławce małemi narzędziami, w granicach wsi, dla własnej potrzeby. Uwolnieni byli od tłoki i służenia przy wyprawach wojennych, wyjąwszy gdy szło o obronę całego kraju. Za to byli zobowiązani co rok siano na łące pod Plehnendorf die da Bresslau genant ist, gdy już było skoszone na obszarze jednej włóki zgrabić i w kopki ustawić. R. 1429 nadaje Paweł von Russdorf, w. mistrz wieś tutejszą szlachetnemu Henrykowi Hattenick, właścicielowi pobliskich dóbr Mutterstrentz ob. tamże, str. 186. R. 1446 nabyli tę wś kartuzyanie za 1080 grzyw. , na co w. mistrz chętnie dał swoje zezwolenie. Za to odwdzięczyli się mu ojcowie, postanawiając wsi tej nigdy nie sprzedać. Mieszkańcy tutejsi skła dają się z niemieckich kolonistów ob. Zeitsch. d. Westpr. Gesch. Ver. , VI, str. 133. Po pierwszym podziale Polski szła tędy granica celna. R. 1807 stała cała ta okolica pod wo dą, przez co Gdańszczanie chcieli to miasto ratować przed Francuzami, ale daremnie. Po tem powstał o Q; . spór między Napoleonem a Gdańskiem o granicę ob. Land u. Leute des Landskr. Danzig von Brandstaedter, str. 21. 2. Q. , dobra, tamże, st. p. Gdańsk, 6 8 klm. odl. , 103 51 ha roli or. i ogr. , 0 09 past. , 3 nieuż. , 2 89 wody, razem 109 49 ha; czysty doch. z grun. 3057 mrk; hodowla bydła; wła ściciel 1858 r. Schindler; 1885 Epp; 1869 r. 62 mk. , 7 kat. , 50 ew. , 5 menon. ; 5 dm. Do bra te leżą nad Małą Motławą. R. 1429 na daje w. mistrz Paweł T. Russdorf Henrykowi Hattenick; obejmowały one wtedy 6 1 2 włóki. R. 1446 nabyli je kartuzyanie za 540 grz. ob. Zeitsch. d. Westpr. Gesch. Ver. , VI, str. 95. Inne tej miejscowości dotyczące źródła zawiera niedrukowany dotychczas Apparatus przeora Schwengel z przeszłego stu lecia. Kś. Fr. Quadrillen fol. na niem. Warmii, pow. reszelski, o 5 1 2 klm. na płn. zach. od st. p. , tel. i kol. żel. w Reszlu, nad rzeczką wpadającą do jez. Zain. Ad. N. Qualkau, 1223 Falkau, 1150 Villa Falkonis i Qualkou, właściwie Fałków, wś i fol. , pow. świdnicki, par. kat. Górka Gorkau. W 1842 r. 42 dm. , 379 mk. 19 ew. , szkoła ew. Trzy młyny wodne, łomy granitu w górze Sobocie Zobtenberg, używanego na wyrób płyt, stopni. Quallwitz, ob. Źródłowice. Qualwitz niem. , ob. Chwałowice. Quanditten niem. , dobra ryc. , pow. rybacki, 2 klm. od st. p. i tel. Drugehnen. Obszaru 756 ha. Quanzendorf, 1373 Quanczindorff, wś i dobra, pow. niemczyński, par, ewang. Wilków, Quacke Qualkau Quallwitz Qualwitz Quacke Quanditten W 1842 r. 35 dm. , zamek, dwór, fol. , 189 mk. 25 kat. ; łomy granitu. Znaleziono tu groby z urnami. Quarghammer, kuźnica żelaza, na obszarze dóbr Althammer, pow. toszeckogliwicki. Założona w XVIII w. , produkowała w 1861 r. do 5000 cent. żelaza i zajmowała 11 robotn. Quaritz, 1331 Ouaricz, targowisko i przyległośó majoratu Quaritz i Tschammer, pow. głogowski. Posiada kościół par. kat. , szkołę kat. , kościół ew. od 1741 r. na 1000 miejsc, szkołę ew. od 1742. St. dr. żel. na przestrzeni GłogowaŻegań Sagan, o 19 klm. od Żegania. W 1842 r. było tu 209 dm. , 1767 mk. 61 kat. , zamek, fol. z owczarnią 1400 owiec, sołtystwo dziedziczne, gorzelnia, 7 wiatraków, 2 olejarnie, cegielnia, uprawa lnu. Kościół kat. od 1565 do 1658 r. zostawał w ręku ewangelików. O pół mili na płd. od Q, . leży w dolinie śród gór rozległe bagno, zarosłe olszyną i przerznięte przez strumień. Quarzau al. Quarznau, dziś Voeltzendorf ob. Chwarzno, pow. wejherowski. W 1871 r. 7 dm. , 108 mk. Obejmuje 577 59 ha roli or. i ogr. , 30 53 łąk, 113 16 past. , 717 lasu, 191 nieuż. , 0 33 wody, razem 730 69 ha; czysty dochód grun. 2696 mrk. Ks. Fr. Quaschin niem. , ob. Chwaszczyn. Quaschiner al. EspenkrugerSee niem. , Chwaszczyńskie jezioro, pow. wejherowski, na wschód od wsi t. n. , leży nad szosą oliwską, wznies. 145 mt. n. p. m. i jest 1 5 mili długie ob. Kassubei und TuchlerHaide, von Pernin, str. 48. Ks. Fr. Quast, fol. dóbr Wendzin, pow. lubliniecki. Quast niem. , fol. do Tuczna należący; 1868 r. 2 bud. , 1 dm. , 32 mk. , 28 kat. , 4 ew. Quatzow niem. , dobra ryc. w Pomeranii, pow. Sławiński. Queden niem. , dobra ryc. z fol. Krausendorlj pow. rastemborski, blisko granicy pow. leckiego, nad traktem z Lecu do Rastemborku, 6 klm. na płd. wschód od st. p, , tel. i kol. żel. w Rastemborku. Obszaru 548. Własność ks. SchaumburgLippe. Ad. N. Quedin, zamek w Pomezanii. R. 1236 po zwala mistrz ziemski Hermann Balk Dyterykowi Dypenow zamek ten sprzedać, ale nie żadnemu Polakowi ani Pomorzaninowi ob. P. U. B. V. Perlbach, str. 45 i Kwidzynek, Sł. Geogr. , t. V, str. 30. Ks. Fr. Quednau niem. , wś i dobra, pow. królewiecki wiejski, 6 klm. na płn. od Królewca, nad bitym traktem do Cranz, na wzgórzach poczynającej się tutaj sambijskiej wyżyny. Gleba urodzajna. Mieszkańcy rolnicy. Poczta w miejscu. Omnibus pocztowy kursuje między Królewcem na Quednau do Cranz. Dawnymi czasy stał tu kościół p. w. św. Jakuba, pod którego opiekę marynarze przed podróżą morską się udawali, a po szczęśliwym powro cie ofiary składali. Ad N, Quedzyn dok. , ob. Kwidzyn. Quehnen niem. , wś, pow. iławkowski, st. p. Wildenhoff. Quellenau niem. , dobra, pow. pruskoho lądzki, st. p. , tel. i kol. żel. Pr. Holąd. Queiss, Kwissa, ob. Kwiaź. Queissen, 1289 Gwizdawon wś, pow. stynawski. Posiada kościół par. kat. , szkołę kat. , młyn wodny. W 1842 r. 24 dm. , sołtystwo, 122 mk. 13 ew. . Dawniejsza posiadłość biskupów wrocławskich. Querbach, wś, pow. lwowski, na Szląsku pruskim, par. ew. i kat. Giehren. W 1842 r. było 226 dm. , 1185 mk. 40 kat. , szkoła ew. , młyn wodny, tkactwo bawełniane. W pobliżu wsi od 1770 r. istnieją kopalnie kobaltu. W 1826 r. dobywano do 17, 000 cent. rudy i wyrabiano 292 cent. farby błękitnej. Eksploatacyą kopalni następnie zawieszono. Querlug, leśnictwo w pow. czarnkowskim, poczta w Chełście Neuteich, okr. domin. Nothwendig, 1 dm. i 6 mk. Querseifen, 1418 Twerschseyfen, wś, pow. jeleniogórski Hirschberg, par. kat. i ew. Arnsdorf. W 1842 r. 31 dm. , 169 mk. 13 kat. . Qwertingshof niem. , dobra, pow. morąski, st. p. i tel. Morąg. Quesdof Gross i Klein, dobra ryc. w Pomeranii, st. p. Suckow, właściciel ks. Hohenzollern Sigmaringen. Quesendorf niem. , ob. Gwiździny, QuesenSee Gross i Klein niem. , dwa jeziora w pow. człuchowskim, rowem ze sobą połączone. Leżą między Brzeźnem a Borowym Młynem; pierwsze wzniesione 155 mt. n. p. m. , drugie 157 mt. ; oba są płytkie ale razem nieomal milę długie ob. Kassubei und TuchlerHaide, v. Pernin, str. 48. Ks. FrQuetkendorf, ob. Kwiatki. Quetkowa, jezioro, ob. Kwiatkowo. Quetschlauken al. Quetzlauken al. Szardehlen, os. , pow. pilkałowski, st. poczt. Malwischken. Quetz al. Queczow, ob. Kwiecowo. Quetz niem. , wś i dobra ryc. , pow. licbarski, 6 1 2 klm. od st. p. i tel. Dobregomiasta. obszar 302 ha. Queutsch, 1375 Queitsch, wś, pow. świdnicki, posiada kaplicę kat. , filią Wierzbic Wirrwitz. W 1843 r. 24 dm. , folw. , 249 mk. 15 kat. ; par. ew. RogauRosenau, szkoła ew. w miejscu. Quicka, ob. Kwik. Quickendorf, 1322 Quitkendorf, wś, pow. ząbkowicki, posiada kościół par. ew. , szkołę ew. , par. kat. Piotrowice Peterwitz. W 1842 r. 70 dm. , 515 mk. 74 kat. , dwa młyny. Quatzow Queden Quednau Queiss Queissen Querseifen Quesen Quetkendorf Quetkowa Quetschlauken Quetz Queutsch Quickendorf Quarghammer Quarzau al tkactwo bawełniane. We wsi źródło mineralne żelaziste. Quidate, os. nad rzeczką Ruda, na obszarze wsi Ruda Mała, w pow. rybnickim, ma 25 mk. , tartak, Quidlitz, ob. Kwilice. Quidsin, pol. Kwidzyn, według Kętrz. miejscowość w pow. wejherowskim, w spisach urzędowych niewymieniona. Quielitz, 1321 Quelicz, wś, pow. głogowski, posiada kościół par. kat. , szkołę, 4 młyny wodne. W 1842 r. 91 dm. , sołtystwo, 707 mk. 38 ew. . Wś ta była własnością augustyanów w Żeganiu. Quilitten niem. , wś i dobra, pow. świętoSiekierski, st. p. Bladiau. Quilow niem. , wś i dobra ze st. p. , w Po meranii, pow. gryfijski, nad lew. brzegiem Piany, 11 klm. na płn. zachód od Nakła. W 1877 r. 191 mk. ew. Kś. Fr. Quintei. część wsi Krasiejowa, w pow. opolskim. Quinterei, młyn wodny i grupa domów w Swiebodowie Schwiebedowe, pow. mielicki. Quiram al. Chwiramy, Chwiram, Kwiram, Kirany, Skwiram, Quyeramy, Quiran, wś kośc, leży na płd. i w pobliżu Wałcza. W r. 1337 stały Chwiramy pustkami; r. 1641 stała tam kaplica, w której odprawiano nabożeństwo protest. ; r. 1738 znajdowała się ona w ręku katolików ob. Pow. wałecki w XVI w. przez Calliera, str. 12. Por. Chwirama, Kś, Fr. Quirl, wś i dobra, pow. jeleniogórski, par. kat. i ew. Buchwald. W 1842 r. 127 dm. , 673 mk. 39 kat. , szkoła ew. , warsztaty tkackie. Do Q. należały fol. Pfaffengrund i Hain, kol. Gansberg, grupa domów Hickel i dwa młyny wodne. Quirmen niem. , wś na pol. Warmii, pow. ostródzki, st. p. , tel. i kol. żel. Olsztynek. Quirren, fol. do Kamienia należący, pow. suski, st. p. Iława; 1868 r. 9 bud. , 4 dm. , 55 mk. ew. Quirutsch, pustk. w Warłowie, pow. lubliniecki. Quisbernow, dobra ryc. w Pomeranii, st. poczt. Polzin. Quitau, al. Quetendof, ob. Kwiatki. Quittainen niem. 1. dobra, wś i młyn, pow. pr. holądzki, 12 klm. na płd. wschód od Holądu, w równinie, w okolicy lesistej. We wsi okazały zamek, w którym znajduje się zakład dla chorych, fundacyi rodziny Doenhoffów. Poczta w miejscu. 2. Q. Gross, fol. 3. Q. Klein, wś, tamże, st. p. Schlodien. Quitzdorf, łuż. Kwjetanecy ob. , wś nad rz. Czarną Schoeps, której poziom wznies. 454 st. n. p. m. , pow. rozborski, par. ew. Diehsa. W 1842 r. 48 dm. , 199 mk. ew. , młyn wodny, olejarnia, gorzelnia, kopalnia torfu. Do 1815 r. wś należała do saskich Łużyc. Quitzerow niem. , dobra w Pomeranii, pow. dymiński, st. p. Dymin, 5 5 klm. odl. g ma 551 84 ha. Quitzin niem. , dobra ryc. w Pomeranii, pow. Grimmen, odl. od mta pow. 5 klm. , ma 668 78 ha. Qumaelisch, wś i fol. , pow. żegański, par. ew. i kat. Przewóz Priebus. W 1842 r. 24 dm. , 135 mk. 3 kat. . Quolsdorf 1. 1263 Qualiehdorf, wś, pow. bolkowicki, nad Strzygowską wodą, par. kat. i ew. Reichenau. W 1842 r. 111 dm. , 960 mk, 137 kat. , szkoła ew. od 1785 r. , sołtystwo dziedziczne, 3 młyny wodne, hodowla owiec, tkactwo lniane. Do 1810 r. wś była własnością klasztoru w Gryzoborze Gruessau. 2. Q. , wś i dobra nad rz. Białą Schoeps, pow. rozborski, par, ew. Haenichen. W 1842 r. 71 dm. , 443 mk. , 2 młyny wodne, cegielnia. Do Q, . należały fol. Ferdinandshof i Heinriehswalden, tudzież wioska Hinter Quolsdorf. 3. Q. przy Mellendorf, wś, pow. żegański, par. ew. Przewóz. W 1842 r. 12 dm. , folw. , 106 mk. ew. 4. Q. przy Tschoeppeln, wś, pow. żegański, par. ew. Przewóz. W 1842 r. 38 dm. , 183 mk. ew. ; młyn wodny. Quoltitz, dobra w Pomeranii, pow. rugijski, st. p. Sagard, należą do klasztoru św. Anny i Brygity w Stralsundzie, 271 25 ha. Quossen al. Quoossen niem. , dobra, pow. frydlądzki, st. p. Gallingen. Quostków niem. , Quosnitz, 1358 wś, pow. oławski, par. ew. Piskorzów Wielki, kat. Domajowice. W 1842 r. 10 dm. , folw. , 76 mk. 14 kat. . Dawniejsza własność kapituły wrocławskiej. Qwesin al. Quezen dok. , ob. Gwiździny, Qwesin Quostk Quossen Quoltitz Quitzdorf Quittainen Quitau Quisbernow Quirutsch Quirren Quirmen Quirl Quidate Quinterei Quintei Quilitten Quielitz Quidsin Quidate Raaben Raaben, 1213 Rabyn, wś i fol, pow. świdnicki, w górzystej okolicy, przy górze Raabenberg, z ruinami i widokiem na pasmo gór Olbrzymich. W pobliżu linia drogi żelaznej WrocławFreiburg, par. kat. Sasterhausen. W 1842 r. 45 dm. , folw. , 316 mk. 12 ew. , szkoła kat. , młyn wodny. Dawniej własność wrocławskiego kościoła na Piasku. Raaben niem. , młyn, pow. iławkowski, st. p. Landsberg. Raabmuehle, młyn wodny w Seppau, pow. głogowski. Raade niem. , fol. , pow. świętosiekierski, st. p. i tel. Święto siekierka. Raaden niem. , ob. Raduń, Radunek. Raake 1. Gross, 1438 Grossin Rachau, pow. trzebnicki, nad rzką Paschkerwitzer Wasser, par. ew. Paschkerwitz. W 1842 r. 13 dm. , 88 mk. 9 kat. , dwór, fol, młyn. 2. R. Klein, 1402, pow. trzebnicki, par. ew. Psary. W 1842 r. 8 dm. , 62 mk. 25 kat. . 3. R. , 1292 Rackaua, wś i dobra, pow. oleśnicki, posiada kościół par. ew. do 1706 r. filia Ligoty, szkołę ewang. , młyn wodny. W 1842 r. 31 dm. , 253 mk. 6 kat. . Raase niem. , ob. Bazowa. Raatsch, ob. Raczanki. Raatz, 1290 Ratis, 1302 Jauernuuiz, pow. ziębicki, ob. Jaworowice. Raba, rzeka, prawy dopływ Wisły, ma źródła na granicy gm. Sieniawy i Klikuszowej, w pow. nowotarskim, na zachod, stoku Gorców, w pobliżu punktu zbiegu granic Sieniawy, Klikuszowy i Rdzawki, pod 37 38 21 wsch. dłg. g. F. a 49 32 15 płn. szer. Jako drobna struga podąża granicą Sieniawy i Klikuszowy na płd. a dosięgnąwszy lasu nad granicą Pyzówki zwraca się na lekki płn. zachód, płynąc między domostwami Sieniawy, dolinką nad którą od płd. wznosi się Janiłówka 818 mt. i las Bucznik 816 mt. , a od płn. Rabska góra 783 mt. . Zabrawszy od lew. brzegu strugę nadpływającą od wsi Bielanki, wykręca się na płn. łukowato przez obszar Raby Wyźniej w pow. myślenickim, opływając Rabską górę od zachodu. Od ujścia Zaklętego pot. podąża w kierunku płn. wsch. przez Rokiciny i Chabówkę pow. nowotarski aż do wsi Rabki, gdzie z praw, brzegu przyjmuje pot. górski Poniczankę. Ten potok, jako też górne ramię Raby od źródeł aż po ujście Poniczanki obejmują dział górski Piątkowej 715 mt. i Rabskiej góry 783 mt. . W Chabówce zbliża się najbardziej dolina R. do doliny sąsiedniej Skawy, gdyż rozdziela je wał szeroki tylko na 2 klm. Dolina R. od ujścia Poniczanki, rozszerza się nieco, roztoczywszy się w obszerną równinkę międzywzgórzystą, na zach. od Mszany Dolnej, przy ujściu Mazanki al. Mszany do Raby. Na przestrzeni od Rabki do Mszany Dolnej płynie R. w kierunku płn. wschod. Nad praw. brzegiem wznoszą się ostatnie czubałki zachodnich Gorców, jak Pilna 607 mt. . Grzebień 679 mt. , Potoczkowa 747 mt. , Adamczykowa 612 mt. , a nad lew. brzegiem Rabka 644 mt. i Wielki Luboń 1023 mt. . Wśród tej uroczej doliny legły wioski Zaryte pow. myślenicki i Raba Niźnia pow. limanowski. Od ujścia Mszany zmienia R. nagle kierunek swój płn. wsch. na płn. zach. i płynie przez obszar Kasinki pow. limanowski doliną, nad którą od płd. zachodu wystrzelił stożkowaty Strzebel 977 mt. , a od płn. wsch. Lubogoszcz 967 mt. i Kiczera 726 mt. . Liczne potoki z działu Lubonia i Strzebla, jakoteż Lubogoszcza, zasilają R. Są to przeważnie potoki krótkie; znaczniejszym z nich jest Kasinka. Porzecze R. w obrębie Kasinki jest namuliste i przepuszczalne; dla małej warstwy humusu grunta wymagają skrzętnej uprawy, albowiem za pługiem pokazują się kamienie. U stóp stromej Kiczery 726 mt. opuszcza R. pow. limanowski i przerzuca się powtórnie w pow. myślenicki, przepływając wś Lubień uroczą kotliną, nad którą od wschodu wznosi się Kiczora 726 mt. , od płd. wsch. stożkowy Strzebel 977 mt. , a od zach. dział Cymbałowej al. Zębałowej 859 Raaben Raabmuehle Raade Raaden Raake Raase Raatsch Raatz mt. . Tutaj płynie R. coraz szerszem łożyskiem, zmieniając po każdym wylewie swe koryto. Stan wody R. w Lubniu jest zwykle niski; płynie bowiem kilku korytami po rozłożystym kamieńcu, który się w bród przebywa. Znaczna szerokość kamieńca i gwałtowność wody w czasie wezbrania nie dopuszczają wystawienia tutaj mostu. Dla komunikacyi pieszej zbudowano długą i wysoką ławę, mającą około 600 kroków długości a trzy belki szerokości. Zazwyczaj na wiosnę lub w jesieni zrywa rzeka tę ławę, rozbijając przęsła ogromnemi skałami, które unosi. Po takich powodziach, przerywających na kilka dni komunikacyą obydwu części wsi, zmieniają się brody i nową ławę budować trzeba na innem miejscu. Kamieńce porastają z czasem jałowcem i olszyną; próbowano je także zasiewać trawą i owsem, ale bezskutecznie. W Lubniu wpuścił prof. dr. Nowicki znaczną ilość zarybku łososi do R. przed kilku laty. od ujścia Krzeczówki płynie R. wprost na płn. i przechodzi na obszar gm. Pcimia, przyjąwszy z lew. brzegu znaczny strumień Łętówkę, a z praw. brzegu Suszankę. Dolinę rzeki ścieśniają stoki z praw. brzegu góry Kamienik 782 mt. i Łysina 897 mt. , a z lewego brzegu Kotoń al. Pękalówka 848 mt. j z pod której płynie pot. Klecanka, uchodzący do Raby z lew. brzegu pod kościołem pcimskim. Od Pcimia począwszy podąża znowu na płn. zach. przez obszar Stróży, tworząc tu, jak w Pcimiu, rozległe kamieńce i zabierając z lew. brzegu pot. Trzebuńkę. Nad praw. brzegiem od wschodu rozpościera się dział górski Chełm, ze szczytem Stróża 654 mt. a od zachodu lewy brzeg R. , między Trzebuńką, Rabą i Bysinką wzgórze Sularzowa 624 mt. . Od ujścia Trzebuńki podpływa R. pod Plebańską górę 508 mt. wprost na płn. , a dochodząc do Myślenic przybiera kierunek płn. wschodni. Dotąd dolina R. jest górską, wąską i głęboką; pod Myślenicami wypływa ona z gór w bezbrzeżnem korycie i dopiero pod Książnicami podnoszą się cokolwiek jej brzegi. Naprzeciw Myślenic na praw. brzegu R. wznosi się góra Uklejna 677 mt. . Na stoku jej, w lesie, na obszarze przysiołka Chełmu, znajdują się szczątki dawnego zamczyska, niższe piętro czworobocznej baszty, bez śladu okien lub otworu na drzwi; mury grube, złożone z surowego kamienia, gruzu i wapna. W XVI w. był zamek już w gruzach. Od Myślenic począwszy dolina R. staje się coraz szerszą a góry zwolna rozstępują się i znikają. W kierunku płn. wschod. przepływa obszary gm. Dolnej Wsi, Osieczan, gdzie z praw. brzegu przyjmuje pot. Bulinkę, wypływający ze wschod, stoków Uklejny, następnie Banowie, Borzęty, Drogini i Brzązowic. Tu opuszcza pow. myślenicki i przechodzi do pow. wielickiego, gdzie opływa miasto Dobczyce od strony wschodniej, dalej przerzyna obszar Niezdowa, Winiar, Kunic, Stadnik, Fałkowie, mta Gdowa. Tuż za Gdowem przechodzi do pow. bocheńskiego i opływa Marszowice, Klęczany, NiewiaróWy Nieznanowice, Pierzchów, Pierzchowice i Nieszkowice. Powyżej Drogini zabiera z praw. brzegu pot. Trzemeśnę, poniżej zaś Winiar rzkę Krzyworzekę. Między Pierzchowicami a Nieszkowicami przyjmuje kierunek północny, przepływa między Książnicami wś i młyn, gdzie przyjmuje z lewego brzegu Gnojski pot. , następnie zrasza Łężkowice i Targowisko. Między Targowiskiem od płn. zachodu a Chełmem od połud, tworzy R. znaczne kolano, wyginając się na płn. wschód i opływa Stanisławice, Cikowice, Chodenice, Damienice i Proszówki. Tu zmienia kierunek na płn. i podąża do Wisły rozległą równiną, dotykając wschód, brzegów Niepołomskiej puszczy. Z praw. brzegu od wschodu legły gminy Krzyżanowice Wielkie, Słomka, Gawłów Stary i Nowy, Majkowice, Bogucice, Cerekiew i Uście Solne; na lewym Krzyżanowice Małe, Raczków, Mikluszowice, Wyżyce, Bieńkowice i Niedary. Ujście R. do Wisły leży na obszarze Niedar. Koryto R. miejscami zajmuje do 80 mt. szerokości, rozszerzane przez bystry nurt tej rzeki i zdarzające się w ostatnich latach częste powodzie, podrywające mało wyniosłe brzegi. Koryto R. w tych okolicach miało dawniej 30 40 mt. szerok. Za to zmniejszyła się głębokość wody, która przy najmniejszym stanie pod Baczkowem dochodziła 17s mt. , gdy dziś zaledwie 50 ctm. sięga, wyjmując niektóre głębizny i topieliska, które w wielu miejscach R. na tym dolnym biegu się znajdują. O stanie rzeki R. na przestrzeni od Bochni do ujścia, podał r. 1773 dokładne sprawozdanie A. Liesganig, ówczesny dyrektor budownictwa w Galicyi, wydelegowany dla zbadania koryta R. w celu uspławnienia jej dla transportu soli z Bochni do Wisły, co jednak do skutku nie przyszło. Cała dolina rzeki w dolnym biegu jest podmokłą. Wody gościnne bywają na R. w tym samym czasie co na Sole i Skawie, t. j. na św. Jan, św. Jakub, oprócz tego często w czasie letnich nawałnic. Od ostatniej wioski górskiej mogłaby być R. spławną, a w okolicy Bochni żeglowną. Okolica nad górnym biegiem R. jest ubogą w drzewo; od Bochni zaś mogą chodzić małe galary krakowskie. Po Myślenice jest łoże Raby zasute górskimi jazami Na górnym biegu łomy drzew i kamieni, częste mielizny i zaspy kamieńca, poniżej kręty bieg, częste kolana, przykre zawroty, w końcu krótkotrwałe wody, są główną przeszkodą dla spławu i żeglugi. Nad rzeką Raba tą po obu brzegach leży do 50 wsi i 4 miasta. j Na dolnym biegu łożysko rzeki wyścielone jest piaskiem i żwirem rzecznym, który pod Krzyżanowicami wydobywany, służy do konserwacyi drogi prowadzącej do Wisły pod Sierosławice. Według prof. Nowickiego żyją w R. ryby brzana, brzanka, cyrta, głowacz, jazgar, jaź, jelec, karaś, karp, kiełb, klonek, kolka, lipień pod Bochnią, łosoś, miętus, okoń, płotka, pstrąg w okolicy Raby Niźniej, Wyźniej i Zarytego, siekierka, strzebla, szczupak, śliz, świnka, ukleja, węgorz. Dla R. istnieje oddział krajowego towarzystwa ry backiego w Bochni. W r. 1880 wpuszczono narybku pstrąga w R. pod Nieznanowicami 2000. Wysoki jaz pod Winiarami przeszka dza ciągowi ryb z Wisły do R. Cały bieg R. wynosi 138 kim. , z czego od źródeł po My ślenice przypada 59 klm. , od Myślenic po Krzyżanowice 56 klm. , a od tych po ujście 23 klm. Na powiat nowotarski 12, limanowski 14, myślenicki 41, wielicki 16 i bocheński 55 klm. Z praw. brzegu przyjmuje dopływy Poniczankę, Słonkę al. Słony pot. . Olszówkę, Głęboki, Mszankę, Kasinkę, Suszankę, Krzy wice, Ziębówkę, Uklejnę, Bulinkę, Trzemeśnę, Burletkę, Krzyworzekę, Kędzierzynkę, Stradomkę i Babicę; z lew. zaś brzegu Zaklęty, Luboński, Krzeczówkę, Łętówkę, Klecankę, Trzebuńkę, Gnojski, Mikoszcze, Bysinkę, Wolnicę, Rudnik, Niżowe, Porębę i Królewski pot. Spad wód wskazują liczby 780 mt, źródło, 638 mt. kapliczka w Sieniawie, 531 mt. ko ściół w Rabie Wyźniej y 425 mt. ujście Ol szówki, 4 02 mt. most na Rabie na gościńcu do Mszany Dolnej, 345 mt. ujście Krzeczówki, 337 mt, ujście Łętówki, 286 mt. ujście Bysinki, 266 mt. most na R. poniżej Drogini, 214 mt. ujście Stradomki, 189 mt. mię dzy Bogucicami a Mikluszowicami, 185 mt. powyżej ujścia do Wisły. Br. G. Raba 1. Nizna wś, pow. limanowski, par. rz. kat. w Olszówce. Leży w dolinie rz. Raby, przy gościńcu z Mszany Dolnej 7 5 klm. do Jordanowa i kolei państwowej między st. Mszana Dolna i Zaryte. Zajmuje wąską górską dolinę 428 mt. n. p. m. wznies. , ciągnącą się od płd. zach. ku płn. wschodowi, zawartą od północy stokami Wielkiego Lubonia 1023 mt. , od południa zaś wzgórzami 526 do 529 mt. wzniesionend, które oddzielają R. od Olszówki Jałowa glińkowata gleba pokrywa strome zbocza górskie zwane działami, na których udaje się tylko nisko wyrastający owies. W dolinie gleba lepsza, napływowa, namulista, wydaje żyto, jęczmień, ziemniaki, o ile na uprawę pozwala ostry górski klimat. Dolina sama jest właściwie kamieńcem, pokrytym cienką warstwą ziemi. Ztąd na polach gromadzą się co roku większe kupy kamienia wydobytego przy orce. Lasy świerkowe przetrzebiono podczas budowy kolei żelaznej, obnażając zbocza wzgórz. Na płd. zachód graniczy R. Niżna z Zarytem, na półn. z Gliznem, na wschód z Podobinem a połud. z Olszówką. Potok płynący przez Olszówkę uchodzi do Raby na obszarze tej wsi z praw. brzegu. Z obszaru 1658 mr. przypada wiek. posiadłości 122 mr. 82 roli, 2 łąk, 8 past. i 30 lasu a 1536 mr. pos. mn. 917 roli, 61 łąk, 215 past. i 343 lasu. Z 91 dm. stoi 3 na obszarze więk. pos. spadkob. K. M. Baranowskiej. Ludność składa się z 641 osób, z których 628 rz. kat. a 13 izrael. Żydzi trudnią się karczmarstwem i młynarstwem; stoją tu 4 wodne młyny. Chaty drewniane, rozrzucone, schludne; lud należy do górskiego szczepu Kliszczaków. Przed zbudowaniem kolei trudniła się ludność dowożeniem deszczek do Krakowa na targi, obecnie do pobliskich stacyi. 2. R. Wyźna, wś, pow. myślenicki, nad górnym biegiem Raby, w pobliżu granicy węgierskiej, w dolinie górskiej, rozszerzonej dolinami potoków spływających z obu brzegów do Raby, a z których największym jest Zaklęty potok. Dolina wznosi się około kościoła 531 mt. n. p. m. ; otaczają ją zaś od zachodu lesiste grzbiety Beskidu, tworzące granicę Galicyi, sięgające do 826 mt. , od płd. Rabska góra 783 mt. , od wschodu Piątkowa 684 mt. , od płn. mniejsze wzgórza 535 mt. tworzące dział wód Raby i Skawy. Droga gminna łączy R. z gościńcem, wiodącym ze Skomielny Białej do Podwilka na Śpiżu. Najbliższa st. kol. Chabówka 5 klm. . Obszar pos. więk. Stefan Wilkoszewski ma 1141 mr. 451 roli, 6 łąk, 52 past. i 632 lasu; mn. pos. 2401 mr. 1841 roli, 57 łąk, 267 past. i 236 lasu. Gleba zimna, ilasta; lasy świerkowe. We wsi są 4 młyny wodne, z nich jeden dworski. W 1880 r. było 189 dm. a 1251 mk. 596 męż. , 655 kob. ; 1240 rz. kat. i 11 izrael. ; na obszarze wiek. pos. 9 dm. , 58 mk. 30 męż. , 28 kob. , z których 56 rz. kat. a 2 izrael. Szkoły nie ma. W górze Strug znajdują się łomy kamienia młyńskiego, w ławicach 1 2 stóp grubych. Kamień ten składa się z granitu lub kwarcu, zlepionego niebieskim iłomarglem. Siarczyński rkp. Bibl. Ossol. , Nr. 1826 wspomina, że w pierwszej połowie bieżącego wieku były tutejsze kamienie młyńskie poszukiwane; dzisiaj wyrabiają je tylko dla okolicy bliskiej i na żarna. Wieś założono około roku 1580, gdyż regestra poborowe z r. 1581 Pawiński, Małop. , 49 zwą ją nome radicis. Należała do Spytka Jordana, kaszt. krak. , i miała 23 półłanków kmiecych, 8 zagród z rolą, 2 zagr. bez roli, 2 komor. z bydłem, 1 komor. bez bydła i 3 rzemieśL Nadto był łan sołtysi, 2 zarębników i 1 folusz. Tak Raba Raba Rabczyca Rabczańsko Rabczanka Rabczanie Rabcza Rabalina Rabalce Rabalce że i teraz trudni się ludność tkactwem, jako przemysłem domowym, wyrabia jednak tylko grube płótna, które spienięża na miejscu lub na targach pobliskich miasteczek. Należała do par. w Rabce. Chociaż parafią erygowano wraz z założeniem wsi, to uposażenie dał jej dopiero w 1668 r. Kasper Sierakowski; od te go też roku przechowały się metryki. Kościół drewniany stał w 1595 r. , jak świadczy wizytacya zachowana w aktach parafialnych Łepkowski, Roznik Tow. nauk. krakow. z r. 1861. Dzwony noszą daty 1678 i 1732. Obecny kościół murowany, bez sklepienia, z czworoboczną wieżą, odbudowany w 1840 r. Par. należy do dyec. krakowskiej, dek. ma kowskiego, obejmuje Rokiciny, Sieniawę i Bielankę. Mac. Rabalce, os. w dobrach Wojciechów, pow. janowski. Rabalina, wś, pow. suwalski, gm. Wólka, par. Raczki, odl. od Suwałk 13 w. , ma 18 dm. , 151 mk. W 1827 r. było 18 dm. , 102 mk. Babce Riabce, wś, pow. wilejski, w 1 okr. pol. , gm. Chotenczyce, gm. Rabce, o 2 w. od gminy a 49 w. od Wilejki, przy b. dr. poczt, z Ilii do Radoszkowicz, ma 7 dm. , 69 mk. 33 dusz rewiz. W skład okręgu wiejskiego wchodzą wsie R. , Chotenczyce, Dworzec, Zagórzany, Budzki, Daszki, Łowcewicze, Pleszczany, Zajelniki i zaśc. Zajelniaki, w ogóle 282 dusz rewiz. włościan uwłaszczonych. Rabcza Stara, węg. O. Rabcsa, wś w hr. orawskiem, na stoku Babiej Góry, na granicy Galicyi. Kościół par. katolicki, chów bydła, uprawa lnu, płóciennictwo, wyrób drewnianych sprzętów, 1482 mk. 1347 Polaków. Parafia rozległa na 1 1 2 mili kwadr. Rabczanie, także Zagórzanami zwani, ród góralski, zajmujący wierzchowinę Raby górnej po obu jej stronach. Siedziby ich leżą w głębokiej kotlinie, pomiędzy płn. stokami Beskidu wschodniego w dziale skawiańskorabczańskim. Czy się zbliżamy do nich od płd. z doliny nowotarskiej, czy też od płn. od równin Wisły, zawsze legły ich osady poza górą. Stanowią oni przejście od Nowotarżan do Babiogórców, a wyłom Raby między górą Luboniem od zach. a Lubogoszczem od wsch. położony zamyka ich siedziby za biegiem Raby na północ. Na płd. tedy odgranicza ich siedziby pasmo Gorców, od wschodu lesiste działy Niedźwiedzia, które się od Gorców przeciągnęły do góry Mogilnicy i zródłowisk rzeki Łososiny, a od zach. odgranicza je płytki łęg poprzeczny, oddzielający obszar górnej Raby od obszaru Skawy. Od rz. Raby zowią się oni także góralami od Rabki czyli Rabczanami, bo też tutaj ich rodowość najwybitniejsze przybiera cechy. Zajmują oni wsi Sieniawę, Bielankę, Babę Wyźnią, Rdzawkę, Rokiciny, Chabówkę Rabkę, Zaryte, Rabę Niźnią, Mszanę Bolną i Górną, Kasinę i Kasinkę, Glizne, Węglówkę, Skomielne Białą, Porąbkę, Gruszo wice, Dobrą, Jasną, Tymbark, Zamie ście, Chyźówkę, Podrzeczki, Jurków, Wilczy ce, Łostówkę, Łętowę, Słomkę, Podobin, Wi tów, Niedźwiedź, Olszówkę, Porębę Wielką, Słone, Ponice, Koninę i Lubomierz. Niektórzy dzielą Zagórzan na Porębian i Rabczan, ob. Górale. Br. G. Rabczanka, rzeczka, ma źródło w lesie Hłuboczku, w obr. gm. Delawy, w pow. drohobyckim; płynie głębokim jarem wprost na północ. Przepływa wś Słońsko i zwraca się na płn. wschód; odtąd pł3mie uregulowanem korytem na wschod, brzegu rozległych błot tyśmienickich, których wody zabiera, dalej przez zach. obszar Dołhego, Oparów, gdzie z praw. brzegu przyjmuje Lutyczynę, nastę pnie przez Rabczyce i wkońcu w biegu płn. podąża do Tyśmienicy z praw. brzegu, naprzeciw gm. Hrudy. Długość biegu wynosi 18 klm. Br. G. Rabczańskodunajecki, dział górski, ob. Karpaty t. III, 862. Rabczyca, węg. Rabsicza, wś w hr. orawskiem, pod Magórą. Kościół katol. paraf. , chów bydła, uprawa lnu, wyrób naczyń drewnianych, 1309 mk 1121 Polaków. Rabczyce al. Rapczyce, rus. Ripczyci, wś, pow. drohobycki, 18 klm. na płn. wschód od Drohobycza, 3 klm. od sądu pow. i urz. pocz. w Medenicach, 11 klm. na wschód od urz. tel. i st. kol. w Dobrowlanach. Na wschód leżą Medenice, na płd. letnia, na płd. zach. Opa ry, na zach. Wróblo wice, na płn. zach. Lity nia i Hrudy część Lityni. Wzdłuż granicy płn. zach. płynie Tyśmienica, dopływ Dnie stru, środkiem obszaru pot. Rabczanka, prawy dopływ Tyśmienicy. Zabudowania wiejskie leżą w płd. części obszaru. Płn. część moczarzysta, wznosi się średnio do 268 mt. Na gra nicy zach. stoi karczma Czerwona, a na gra nicy płn. karczma Buczała. Własność więk sza fundacyi hr. Skarbka ma roli or. 72, łąk i ogr. 429, past. 9 mr. ; włas. mn. roli or. 594, łąk i ogr. 402, past. 258 mr. W r. 1880 było 171 dm. , 903 mk. w gminie, 4 dm. , 13 mk. na obsz, dwor. ; 6 rzym. kat. , 890 gr. kat. , 16 izrael. , 4 innych wyznań; 15 Polaków, 896 Rusinów, 5 Niemców. Par. rzym. kat. w Me denicach, gr. kat. w miejscu, dek. drohobycki, dyec. przemyska. Do par. należą Opary i Dołhe. We wsi jest cerkiew i szkoła etatowa jednoklasowa. Lu. Dz. Rabe 1. przy BaligrodzieJ z Huczwicami rus. Raby, wś, pow. liski, składa się z dwóch grup domów, zajmujących polany górskie odległe od siebie o 2 5 klm. . Południowa ma cerkiew drewnianą i rozlega się u zródłowisk Rabczyce Rabenwalde Rabe pot. Rabskiego, północna z cerkwią drewnia ną u źródłowisk pot. Huczwickiego dopływ Rabskiego a z nim Hoczewki z lew. brzegu, na południe od Baligrodu odl. 11 3 Mm. Obie osady otacza od zachodu pasmo Wysoki Dział, tworzące dział wód 0 sławy i Hoczewki. Na pograniczu wsi wznoszą się szczyty 815, 913 i 990 mt. Góry na północ wysunięte Na rywni 796 mt. i Żebrawski las 730 mt, są także lesiste; ni mniej lesiste są pasma na wschód, ze szczytami Żebrak 711 mt. , Potoki 782 mt. i Michałów 810 mt. . R. należy do par. rzym. kat. w Wołkowyi i posiada kapelanią grkat. Uposażenie proboszcza składa się z 20 mr. roli, 4 mr. łąk, 22 zł. 34 cent. odsetek od kapitału i 118 zł. dodatku do kongruy. Gleba nieurodzajna; dawniej wydobywano tu. z kamienia iłomarglowego żelazo i były czynne kuźnice hr. Fredrów. Siarczyński Rps. bibl. Ossol. , 1826 powiada, że wieś odznaczała się wspaniałym zamkiem a puszczona na licytacyą była oszacowana na 141, 600 złr. Dzisiaj pos. większa jest własnością izraelity Herscha Grossingera, wynosi 226 mr. roli, 48 mr. łąk i ogr. , 18 mr. past. i 94 mr. lasu; pos. mniejsza 597 mr. roli, 59 mr łąk, 107 mr. past. i 8 mr. lasu. Wś R. ma 38 dm. i 293 mk. ; 1 rzym. kat. , 271 gr. kat. i 21 izrael. , na obszarze wiek. pos. 1 dm. i 13 mk. , 2 gr. kat. i 11 izrael. ; Huczwice mają 21 dm. i 145 mk. , 1 rzym. kat. , 130 gr. kat. i 14 izrael. ; obszar większej pos. 3 dm. , 8 mk. , z których 6 gr. kat. i 2 izrael. Obie osady graniczą na zachód z Mikowem i Busiatynem, na płd. z Wolą Michowa, Maniowem i Kolonią, na wsch. z Bystrem a na płn. z Kamionkami, Sukowatem i Rostokami. 2. R. koło Ustryk, rus. Rabyj, wś, pow. liski, par. rzym. kat. w Jasieniu a gr. kat. w Hoszowie. Leży w okolicy górskiej i lesistej, u źródeł pot. Jasińskiego dopł. Strwiąźa i jego dopływów. Przez wś, której chaty ciągną się długą ulicą z płn. zaohodu na płd. wschód, prowadzi pod górę gościniec z Ustrzyk do Lutowisk, wznoszący się koło karczmy do 638 mt. Najniższe wznies, koło drewnianej cerkwi wynosi 564 mt. Dolinę wąską ogranicza od zachodu pasmo wzgórz lesistych Żuków, ciągnące się w kierunku płd. wschodnim i tworzące dział wodny Sanu i Strwdąża. Najwyższe szczyty wzgórz na zachód od Rabego są przy karczmie na Żukowie 709 mt. , między R. a Sokołowa Wolą 675 mt. a dalej ku płd. 725 mt. Od wschodu zwiera dolinę pasmo ciągnące się w tymże kierunku i będące odnóżem lesistego Stebnika. Tworzy ono dział Jasińskiego potoka i Stebnika, również dopływu Strwiąźa. Najwyższe szczyty sięgają tu na wschód od R. Na buczkach 726 mt. , w miejscu zaś gdzie biją źródła Stebnika 807 mt. pomiaru wojskowego. Wioska górska, graniczy na pół noc z Zadwórzem i Moczarami, na zachód z Wolą Sokołowa, na płd. z Zołobkiem, na wschód z Galówką. Obszar wsi 2605 mr. na leży w dwóch trzecich częściach do pos. więk. Ad. Ziętarski, w której lasy zajmują prawi siedm ósmych części; mniejsza pos. ma 392 mr. roli, 208 mr. łąk, 144 mr. past. i 6 mr. lasu. Do parafii należy 36 mr. roli, 6 5 mr. łąk i 6 mr. past. W XVIII w. była tu osobna parafia gr. kat. Grunt górski, iłowy; lasy szpilkowe. R. ma 58 dm. 3 dworek. i 375 mk. , 7 rzym. kat. , 338 gr. kat. i 30 izrael. Żydów mieszka we wsi 18, na obszarze dwor skim 12. Pierwsi trudnią się wykupywaniem jaj, zboża i przędzy, drudzy karczmaretwem. Podług narodowości w r. 1880 było 45 Pola ków i 330 Rusinów, Mac. Rabeczyno, w spisie z 1864 r. Rabeszno 1. wś nad rz. Mierzycą, pow. dzisieński, w 3 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra ks. Radziwiłłów Czeres, o 7 w. od gminy a 32 1 2 w. od Dzisny, ma 5 dm. , 38 mk. prawosł. i 9 katol. w 1864 r. 16 dusz rewiz. . 2. R. , zaśc, tamże, o 32 w. od Dzisny, 1 dm. , 7 mk. katol. Rabelmuehle, młyn w Wierzbicach Wielkich, pow. kożuchowski. Rabenau, fol. i domin, w gminie Austen, pow. górski Guhrau, na Szląsku pruskim. Rabence, domy w Roztokach, pow. kossowski. Rabendy 1. pow. łomżyński, gm. i par. Lubotyń; mieszka tu drobna szlachta. W 1827 r. było 14 dm. , 87 mk. 2. R. , wś, pow. ostrołęcki, gm. i par. Troszyn, ma 686 mr. obszaru, należy do drobnej szlachty. 3. R. , wś, pow. ostrołęcki, gm. i par. Goworowo, ma 3 os. , 25 mr. Wchodziła w skład dóbr Kobylin. Br. Ch. Rabengebierge, góra na Szląsku Dolnym, w pow. kamionogórskim, w pobliżu Lubawy, leży śród płaskowzgórza sięgającego do 2000 st. , stanowiącego północne podnóże gór Olbrzymich. Wznosi się nad doliną rzeki Bobrawy u jej źródeł. Rabenhors 1. w pow. bydgoskim, ob. Stefanów. 2. R. , pow. chełmiński, ob. Odki Rabeńka, karczma przy drodze między Joską a Bortnikami, pow. braoławski, okr. pol. i par. Tulczyn, gm. Chołodówka. Rabenstein, przedmieście miasta Cieszyna. Rabenstein niem. , dobra w Brandenburgii, pow. ZauchcBclzig, et. pocz. Niemegk. Tu pewnie szukać należy Castrum Rabenstein, wymienionego w dok. z r. 1338 ob. Kod. dypl. Wielkop. , M 1187. Kś, Fr. Rabenwalde dok. 1341, dziś Riewalde pol. Rywałd, w pow. starogardzkim. Rabeszno, ob. Rabeczyno. Rabiany, wś, pow, węgrowski, gm, Jaczew, Rabeńka Rabenstein Rabenhors Rabengebierge Rabend Rabence Rabenau Rabelmuehle Rabeczyno Rabiany Rabeczyno Rabia Rabia skała par. Korytnica, ma 37 dm. , 312 mk. , 799 mr. , W 1827 r. było 28 dm. , 168 mk. Rabia skała, szczyt w głównym grzbiecie Karpat wschodnich, w dziale dukielskoskol skim, na granicy Galicyi i Węgier, w płd. stronie gm. Wetliny, w pow. Lisko. Na zach. od niego legł szczyt Dziurkowiec 1190 mt. , a na wschód Czoło 1157 mt. , Borsuk 1000 mt. i Czerteż 1076 mt. ; na płn. zaś dział Jawornik ze Sękową 1022 mt. . Wznies. 1168 mt. n. p. m. Miejsce znaku triang. Ku płn. spływa pot. Lutowa do Solinki. Br. G. Rabieki, w spisie urzęd. Rebeki, wś, pow. dzisieński, w 2 okr. pol. , gm. Postawy, okr. wiejski Antonowo, o 22 w. od gminy, 66 dusz rewiz. Rabieniec 1. al. Rabiniec, Rabineć, potok górski, ma źródła w płn. części gm. Białoberezki, w pow. kosowskim; płynie na płn. zach. wzdłuż granicy tejże gminy z gm. Roztokami i wpada do pot. Łużek, dopływu Rożenia. Długość biegu 3 klm. Na prawym brzegu w popobliżu ujścia, wznosi się szczyt Rabiniec 916 mt. . 2. R. , al. Rabiniec, Rabineć, potok gór ski, bierze początek w Karpatach wschodnich, w paśmie Czarnohorskim, z pod Fureteka al. Foratyka 1530 mt. , w obr. gm. Żabiego, w pow. kosowskim; płynie leśnym jarem bie giem powolnym na płn. wsch. i po 6 kim. bie gu zlewa swe wody do Czarnego Czeremoszu naprzeciwko osady Rabieńca. Nad płn. zach. brzegiem wznosi się Kierniczny Mały 1424 mt. , a nad płd. wsch. grzbiet Ladieskul 1399 mt. . W wodach potoku żyje pstrąg. 3. R. al. Rabenec, tracz nad lewym brzegiem Czere moszu Czarnego, na obszarze Żabiego, w pow. kosowskim; ob. Łukowice. Br. G. Rabierzyce, pow. gnieźnieński, ob. Grzybowo Rabierzyce, Rabijowka wś nad rz. Grabarką, dopływem Zbrucza, pow. starokonstantynowski, par. Kupiel. W 1867 r. było tu 107 dm. Rabinówka 1. zaśc. szl. , pow. wileński, w 1 okr. pol. , o 10 w. od Wilna, 3 dm. . 14 mk. katol. 2. R. , dwie pobliskie wsi, w zach. płd. części pow. ihumeńskiego, przy gościńcu handlowym mińskosłuckim, w 1 okr. pol. uździeńskim, gm, Dudzicze; jedna wieś ma 15 a druga 1 osadę; miejscowość dość leśna, grunta lekkie, szczerkowe. Posiada kaplicę katol. par. uździeńskiej. 3. R. , urz. Riabinówka, wś, pow. bychowski, gm. Propojsk, w pobliżu błota Czysta Łuża zajmującego 2860 dzies, przestrzeni, ma 42 dm. i 146 mk. Rabinowo, fol. , pow. włocławski, gm. Piaski, par. Zgłowiączka, odl. 28 w. od Włocławka, ma 41 mk. Fol. Rabinowe, oddzielony od dóbr Żydowo, rozl, mr. 292 gr. or. i ogr. mr. 232, łąk mr. 23, past. mr. 2, lasu mr. 17, nieuż. mr. 18; bud. mur. 4; płodozmian 9po lowy; pokłady torfu. Do włościan należy 8 mr. Rabinowo, fol. szl. , pow. święciański, w 4 okr. pol. , o 92 w. od Święcian, 1 dm. , 10 mk. 7 prawosł, i 3 kat. Rabishau 1. dawniej RabsHan, wś i dobra, pow. lwowski na Szląsku. Leży na podgórzu gór Izerskich, składa się z trzech części Ober, Nieder i Muehldorf, posiada kościół par. ewang, z 1566 r. od 1659 do 1742 w ręku katol. , szkołę ewang. , kaplicę katol. W 1842 r. 316 dm, , fol. , leśnictwo, 1567 mk. 26 katol. . 2. R. Hayne, wś, pow. lwowski na Szląsku, par. ewang. Rabishau. W 1842 r. 58 dm. , 293 mk. 8 katol. . Wś powstała w 1621 r. Rabisko, część wsi Cerekwi, w pow. bocheńskim, na praw. brzegu Raby. Br. G. Rabizy, wś, pow. dzisieński, w 2 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra ks. Puzynów Ihumenowo, o 2 w. od gminy a 44 w. od Dzisny, ma 2 dm. , 27 mk. katol. 13 dusz rewiz. . Rabka, os. , część dóbr Klimontów, w pow. będzińskim. Rabka, góra, na płn. zach. od wsi t. n. , w obr. gm. Skomielny Białej, pow. myślenicki, pod 37 36 wsch. dłg. g. F. , a 49 37 30 płn. sz. g. , na lew. brzegu Raby. Wznies. 644 mt. n. p. m. Miejsce znaku triang. Br. G. Rabka ze Sionką wś i zakład kąpielowy, pow. myślenicki, okr. sąd. w Jordanowie. Posiada przyst. kolei transwersalnej linii ZwardońNowy Sącz, odl. od Zwardonia o 109, od Nowego Sącza o 65 klm. , par. rzym. kat. , urząd pocz. i tel. i szkołę ludową; co drugi poniedziałek targi. Wś rozciąga się w dolinie górnego biegu rz. Raby, do której wpadają na jej obszarze potoki Skomielna zlew. a Słonka i Poniczka z praw. południowego brzegu. Gleba mało urodzajna, składa się z łupku glinowego, nieprzepuszczalnego; głównym bogactwem okolicy są dobrze zachowane lasy, przeważnie szpilkowe mianowicie świerkowe. Znajdują się też gaje dębowe i bukowe. Ubóstwo gleby zmusza ludność do szukania zarobku w przemyśle, ztąd zdawna istnieją we wsi warsztaty tkackie. Prawie w każdej chałupie stoi warsztat do wyrobu płótna, którego rocznie około 4600 sztuk wyrabiają. Położenie tkaczy jest niepomyślne, ponieważ izraelici, dostawcy przędzy, wykupują płótno po niskich cenach. Dla podniesienia tego przemysłu utworzono w Myślenicach Towarzystwo tkaczy. Oprócz tego zajmuje się ludność garncarstwem. Wś zajmuje rozległą dolinę wznieś, przy kościele 478 mt. , zasłoniętą od wschodu, północy i południa lesistemi górami a odsłoniętą ku zachodowi. W tę stronę otwiera się piękny widok na Beskid, zamknięty olbrzymim stożkiem Babiej góry, odl, o dwie Rabieki Rabieniec Rabierzyce Rabijowka Rabinówka Rabinowo Rabishau Rabisko Rabizy Rabka Rabka mile 17 klm. , której sine kontury rysują się wydatnie na tle pogodnego nieba. Szczyty otaczające Rabkę są od. płn, Luboń Mały 870 mt. i Wielki 1023 mt. , od płd. Piłat i Rabuń ze szczytem św. Krzyż 715 mt. i 664 mt. ; od wschodu Pilna 607 mt. i Grzebień 679 mt. , od zachodu Rabka Dzielec 664 mt. . Na obszarze wsi rozchodzą się gościńce z miejscowości zwanej Zabornią 1 na południe do Nowego Targu, 2 południowoza chodni na Spytkowice do Podwilka na Węgrzech, 3 ze Skomielny na północ, wojskowy przez Lubień i Pcim do Myślenic, 4 wschodni na Zaryte do Mszany Dolnej i Nowego Sącza, wreszcie 5 na Jordanów i Osielec do Krakowa, wschodni. Ostatnie dwa gościńce przecinają samą wieś. Najbliższem miasteczkiem jest Jordanów odl. 10 klm. . II. zajmuje obszar 3214 mr. , z czego przypada 1370 401 roli, 10 łąk i ogr. , 51 past. i 908mr. lasu na własność większą a 1844 mr. 1277 roli, 53 łąk i ogr. , 285 past. i nieuż, i 229 lasu na pos. mniejszą. W 1880 r. było we wsi 198 dm. , 1247 mk. , 1199 rzym. kat. i 48 izrael. Na obszarze wiek. pos. , wraz z zakładem kąpielowym, 20 dm. i 77 mk. , 61 rzym. kat. i 16 izrael. Od tego czasu przybyło w zakładzie 2 domy, kilka zaś przebudowano. Mieszkańcy rzym. kat. należą do szczepu góralskiego Kliszczaków; odznaczają się silnym wzrostem, przeważnie mają czarne oczy i noszą długie włosy, spadające im na ramiona. Strój mężczyzn składa się z ciemnego wielkiego kapelusza o szerokich kresach, przybranego, zamiast wstążki, muszlami nanizanemi na jedwabny sznurek, z ciemnej tabaczkowego koloru guni, zwanej chazuką, z czerwonemi wyłogami, którą w dni gorące zawieszają przez lewę ramię, obcisłych białych sukiennych spodni i chodaków kierpców, wyrabianych z surowej skory, spiętych rzemykami. Strój kobiet, mniej malowniczy, składa się u mężatek z białego rańtucha, t. zn. płachty, i zazwyczaj niebieskiej spódnicy; dziewki chodzą z odkrytą głową i zaplecionymi warkoczami, w które wplatają jaskrawe wstążki. Lud jest rozwinięty każdy niemal umie czytać, religijny, zapobiegliwy i trzeźwy, zarazem jednak podejrzliwy w stosunkach z obcymi i przebiegły. Domy drewniane, dobrze utrzymane. R. graniczy na płn. ze Skomielna Białą i Zarytem, na wschód z Olszówką i Słonnem, na płd. z Ponicami i Chabówką, na zachód ze Skawą. Nazwisko Rabki spotykamy w dok. Bolesława Wstydliwego z r. 1254 Długosz, Lib. Benef. , III, 446, potwierdzającym posiadłości klasztoru cystersów w Szczyrzycu, które w r. 1234 nadał klasztorowi Teodor h. Gryf, wda krakowski. W dyplomie czytamy Sal in JRabschjcza, co Długosz objaśnia L. B. , III, 438, 446 Sal in Rabka. Widocznie już wtedy warzono to sól. Być może, że tylko warzelnie należały do klasztoru a wsi nie było. Kazimierz W. w 1364 nadał przywilej Mikołajowi z Uścia, dozwalający osadzać wsie na prawie niemieckiem między rzekami Rabą, Słoną, Łętownią i Kasiną. Za Ludwika Węg. 1382r. została Sal in Rabka odebraną klasztorowi wraz z innemi dobrami należącemi do klucza szaflarskiego. Władysław Jagiełło rozdarował lub zastawił te dobra różnym panom. Według poszukiwań Żegoty Paulego, ogłoszonych w broszurze A. Aleksandrowicza Rozbiór chemiczny trzech zdrojów wody alkaliczno słonej jodowobromowej w Rabce, Kraków, 1882, str. 3, sprzedał Rabkę i Kasinę Zygmunt, wójt z Dębowego Działu, Janowi Ligięzie, woj, łęczyckiemu, za 1000 grzywien groszy praskich. Od Ligięzów dostała się R. na początku XVI w. w posiadanie Jordanów h. Trąby. W r. 1540 miał ją Jan Jordan. W 1584 r. Pawiński, Małopolska, 49 Spytkowic Jordanowie posiadali wsi Rabkę, Rabę Niżna, Chabówką, Słonne, Skomielnę Białą, Rokiciny i Ponice. Olszówka należała do Mikołaja Pieniążka. Jordanowie założyli i uposażyli parafią w 1557 r. i zbudowali pierwotny drewniany kościół. Fundatorem był Wawrzyniec z Melsztyna Jordan Spytek, kasztelan krakow. 1568. W 1568 należała R. do Anny z Sieniawy Jordanow ej, kaszt. krak. Jerzy Grossman, mieszczanin oświecimski, uzyskał przywilej u Zygmunta Augusta dany w Grodnie 19 czerwca 1568 na poszukiwanie i kopanie soli między wsiami Rabką i Słoną. Dla braku pieniędzy zaniechał rozpoczętej w pobliżu warzelni roboty w roku następnym, a wziąwszy już poprzednio znaczną zaliczkę Acta consular. civit. crac. , tom. 23, pag. 200 odstąpił połowy prawa swego Bartłomiejowi Osfalle, kupcowi z Werony. Czy tenże robił dalsze poszukiwania, nie wiadomo, ale w następnym roku 21 czerwca 1569 wyrobił sobie Marcin Konopnicki, dworzanin królewski, wyłączny przywilej na poszukiwanie kruszczów w okolicach podbieszczadzldch datowany z Lublina i wybił szyb na 3 łatry głęboki, następnie zaś zobowiązał Matysa Wychowańca z Kaźmierza do wybicia 16 łatrów Bzybu prostego, dobrze ocembrowanego. Matys nie wykonał dobrze roboty i uszedł, o co go Konopnicki 1570 r. do grodu krak. pozywał Lib. inscript. castri crac, tom. 98, pag. 53. W tym czasie umarł Konopnicki i upadła zapewne warzelnia a tylko lud okoliczny czerpał wodę na własny użytek aż do r. 1813. W kalendarzu Duńczewskiego z r. 1768 jest wzmianka, że te źródła leczą gardziele. W 1584 r. parafia w R. obejmowała Chabówkę, Olszówkę, Rabę Niżna, Skomielnę Białą, Rokiciny i Ponice. Wieś składała się z 25 półłanków, 3 zagród z rolą, 1 komornika z bydłem, 2 rzemieśln, i 1 tracza Pawiń. , Małop. , 49. Nie długo potem przeszła R. na własność Zebrzydowskich, ale już w r. 1621 sprzedał ją Jan Zebrzydowski, tsta lanckoroński, Maryanowi Przyłęckiemu, któremu sejm dozwolił r. 1635 pobierać cło na naprawę dróg. Po Przyłęckim odziedziczyli R. Komorowscy a po nich Wielopolscy. W 1725 r. Józef Jan hr. na Pieskowej Skale Wielopolski, ststa nowotarski, posiada R. , Zaryte, Słone, Rdzawkę, Skomielnę Oblat. lib. 149, f. 407. W r. 1740 w dziale po Franciszku Wielopolskim otrzymał klucz rabczański Józef Wielopolski, ststa lanckoroński. Klucz ten tworzyły Rabka, Chabówka, Skomielna, Zaryte, Ponioe, Rdzawka i Słono. Dobra te nabył w pierwszej połowie bież. wieku Józef Wieniawa Zubrzycki, ojciec dzisiejszego właściciela, od Wincentego na Ślemieniu Wielopolskiego. W r. 1885 ukończono budowę kolei państwowej tranwersalnej, której stacye w Chabówce i Zarytem i przystanek w Babce ułatwiły dostęp do tej pięknej doliny. Par. w R. należy do dekanatu makowskiego i obejmuje Słonne, Chabówkę, Skomielna Białą, Rdzawkę, Ponice, Skawę i Zaryte. Prócz kościoła znajduje się prywatna kaplica we dworze w Rabce i w zakładzie kąpielowym w Siennie, nadto malownicze kościoły w Zarytem, Ponicach i św. Sebastyana w Skomielny białej. W aktach parafialnych przechowują się metryki od r. 1665 i Liber memofaUlitim, Prof, Łepkowski Rocznik Tow. nauk. krak. z r. 1861, str. 314 podaje z Liber memorabilium, że przy kościele był 1570 pi oboszczem kś. Wojciech Najemnik, w 1605 Szymon Petrycy. Przechowały się dzwony, noszące daty 1558 i 1610 r. i zniszczony pomnik Stanisława Sienkowicza z r. 1628. Przed r. 1634 zgorzał kościół, w tym bowiem roku konsekrował bisk. Jan oborski obecny kościół p. w. św. Maryi Magdaleny. Jest to drewniana budowla z baniastą wieżą. Był przy nim 1763 1768 proboszczem kś. Józef Alojzy Putanowicz, prof. akademii krak. , a w r, 1802 kś. Andrzej Antałkiewicz, malarz, który go odmalował. Prof. Łepkowski wspomina o kropielnicy zrobionej z dwóch kul kamiennych, wykopanych w Rabie Niżnej w r. 1835. Zakład kąpielowy. Do r. 1813 lud okoliczny czerpał z tutejszych zródeł wodę, używając jej zamiast soli; zauważono lecznicze własności mułu. Rząd austryacki, widząc w tem uszczuplenie dochodów z monopolu soli, polecił zasypać ziemią i kamieniami sześć otwartych źródeł. Gdy mimo to przesączała się woda, najęto stróża, którego nadzorowało dwóch strażników skarbowych. W 1857 r. komisya balneologiczna, zawiązana przy Towarzystwie nauk. krakowskiem, wydelegowała swego przewodniczącego dr. Fryderyka Skobla, dla zbadania tych źródeł. Uzyskawszy w dyrekcyi skarbu pozwolenie odkrycia źródeł, udał się tam dr. Skobel w sierpniu 1858 r. w asystencyi komisarza skarbowego Fleischmanna, a zbadawszy źródła na miejscu, sporządził pierwszy ich opis ogłoszony w 26 tomie Roczników Tow. nauk. krak. z r. 1859. Na podstawie rozbioru dokonanego przez A. Aleksandrowicza, komisya balneologiczna a współcześnie z nią dziedzic Rabki p. Jul. Zubrzycki rozpoczęli starania u rządu o urządzenie zakładu kąpielowego. Dopiero w 1861 r, reskrypt ministerstwa skarbu pozwolił właścicielowi R. urządzić zakład kąpielowoleczniczy. Do lipca 1862 r. odkopano cztery źródła, w których znaleziono obszerne ocembrowanie, utworzone z grubych a tak zdrowych desek, iż uznano że nowego ocembrowania nie będzie potrzeba. Dopiero w maju 1863 r. mógł A. Aleksandrowicz zbadać trzy źródła Rafaeli, Maryi i Krakusa. Źródło czwarte, Kazimierza, nie było zabezpieczone jeszcze od napływu słodkiej wody, piąte zaś Heleny odkryto dopiero w r. 1882. Pracowano z takim pośpiechem nad splantowaniem terenu, założeniem ogrodu i chodników, nad budową łazienek i domów mieszkalnych, że w r. 1864 kąpiele zostały otwarte i korzystało z nich 164 osób. W rzędzie solanek jodobromowych R. zajmuje pierwszorzędne miejsce. Według dr. M. Zieleniewskiego Nasze wody mineralne i zakłady zdrojowokąpielowe, w Gaz. lwowskiej z lipca 1886 r. posiadają tutejsze zdroje w 1000 częściach wody samoistnego jodu zdrój Maryi 0. 0386, podczas gdy Heilbrunn 0. 028, Krankenheil i Kreuznach 0. 001, samoistnego bromu zaś, którego w Heilbrunn i Krankenheil niema, zawiera Kreuznach 0. 231 a R. zdrój Maryi 0. 0574. To też powiada dr. Zieleniewski w Rysie balneoterapii str. 244 iż szczycić się Galicya może posiadaniem zdrojów słonojodo bromowych, naj silniej szych z pomiędzy europejskich. Nie tylko zatem z narodowych i ekonomicznych względów, ale nawet z czysto umiejętnych zasad, nie godzi się nam odmawiać sprawiedliwego przyznania wyższości wspomnianym ojczystym zdrojom nad obcokrajowymi, jeżeli nie chcemy okryć się śmiesznością z zapoznawania naszych wód a sobie samym ubliżać. Zakład leży w dolinie Słonki, na płd. wschód od wsi odl. o 1 klm. . Temperatura średnia w zakładzie wynosi w czerwcu 16 Cels. , w lipcu 17 6 C, w sierpniu 17 8 C, we wrześniu 14 16 0Źródła leżą na pochyłej ku południowi zwróconej płaszczyźnie. Nad pot. Słonką, w odl. od niego 4 mt. , zdrój Rafaeli; ma on wysokość słupa wody 12 cali wied. Od wierzchu jest zabezpieczony cembrzyną kamienną, na 4 Rabka Rabka leją zdrój samej soli. stopy wysoką, niżej zaś do dna czworoboczną, drewnianą. W kierunku wschodnim, około 15 mt. od niego, znajduje się zdrój Maryi, oprawiony w czworoboczną cembrzynę drewnianą. Wysokość słupa wody aż po otwór odpływowy wynosi 34 stopy. W kierunku płd. wscho dnim od niego, około 37 sążni, zdrój Krakusa, ocembrowany drewnianą czworoboczną cembrzyną, położony wyżej od poprzednich, ma słup wody 16 8; około 22 sążni od niego w kierunku płd. zachodnim jest zdrój Kazimierza, głębszy od poprzednich, z drewnianą czworoboczną cembrzyną, dalej zaś zdrój Heleny. Dokładnego zbadania przybytku wody nie można było przeprowadzić, skonstatowano tylko, że najobfitszym jest zdrój Rafaeli, potem Maryi, im zaś źródło loży wyżej, tom ilość wody się zmniejsza, W trzech źródłach badanych dostrzegł Aleksandrowicz następujące właściwości Woda w studniach zostaje w ciągłym ruchu, z powodu wydobywających się gazów, które za zbliżeniem ognia zapalają się. Ruch ten jest największy w zdroju Rafaeli. Woda świeżo zaczerpana jest przezroczystą i bezbarwną, a tylko ze zdroju Rafaeli cokolwiek sinawą. Posiada woń oleju skalnego a w zdroju Krakusa w porze niekąpielowej niemiłą woń, z powodu cząstkowego rozkładu soli jodowobromowych; smak ma słony, nieco gorzkawy. Najmniej gorzka jest woda ze źródła Maryi, gdyż tam najmniej jest soli magnezyowej. Z badania temperatury wody przy rożnej ciepłocie powietrza w lipcu 1862, maju 1863 i styczniu 1866 okazało się, że temperatura jest niezmienną, mianowicie w zdroju Rafaeli 9 5 Cels. , Maryi 8 8 Cels. , Krakusa 8 5 Cels. , Kazimierza 10 Cels. Ciężar gatunkowy wody po kilkakrotnych badaniach okazał się następujący w zdroju Rafaeli przy 15 Cel. 1 019495, Maryi 1 018775, Krakusa 1 018800, Kazimierza 1 00992. Badanie chemiczne jakościowe przedsiębrał najprzód trzech zdrojów dopiero wymienionych A. Aleksandrowicz, który rezultat i sposób swego badania ogłosił w wymienionej powyżej broszurze, czwartego zaś zdroju Kazimierza dr. K. Olszewski Rozbiór chemiczny wody mineralnej rabczańskiej ze zdroju Kazimierza, Kraków 1885, który podał także rozbiór chemiczny soli rabczańskiej Kraków, 1884. Różnica pomiędzy tymi rozbiorami jest w naj główniejszej części ta, żo kiedy Aleksandrowicz oznaczył tylko ślady boranu sodowego, to Prof. dr. Olszewski wykazał, żo ten w nowszych czasach coraz więcej w medycynie zastosowywany składnik zajmuje w zdroju Kazimierza i soli czwarte miejsce, a zatem i w innych zdrojach rabczańskich znajduje się w jeszcze większej ilości. Rozbiory te dały następujący rezultat, podany tu taką koMaryi, Rafaeli, Krakusa, skład 1 0, 03 0, 07 0, 08 0, 13 0, 09 0, 09 22, 86 22, 98 22, 96 0, 04 0, 94 0, 05 0, 07 0, 06 0, 07 1, 14 1, 23 1, 11 0, 02 0, 03 0, 03 0, 40 0, 45 0, 49 0, 13 0, 26 0, 28 ślady ślady ślady ślady ślady ślady 1 śkdy aady ślady 1 ślady llady ślady 0, 01 0, 01 0, 01 ślady ślady ślady ślady dlady lady 0, 02 Älady 0, 02 24, 87 20, 26 2r gt; , 18 0, 14 0, 14 0, 07 0, 65 0, 05, , 0, 14 1, 18, , 0, 63, , 1, 11 1 3, , o, oi; ; ślady ślady Ml 0, 16 1, 56, , loo Siarkanu potasow. SO3KO OWorku potasu. KCl, .. sodu SfaOl. .. . Jodku sodu NaJ Bromku sodu NaBr. .. . Węglanu sodów. OO NaO. Węglanu litowego CO. jLiO wapniow. CO OaO. nwgnow. C02MgO. . żelazawego COaFeO. mangan. CO3M11O. strontowego CO SrO amonowego Siarkaau barów. BOgBaO Tlenku glinu Al Og. .. . Boranu sodowego BOgNaO Kwasu krzemów. SiOi. .. Ogólna ilość składu, stałych Kwasu węglowego wok. . Sezon kąpielowy trwa od 1 czerwca do 15 września i dzieli się na trzy sześciotygodniowe do 10 lipca, do 20 sierpnia i 15 września. Sprawozdania zdrojowego lekarza dra Rybczyńskiego z r. 1886 i 1887 wymieniają 22 chorób, w których użycie wód rabczańskich jest wskazane. Są to różno postaci zołzów, czyli to choroba tkwi na skórze, na błonach śluzowych, na okostni lub w sustawach; wypociny i wysięki stałe i zbite w różnych narzędziach; przewłoczny gościec i jego następstwa; wreszcie zadawniona dna ze stwardniałymi wysiękami około sustawów dr. M. Żieleniewski Rys balneologii powszechnej, Warszawa, 1873, str. 196 nt. . Użycie jest wewnętrzne przez picie wody bądź czystej zimnej, bądź ogrzanej lub zmieszanej z mlekiem albo wodą sodową i zewnętrzne, mianowicie kąpiele słonojodowe pełne lub nasiadowe, z dodaniem według potrzeby soli lub ługu. Oprócz tego uży wano w pewnych chorobach kąpieli zimnych i natryskowych w łazienkach urządzonych na rzece za zakładem, żętycy i wód mineralnych. Ruch gości w zakładzie był następujący w r. 1864 było 120 osób, w 1865 r. 129, w 1866 r. 139, w1867 r. 242, w 18658 r. 278, w 1869 r. 203, w 1870 r. 220, w 1871 r. 368, w 1872 r. 456, w 1873 r. 356, w 1874 r. 446, w 1875 r. 365, 1876 r. 419, 1877 r. 428, w 1878 r. 449, w 1879 r. 552, w 1880 r. 425, w 1881 r. 565, w 1882 r. 668, w 1883 r. 606, w 1884 r. 610, w 1885 r. 802, 1886 r. 1042, wreszcie w 1887 r. 951 osób. W r. 1864 wydano kąpieli 2040, w 1874 r. 4952, w 1885 r. 7319; w tymże roku rozesłano 3935 flaszek wody, 521 kgr. soli i 90 flaszek ługu; w 1886 r. wydano w ogóle 14529 kąpieli, sprzedano 4184 flaszek wody i 637 kgr. soli w pudełkach. W miarę wzrostu liczby gości powiększał się corocznie zakład. Rabkowszczyzna Rablauken Rable Rabowice Rabow Rabki Rabowszczyzna Rabki Rabkowa Rabkowicze Rabowszcze Obecnie ma zakład gmach łazienny z 24 po kojami wysokimi. W większych znajduje się po dwie, w mniejszych po jednej wannie cyn kowej. Pomieszkań jest liczba wystarczająca. W 15 domach zakładowych, po części drewnia nych, po części murowanych, jest 240 poko jów, z odpowiednią ilością kuchen. Ceny wy noszą od 50 centów do 3 złr. za dobę. W cha tach włościan są także mieszkania, tańsze na turalnie. Zwyczajne kąpiele kosztują po 30, 60 i 80 centów a taksa kuracyjna z mu zyką wynosi 5 złr. W zakładzie znajduje się kaplica, kryty deptak, werenda, sala dla za baw i zebrań, czytelnia, dwie restauracye z cukiernią, Jatki mięsne, sklepy galanteryjne i bławatne. Innych potrzeb dostarczają górale z wsi okolicznych. Komunikacyą zo stacyą ko lejową utrzymuje omnibus i powóz zakładowy, tudzież liczne wózki góralskie. Dla pieszych wycieczek utrzymuje zakład chodniki w ota czających zakład lasach świerkowych, cokol wiek dalsze spacery są do stacyi kolei w Cha bówce, Zarytem; koleją do Mszany Dolnej, wózkami góralskiemi na górę Luboń, św. Krzyż, Obidową, Zimną wodę; trwające dwa dni do Nowego Targu, Poręby i przez Pod wilk na Babią górę. Kilkudniowe wycieczki odbywają się do Pienin Czerwonego klaszto ru i Tatr. Zakład rabczański jest pięknym rezultatem energii i wytrwałości właściciela p. Jul. Zubrzyckiego, który z niewielkimi środkami umiał doprowadzić go do obecnego pomyślnego stanu. Opisy R. podawał Tyg. Illustr. z 1867 r. t. XVI, M 418 i 1871 r. VIII, str. 44. Mac. Rabki 1. wioska nad rz. Mołczadzią, pow. nowogródzki, przy granicy pow. Słonimskiego, w 2 okr. pol. horodyszczańskim, gm. Koszelewo, ma 5 osad pełnonadziałowych; grunta nieco faliste, urodzajne, łąki wyborne. 2. R. , urzęd. Riabki, wś i os. , pow. Słonimski, w 4 okr. pol. , gm. Dworzec, o 48 w. od Słonima. 3. R. , wś, pow. czauski, gm. Czerniawka, ma 13 dm. i 79 mk. , z których 3 zajmuje się wyrobem naczyń drewnianych, 1 wyrobów z kory i łyka, 6 kołodziejstwem, 5 bednarstwem, 7 tokarstwem. Rabkowa. , las, pow. uszycki, gm. Kosikowce, par. Żwańczyk, należy do Huty Białej Mieczysława Regulskiego. Rabkowicze, wś nad rz. Dzwieją, dopł. lewym Uszy, pow. nowogródzki, w 2 okr. pol. snowskim, gm. Wolna, ma 28 osad pełnonadziałowych; grunta nieco faliste, bardzo urodzajne, łąki obfite, miejscowość bezleśna. Rabkowszczyzna, przedmieście miastecz ka Strzyżawki, w pow. winnickim. W 1868 r. miało 45 dm. Rablackeii niem. wraz z Trankwitz, fol. , należący do Metgethen, pow. rybacki, 2 1 2 klm. od st. pocz. , tel. i kol. żel. Metgethen, Obszar 310 ha. Rablauken niem. , majątek na pruskiej Litwie, pow. ragnecki, 7 klm. od st. p. , tel. i kol. żel. Szillen. Obszar 133 ha. Rable, wś, pow. wiłkomierski, gm. Ołoty, par. kat. Poniemuniek, odl. 101 w. od Wiłkomierza. Wchodziła w skład dóbr Soły. Rabowice, dawniej Rawowice i Rawice, wś, pow. poznański, par. Siekierki, poczta i st. dr. żel. w Swarzędzu o 5 klm. na płd. wschód, 17 dm. , 142 mk. 84 kat. , 58 prot. . R. były własnością poznańskich kawalerów św. Jana jerozolimskiego aż do okupacyi pruskiej. W r. 1366 odnowił komandor Mikołaj Poppo przywilej na sołectwo, które sołtys Stanisław Swęk był nabył od Mikołaja z pobliskiego Jasienia. W 1394 r. uwolnił król Władysław mieszkańców R. od różnych ciężarów. W r. 1580 trzymał R. Adam Czarnkowski. Obecnie fol. ma 109 02 ha; czysty dochód grun. 1220 mrk. Właściciel Hermann Mueller. E. Cal. Rabowicze sioło, pow. bychowski, gm. Propojsk, w pobliżu błota Czysta Łuża, zajmującego 2860 dz. przestrzeni, ma 75 dm. i 270 mk. , z których 2 zajmuje się krawiectwem, 15 wychodzi na zarobek. Rabowo Ługowe, zaśc. szl. , pow. dzisieński, w 3 okr. pol. , o 43 1 2 w. od Dzisny, 1 dm. , 6 mk. kat. Rabowszcze, duży obręb leśny w pow. no wogródzkim, nad rz. Słoczwą, w gm. Wsielub, pomiędzy wsiami Mołoczka, Gieniuszczy i Biczewicze. A. Jel. Rabowszczyzna, fol. , pow. nowogródzki, o 4 w. na płd. od jez. Switezi, w 2 okr. pol. horodyszczańskim, od 1847 r. własność Michałowskich, ma 5 włók; miejscowość lekko falista, dość leśna; grunta szczerkowe, dobre. Rabsen, 1307 Rapocina, wś, pow. głogowski, posiada kościół par. kat. , szkołę. W 1842 r. 40 dm. , dwór, fol. , sołtystwo, 310 mk. 47 ew. . Dawniej własność klasztoru klarysek w Głogowie. Rabska Góra, szczyt w Gorcach zachodnich, w grzbiecie odrywającym się od Obidowej 1027 mt. , tworzącym dział wodny między pot. Poniczanką a Lepietnicą, od którego na płn. zach. wychodzi dział górski, oblany od płd. zach. i płn. przez Rabę, a od wschodu przez Rdzawkę. U połndn. stop tego działu legła wieś Sieniawa, a u zach. Raba Wyżnia, obie w dolinie Raby; na półn. zaś stokach rozpostarły się Rokiciny i Chabówka. Najwyższy punkt stanowi Rabska Góra 783 mt. , na granicy Raby Wyżniej, Sieniawy i Rokicin. W półn. stronie, nad gościńcem nowotarsko myślenickim, wznosi się szczyt Piątkowa 715 mt. ; tuż przy gościńcu kapliczka święty Krzyż 664 mt. . Ob. Górce II, 700. Rabsen Rabska Rabski Potok, wypływa w obrębie gm. Rabego, w pow. Lisko, w Karpatach, z Działu bagnistego 816 mt. ; spływa krętym korytem w kierunku płn. wsch. przez obszary gm. Rabego i Huczwicy, gdzie z lew. brzegu zabiera Huczwiczkę i na granicy Baligrodu z Bystrem wpada do Hoczewki z lew. brzegu. Długość biegu 7 1 2 klm. Źródła leżą 795 mt. , ujście 460 mt. n. p. m. Nad praw. brzegiem wznoszą się szczyty Michałów 810 mt. i Piaski 782 mt. , nad lewym zaś Wysoki dział 990 mt. , Żebrak 711 mt. i Milikówka 710 mt. . Przy ujściu Huczwiczki do R. leży tracz wodny; nad górnym biegiem R. tracz parowy na wysok. 603 mt. n. p. m. Br G. Rabskówka, grupa zabudowań w obrębie Raby Niźniej, pow. limanowski. Br. G. Rabszany, dobra, pow. wiłkomierski, par. Kowarsk, własność Butlerów, mają 1400 dz. ziemi dworskiej. Rabszczyzna, wyniosłość w pow. newelskim, pokryta lasem sosnowym, przerzynająca drogę z Połocka do Newla, w pobliżu dóbr Turyczyn, stanowi dział wodny rzek spływających z jednej strony ku Dźwinie, z drugiej ku Łowaci i zatoce Fińskiej. Środkowe wzgórze stanowi Pieczanowska Hora. J. Krz, Rabsztyn, obecnie fol. z ruiną zamku, pow. olkuski, gm. Rabsztyn, par. Olkusz. Leży w pobliżu drogi bitej z Wolbromia do Olkusza, na skalistej górze, wznoszącej się śród płaskowzgórza olkuskokrakowskiego i górującej nad okolicą. Obok ruin zamku, dotąd okazale i malowniczo się przedstawiających, mieszczą się tu zabudowania folwarczne. W 1827 r. było 5 dm. , 45 mk. Cały obszar wyżyny olkuskiej, nieprzedstawiający warunków korzystnych dla hodowli bydła i rolnictwa, był własnością książęcą, zaludniającą się powoli bardzo w czasach historycznych. Niemiecka nazwa wskazuje na niemieckich założycieli pierwotnej osady. Zamek zapewne zawdzięcza swój początek Toporczykom, którzy posiadają w tych stronach rozległe dobra i przez naśladownictwo zapewne dość częste u ówczesnych panów obyczajów i sposobu życia niemieckich baronów, , wybrali sobie R. za siedzibę, od której przyjęli nazwisko. Obronne z natury położenie także sprzyjało awanturniczym upodobaniom ówczesnych panów małopolskich. Toporczykowie z Rabsztyna zostają w ścisłych związkach z Leliwitami z Melsztyna. W połowie XV w. Książ Wielki, dawne dziedzictwo Melsztyi skich, należy do Jana Rabsztyńskiego, a za to współcześnie w Rabsztynie siedzi Spytko z Melsztyna, wyznawca hussytyzmu, który za napad zbrojny na zgromadzony w Korczynie dwór i radę królewską, został ukarany śmiercią a majątek jego uległ konfiskacie. Król jednakże złagoi dził wyrok i oddał Rabsztyn pozostałej wdowie i synom. Ozy R. był pierwotnie grodem królewskim, czy też dopiero przez konfiskatę stał się starostwem, niewiadomo. Marcin Bełza, jeden z rajców krakowskich, skazanych za zabójstwo Andrzeja Tęczyńskiego, tu odsiaduje więzienie Paprocki, Herby Ryc. , 885. Według regest. pobór, z 1581 r. należą do zamku rabsztyńskiego wsi Kosmołów, Zederman, Sienniczno w par. Przeginia, Bogucin, Pomorzany w par. Olkusz, Gołczowice par. Chechło, Starostą jest Seweryn Bonar, trzymający także w dzierżawie wsi królewskie Osiek i Zimnodół Pawiński, Małop. , 30, 31. W 1587 r. głośmy z męztwa Hołubek urządził tu zasadzkę na posiłki spieszące Maksymilianowi Niemiec. Porozumiawszy się z górnikami olkuskimi, jednocześnie z dwóch stron zaatakował je śród lesistej zapewne drogi, rozproszył, zabrawszy wielu jeńców i tabor niemogący uciekać po tutejszych piaskach i kamieniach. Zygmunt III oddawał R, dwom z kolei ulubieńcom swoim, miłośnikom cudzoziemczyzny, z artystycznemi usposobieniami, którym R. dla malowniczego położenia był zapewne pożądaną rezydencya. Obdarowanymi byli Mikołaj Wolski, marszałek nadworny, i Zygmunt Myszkowski, marsz. w. kor, , który przebudował znaczną część zamku. Smutny stan gmachu przedstawia nam lustr. 1660 r, Zamek na skale przyrodzoney, complectitur latifudium nie małe, ktory od Szwedow na ustępowaniu spalony iest. Propugnacula pierwsze od mostow ktore są dwa, wały staroświeckie sypane z fosami sutemi do bramey wiezdney, ktora tylko iedna iest. Pokoie po obu stronach kosztowne, ale w ruinę poszły. Trzecia strona naiwięksa, ktorą niebosczyk P. Myszkowski Marsz. W. K. z gruntu wymurował, o 40 circiter plus minus pokoiach, ta iako tylko z fundamentu wywiedziona była, w murze tylko samym stoi. W 1713 r. nadał August II ststwo Aleksandrowi Dominikowi hr. na Pieskowej Skale i Żywcu Wielopolskiemu i jego małżonce Ludwice Maryi Sapieżance, marszałkównie w. lit. Żychliński, Złota Ks. , IX, 189. Lustr, z 1765 r. podaje Wjeżdżając do zamku, brama, nad tą rezydencya spustoszała. W dziedzińcu po prawej stronie wieża na skale bez przykrycia, w niej pokojów spustoszałych 4. Rezydencya quondam o 3 kondygnacyach spustoszała, same mury tylko stoją, częścią poobalane. Stajnie i insze pomieszkania spustoszało; studnia w skale wykuta, murami obalonemi zawalona. Ostatnia lustr, z 1789 r. opiewa Zamek na skale wystawiony spustoszały, połowa jego tylko murów, rozwaliny stoją na drugiej połowie dach do reszty spada, przez co już pokoje pognieły. Rezydencya Starosty z izbami, Rabszany Rabszczyzna Rabski Potok Rabski Rabskówka Rabsztyn Rabsztyn Rabsztyn Racenowa Racendów Race Raby Rabusa Babuhn Rabucha spiżarnią, dobrze utrzymane, dachem gontowym pokryte. Folwark przystawiony do muru. Studnia bardzo głęboka w skale wykuta, nowo wyreparowana, dachem pokryta. Szpiklerz pod gontami z piętrem porządny; stodoła o 2 boiskach; browar pod gontami, z suszarnią, palarnią, izbą do roszczenia słodu, izbą dla pisarza i z szpiklerzem. Góry mineralne mogące co importować w tym Starostwie znajdują się, lecz łożenia wielkiego potrzeba kosztu na dobywanie ich, dla czego tak z gór, jako i huty żadnej intraty, podobnie jak i w dawniejszych lustr. nie dostrzegliśmy. Lasy jak są wielkie, tak i dobrze dotąd utrzymywane, najmniej nieposzkodowane; mogą przynieść do półtora tysiąca intratę. Do pilnowania tych lasów jest leśnych 8 i leśniczy. Sstwo to w pow. krak. , posiada JP. Mieczkowski ab anno 1775. Summa intraty rocznej zł. 15, 618 gr. 16 den. 4. Dobra rządowe Rabsztyn i Czubrowice składały się w 1826 r. z fol. Rabsztyn, wsi Skulskie, Sikorka z browarkiem, Bogucin, Gołcowice, młyn, tartak, stępy oraz browarek; fol. Hutki, wieś i młyn Hutki, młyn Koślickiego, wieś Pomarzany z dwoma browarkami, fol. realność Roznos, wsie Kosmołów, Zederman, Zimnodół, Osiek, Sienniczno, Czarnogóra, Racławice, Ziemnodole, fol. Czubrowice i wś z młynem Czubrowice, rozl. wykazana mr. 8653, lasu mr. 7791. Eahsztyńskie starostwo niegrodowe, w pow. krakowskim, podług lustracyi z r. 1660 obejmowało zamek wraz z folwarkiem i wsie Kosmołów, Zederman, Zimnodół, Osiek, Sieniczno, Racławice, Łęki, Bogucin, Gołczowice, Pomarzany i Ponik. W r. 1771 posiadał je Gadomski, podkomorzy sochaczewski, opłacając zeń kwarty złp. 3145 gr. 20. Na sejmie z r. 1773 75 stany Rzpltej nadały to ststwo w posiadanie emfiteutyczne Mieczkowskiemu, szambelanowi. Ob. Wiadomość o starostwie rabsztyńskiem BibL Warsz. 1855, t. II, 188. Opisy i widoki R. podają Tyg. Illustr. 1862, V, 79 i Tyg. Powsz. 1884, Nr. 2. Br. CL Rabsztyn, szczyt wo wschod, połaci Pienin, między Ruską wodą od płn. a Lipnickim pot. od płd. , na granicy Galicyi i hr. spiskiego, pod 38 10 30 wsch. dłg. g. F. a 49 23 38 płn. szer. Wznios. 899 mt. npm. Piękny widok z niego na dolinę Lipnika, aż ku Lechnicy i na Trzy Korony Pienin zachod. W pobliżu groty Jarmuta i Aksamitka. Rabucha, ob. Rakisa. Babuhn niem. , dobra ryc. w Pomeranii, pow. kołobrzeski, st. p. Ramelow. Babuń 1. sioło nad rzką t. n. , prawym dopł. Wilii, pow. wilejski, w 2 okr. pol, gm. , okr. wiejski i dobra skarbowe Rabuń, o 21 w. od Wilejki, ma 50 dm. , 482 mk. rożnych wyznań. Ryła tu cerkiew prawosł, murowana. W skład okr. wiejskiego wchodzą wsie R. , Kławsie, Niesterki, Słoboda, Kosuta, oraz zaśc. Kosuck i Abramowszczyzna, w ogóle w 1864 r. 422 dusz rewiz. b. włośc. skarbo wych. Gmina R. należy do 3 okręgu pok. do spraw włośc. oraz 1 rewiru powołanych do służby wojskowej z pow. wilejskiego, dzieli się na 5 okręgów wiejskich R. , Huby, Korejki, Ostaszkowo i Orpa i obejmuje 33 wsi, ma jących 383 osad, zamieszkałych przez 4111 włościan. W 1864 r. było w gminie 1173 dusz rewiz. b. włośc. skarb. i 207 włościan uwłaszcz. , w 1881 r. zaś 2989 mk. Szkoła gminna znajduje się we wsi Rabuń; uczęszcza ło do niej w 1885 6 r. 40 chłopców i 4 dziew czyny. 2. R. , fol. rząd. nad rz. Wilią, pow. wilejski, w 2 okr. pol. , o 14 w. od Wilejki, przy b. drodze poczt. borysowskiej, 1 dm. , 9 mk. prawosł. J. Krz. Rabusa al. Rabucha, wś nad bezim. dopł. rz. Wiedrec, pow. rzeczycki, przy torze drogi żel. pińskorzeczyckiej, w 4 ok. pol. rzeczyckim, gm. Rowieńska Słobodą, ma 39 osad pełnonadziałowych; grunta urodzajne. A. Jel. Babwszka, wś nad bezim. dopł. Moczyny, pow. miński, w pobliżu dawnego traktu poczt, mińskowileńskiego, w 2 okr. pol. rakowskim, gm. Zasław, ma 4 osady; miejscowość lekko falista, mało leśna, grunta szczerkowe gli niaste. A. Jel. BabuszkJy własność ziemska, pow. miński, włościanina Łukomskiego, ma około 3 1 2 włóki. Raby, ob. Rabe. Race, wś, pow. sejneński, gm. Sereje, par. Mirosław, odl. od Sejn 34 w. , ma 17 dm. , 150 mk. Racendów al. Racendowo, dok. Reczssadowo 1388, Ratszadowo, Raczadowo 1579, Racadowo 1618, niem. Ratzendau, domin. i okr domin. , pow. pleszewski, o 10 klm. na wsch. południe od Jarocina, u źródeł Łubianki, do pływu Lutyni, par. Sławoszew, poczta i st. dr. żel. w Kotlinie o 6 klm. W r. 1388 pisał się Gyszbracht z R. ; w r. 1579 posiadali R. Jan Raczadowski i Maciej Mańkowski, a w r. 1618 Wojciech Zawadzki. Obecnie R. ma 8 dm. i 230 mk. ; obszaru wraz z fol. Nowa Ru da 908 70 ha, t. j. 645 54 roli, 2417 łąk, 212 86 lasu, 0 90 wody; czysty doch. grun. 6973 mrk; cegielnia, wiatrak, huta szklana, maślarnia i fabyka serów; właścicielami są ży dzi Marcus Cohn i Magnus Czapski. W skład okr. domin. wchodzi fol. Nowa Ruda, 2 dm. i 24 mk. , cały okrąg ma 10 dm. , 254 mk. 171 katol. , 83 prot. . E. Cal Racenowa, potok, ma źródło w południowej stronie gm. Hutara, w pow. stryjskim, w lesie na półn. stoku Obnohy 1111 mt. . Płynie leśnym parowem na płn. , po pod górą Racenową 953 mt. i Kotunowiec 826 mt. Rachanie i w Hutorze uchodzi do Wądrówki z prawego brzegu. Długość biegu 6 klm. Źródło wznies. 1100 mt. , ujście 710 mt. n. p. m. Br. G. Racewicze 1. al. Raczewicze, wś włośc, pow. święciański, w 4 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra skarbowe Wojstom, o 3 w. od gminy, przy drodze z Wilejki do Oszmiany, 10 dusz rewiz. 2. R. , dwa przysiółki, tamże, dawniej fermy skarbowe. W 1864 r. miały 5 i 1 dusze rewiz. osadników w. rossyjskich. 3. R. , dobra, pow. kowieński, w 3 okr. pol. , o 54 w. od Kowna. Racewo 1. wś, pow. sokólski, w 2 okr. polic, gm. Nowowola, o 9 w. od Sokółki. 2. R. , fol. , pow. orszański, posiada kapl. kat. par. starosielskiej, fabrykę krochmalu, zatrudniającą 13 ludzi i dającą 3000 rs. dochodu rocznie; własność Mężyńskich. Racewo, wś nad błotami uformowanemi przez rzeczkę Szybekę, pow. czehryński, na wschód od Czehrynia, ma 1040 mk. ; w 1741 r. było w R. 54 sadyb i do 400 mk. ; w 1808 r. 52 osad i 601 mk. Cerkiew p. w. Nawie dzenia N. M. Panny, drewniana, wzniesiona w 1774 r. , uposażona jest 36 dz. ziemi. Wś ta wchodziła dawniej w skład starostwa czehryńskiego, obecnie należy do dóbr państwa. Ob. Arch. J. Z. R. , cz. I, t. 3 195; cz. VI, t. 2 152. J. Krz, Rachanie, wś, fol. i dobra, dawniej miasteczko, pow. tomaszowski, gm. i par. Rachanie, leży śród wyżyny, wznies. 818 st. npm. , odl. 10 w. od Tomaszowa, posiada kościół par. kat. murowany, cerkiew pounicką, dawniej filialną, dom przytułku dla kalek. Na obszarze folwarku gorzelnia z prod. roczną do 70, 000 rs. , dwa młyny wodne. Według Enc Orgel. XXI, 844 R. miały około 1862 r. 710 mk. 22 żyd. . W 1827 r. 122 dm. , 831 Jestto dawna osada w ziemi bełzkiej. Pod r. 1341 jest wzmianka o erekcyi probostwa w R. , które już jako miasto, oddane zostały 1436 r. przez Kazimierza, ks. mazowieckiego i ruskiego Mikołajowi Lach de Brzewuśna, z obowiązkiem dostarczania kopijnika z łucznikami uzbrojonymi na każdą wyprawę wojenną w ziemiach ruskich. Zygmunt I w 1509 r. nadaje miastu na prośbę Trajana Rachańskiego, chorążego bełzkiego, przywileje na jarmarki na św. Magdalenę i św. Marcina. Pierwszy Trajan Rachański wszedł w zupełne posiadanie dóbr jako właściciel. Z rąk jego poszło miasto w posiadanie Cetnerów, którzy założyli piękny ogród a fundowali w tymże kaplicę, wznieśli zamek, pałacem zwany. Obszerne lochy, do dziś istniejące a niektóre zawalone, tudzież wystające mury, świadczą o istnieniu budowli charakteru obronnego. Po Cetnerach przeszły w drugiej połowie XVII w. w ręce Czarnkowskich a z kolei Rostkowskich, Rzeczyckich, Fredrów a obecnie hr. Starzyńskiej. Parafia i kościół drewniany powstały 1341 r. W pobliżu ogrodu, po spaleniu przez Tatarów, wybudowano inny z drzewa p. w. św. Anny, który istniał półczwarta wieku. Michał Czam kowski w 1701 r. wybudował nowy p. w. św. Trójcy, z kaplicą murowaną, w której umie szczono obraz św. Anny. W tem miejscu do dziś stoi na podmurowaniu figura kamienna Matki Boskiej. W 1744 r. , w odległości 100 kroków od dawnego kościoła, wybudowała z drzewa nowy Anna Rostkowska, starościna wiska i tyszowiecka, tudzież obszerny dom na mieszkanie dla księży komunistów Bartosz kami zwanych, sprowadzonych w 1749 r. Mieszkali tu oni do r. 1777 por. Grodysławice, W pobliżu tego kościoła Adam i Anna Rostkowscy założyli 1769 r. fundamenta na kościół murowany, do dziś istniejący, a 1797 r. dopiero Aryadna z Krasickich Rzeczycka, przy staraniu ówczesnego proboszcza Ant. Mokrawskiego, dokończyła; konsekr. w 1798 r. p. w. Przemien. Pańskiego. Po przejściu tej części kraju pod panowanie austryackie, mia steczko uległo zamianie na wieś. Dobra R. składały się w 1866 r. z fol. R. i Michalew, rozl. mr. 2339 gr. or. i ogr. mr. 849, łąk mr. 228, past. mr. 29, lasu mr. 1140, nieuż. mr. 93. Wś R. os. 124, z gr. mr. 1148; wś Mi chalew os. 50, z gr. mr. 681. R. par. , dek. tomaszowski, 1647 dusz. Br. Ch. Rachanshof niem. , dobra i kol. , pow. świecki, st. p. i par. ew. Grupa, kat. W Lu bień, 145 ha obszaru 83 roli or. i 16 lasu. W 1885 r. 9 dm. , 13 dym. , 64 mk. , 52 ew. , 6 kat. i 6 innych chrześcian. W 1868 r. było 79 mk. Kś. Fr. Rachcin, wś i fol. , pow. lipnowski, gm. Szpetal, par. Chełmiec, odl. o 20 w. od Lipna, ma 15 dm. , 166 mk. , 251 mr. Fol. należy do dóbr Chełmica Wielka. Rachelany, wś, pow. sejneński, gm. Hołny Wolmera, par. Berżniki, odl. od Sejn 10 w. , leży nad jez. Hołny, ma 10 dm. , 75 mk. , 227 mr. W 1827 r. 7 dm. , 43 mk. Wchodziła w skład dóbr Hołny Mejera. Rachelinka, wś, pow. płoński, gm. Kuchary, par. Królowo, odl. o 14 w. od Płońska, ma 7 dm. , 53 mk. , 141 mr. Racheliszki, wś nad Wilią, pow. wileński, w 2 okr. pol. , gm. Muśniki, okr. wiejski Kiernów, o 8 w. od gminy a 39 w. od Wilna, ma 5 dm. , 53 mk. kat. w 1864 r. 18 dusz rewiz. ; należy do dóbr Kiernowka, Rusieckich. Rachelshof, też Rachholzhof niem. , kol. i leśn. do Jeżewa należące, w Pomezanii, pow. kwidzyński, st. p. Ryjewo Rehhof, par. kat. Tychnowy, ew. Kwidzyn. W 1868 r. 7 bud. , 3 dm. , 21 mk. 13 kat. i 3 ew. ; od niedawna Racewicze Racewo Rachanshof Rachcin Rachelany Racheliszki Rachelshof Racewicze Rachenau Rachin Rachen Rachmanów Rachmańki przyst. dr. żel. na przestrzeni od Kwidzyna 1 do Malborka. Kś. Fr. Rachen, 1418 Rochow, wś, pow. nowotarski na Szląsku, par. ew. Rausse. W 1842 r. 25 dm. , fol, 120 mk. 20 kat. . Rachenau, wś, pow. zgorzelicki. Do 1815 r. należała do saskich Łużyc i była poprzednio własnością szpitala św. Ducha w Zgorzelicach. W 1842 r. 25 dm. , 149 mk. 6 kat. , par. ew. Kieslings Waldau. Rachin al. Eachynia wś, pow. doliński, przyst. kolei stryjekostanisławowskiej, 6 klm. na płn. wschód od sądu pow. w Dolinie. Na płd. wch. leżą Raków i Nadziej ów, na płd. Dolina, na zach. Słoboda Bolechowska, na płn. zach. Bolejów, na płn. Turza Wielka, na wsch. Zawadka, Kadobne obie w pow. kału skim i Krochowice. Wś leży w dorzeczu Dniestru za pośrednictwem Turzanki, prawobocznego dopł. Swicy. Wody z półn. części obszaru zabierają potoki Siwka i Głęboka, łączące się po za obrębem wsi. Siwka tworzy na małej przestrzeni granicę płn. zach. a po tem płn. Zabudowania wiejskie leżą w płd. części obszaru 392 mt. . Przeważna część wsi lasem pokryta lasy Graby, Chmielnik, Gąszcz, Pereczów, las Kameralny. Najwyż sze wznies, w połud. stronie obszaru sięga 488 mt. W stronie płd. wschod. , niedaleko granicy Krechowic, ma Werch Kruchy do 454 mt. Wśród lasów w stronie półn. jest jedna chata zwana Szuligańczyk. Do obszaru dworskiego należą karczmy Na Kruszynie, Na Tartaku koło Turzy Wielkiej i młyn, tartak i os. Trepelna koło Jakubowa. Połu dniowy kraniec wsi przebiega kolej państwo wa. Własn. więk. rządowa ma roli or. 1, łąk i ogr. 75, lasu 7799 mr. ; wł. mn. roli or. 426, łąk i ogr, 702, past. 340, lasu 128 mr. W r. 1880 było 167 dm. , 738 mk. w gm. , 8 dm. , 48 mk. na obsz. dwor. do którego należą obsza ry Jakubów, Jaworów i Turza Wielka. Co do wyznania było 176 rz. kat. , 538 gr. kat. , 59 izrel, 13 innych wyznań, 34 Polaków, 588 Rusinów, 164 Niemców. Par. rz. kat. i gr. kat. w Dolinie. We wsi jest cerkiew p. w. św. Eliasza i szkoła filialna. W r. 1592 po twierdza Zygmunt III actum granioialem między Kniaziołuką a dobrami ststwa dolińskiego Doliną, Rachinią i innymi rkp. Ossol. , Nr. 2837, str. 133. Warzelnia soli istniała tu do 1791 r. Państwo radlińskie, w sól bo gate, posiadali niegdyś Dzieduszyccy. Nale żały wsie Rachinia, Słoboda z solnemi bania mi Leśną i Nowicą Nowiczka zwanemi, Pa cyków, Lolin, Niagryn nad Świcą, Seneczów, Równia koło Słobody nad Łomnicą, Topolsko i Hołyń nad Siwką. Lu. Dz Rachlow, niem. Rachlau, wś, pow. wojeiecki, do 1815 należała do saskich Łużyc, par. kat. Wittichenau. W 1840 r. było 136 Serbów, w 1860 r. 152, w 1880 r. 116 Serbów. Rachmańki, wś, pow. orszański, gm. Chłystów, ma 12 dm. i 95 mk. Rachmanów, w dok. Rochmanów dawniej wś Pihasy, mko w pobliżu rz. Wilii, w płn. wschod. części pow. krzemienieckiego, niedaleko Szumska, w 1870 r. miało 45 dm. , 371 mk. , w tem 10 proc. żydów, cerkiew drewnianą p. w. św. Trójcy, dom modlitwy żydowski, zwaliska starożytnego zamku. Niegdyś R. był znacznem miastem, przez Cellaryusza jeszcze wzmiankowanem. Z nazwy wznosząc Rachmanów w bliskim związku z rachmanskij wełykdeń w wierzeniach ludu ukraińskiego, powstanie R. odnieśćby należało do czasów pogańskich, choć z dokumentów wiadomo, że R. jeszcze w pierwszej połowie XVI w. był wsią, zwaną Pihasy, i w tym czasie dopiero na miasto zamieniony, otrzymał obecną nazwę. Najdawniejszymi właścicielami R. byli Bohowitynowie h. Korczak, przybyli w te okolice z Litwy. W 1513 r. Zygmunt I, król polski, nadaje Bohuszowi Bohowitynowi, podskarbiemu litewskiemu, za zasługi, obszerne dobra na Litwie oraz na Wołyniu w pow. krzemienieckim wś Pihasy, mko Szumbar, wsie Kutno, Załuże, Ołybisy, Kordyszów, No wystaw, Horbowce, Żołobki, Wołoka, Bykowce, Potuturów, Walów, Bryków, Bajmaki i kilka innych. Majętności te rozciągały się na przestrzeni kilku mil w około. Rozrodzeni potomkowie Bohusza, osiadłszy w tych majętnościach, podzielili się na kilka linii i przybrali nazwę Bohowitynów Szumbarskich od Szumbaru, Kuteńskich od Kutna, Kozieradzkich od Kozierad. Podług rewizyi zamku krzemienieckiego z 1545 r. dziedzicami Pihasów, Szumska i przysiołków Szumskich byli Wojna i Iwan Bohuszewicze, którzy mieli obowiązek utrzymywania trzech horodni zamkowych. W 1570 r. właścicielem Pihas i Załuża był Wojna Bohuszewicz Bohowitynowicz, który w tymże roku usypał i podwyższył groblę na pograniczu z wsią Obyczą, uzyskawszy na to pozwolenie dziedzica Obyczy Mytki Popielińskiego i brata swego Bohowityna Piotrowicza Szumbarskiego, trzymającego od lat dawnych wś Obycz w zastawie. W 1579 r. Michał Bohowityn Szumbarski, dziedzic Pihas i Obycza, robi wieczysty zapis tych wsi Wkryńskiemu, a w akcie tym wś Pihasy nazwana już jest mkiem Rahmanowem. W parę lat potem R, wraz z Obyczą przechodzi napowrót w posiadanie Bohowitynów. W 1596 r. d. 7 stycznia dziedzic tutejszy Wacław Bohowityn Szumbarski, chorąży wołyński, w którego rękach skupiła się znaczna część fortuny Bohowitynów, ewikuje i zabezpiecza na kluczu rachmańskim z przyle Rachlow Rachmany głościami sumę 40, 000 zł. , pożyczoną od żony swej Zofii Michajłówny ks. Czartoryskiej. Wkrótce potem umiera Wacław Bohowityn i wdowa po nim staje się panią i właścicielką pozostałej po nim fortuny, t. j. mka R. , połowy m. Szumbaru, połowy wsi Horbowiec i wsi Kordyszowa, Bykowiec, Ołybisów, Soszyszczj Nowego Stawu, Żołobek, Obyczy, Potuturowa, Walowa, Brykowa i Bajmak. Zofia Bohowitynowa niedługo żyła po śmierci męża zmarła 1603 al. 1604 r. . Była ona rozumną i głębokiej nauki; tłumaczyła ewangielie i pisma apostolskie z języka greckiego na słowiański i założyła w R. drukarnię, w której długo jeszcze potem wytłaczano pobożne księgi ruskie. Prawem spadku po śmierci Zofii Bohowitynowej objęli całą majętność bracia jej rodzeni ks. Jerzy i Michał Michajłowicze Czartoryscy. Dnia 10 grudnia 1605 r. ks. Jerzy zrzeka się całego tego majątku na rzecz krewnego swego ks. Michała Wiśniowieckiego, ststy owruckiego, i żony jego Reginy Mohilanki. Po śmierci ks. Michała Wiśniowieckiego 1618 r. dziedzicem majątku rachmanowskiego został ks. Jeremi, wojew. ruski, który zjeżdżał tu niekiedy, zamek powiększył i silnie obwarował, i wydał ztąd kilka przywilejów dla mieszkańców miasta. Syn jego Michał, obrany królem polskim, nie zapomniał o R. i obdarzył miasto kilku przywilejami. W tym czasie R. i kilka wsi okolicznych trzymał w dzierżawie zastawnej Remigiusz Błędowski. W 1672 r. pożar zniszczył zamek rachmanowski i wszystko co się w nim znajdowało, między innemi papiery i przywileje miejscowej cerkwi. Król Michał Korybut wydał nowy przywilej dla cerkwi rachmanowskiej d. 23 czerwca 1672 r. z Warszawy, potwierdzając wszystkie dawne prawa i prerogatywy tejże cerkwi, przez poCrzedników swoich nadane. W 1675 i 1676 r. Tatarzy zniszczyli do szczętu mto R. , będące wówczas dziedzictwem ks. Dymitra Wiśniowieckiego, wojew. bełzkiego, hetm. w. kor. , przyczem mieszkańcy częścią w jasyr uprowadzeni, częścią zaś po lasach rozpierzchnęli się, wsie zaś do tego majątku należące popalone i na uroczyska zamienione zostały. Zniszczenie to wymownie opisał Remigiusz Błędowski, zastawny dzierżawca dóbr rachmanowskich, w manifeście d. 12 paździor. 1676 r. do grodu krzemienieckiego zaniesionym. Po wielu dopiero latach mko R. . powoli dźwigać się z gruzów zaczęło, aż nareszcie dawny swój byt i zamożność odzyskało. W 1725 r. dobra rachmanowskie przeszły do Radziwiłła Rybeńki, tytułem wiana za Franciszką Urszulą, córką ostatniego z rodu Wiśniowieckich ks. Janusza Antoniego Korybuta, kasztelana krakowskiego. Radziwiłłowie odziedziczywszy te dobra, a posiadając już w okolicy wiele innych majętności, i coraz inne nabywając, jak klucze szumski i antonowiecki, często tu przebywali, podobnie jak i syn ich Karol Panie Kochanku, wojew. wileński, który wspaniałe łowy w puszczach Szumskich i rachmanowskich wyprawiał. Powoli jednak świetność R. i jego dworu gasnąć poczęła a ks. Dominik Radziwiłł, synowiec Karola i spadkobierca jego fortuny, doszedłszy do pełnoletności, sprzedawać zaczął dobra wołyńskie. Klucze szumski i rachmanowski kupił wtedy od niego w 1806 r. Romuald Bystry, ststa hutowski, który przez nieład i marnotrawstwo roztrącił całą fortunę, i pozostał mu z niej jeden tylko R. i parę okolicznych wiosek, które posiadają sukcesorowie jego Siemiątkowscy. W 1860 r. właścicielką R. z attyn. Załuże i Lutowiszcze była Marya z Oieciszowskich Siemiątkowska. Przy miejscowej cerkwi ocalało dość bogate archiwum, starannie utrzymywane przez parocha. Obszerniejszy opis R. podał T. J. Stecki Wołyń, t. II 53 63, który też ogłosił kilka dokumentów odnoszących się do przeszłości tego miasteczka tamże, str. 442 464. J. Krz. Rachmany wś w pow. orszańskim, w pobliżu rozległego błota Radomski Moch ob. . Rachnowiecka słobódka, pow. uszycki, w 1 okr. poL, st. pocz. i par. rz. kat. Dunajowce o 9 w. , gm. i par. gr. Rachnówka, przy trakcie poczt. z Kamieńca do Uszycy. W 1868 r. było tu 20 dm. Rachnówka 1. wś, pow. hajsyński, okr. pol. Kuna, gm. Kublicz Kiblicz, par. katol. Granów o 7 w. , o 12 w. od Hajsyna, ma 97 osad, 750 mk. , w tej liczbie 40 jednodworców, 666 dzies. ziemi włościańskiej, dworska należy do klucza kuniańskiego ob. Kuna Jaroszyńskich. Znajduje się tu cerkiew par. p. w. św. Jana, wzniesiona w 1752 r. i uposażona 50 dzies. ziemi, mająca 1080 parafian. Wś ta należała dawniej do klucza granowskiego ks. Czartoryskich. 2. R. , u Marczyńskiego i w dokumentach Rachniówka, wś nad bezim. dopł. Tarnawy, pow. uszycki, na pograniczu pow. kamienieckiego, w 1 okr. pol. , gm. w miejscu, st. pocz. i par. katol. Dunaj owce o 7 w. , na płn. od mka Krzywczyka, ma 109 osad i wraz ze Słobódką Rachnowiecka 550 mk. , w tej liczbie 34 jednodworców, 620 dzies. ziemi włośc. i 654 dzies. dworskiej; cerkiew p. w. N. M. P. , wzniesiona w 1813 r. i uposażona 35 dzies. ziemi, ma 744 parafian. Do gminy należą R. ze Słobódką, Błyszczanówka, Hołozubińce, Huta Błyszczanowiecka Błyszczanowica, mko Krzywczyk, Ksawerówka, Michałówka, Raczyńce z przysiołkami Galicyą i Łukaszówką, Sosnówka, Supruńkowce, Szlak, zaśc. Szydłówka, Teklówka Woro Rachnowiecka Rachów Rachodoszcze Rachocin bijowka i Zamłynówka. Gmina dzieli się na 8 starostw wiejskich, ma 1331 osad, 7373 mk. włościan 3646 męż. i 3727 kob. , 5959 dzies. ziemi włośc, w tem 4617 dz. ornej. Oprócz tego w obrębie gminy zamieszkuje 200 osób innych stanów i znajduje się 1885 dzies. ziemi 1091 dzies, ornej. Do niedawna była we wsi stacya pocz. konna, przeniesiona obecnie do mka Szatawy o 10 w. . R. należała do Witosławskich, następnie do Żerów, dziś Sabatynowej. ob. Arch. J. Z. R. , cz. III, t. 2 511, 512; cz. VI, t. 1, dodatki 494, 495. Dr. M. Rachny 1. Lasowe, małe miasteczko nie daleko źródeł rz. Wilczycy Suchej, dopływu Murachwy, pow. jampolski, przy trakcie pocz. do Bracławia, gm. i par. katol. Krasne, o 1 w. od st. dr. żel. odeskiej Rachny, ma 215 osad, 1406 mk. , 233 dzies. ziemi włośc, 1535 dzies. dworskiej, stacya poczt. , pałac z pięknym ogrodem; cerkiew p. w. N. M. P. , wzniesiona w 1862 r. i uposażona 46 dzies. ziemi, ma 1122 parafian. Jest to stara osada, własność niegdyś Świrskich, od których nabyta przez ks. Stefana Czetwertyńskiego, następnie Ska rzyńskich, Dąbrowskich, obecnie Bałaszowa. St. dr. żel. odeskiej R. , między stacyami Jurkówką o 15 w. a Jaroszynką o 19 w. , odle głą jest o 39 w. od Żmerynki, 147 w. od Birzuły a 324 w. od Odessy. 2. R. Polowe, wś nad rz. Kraśnianką, dopł. Bohu, pow. jampol ski, na pograniczu pow. Winnickiego, gm. i par. katol. Krasne, o 15 w. od st. dr, żel. Rachen Lasowych, ma 104 osad, 664 mk. , 997 dzies. ziemi włośc, 1154 dzies. dworskiej, w tej liczbie tylko 75 dzies. lasu, dwa sta wy, dwa młyny murowane; cerkiew drewnia na p. w. N. M. P. , wzniesiona w 1790 r. i uposażona 64 dzies. ziemi, posiada 944 para fian. Własność niegdyś Piaseckich, dalej Po tockich, Domaniewskich, obecnie należy w po łowie do Chełmińskich i Mosakowskich. 3. R. Sobowe, w dok. Rachmów i Rachnów, wś przy ujściu Białki do Sobu, pow. hajsyński, na po graniczu gub. kijowskiej, okr. pol. Kuna, gm. i par. kat. Granów, o 14 w. na płn. wschód od Hajsyna, ma 100 osad, 674 mk. , w tej licz bie 52 jodnodworców, 420 dzies. ziemi włośc, 2554 dzies, dworskiej wraz z Semireczką i Huńczą; cerkiew p. w. św. Jerzego, wzniesio na w 1881 r. i uposażona 50 dzies. ziemi, liczy 802 parafian. Jest to dość dawna osada, wy mieniona w rewizyi zamku bracławskiego z 1545 r. , którą trzymał wówczas Rachnowski, bezwątpienia jej założyciel. Następnie należała do klucza chaszczewackiego hr. Jaro sława Potockiego, poczem do Urusowych, obecnie Sznejderów. Ob. Arch. J. Z. R. , cz. VI, t. 1 26. Dr. M. Rachocin 1. fol. , pow. sierpecki, gm. Gutkowo, par, Unieck, odl, o 37 w. od Sierpca, Słownik Geograficzny T. IX. Zeszyt 101. ma 6 dm. , 53 mk. , 210 mr. W 1827 r. ma 11 dm. , 43 mk. 2. R. , wś włośc nad rz. Skrwą, pow. sierpecki, gm. Borkowo, par. Sierpc, odl. o 4 w. od Sierpca, ma 8 dm. , 60 mk. , 223 mr. ziemi użytk. i 90 mr. nieuż. W 1827 r. wś rząd. , 6 dm. , 60 mk. Br. Ch. Rachodoszcze, wś, fol. i dobra nad rz. Wieprz, pow. zamojski, gm. Suchowola, par. Krasnobród wschod. obrz. Lipsko, odl. 13 w. od Zamościa, w okolicy lesistej, ma szkołę początkową, 34 os. , 381 mk. 299 kat. , 77 prawosł. , 5 żyd. , W 1827 r. było 33 dm. , 204 mk. , należała do par. Suchowola. Dobra Rachodoszcze składały się w 1875 r. z folw. R. , Zalesie, nomenkl. Pasieka i Czarnowoda, rozl, mr. 1649 fol. R. gr. or. i ogr. mr. 250, łąk mr. 52, wody mr. 3, razem mr. 283; bud. mur. 1, z drzewa 13; płodozmian 12polowy; fol. Zalesie gr. or. i ogr. mr. 281; budowli z drzewa 7; w nomenkl. Pasieka i Czarnowoda gr. mr. 17, nadto w lasach mr. 1046; las nieurządzony. W skład dóbr wchodziły poprzednio wś R. os. 34, z gr. mr. 514; wś Feliksówka os. 25, z gr. mr. 348; wś Boża Wola os. 27, z gr. mr. 421; wś Suchowola os. 101, z gr. mr. 1901; wś Gutkowo os. 65, z gr. mr. 810; wś Wólka Husina os. 30, z gr. mr. 582; wś Nowe Sioło al. Nowa Wieś os. 14, z gr. mr. 77. Dobra R. stanowiły dawniej część dóbr Adamów, hr. Tarnowskich, w ostatnich czasach własn. Załusków. Żuk. A. Pal. Rachów 1. wś, os. , fol. i dobra nad Wisłą, z praw. brzegu, pow. janowski, gm. Annopol, par. Świeciechów, odl. 42 w. od Janowa. Leży na krawędzi wyżyny lubelskiej, po nad doliną Wisły, w miejscu gdzie schodzą się trzy trakty z różnych stron gubernii lubelskiej od Józefowa, Lublina na Urzędów i Kraśnik, zmierzające do przeciwległego brzegu i dalszych okolic gub. radomskiej. Z tego powodu istnieje tu przewóz i przystań dla statków, st. poczt. , mały browar i przeszło 500 mk. W 1827 r. 28 dm. , 218 mk. R. graniczy z przyległą i na jego obszarze założoną osadą miejską Annopolem ob. , którą zwykle nazywają Rachowem. W połowie XV w. R. należy do par. Świeciechów, jest własnością w połowie Jana Czyżowskiego h. Półkozic a w drugiej należy do Piotra i Mikołaja Rachowskiego h. Bilina. Z 15 łan. kmiec. płacono dziesięcinę archidyakonatowi zawichostskiemu wartości 15 grzyw. Z 5 łan. kmiec. i folw, rycerskiego dziesięcinę, wartości 6 grz. , dawano plebanowi w Świeciechowie. Była też karczma z rolą, zagr. z rolą, z których płacono dziesięcinę częścią archidyak. zawichostskiemu, częścią do Świeciechowa Długosz, L. B. , II, 511. Według reg. pobor. pow. lubelskiego z r. 1531 wś Rachów, w par. Swiecziechów, miała 13 łan. Pawiński, Małop. , 356. 23 Rachyny Rachów Przy uregulowaniu granic między Austryą a Rzecząpospolitą po pierwszym rozbiorze pas graniczny przeszedł nieco na płd. wschód od Rachowa. Dobra R. al. Annopol składały się w 1886 r. z fol. R. , nomenkl. Łęk, Leśniczówka Rachowska, fol. Stary i Kopanina, rozl. mr. 3455 gr. or. i ogr. mr. 1636, łąk mr. 126, past. mr. 67, lasu mr. 1194, nieuż. mr. 432; bud. mur. 16, z drzewa 26; płodozmian 11polowy, las nieurządzony, pokłady wapna. W skład dóbr poprzednio wchodziły os. Annopol os. 113, z gr. mr. 164; wś Rachów os. 14, z gr. mr. 157; wś Jakubowice os. 8, z gr. mr. 78; wś Wólka Sucha os. 5, z gr. mr. 44; wś Chamówka os. 5, z gr. mr. 72. 2. R. al. Rachowa, wś i fol. , pow. turecki, gm. i par. Malanów ob. odl. od Turka w. 12. Br, CL Bachów 1. wzgórze między Świdnikami a Tęgoborzem, w pow. sądeckim, na lew. brz. Dunajca, a praw. brzegu Świdnika, dopływu Dunajca. Wznies. 381 mt. n. p. m. 2. R. , wzgórze polne, w obr. gm. Dobrotowa, pow. nadworniański, na lew. brzegu Osławy, mię dzy nią od wschodu a pot. Kochaweciem od zachodu. Wznies. 589 mt. n. p. m. , a 175 mt. nad doliną bliskiego Prutu. Br, G, Rachowice, niem. Rachowitz, wś kośc. i dobra, pow. toszeckogliwicki, posiada kościół par. katol, szkołę katol. W 1861 r. 33 dm. , 645 mk. 7 ewang. . Obszar większej posiadł. , należący do dóbr ks. raciborskiego, miał 800 mr. a przy nadleśnictwie Potempa 115 mr i 7626 mr. lasu mieszanego; gmina wiejska 550 mr. , os. kośc. 54 mr. i przy os. karczem 46 mr. ; razem 650 mr. R. par. obejmuje 3300 dusz. Rachowicze, wś, pow. słonimski, w 2 okr. pol. , gm. Żyrowice, o 14 w. od Słonima. Rachowiec, szczyt w Beskidzie treńczyńsko solskim, w obrębie gm. Soli, pow. żywiecki, między pot. Czerną a Słonicą Sołą; wzn. 951 mt. Miejsce znaku triang. Na płn. zach. od szczytu rozpościera się polana t. n. z zabudowaniami. W 1880 r. było 15 dm. , 46 mk. Rachowska Huta, os. fabr. , pow. janowski, gm. Annopol, par. Świeciechów. Huta szklana z prod. do 5000 rs. rocznie. Rachsitten niem. , wś, pow. królewiecki, st. pocz. Neuhausen. Wieś ta była przedmiotem sporów między biskupami sambijskimi a zakonem. Należała ona pierwotnie do kapituły sambijskiej, która zmuszoną była przez zakon do zamiany majątku tego i wsi Awanken na dwie wsie inne Weiskayms Wischenen i Sursigems Schorschenen. Dan in octava epyphanie domini 1300. Traktat zawarty z landmeistrem Ludwig v. Schippen. Później skarzy się biskup i upomina o krzywdę. D. 20 maja 1322 przychodzi do ugody, a zakon przyznaje biskupowi pewne majątki, za które się tenże ostatecznie zrzeka wsi R. ob. Toeppen, Hist. pol. Geogr. v. Preuseen. Ad. N. Rachsittenthal niem. , majątek, pow. królewiecki, st. pocz. Neuhausen. Obszar 70 ha. Rachujka, wś włośc. nad rz. Orzyc, pow. przasnyski, gm. Zaręby, par. Chorzele, odl. o 29 w. od Przasnysza, ma 30 dm. , 187 mk. , 474 mr. ziemi użyt. i 430 mr. nieużytków bagna i piaski. Rachuta, os. młyn. , pow. odolanowski, pod Namysłakami, o 8 klm. od Miksztata, przy stawie rachucińskim, utworzonym przez Baryczkę dopł. Ołoboczki. Istniała jeszcze około 1845 r. i składała się z 2 dm. , z 16 mk. kat. ; par. Ołobok. Rachwałowice, właściwie Rafałwice, wś i fol. nad rz. Kocieliną, pow. pińczowski, gm. Filipowice, par. Rachwałowice, odl. 35 w. od Pińczowa, na lewo od drogi z Koszyc do Kor czyna, posiada kościół par. drewniany, szkołę początkową, 29 osad. W 1827 r. 32 dm. , 154 mk. Kościół i parafia niewiadomej erekcyi, istniały już w połowie XV w. , zapewne po przednio należała wieś do par. w Przemyko wie. Za czasów Długosza właścicielem był Tomasz Rachwałowski h. Grzymała. Łany kmiece i zagrodnicy dawali dziesięcinę do Przemankowa, dwa zaś łany kmiece plebano wi miejscowemu L. B. , II, 22, 26, 150. Według reg. pob. pow. krakowskiego z r. 1490 wś R. miała 1 1 2 łanu. W r. 1581 wieś ta, dzier żawiona przez Złotnickiego, miała 3 łan. km. , 3 zagr. z rolą, 3 kom. bez bydła, 1 rzem. Pawiński, Małop. , 10, 442. Nowy kościół wy stawił w 1542 r. prob. Albert Kijowski. Przez lat 45 zostawał podobno w ręku różnowierców. W 1885 r. fol. Rachfałowice rozl. mr. 547 gr. or. i ogr. mr. 445, łąk mr. 42, lasu mr. 47, nieuż. mr. 13; bud. mur. 1, z drzewa 18; płodozmian 11polowy; las nieurządzony. Należały dawniej wś R. os. 29, z gr. mr. 171; wś Filipowice os. 22, z gr. mr. 159. R. par. , dek. pińczowski dawniej opatowiecki, 1568 dusz. Br. Ch. Raciąska Struga, niem. Reetzer Fliess, wypływa z małego jeziora przy os. Suszku, w pow. chojnickjm, i przerzyna po za wsią Przyżarcz długie jezioro t. n. Wstąpiwszy w pow. tucholski pędzi młyny wysocki i raciąski, płynie przez jez. Rudnicę i Przylonek, wije się przez staw przy os. Nadolniku i przy wsi Nadolnej Karczmie Niederkrug wpada do Brdy. Jej bieg tworzy półkole na południe zwrócone. Sławny zamek raciąski ob. Raciąż nie stał nad tem jeziorem lecz na półwyspie poblizkiego jeziora Mrowinieckiego Przyżarcz. Raciąska Wola, kol. włośc, pow. nieszawski, gm. i par. Raciążek, ma 109 mk. , 134 mr. Raciąski Młyn, Reetzer Muehle, os. młyn. , do Raciąża należąca, nad Strugą Raciąską Rachowice Rachowiec Rachowska Huta Rachsittenthal Rachujka Rachuta Rachwałowice Raciąska Raciąski Młyn Raciąskie jezioro ReetzerFliess. W 1363 r. podaje komtur tucholski Siegfried v. Gerlachsheim do wiado mości, że uczciwemu Wilkowi Willeken, młynarzowi, jego dzieciom i sukcesorom, sprzedał młyn raciąski wraz z nowym młynem podle Brdy prawem dziedzicznem. Za to będzie nam karmił 4 wieprze od nas mu dane i co rok do stawiał 2 łaszty żyta na św. Marcin od obu młynów. Dajemy mu także podle młyna raciąskiego dwie morgi roli a u nowego podle Brdy 30 morgów, z prnwem łowienia ryb w obu stawach dla swego pożytku. Chcemy też, aby milę drogi tam i sam w tucholskim powiecie od nas i braci naszych żaden młyn nie był budowany bez zezwolenia pomienionego Wilka i jego spadkobierców. Dan w Tucholi ob. Cod. Belnonsis w Peplinie, str. 21. We dług taryfy z r. 1648, gdzie uchwalono pobór podwójny a akcyzę potrójną, płacił młynarz tutejszy od 2 kół 4 fl. ob. Roczn. Tow. P. N. w Poznaniu, 1871, str. 185. Mesznego płacił proboszczowi dwa półkorce żyta i tyleż owsa ob. Wizyt. Jezierskiego z r. 1695. W r. 1764 nadaje Anna z Mycielskich Radzi wiłłowa Fryderykowi Goede, młynarzowi, 21 morg i 250 pręt. kw. , w rewirze nowocerkiewskim, nad granicą wysocką, przy końcu jez. pod Milonkiem, jako i jego spadko biercom. Czynsz będzie płacił według inwen tarza. Szlacheckim osobom i duchownym nie wolno mu tej posiadłości sprzedać, innym tylko za zezwoleniem ob. Odpisy kś. Kujota w Pe plinie z akt gruntowych. Dan w Człuchowie. Według lustracyi sstwa tucholskiego z r. 1664 płacił młyn raciąski 168 fl. ; liczył się do t. z. polnych, wprzeciwstawieniu do zaborskich. Młynarz tutejszy zobowiązany był strzedz barci w Polskim Cekcynie koleją przez jeden tydzień. R. 1858 posiadał tę majętność Buettner; było wtedy 11 mk. W 1868 r. 8 bud. , 2 dm. , 7 mk. kat. , 13 ewang. ; 1885 r. 2 dm. , 13 mk. Kś. Fr. Raciąskie jezioro, niem. ReetzerSee, . znaczne jezioro w pow. tucholskim, przy wsi kościelnej Raciążu, na wznios. 106 mt. npm. Ciągnie się z południa na północ i zostaje w związku z jez. Rudnicą. Obfituje w różne rodzaje ryb. Kś. Fr. Raciąż, 1250 r. Ratcenz, 1358 r. Raczsąs, os. miejska dawniej miasto nad rzką Raciążnicą, dopływem Wkry, pow. sierpecki, gm. i par. Raciąż, odl. 32 w. od Sierpca, 40 w. od Płocka, 42 w. od Mławy a 24 w. od Płońska. Najbliższa st. dr. żel. nadwiślańskiej w Ciechanowie. Osada obecnie posiada kościół par. murowany, synagogę, szkołę początkową ogolną, sąd gminny okr. III, urząd gminny, st. pocz. , księgarnią, aptekę, dwa browary piwa zwyczajnego, olejarnią, 6 małych garbarni wyrób skór na kożuchy, cztery młyny wodne, 243 dm. , 4360 mk. połowa żydów. Do osady należy 3315 mr. ziemi uźytk. i 165 mr. nieużyt. Wś włośc. przy osadzie leżąca ma 5 dm. , 42 mk. , 259 mr. Jest to dawna osada. Wspólność nazwiska i charakteru pierwotnego z Raciążem pomorskim w pow. tucholskim, również grodem i siedzibą kasztelana, nie jest zapewne przypadkową jedynie lecz może mieć źródło czy to w zatraconem dla nas znaczeniu nazwy ozy może w kolonizacyi pomorskiej. Na wiecu odbytem 1250 r. we wsi Wilckovici Wilkowiec, Wilkowo, Wilczkowo występuje Jakub, kasztelan de Ratcenz Kod. Maz. , 15. Akt, na którym podpis jego się znajduje, jest wyrokiem przysądzającym bisk. płockiemu wieś Długosiodło, w okręgu zamku pułtuskiego leżącą. Akt z 1358 r. , odnoszący się do rozgraniczenia Litwy z Mazowszem, wymienia w liczbie delegowanych do tej czynności Mroczkonem castellanum raczsąsensem Kod. Maz. , 73. W 1512 r. Zygmunt I zamienił kasztelanią raciąską na dobra Kockie w lubelskiem, należące zdawna do biskupów płockich. Kościół parafialny zapewne dawno istniał przy grodzie, lecz brak wiadomości o jego dziejach. Obecny, na miejsce dawnego drewnianego, wzniesiony został staraniem proboszcza kanon. Gracyana Rzewuskiego, ze składek parafian w ciągu lat 10 od 1876 do 1886 r. . Jest to budowla w stylu ostrołuku ceglanego, o trzech nawach i dwóch wieżach. W 1736 r. parafia liczyła 1232 katol. i 16 żydów, obecnie 4959 katol. 2039 osada i 2920 wsie i przeszło 2000 żydów Rozporządzenia i pisma pasterskie ks. Michała Poniatowskiego, bisk. płockiego, 1785 r. , t. IV, mieszczące wykaz parafii i ludność dyecezyi płockiej. Po grodzie nie zostało obecnie żadnych śladów. R. był stolicą powiatu t. n. , miejscem odbywania sejmików. W 1800 r. za czasów pruskich R. leżał w pow. mławskim, miał 116 dm. , 580 mk. 15 żydów. Stał tu garnizonem szwadron huzarów. W 1827 r. było 133 dm. i 1266 mk. a w 1864 r. 140 dm. , 1990 mk. 865 żydów. R. par. , dziś w dek. sierpeckim, poprzednio w dekanacie raciąskim. R. gmina obejmuje 525 dm. , 7397 mk. , 13078 mr. obszaru, w tem 382 mr. nieużytków. W gminie znajdują się dwa kościoły, ewangiel. dom modlitwy, synagoga, urząd gminny, sąd gminny, poczta, apteka, 2 browary, 2 fabryki octu, 4 młyny, fabryka oleju, szkoła i 8 karczem. W skład gm. wchodzą Cieciersk, Draminko, KondrajecPański, K. Szlachecki, Kossobudy, KraszewoGaczułty, K. Dezerta, K. Bory, K. Sławęcin, K. Fałki, K. Budy, Krajkowo, KruszenicaWłodki, K. Sądki, Lipa, NiedrożStary, Raciąż os. i fol, Sierakowo, Sierakówko, Ulijanowo, Wawrzon Raciąskie jezioro Raciąż Raciąż ki, Zychowo, Zdunówko, ŻukowoStrusie, Ż. Wawrzonki. Br. Ch. Raciąż, ludowe Reciąż, niem. Reetz, dok. 1178 Rezck, 1273 Recinz, 1294 Racens, 1305 Rossins, Ratzens, Racenze, Racez, 1293 Stargart, wś kośc. w pow. tucholskim, w najwynioślejszym punkcie powiatu wznies. 146 mt. . odl. 1 milę na płn. zachód od Tucholi, nad jez. raciąskiem. Posiada dwuklasową szkołę kat. i pomocniczą, st. pocz. najbliższa st. kol. w Ostrowitem Osterwick. Razem z Raciąskim Młynem ReetzerMuehle obejmuje 914 ha 644 ha roli or. , 42 łąk i 41 lasu. W 1858 r. było 461 mk. ; 1871 r. 619 mk. 587 katol. i 32 ew. ; 1885 r. 662 mk. 631 kat. , 16 ew. i 15 żydów. Domów było 86, dymów zaś 148. Tutejszy nowy kościół kat. p. w. św. Trójcy, patronatu rządowego, jest wraz z wieżą w cegłę budowany w latach 1864 1866. Konsekrowany r. 1871 d. 4 paźdz. przez sufragana Jeschke go. Przy kościele istnieje bractwo św. Józefa od 1677 r. i br. trzeźwości od 1858 r. , oprócz tego jest szpital dla 4 ubogich niewiast. Na cmentarzu stoi grobowiec familii Połczyńskich na Wysoce, posiadających w okolicy znaczne dobra. W Dąbrówce jest drewniany kościół filialny p. w. św. Jana Nep. zbud. 1766 r. , kollatorem jest Adam Połczyński na Wysoce. W skład par. dekanat tucholski wchodzą Raciąż, Stobno, Piastpszyn, Żalno, Zielonka nieistnieje, Nowe Żalno, Nadolna Karczma czyli Lutomski Most niem. Niederkrug, Wysoka, Lubierzyn, Grochowo, M. Komorza, Wysocki Młyn, Raciąski Młyn i Nadolnik, a od r. 1887 także Dziegieć, odłączony od par. śliwickiej. Do filii są przyłączone Dąbrówka, W. Komorza i Woziwoda. Rola plebańska w Raciążu obejmuje około 296 mr. , nadto w Piasto szynie łąkę i około 2 morgi roli. W 1867 r. liczyła parafia 2408 dusz, r. 1886 zaś 2702. Stary kościół, który r. 1851 prawie z całą wsią zgorzał, był drewniany, dachówką pokryty, tylko presbyteryum miał murowane. W wielkim ołtarzu znajdował się obraz św. Józefa, sławny i na dalszą okolicę, tak że w Borka Echo sepulchralis, str. 767, II, Raciąż zowie się Locus sponsi Doiparae Virg. S. Josephi gratiosa imagine celebris. Na odpust św. Jozefa zjeżdżała się szlachta z różnych stron, jako to kasztelanowie gdańscy, starostowie tucholscy, tczewscy, ziemscy sędziowie z Tucholi i Mirachowa i szlachta z Więcborka, Człuchowa, Świecia, Kościerzyny, Chojnic, Koronowa itd. Wota z ognia wyratowane, zostały przerobione na teraźniejszą wielką monstrancyą ob. Cudowne obrazy kś. Fankidejskiego, str. 181. Dawniej należał R. do archidyecezyi gnieźnieńskiej. Z proboszczów sa znani Jakub Szado 1653, Wawrzyniec Bekierton 1661, Wojciech Idzikowski 1665 76, Andrzej Aleksander Grabowski 1676 1733, kanonik Kamieński 173376, Franciszek Łukowicz, Gaspar Hoppe 1775 93, Kazimierz Splettstoesser 1798 1821, Michał Półczyński 1821 45, Józef Michał Wieland 1846 79, jako wikaryusz Mikołaj Frydrychowicz 1879 83, Andrzej Rink od 1883. R. należy do rzędu najstarszych osad w okolicy. W dokum. występuje wś i zamek raciąski już w XII wieku. W 1178 r. zapisuje Sambor I klasztorowi oliwskiemu dziesięciny z Raciąża Redzk, Rezek albo Rezck, ob. Perlbach P. U. B. , str. 4. Długo niewiedziano, gdzie właściwie leżał ów Raciąż. Wydawcy kodeksu pomorskiego Hasselbacha wpadli na pomysł, że owo Redzk nie jest nazwą miejscowości lecz oznacza rzeź a więc dziesięcinę z rzezalni książęcych, albo tyle co rzeka, porzecze, brzeg morski i prawo zaboru rozbitych statków. Wydawcy Kod. dyplomat. wielkopolskiego upatrywali w objaśnieniach do przywileju z r. 1299 w Racenze miasto Raciążek poniżej Włocławka nad Wisłą. Dopiero Quandt Baltische Studien, 1885, zeszyt I, str. 176 i 178 szczęśliwie Redzk odgadnął. Tradycya ludowa zachowała pamięć zamku i wskazuje jako miejsce, gdzie stał, wzgórzystą wyspę na jez. Mrowinieckiem czyli Przyżarczu, około ćwierć mili na północnyzachód od Raciąża. Jeszcze niedawno temu, za pamięci żyjących, był tam tylko półwysep, który skutkiem przerwania przez wodę stał się wyspą. Autor rozprawy Kasztelania raciąska i ziemia zaborska Rocz. Tow. N. w Toruniu, 1880, str. 127 136 myli się utrzymując, że zamek raciąski leżał tuż obok wsi R. , na jednym z półwyspów jeziora. Powiadają, że na owym półwyspie wyorywał pług jeszcze przed ćwierć wiekiem zardzewiałe i połamane brzeszczoty szabel, ostrogi i inne szczątki. Utrzymuje się podanie, że dawniejszy pan zniszczonego zamku, w ciemnych nocach jesiennych wyjeżdża na czarnym koniu, z licznym orszakiem myśliwców i hałaśliwą sforą w pobliskie knieje i wśród odgłosu trąb odbywa polowanie. Jeżeli kto odważy się podpatrywać polujących, to duchy gonią go manowcami i parowami. Gród ten raciąski zasłaniał Pomorze, zwłaszcza kasztelanią świecką, na zachód od Wielkopolski, i leżał nad głównym traktem, wiodącym z Nakła do Bytowa. O szlaku tym jest już wzmianka w przywileju Mestwina z r. 1273 usque admagnam viam, quae ducit in Recinz, P. U. B. v. Perlbach, str. 210. I późniejsze dokumenta krzyżackie pozwalają tę drogę śledzić za Raciążem koło Brus, gdzie się bytowską nazywa. Zamek był siedzibą kasztelanów. Najstarszą wzmiankę o zamku podaje Bogufał. W 1256 Raciąż Raciąż r. wyprawił się Przemysław, zaczepiony przez Mestwina, który Nakło był zdobył, razem z Kazimierzem kujawskim, pustosząc okolicę, pod zamek pomorski Raciąż, dokąd się z obawy przed nadchodzącymi schronili mieszkańcy tej kasztelanii. Książęta podłożyli ogień i mimo dzielnej obrony załogi owładnęli grodem. Między jeńcami znajdował się dowódzca twierdzy, chorąży Sokół ob. Script r. Pruss. , I, 765. Zburzony zamek został odbudowany, występuje jednak przez pewien czas pod mianem Starogrodu ob. P. U. B. v. Perlbach, dok. z 1293 r. , str. 447. Po śmierci Świętopełka 1266 odgrywa zamek raciąski jeszcze raz ważną rolę w sporze jego dwóch synów, Mestwina II i Wracisława. Waśnili się oni o zwierzchnictwo. Wracisław uzyskał przewagę i trzymał Mostwina w grodzie tutejszym w więzieniu r. 1271 Wardzlaus fratrem cepit et in Redzk eum tenuit vinculatum, Script. V. Pruss V, p. 603. Ostatnią wiadomość o zamku mamy z r. 1294, gdyż tam in Racens wystawił Mestwin przywilej na dobra Wytomin w pow. wejherowskim P. U. B. v. Perlbach, str. 454. Z czasem zamek wskutek przyjaźniej szych stosunków Pomorza i Wielkopolski stracił znaczenie i popadł w ruinę. O kasztelanii raciąskiej także w dok. kilkakrotnie jest mowa. Wspomina o niej najprzód Bogufał. R. 1299 nadaje Władysław Łokietek Mikołajowi Jankowiczowi, woj. kaliskiemu, wszystkie sądy w kasztelanii raciąskiej omnia judicia, quae in districtu vel castollania de Racenze i 30 miar miodu z barci w tej kasztelanii położonych et triginta urnas mellis in mellificiis nostris in eodem districtu, P. U. B. , str. 518. W 1300 r. uzyskali cystersi z Byszewa od arcyb. Jakuba część dziesięcin jego z północnej połaci kasztelanii nakielskiej retro Nakel, za co mu oddali wieś Dobrów. Ale gdy tegoż roku dodali mu swoje wś Piecewo, użyczył im arcyb. dziesięcin z Dzidna i z Bralewnicy w kaszt. raciąskiej castollania de Racez, ob. P. U. B. v. Perlbach, str. 525. Wydawcy kodeksu wielkopol. pomylili się tłumacząc Bralewnicę przez Zbrachlin pod Trzemesznem, gdy tymczasem Br. leży o milę od Tucholi, ku rzece Kamionce, gdzie pod młynom Tobołą zaczynało się księstwo poznańskie króla Przemysława. Oczywiście więc dotykała kaszt. raciąska na południe starych granic Pomorza i Wielkopolski. Zdaje się, że te okolice już zdawna należały do Pomorza. Dowodzi tego fakt, iż jeden z najstarszych kościołów w tych stronach, fara chojnicka, wzniesiony był podobno przez Sambora I r. 1205. Prawda, że jedynym dokumentem jest stara tablica, wpuszczona w mur nad bramą kościelną, i zapiski po wizytacyach biskupich. Kościół ten jednak ma tak znaczno rozmiary, że przy licznych dokumentach krzyżackich odnoszących się do Chojnic, niemniej przy dokładnych wiadomościach kronik krzyżackich, byłoby się niezawodnie przechowało imię komtura lub mistrza, który wybudował ten kościół. Budowa sama bardzo jest podobna do najstarszych murowanych świątyń w Tczewie i Gniewie, które także z wielką słusznością przypisują pierwszym książętom pomorskim. Sambor I nie byłby tak wielkiego i kosztownego kościoła stawiał w okolicy nie podlegającej jego rządom. Ale i owe dziesięciny oliwskie z Rezek czyli Redzk, dano r. 1178 przez Sambora I. , dowodzą, że wtenczas Raciąż na pewno był w ręku Pomorzan. Długie walki po r. 1100 o Nakło i Czarnków się toczące, wskazują, że te grody stanowiły obronną granicę Pomorza; co było pod Brdą musiało już oddawna być oderwane od Polski razem z resztą Pomorza po śmierci Chrobrego. Żaden z przywilejów, wystawionych przez królów lub książąt wielkopolskich przed Przemysławem, nie odnosi się do obwodu Raciąża, zatem nigdy tu władzcy polscy nie wykonywali praw książęcych ob. Rocz. Tow. Nauk. w Toruniu, 1880, str. 127 133. Dalsze wiadomości o R. dotyczą już tylko wsi tutejszej. Na początku XIV w. nadaje król Wacław II wsio Sierock, Raciąż i Stobno Piotrowi Świecy z Nowego w zastaw za 200 grzywien, które mu jako wiano był przyobiecał, a r. 1305 nadaje mu je Wacław III prawem dziedzicznem ob. Perlbach P. U. B. , No 638. R. 1320 nadaje Piotr Święca uczciwemu Rulkowi za jego częste usługi lemaństwo w Raciążu o 4 włókach na prawie dziedzicznem i łąkę, poczynającą się od dębu przy strudze i ciągnącą się aż do Wysockiej granicy; oprócz tego daje mu wolne rybołówstwo w jez. Przyżarcz małą siecią, dla własnego stołu. Za to ma mu służyć koniem, 6 grzywien wartującym, jak inni. Dan w Tucholi w świątki ob. Cod. Belnensis, str. 23 i odpisy Dregera, str. 117. W 1325 r. nadaje Piotr święca karczmę we wsi Raciążu Wawrzyńcowi Walce Walko wraz z 2 mr. roli pod warunkiem, aby co rok na Matkę B. Gromniczną 2 grzyw. płacił. Pozwalamy toż jemu i jego spadkobiercom we wsi tej sprzedawać sól, mięso i chleb, co drugim wo wsi i obcym ma być zakazane, chyba za zezwoleniom pomienionego Wawrzyńca. Chcemy toż, aby ten karczmarz i jego spadkobiercy mieli wolne drwa, pastwiska i wody równo z drugimi gburami w tej wsi. Dan w Tucholi, w dzień Wszystkich Świętych ob. Cod. Belnensis w Peplinie, str. 21 i Preuss. Prov. Bl. , 1830, str. 9. Niedługo potem nabyli Krzyżacy dobra Święców, a zatem i R. , który odtąd należał do komturstwa tucholskiego. W 1349 r. nadaje komtur tucholski Konrad Vullekop uczciwemu Mikołajowi Blum Claus Blumen i jego prawym sukcesorom wś R. z 34 włókami do osadzenia, z prawem chełmińskiem i sprzedaje mu sołtystwo prawem dziedzicznem. Pomieniony Mikołaj i jego następcy mieć mają 4 włoki wolne wiecznie od wszelkiego czynszu dziedzicznem prawem. Bo tego dajemy mu i jego sukcesorom trzeci grosz od sądu, drugie dwa zaś ma nam na zamek tucholski oddawać. Posiadacze reszty 30 wł. będą z każdej wł. na św. Marcin po pół grzywny płacili i po 2 kury i 2 dni usługi czynili przy sianie albo w innej potrzebie. Chcemy przytem, aby wszyscy posesorowie tych włók, t. j. sołtys z kmieciami swymi, co rok dawali plebanowi swemu po pół wiardunku zamiast dziesięciny. Nadajemy także sołtysowi i kmieciom łąkę przy rzece, za co, co rok, 2 grz. nam będą płacili. Będą nam wreszcie pomagali przy budowlach i czynili inne usługi, któro całej ziemi pożyteczne są, ile razy im od braci naszych będzie nakazane. Dan w Tucholi w dzień św. Bartłomieja ob. Cod. Belnensis, str. 11. R. 1355 oświadcza Henryk de Thaba, komtur człuchowski, że wszyscy mieszkańcy wsi Raciąża mają wolne pastwisko i suche drwa, także brzezinę, między mostem Sylestri Zeleska i jez. Przyżarcz aż do ostrowu w tem jez. ob. Cod. Beln. , str. 47 i odpisy Dregera w Peplinie, str. 117. R. 1450 w dzień św. Franciszka nadaje Henryk Rabensteiner, . komtur tucholski, Henrykowi, sołtysowi w R. , i Piotrowi Peyoten 4 wł. we wsi i 6 mr. łąk, osobno leżących, na prawie chełm. Henryk sołtys i Piotr Pijote będą rocznie płacili 4 grz. praskiej monety i 2 korce owsa chełm. miary; są wolni od tłoki; tylko w razie jeżeli kraj będzie w potrzebie, mają służyć jak inni; nadto udziela im wolne rybołówstwo dla własnego stołu w jez. Przyżarcz. Za czasów Rzpltej należał R. do sstwa tucholskiego. Lustracya tegoż sstwa z r. 1570 podaje R. villa, in qua templum, habet 33 mansos, de quibus parochus 3 mansos habet et 17 mansi ante annum igne perierunt. Ejusdem, t. j. jest dzierżawą Jerzego Żalińskiego; 13 mansi possessi ad 20 gr. , 3 hortulani ad 2 gr. , opifex ad 6 gr. , l. caupona hereditaria karczma ad 20 gr. , czopowe ad 15 gr. Wizytacy a Trebnica z r. 1653 donosi, że wówczas było we wsi 10 włościan, dawniej 12, każdy dawał mesznego 1 półkorcze alias rzeszetnik żyta i tyleż owsa, tak samo 2 wolni, sołtys płacił 2 korce żyta i tyleż owsa, a od 1 pustej włóki ćwierć korca żyta i owsa, tak samo karczmarz od pustej wł. Młynarz dawał od 2 pustych wł. in duplo, a od młyna 1 1 2 korca żyta i owsa. . Do probostwa należały 4 włóki z łąkami i ogród przy plebanii, oprócz tego miał proboszcz wolne rybołówstwo w pobliskiem jeziorze, do kościoła zaś należało pół włóki ob. str. 112. R. 1648, gdzie uchwalono pobór podwójny a akcyzę potrójną, płacili tu poddani od 27 wł. osiad. , 2 karczem i 3 ogrod. 57 fl. 14 gr. ob. Roczn. Tow. Przyj. N. w Poznaniu, 1871, str. 184. Według lustracyi z r. 1664 miała wś R. 37 włók, sołtyskich 4, plebańskich także 4, wybraniecką 1, którą wś zastępuje w cieżarach, lemańskich włók 4, gburów 6; kościół był collationis regiae; czynsz wynosił 152 fl. 14 gr. R. 1672 d. 18 marca nadaje Andrzej Morsztyn 2 włóki Zabłotnowską i Niecewską, w spustoszonem starostwie, Albrechtowi Kuberowskiemu i jego spadkobiercom. Posiada on już lemańskie włóki t, z. Pliszkowskie, które kupił. Wolno mu piwo warzyć i ryby latem łowić; czynszu będzie płacił rocznie 9 zł. Dan w Warszawie. Przywilej ton potwierdza król Michał w Warszawie r. 1673 d. 20 czerwca. W wizytacyi Jezierskiego z r. 1695 czytamy, że wówczas było tu tylko 6 włościan, dawniej zaś 12, każdy dawał mesznego pół korca żyta i tyleż owsa, także z pustych włók. Dwóch wolnych dawało toż samo. Sołtys płacił 2 korce żyta i tyleż owsa, młynarz zaś 2 półkorcze żyta i tyleż owsa. W szkole mieszkał organista, który uczył także chłopców. Prowizorami kościoła byli Marcin Bruski, sołtys, Paweł Bury i Aleksander Pytlowski str. 14. R. 1705 d. 15 wrześn. nadaje ssta tucholski Bieliński Mateuszowi Łukowiczowi 2 puste wł. t. z. Bednarskie, prawem wieczystem; czynsz będzie płacił jak inni, od tłoki będzie wolny, może je też sprzedać. Dan w Niborku. R. 1726 d. 23 listop. nadaje August II prawem wieczystem Mateuszowi Łukowiczowi szlachcicowi 1 wł. wybraniecką po śmierci pana Kazimierza Cisowskiego; dzierżawca wanien mu ją oddać według lustracyi, będzie miał także drzewo na opał i budowle, piwo i gorzałkę może warzyć dla własnej potrzeby. Co rok, albo wedle potrzeby Rpltej, uzbroi jednego wybrańca jak węgierskiego piechotnika. Inne ciężary będzie ponosił wedle konstytucyi koronnej na wybrańców. Zresztą nie będzie płacił żadnego czynszu, nie będzie też szarwarkował, ani żadnych żołnierzy na kwaterę przyjmował. Dan w Grodnie. R. 1750 d. 30 czerwca nadaje August III Stanisławowi Lubiewskiemu 2 włóki Ksiąszkowskie; czynsz miał rocznie wynosić 6 zł. prusk. i 8 korcy owsa. Dan w Warszawie. R. 1767 dnia 16 kwietnia przychyla się Stanisław August do prośby Wawrzyńca Grabowicza i Magdaleny Schultz, właścicielki 4 włók, należących oddawna do młyna, aby im ich przywilej potwierdził. Kontrybucyą będą płacili zwyczajną. Dan w Warszawie. R. 1770 d. 10 czerw. nadaje Anna Goltz, starościna tucholska, Wawrzyńcowi Raciąż Grabowicz i Giertrudzie Chylewskiej 2 pusto wł. prawem wieczystem; mają też mieć wolne drzewo, mogą owce trzymać, piwo warzyć i wolność sprzedaży. Dan w Tucholi. R. 1771 d. 10 czerw. nadaje Anna Goltz, aby dopomódz sta rostwu, Stanisławowi Nowickiemu i jego żonie Konstancyi ur. Rzeźniczkowej, 2 puste Pilochowskie włóki; czynsz będą płacili podług in wentarza a podatki wiejskie wedle starego zwyczaju; będą mieli wolne drzewo budulco we, mogą też owce i bydło trzymać i w jez. ryby łowić, od tłoki będą wolni ob. Odpisy kś. Kujota w Peplinie. Kś. Fr. Raciążek, dawniej Raciąż, 1250 r. Radcis, Radciz, 1311 Radcens, 1316 Raczians, Radcens, Raczens, osada miejska, przed 1867 r. miasteczko, pow. nieszawski, gm. i par. Raciążek. Leży na wyniosłej krawędzi, zamykającej szeroką tu dolinę lew. brzegu Wisły, odl. 5 w. od Nieszawy, w stronie zach. płn. , około 3 w. od koryta rzeki, przy drodze z Nieszawy do Ciechocinka. Posiada kościół par. murowany, szkołę początkową, dom schronienia dla starców i kalek, urząd gminny, ruiny dawnego zameczku, 82 dm. , 782 mk. i 1071 mr. ziemi należącej do mieszczan. W 1827 r. było 69 dm. , 517 mk. ; 1864 r. 87 dm. , 890 mk. Jest to starożytny gród książęcy. Wątpliwy co do daty 1065 al. 1165 r. akt uposażenia klasztoru benedyktynów w Mogilnie podaje w liczbie osad składających opłaty klasztorowi Raciążek i Słońsk. W 1250 r. in Radcis Kazimierz, ks. łęczycki i kujawski, odstępuje bisk. kujawskiemu prawo kollacyi probostwa włocławskiego. W potwierdzeniu przez tegoż księcia posiadłości i przywilejów biskupich, wymieniono w liczbie wsi Radciz. Akt ten nadaje biskupom prawo polowania w lasach na obszarze między Złotoryą, Ciechocinem i Radaz Kod. dypl. Muczk. i Rzysz. , II, 43, 604. W potwierdzeniu posiadłości biskupich przez papieża Aleksandra VI w 1259 r. wymieniono castrum quod Raciąż dicitur cum omnibus pertinenciie suis ib. , 614. W 1259 r. Kazimierz, ks. kujawski, zabiera zamek raciąski bisk. Wolmerowi, który rzuca nań klątwę a sam chroni się do Łagowa w kieleckiem. Dopiero w 1267 r. kardynał Guido, legat papieski, polecił opatowi i kustoszowi klasztoru P. Maryi we Włocławku osądzenie i rozstrzygnięcie tej sprawy. Delegaci papiescy opat i kustosz klasztorny złożyli sąd we Włocławku i wysłuchawszy obu stron, wydali wyrok zalecający zwrot zamku wraz z obwodem biskupowi a książęcia uwolniono od klątwy Długosz, Hist. , ks. VI. W akcie z 1311 r. bisk. Geruardus oświadcza, iż castrum Radcens. .. mali homines de manibus nostris abstulerant a dopiero książęta Przemysław i Kazimierz odebrali takowy i zwró cili biskupom ib. , 641. Rozmaite akta biskupie datowane są z Raciąża Radcens, Raczens w 1320, 1342, 1348, 1349, 1351, 1355, 1362 r. W akcie biskupim z 1426 r. powiedziano o wsi Sosnka, że należy ad castellaniam nostram Raczansensem, . Na akcie z 1366 r. podpisał się Paulus pleban do Raczens. W 1316 r. Holibinus scultetus de Raczians kupuje wójtowstwo radziejowskie od Gerkona Kod. Muczk. , II, 648. W akcie z 1317 r. ib. , 208 występuje już inny sołtys Olbracht. Krzyżacy, których posiadłości i zamki sąsiadują przez Wisłę z R. , chciwie spoglądali na to warowne stanowisko z lew. brzegu Wisły. W 1330 r. Werner, mistrz pruski, wyruszył z silną armią, zdobył Nakło, Wyszogród i obiegł R. , do którego schroniła się szlachta z okolicy ze swem mieniem. Po kilkonastodniowem obleżeniu, Krzyżacy zrujnowawszy mury za pomocą machin i owładnąwszy studnią zamkową, zabrali sam zamek z mnóstwem jeńców, dopuszczając się licznych morderstw na bezbronnych Długosz pod 1330 r. . W 1358 r. Kazimierz W. pojednał tu, Jana biskupa poznańskiego, z Ziemowitem, ks. mazowieckim i warszawskim, i spór między nimi rozstrzygnął, zalecając z nowo zakładanych wsi dawać dziesięciny biskupowi. Obecni byli Maciej, bisk. włocławski, i Władysław, ks. gniewkowski. Tenże Maciej zbudował odbudował zamek w R. W 1375 r. Ulrych V. Osten z Drdzenia, popierając sprawę ks. Władysława Białego, chciał zająć R. Opanował dzwonnicę, lecz straż zamkowa odparła napad. Biskupi tu często przemieszkiwają. Tu w 1383 r. umiera bisk. Zbilut, sparaliżowany od kilku lat; tu po jego zgonie odbywa kapituła obiór następcy, szukając bezpiecznego miejsca wobec nacisku Dragosza, starosty sieradzkiego, popierającego kandydaturę własnego brata. W 1404 r. w czasie Zielonych Świątek odbywa się tu walny zjad, na który przybywa Jagiełło z Witoldem i gronem senatorów a ze strony krzyżackiej w. mistrz Konrad v. Jungingen z gronem komturów. Zawierają obie strony układ, oddający Krzyżakom Zmujdź a zastrzegający wykup ziemi dobrzyńskiej przez Jagiełłę za 40, 000 zł. W 1410 r. Jagiełło przybywa tu z Przypustu pod Nieszawą i ztąd wyrusza statkiem do Torunia. W tymże roku w święto Poczęcia P. Maryi odbywa się w R. zjazd między Jagiełłą a w. mistrzem Henrykiem t. Plauen, celem układów o zawieszenie broni. Przebywa tu król w 1414 r. i wzywa potajemnie znoszącego się z nim byłego mistrza Henryka v. Plauen, by schronił się do zamku raciąskiego, lecz Jan Kropidło, ks. opolski, biskup włocławski, bawiący wówczas w R. , ostrzegł o tem Krzyżaków, którzy zapobiegli Raciążek Raciążnica Raciborów ucieczce. W 1434 r. w dzień Narodzenia P. Maryi prowadzą się układy między senatorami polskimi a krzyżackimi posłami o wieczysty pokój. Na żądanie Krzyżaków układający przenoszą się do Złotoryi. W 1459 r. stawia R. na wojnę z Krzyżakami 6 zbrojnych pieszych. Po pokoju toruńskim 1466 traci R. swe strategicznopolityczne znaczenie i odtąd nie pojawia się na kartach dziejów. Biskupi kujawscy mając tu swą rezydencyą, zamierzali zapewne, za przykładem innych biskupów, utworzyć kollegiatę przy tej rezydencyi. Na miejsce dawnego drewnianego kościołka, kilkakrotnie odbudowywanego, wystawił bisk. Hieronim Rozdrażewski w 1597 r. obszerny murowany kościół p. w. św. Hieronima z wieżą i zegarem. Kościół ton ukończony został dopiero w 1612 r. przez bisk. Wawrzyńca Gębickiego, z funduszów zostawionych przez Rozdrażewskiego. Konsekracya nastąpiła w 1627 r. Dzwony noszą datę 1617 i 1638 r. Pięknej roboty rzeźbione stalla pochodzą z 1630 r. Zamek biskupi, odbudowany po zniszczeniu przez Krzyżaków przez bisk. Macieja z Gołanczewa po 1330 r. , został ponownie przebudowany w 1467 r. przez Jakuba Sienińskiego a ozdobiony wieżą w 1530 r. przez Jana Karnkowskiego. Zamek ten popadł w ostateczną ruinę dopiero po zabraniu dóbr biskupich przez rząd pruski w końcu zeszłego wieku. Miasteczko samo zawsze było nieludną i ubogą osadą, niemającą znaczenia wobec pobliskiego Torunia i Nieszawy, które skupiały ruch handlowy i przemysłowy. Żydom nie wolno było osiedlać się w mieście. W skład klucza dóbr biskupich R. wchodziły R. miasto i fol. , Dąbrówka wś i fol. . Podzamcze wś i fol. , Brzeźno wś i fol. Siarzewo wś i fol. ; wsie Józefów, Niestuszew, Turzno, Turzenek, Otłoczyn, Otłoczynek; młyny Kuczek i Kut; holendry Kawęczynek. Dobra te zabrane przez rząd pruski, zostały za ks. warszawskiego nadane przez Napoleona marszałkowi Soult. Zwrócone rządowi królestwa polskiego stanowiły w 1818 r. oddzielną ekonomią. W 1854 r. dobra rządowe R. obejmowały miasto i wojtowsiwo R. , miasto Nieszawę z młynem, wsi Turzno, Turzenko, Kuczek z młynem, Słońsk, Siarzewo, fol. Podzamcze, wś Podzamcze z młynem, Dąbrówka, Niestuszewo, Jutrzenka, fol. Brzeźno, wś Brzeźno z młynem, Ostrowąs z młynem, Zazdrość, os. Zamara, fol. Straszewo, os. Czajka, fol. Dąbrówka, Sędzin, wś Sędzin, Kuczkowo, fol. Gęcin, wsi Gęcin, Ułomna, Ujma Duża, fol. Plebanka, wś Psarzewo, wś Ujma Mała, fol. Zbrachlin, wś Zbrachlin, Siutkowo, Mikanów, kol. Piekut, Piaski, młyn Ośle. Wydzielono na majorat dla generała majora Arseniewa dobra Lubanie, obejmujące folwark Siutków, Kucerz, Gąbinek, wieś Gąbinek, młyn Kurka. R. par. , dekanat nieszawski, ma 3640 dusz. Do par. należy kaplica fil. , na miejsce której wybu dowano obecnie nowy kościół w Ciechocinku. Do par. R. wcieloną została par. Słońsk. Wi dok R. z opisem podał H. Filipowicz w Tyg. Illustr. z 1869 r. t. IV, 25. R. gmina nale ży do sądu gm. okr. I w Nieszawie, ma 7847 mr. obszaru 1945 dworskiego, 5902 mr. wło ściańskiego. Br. Ch. Raciążnica, rzeczka, prawy dopływ Wkry, ma początek w błotach pod Raciążem, w pow. sierpeckim, płynie przez pow. płoński pod Galominem, Kiełkami, Lachowcem i pod Sochocinem wpada do Wkry, ubiegłszy około 4 mil. Raciborów al. Raciborowo, wś i fol. , pow. krotoszyński, o 6 klm. na płn. zach. od Krotoszyna st. dr. żel. i poczta, nad strugą, dopływem Orli pod Starogrodem, par. Benice. R. jest gniazdem Raciborowskich h. Rawicz, którzy tu siedzieli w XV w. Około r. 1510 mieszkają tu częściowi posiadacze Jan Raciborowski, Ambroży Pępowski, Mikołaj Włostowski i Andrzej Bułakowski. Kmieci było ośmiu, liczba ich atoli malała z czasem. Między r. 1578 i 1618 należał R. do Rozdrażewskich; składał się z 3 1 2 odn. 2 1 2 śladów osiadłych; później wszedł w skład dóbr krotoszyńskich. Wś ma 7 dm. , 59 mk. 54 kat. , 5 prot. . Fol. o 2 dm. z 24 mk. okr. domin. Krotoszyn tworzy jedną całość z Benicami. Raciborowice 1. nad rz. Wolborką, wś, fol. i dom dozor. warsz. wiedeń. drogi, pow. piotrkowski, gm. Bogusławice, par. Wolborz, odl. 14 w. od Piotrkowa, na prawo od szosy z Piotrkowa do Brzezin, w pobliżu linii dr. żel. warsz. wiedeń. , niedaleko st. Baby. Wś ma 8 dm. , 73 mk. ; fol. 4 dm. , 78 mk. ; os. dozorcy kolej. 1 dm. , 7 mk. W 1827 r. było 16 dm. , 150 mk W 1875 r. fol. R. rozl. mr. 430 gr. or. i ogr. mr. 363, łąk mr. 25, past. mr. 19, wody mr. 3, lasu mr. 3, nieuż. mr. 17; bud. mur. 3, z drzewa 6; płodozmian 6 i 7polowy; pokłady torfu. Wś R. os. 22, z gr. mr. 73. Wś ta ze wszystkich łanów dawała dziesięcinę plebanowi w Wolborzu, który miał swój spichrz w Rzeczkowie Łaski, L. B. , II, 176. Mieszkała tu częściowa szlachta. Według reg. pob. pow. piotrkowskiego z r. 1552 1553, we wsi R. Stanisław Mazurek miał 1 4 łana, Stefan Kapusta 1 2 łana, Stanisław Racibor, Jakub Kamielski, Mat. Piotr Tworowscy i Jan Kamieński 2 łany Pawiń. , Wielkop. , II, 267. 2. R. , wś i fol. , pow. hrubieszowski, gm. Białopole, par. Moniatycze wchod. obrządku Buśno, odl. 20 w. od Hrubieszowa, posiadała cerkiew fil. par. Buśno, szkołę począt. ogólną. W 1870 r. istniały na obszarze folw. młyn Raciborowice Raciborowice wodny, dystylarnia, piec wapienny, cegielnia. Znajdują się tu pokłady marglu i torfu. W 1827 r. było 18 dm. , 158 mk. W pobliżu R. wypadnie prawdopodobnie st. dr. żel. pro jektowanej od Chełma, do połączenia z linią galicyjską LwówBełzec. W 1870 r. fol. R. rozl. mr. 2186 gr. or. i ogr. mr. 506, łąk mr. 338, past. mr. 58, lasu mr. 903, zarośli mr. 207, nieuż. i wody mr. 74; bud. mur. 5, z drze wa 35; las urządzony. W skład dóbr wcho dziły poprzednio wś R. os. 37, z gr. mr. 255; wś Zaporze os. 15, z gr. mr. 180; wś Kormanowo os. 18, z gr. mr. 229. Br. Ch. Raciborowice z Prawdą, wś, pow. krakowski, na granicy krolestwa polskiego, na południowym stoku Łysej Góry 284 mt. , pod 50 7 płn. szer. a 37 41 wsch. dłg. od F. , odl. 7, 5 klm. na płn. wschód od Krakowa, na wznies. 246 mt. n. p. m. koło kościoła, posiada kościół paraf. rz. kat. , szkołę ludową, młyn wodny. Wś rozłożyła się na pagórkach o glebie glinkowej, nad doliną Dłubni, która tworzy rozległe łąki. Obszaru ma 578 mr. , z których kapituła krakowska posiada 175 mr. 157 roli, 15 łąk i ogr. , 18 past. i 5 lasu a 403 mr. włościanie 325 roli, 28 łąk i ogr. , 42 past. i 8 lasu. Z 46 dm. i 314 mk. przypada 8 dm. i 44 mk. na przys. Prawdę, położony na samej granicy, na wznies, 305 mt. , między Zdzisławicami, Pielgrzymowicami i Maciejowicami w królestwie polskiem. Obszar wiek. pos. ma 4 dm. i 47 mk. Bolesław Wstydliwy w dyplomie danym w Krakowie 19 maja 1273 Kod. Katedry krak. , 97, oświadcza, że Racziborowicz darował kapitule nie wiele lat przedtem dziedzic i syn Racibora Raczthibor szlachcica, którego żona w tymże roku jeszcze żyła. Książę uwalnia R. od wszystkich ciężarów, równając z innemi wsiami kapituły. W 1396 r. Spytek z Molsztyna rozgraniczał R. od Zdzisławie Zesławic a 1452 r. Piotr Szafraniec od Pielgrzymowic. Przy rozgraniczeniach innych wsi znajdujemy wymienione R. w dokum, z 1308, 1409 i 1426 r. Kod. tyniecki, wyd. Kętrzyński, str. 179, 220 i 248. Parafia istniała tu oddawna. Proboszczem przy niej był Jan Długosz, historyk, który w r. 1471 L. B, I, 155 zbudował nawę i babiniec z cegieł, chór zaś wymurował jego poprzednik Paweł z Zatora, doktor dekretów ibid. , II, 58. Prof. Łepkowski Roczn. Tow. nauk. krak. , 1861, str. 153 podaje, że w 1464 r. Kazimierz Jagiellończyk przeniósł R. na prawo niemieckie. Kościół tutejszy ma w prozbyteryum sklepienie ostrołukowe a w głównej nawie pułap drewniany. Cegły czerwone i czarne, polewane, są układane w prezbyteryum w kwadrat, a w nawie w zęby. Nad bocznemi drzwiami znajduje się herb Długosza Wieniawa i napis Anno Domini 1476 in honorem Dei et Stae Margarethae et Marthae fabricata sunt per generosum dominum Joannem Długosz. Piękne są gotyckie drzwi i szczątki witraży w oknach, a prócz tego obramienie drzwi i okien, wykładane polerowaną cegłą. Z obrazów zasługują na uwagę Matki Boskiej w ołtarzu, obraz olejny na płótnie, sprzedany przez bernardynów krak. , św. Małgorzaty z r. 1690, obraz N. P. M. sprowadzony z Rzymu 1625 r. przez plebana Annibala Orgasa Romanusa, obrazy przenośne feretrony św. Małgorzaty i P. M. , noszące cechy szkoły staroniemieckiej, i umieszczony w wielkim ołtarzu Chrystus na krzyżu, przeniesiony z domu mansyonarzy na Wawelu. Najdawniejszym pomnikiem jest nagrobek Walentego Brzostowskiego z r. 1586, potem Samuela Bielskiego z r. 1591, Mikołaja i Jana Rajskich z r. 1654 i Anny z Brzezin Brzezińskiej z r. 1657. Napisy podaje prof. Łepkowski l. c. Kropielnica z pinczowskiego kamienia, w postaci kielicha, pochodzi z XVI w. a kielich mszalny z r. 1529. Dzwony noszą daty 1518, 1550 i 1758 r. Na dzwonnicy znajduje się zegar zrobiony przez włościanina Wilgusa, który żył jeszcze w r. 1861 i był członkiem Tow. rolniczego krak. Na cmentarzu jest kaplica i pomnik Eustachego Belli z Zastowa, zabitego 21 lutego 1846. W 1581 r. Pawiński, Małop. , 437 trzymał R. od kapituły Oczieski; było 8 łan. kmiecych, 2 czynszowe, 3 zagrody bez roli, 6 komorn. bez bydła, 2 rzemieśl. , półłanek piekarski i 1 duda. Role probostwa były już za Długosza L. B. , II, 58; I, 155 w trzech kawałkach. W owym czasie dwór kanoników był dobrze zbudowany honestis aedificiis cooperata. Kmiecie odrabiali po dwa dni w tygodniu od św. Bartłomieja do św. Małgorzaty, zresztą po 3 dni w tygodniu ciągłe. Zagrodnicy odrabiali w lecie po 1 dniu pieszym i płacili po fertonie czynszu. Gdy kmiecie robili powabę, należało im dawać po pół kwarty piwa. Wieś miała dobre gaje a zbiór roczny przynosił do 200 grzywien. Najprzód przeznaczała kapituła tę wś na uposażenie proboszcza na Skałce, później u św. Floryana na Kleparzu ibid. , III, 115 i dla tego za Długosza pobierał część dziesięcin klasztor na Skałce. Kmiecie dawali dziesięciny prebendzie raciborskiej w katedrze krakowskiej a młyn opłacał 9 grzywien. Par. należy do dyec. krakowskiej, dek. bolechowskiego. Obejmuje Prawdę, Batowiec, Bieńczyce, Bolęcin, Bossutów, Dziekanowice, Kantorowice, Mistrzowice, Prusy, Sulechów, Węgrzec z Sudołem, Zastów i Zasławice, z ogólną liczbą 2826 rz. kat. i 110 izrael. Wieś graniczy na zach. z Dziekanowicami i Batowicami, na płd. z Zasławicami, na wsch. z Zastowem, Prusami i Kantorowicami. Mac. Raciborz Racibor wka Raciborówka Raciborowo Raciborowska Raciborska Raciborskie Raciborsko Racibory Racibórz Raciborówka, rzeczka, lewy dopływ Biebrzy, uchodzi poniżej Węgierca, na obszarze gub. grodzieńskiej. Raciborówka, przys. wsi Wygnanki, pow. proskurowski, gm. Juryńce, par. kat. Kumanów, przy drodze z Dachnówki do Kuroweczki, ma 27 osad. Własność Raciborowskich, przez których została założoną. Raciborowo, w XVI w. Racziborowo major, wś i fol. , pow. kutnowski, gm. Kutno, par. Głogowiec. Wś ma 13 dm. , 261 mk. , 264 mr. ; fol. 3 dm. , 29 mk. , 275 mr. , należy do dóbr donacyi Gołębiów senatora Starynkiewicza. W 1827 r. 10 dm. , 33 mk. Akt uposażenia mansyonarzy w Płocku przez bisk. Scibora w 1388 r. wymienia w liczbie dających dziesięcinę Raciborowo Kod. Maz. . Według Lib. Ben. Łask. II, 477, 478 w par. Głogowie istniały Raciborowo i Raciborówek. Pierwsza dawała dziesięcinę łanów folw. , z wyjątkiem dwóch dających kościołowi w Kutnie, miejscowemu plebanowi, łany kmiece zaś wikaryuszom kollegiaty płockiej; druga z łanów kmiecych i folw. kościołowi w Głogowcu. Raciborowska Wola al. Raciborska Wola, wś i fol. , pow. kutnowski, gm. Sójki, par. Głogowiec, odl. 5 w. od Kutna, ma 186 mk. W 1827 r. R. Wólka ma 12 dm. , 99 mk. Do bra R. Wola, w r. 1872 oddzielone od dóbr Siemianów, składały się z fol. R. Wola, Wieszczyce i nomenkl. Wzgórze, rozl. mr. 918 gr. or. i ogr. mr. 785, łąk mr. 20, lasu mr. 90, nieuż. mr. 23; bud. mur. 20, z drzewa 11; pło dozmian 16polowy, las nieurządzony; pokła dy kamienia wapiennego. Br. Ch. Raciborska Góra, w pobliźu Podzamcza orawskiego, hr. orawskie, wznies. 779 mt. n. p. m. Zejszner. Br. G. Raciborskie Przedmieście, w Opawie, na Szląsku austr. , ma 176 dm. , 3135 mk. Br. G. Raciborsko z Bonarówką i Witkowcami, wś, pow. wielicki, odl. 6, 8 klm. na płd. wschód od Wieliczki, wznies. 414 mt. n. p. m. , u źródeł Wilgi. Par. rz. kat. w Wieliczce. Glebę składa glinka urodzajna, a lasy liściaste. Wraz z obszarem wiek. pos. Maryan Dydyński ma 136 dm. i 659 mk. ; 653 rz. kat. i 6 izrael. os. Bonarówka 5 dm. i 28 mk. ; os. Witkowce 17 dm. , 97 mk. ; obszar dworski 5 dm. , 52 mk. . Pos. wiek. ma 243 roli, 38 ogr. i łąk, 27 past. i 178 mr. lasu; pos. mn. 357 roli, 92 łąk, 57 past. i 54 mr. lasu. R. istniała już w XIV w. Dokument z 25 sierpnia 1386 r. podaje świadków de Raciborsko Slaso et Falislaus Kod. kat. krak. , II, 113, wyd. Piekos. , zatem przypuszczenie Siarczyńskiego rkp. Bibl. Ossol. , Nr. 1827, jakoby ją założyli Morsztynowie i sprowadzili osadników z Raciborza, jest mylnem. W XV w. Dług. , L. B. , II, 104 Raczyborsko należało do Kląpa Stanisława i kilku współwłaścicieli i składało się z 6 łan. kmiecych, karczmy, zagrody i ról szlachec kich. Dziesięciny oddawano prebendzie go rzowskiej w Krakowie i proboszczowi w Wie liczce. W 1581 Pawiński, Małop. , 44 i 447 dziedziczył wś Floryan Morsztyn. Miała wte dy 6 półłanków kmiec. , 4 zagr. z rolą, 2 ko mom. z bydłem, 3 bez bydła. Morsztynowie założyli tu zbór kalwiński, po którym pozo stał cmentarz. Jako główna siedziba głośnej w dziejach literatury rodziny Morsztynów, R. uważanem jest za domniemalne miejsce urodzenia niepospolitego poety Andrzeja Mor sztyna. R. leży w malowniczej okolicy; na płn. lekko faliste, urodzajne pola, na płd. lasy, przez które idzie gościniec z Dziekanowic do Wieliczki. Na wschód graniczy z Dobranowicami i Grajowem, na zach. z Koźmicami a na płn. z Chorągwicami. Mac. Racibory 1. wś i fol, pow. grójecki, gm. Komorniki, par. Rembertów, odl 9 wiorst od Grójca, ma 108 mk. W 1827 r. 11 dm. , 88 mk W 1874 r. fol. R. rozl. mr. 695 gr. or. i ogr. mr. 604, łąk mr. 37, lasu mr. 29, nieuż. mr. 25; bud. mur. 2, z drzewa 11; płodozmian 10polowy. Wś R. os. 14, z gr. mr. 67. 2. R. Stare, wś, pow. mazowiecki, gm. i par. Soko ły, odl. 10 w. od Wysokiego Mazowieckiego. Znajduje się tu przystanek drogi żel. warsz. petersb. , odl. 128 w. od Warszawy a 35 w. od Białegostoku, pomiędzy stacyami Szepie towo i Łapami. W 1827 r. 6 dm. , 43 mk. W 1876 r. fol. R. Stare rozl. mr. 168 gr. or. i ogr. mr. 112, łąk mr. 20, past. mr. 10, lasu mr. 20, nieuż. mr. 6; bud. z drzewa 9. Wś R. Stare os. 5, z gr. mr. 39; wś Ruś Stara os. 2, z gr. mr. 15. 3. R. Nowe, wś, pow. mazo wiecki, gm. Piekuty, par. Sokoły; mieszka tu drobna szlachta. W 1827 r. 4 dm. , 19 mk. 4. R. , pow. mazowiecki, ob. KropiwnicaR. 5. R. Jurgi al. R. Jurki al. R. Górne, wś nad rz. Wissą, w pobliżu ujścia do Biebrzy, pow. kolneński, gm. Kubra, par. Przytuły. W 1827 r. 14 dm. , 83 mk. W 1866 r. fol. R. Jurgi rozl. mr. 335 gr. or. i ogr. mr. 120, łąk mr. 60, past. mr. 50, zarośli mr. 90, nieuż. mr. 15. Wś R. Jurgi Wielkie os. 13, z gr. mr. 53; wś R. Jurgi Małe os. 2, z gr. mr. 6. 6. R. , pow. ciechanowski, ob. Garlino R. Br. Ch. Racibórz, niem. Ratzebur, mto nad Czarną Rzeką niem. Zarne, lewym dopływem Głdy, pow. szczecinkowski, ob. Okonek, Raciborz, w dok. Ratibor, Rathybor, Rathwor, Ratburg, Razibor, mto powiatowe na Górnym Szląsku, pod 35 49 22 wsch. dług. i 50 1 45 półn. szer. , wznies. 578 st. n. p. m. , na lew. brzegu Odry, w dolinie rzeki, która odtąd zaczyna być spławną dla większych statków, odl. 155 klm. od Wrocławia a 84 klm. od Katowic. Położenie miasta malowni Raciborówka Raciborz cze; dokoła podnosi się poziom, a w dali widnieją Bieskidy od południa, a wyniosłości morawskich gór od zachodu. Miasto posiada dwa kościoły katol. i kaplicę, kościół ewang. od 1830 r. , synagogę od 1829 r. , gimnazyum ewang. od 1819 r. , instytut głuchoniemych od 1840 r. , seminaryum dla nauczycieli w tego rodzaju zakładach, dwie prywatne wyższe szkoły żeńskie jedną prowadziły około 1861 r. urszulanki, szkołę żydowską prywatną, szkołę rzemiosł i kilka szkół elementarnych, sąd apelacyjny dla Górnego Szląska, główny urząd celny, stacyą schodzących się tu linii dróg żelaznych prawego i lewego brzegu Odry, most żelazny na Odrze z wiaduktem kolejowym, rynek zbożowy i towarowy, oparty na schodzących. się liniach komunikacyjnych kolejowych i wodnych, fabryki machin, wozów, dywanów, kamieni młyńskich, cygar i tabaki, młyny parowo, 15, 323 mk. 1872 r. , w tej liczbie 900 wojskowych. Dokoła miasta ludne przedmieścia, ogrodnictwo i warzywnictwo. W 1750 r. było 1577 mk. ; 1800 r. 3024; 1825 r. 5315; 1850 r. 9384; 1861 r. 11, 794 mk. i 946 wojsk. W tym ostatnim roku miasto miało 33 ulic, 637 dm. , bez przedmieść i przyległych osad wiejskich, wraz z któremi liczyło wtedy 19, 432 mk. Ludność przeważnie niemiecka, lecz katolicka w 3 4 częściach. Obszar miasta z ogrodami wynosi 168 mr. ; obszar gruntów miejskich zajmuje 550 mr, roli, 308 mr. łąk i od 1860 r. przyłączono 1000 mr. przedmieścia Neugerten. R. pojawia się na kartach dziejowych w początkach XII w. , jako siedziba wypędzonego przez braci Władysława II 1139 1162. Syn jego Mieszko otrzymał w dziale okrąg raciborski i cieszyński. W 1177 przebywa w R. wygnany Mieszko Stary z żoną i dziećmi. Otrzymawszy w dziedzictwie obwód opolski, piszą się książęta tutejsi opolskimi. Za rządów Kazimierza 1211 1230 otrzymuje R. prawo niemieckie. Mongołowie pod R. przeprawiają się przez Odrę i pustoszą okolicę a w 1255 r. palą i rabują miasto wracający z Prus krzyżowcy Ottokara czeskiego. Ks. Władysław otoczył miasto murem i przedmieścia osadził sprowadzonymi z Hollandyi kolonistami. W skutek rozdziału jego dzielnicy między czterech synów, stał się R. rezydencyą udzielnego księcia. W 1299 r. otrzymało miasto prawo magdeburskie. Rada miejska, co rok wybierana, składała się z 5 konsulów i 7 ławników. Po wygaśnięciu domu książęcego przeszło księstwo raciborskie jako lenne do Austryi 1532 r. i odtąd zmieniało często panów, zostając zwykle w zastawie. W 1609 r. cesarz Rudolf nadał R. stanowisko cesarskiego miasta Immediatstadt. W 1741 r. wraz z Szląskiem przeszło pod panowanie pruskie. Starożytny kościół paraf. p. w. św. Miriama wzniesiony został 1205 r. ; od 1416 do 1810 r. był kollegiatą. W 1430 r. wzniesiono przy nim polską kaplicę. Drugi kościół św. Jakuba jest dawnym poklasztornym, założonym w r. 1258 wraz z klasztorem dominikanów, rozebranym 1823. Istniał też klasztor dominikanek, których kościół oddany został w 1823 r. gminie ewangielickiej i przebudowany 1830 r. Zamek starożytny uległ ostatecznie w 1858 r. pożarowi, po którym odbudowany i w części znacznej obrócony został na browar. Dobrze przechowała się stara ostrołukowa kaplica zamkowa, która w 1283 r. przyłączona do kollegiaty, uposażona została wieloma prebendami. Ogród zamkowy służy za miejsce przechadzki miejskiej. Dobra należące do zamku raciborskiego, po wygaśnięciu książąt z linii Piastowskiej, zostały oddane 1532 r. wraz z księstwem lennem Austryi. W 1609 r. cesarz Rudolf sprzedał to dobra za 161, 977 zł. reń. baronowi Ton Mettich. Przechodząc rozmaite koleje, zostały te dobra nadane landgrafowi Wiktorowi Amadeuszowi księciu HessenRothenburg wzamian za odstąpione przezeń Prussom w 1815 roku posiadłości i dochody. Dobra te nabył poprzednio w 1812 r. kurfirst heski za 627, 751 talar. , który otrzymał w 1810 r. sekularyzowane dobra kościelne i poklasztorne kollegiaty, kościoła św. Krzyża i obu klasztorów raciborskich i po cystersach w Rudzie. Ponieważ z dobrami temi łączyły się prawa zwierzchnicze, przeto Fryderyk Wilhelm III aktem z 1821 r. wyniósł dobra na stopień zmedyatyzowanego księstwa, z prawem głosu w izbie panów i sejmie szląskim. Landgraf Wiktor Amadeusz ustanowił w 1829 r. z dóbr tych fidei komis dla swego siostrzeńca ks. Wiktora HohenloheWaldenburg Schillingsfuerst, Par. R. , dek. t. n. miała w 1869 r. 10251 kat. , 1952 ew. , 1197 izr. , 4 dyss. Dek. raciborski, dyec. wrocławskiej, miał 1869 r. 36963 kat. , 2363 ew. , 1381 izr. i 14 parafii Binkowice, Janowice, Krzyżanowice, Lubowice, Ostrogi, Pawłów, PolskiKrawarz, Raciborz, Rudnik, Ruderswald, Stara Wieś, Tworków, Wojnowice, Zabełków. Raciborski powiat, zajmujący południowy kraniec regencyi opolskiej, utworzony został w 1817 r. z części dawnego powiatu t. n. , obejmującego całe dawne księstwo raciborskie Raciborz, Rybnik, Żóraw i 147 gmin, ma 15, 73 mil kwadr. obszaru około 7 mil obszaru dawnego księstwa, 7 mil ks. TroppenJaegerndorf i do 2 mil państwa Oder berg czyli 339, 234 mr. W 1861 roku było 270, 000 mr. zajęte pod uprawę rolną, 57, 000 lasów i 13, 000 mr. pod budowlami, drogami, wodami. Graniczy od wschodu z pow. rybnickim, od północy z kozielskim, od zach, z głup Raciechowice czyckini a od południa na długości 7 mil ze Szląskiem austryackim i Morawią. Pod wzglę dem geologicznym wierzchnią warstwę two rzą utwory diluwialne gliny, rudy żelazne, piaski, w niższych występuje formacya wę glowa i bazalt. Układ powierzchni przedsta wia pagórkowatą równinę, podnoszącą się ku południowi wzgórza Bobrownickie 1050 st. i stanowiącą część podgórza Beskidu szląskomorawskiego, odległego o 4 mile. Gleba żyzna w części zachodniej, ubożeje w miarę posuwa nia się ku wschodowi. Ostry klimat, w skutek wyniosłego położenia, oddziaływa szkodliwie na wegetacyą. Wiosna opóźnia się o 14 dni, w stosunku do sąsiedniej równiny Morawii a o 10 dni odnośnie do dolnego Szląska. Czę ste deszcze letnie 264 paryz. linii, podczas gdy w Wrocławiu tylko 212 linii utrudniają dojrzewanie i sprzęt zboża. Mimo to uprawia ną jest pszenica, buraki cukrowe, rzepak, len. Z płodów mineralnych dobywane są tylko węgle kamienne. W 1855 r. powiat liczył 90, 424 mk. ; 1858 r. 94, 782 mk. ; 1861 r. 101, 181 mk. miasta Raciborz i Hulczyn 14, 334 mk. ; 1872 r. 116, 609 mk. , a więc 7652 mk. na jedną milę kwadr. Według wyznań było 96 kat. , 3 ew. i 1 żyd. ; według narodo wości 47 Polaków, 33 Morawian i 18 Niemców. Morawianie zajmują południowozachodnią część powiatu, Polacy północną i środkową, W miastach większość stanowią Niemcy. W Raciborzu w 1861 r. było na 10174 Niemców, 1620 Polaków i to przeważ nie śród ubogiej ludności przedmieść. Hulczyn miał przeważnie morawską ludność 2139 Mo rawian, 401 Niemców. Czysto niemieckie gminy były Zauditz, Throem i Raatsch. W powiecie przeważa wielka własność, gdyż istnieją tu trzy wielkie obszary dóbr, jedne z najznaczniejszych w całem królestwie pruskiem ks. raciborskie 30 dóbr rycerskich i 7 przyległ. i jedno allodyalne Lubowice ma jące 41, 333 mr. ; majorat Kuchelno ks. Lichnowsky ego, obejmujący 33, 164 mr. , 18 dóbr rycer. i 3 przyległ. , skupywano od 1679 do 1788 r. i dobra SchillersdorfOderberg Hultschin od 1844 do 1846 r. zakupywane przez Rotszyldów, obejmujące 28, 761 mr. 21 dóbr rycer. . Monografią R. ogłosił po niemiecku Weltzeil p. t. Geschichte der Stadt Ratibor, Raciborz 1861 r. Br. Ch. Raciborzany, dawniej przys. Janowic, teraz osobna gmina, w pow. limanowskim, par. rz. kat. i urz. poczt. w Skrzydlny 0, 53 klm. . Leży w okolicy podgórskiej i lesistej, nad pot. Stradomką, przy gościńcu z Dobry do Góry św. Jana, zajmuje dolinę osłoniętą od zach. lesistą górą Czeczeń 835 mt. , od wsch. wzgórzami sięgającemi do 444 mt. n. p. m. Graniczy na półn. z klasztorem szczyrzyckim, na wschód z Janowicami i Jodłownikiem, na południe ze Skrzydlną a na zach. z Gruszowem. Wś liczy 34 dm. , 297 mk. , 284 rz. kat. i 13 izr. Młyn wodny. Z obszaru 454 mr. należy 142 do klasztoru szczyrzyckiego 115 roli, 15 łąk i ogr. i 12 past. a 312 mr. do posiadłości mniejszej 236 roli, 37 łąk i 39 past. . Długosz podaje o tej wsi dwie różniące się wiadomości. We dług pierwszej Lib. Ben. , I, 143 i III, 234 była dziedzictwem Stanisława Klampa i kilku szlachty por. Raciborsko; prócz ról szlachec kich było 6 półłanków km. , z których czwar ta dziesięcina przypadała prebendzie gorzow skiej. Wartość dziesięciny konopnej szaco wano na 5 grzywien. Według drugiej wersyi L. B. , II, 130 dziedziczył wieś Jan Swyeczka i kilku braci h. Starza a jedyne predium szlacheckie dawało dziesięciny proboszczowi w Skrzydlnej, kmiocie zaś, zagrodnicy i karcz marze klasztorowi sieciechowskiemu. W 1581 r. Pawiński, Małop. , 50 i 448 były R. wła snością klasztoru szczyrzyckiego, miały opo datkowany 1 łan roli, 3 zagrody z rolą, 4 komorn. bez roli i 2 bez bydła. Mac. Racice, domin. i okr. domin. , pow. inowro cławski, o 6 klm. na południe od Kruszwicy poczta, na zachod. brzegu Gopła; par. Polanowice, st. drogi żel. w Inowrocławiu i Ja nikowie o 20 klm. R. istniały już przed r. 1489, liczą 141 mk. w 8 dm. ; obszaru mają wraz z fol. Baranowo i Cykowo, 559, 24 ha, czyli 350, 28 roli, 142, 98 łąk, 15, 32 pastw. , 10, 41 nieuż. i 40, 25 wody; czysty doch. gr. 8774 mrk; cegielnia, nabiał, uprawa buraków, chów i tucz bydła holenderskiego; właścicie lem jest Władysław Ossowski. . Dawniej na leżały R. do Zawadzkich; w r. 1593 pisał się w aktach ziemskich suraskich Adam Raczycki z Kujaw Herbarz J. Kapicy Milew skiego, 346. W skład okr. domin. wchodzi fol. Baranowo z 6 dm. i 48 mk. ; cały okr. ma 14 dm. i 189 mk. kat. E. Cal Racicze, wś, pow. augustowski, gm. Hołynka, par. Teolin wschod. obrz. Perstuń, odl. od Augustowa 52 wiorst, przy drodze z Sopoćkiń do Grodna; ma 74 dm. , 531 mk. , 86 os. i 1768 mr. Wchodziły w skład majoratu rządowego Łabno. Racie, os. , pow. nowogradwołyński zwiahelski, par. Cudnin. W 1867 r. było tu 36 dm. Raciechowice z Sosnową, w XV w. Raczyechowicze, Raczechowycze, wś, pow. wielicki, w okolicy podgórskiej i lesistej, 8, 4 klm. na płd. wschód od Dobczyc, wznies. 457 mt. , na dziale wodnym dopływów Raby z prawego brzegu Krzyworzeki i Stradomki. Z obszaru wsi spływa kilka potoków do obu rzek. Glebę stanowi glinka urodzajna i ciemne iły, z pod których wydobywa się w miejscach niżej po Raciborzany Raciborzany Racice Racicze Racie Raciniewo Racimów Raciąckie Raciecice Racięcin Racieniki łożonych rdzawka woda zepsuta, czerwono zabarwiona. Od północy otaczają wś niższe wzgórza, pokryto świerkowymi lasami Skrzydło las 387 i 434 mt. ; od wschodu las Bukownik, przedzielający wieś od Sawy, od zach. duże lasy po lewym brzegu Krzyworzeki, ku południowi zaś widok otwarty na górę Grodzisko 623 mt. , o stożkowym kształcie, a w dalszej okolicy na Czeczeń 835 mt. . Wieś graniczy na płn. z Krzyworzeką i Mierzeniem, na zach. z Czasławiem i Kornatką, na połud. z Komornikami i Poznachowicami Dolnymi. We wsi kościół, par. rz. kat. i szkoła ludowa. Wiek. własn. spadkobiercy Aleks. Bilińskiego ma 388 roli, 64 łąk i ogr. , 26 past. i 487 mr. lasu; pos. mu. 393 roli, 109 łąk i ogr. , 46 pastw. i 79 mr. lasu. Wieś ma 70 domów i 470 mk. , 455 rz. kat. i 15 izr. obszar dworski 6 dm. , 45 mk. , a Sosnowa 28 dm. , 190 mk. . Sosnowa leży pod lasom, na północ od wsi. Kościół drewniany z XVIII w. Erekcya parafii pochodzi z r. 1440. Za Długosza były R. własnością Wyszgi i miały drewniany kościół, łany kmiece, zagrody, karczmę i folwark szlachecki. Kmiecie dawali dziesięciny klasztorowi w Sieciechowie a szlachcic proboszczowi. W 1581 r. Pawiński, Małop. , 50, 51, 448 należały do Wieruskiego a składały się z 6 zagród bez roli. Do par. należał nieistniejący dziś Czermin, nie było zaś Sosnowy i Kurnatki. Par. obecnie należy do dyec. tarnowskiej, dek. dobczyckiego, obejmuje Sosnowę, Czasław, Wiary, Kurnatkę, Glichów, Poznachowice Górno, Komorniki, Biegoszówkę, Dębie z Bukownikiem, Mierzeń i Krzyworzekę, ogółem 2870 rz. kat. i 54 izr. Mac. Racieniki, fol. i dobra, pow. trocki, w 3 okr. pol. , gm. Butrymańce, okr. wiejski Ajciuny, o 49 w. od Trok, ma 1 dm. i 39 mk. ; własność Zasztowtów. Raciecice, wś, fol. i kol. i R. Poduchowne, wś, w dok. z XVI w. Raczyaczycze, Raczięczyce, pow. kolski, gm. Sompolno. Wś i folw. i R. poduchowne należą do par. Lubstówek, kolonia do par. Sompolno, odl. 17 w. od Kola. Posiada cegielnię, wiatrak, pokłady torfu, jezioro zwane Bagno. Kol. ma wraz ze wsią 35 dm. , 182 mk. ; fol 5 dm. , 91 mk. IL poduchowne 5 dm. , 30 mk. W 1827 r. było 25 dm. , 270 mk. Wo wsi kościół drewniany, filia par. Lubstówek. Kościół ton był przed 1864 r. parafialnym, istniał już w XV w. Na początku XVI w. probostwo dla szczupłych dochodów nie było obsadzono. Do par. należała wś Łuczywna. Proboszcz pobierał dziesięcinę tylko z ról folwarcznych w R. a z kmiecych kolędę. Miał on łan roli, jezioro w lesie i łąkę w Łuczywnie, zarośniętą drzewami Łaski, L. B. , I, 224. Z tego powodu zwykle zarządzał parafią proboszcz Lubstówka tak, iż ostatecznie parafią zniesiono i wcielono w 1864 r. do Lubstówka, którego proboszcz zdawna po bierał dziesięciny z łanow kmiecych w R. Według reg. pob. pow. konińskiego z r. 1579, wś R. była własnością Stan. i Gabr. Łuczylińskich, miała 3 łany, 2 zagr. bez roli, 2 komor. bez bydła. Część Adama Głębockiego miała 1 łan Pawiński, Wielkop. , I, 236. W 1870 r. fol. R. rozl. mr. 1724 gr. or. i ogr. mr. 782, łąk mr. 130, past. mr. 9, wody mr. 51, lasu mr. 123, zarośli mr. 599, nieuż. mr. 31; bud. mur. 10, z drzewa 5; płodozmian 14polowy; las nieurządzony. W skład dóbr wchodziły poprzednio wś R. os. 32, z gr. mr. 178; wś Bagno os. 4, z gr. mr. 108; wś Łuczywno os. 19, z gr. mr. 340; wś Smolniki os. 10, z gr. mr. 164; wś Lasek os. 4, z gr. mr. 26; wś Rozmienna Góra os. 5, z gr. mr. 38; wś Do datek Bagno os. 4, z gr. mr. 27; wś Młynisko os. 18, z gr. mr. 147; wś Koszary os 7, z gr. mr. 126; wś Jaźwiny os. 3, z gr. mr. 70; wś Klonowa os. 4, z gr. mr. 214; os. Zielona Baba gr. mr. 23. Br. Ch. Racięcin, w XVI w. Raczieczino, wś, fol. i dobra, pow. nieszawski, gm. Ruszkowo, par. Broniszewo, odl. 50 w. od Nieszawy; wś ma 143 mk. ; fol. 173 mk. W 1827 r. było 15 dm. , 155 mk. Według reg. pob. pow. radziejowskiego z r. 1557 i 1566 we wsi R. , w par. Broniszewo, Jan Sierakowski miał 4 łany, 3 rzemieśl. , Polanowski 1 łan, 3 zagr. Pawiński, Wielkop. , II, 31. W 1885 r. fol. R. rozl. mr. 1277 gr. or. i ogr. mr. 1059, łąk mr. 86, lasu mr. 97, nieuż. mr. 35; bud. mur. 21, z drzewa 7; płodozmian 5 i 10polowy; las nieurządzony, pokłady torfu, wiatrak. W skład dóbr wchodziły dawniej wś R. os. 49, z gr. mr. 210; wś Trzcinice os. 5, z gr. mr. 92; wś Mostki Racięckie os. 3, z gr. mr. 46. Raciąckie Mostki, ob. Mostki 2. i Racięcin. Racimów al. Wrocimów niem. Rattimau, wś, pow. frydecki, na Szląsku austr. Posiada kościół par. kat. , dek. karwińskiego. Parafia liczy 4481 kat. , 57 ew. , 29 żyd. ; filia w Rzepiszczu. Wś ma 883 mk. , 1567 mr. obszaru. Raciniewko al. Nowe Radniewo, niem. NeuRaczyniewo, wś należąca do Raciniewa, ma 288, 15 magdeb. mr. W 1868 r. 27 bud. , 12 dm. , 83 mk. , 72 kat. , 11 ew. ; 1885 r. 1 dm. , 4 mk. Kś. Fr. Raciniewo al. Stare R. , niem. Raczyniewo al. AltR. , 1667 Rackiendorff, dobra ryc. , pow. chełmiński, st. p, i par. kat. Unisław, 1, 5 klm. odl. ; st. kol. Chełmno, 16 klm odl. ; par. ew. Ostromecko. Razem z fol. Siegswalde obejmuje 617, 86 ha roli or. i ogr. , 38 łąk, 5 past. , 325, 64 lasu, 24, 01 nieuż. , 0, 31 wody, razem 1010, 82 ha; posiada gorzelnię parową, cegielnię i młyn; hodowla bydła holenderskiej rasy i owiec, uprawa buraków dla cukrowni w U Racieniki Raciniewko Raciuny Rackau Raciszki Rackiewicze Rackitt Rackschwetz Racksdoyf Rackwitz Rackuny Racławice Raciszki Raciszyn Rackelwitz Rackendorff Racki nisławiu. Właśc. Juliusz Sieg. R. 1885 było w R. samem 14 dm. , 299 mk. i to 214 kat. , 85 ew. W miejscu jest lklas. szkoła ew. W zbiorach toruńskiego niem. Tow. Kopernika znaj duje się z tutejszej miejscowości fibula bronzowa, pozwalająca przypuszczać, ze tu istnia ły groby rzędowe ob. Ossowski, Objaśn. do mapy archeol. Prus Zach. , str. 16. O R. to czy się spor między historykami; trudno bo wiem rozstrzygnąć, czy wymienione w dok. z r. 1224 i 1231 Rasin al. Ratzin i Razyn jest Raciniewem czy Radzynem ob. . W sta rych dokumentach zowie się ta miejscowość także Raczignewe 1410, Raczignife 1400, Ratzgnibbe, Radtschyneff 1510, Rackendorf, Rockendorf, Ruchendorf. Za czasów krzyżac kich należało R. do wójtostwa unisławskiego ob. Kętrz. , O ludn. pol. , str. 75. W wizyt. Strzesza z r. 1667 czytamy, że wś szlachecka R. należała wtedy do Wład. Zawackiego, cho rążego pomorskiego, dawniej rozpadała się na 4 działy szlacheckie; włościan cmethones było 7. Mesznego płaciła 3 korce żyta i tyleż owsa str. 21. W przywileju z r. 1345 wymieniony jest Eberhard z R. Racegnive; ob. Kod. dypl. Wielkop. , Nr. 1240. Kś. Fr. Raciszki, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 3 okr. pol. , o 53 w. od Nowoaleksandrowska. Raciszyn, w XVI w. Raczissin i Racischyn, wś nad rz. Wartą, naprzeciw Działoszyna, pow. wieluński, gm. i par. Działoszyn, odl. od Wielunia w. 27, ma 65 dm. , 372 mk. , 54 os. i 899 mr. obszaru. Wchodziła w skład dóbr Działoszyn. W 1827 r. 31 dm. , 172 mk. W XVI w. łany kmiece dawały dziesięcinę kanonii wieluńskiej, co z dziesięciu łanów, po 6 gr. , czyniło jedną seksagenę i 6 gr. , zaś łany szlacheckie pleb. w Działoszynie. Jeden kmieć ze swej części łana dawał 3 gr. plebanowi i 3 gr, kanonikowi. Pleban prócz tego dostawał od kmieci kolędę po groszu z domu Łaski, Lib. Ben. , I, 533 i II, 96. Według reg. pob. pow. wieluńskiego z r. 15521553 wś w par. Działoszyn, własność Kobylańskiego, miała 10 osad, 5 osadników Pawiński, Wielk. , II, 299. Raciuny 1. wś, pow. święciański, w 3 okr. pol. , gm. Melegiany, okr, wiejski Polesie, o 9 w. od gminy. W 1864 r. należała w części do dóbr Swiła, Mackiewiczów 37 dusz rewiz. , w części zaś do dóbr Anżełowo, Abramowiczów 25 dusz rewiz. . 2. R. , wś, pow. nowoale ksandrowski, w 3 okr. pol. , o 54 w. od Nowoaleksandrowska. J. Krz. Rackau niem. , ob. Rakowo. Rackelwitz al. Rakelwitz, ob. Rocławki. Rackendorff dok. , ob. Raciniewo. Raćki Rat ki 1. fol. i wś nad rz. Dzisienką, pow. dzisieński, w 2 okr. pol. , gm. Ihumenowo, okr. wiejski Sebastyanowo, o 7 w. od gminy a 49 w. od Dzisny. Fol. ma 1 dm. i 5 mk. katol. , wś zaś 12 dm. i 95 mk. , w tej liczbie 60 prawosł. , 16 katol. i 29 starow. w 1864 r. 15 dusz rewiz. ; należy do dóbr Zosin, Szymkiewiczów. 2. R. , zaśc, pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , gm. Głębokie, okr. wiejski Ozierec, o 15 w. od gminy a 48 w. od Dzisny, ma 2 dm. , 10 mk. katol. 5 dusz re wiz. . J. Krz, Rackiewicze 1. wś, pow. Słonimski, w 1 okr. pol, gm. Kossów, o 38 w. od Słonima. 2. R. , wś włośc, wchodziła w skład dóbr Hanuta, w pow. święciańskim. RackiMost, karczma, pow. nowoaleksandrowski, w 3 okr. pol. , o 57 w. od Nowoaleksandrowska. Rackitt 1. Gross niem. , dobra ryc. w Pomeranii, pow. słupski, st. pocz. Dambee. 2. R. , dobra ryc, pow. kamieński w Pomeranii, st. pocz. Przebrno. 3. R. , dobra ryc. w Pomeranii, pow. pierzycki, st. pocz. Pierzyce. Rackschwetz, 1288 Rodacowicz, 1324 Rogschuetz, 1360 Rakczicz, wś i dobra, pow. nowotarski na Szląsku, posiadają kościół par. ewang. od 1742 r. , kaplicę katol. już w 1353 r. , filią par. Świdnica Polska Poln. Schweinitz, szkołę ewang. W 1842 r. 71 dm. , dwór, fol. , 479 mk. 53 katol. . Hodowla owiec. Racksdoyf, wś, pow. ziębicki, par. katol. Kaubitz. W 1842 r. 33 dm. , 193 mk. 90 ew. . Rackwitz 1. Gross, 1360 Rackowicz, 1371 Grozzen Rakewicz, wś, pow. lwowski na Szląsku prus. , par. Lwów. W 1842 r. szkoła ew. , 57 dm. , 455 mk. 65 katol. , hodowla owiec 2. R. Wenig, 1371 Wenigen Rakewicz, wś i dobra, pow. lwowski, par. ewang. KesselsdorfOber, katol. Lwów, posiada kopalnie węgla kamiennego. W 1842 r. szkoła ewang. , zamek z folw. , 52 dm. , 371 mk. 41 katol. 3. R. , fol. , pow. oleśnicki. Należał do gminy Juliusburg. Rackuny, wś włośc nad strum. Raduńką, pow. lidzki, w 4 okr. pol. , gm. Raduń, okr. wiejski Możejki, o 3 w. od gminy, 32 w. od Lidy a 35 w. od Wasiliszek, ma 8 dm. , 80 mk. katol. 34 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Ejszyski. Racławice 1. folw. nad rz. Prosną, pow. kaliski, gm. Ostrów Kaliski, par. Giżyce, odl. od Kalisza 29 wiorst, ma 95 mr. Wchodzi w skład dóbr Giżyce. 2. R. , wś, fol. i dobra, pow. miechowski, gm. i par. Racławice, odl. 10 w. od Miechowa, leży przy drodze bitej z Miechowa do Działoszyc Droga ta okrąża łukiem, ku południowi wypukłym, wyniosły taras wyżyny olkuskokrakowskiej, pomiędzy Miechowem, Książem i Działoszycami. Wś posiada kościół par. murowany, szkołę początkową, 31 osad. W 1827 r. było 46 dm. , 298 mk. Na miejsce dawnego kościoła wzniósł o becny murowany w 1778 r. proboszcz miejscowy kś. Janikiewicz. Dobra Racławice składały się w 1886 r. z fol. R. , Dale i Przysłońce, rozl. mr. 1554 fol. R. gr. or. i ogr. mr. 286, łąk mr. 20, pastw. mr. 27, lasu mr. 359, nieuż. mr. 14, razem mr. 706; fol. Dale gr. or. i ogr. mr. 447, pastw. mr. 35, nieuż. mr. 9, razem mr. 491; fol. Przysłońce gr. or. i ogr. mr. 142, lasu mr. 209, nieuż. mr. 6, razem mr. 357; bud. mur. w ogóle 6, z drzewa 15; las nieurządzony. Wś R. os. 31, z gr. mr. 166. Por. Dziemięrzyce. W połowie XV w. R. mają kościół par. p. w. św. Piotra. Są tu łany km. , karczma, z których płacono dziesięcinę. Był też folwark a proboszcz miał rolę wolną i łąkę do swego użytku Długosz, L. B. , II, 79, 80. W r. 1581 wś R. , dzierżawiona przez Mikołaja Marszowskiego, miała 1 czyn. , 2 zagr. bez roli, 1 kom. z bydłem, 4 kom. bez bydła, 1 rzem. Część Oleszyńskiego miała 2 łan. km. , 2 czyn. , 3 zagr. bez roli, 7 kom. z bydłem, 1 rzemiośl. Pawiński, Małop. , 15. Na polach tej wsi zaszła w dniu 4 kwietnia 1794 r. pamiętna bitwa, w której odniesione przez Kościuszkę zwycięztwo nad korpusem gen. Tormasowa nadało potężny impuls ruchowi powstańczemu. Dnia 24 marca 1794 r. ogłoszony został na rynku krakowskim akt powstania narodowego i powołano pod broń mieszkańców wojewódz. krakowskiego od 18 do 28 lat. W ciągu trzech dni z każdych pięciu dymów miał stawić się zbrojny w pikę lub karabin. Już w dniach 25, 29 i 31 marca zaszły pierwsze drobne spotkania między spieszącymi połączyć się z Kościuszką oddziałami wojska regularnego a siłami rossyjskiemi pod wodzą Łykoszyna, Jusupowa, Tormasowa. Korpus Kościuszki w bitwie pod R. składał się z 5 batalionów piechoty liczących 2534 do 2673 ludzi, 22 szwadr. jazdy 4232 do 4479, 12 dział z 57 ludźmi i pewnej liczby nowozaciężnych wieśniaków, podawanej rozmaicie przez różne źródła od 300 do 2000 ludzi. Ogółem po strąceniu strat w poprzednich utarczkach było co najwyżej 4342 żołnierzy regularnych i pewna liczba wieśniaków krakowskich Por. Korzon. , Wewn. Dzieje Polski, IV, 356363. Po skończonej bitwie wieśniacy popowracali do swych niedalekich siedzib. R. par. , dek. miechowski dawniej księski, 2480 dusz. R. gmina, należy do 8. gm. okr. IV w Książu Wielkim, st. pocz. Miechów. Gmina ma 3048 mk. i 11, 198 mr. obszaru. 3. R. , w dok. Raczlawycze, wś, pow. olkuski, gm. Rabsztyn, par. Racławice, leży niedaleko granicy od Galicyi, na zachód od Ojcowa i Szklar, w wąwozie wrzynającym się w olkuską wyżynę, nad pot. Racławką, który po złączeniu się z Krzeszówką tworzy Rudawe, dopływ Wisły pod Krakownm. Wieś posiada kościół par. drewniany modrzewiowy, szkołę początkową, 132 dm. W 1827 r. było tu 143 dm. , 972 mk. Długosz nie wspomina o tej wsi. Do tych R. odnieść należy zapewne sołtysa Mikołaja de Raczslavicz podpisanego na akcie z 1358 r. Kod. Małop. , I, 298. Pa wiński Małopolska 26, 444 uważa wś R. w par. Pobudnik z regestr. 1490 za też sa me z R. należącymi do zamku rabsztyńskiego w regestr. z 1581 r. . Te ostatnie miały w 1581 r. 21 półłanków, 4 czynsz. , 2 komoru. z bydł. , 6 kom. bez bydł. , 7 rzem. , 1 piekarz, 1 duda. Kościół i par. powstały tu dopiero około początku XVI w. R. par. , dek. olkuski, 2119 dusz. Br, CL Ractawice 1. z Świętodniówkami, wś, pow. niski, odl. 1, 3 klm. na płd. od Niska, w piaszczystej równinie 168 mt. n. p. m. , na lewym brzegu Sanu. Przez wieś prowadzi gościniec z Niska do Rudnika. Wieś graniczy na płd. z Woliną, na zachód z przysiołkami Warcholem i Warchołami, po za którymi ciągną się obszerne bory sosnowe, niegdyś część południowa puszczy sandomierskiej. Wś składa się z 99 dm. i 580 mk. , 526 rzym. kat. , 3 ew. i 51 izrael. Pos. większa dawniej Adolfa hr. Mniszcha, obecnie izraelity wynosi 290 mr. roli, 57 mr. łąk, 10 mr. pastw. i 3 mr. lasu; pos. mn. 421 mr. roli, 18 mr. łąk i 91 mr. pastw. Parafia z kościołem drewnianym niema erekcyi, ale są ślady że istniała już w 1326 r. Wymienia ją Długosz L. B. , I, 350 i II, 362. Według regestrpodatk. z 1508 r. pow. sandomierskiego, Mikołaj Chrzanowski, dziedzic Chrzanowic i Racławic, zapłacił 1 grzyw. 30 groszy jako czwartą część dochodu z dóbr. Inna część R. należy do Wojciecha Malickiego, który z części w Malicach pow. opatowski, Kurowie, R. i innych zapłacił 5 grzyw. 24 gr. W 1578 r. R. rozpadły się na jeszcze drobniejsze cząstki. Jan Podgrocki ma 1 os. , 3 8 łana, 7 zagrod. z rolą, 1 ubog. ; Adryan Brzeski 3 os. , 3 4 łana; Wawrzyniec Koński 3 os. , 3 4 łana, 2 ubog. bez roli; Baltazar Brzeski 3 os. , 3 4 łana; Maliccy mają w ogóle 8 os. , 3 1 2 łana, 2 zagrod. z rolą, 2 zagr. bez roli, 2 ubogich, 2 rzemieśl. Pawiński, Małop. , 198, 199, 457, 458. O walkach ze Szwedami, stoczonych tu przez Stefana Czarnieckiego, ob, Nisko. Kościół teraźniejszy zbudował w r. 1746 Józef Grabiński, podczaszy wieluński p. t. św. Stanisława bisk. Par. należy do dyec. przemyskiej, dek. rudnickiego, i obejmuje miasto Nisko, Hutę Deręgowską, Kończyce, część Nowosielec, Przędzel, Stróżę, Wolicę z Nową Wsią i Zarzyce. 2. R. , w XV w, Raczslavicze, wś, pow. gorlicki, par. rz. kat. w Rozembarku, rozciąga się długą ulicą w dolinie Sietnicy, dopływu Ropy z lew. brzegu. Teren spada z zachodu 285 mt. na granicy Rozembarku ku wschodowi 271 mt. na gra Ractawice Racławice nicy Binarowy. Od północy zasłania wś lesista Racławska góra 421 mt. n. p. m. , od południa Dział Krzemienny 371 mt. i Sciborka 297 mt. . Przez R. prowadzi droga z Biecza 4, 9 klm. na płn. zachód do Cięszkowic. Pos. większa Stan. Więckowski ma 116 mr. lasu; mniejsza 615 mr. roli, 36 mr. łąk i ogr. , 111 mr. pastw. i 202 mr. lasu. R. liczą 111 dm. , 693 mk. ; 674 rz. kat. a 19 izrael. Na Sietnicy jest jeden młyn wodny. Za Długosza L. B. , III, 201 R. graniczyły z Zagórzanami, co wskazuje, że nie istniały jeszcze Kwiatonowice, wś rozdzielająca dziś te dwie osady. Siarczyński Słownik geogr. Galicyi; rps. bibl. Ossol. No 1826 podaje, że R. zostały założone w r. 1253 przez Cedrona Teodora Jaksę h. Gryf, woj. krak. , założyciela klasztoru cystersów w Szczyrzycu, i nazwane od imienia jego żony Racławy. W r. 1581 Pawiński, Małop. 122 miała 11 1 2 łanów kmiecych, 5 zagrod. bez roli, 2 komorników z bydłem, 4 kom. bez bydła i 3 rzemieślników. Mac. Racławice 1. mylnie Rocławice, niem. Razlawitz, wś, pow. inowrocławski, o 7 klm. na północowschód od Inowrocławia poczta i st. dr. żel. , par. Płonkowo; 5 dm, i 46 mk. 37 kat. , 9 prot. . 2. R. , fol. do Kruchowa, pow. mogilnicki, o 5 klm. na północ od Trzemeszna poczta i st. dr. żel. , par. Kruchowo. Racławice 1. Niemieckie, niem. Rasselwitz deutsch, 1387 r. Major Rasslawitz, 1408 Rassilwicz, 1531 Raslawitz teutonicalis, wś kośc. , pow. prądnicki, odl. 2 mile od Prądnika i 1 milę na płd. zachód od Głogowy Górnej. Posiada kościół par. katolicki z 1798 r. , szkołę katol. 1861 r. 3 naucz. , 362 dzieci, 6928 mr. obszaru 5882 mr. roli, 450 mr. łąk. W 1861 r. 342 dm. , 2295 mk. 10 ewang. . Ludność bezrolna trudni się szewctwem a przeważnie wychodzi w lecie na roboty mularskie do królestwa polskiego. 2. R. Polskieniem. Rasselwitz Polnisch, 1383 Polonicalis Rastlovitz, 1531 Raslawitze Polonicalis, wś i dobra ryc. nad Solecką wodą, pow. prądnicki, posiada kościół par. kat. , zbudowany 1802 r. z muru, szkołę katol. , 1394 mr. obszaru 1112 mr. roli wiejskiego, 1990 mr. obszaru dóbr rycer. 537 mr. roli, 340 mr. łąk, 1073 mr. lasu. W 1861 r. 121 dm. , 756 mk. 7 ewang. , młyn wodny. Racławiec 1. fol. , pow. jędrzejowski, gm. Sobków, par. Korytnica, wchodził w skład dóbr Korytnica. 2. R. , pow. hrubieszowski, gm. Białopole, par. Buśno wsch. obrz. . Racławki, fol. do Targowej Gorki, pow. średzki, o 7 klm. na zach. południe od Wrześni st. dr. żel. , par. , okr. domin. i poczta w Targowej Górce, 7 dm. i 118 mk. ; właścicielem jest król pruski. R. należały w r. 1578 do Jana i Stanisława Racławskich i nie miały kmieci; w r. 1618 posiadał jednę część Wojciech Racławski z wiatrakiem, a drugą Aleksander Kębłowski. Przy schyłku zeszłego wieku były w ręku Mateusza Drogońskiego; następnie przeszły do Kosińskich. E. Cal. Racławówka z Kielanówką i Zabierzowem, wś, pow. rzeszowski, odl. 8 klm. na płd. od Rzeszowa, w okolicy falistej, urodzajnej, wzn. 246 mt. n. p. m. , nad pot. Zgłobieńskim, lew. dopływ Wisłoka. Składa się z trzech osad, używających z dawna praw osobnych wsi, z których jednak dwie Kielanówką Kilanówką lub Kilianówką i Zabierzów są połączone z pierwszą we wspólną gminę. Nadto są dwa folwarki z os. Raciborz i Kielanowski folwark. Na obszarze wsi spływają do pot. Zgłobieńskiego z lew. brzegu pot. Radzelówka i Niechobrzka a z prawego Nosowski i bezimienny pod Zabierzowem. Teren wznosi się ku wschodowi w mało płaskowzgórze, opadające ku płd. z 289 na 275 mt. , tworzące dział między pot. Zgłobieńskim a Zwięczyckim, nad którym leży Kielanówka. Ku zachodowi niższa wyżyna nazywa się Boguchwałą i dosięga 264 mt. Na płn. wschód od R. rozciągają się nad potokiem nisko położone obszerne łąki, na płn. zaś od Zabierzowa i Kielanówki nie wielki las. W Zabierzowie znajduje się murowany kościół, wzniesiony przez Teodora ks. Lubomirskiego, woj. krak. , konsekrowany w r. 1732 przez Andrzeja Pruskiego, sufragana przemyskiego, przy którym jest szpital dla ubogich, założony przez Mikołaj a Spytka Ligięzę, kaszt. sandom. i starostę bielskiego. W aktach parafialnych przechowują podrobiony dokument pargaminowy, według którego parafią miał erygować w r. 1318 Bartłomiej Pakosz, kawaler maltański. Wizyt. bisk. Sierakowskiego XVIII w. opowiada, że 1624 r. spalili kościół Tatarzy wraz z przywilejami a proboszcza Tomasza Krucińskiego uprowadzili w jasyr. Mimo to parafia jest dawną, gdyż na akcie erekc. kościoła w Łące z 1409 r. występuje jako świadek Marcin, pleban z Zabierzowa. Trzy osady mają obecnie 99 dm. , 535 mk. ; 506 rzym. kat. , 29 izrael. Obszar większej posiadłości Teod. br. ChristianiKron wald ma 6 dm. , 36 mk. ; Kielanówka 27 dm. , 153 mk. ; Zabierzów 14 dm. , 79 mk. Obszar wiek. pos. ma 921 mr. roli, 42 mr. łąk i ogr. , 43 mr. past. i 32 mr. lasu; mn. pos. 538 mr. roli, 117 mr. łąk i ogr. i 31 mr. past. Wszystkie trzy osady graniczą na północ z Nosówką i Przybyszowem, na wschód z Rzeszowem i Staroniwą, na płd. z Zwięczycą i Boguchwałą, na zach. z Niechobrzem. W Zabierzowie jest szkoła ludowa jednoklasowa, w R. kasa pożyczk. gminna z kapit. 634 zł. w. a. Mac. Racławska góra, na granicy Racławic pow. gorlicki i Ołpin pow. jasielski, na dziale wodnym Sietnicy i Olszynki, dopływów Racławice Racławiec Racławki Racławówka Racławska Racławice Ropy. Stok płd. pokrywa las po części jodłowy. Wznies. 421 mt. szt. gen. . Br. G. Racławski potok, ob. Sitanka, Sietnica, Racot al. Racat, dok. Raczsati in instula na ówczesnej Obrze, niem. Razot i Rakoten na niektórych mapach, wś, domin. i okr. domin. , pow. kościański, o 5 klm. na płd. wschód od Kościana st. dr. żel. , przy bitym trakcie do Gostynia; par. Gryżyna dawniej Wyskoć, poczta w miejscu. W r. 1866 Jan, bisk. poznański, ustanawiając stałego wikarego przy kościele wyskockim, przekazał na utrzymanie jego między innemi dziesięcinę z R. W r. 1580 składała się wieś z 6 łanów, 3 zagrod. , 3 komom. , 2 osadn. i z młyna wodnego. Około tego czasu należał R. do Kostków, którzy tu wystawili sobie zamek; tu w r. 1635 dokonała życia Anna z Kostków księżna Ostrogska, wdowa po Aleksandrze, woj. wołyńskim. Ku schyłkowi XVII w. dostała się majętność w ręce Broniszów, z których Piotr, późniejszy kaszt. kaliski, dzielił przez długie lata losy Stanisława Leszczyńskiego. Opuszczając kraj, powierzył majątek swój, żonę z domu Szołdrskich i kilkoletnią córeczkę Dorotę, pieczy rządcy. W nieobecności jego zmarła Broniszowa, a gdy dziedzic nie wracał, przywłaszczył sobie rządca cały majątek, oddając córeczkę na folwark, między czeladź dworską. Po upływie kilkunastu lat wrócił Bronisz i uwolnił swą córkę, którą następnie wydał za ks. Jabłonowskiego, woj. rawskiego, a rządcę okuć kazał w kajdany, wtrącić do lochu i głodem umorzyć. Działo się to w zamku Kostków, który z czasem runął. Bronisz wystawił sobie na innem miejscu skromny domek, gdzie życia dokonał. Po śmierci jego objęła dobra córka, Dorota ks. Jabłonowska, która upiększała siedzibę i trudniła się chodowaniem jedwabników. W czasie konfederacyi barskiej wojsko rossyjskie zniszczyło dwór miejscowy. Po śmierci księżnej 1774 przeszły dobra w ręce syna jej Antoniego ks. Jabłonowskiego, kaszt. krakowskiego, który tu wzniósł pałacyk i założył ogród angielski. Książe sprowadzał do R. z dóbr swoich na Ukrainie i Wołyniu różne tameczne płody, po które zjeżdżali się kupcy zagraniczni. We dworze gościło wiele rodzin wielkopolskich po kilka miesięcy. Urządzono tu teatrzyk amatorski, dla którego pisał sztuki Józef Wybicki, dziedzic pobliskich Manieczek, późniejszy sonatorwojewoda. W r. 1793 bawił tu Józef ks. Poniatowski, Tadeusz Kościuszko i generał Wielhorski; częstym też gościem był Jezierski, w. łowczy koronny. W końcu zeszłego wieku nabył dobra ks. Oranii, późniejszy król holenderski Przyjaciel Ludu leszcz. , z r. 1836, tom III, 193, 599, z ryciną zamku. Przed r. 1672 stał w R. kościół par. p. w. św. Marcina. WcieloSłownik Geograficzny T. IX. Zeszyt 101. ny do par. gryżyńskiej, obrócony został w końcu na kościół luterański, W r. 1860 należało do par. protestanckiej 21 osad i 551 dusz, śród 4440 katolików. Na gruntach R. znaleziono młotek z jasnego serpentynu. Wś ma 33 dm. i 269 mk. 183 katol, 81 prot. , 5 żydów. Domin. liczy 187 mk. w 12 dm. i składa się z fol. Betkowo, Brzeźniak, Darnowo, Racot, Słonin Nowy i Stary. Spytkówki i Wyskoć, zajmujących obszar 3013, 35 ha, t. j. 1752, 18 roli, 394, 43 łąk, 29, 28 past. , 772, 75 lasu, 61, 55 nieuż. i 3, 16 wody; czyst. doch. grunt. 27749 mrk; gorzelnia parowa i cegielnia; chów koni i bydła oldenburskiego i simmenthalerskiego; właścicielką jest w. księżna Zofia SachsenWeimar. W skład okr. domin. wchodzą fol. Darnowo, Słonin Nowy i Stary, Spytkówki i Witkówki, tudzież leśnictwo Stary Lubosz; cały okrąg ma 32 dm. . 506 mk. 365 katol. , 141 prot. . E. Cal. Racówka, grupa zabudowań w gm. Wy sokie, na płd. od gościńca limanowskosądec kiego. Na mapie mon. austr. węg. Z. 7. Kol. 23 podano Kacówka. Br. G. Racza 1. Mała, wś nad rzką Głuchówką, dopł. Teterowa, pow. radomyski, o 3 w. po wyżej R. Wielkiej, gm. i par. praw. Czudin, ma 688 mk. , nadzielonych 900 dzies. ziemi, z których płacą 996 rs. 11 kop. rocznie. Do właściciela należy 380 dzies. ziemi ornej, 1379 dz. lasów i 282 dz. nieużytków. Wcho dziła niegdyś w skład klucza radomyskiego dóbr metropolitów unickich kijowskich, obe cnie własność Karola Wierzbickiego. 2. R. Wielka, w dokum. Raczyn, wś nad rzką Głuchówką, lewym dopł Teterowa, pow. radomy ski, o 2 na płn. zchd od wsi Czudina par. praw. i gmina, ma 672 mk. , nadzielonych 1296 dzies. ziemi, z której płacą 1053 rs. 81 kop. wykupu rocznie; gorzelnia. Należała do klucza radomyskiego al. poleskiego dóbr me tropolitów unickich kijowskich, obecnie do dóbr meżyryckich ob. Meżyryczka Złotnic kich. O wsiach tych znajdują się wzmian ki w Arch. J. Z. R. , cz. I, t. 4 8, 642; cz. III t. 1 214. 3. R. Stara i Nowa, dwie wsio nad lewym dopływem Hreźli, pow. owrucki, na pograniczu pow. radomyskiego, na płn. zahd, od Chabnego. J. Krz. Racza Wielka, szczyt górski, ob. Rajcza Wielka. Raczanki, niem. Raatsch, wś i dobra nad rz. Troją, pow. raciborski, par. Trzeboń. W 1861 r. 29 dm. , 208 mk. katol. Obszar wiek. posiadł. 919 mr. roli i 361 mr. łąk wś obejmowała 10 zagrod. , młyn i 15 komom, , w ogóle 198 mr. R. wraz z Trzeboniem stanowiły zdawna komandoryą niemieckiego zakonu. Po sekularyzacyi w 1810 r. własność rządowa domena. 24 Raczanki Racza Racówka Racławski Racławski potok Racot Racze Raczany Raczany Raczignife Raczewicze Raczenięta Raczany 1. wś włośc. , pow. święciański, w 1 okr. pol. , gm. Święciany, okr. wiejski i dobra skarbowe Symoniszki, o 8 w. od gminy a 12 w. od Święcian, ma 9 dm. , 103 mk. kat. w 1864 r. 30 dusz rewiz. . 2. R. , dobra, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 48 w. od Nowoaleksandrowska. 3. R. , wś, pow. wiłkomierski, gm. Towiany, o 6 w. od Wiłkomierza. J. Krz. Racze 1. dobra, pow. kowieński, w 2 okr. pol. , o 70 w. od Kowna. 2. R. , wś, pow. telszewski, w 2 okr. pol. , o 43 w. od Telsz. 3. R. , wś, pow. szawelski, gm. Gruździe, o 14 w. od Szawel. Racze, błoto w pow. radomyskim, o 10 w. na północ od Radomyśla. Raczek dok. Rasen, wś, pow. lubawski, st. pocz. i par. ew. Lubawa, par. kat. Kazanice; 61 ha obszaru 39 ha roli. W 1868 r. 15 bud. , 8 dm. , 60 mk. , 59 kat. , 1 ew. ; 1885 r. 10 dm. , 70 mk. , 38 kat. , 32 ew. Za czasów krzyżac kich należała do wójtostwa bratyańskiego ob. Kętrz. O ludn. pol, str. 88. Kś. Fr. Raczele, wś, pow. telszewski, w 2 okr. pol. , o 41 w. od Telsz. Raczenięta Raczeniaty, wś włośc. nad rz. Dubinką, pow. oszmiański, w 4 okr. pol. , gm. Wołożyn, okr. wiejski Łużany, o 56 w. od Oszmiany, ma 13 dm. , 98 mk. prawosł. i 4 katol. w 1864 r. 44 dusz rewiz. . Raczewicze, ob. Racewicze, Raczignife dok. , ob. Raciniewo. Raczkany, wś nad bezim. rzeczką, pow. słucki, gm. Lachowicze, ma 38 osad pełnona działowych; grunta faliste, szczerkowe, dość urodzajne. A. Jel. Raczki 1. os. miejska, przed 1867 r. miasteczko, pow. augustowski, gmina Dowspuda, par. Raczki. Odl. od Suwałk 17 1 2 w. , od Augustowa 21 w. , od granicy pruskiej 5 w. , od st. dr. żel. brzeskograjewskiej w Grajewie 42 1 2 w. , st. dr. żel. w Olecku Prusach 22 w. R. leżą na wyniosłym prawym brzegu rz. Rozpudy, stanowiącej naturalną granicę między powiatem augustowskim i suwalskim. Obfitość raków, miała nadać nazwisko miejscowości. Przez R. przechodzi trakt łączący Suwałki z granicą pruską, w obecnej chwili przekształcony na drogę bitą. Na rzece wzniesiono w r. 1884 most długi 15, szeroki 4 sążni. Obszar gruntów miejskich wynosi 622 mr. 212 pr. , w tem ogrodów owocow. i warzyw. 17 mr. 52 pręt, , roli ornej 501 mr. 172 Pr. , łąk 4 mr. 179 pr. , past. 48 mr. 79 pr. , wody 1 mr. 218 pr. , piasków 11 mr. 38 pr. , granic i dróg 25 mr. 255 pr. , pod zabudowaniami 12 mr. 112 pr. w r. 1886. Ulic w osadzie 16 Kościelna, Suwalska, Nowomoczydlańska, Staromoczydlańska, Szkolna, Stodolna, Nadrowna, Królewiecka, Browarna, Nowa, Żydowska, Niemiecka, Dworna al. Dowspudzka, Starodworna, Nadrzeczna, Ogrodowa. Dwa rynki główny i koński. Rynek główny zabudowany w czworobok, po większej części domami murowanemi, z tych 4 jednopiętrowe. Miasto błotniste, posiada gdzie niegdzie trotoary brukowane, jeszcze w r. 1846, oraz jedną ulicę Suwalską, prowadzącą do mostu, wyłożoną kamieniem. R. mają kościół paraf. katolicki, synagogę murowaną, dom modlitwy. W r. 1830 było 204 dm. i 2500 mk. ; w 1850 r. 140 dm. , 2079 mk. ; obecnie 11 dm. murow. w tem dawniejszy magistrat, 194 drewn. i 2807 mk. 439 kat. , 34 ewang, , 5 prawosł. , 2329 żydów. Jarmarków 6, targi co czwartek. Od czasu do czasu, zwykle w soboty, spędzają tu znaczną ilość trzody chlewnej, którą przybyli kupcy z Prus Wielkiemi partyami zakupują. Ludność miejscowa utrzymuje się głównie z przemytnictwa, z czem też łączy się ożywiony handel końmi. Rzemieślnicy, przeważnie żydzi szewców wraz z czeladzią 48, krawców 16, czapników 2, stolarzy 4, stelmachów 2, kowali 6, ślusarzy 2, tokarz 1, mularzy 3, cieśla 1, piekarzy 8, rzeźników 7, zegarmistrz 1, introligator 1, szklarzy 2, furmanów 3, rzezaków 2, złotnik 1, powroźników 2, mosiężnik 1, blacharzy. Do zakładów fabrycznych zaliczyć można 2 piwowarów z obrot. 3000 rs. , garbarnia obr. 900 rs. , zakład garncarski, fabryka świec łojowych szabasówek, cegielnia. W okolicy obfite pokłady torfu, ślady rudy żelaznej. Domów zajezdnych 2, handel win 1, szynków piwnych 2, wódczanych 5, massarski 2, składów żelaża 2, innych sklepów większych 5. Kupców Iej gildyi 1, IIej 3, mniejszych 15, kupców zbożowych 5, felczerów 2, akuszerek 2, doktór przyjeżdża raz na tydzień z Suwałk, apteka. Szkoła elementarna 1 klas. o 3ch oddziałach, miała w 1885 r. 62 uczniów chłop. 49, dziew. 13, w tem kat 51, żyd. 11; hederów 9. W domu skarbowym, murowanym, wartości rs. 3300, mieści się zarząd gminy Dowspuda, oraz narzędzia ogniowe 1 sikawka i 6 beczek. R. jako leżące w pasie pogranicznym, posiadają przykomórek, przez który wywieziono w 1876 r. za 228, 685 rs. , przywieziono za 17, 860 rs. Podatków skarbowych płaci osada 400 rs. 71 kop. rocznie, składki ogniowej od zubudowań 982 rs. 62 kop. R. , jako wieś, była gniazdem rodziny Raczków h. Ostoja, rozrodzonej później na Litwie. O jednym z nich Stryjkowski Kronika, ks, 22, str. 701 wspomina, że w r. 1506 pod Kleckiem Tatarów, przeprawy naszym broniących na rzece, długą rusznicą, ognia z niej dając, odstraszał, a po tem widząc jak się jej bali, choć nienabitą, kilku ich gonił. W drugiej połowie XVI w. Maryna Raczkówna, córka Stanisława, wniosła dobra Raczki w dom męża Raczele Raczek Grzegorza Massalskiego, podkomorzego grodzieńskiego Niesiecki, VIII, str. 3. Ona też funduje w r. 1599 kościół parafialny w R. p. w. św. Trójcy, Wniebowzięcia N. M. P. i św. Michała, uposażywszy go odpowiednio Akt erekcyjny na pergaminie w archiwum kościelnem. August II w r. 1703, nadaje miastu targi tygodniowe. W r. 1748 od Ejdziatowicza nabywa dobra R. Józef Pac, hr. na Horodyszczu i Dowspudzie, kasztelan ks. żmujdzkiego, starosta chwejdański i ziołowski Akt Tryb. Główn. 1749 r. 2 maja, No 102 103. Błędnie więc podaje Encykl. Olgerbranda, jakoby nabyte zostały od Raczyńskich, w których posiadaniu nigdy R, nic były. Pod rządem Paców nastają najświetniejsze czasy dla nędznej osady. Nowy dziedzic odnawia zniszczony kościół i hojnie go uposaża Przywilej w arch. koś. w r. 1751. Za staraniem właścicieli Stan. August wynosi R. do rzędu miast, lecz pożar w r. 1765 niszczy świeżo powstającą osadę. Prawem własności nabył je od Józefa hr. Paca z mocy aktu darowizny z d. 5 marca 1797 r. , oraz testamentu z d. 6 t. m. i roku Ludwik hr. Pac, generał dywizyi wojsk franc. i polskich. W skład dóbr R. , prócz miasteczka, wchodziły wsie Raczki, Lipówka, Witówka, Szczodrochy, Bolesty, Wierciochy i Wasilówka, wszystkie w pow. dąbrowskim, obwodzie i wdztwie augustowskim, wartujące 110, 000 talarów czyli złp. 600, 000 Wykaz hipoteczny w archiw. kośc. . Hr. Ludwik Pac, zawczasu myśląc nad podżwignięciem handlu i przemysłu, buduje cały szereg piętrowych kamienic w rynku, przeznaczając je na pomieszczenie kramów, wznosi w pośrodku rynku gmach z cegły, zwany kaffenhaus, którego ruiny dotrwały do 1864, a wyborna cegła w części użytą została do budującej się bóżnicy i domu na pomieszczenie magistratu. Sprowadzeni przez Paca osadnicy, z czasem zabudowali oddzielną ulicę, zwaną Niemiecką. Jednocześnie osadzeni zostali tkacze przy założonej w r. 1822 tu fabryce obrusów i serwet; istniejącej do r. 1830. Kościół paraf. , zniszczony podczas pożaru w r. 1765, z ruin i gruzów po raz trzeci na nowo wznosi 1811 1823, sprowadziwszy umyślnie artystów z Włoch Inw. koś. z r. 1841. W 1812 r. generał Pac walczy wciąż przy boku Napoleona. Powróciwszy w 1815 r. do dóbr swoich zaprowadza tu wzorowe gospodarstwo, i następnie uzyskuje dla R. przywilej na 6 jarmarków. Przyjąwszy udział w walce 1831 r. , zakończył życie jako wygnaniec na dalekim wschodzie. Rok 1831 sprowadził dotkliwe klęski na miasteczko. Domy będące własnością Paca zostały spalone i do szczętu zrujnowane akta magistr. . Rozległe na Litwie dobra Paców, a w ich liczbie i R. , w 1835 r. uległy konfiskacie. Odtąd miasteczko zostało własnością rządu. Z dawnych pamiątek pozostał tylko kościół w stylu włoskim, długi łokci 110, szeroki 20, wysoki 15 łok. Świątynia ta, po 226 latach od dnia założenia, dopiero w r. 1835 d. 27 września została poświęcona przez bisk. Stanisława Kostkę Choromańskiego, admin. dyec. augustowskiej. Po nad głównem wejściem umieszczony herb Lilija Paców a poniżej tablica marmurowa opiewa ważniejsze zdarzenia w historyi świątyni. Wewnątrz świątyni, beczkowate sklepienie której wsparte jest na 12 kolumnach jońskich, zwracają uwagę dwa pomniki wykonane z białego kararyjskiego marmuru, podobno dzieło Kanowy. Pomieszczone po obu stronach wielkiego ołtarza, na płytach jednakowej formy i wielkości przedstawiają w płaskorzeźbie, po lewej stronie na kolumnie z wyrytym herbem Paców, popiersie mężczyzny uwieńczone kwiatami; o nią wsparta postać niewieścia w stroju greckim, z Corona muralis na głowie, zdaje się opłakiwać zgon przedwcześnie zgasłego męża. Po prawej stronie naprzeciw pierwszego skrzydlata postać kobieca, unosząc się prawie w powietrzu, ryje na tablicy bohaterskie czyny zmarłego. U stóp jej, rzucone w malowniczym nieładzie, godła rycerskie. Piramidalne zaś zakończenie pomnika zdobi herb Paców. W aktach kościelnych niema wzmianki o tych pomnikach, tradycya tylko niesie a herby stwierdzają, iż poświęcone są pamięci jakiegoś Paca Ludwika. Brak napisów utrudnia sprawdzenie podania. Jeden z 6 ołtarzy bocznych przedstawia św. Maryą Magdalenę de Pazzi ur. 1566 we Florencyi, 1607, kanonizowana 1669, pędzel lichy, lecz godna uwagi, bogato rzeźbiona rama, z herbem Paców u góry. Też same godła zdobią i chór kościelny. W tyle świątyni wieża wysoka 38 łokci, mieści w sobie 4 dzwony, z tych największy 625 f. , p. t. św. Ludwika, przelany ze starego w r. 1834 w Broku, ozdobiony herbami Paców i Małachowskich. Par. R. , dek. augustowskiego, składa się z osady Raczek, wsi Lipówki i Witówki, w pow. augustowskim; tudzież wsi Małe Raczki, Wasilówki, Wierciochy, folw. Szczodrochy, wsi Włodzimierówka, Nieszki, folw. Nieszki, wsi Bolesty Stare, Bolesty Nowe, Rudniki, Choćki, Sidory, Rabalino, Podwysokie, Żyliny, Lipowe, Żubrynek, Krukówek, folw. Krukówka, Koniecbór, kolonii Koniecborskich, wsi Stoki, Kuryanki, Popaśnica, Józefowo, Franciszkowo, Bakaniuk, folw. Bakaniuk, Niemcowizna i folw. Wolaninowo, w pow. suwalskim. W 1886 r. obejmowała 5475 dusz, w tem mężcz. 2692, kob. 2783. W r. 1884 spisano aktów urodzin 217 męż. 115, kob. 102, ślubów 36, aktów zejścia 140 męż. 65, kob. 75. Najstarsze akty Raczki Raczki Raczki Raczków Raczkiszki chrztu sięgają r. 1684, zaślubin 1766, zgonów 1786 r. Od r. 1823 zaprowadzono przy kościele bractwo św. Trójcy. Cmentarzy 2 stary zawiera w obwodzie 112 prętów i posiada kaplicę drewnianą, zbud. w r. 1825 kosztem plebana; stary morg. 4, założony za miastem za rządu pruskiego, otoczony ogrodzeniem kamiennem Inw. koś. z r. 1819. Na plebanii znajduje się obraz olejny, przedstawiający zgon małżonki hr. Ludwika Paca, Karoliny hr. Małachowskiej, f 1822. Szpital a raczej przytułek starców, istniał oddawna przy kościele tutejszym, bez stałego funduszu Inw. kośc. 1819. O 2 w. od miasta, wznoszą się wspaniałe ruiny Dowspudzkiego pałacu, ulubiony cel wycieczek dla mieszkańców. 2. R. Małe, przedmieście Suwałk w płd. zachodniej stronie. Nazwisko wzięło od miasteczka leżącego o 17 1 2 w. na zachód. Zamieszkałe przeważnie przez najbiedniejszą ludność żydowską. 3. R. Małe al. Zaskwiery, wś nad rz. Rospudą, pow. suwalski, gm. Dowspuda, par. Raczki, odl. 1 w. od os. Raczki. Należały do dóbr Raczki, skonfiskowanych w r. 1835. Młyn wodny, kuźnia. W 1827 roku było 17 dm. , 87 mk. 4. R. , wś i kol. , pow. sejneński, gm. i par. Sereje, odl. od Sejn 30 w. , ma 28 dm. , 278 mk. Mieszkają tu koloniści Niemcy, osadzeni 1843 r. W 1827 r. było 30 dm. , 188 mk. 5. R. , oś. włośc. , pow. konstantynowski, gm. Hołowczyce, par. Janów i Konstantynów wsch. obrz. , ma 6 dm. , 44 mk. , 363 mr. W 1827 r. było 8 dm. , 42 mk. Stanowi część wsi Bonin. M. E. Witanowski, Raczki 1. okolica szlach. , pow. oszmiański, w 1 okr. pol. , o 10 w. od Oszmiany, 8 dm. , 134 mk. kat. 2. R. , zaśc, pow. ihumeński, w 4 okr. pol. gm. puchowicka, par. kat. błońska. Położenie niskie, łąki i pastwiska rozległe; w okolicy stanowiska grubego zwierza. 3. R. al. Raszki, wś i fol. , pow. kobryński, w 1 okr. pol. , gm. Zbierochy Zbirogi, o 30 w. od Kobrynia, dawniej w par. zbierochowskiej dziś wysokolitewskiej, w pobliżu st. dr. żel. moskiewskobrzeskiej. W 1789 r. R. folw. dziedziczny W. Kości, pułkownika, z wsiami R. , Pszonaja, Smolice, Malki, Karabany, Wołoszki, razem 60 dymów Akta Podskar. , Nr. 35, str. 34. Obecnie własność Siedlikowskiego; włościanie wnieśli 2567 rub. 87 kop. wykupu za ziemię. 4. R. , wś, pow. wołkowyski, w 2 okr. pol. , gm. Zelzin, o 27 w. od Wołkowyska. Raczki 1. wś, pow. bracławski, okr. pol. , st. poczt. i par. kat. Niemirów o 4 w. , gm. Rubań, o 55 w. od Winnicy, ma 122 osad, 700 mk. , w tej liczbie 12 jednodw. , 1011 dz. ziemi włośc; cerkiew p. w. św. Mikołaja, wzniesioną w 1783 r. i uposażoną 62 dz. ziemi 1360 parafian. Należy do klucza niemirowskiego, dawniej Potockich, następnie hr. Strogonowa, dziś ks. Szczerbatowych. 2. R. , wś na praw. brzegu rz. Rosi, pow. taraszczań ski, wśród lasów położona, o 7 w. od sioła Matwiej ochy par. prawosł. , par. kat. Wołodarka, ma 188 mk. , 1119 dz. ziemi, po wię kszej części lesistej; cerkiew drewniana p. w. św. Dymitra. Należała do klucza tetyjowskiego hr. Ostrowskiego Tomasza, przez którego darowana Libmanowi, 3. R. , wś, pow. ży tomierski, par. Cudnów, posiada cerkiew dre wnianą, gorzelnię murowaną, 1300 mr. lasu, 600 mr. ziemi dwor. i 600 mr. włośc Wła sność dawniej Kamińskich, potem Barszczew skich, Władysława Przyborowskiego, Trypolskiego, Wyrzykowskiego, Woraksina, dziś Tereszczenki. J. Krz. Raczki 1. Wielkie, niem. Retzken, wś na pol. prus. Mazurach, pow. margrabowski, 1 klm. od granicy król. polskiego, 5 klm. od st. poczt. i tel. w Margrabowy. Wieś polska, Krzyszysztof v. Glaubitz, ststa straduński, sprzedaje r. 1560 sołeckie 3 włóki na prawie chełmińskiem, włókę za 38 grzywien, celem założenia wsi dannickiej na 30 włókach. W R. mieszkają w r. 1600 sami Polacy. 2. R. Małe, dobra, tamże, od R. Wielkich o 2 klm. na północ; obszar 159 ha. 3. R. Nowe, wś, tamże, od R. Wielkich o 2 klm. na połud. Ad. N. Raczkiany, wś nad potokiem, pow. oszmiański, w 1 okr. pol. , gm. Soły, okr. wiejski i dobra Sulistrowskich Kuszlany, o 5 w. od gminy a 14 w. od Oszmiany, ma 15 dm. , 167 mk. kat. w 1874 r. 64 dusz rewiz. . Raczkiewieze 1. wś, pow. słucki, w 1 okr. pol. starobińskim, gm. Czaplice, o 1 w. od st. Sinica, na dawnej szosie brzeskobobrujskiej, ma 30 osad pełnonadziałowych; miejscowość lekko falista, dość leśna, grunta dobre, szczer kowe. 2. R. , dobra, pow. słucki, w 1 okr. pol. starobińskim, gm. Czaplicka, dość dawne dziedzictwo Zaleskich, mają około 79 włók; grunta szczerkowe, lekkie, miejscowość dość leśna, nizinna. W R. urodził się w 1819 r. i przemieszkiwał potem Bronisław Zaleski, pi sarz i filantrop, redaktor Roczników Towarzy stwa historycznego w Paryżu, Była tu ka plica kat. par. Słuck, filii urzeckiej. 3. R. , wś poradziwiłłowska, pow. słucki, w 3 okr. pol. kopylskim, gm. Cimkowicze, w pobliżu Cimkowicz, ma 30 osad pełnonadziałowych; grunta faliste, pszenne, urodzajne; miejsco wość bezleśna. A. Jel. Raczkiszki, dwór nad Dubissą, pow. kowieński, w 4 okr. pol. , o 45 w. od Kowna, między Ugianami a Ejragołą; własność Józefowicza. Raczków, wś, fol, i os. , pow. turecki, gm. Bartochów, par. Warta, odl. od Turka 36 w. Wś ma 7 dm. i wraz z wsią Upuszczowem 159 Raczkiewieze Raczkiany Raczków Raczków Raczkowa mk. ; folw. 3 dm. , 67 mk. ; os. 1 dm. , 2 mk. W 1886 r. fol. R. rozl. mr. 626 gr. or. i ogr. mr. 592, łąk mr. 10, lasu mr. 7, nieuż. mr. 17; bud. mur. 7, z drzewa 8; płodozmian 9 i 11polowy. Wś R. os. 25, z gr. mr. 74 wś Upuszczów os. 7, z gr. mr. 36. W XVI w. dziesięcinę z łanów folwarcz. i kmiecych pobierał pleban w Warcie, który również dostawał kolędę po groszu z domu Łaski, L. B. , I, 411. Raczków al. Raczkowo, fol. , wś i dobra, pow. oszmiański, w 2 okr. pol. , gm. Połoczany, okr. wiejski Litwa, o 6 w. od gminy a 61 do 62 1 2 w. od Oszmiany. Fol. ma 1 dm. , 10 mk. kat. , wś zaś 5 dm. i 27 mk. prawosł. i 5 katol. w 1864 r. 24 dusz rewiz. ; własność Wagnerów. 2. R. , osada na połud. krańcu pow. mozyrskiego, w 3 okr. pol. turowskim, gm. Biarozów. Miejscowość dzika, odludna. Raczków 1. al. Raczkowo, majętność z ko ściołem paraf. i okr. domin. , pow. wągrowiecki, dek. gnieźnieński św. Piotra i Pawła, odl. 7 1 2 klm. na wsch. płd. od Skok, na prawym brzegu Wełnianki, par. w miejscu, poczta w Popowie Kościelnem, st. dr. żel. w Łopiennie o 17 klm. . R. ma 17 dm. i 180 mk. kat. ; obszaru 413, 63 ha, t. j. 221, 40 roli, 33, 83 łąk, 38, 09 past. , 108, 87 lasu, 11, 02 nieuż. i 0, 42 wody; czysty doch. gr. 3540 mrk; właścicie lem jest Leonard Brzeski, dziedzic Jabłkowa. Pomiędzy 1252 a 1280 r. wś Raskovicze al. Roskovicze Kod. Wielkop. , 303 i 496 była własnością klasztoru owińskiego; w r. 1389 pisał się z R. Trojan Grochola; r. 1579 nale żała jedna część R. do Szyszkowskiej, a dru ga do Jana Raczkowskiego. W 1618 r. po siadał całą majętność z młynem Łukasz Racz kowski, a około 1845 r. Łukasz Ciesielski. Kościół istniał już w XV w. ; dzisiejszy dre wniany wzniosła w r. 1780 Ludwika de Osten Saken z legatu Stanisława Miniszewskiego, a wykończył go i przyozdobił Wawrzyniec Loga i dziedzice miejscowi. Par. składały na po czątku XVI w. Bliżyce, Glinno, Jagniewice, Kakulin, Niedarzyn, Raczków, tudzież nieist niejące już Małkowo i Żdżar; później przyby ły Antoniewo, Jabłkowskie Huby, Nadmłyn, Pomarzanki, Raczkowski młyn, Sosnówka, tu dzież Jabłkowo i Pomorzany z kościołami fi lialnymi. Przy kościele istniała altarya p. w. św. Doroty, uposażona przez Raczkowskich. Pleban miejscowy, pobierał między innemi, dziesięcinę snopową z dwóch łanów zwanych Voydzylynsky i Martynynsky. W skład okr. domin. wchodzi młyn Raczkowski 1 dm. , 6 mk. . E. Cal. Raczkowa, dolina w Tatrach liptowskich, po połudn. stronie głównego grzbietu Tatr. Półn. ścianę doliny tworzy grzbiet główny od szczytu Hrubego Wierchu, zwanego także Raczkową Czubą 2142 mt. , będącego narożnikiem dolin Raczkowej, Jamnickiej i Jarząbczej aż po Błyszcz 2183 mt. , narożnik dolin Raczkowej, Kamienistej i Kościeliskiej. Grzbiet ten od Hrubego Wierchu ciągnie się na płn. wschód po Kończystą 2071 mt. , potem na płd. wschód po Starą Robotę al. Wysoki Wierch, 2170 mt. , następnie na wschód po Gaborów Zadek 1946 mt. , wreszcie na płd. wsch. po Błyszcz. Na długości 4310 mt. tworzy granicę między Galicyą a Liptowem Węgry. Zachodnią ścianę doliny tworzy ramię górskie, wybiegające od Hrubego Wierchu na płd. ze szczytami Jakubiną al. Magórą Wyźnią 2189 mt. , Pośrednią kotliną, Ostredokiem 2049 mt. i Magórą Niźnią 1921 mt. ; opada ono zwolna ku ujściu pot. Jamnickiego do Raczkowej Wody. Ściana ta odgranicza dolinę Raczkową od Jamnickiej. Od wschodu przypiera dolina do ramienia poprzecznego, idącego od Błyszcza na płd. po szczyt Bystre, także Wysokim Wierchem nad Bystrą zwany 2250 mt. . Tu rozdziela się na dwie odnogi, wschodnią między pot. Kamienistą a Bystrą, i zachodnią między Bystrą a Raczkową. Ta ostatnia tworzy wschod. ścianę doliny Raczkowej. Od Starej Roboty 2170 mt. wysuwa się ku płd. ramię rozwidlające górną część doliny na wschodnią, zwaną Gaborową doliną i zachodnią, właściwą Raczkowę. Obiema dolinkami płyną potoki wschodni Gaborowym, zachodni Raczkową Wodą zwany. Powyżej ich połączenia się stoi szałas i kilka szop. Gaborową dolinę łączy przełęcza między Błyszczem a Starą Robotą zwana Gaborowy Zadek z doliną Kościeliską. Tędy wyborne przejście z doliny Kościeliskiej do Raczkowej. W górnej części zachodn. ramienia doliny R. legły u samych stóp Kończystej dwa stawki, Raczkowemi Plesami lub Stawkami zwane. Połączenie się doliny R. i Gaborowej leży 1425 mt. n. p. m. Odtąd 400 mt. na płn. wzniesienie doliny R. wynosi 1569 mt. , o 600 mt. dalej w górę 1690 mt. , a jeszcze 400 mt. w górę 1751 mt. Po nad tem stanowiskiem leżą wspomniane stawki, wzniesiono 1671 mt. według Wahlenberga, 1676 lub 1681 mt. Steczkowski. Od połączenia się Gaborowego potoku z Raczkową, 900 mt. na płd. , tuż nad potokiem, ścieżka po wschod. brzegu 1289 mt. ; szałas Ostrzyca 1240 mt. W dolinie tej, według Wahlenberga, znajdować się ma źródło Dosziha; temperatura jego d. 3 sierpnia 1813 wynosiła 4, 6 R. ; wznies. źródła 1193 mt. Wahlenberg podaje pomiary dwóch czub Raczkowych, wschodniej 2133, 87 mt. 2178 mt. Oesfeld i zachodniej 2094, 15 mt. 2161, 36 mt. Oesfeld. Pierwszy będzie niezawodnie Wysoki Wierch czyli Klin Starorobociański czyli Stara Robota; drugi zaś Hruby Wierch. Wal. Bijasz Przewodnik na Raczów Raczkowa Raczkowa Hruby Wierch przenosi mylnie jednę Racz kową czubę, a drugą na szczyt Jakubinę 2189 mt. , gdyż u Wahlenberga wyraźnie jest mo wa o czubie Raczkowej zachodniej i wscho dniej, co powtarza także Oesfeld. Długość doliny 7 1 2 klm. Br. G. Raczkowa, wś, pow. sanocki, w okolicy górzystej i lesistej, u źródłowisk pot. Różo wego, lew. dopływu Sanoczka dopływu Sa nu. Od płn. i wschodu otaczają wieś lesiste wzgórza, których pasmo od szczytu Grabów ka 531 mt. pochyla się ku płd. wschodowi 523, 529 i 501 mt. a w Turzym potoku opa da na 425 mt. Na obszarze wsi wpada do pot. Różowego kilka górskich strumyków. Grani czy wś na wschód z Mrzygłodem i Końskiem, na płn. z Krzywem, na zach. z Grabówką i Lalinem, od którego oddziela ją mniejszy las, północna część Wrocienia, na płd. z Falejówką. Par. gr. kat. w Jurowcach a rzym. kat. w Dydni. Pos. wiek. wynosi 111 roli, 4 łąk, 16 past. i 303 mr. lasu; pos. mn. 402 roli, 37 łąk, 46 past. i 41 mr. lasu. Wś ma 72 dm. 2 na obszarze wiek. pos. i 407 mk. ; 177 rz. kat. , 223 gr. kat. i 8 izrael. Mac. Raczkowa Woda, potok, wypływa ze sta wów Raczkowych, w górnym końcu doliny Raczkowy; łączy się z Gaborowym potokiem i podąża na płd. a wypłynąwszy na Podhale liptowskie, rozdziela się na dwa ramiona. Wschodnie Raczkową zwane, uchodzi do Bia łej Liptowskiej z praw. brzegu dwiema odno gami, na płn. wschód od Przybyliny; zacho dnie, zwane Przybyliną, przepływa wś Przybylinę i na jej krańcu zlewa wody do Białej Liptowskiej. Pod Obecną Łuką przyjmuje R. Wodę, potok Jamnicki, także Małą Białą Mała Bela zwany. Długość biegu 12 klm. Janota podaje wznies. początku potoku na 1451, 66 mt. Br. G. Raczkowice, wś, kol. i karcz. , pow. noworadomski, gm. i par. Dąbrowa; wś ma 33 dm. , 298 mk. , 363 mr. włośc; kol. 13 dm. , 83 mk. , 31. ; os. karcz. 1 dm. , 11 mk. , 4 mr. dwor. ; należy do dóbr Cielętniki. W 1827 r. 28 dm. , 186 mk. Dziesięcina z łanów kmiecych, wartości do grzywny jednej, szła dla wikaryuszów kollgiaty w Kurzelowie, z folwarcznych zaś dla plebana w Dąbrowie, który od kmieci otrzymywał tylko kolędę po groszu Łaski, L. B. , I, 515, 557. Według reg. pob. pow. radomskiego z r. 1553, R. własność Prokopa, Benedykta i Mikołaja Witowskich, miały 9 os. , 2 łany Pawiń. , Wielk. , II, 278. Br. Ch. Raczkowicze, wś nad bezim. dopł. Ślizanki, w zach. płd. części pow. borysowskiego, w 2 okr. pol. łohojskim, gm. Hajna, ma 17 osad pełnonadziałowych; okolica dość wzgórzysta i lesista; grunta szczerkowe, urodzajne. Raczkówka, część Raniszowa, w pow. kolbuszowskim. Br. G. Raczkowski, fol. nad bezim, dopł. Isło czy, pow. miński, przy drodze ze wsi Bobro wniki do Galimców, w 2 okr. pol. i par. kat. Raków, gm. Iwieniec. A. Jel. Raczkowskiszki, dobra, pow. rossieński, gm. Kroże, par. stulgiewska, o 29 w. od Rossień; własność Lewoniowskiego. Raczkowszczyzna al. Rackowszczyzna, fol. i dobra, pow. sejneński, gm. Sereje, par. Mi rosław, odl. od Sejn 42 w. , ma 3 dm. , 44 mk. W 1827 r. 7 dm. , 100 mk. Dobra R. skła dały się w 1886 r. z fol. R. , Kocieniszki, no menkl. Pasieka, rozl. mr. 557 fol. R. gr. or. i ogr. mr. 230, łąk mr. 49, past. mr. 6, lasu mr. 140, nieuż. mr. 18, razom mr. 443; bud. mur. 2, z drzewa 9; płodozmian 9polowy; fol. Kocieniszki gr. or. i ogr. mr, 77, łąk mr. 27, lasu mr. 3, nieuż. mr. 8, razem mr. 114; bud. z drzewa 4; płodozmian 5polowy, pokłady torfu. W skład dóbr wchodziły poprzednio wś Peleda os. 4, z gr. mr. 6; wś Race os. 29, z gr. mr. 232; wś Buceniszki os. 9, z gr. mr. 32; os. Pilokalnie gr. mr. 1; os. Kociliszki gr. mr. 1. Br. Ch. Raczkowszczyzna 1. fol. i dobra nad Niewiszką, pow. lidzki, w 3 okr. pol. , gm. Dubicze, okr. wiejski Nowydwór, o 21 w. od Szczuczyna, ma 17 mk. ; własność Jankowskich. 2. R. al. Rackowszczyzna, zaśc. nad rz. Żyżmą, pow. oszmiański, w 3 okr. pol. , gm. Siedliszcze Siedlicko, okr. wiejski Gilwińce, o 9 w. od gminy, 66 w. od Oszmiany a 27 w. od Dziewieniszek, ma 3 dm. , 21 mk. kat. w 1864 r. 5 dusz rewiz. ; własność Tubielewicza. 3. R. Józefin, fol. szl. , pow. święciański, w 2 okr. pol. o 9 w. na płd. zach. od Święcian, 4 dm. , 21 mk. ; kaplica katol. par. Święciany. 4. R. , pow. święciański, ob. Paulinowo 5. . Raczkuny, wś, pow. lidzki, w 1 okr. pol. , gm. Żyrmuny, okr, wiejski Horodenka, dwór Holmanciszki, o 12 w. od gminy a 28 w. od Lidy, ma 4 dm, , 31 mk. 16 dusz rewiz. . Raczów 1. Wielki, niem. Radisch Gross, wś, pow. rozborski. Do 1815 r. należała do Saskich Łużyc. Posiada kościół par. ewang. , poprzednio filią Belska, od połowy XVIII w. parafialny. W 1800 do 1802 r. na miejsce drewnianego murowany z wieżą. W 1842 r. szkoła ew. , 80 dm. , 435 mk. w połowie Serbowie łużyccy. Kopalnie torfu. W pobliżu wsi ciągnie się pąsmó wzgórz złożonych z szarej waki, dosięgające tu do 926 st. wznies. 2. R. Mały, niem. Radisch Klein, wś, pow. rozborski, par. ew. Kletnów Klitten. W 1842 r. 15 dm. , 66 mk. ew. Raczowa, potok, dopływ Orawy, ob. Podzamcze VIII, 489. Raczuny 1. wś włośc. i dobra skarbowe Raczkowa Woda Raczkowice Raczkuny Raczkowszczyzna Raczkowskiszki Raczkowicze Raczkowski Raczkówka Raczuny Raczowa Raczyce Raczyborek Raczyck Raczyki Raczyliszki Raczyn nad jez. Ryżem, pow. oszmiański, w 1 okr. pol. , gm. Soły, okr. wiejski Zajeziorce, o 19 w. od Soły a 23 w. od Oszmiany, ma 3 dm. i 27 mk kat. w 1864 r. 19 dusz rew. . 2. R. , fol. nad rz. Kiernówką, pow. oszmiański, w 1 okr. pol. , gm. Soły, okr. wiejski Kowale, o 19 w. od Oszmiany, 1 dm. , 20 mk. kat. ; własność Salmanowiczów. 3. R. , fol. nad rz. Oszmianką, tamże, o 28 w. od Oszmiany, ma 8 dm. i 58 mk. kat. ; kaplica kat. par. Soły. Urodził się tu d. 3 września 1797 r. Antoni Odrowąż Kamiński. W 1654 r. własność Michała Ka czanowskiego, później Poźniaków, dalej Kon stancyi Święcickiej, wreszcie Benisławskich. W spisie z 1864 r. wykazane jako własność Sławińskich, Kaczanowskich, Kamińskich i Hurczynów. Włościanie z części Sławińskie go wnieśli 1017 rub. 25 kop. a części zaś Salmonowiczów 4816 rub. 94 kop. wykupu za wydzieloną im ziemię. J. Krz. Raczyborek, posiadłość, pow. ihumeński, od 1822 r. własn. Abramowiczów, ma 4 włóki. Raczyce, wś i fol. , pow. stopnicki, gm. Grabki, par. Gnojno. Fol. ma 1175 mr. , nale ży do dóbr Januszowice, wś zaś ma 40 os. i 211 mr. W 1827 r. 21 dm. , 156 mk Za cza sów Długosza należała już do par. Gnojno, której pleban pobierał dziesięcinę z łanów kmiecych L. B. , II, 446. Według reg. pob. pow. wiślickiego z r. 1508, wś Raczyce, Ja nuszowice, Góra i inne, własność Andrzeja Marchowskiego, płaciły poboru 2 grzyw. 36 gr. W r. 1579 własność Anny Marchockiej, miały 7 osad, 2 łany, 1 biednego osadn. Pawiński, Małop. , 227, 448. Br. Ch. Raczyce, niem. Ratschitz, wś i fol. na praw. brzegu Baryczy, pow. odolanowski, o 3 klm. na zach. od par. kat. i poczty w Odolanowie, st. dr. żel. w Przygodzicach o 15 klm. R. wchodziły dawniej w skład ststwa odolanowskiego; trzymali je w r. 1579 Feliks Kurowski, a w r. 1618 sukcesorowie Daćboga Karnkowskiego. W nowszych czasach przyłączono R. do dóbr ks, krotoszyńskiego. Na gruntach R. wykopano popielnicę, z grotem żelaznym. Wś ma 92 dm. i 756 mk. 728 kat. , 28 prot. . Fol. liczy 31 mk. w 3 dm. ; obszaru ma 227, 68 ha, t. j. 172, 17 roli, 38, 30 łąk i 17, 21 nieuż. ; właścicielem jest ks. ThurnTaxis. E. Cal. Raczyck al. Raczysk, wś, pow. piński, ob. Radczysk. Raczyki, wś w par. Łąkoszyn pow. kutnowski, obecnie nie istnieje. Wymienia ją Lib. Ben. Łask. II, 483. Według reg. pob. pow. łęczyckiego z r. 1576 wś Racziky, własność Mikołaja Kuczyńskiego, miała młyn o 2 kołach Pawiński, Wielkop. . II, 85. Zdaje się że weszła w skład Nowej Wsi w tejże parafii. Raczyliszki, wś, pow. maryampolski, gm. Antonowo, par. Pilwiszki, odl. od Maryampola 16 w. , ma 7 dm. , 44 mk W 1827 r. 2 dm. , 17 mk. Raczyn, wś, fol. i dobra, pow. wieluński, gm. Wydrzyn, par. Raczyn, odl. 7 w. od Wie lunia. Posiada kościół par. drewniany, 27 dm. , 370 mk. W 1827 r. było 23 dm. , 310 mk. Jestto gniazdo rodziny Raczyńskich h. Ja strzębiec. Na początku XVI w. wieś składa się z drobnych części szlacheckich, obejmują cych 15 i pół łanów kmiecych, z których da wano kustoszowi kollegiaty wieluńskiej po fertonie, mi. erze owsa i żyta. Kustosz brał też dziesięcinę z łanów nieosiadłych, pleban zaś miejscowy z ról szlacheckich, a prócz tego po mierze żyta i owsa z łanów kmiecych, od kmieci wolnych liberis za dziesięcinę półtory grzywny, od zagrodników i komorników po groszu za meszne. Fundatorami i kollatorami kościoła byli cząstkowi dziedzice Ra czyńscy. Data erekcyi nieznana; parafią sta nowiła jedna wieś. Pleban miał dwa łany, dom z ogrodem i łąką. Zakrystyana płacili parafianie i budowali mu dom. Prócz zwy kłych sprzętów kościelnych były trzy dzwo ny na dzwonnicy i mały w kościele, dwa mszały pisany i drukowany i dwie agendy pisana i drukowana gnieźnieńska; Łaski, L. B. , II, 99, 137, 138. Według reg. pob. pow. wieluńskiego z r. 1552, 1553, własność Ra czyńskich, miała 19 osad, 7 łanów. Sołtysi grunt wynosił l 1 2 łana. Karczma. Raczyń ski miał 2 łany. Młyn dziedziczny Pawiński, Wielkop. , II, 292. Obecny kościół drewnia ny p. w. WW. św. pochodzi z 1844 r. W koń cu zeszłego wieku wcielono do parafii jako filią kościół w Łagiewnikach. R. par. , dek. wieluński, 1250 dusz. Dobra R. składały się w 1886 r. z fol. R. i Brody Raczyńskie, atyn. Milejów i Staropole, rozl. mr. 1028 fol. R. gr. or. i ogr mr. 692, łąk mr. 29, past. mr. 2, lasu mr. 112, nieuż. mr. 9, razem mr. 844; bud. mur. 5, z drzewa 13; płodozmian 4 i 15polowy; fol. Brody gr. or. i ogr. mr. 143, łąk mr. 21, past. mr. 15, nieuż. mr. 5, razem mr. 184; bud. mur. 2, z drzewa 1, płodozmian 7polowy, las urządzony, wiatrak. Wś R. os. 40, z gr. mr. 261. Br. CL Raczyn 1. w dokum. Ratczyn, sioło, pow. dubieński, na wschód od Dubna; ob. Pamiat. Kij. Arch. Kom. , t. IV, cz. 2 126. 2. R. , sioło, pow. włodzimierski, dawniej w pow. łuckim, na płn. zach. od mka Horochowa; ob. Arch. J. Z. R. , cz. VI, t. 1 284. 3. R. , ob. Racza. Raczyn al. Raczyńskie Holendry, os. wiejska, pow. chodzieski, o 7 1 2 klm. na płn. od Ryczywoła; par. Margocin, poczta i st. dr. żel. w Budzyniu o 10 klm. ; ma 63 dm. , 425 mk. 15 kat. , 406 prot. i 4 żyd. ; około 1830 r. było 43 dm. , 10 mk, kat. i 265 prot. E. Cal. Raczyborek Radachówka Rada Rad Raczyzna Raczyszki Raczysk Raczyny Raczyńska Góra RaczynBród, uroczysko leśnobagniste, na zach. płd. krańcu pow. mozyrskiego, w pobliżu rz. Lwy, w obrębie gm. Biarozów. Raczyna, góra w pow. przemyskim, na obszarze gminy Hucisko, nad pot. Kamieniec, wznies. 452 mt. Ze stoków jej spływa też pot. Łopuszka, dopływ Mleczki. Raczyńce, wś nad Studzienicą Studenicą, dopł. Dniestru, pow. uszycki, w 1 okr. pol. , st. poczt. Dunaj owce, gm. Rachnówka, par. kat. Żwańczyk o 5 w. , par. praw. Hołozubińce, ma 79 osad i wraz z Zamłynówką i Hołozubińcami 1596 mk. , w tej liczbie 62 jednodworców. Należy do klucza hołozubińskiego Wiktora Skibniewskiego, dawniej hr. Antoniego Krasińskiego. R. mają dwa przysiołki Galicyą i Łukaszówkę. Raczynki, urzęd. Raczynok, wś, pow. orszański, par. starokorotniańska, w pobliżu błota zwanego Wielkie Bolszoje, zajmującego do 1500 dzies. przestrzeni. Raczyńska Góra, szczyt górski, 443 mt. wznies. , na obszarze gm. Swaryczowa, w pow. dolińskim, nad pot. Czaczawą. Raczyny 1. wś i fol. , pow. konstantynowski, gm. i par. Przesmyki, ma 36 dm. , 240 mk. , 1291 mr. Mieszka tu drobna szlachta. W 1827 r. 39 dm. , 177 mk. 2. R. , wś, pow. mławski, gm. Rozwozin, par. Lubowidz, odl. o 40 w. od Mławy, posiada urząd gm. , szkołę początkową, wiatrak, 36 dm. , 327 mk. , 860 mr. ziemi użytecz. i 21 mr. nieużytków. Raczysk, ob. Radczysk. Raczyszki 1. zaśc. szl. nad stawem, pow. wileński, w 3 okr. pol. , o 44 w. od Wilna, 1 dm. , 3 mk. kat. 2. R. , wś, pow. poniewieski, w 3 okr. pol. , o 21 w. od Poniewieża. 3. R. , dwór, pow. szawelski, gm. Krupie, o 51 w. od Szawel. Raczyzna, fol, pow. wieluński, gm. i par. Praszki, odl. od Wielunia 24 w. , ma 1 dm. , 35 mk. Rad, jezioro w pow. świeckim, wznies. 78 mt. n. p. m. , 3 10 mili długie i tyleż szerokie. Rada, nazwa średniego biegu strumienia Łęgu, dopływu Sanu, w gm. Ostrów, pow. ja rosławski, ob. Łęg, V, 657. Br. G. Radachówka, wś i fol. , pow. nowomiński, gm. i par. Kołbiel, odl. 17 w. od Mińska W 1886 r. fok R. rozl. mr. 444 gr. or. i ogr. mr. 194, łąk m. 51, past. mr. 50, lasu mr. 136, nieuż. mr. 13; bud. mur. 1, z drzewa 11, las nieurządzony. Wś R. os. 16, z gr. mr. 147. Radacki, fol. , pow. szubiński, o 6 klm. na płn. wschód od Gąsawy, par. Góra, okr. wiejski Białożewin, st. dr. żel. w Damasławku Elsenau i w Mogilnie o 21 klm. ; 1 dm. i 10 mk. Należy do domeny król. Gąsawa. Radaczow, węg. Radacs, wś, hr. szaryskie. kościół par. katol. , zdrój szczawiowy, łąki, pastwisko, lasy, 400 mk. Radaczyn al. Kiczera Radaczyńska, szczyt w głównym grzbiecie Karpat wschodnich, na granicy Galicyi i Węgier, w połudn. stronie Seneczowa, pow. doliński. Wznosi się 1144 mt. npm. Na płn. zach. leży szczyt Czarna Repa 1288 mt. a na połud. wschód Czarny Wierch 985 mt. . U płn. podnóża legła wś Seneczów i biją źródła pot. Słowiańskiego, dopływu Mizuńki. Br. G. Radaj al. Rataj, karczma w gm. Nawsie, pow. ropczycki. Br. G. Radajewice, ob. Radojewice. Radajki, , pow. tarnobrzeski, ob. Jadachy. Radajowice, wś, pow. nowosądecki, nad potokiem uchodzącym z praw. brzegu do Du najca, na zachod, stoku lesistego wzgórza Maj danu 503 mt. npm. . Graniczy na zach. z Roż nowem, na płd. z Gródkiem, na płn. z Rozto ką a na wsch. z Paleśnicą i Bartkową. Par. rz. kat. w Rożnowie a urz. poczt. w Gródku nad Dunajcem. Dawniej rozróżniano R. Wiel kie i Małe, jak o tem świadczy dział wsi Radnyowice pomiędzy Klemensa i Piotra Roż nów z 9 marca 1370 r. Kod. Małop. Piekosińskiego, I, 367 i u Helcia, Prawa pols. pomn. , II, 173; prawdopodobnie część zwana Bójnem, z osadą Bębny, leżąca ku wschodowi od wsi a licząca 23 dm. i 144 mk. , zwaną była R. Małemi. Cała wieś ma 94 dm. i 616 mk. ; obszar dworski 5 dm. , 43 mk. Co do wyznania jest 619 rz. kat. a 43 żyd. Obszar wiek. pos. A. Dobrzyński ma 7 roli, 1 łąk i 521 mr. lasu; mn. pos. 216 roli, 17 łąk, 83 past. i 92 mr. lasu. Mac. Radaksdorf, 1319 Rodaksdorf, 1360 Rodagsdorf, wś, pow. nowotarski na Szląsku, par. kat. Leuthen, posiada kaplicę kat. filialną już w 1353 r. . W 1842 r. 36 dm. , zamek, 220 mk. 66 kat. . Radau niem. , wś, pow. świętosiekierski, st. p. , tel. i kol. żel. Brunsberga. Radauitza dok. , ob. Radowiska. Radautz, ob. Radowce. Radawa, wś, pow. jarosławski, nad Lubatówką, praw. dopływem Sanu, w równinie piaszczystej, otoczona zewsząd sosnowymi borami. We wsi jest kościół par. rzym. kat. , szkoła ludowa i dwa młyny wodne. Par. kat. w Cetuli a urząd poczt. w Sieniawie odl. 14 klm. na płn. zach. . Grunt jałowy, piaszczysty, zasiewany łnbinem przyorywanym; mimo to piasek z nieużytków posuwając się, zasypuje urodzajniejsze grunta i utrudnia dostęp do kościoła. W 1887 r. zadrzewiono ten obszar piaszczysty. Wś pochodząca zapewne z XVI w. , była własnością jezuitów jarosławskich, którzy w r. 1594 zbudowali tu drewnianą kaplicę przy dworze. Po zniesieniu zakonu w r. Radawa Radautz Raczyn-Bród Radauitza Radau Radaksdorf Radajowice Radajki Radajewice Radaj Raczyńce Raczyna Radaczyn Radaczow Radacki Radca 1774 zamienił rząd austryacki, który tę wś wcielił do funduszu naukowego, kaplicę na ko ściół paraf. , dodając uposażenie z funduszu re ligijnego. Par. należy do dyec. przemyskiej, dok. jarosławskiego, i obejmuje Cetulę, część Czerc, Mołodycz, Surmaczówkę, Zapałów i Zaradawę, w ogóle 1531 rz. katol. , 6 protest. i 147 żydów. Prócz kościoła rz. kat. jest dre wniana cerkiew dawniejsza, niegdyś stanowiąca osobne probostwo, teraz zaś filia Cetuli. Uposażenie dawnego probostwa stanowiło 43 roli i 7 mr. łąk, należące i dzisiaj do uposa żenia proboszcza gr. kat. R. ma 134 dm. , 753 mk. ; obszar wiek. pos. Wilh. hr. Siemiński 3 dm. , 16 mk. ; podług wyznania jest 265 rz. kat. , 405 gr. kat. i 68 izr. Przeważna część izraelitów 63 przebywa we wsi. Z obszaru 5296 mr. lasy sosnowe i wydmy zalesione zajmują prawie trzy czwarte części; obszar większy ma 3847 mr. mianowicie 247 roli, 155 łąk, 67 past. i 3378 mr. lasu; mniejszy 1449 mr. a to 952 roli, 165 łąk, 265 past. i 67 mr. lasu. R. graniczy na płn. i wschód z Zaradawą cz. I i III i Mołodyczem, na zach. z Czerwoną Wolą i Manasterzem a na połud. z Cetulą i Wiązownicą. Mac, Radawczyk, folw. i dobra, pow. lubelski, gm. Konopnica, par. Niedrzwica, odl. 14 w. od Lublina, posiada młyn wodny, pokłady torfu. W 1827 r. było 24 dm. , 171 mk. Dobra Ra dawczyk składały się w 1874 r. z folw. R. , Boboszów, attyn. Konopnica D. , rozl. mr. 1834 folw. R. gr. or. i ogr. mr. 799, łąk mr. 52, nieuż. mr. 47, razem mr. 898; bud. mur. 3, z drzewa 24; płodozmian 6 i 8polowy; folw. Boboszów gr. or. i ogr. mr. 460, łąk mr. 47, lasu mr. 410, nieuż. mr. 19, razem mr. 936; bud. z drzewa 5; płodozmian 4polowy; las nieurządzony. A. Pal. Radawie, niem. Radau, 1413 Radan, dobra ryc. z kol. Radawka, pow. olesiński, par. Zembowice. W 1861 r. było w R. 62 dm. , 626 mk. 2 ew. , 6 żyd. a w Radawce 11 dm. , 103 mk. katol. W miejscu kaplica katol. , filia Zembowic. Przez obszar dóbr płyną dwa łączne strumienie, z których jeden poruszał trzy młyny i tartak. Na wiosnę wylewają one często i zrządzają wtedy wielkie szkody. Dobra R. wraz z częściami Kosic i Łęki Lenke obejmowały w 1857 r. 10197 mr. , w tem 1900 mr. roli i 155 mr. łąk. Obszar gminy wiejskiej 1400 mr. Kolonia Radawka miała 10 osadn. i 1 komorn. Do R. należały toż os. Draganie i młyn Krollmuehle. Radawiec Wielki, wś, fol. i dobra, i R. Mały, wś i fol. , pow. lubelski, gm. i par. Konopnica, odl. 12 w. od Lublina. Są tu pokłady wapienia i kamienia budowlanego; wiatrak i gorzelnia 1873 r. . W 1827 r. było 49 dm. , 503 mk. Długosz w opisie par. Konopnica wylicza jako trzy oddzielne wsi Radawiec Hectoris, R. Puczkonis, R. Pszonczyn, nie po dając żadnych szczegółów L. B. , II, 540. Według reg. pob. pow. lubelskiego z r. 1531 wś Radawiecz miała w części Kacpra 6 1 2 łan. , 1 młyn; Mateusz Puczek 1 1 2 łan. ; Lodza 1 1 2 łan. ; Andrzej Piotrowski 3 4 łan. ; Spicuth 1 1 2 Pawiński, Małop. , 348. Dobra Radawiec Wielki lit. AB. składały się w 1873 r. z folw. R. Wielki, R. Mały i Pawlin, rozl. mr. 2752; fol. R. Wielki gr. or. i ogr. mr. 690, łąk mr. 26, lasu mr. 478, nieuż. mr. 43, razem mr. 1237; bud. mur. 6, z drzewa 11; płodozmian 12polowy; fol. R. Mały gr. or. i ogr. mr. 684, łąk mr. 74, lasu mr. 91, nieuż. mr. 22, razem mr. 871; bud. mur. 4, z drzewa 3; płodozmian 12polowy; fol. Pawlin gr. or. i ogr. mr. 608, łąk mr. 16, mieuż. mr. 21, razem mr. 644; bud. mur. 2, z drzewa 1; las urządzony. W skład dóbr poprzednio wchodziły wś R. Wielki os. 58, z gr. mr. 1292; wś R. Mały os. 8, z gr. mr. 55; wś Radawczyk os. 5, z gr. mr. 53; wś Sporniak os. 10, z gr. mr. 118. Br. Ch. Radawka al. Radówka, mylnie Rydawka, wś nad rzką Rudą Pustuławą, dopł. Hnyłopiaty, pow. Winnicki, gm. Kutyszcze, par. kat. Janów, o 58 w. od Winnicy, ma 82 osad, 548 mk. , 759 dzies. ziemi włośc. , 1208 dzies. ziemi dworskiej z Zofijówką, 34 dzies. ziemi cerkiewnej; cerkiew p. w. św. Anny, wznie siona w 1762 r. , ma 1170 parafian. Na grun tach wiejskich znajduje się starożytna mogi ła. Należała do Jędrzeja Chołoniewskiego, b. marszałka pow. lityńskiego, dziś sukcesorów Kazimirskich. Dr. M. Radawka al. Radówka, potok, powstaje w lesie Lasowej, w płn. zach. części Mołodycza, pow. jarosławski; płynie na płd. kręto przez las i Zaradawę, gdzie zlewa się do pot. Buczałki al. Ruczkałki, dopływu pot. Bahy, uchodzącego do Lubaczówki. Długość biegu wynosi 10 klm. Br. G. Radawne niem. , ob. Radunia, Radawnitz niem. , ob. Radownica, Radca, jezioro w pow. sieńskim, w obrębie gminy lisiczyńskiej, pomiędzy folw. Wysoki a wsiami Białe Górki i Kliszyno, na północ od jez. Sielawa, z którem połączono jest bezimien. rzeczką. Ma kształt okrągławy, do 3 w. śre dnicy i zajmuje 440 dzies. przestrzeni. Brzegi niskie, piaszczyste, częścią pokryte lasem, w niektórych miejscach zarosłe trzciną; dno po części piaszczyste, po części iłowate. Na północ od niego znajduje się jez. Obida ob. . Rocznie poławia się około 220 pudów leszczów, szczupaków, okoni, płoci, jerszów i uklejek. J. Krz. Radcowszczyzna, zaśc. nad rzeczką Studzionką, prawym dopływem Usy, pow. miński, w 3 okr. pol. , gm. i par. kat. Kojdanów, Radawne Radawka Radawiec Radawie Radawczyk Radawczyk Radcowszczyzna Radawnitz Radczycha ma 5 osad; miejscowość lekko falista, małoleśna, grunta szczerkowogliniaste, urodzajne, łąki bujne. A. Jel. Radcy al. Douhoje, wś na płd. krańcu pow. bobrujskiego, w pobliżu dużego jeziora ufor mowanego z rozlewu rzki Tremli, zwanego Tremlec, w 2 okr. pol. paryckim, gm. Czernin, ma 18 osad; miejscowość małoludna, nizinna, grunta piaszczyste. A. Jel. Radcza, zatoka jeziorna z lewej strony rze ki Prypeci, pow. mozyrski, w obrębie gminy Lenin, bardzo rybna. A. Jel. Radcza al. Radcze, al. Radczyna, wś, pow. stanisławowski, nad pot. Horocholiną, dopły wem Bystrzycy Bohorodczańskiej, odl. 5 62 klm. na wschód od st. pocz. i par. rz. kat. w Łyścu, o 13, 5 klm. od st. tel. i sądu pow. w Stanisławowie. Granice wschód Czerniejów, płd. Iwanikówka, drogą tylko od R. prze dzielona, zach. Łysiec, płn. Czukułówka. Ob szar dwor. 609, włośc. 1496 mr. ; 1191 mk. , gr. kat. 1184 7 rz. kat. , par. w miejscu, dek. i dyec. Stanisławów, utworzona w 1805 r. z dwóch parafii złączonych. Cerkiew drewnia na wystawiona 1826 r. Księgi metrykalne rozpoczynają się od 1783 r. , prowadzone do 1805 r. osobno dla cerkwi św. Mikołaja i oso bno dla cerkwi Naj. P. M. Od 1805 r. prowa dzone są tylko dla cerkwi św. Mikołaja. Szko ła etat. w 1887 r. 167 dzieci gr. kat. , kasa pożyczk. gminna z kapit. 4632 złr. W 1857 r. 984 mk. ; w 1880 r. w gm. 1080, na obsz. dwor. 24. Właśc. pos. dwor. w 1870 r. spadk. Antoniego Romera, w 1880 r. Joel, Lazar i Mendel Zwiebel. B. R. Radczanka, potok, powstaje w gm. Bohorodczany, pow. bohorodczański, z pod wzgó rza Horocholińskiego Pola 347 mt. ; płynie na płn. wschód prawie równolegle do Bystrzycy Sołotwińskiej, korytem krętem, przez obszar Bohorodczan Starych, następnie wschodni ob szar Łyśca; tworzy granicę między Łyścem a Radczą i Drohomirczanami; wkońcu zrasza łą ki Drohomirczany gdzie uchodzi do Rudki, praw. dopływu Bystrzycy Sołotwińskiej. Dłu gość biegu 13 klm. Ob. Rudka. Br. G. Radcze, wś, pow. radzyński, gm. Jabłoń, par. Radcze wsch. obrz. , posiada cerkiew parafialną pounicką, drewnianą, fundacyi Maryi z Wodzickich Scipionowej w 1797 r. , szkołę początkową, 107 dm. , 820 mk. , 2018 mr. W 1827 r. było 80 dm. , 520 mk. R. par. należała do dekan. wisznickiego. Radczów, attyn. Chinoczy, dobra, pow. łucki, w 1860 r. własność Pawła Węgrzeckiego. A. K. Ł. Radczyce, okolica, pow. prużański, w 1 okr. pol. , gm. Sielec, o 24 w. od Prużany. Radczyce, ob. Radczysk. Radczycha, część wsi Romanówki ob. , w pow. zwinogrodzkim, należąca do skarbu. Radczysk al. Radczyce, Radczyck, mylnie Raczysk, Raczyck, wś, pow. piński, przy dro żynie z folw. Kołodno do wsi Ćmień i Ruchcze, w 3 okr. pol. płotnickim, gm. R. , ma 66 osad pełnonadziałowych i do 300 mk. ; cerkiew par. murowana p. w. Narodzenia N. M. P. , z 1841 r. , fundacyi Aleksandra Skirmunta, około 1900 parafian; kaplice w Ruchczy, fundowa na przez Skirmuntów i w Owsiemirowie; paroch ma 2 włóki gruntu. We wsi znajduje się zarząd gminy i szkółka wiejska. Gmina składa się z 9 okręgów starostw wiejskich, ma 497 osad i 3014 mk. włościan, którym na dzielono 14, 091 dzies. ziemi. W skład gminy wchodzą, między innemi R. , Brodnica, Chwedory, Ćmień, Dubrojsk, Kostrów, Łasick, Nieczatów, Owsiemirowo, Ruchcze, Serniki, 8warycewicze, Weszna, Wiczówka, Wołczycy, i Żółkinie. Dobra R. należały dawniej do Skir muntów, dziś bar. Hartinga. A. Jel. Raddatz niem. , wś i dobra ryc. nad jeziorem t. n. , w Pomeranii, pow. szczecinkowski, st. pocz. Persanzig 3, 5 klm. odl, st. kol. Gross Dallenthin 7 klm. odl. Dobra obejmują 997, 43 ha; czysty dochód 3918 mrk. W luterańskim kościele tutejszym przechowuje się wóz tryumfalny Sobieskiego, ofiarowany mu w darze przez Wiedeńczyków, który kosztował 3000 dukatów. W 60 lat po wyprawie znajdował się ten zabytek na Szląsku, w majątku należącym do potomków króla po kądzieli. Tam zabrał go podczas pierwszej wojny szląskiej 1740 42 pruski generał Aleksander v. Kleist jako zdobycz i wysłał, za przyzwoleniem króla, do Pomeranii, gdzie wóz ten przerobiony został na ambonę. Do dziś dnia jeszcze stanowi on kazalnicę. Znać jeszcze dobrze delikatne złote malowidła, z wyrażonemi na kilku tarczach początkowemi literami J. S. R. P. , widać białego orła i tureckie trofea turbany, halebardy itd. . Na wierzchu odczytać można słowa; Currus triumphalis Joannis Sobieski, Regis Polonorum. Na stronie przedniej umieszczony jest herb familijny Kleistów. Niedługo po siedmioletniej wojnie oglądał ten zabytek Fryderyk Wielki, gdy bawił w R. z okazyi przeglądu wojsk. Na prawo od szosy do Baerwalde wiodącej, 9 klm. na zach. od Szczecinka, znajduje się nad jez. Raddatz starożytny szaniec, po niem. Wallberg zwany. Wznosi się do 27 mt. nad poziom jeziora; obwód u góry wynosi 460 kroków. Znaleziono w nim skorupy, wężykowatemi liniami ozdobione, podobne do wydobytych z nawodnych budowli w pobliskiem Persanzig. O 2000 kroków na południe od okopów znajduje się na wschod, . stronie jez. inny szaniec, Burgwerder po Radcy Radcza Radczanka Radcze Radczów Radczyce Radczysk Raddatz Radcy Radejki Radejkiszki Radekow Radelau Raddeilen-Peter Radelicz Radelicki niem. zwany. Podanie głosi, że tu niegdyś stał zamek, połączony podziemnym Przechodem z wsią Raddatz. Dziś zachowały się tylko dwa pod prostym kątem się schodzące wały ob. Alterthuemer d. Neustettiner Schlochauer Kreises v. Kasiski, str. 16 17. Kś. Fr. RaddeilenPeter, ob. HansMueller Matz. Raddow Gross niem. , dobra ryc. w Pomeranii, pow. Regenwalde, st. pocz. Gross Borkenhagen. Radduhn niem. , dobra ryc. w Pomeranii, pow. Greifenberg, tamże st. pocz. , tel. i kol. Radeck 1. wś i dobra, pow. prużański, w 1 okr. pol. , gm. Kotra, o 18 w. od Prużany. 2. R. , wś i folw. , pow. wiłkomierski, gm. Towiany, o 15 w. od Wiłkomierza. Urodził się tu Mścisław Kamiński, literat i badacz ludu. Radecki potok, powstaje w gminie Rycer ka Górna, pow. żywieckim, nad granicą oraw ską Węgry, z pod Beskidu Wrzeszkowskiego 863 mt. ; płynie na wschód koło grupy chat, Bernatem zwanej, i w Rycerce Górnej uchodzi do Rycerki z lew. brzegu. Długość 4 klm. Br. G. Radeczka, grupa zabudowań w gm. Rycerka Górna, nad pot. t. n. , pow. żywiecki. Radecznica al. Rodecznica, wś, fol. i kla sztor, pow. zamojski, gm. Radecznica, par, Mokrelipie, odl. 14 w. od Szczebrzeszyna. W malowniczem położeniu, na górze otoczonej lasem, wznoszą się po za wsią gmachy dawne go kościoła i klasztoru bernardynów, słynne go z odpustów i obrazu św. Antoniego, obe cnie zamienionego na klasztor prawosławny. W 1883 r. wzniesiono tu pomnik na cześć ce sarza Aleksandra II. W 1827 r. wś miała 43 dm. , 245 mk. Fol. R. należy do klucza Górajec, dóbr ordynacyi Zamoyskich. Klasztor i ko ściół założył tu Mikołaj Swirski, bisk. sufragan chełmski, w 1667 r. , początkowo z drze wa a wkrótce potem przystąpił do wznoszenia murowanych gmachów, któro poświęcono w 1695 r. świątynią zdobił przysionek na kolu mnach wsparty, do którego wchodziło się po kilkudziesięciu stopniach. W ołtarzu wielkim był obraz św. Antoniego głośny z cudów. W lesie w pobliżu kościoła znajduje się stu dzienka ze źródłem, przy którem miał się świę ty objawić i stąd woda posiada lecznicze wła sności w różnych chorobach. Odpusty tutejsze ściągały tłumy pobożnych. W 1869 r. zam knięto kościół i zamieniono go na cerkiew, na przód unicką, potem prawosławną. W 1886 r. założono tu klasztor prawosławny celem prze ciwdziałania propagandzie katolickiej. Opis R. podał Tygod. Illustr. z 1861 r. t. III, 179. Br. Ch. Radecznicza, w dok. z 1336 r. Kod. Wielkop. , 3846, 1557, może oznaczać wś Radzice lub strumień pod tą wsią płynący, lewy dopływ Łobzonki, uchodzącej do Noteci. O 10, 9 klm. na północnyzach. od Złotowa leży także wś kośc. Radownica. Kś. Fr. Radeczyna, las w płd. zach. stronie Podkamienia, w pow. brodzkim. Najwyższe wznies. sięga 367 mt. na końcu płd. wsch. Radegast niem. , ob. Radogoszcz, Radegast, rzeka, lewy dopływ Stepnicy, dopływu morza Baltyckiego pomiędzy ujściem Odry i Elby. Radegosz, ob. Radgoszcz, Radejki 1. wś, pow. wiłkomierski, gm. i par. Uciany, o 70 w. od Wiłkomierza; uwłaszczona od dóbr Uciany. 2. R. , fol. i karczma na szosie warszawskopetersburskiej, tamże. Radejkiszki, zaśc, pow. wiłkomierski, gm. Wirbaliszki, o 88 w. od Wiłkomierza. Radekow niem. , dobra ryc. w Pomeranii, pow. Randow, st. pocz. Tantow. Radelau, 1288 Radlove, 1417 Radilwitz, wś, pow. trzebnicki, par. kat. Cerekwica Zirkwitz. W 1842 r. 11 dm. , 74 mk. 27 ew. . Radelicki, potok, jest to właściwie zachodnie ramię rzeki Kłodnicy, oddzielające się na obszarze wsi Radelicz i uchodzące do Dniestru. Radelicz, wś, pow. drohobycki, 32 klm. na płn. wschód od Drohobycza, 12, 2 klm. na płn. wsch. od sąd. powiat. i urz. pocz. w Medenicach, 13 klm, od st, kol. BilczeWolica. Na płd. leży Krynica, na zach. Horucko i wsie powiatu rudeckiego Lipice i Kołodruby, na płn. Saska Dominikalna, Horożana Mała i Sajków przysiołek Werbiża, na wschód Uście i Rudniki, wsie pow. żydaczowskiego. Płn. część wsi przepływa Dniestr, zachd. część zaś prawoboczny dopływ Dniestru Krynica, a wzdłuż granicy wschod. dopływ Dniestru Niezachówka, tworząca na swych brzegach na obszarze R. rozległe trzęsawiska. Zabudowania wiejskie leżą na płd. zach. , na lew. brzegu Krynicy. Na wschód od nich, na praw. brzegu Krynicy, chaty Chobicka i Kruszyna, a na płn. i płd. od nich lasy. Własn. większa tu i w Saskiej Kameralnej ma roli or. 67, łąk i ogr. 59, past. 13, lasu 831 mr. ; wł. mn. roli or. 415, łąk i ogr. 853, past. 409, lasu 5 mr. W r. 1880 było 125 dm. , 650 mk. w gminie, 3 dm. , 23 mk. na obsz. dwor. ; 6 rz. kat. , 637 gr. kat. , 22 izrael. , 8 innych wyznań; 22 Polaków, 637 Rusinów, 14 Niemców. Par. rz. kat. w Medenicach, gr. kat. w Horucku. We wsi jest cerkiew i szkoła filialna. Za czasów Rzpltej należała wś do dóbr koronnych, do klucza medenickiego. W lustracyi z r, 1686 Rkp. Ossol. , No 1255, str. 62 czytamy Ta wieś ma łan No 1. Osiadłości w nim jest No 20. Według dawnych i świeżych inwentarzów ta wieś należy do klucza medynickiego. Teraz jako nam powiadano trzyma ją JmPan Brucki. Prawa żadnego nie pokazał. Powinności je Raddow Radduhn Radeck Radecki Radeczka Radecznica Radecznicza Radeczyna Radegast Radegosz dnak do prowentu medynickiego klucza te na leżały Za robociznę, ponieważ odległa ta wś od folwarku była, płacił każdy z ćwierci zł. 13. Przędzę, chyżne, dziesięcinę pszczelną z oczkowym, żerowszczyznę tak jak inni pod dani płacili do dworu medynickiego. Młyn jest tamże o dwóch kołach. Staw, za który po spuszczeniu złp. 600. Karczma jest także, któ ra należała do arendy medynickiej. Pastwisk i sianożęci, które do tej wsi należały, odejmu je JmPan Pruszczycki nullo jure, z których pastwisk, gdy one dla bydła na pastwiska przygnanego najmowano, pewny był pro went. W inwentarzu z r. 1760 Rkp. Ossol. , No 1632, str. 53 czytamy Ta wieś ma w osiadłości łan jeden, która że jest za przywile jom w posesyi Wgo JmPana Jerzego Dunina Borkowskiego, podstolego żydaczowskiego, na którą prawo produxit, dla tego prowentu z niej żadnego do skarbu nie przychodzi, tyl ko się pro informatione namienia, że od eko nomii oderwana, hybernę jednak na gardekurów JKrMości płacić ma. W r. 1656 d. 28 stycznia nadaje król Jan Kazimierz Krzyszto fowi Stapkowskiemu wś R. w kluczu medynickim Archiwum Bernard. we Lwowie, C. , t. 405, str. 94 do 95. Według inwentarza z r. 1768 Czemeryński, Bobra kor. , str. 207 była w posiadaniu Jerzego Dunina Borkowskiego, podstolego żydaczowskiego, z prow. 2441 złp. 22 gr. , z czego kwarta 278 zł. 13 gr. Zajęta w r. 1779. Lu. Dz. Radem niem. , dobra ryc. w Pomeranii, pow. Regenwalde, st. pocz. Friedrichsgnade. Radem 1. Gross niem. , ob. Radomno. 2. R. Klein niem. , ob. Radomek. Rademjo, jezioro w płn. zachodniej części pow. ihumeńskiego, w obrębie gminy Wierchmień, w miejscowości bagnistej, pomiędzy wsią Tury i zaśc. Bartniki i Starzynki, ma około 10 mr. przestrzeni. A. Jel. Raden, wś, pow. głupczycki, par. Tropplowitz. W 1861 r. 52 dm. , 309 mk. kat. Obszaru 1079 mr. ; gleba zimna, kamienista, wydaje żyto i owies. We wsi kaplica katol. od 1842, szkoła od 1820 r. . Raden Alt i Neu, dobra prywatne z kościołem ewangielickim, w okręgu mitawskim, pow. i par. bowska Kurlandya. Do dóbr należą fol. Klein Baden, Peterdorf, Paulinenhof, Althof i Kuhlmannshof. Radenice al. Radynice, rus. Radynyczi, wś, pow. mościski, 8 klm. na płd. wsch. od sąd. pow. , st. kol. , urz. pocz. i tel. w Mościskach. Na płn. leżą Strzelczyska, na płn. wsch. Lipniki, na wsch. Czyżowice, Podliski i Wiszenka, na płd. Ostrożec i Krukienice, na zach. Pnikut i Buchowice. Mały potok płynie przez zach. część wsi do Strzelczyk, gdzie się łączy z Siekanicą. Zabudowania wiejskie leżą w dolinie potoku. Na granicy płd. wschod. wznosi się obszar do 326 mt. , w środku opada do 306 mi, na płd. wschód grupa domów Helena al. Helenka, Helin i fol. Zady al. Na Zadach do 268 mt. , na płn. zach. do 249 mt. Własn. wiek. hr. Stanisława Stadnickiego ma roli or. 558, łąk i ogr. 93, pastw. 58, lasu 266 mr. ; własn. mn. roli or. 907, łąk i ogr. 152, past. 78, lasu 40 mr. W r. 1880 było 200 dm. , 1148 mk. w gm. , 8 dm. , 60 mk. na obsz. dwor. ; 324 rz. kat. , 852 gr. kat. , 32 izrael; 390 Polaków, 818 Rusinów. Par. rz. kat. w miejscu, dek. mościski, dyec. przemyska. Erekcya parafii zaginęła; akta konsystoryalne wspominają pod r. 1590, że około r. 1476 założył ją Mikołaj ze Żmigrodu Stadnicki, dzierżawca Radonic, za zezwoleniem Kazimierza Jagiellończyka. Była tu niegdyś kaplica z bractwom Opatrzności Bożej i prebendaryusz, fundacya Franciszka Puławskiego, łowczego podlaskiego. Kościół drewniany wzniesiono w r. 1654, konsekrowa ny w r. 1768. Do par. należą Burczyce, Chli pie, Czyżowice, Jatwięgi, Kornice, Laszki, Lipniki, Mistycze, Ostrożec, Pakość, Podliski, Sanniki, Sudkowice i Wiszenka. Par. gr. kat. w miejscu, dek. mościski. Należą Podliski, Czyżowice i Wiszenka. We wsi jest cerkiew i szkoła etatowa. Za czasów Rzpltej należała wieś do dóbr koronnych i tworzyła wraz z Jatwięgami i Kornicami dzierżawę. Według in wentarza z r. 1768 Czemeryński, Dobra ko ronne, str. 207 należała do Jana Grabińskie go z prow. 9030 złp. 20 gr. , z czego kwarta 2257 złp. 20 gr. W r. 1790 oddano ją jako częściowy ekwiwalent za Nadworne Ignacemu hr. Cetnerowi. Znajdują się tu kurhany w ni wie Mogiliska. Lu. Dz. Radeńka, prawy dopływ Uszy, prawego dopływu Prypeci, między Hreźlą a Iliją. Radenz niem. , ob. Borzęciczki, pow. krotoszyński. Nazwę niemiecką zawdzięcza ta wś hr. J. S. Radolińskiemu, dawnemu dziedzicowi. Gmina miejscowa zaprotestowała uroczyście przeciw tej zmianie ob. Przegląd Poznański, XXIX, 152. Radestów, właściwie Radostów, wś i fol, pow. konecki, . gm. i par. Borkowice, odl od Końskich 24 w. , ma 25 dm. , 189 mk. W 1827 r. było 17 dm. , 102 mk. W 1886 r. folw. Radostów rozl. mr. 520 gr. or. i ogr. mr. 294, łąk mr. 18, past. mr. 6, lasu mr. 172, nieuż. mr. 20; bud. mur. 10, z drzewa 10; płodozmian 13polowy; las nieurządzony. Wś R. os. 21, z gr. mr. 92. W XV w. Radostów, wś w par. Borkowice, własność Mikołaja Szpota h. Łabądź, miała łany kmiece Długosz, L. B. , II, 517. Wieś ta leżała na linii granicznej dyecezyi gnieźnieńskiej i krakowskiej. Obszar dworski dawał dziesięcinę pleban. w Skrzynnie dyec. gnieznień. , kmiecie zaś pleb. w Bor Radestów Radenz Radeńka Radenice Raden Radem Radem Radesz kowicach dyec. krakow. , który toż brał pe wną część dziesięciny dworskiej Łaski, L. B. , I, 690. W r. 1508 część Grotskiego i Barba ry z Radostowa płacila gr. 16. W r. 1569 Radostow, w par. Borkowicze, własność Ma cieja, Karwickiego, miał 1 2 łan. , 3 komom. ; Jan Radostowski miał 1 2 łan. , 1 zagr. Pawiński, Małop. , 315, 474. Br. Ch. Radesz, ob. Radzież, Radewald niem. , pow. międzychodzki, ob. Kolno. Radewitz niem. , dobra ryc. w Pomeranii, pow. Randow, st. pocz. Pencun. Radewszczyzna, ob. Radzewszczyzna, Radgościce, wś nieistniejąca obecnie, wy mieniona w dypl. Konrada, ks. mazowieckiego, danym w Łowiczu d. 12 kwietnia 1232 r. Kod. Małopolski Piekosińskiego, str. 47. Książe potwierdza nadanie wsi Iludaczowo, Radgościce i Korito ad Magnum Sal w Bochni, zwa ne sosthe, przez Władysława Laskonogiego niejakiemu Virbetowi. Wydawca kodeksu przypuszcza, że R. leżały w pobliżu klasztoru staniąteckiego i weszły następnie w skład je go posiadłości, ponieważ dokument ten zna lazł się w kopijarzu tegoż klasztoru z XVII wieku. Mac. Radgoszcz, wś i fol. , pow. ostrołęcki, gm. Troszyn, par. Kleczków, ma 1001 mr. obszaru. W 1827 r. było 9 dm. , 70 mk. W aktach sądowych z 1409 r. są wspomniane R. Gędory, R. Niedźwieck, gniazda Radgoskich Gloger, Ziemia łomżyńska. Radgoszcz al. Radgoszcz Upustny, potok, powstaje w gm. Smyków Mały, pow. dąbrow ski, w lesie Jeziorkach 246 mi, nad granicą gm. Jastrząbki Nowej pow. tarnowski. Pły nie na płn. przez Smyków Mały, Wielki, Luszowice, koło ich przysiołka Iwierza, gdzie zasila ol 8zerny staw, poniżej którego, przyjąwszy z lew. brz. pot. bezimienny od Luszowic, przechodzi na obszar gm. Radgoszcza, od której bierze nazwę. Tu zabiera z praw. brze gu pot. Dębę. W dalszym biegu zrasza łąki Brzozówki, Suchegogruntu, a dostawszy się na łąki gm. Zabonia, granicą tejże z Suchymgruntem płynie kopanym rowom na płn. wschód i we wschod. części obszaru Zabonia wpada do Bronia pod nazwą Upustu praw, brzegu. Długość biegu 23 klm. Zrodla leżą 230, ujście 170 mt. n. p. m. Br. G. Radgoszcz, wś, pow. dąbrowski, w równinie nadwiślańskiej, w dorzeczu potoku tegoż nazwiska, dopływu Upustu a z nim Bronia, 188 mt. n. p. m. , posiada 589 dm. i 3166 mk. 1558 męż. , 1608 kob. ; 2803 rzym. kat. i 363 izrael. Rozległa ta wieś rozddziela się na drobniejszo części wólki Czarnkówską Wólkę 34 dm. , 169 mk. , Łęg 64 dm. , 391 mk. , Narożniki 23 dm. , 139 mk. , Podkościele 41 dm. , 219 mk. , Podlesie 96 dm. , 447 mk. , Podmalcem 69 dm. , 382 mk. , Świnią Krzywdę 29 dm. , 145 mk. , Trzydniaki 58 dm. , 361 mk. , Zarzecze 40 dm. , 217 mk. i samą wieś Radgoszcz 135 dm. , 696 mk. . Nadto na 17 obszarach dworskich 49 dm. , 289 mk. ; 128 rzym. kat. i 159 izrael. Obszar wiek. pos. ogółem wynosi 1755 mr. roli, 216 mr. łąk i ogr, , 104 mr. past. i 885 mr. lasu; pos. mn. 3079 mr. roli, 427 mr. łąk, 493 mr. past. i 26 mr. lasu. Wieś posiada kościół par. rz. kat. , szkołę ludową jednoklasową, zakład ubogich, kasę pożycz. gm. z kapit. 1084 złr. i wiatrak. Założona prawdopodobnie w końcu XV w. w płd. części puszczy sandomierskiej, należała w r. 1536 Pawiński, Małopolska, 497 do F. Ligięzy z Gorzyc, burgr. krak. , jako przyl. Dąbrowy. Miała wówczas 14 półłanków km. , z których płacono czynszu i osepu 9 grzyw. a nadto dawano jaja, kapłony, sery itd. Zanotowano też imbricum imbrias dachówki, gonty in magna copia dantes; młynarz płacił 1 1 2 grzyw. ; były dwie karczmy. Istniało też sołtystwo i folwark, które kmiecie obrabiali. W r. 1581 ibid. , 260, 487 R. Wielka miała 20 km. na 9 łanach, km. 5 na 1 łanie, chałupników 2, komor. 2, rzemieśl. 2 i karczmę z ćwiercią łana. Parafią erygował 1662 r. Jerzy ks. Lubomirski a w dwa lata później zbudował drewniany kościół, który zniszczał zupełnie, wskutek czego w r. 1861 postawiono nowy. Do r. 1801 było tu beneficium Simplex, następnie filia do Dąbrowy, zamieniona w r. 1847 na kapelanią miejscową a 1859 na parafią; należy do dyec. tarnowskiej, dek. dąbrowskiego, i obejmuje Żdzary. Fundusz ubogich założył Mikołaj Spytek z Melsztyna; składa się z zakładow. kapitału 524 złr. , obligacyi na 155 złr. i 1 1 2 mr. gruntu. Zawiaduje nim wójt. Według Siarczyńskiego Rps. bibl. Ossol. , 1826 kwitnęło tu dawniej garncarstwo a wyroby miały zbyt do Szląska i królestwa polskiego, przemysł ten jednak upadł. Od wschodu otaczają R. duże lasy sosnowe Dulecki, Wielki i Dolny, na zach. graniczy ze Żdżarami i Nieczajną, na płn. z Brzezówką i Malcem, na płd. ze Smykowem Wielkim. Mac. Radgoszcz 1. al Radogość na mapie Chrzan. , niem. Radegosz, wś i okr. wiejski na praw. brzegu Warty, pow. międzychodzki, o 4 klm. na płn. od par. i pocz. w Międzychodzie; st. dr. żel. w Drzeniu o 24 klm. R. było niegdyś własnością klasztoru bledzewskiego odzemskiego, który ją w r. 1328 zamienił na Rokitno, dziedzictwo Mikołaja, kaszt. starogrodzkiego. W końcu zeszłego w. wchodziła w skład dóbr międzychodzkich, należących do Unrugów. Wś ma 48 dm. , 379 mk. ; okr. wiejski składają R. Hamernia i karczma Nadrzeczna Flusskrug; cały okrąg ma 50 dm. , 398 mk. Radgościce Radewszczyzna Radgoszcz Radewitz Radesz Radiów 14 katol. , 384 protest. . 2. R. , ob. Redgoszcz, E. Cal. Radhoszt, najwyższy szczyt Tatr morawskich Jaworzyn al. Beskidu morawskiego, wznosi się na 3556 stóp. U stop jego leży Rożnów. Radieska al. Izwor Radieska, potok. Zowią go także Redieszczukiem; ob. Izwor i Radieskul, Radieskul, grzbiet graniczny w Karpatach wschodnich, w dziale czarnohorskim, na gra nicy Węgier, w płd. zach. stronie Żabiego, w pow. kosowskim; łączy on szczyty Stóg 1655 mt. i Kopilas 1599 mt. ; na płn. wsch. wznosi się szczyt lesisty Radieska 1505 mt. , między pot. Szybenym a dopływem jego Ra dieską. Br. G. Radików, grupa domów w Gołogórach, w pow. złoczowskim. Radingsthal niem. , fol. , pow. niborski, st. poczt. Lidzbark; w najnowszych spisach niepomieszczony. Radiów, szczyt płn. zach. grzbietu Orowego, na granicy Nanowy pow. dobromilski i Bandrowa pow. Lisko, między pot. Królówką od zach. a Stebnikiem od wschodu, docho dzi 660 mt. n. p. m. Br. G. Radischken niem. , wś na pruskiej Litwie, pow. ragnecki, st. p. i tel. Kraupischken. Radiulewszczyzna, ob. Radziwonowszczyzna, Radiwola, potok, powstaje w obrębie gm. Stanowice Dolne, pow. serecki; płynie na płn. wschód i wśród obszernych mokradeł wpada do Molnicy ob. z praw. brzegu, ubiegłszy 3 1 2 klm. Br. G. Radków 1. wś i fol. , pow. włoszczowski, gm. Radków, par. Dzierzgów, odl. 14 w. od Włoszczowy, posiada młyn, tartak, gorzelnię 1873 r. . W 1827 r. było 30 dm. , 264 mk. Według Lib. Ben. Łask. I, 546 wś R. , w par. Dzierzgów, własność prepozytury krakowskiej, dawała dziesięcinę z łanów kmiecych, wartości 9 do 10 grzyw. i po 6 pęków konopi z łanu, prepozyturze kurzelowskiej. We wsi był dwór szlachecki zwany Zyra, mający specyalne role folwarczne, dające dziesięcinę plebanowi w Dzierzgowie, który pobierał ją także i z niektórych ról kmiecych, skutkiem niedbałości proboszcza kurzelowskiej kollegiaty. Reg. pob. pow. lelowskiego z r. 1581 podają W części Bałkowskiego 2 łany kmiece, 4 zagr. bez roli, 2 komor. bez bydła, 3 4 roli. Część Rzeszowskiej 2 1 4 łan. km. , 3 zagr. bez roli, 1 komor. bez bydła, 3 1 2 puste. Część Stanisława Kietlińskiego 1 łan km. , 1 zagr. z rolą, 2 zagr. bez roli, 2 komor. bez bydła. Część Stanisława Dobrowieckiego miała 1 łan ziemi, 2 zagr. z rolą, 1 komor. bez bydła Pawiński, Małop. , 69. Dobra R. składały się w 1883 r. z fol. R. i Jakubówka, rozl. mr. 1968 fol. R. gr. or. i ogr. mr. 499, łąk mr. 175, lasu mr. 629, nieuż. mr. 56, razem mr. 1360; bud. mur. 7, z drzewa 7; płodozmian 10polowy; fol. Jakubówka gr. or. i ogr. mr. 157, łąk mr. 69, past. mr. 41, lasu mr. 297, nieuż. mr. 44, razem mr. 608; bud. mur. 2, z drzewa 19; płodozmian 8polowy; las urządzony. Wś R. os. 35, z gr. mr. 322; wś Jakubówka os. 22, z gr. mr. 173. 2. R. , nazwa części wsi Bychawka, w pow. lubelskim. 3. R. , wś i fol. nad pot. Kamień dopływ Huczwi, pow. tomaszowski, gm. Poturzyn, parafia Rzeplin wschod, obrządku Telatyn, odl. 18 w, od To maszowa, a 7 w. od Poturzyna, leży na grani cy od Galicyi, przytyka do wsi Liski i Prze wodowa w pow. sokalskim. Wody płyną od Przewodowa i Lisek, wznoszących się do 279 mt. n. p. m. Posiada cerkiew drewnianą, pounicką, filią par. Telatyn. Erekcya nieznana, obecna cerkiew wzniesiona 1730 r. Wś ma 58 dm. , 372 mk. ; 1827 r. było 47 dm. , 319 mk. Dobra R. w końcu XVIII w. własność Iwanickich, od 1811 r. Pawłowskich, od któ rych 1870 r. nabył Jan Komornicki. W 1871 r. fol. R. rozl. mr. 884 gr. or. i ogr. mr. 329, łąk mr. 48, lasu mr. 500, nieuż. mr. 7; bud. mur. 2, z drzewa 13, las nieurządzony. Wś R. miała os. 30, z gr. mr. 654. Br. Ch. Radków, dobra, pow. słucki, w 1 okr. pol. starobińskim, dawniej ks. Radziwiłłów, obec nie ks. Wittgensteinów, mają przeszło 370 włók. A. Jel. Radków, niem. Rathau, wś, pow. opawski, obwód sąd. Witkowski, na Szląsku austr. , na lew. brzegu Morawicy, 5 1 2 klm. od Witkowa na płn. , graniczy od płn. z Domoradowicami Damadrau, Filipowicami Philippsdorf i Melczem Meltsch, od zachodu z Ciechanowicami Zechsdorf, od płd. z Ligotką Nitschenau a od wsch. z obszarem Detrychowa Dittersdorf. Wznies. 473 mt. Do obrębu katastral. R. należą Hertmanice Erdmannsdorf i Wigstein Górny z ruinami zamku na górze, przy gościńau do Witkowa Wigstadt i nad Morawicą. Mury, które jeszcze pozostały, są w niektórych miejscach 1012 mt. wysokie; otaczał go wysoki mur, do dziś dobrze zachowany; przed nim ciągnął się podwójny wał. Czynione rozkopy wydobyły szczątki broni, ostrogi, ubrania końskie, miecze, lance, groty, strzały i t. p. Kto go założył i kiedy, niewiadomo. Zdaje się, że musiał dzielić losy z zamkiem w Uwalnie Lobenstein i padł ofiarą napadu Tatarów. Po r. 1241 miał go niejaki Witkon z Krawarzą, dzielny burgrabia twierdzy Hradca Graetz, znowu podnieść i nazwać go Witkowstein, Witkenstein, Wittenstein, a ztąd powstała nazwa Wigstein. R. liczy 195 dm. , 1064 mk. , między nimi kat. 1056, prot. 1, żyd. 7; Niemców 604, Czechoszlązaków 460. Radhoszt Radków Radiwola Radiulewszczyzna Radingsthal Radików Radieskul Radieska Radhoszt Radkowa Radkowice Radkuny Radkowica Radkowce Radkowa Radkowszczyzna Na Hertmanice przypada 29 dm. , 144 mk. , wszyscy narodow. niemieckiej; na Wigstein zaś 27 dm. , 183 mk. ; Niem. 141, Czechoszląz. 42. Zatem sam R. liczy 139 dm. , 737 mk. , między nimi kat. 731, żyd. 6; Niemców 319, Czechoszląz. 418 1880 r. . Do obrębu gminy R. należą młyn Hansel, Wendelinhof i Pollometz. Granicę połud. i wsch. tworzy Mora wica, a półn. granicę potok Melcz, dopływ lewy Morawicy. Par. w miejscu. Szkoła lu dowa. Poczta w Melczu. Br. G. Radkowa, dopływ Dniepru od lew. brzegu, w pobliżu ujścia, w dzisiejszym pow. chersońskim. Radkowce, wś, pow. starokonstantynowski, par. Stary Konstantynów o 10 w. , na pograniczu pow. zasławskiego, w pobliżu wsi Futory dawniej Feniki, założona w początkach XVIII w. Na gruntach wsi li. , w odosobnionej, bezleśnej miejscowości, znajduje się uroczysko Kołodno, które, wedle podań ludu, jest zgliszczem mka tejże nazwy. Posiada ona ślady grobelek i stawków, wyschłych od dawna. I w innych okolicach Wołynia są osady zwane Kołodno; tak w pow. krzemienieckim, na pograniczu Galicyi, dalej w pow. łuckim, wś Kołodeńka w pow. rowieńskim i in. Nazwy te pochodzą prawdopodobnie od wyrazu kołoda kłoda, to jest osady powstałe na karczewiekach, leśnych trzebieżach pryszłymo na peń i na kołodu, chociaż znawca przeszłości Wołynia Teofil Stypułkowski Encykl. Powsz. , t. XV, str. 166 utrzymuje, że powstały one z osad jeńców wojennych kołodnik po rusińsku więzień. Jeżeli podania co do zatraconego mka Kołodna są pewne, to zburzone i zaginione ono było za czasów Chmielnickiego jak i całe sąsiedztwo Ostropol, Hryców, Łabuń, Połonne, Piatka i inne, aczkolwiek nie znajduje się ono na liście miasteczek Wołynia i Ukrainy zburzonych, startych z oblicza ziemi przez Chmielnickiego i jego watażków ob. Regestr miast pobranych przez Kozaków; Księga pamiętnicza Michałowskiego, str, 158 i 159. Radkowica, urzęd. Rakowce, wś nad rzką Wierzchówką, dopł, Smotrycza, pow. proskurowaki, gm. Kuźmin, par. kat. i st. poczt. Satanów, o 35 w. od Jarmoliniec, ma 137 osad, 790 mk. , 791 dz. ziemi włośc. , 648 äz. ziemi dwors. ; cerkiew p. w. św. Mikołaja, wzniesio na w 1772 r. i uposażona 33 dz. ziemi, ma 877 parafian. Znajduje się tu kamień wapienny i cegielnia. Należała do Antoniego Sadowskieho, dziś Jaroszyńskich. Dr. M. Radkowice 1. wś i fol. , pow. iłżecki, gm. Rzepin, par. Świętomarz, odl od Iłży 28 w. , posiada urząd gminny, 71 dm. , 432 mk, , 275 mr. ziemi dwor. , 766 mr. włośc. Obszar dworski stanowi majorat rządowy. W 1827 r. było 41 dm. , 238 mk. W XV w. R. , w par. Świętomarz, były własnością bisk. krakowskiego, miały 7 łan. kmiec, karczmę z rolą, z których płacono dziesięcinę snopową i konopną, wartości 10 grzyw. Długosz, L. B. , II, 463. 2. R. , wś, pow. kielecki, gm. Korzecko, par, Chęciny, posiada szkołę początkową. Obręb leśny radkowicki stanowi część rządow. leśnictwa Bodzentyn. Ludność wiejska zajmuje się wyrobem półkoszków do wózków. W 1827 r. było 47 dm. , 355 mk. Kmiecie dawali plebanowi w Chęcinach tylko kolędę, po groszu z łanu Łaski, L. B. , I, 585. R. wś, w par. Chęciny, w dyec. gnieznieńskiej, własność królewska, miała 6 łan. km. , z których płacono dziesięcinę snopową i konopną, wartości 6 grzyw. , prebendzie szydłowieckiej w Kielcach. Był tam zagr. z rolą, płacący dziesięcinę kanonii, z folw. dawano do Nowych Chęcin Długosz, L. B. , I, 467. Według reg. pobor. pow. chęcińskiego z 1573 r. wś R. , należąca do ststwa chęcińskiego, miała 3 1 2 łan. Pawiń. , Małop. , 277. Br. Ch. Radkowice, wś przy ujściu rzki Materki do Dniestru. Rzeczka ta płynie granicą pow. uszyckiego i mohylowskiego. Radkowszczyzna, wś pow. ihumeński, ob Ratkowszezyzna, Radkuny 1. wś, pow. dzisieński, w 3 okr. pol. , gm. Druja, okr. wiejski i dobra Szaumanów, Ryżewszczyzna, o 14 w. od gminy, 16 dusz rewiz. 2. R. , wś, pow. poniewieski, w 2 okr. pol. , o 58 w. od Poniewieża. Radlauken niem. , cegielnia, pow. gąbiński, st. p. , tel. i kol. żel. Gąbin. Radliczyce, wś, fol. i dobra, pow. kaliski, gm. Marchwacz, par. Rajsko, odl. od Kalisza 18 w. , od st. p. Błaszki 8 w. , od Łodzi 86 w. Wś ma 8 dm. , 131 mk. ; fol. 8 dm. , 8 mk. Na obszarze dworskim była gorzelnia, cegielnia, wyrób dachówek, młyn konny, pokłady marglu i torfu. Wymieniona w potwierdzeniu posiadłości i dochodów arcyb. gniezn. przez In nocentogo II 1136 wś Radlice oznacza prawdopodobnie Radliczyce, gdyż podano sąsiednie wsie, jak Rajsko, Dębsko. Lib. Ben. Łaskiego II, 9 wymienia tę wieś podając, iż pleban w Rajsku pobierał ztąd po dwie miary żyta i owsa z łanu kmiecego. Według reg. pobor, pow. kaliskiego z r. 1579 R. , w par. Rajsko, własność Stanisława Radliczkiego, miały 1 1 2 łana, 3 zagr. Cześć Marcina 1 łan Pawiński, Wielk. , I, 126. Dobra Dąbrowa i Radliczyce mają obecnie 1271 mr, , ą mianowicie fol. Dąbrowa gr. or. i ogr. mr. 450, łąk mr. 49, past. mr. 14, lasu mr. 256, place i nieuż. mr. 30, razem mr. 799; płodozmian 14polowy; bud, mur. 6, drewnianych 5; fol. Radliczyce gr. or. i ogr. mr. 447, łąk mr, 7, nieuż. i place mr. 18, razem mr. 472; płodozmian 13polo Radliczyce Radlauken Radlin wy; bud. mur. 17. Wś Dąbrowo os. 15, z gr. mr. 20; wś R. os. 30, z gr. mr. 105. Br. Ch. Radlin 1. wś, pow. kielecki, gm. Górno, par. Leszczyny, posiada szkołę początkową. Wchodziła w skład dóbr rząd. ekonomii Kielce. W 1827 r. było 67 dm. , 317 mk. W XV w. R. , w par. Kielce, własność bisk. krakowskiego, miał 9 łan. km. , jeden łan należący do uposażenia wikaryusza prebendy szewieńskiej Szewna przy kollegiacie kieleckiej. Łan ten dawał dziesięcinę snopową i konopną prebendzie szewieńskiej, wartości do pół grzywny Długosz, L. B. , I, 464, 474. Według reg. pobor. pow. chęcińskiego z r. 1540, było tu 3 1 2 łana, pół łana pustego, 1 łan należał do wikaryatu kieleckiego. W r. 1573 było 8 łan, , 1 rzemieślnik Pawiński, Małop. , 276, 583. 2. R. , wś i fol. , pow. lubelski, gm. i par. Chodel, odl. 28 w. od Lublina, posiada tartak, wiatrak, pokłady kamienia wapiennego i opoki. Staranne gospodarstwo folwarczne, piękny ogród angielski. W 1827 r. 35 dm. , 214 mk. Wspomina tę wieś Długosz ale jej nie opisuje L. B. , II, 545. Według reg. pobor. pow. lubelskiego z r. 1531 wś R. , w par. Ratossin, miała 4 łany Pawiński, Małop. , 358. Dobra R. , po rozdziale w r. 1880 dopełnionym, składały się z fol. R. i przyl. Stasiu rozl. mr. 1565 gr. or. i ogr. mr. 848, łąk mr. 12, past. mr. 2, lasu mr. 655, nieuż. mr. 48; bud. mur. 15, z drzewa 20; płodozmian 6, 8, 10 i 15polowy, las nieurządzony. W skład dóbr wchodziły przed 1864 r. wsi R. os. 27, z gr. mr. 484; Łopiennik os. 11, z gr. mr. 240; Zakącie os. 7, z gr. mr. 53; Majdan Stary al. Radliński os. 27, z gr. mr. 196; Ludwinów os. 41, mr. 317; wś Kazimirów os. 10, mr. 84. Br. Ch. Radlin 1. wś kośc. okr. wiejski i domin. na lew. brzegu Lubieszczki dopływ Lutyni, pow. pleszewski Jarocin, o 3 klm. na wschód od Mieszkowa, przy drodze żel. gnieznieńskooleśnickiej, między Chrzanem a Jarocinem. Par. kat. w miejscu, poczta w Mieszkowie, st. dr. żel. w Chrzanie Żerków o 5 klm. W r. 1291 Jan, syn Czechosława z Galewa, oddał tę wieś Marcinowi z Staniewa do osadzania na prawie niemieckiem; r. 1372 Langwar i brat jego Marcin sprzedali R. z przyległemi Kątami, Wawrzyńcowi, kaszt. poznańskiemu; r. 1358 pisał się Jan z R. W XVI w, należały dobra do Andrzeja z Bnina Opalińskiego, marsz. koron. , ststy wielkopolskiego; w 1578 r. było w R. 4 ślady osiadłe, 3 zagrod, i 2 komom. ; zarządzał Jan Nieradzki. Po Andrzeju Opalińskim dostały się dobra w spadku Piotrowi, kasztel. kaliskiemu, a przez Ludwikę Opalińską, córkę Katarzyny z Przyj emskich, przeszły w dom ks. SapiehówKoźmińskich, w których ręku znajdowały się aż do r. 1791. Kazimierz Sapieha sprzedał je razem z kluczem koźmińskim za 358, 333 tal. gener. pruskiemu Kalkreuthowi; ten umierając, zrobił opiekunem swych dzieci króla Fryderyka Wilhelma III, który całą tę majętność kazał rozprzedać około 1840 r. R. , Stęgosze i Cielczę nabył wówczas Władysław hr. Radoliński, dziedzic Jarocina. Klucz radliński składały około 1793 r. Annopol, Cielcza, Kąty, Kozakowy folw. , Łuszczanów, Polskie Holendry, Stęgosze i Wilkowyja, Zamczysko w R. rozebrano po r. 1840; poważne sklepienia, porozrzucane kamienie ciosowe i marmury świadczyły o rozmiarach i wspaniałości jego. W r. 1708 zmarło w R. na powietrze morowe 138 osób. Kościół p. w. św. Walentego wystawił Andrzej Opaliński, który o nim wspomina w spisanym przed śmiercią 1592 testamencie. Ciało moje, mówi, w Radlinie, w kościele ode mnie zbudowanym niech pochowano będzie. .. . obicie do kamienicy radlińskiej, które właście do gmachów tych jest uczynione, i te ochędóstwa, któro należą do tegoż domu i w kaplicy, przy Piotrze synie starszym się niech zostają, za które tysiąc złotych niech odłoży. .. . Niemcewicz, Zbiór Pam. , V, 267. Uposażywszy kościół, utworzył Andrzej Opaliński parafią za wynagrodzeniem 100 grzywien dla kościola mieszkowskiego, do którego R. należał pierwotnie. Piotr Opaliński, woj. kaliski, pomnożył uposażenie w r. 1652 i otrzymał erekcyą od Tholibowskiego, bisk. poznańskiego, w r. 1659. Druga erekcya była z 1665 r. Kościół stawiany z drzewa, zgorzał między 1683 a 1686 r. Nowy kościół z cegły palonej poświęcił Hieronim Wierzbowski w r. 1688. Kaplica murowana, w stylu gotyckim, przystawiona w r. 1625 do pierwotnego kościoła, przeznaczoną była na groby familijne Opalińskich. Rycinę przedstawiającą wnętrze dzisiejszej kaplicy zamieścił z opisem Tyg. Illus. 1862 r. , VI, 13, tudzież Przyjaciel Ludu leszczyński 1843 r. , IX, 337 i E. hr. Raczyński w swych Wspomnieniach Wielkopolski II, 269. W kościele i w kaplicy znajdują się pomniki i nagrobki, opisano szczegółowo przez J. Łukaszewicza Opis kośc. par. , II, 219 222 a Jędrzeja z Bnina Opalińskiego, dziedzica R. i Włoszakowic, marsz. koron. , ststy wielkopolskiego w Poznaniu 3 marca 1593; b Katarzyny z Kościelskich, żony Jędrzeja Opalińskiego 20 lipca 1601; c Jędrzeja z Bnina Opalińskiego, bisk. poznańskiego w Ciążyniu 1623 d. 19 grud. ; d Piotra Opalińskiego, kaszt. kaliskiego około r. 1661; e Katarzyny z Leszczyńskich, żony Piotra Opalińskiego 1664 d. 21 maja; f Antoniego Opalińskiego, ststy wałeckiego 1695; g portret młodej niewiasty z herbami Nałęcz i Łodzia. W sklepach kościoła spoczywają zwłoki a Ludwiki z Opalińskich Radlin Radlnia Radlin Radlinek Radilńska Radlińskie Radlna Radlonki Radlow Radlin Sapieżyny, starościny bobrujskiej 1719 r. 19 stycz. ; b Jana Sapiehy, feldmarszałka rossyjskiego, ststy bobrujskiego 1730 r. 23 lutego; c Pawła Sapiehy z Lachowicz 1737 r. 7 lutego; d Barbary z Świnarskich Krzyżanowskiej 1786 r. 29 listop. . Księgi kościelne zaczynają się od r. 1691; dawniejsze spaliły się wraz z plebanią. Przy kościele za prowadzone bractwo Szkaplerzno w r. 1666. Parafią 639 dusz składają Dąbrowa, Radlin, Radlinek, Radlińskie Holendry i Huby. Szko ła miejscowa istniała w r. 1610, a szpital mię dzy r. 1592 i 1683. Szpitalowi temu zapisał Jędrzej Opaliński 1592 pewną ilość owiec a Piotr Opaliński, woj. łęczycki, przekazał 1000 złp. Wieś ma obecnie 6 dm, , 71 mk. ; w skład okr. wiejskiego wchodzi fol. Dąbrowa; cały okr. ma 7 dm. , 83 mk. 73 kat. , 10 prot. . Dominium liczy 279 mk. 271 kat. , 8 prot. w 18 dm. ; obszaru ma 903, 44 ha, czyli 673, 55 roli, 79, 05 łąk, 19, 03 past. , 100, 40 lasu, 28, 26 nieuż. i 3, 15 wody; czysty dochód grun. 7821 mrk; właściciel ordynat Hugo hr. Radoliński. 2. R. , ob. Radlińskie Holendry. E. Cal. Radlin Górny i Dolny, dwie wsie i dobra, pow. rybnicki, par. Grodzisko Loslau, odl. 1 1 3 mili od Rybnika, wzdłuż strumienia, do pływu Wodzisławia. R. Górny posiada ko ściół, filią Grodziska; obecny murowany pocho dzi z 1767 r. Szkoła z tegoż roku; w 1861 r. 350 dzieci uczęszczało. W 1861 r. R. Górny miał 188 dm. , 1290 mk. 11 ew. , 2 żydów; R. Dolny 37 dm. , 332 mk. 3 żyd. . R. Górny obejmował 2493 mr. roli w ogóle. Do dóbr Grodzisk należał folwark Kempa i kol. Glazin 15 domów, 106 mk. Polaków. We wsi 230 gospodarstw, trzy młyny. R. Dolny składał się z fol. Kisielowiec i wsi 260 mr. roli, w której było 62 gospodarstw; ludność polska. Gleba trudna do uprawy, spód nieprzepuszczal ny, ludność zarabia pracą w pobliskich ko palniach węgla. Br, Ch. Radlinek, wś, pow. pleszewski Jarocin, o 4 klm. na płd. zach. od Żerkowa, nad stru gą Chrzanowską, która spływa do Lubieszczki; par. Radlin, poczta w Mieszkowie, st. dr. żel. w Chrzanowie o 4 klm. ; ma 24 dm. , 166 mk. katol E. Cal. Radilńska Wola, pow. radomski. ob. Kożuchów i Kożuchowska Wola. Radlińskie Holendry al. Radlin, niem. Wilhelmswalde, osada wiejska, pow. pleszewski, o 3 klm. na płn. wschód od Mieszkowa; par. , katol. Radlin, protest. Jarocin, poczta w Mieszkowie, st. dr. żel. w Chrzanie o 3 klm. ; ma 23 dm. , 201 mk. 41 katol, 160 protest. . Radlna al Ralna, wś, pow. tarnowski, par. rz. katol w Porębie, odl 8 klm. na płd. od Tarnowa, nad dopływem Biały z praw. brzegu. Terytoryum wsi przecina kolej tarnowSłownik Geograficzny T. IX. Zeszyt 101. skoleluchowska między st. Tarnów i Pleśna, w pobliżu zaś prowadzi gościniec z Tarnowa do Tuchowa. Graniczy na zachód z Swiebodzinem, na płn. z Nowodwórzem, na płd. z Kłokową a zachód z Porębą. Jest tu młyn wodny zwyczajny i kasa pożyczk. gminna z kapit. 177 złr. Wieś ma 40 dm. i 260 mk. rz. katol; ob3zar dworski Józ. Wykowskiego 3 dm. , 31 mk. , 24 rz. katol i 7 izrael Pos. większa wynosi 260 mr. roli, 16 mr. pastw. i 48 mr. lasu; mn. pos. 125 mr. roli, 25 mr. łąk, 16 mr. pastw. i 3 mr. lasu. W 1508 r. Pawiński, Małopolska, 467 była własnością Bernarda Radlińskiego de Radlna i opłacała kwarty pob. 1 grzywnę 13 gr. 9 denarów w 1536 r. ibid. 547 Hieronima Radlińskiego, miała 8 kmieci, którzy płacili 3 grzyw. 12 gr. , nadto dawali kapłony, jaja i kury, karczmę opłacającą 2 grzyw. , 2 zagr. na posługach, 2 sadzawki, dwa młyny, dworski i czynszowy, dający 1 1 3 grzyw. , wreszcie predium i las starczący na opal Szacowano tę wieś na 250 grzyw. W 1581 ibid. , 262 Jana Radlińskiego, miała 7 km. na 4 1 2 łanach, 5 zagrod. z rolą, 1 komom. z bydłem i 6 bez bydła. Mac. Radlna Poręba, ob. Poręba 7. t. VIII, 819. Radlnia, wś, pow. konstantynowski, gm. Olszanka, par. Hadynów, ma 12 dm. , 87 mk. , 336 mr. W 1827 r. było 15 dm. , 65 mk. Radlonki, grupa zabudowań i leśniczówka w gm. Trzemeśni, pow. myślenicki, przy gra nicy od Zasania. Br, G. Radlow niem. , dobra w Pomeranii, pow. gryfijski, st. poczt. Zuessow. Radłów, miasteczko w pow. brzeskim, zabudowane, przeważnie drewnianemi dworkami, w rynek i kilka ulic wzdłuż gościńców, które stąd prowadzą na północ do Żabna, na płn. zachód do Jadownik Mokrych nad Wisłą, na zachód do st. kolei Karola Ludwika w Biadolinach i Brzeska, na płd. do Wójnicza, a na wschód przez Siedlce nad Dunajcem do Tarnowa. R. leży w równinie nadwiślańskiej, na wznies. 196 mt. npm. , po lew. brzegu Dunajca odl 2 klm. , ma kościół paraf. rz. katol, sąd powiatowy, urząd poczt. i tel. i szkolę ludową dwuklasową. Niema apteki, chociaż lekarz stale tu przebywa. Ludność trudni się garncarstwem i rolnictwem. Mto składa się z 287 dm. i 1774 mk. 866 mężcz, , 908 kob. , nadto na obsz. większ. posiadł. jest 20 dm. i 213 mk. Pod względem wyznania jest 1834 rz. katol i 153 izrael Obszer wiek. pos. ma 724 mr, roli, 73 mr. łąk i ogr. , 317 mr. pastw. i 422 mr. lasu; mn. pos. 952 mr, roli, 128 mr. łąk i ogr. , 167 mr. pastw. i 2 mr. lasu. Gleba piaszczysta, lasy szpilkowe, starannie utrzymywane. Sąd pow. należy do okr. sądu krajowego w Krakowie, obejmuje 25 gm. ad25 Radłów Radłów ministr. i 17 obszarów dworskich, w których znajduje się 4056 dm. , 21, 363 mk. 20, 674 rz. kato. , 689 izrael; 10, 486 Polaków a 862 Niemców. W przeważnej części zaliczono żydów do narodowości niemieckiej. Instytucyą finansową jest kasa pożyczkowa gminna, z kapit. 7304 złr. i towarzystwo zaliczkowe, liczące 124 członków, obracające kapitałem 31, 698 złr. ; instytucyą humanitarną przytułek ubogich, założony w XVI w. przez bisk. krak. Majątek składa się z kapit. 920 złr. , domu murowanego, 500 sążni kw. gruntu. Zawiaduje zakładem gmina. Na obszarze dworskim jest gorzelnia gospodarcza. Ozdobą mta jest starożytny kościół. Parafią erygowano w 1084 r. według szematyzmu duchownego, teraźniejszy zaś kościół założył bisk. krak. Jan Grott 1328 r. , który w R. , jako dobrach biskupstwa, w tym czasie przebywał Dok. danym w R. 6 listopada nadaje Piotrowi de Dambno prawo lokacyi Jaworska; Kod. dypl. kat. krak. wyd. Piekosińskiego, II, str. 3; d. 26 listopada 1332 sprzedał Sdislao sołtystwo w Wzdowie. W dokumencie z 13 stycznia 1320 r. przyznaje Władysław Łokietek Piotrowi, dziedzicowi Dobczyc, niektóre prawa w Radłowskim borze, własności bisk. krak. Jana Muskaty, mianowicie wręb, barć i polowanie z sokołami, prawo trzebienia lasów pod grunta i paszenia własnego bydła Kod. dypl. kat. kr. wyd. Piekosińskiego, I, 133, co bisk. Muskata dokumentem wydanym w Opatowcu 13 stycznia 1320 r. zatwierdzil ibid. , 156. Później jednak zajął Kazimierz W. te dobra, gdyż utrzymywano, że poprzednio były szlacheckiemi militales, ale przekonany, że je biskupom nadali książęta, zwrócił je 1354 bisk. Bodzancie i uwolnił od wszelkich ciężarów Dok. dany w Krakowie 19 maja 1354, ibid. , 252. Później wystąpił Wawrzyniec de Zabawa z pretensyami do biskupa o prawo leczyenstwo y o wramb pro libertate et ductura voluntaria w lasach radłowskich, może opierając się na wymienionem wyżej przy w. Władysława Łokietka, danym Piotrowi z Dobczyc w 1320 r. , został jednak przez Mikołaja de Streiche Strzelce nad Wisłą, sędziego, i Piotra de Falkow, podsędka ziemi sandomierskiej, odsądzony wyrok ibid. , II, 343. Za Dlugosza L. B. , II, 136 wś miała 12 łanów kmiecych, 10 zagr. z rolą, 4 zagr. bez roli i duży obszar biskupi. Dziesięciny, szacowane na 20 grzyw. , oddawano proboszczowi w R. W 1536 r. Pawiński, Małopolska, 491 miała 11 kmieci, z których 7 na łanach a 4 na półłankach siedziało. Płacili czynszu z łanu po 32 grzyw. a z półłanka po 7 grzyw. ; dawali nadto cztery korce owsa z łanu, 2 koguty, 2 sery, 20 jaj i odrabiali po 2 dni w tygodniu. Z 12 karczem, 8 dawało po grzywnie bez 4 gr. a z 5 po 22 grosze czynszu. Było nadto 4 zagrodników na posłu gach, 2 sadzawki, dwór, predium, mało łąki i bagnisko. W 1581 r. ibid. , 259 było 12 kmieci na 6 łanach, 4 zagrody z rolą, 10 zagr. bez roli, 4 komorn. z bydłem, 8 bez bydła i 3 rzemieślników. Vordum w opisie podróży w końcu XVII w. odbywanej Liske, Cudzoz. w Polsce, 132 powiada o R. , Piękna wieś dobrze zbudowany kościół, zgrabny zamek i ogród a o Radłowskiej woli Długi szereg domów wzdłuż jeziora, na 1 1 2 mili do Radło wa się ciągnie. Dykc. Geogr. Echarda po daje, że w kościele jest nagrobek Maciejow skiego, arcyb. gnieźn. Wielkie stawy urzą dzić miał Zbigniew Oleśnicki, bisk. krak. , a pałac i ogrody założył Opaliński, marszałek w. koronny. Siarczyński Słownik geogr. Galicyi, rps. bibl. Ossol, 1826 podaje, że istniał tu wspaniały ogród, przypominający ogrody Lucculla piękne probostwo wymurował ks. Duwal. Teraz ogród mniej starannie utrzy mywany, w którym stoi piękny dwór a raczej pałac. Po zaborze Galicyi wcielił te dobra Józef II do funduszu religijnego, zniósł cztery folwarki i uwolnił lud od pańszczyzny, zamie niając ją na czynsze. Z razu lud płacił chętnie, gdy jednak pojawił się nieurodzaj, zaprzesta no płacić, skutkiem czego zaprowadzono napowrót pańszczyznę, która trwała do r. 1848. Dobra sprzedano naprzód Badenfelsowi, na stępnie w r. 1872 nabył je bankier krakow ski Ludwik de Sternsztyn Helcel. Po jego śmierci przeszły na własność wdowy, która przeznaczyła na fundacyą probostwa cmentar nego i inne cele dobroczynne w Krakowie. Kuratorya zarządzająca masą spadkową ad ministrowała dobrami przez kilka lat, niechcąc sprzedać ich w obce ręce i dopiero w r. 1885 sprzedano je Tomaszowi hr. Zamoyskiemu. R. niema przywileju, mocą którego miałby prawo do do tytułu miasteczka, używa go jako siedziba władz sądowych i rynek targowy. Graniczy na wschód z Siedlcami i Dunajcem, na płn. z Dunajcem i Wolą Radłowską, na płd. z Niwką i Bobrownikami Małemi a na zachód ma rozległe bory sosnowe. Parafia na leży do dyec. tarnowskiej, dek. wojnickiego i obejmuje Wolo Radłowską, Wał, Rudę i Śmielanę, Podwale, Zdżary, Zdrochec, Marcin kowice, Biskupice, Głów, Niwkę, Dobczyce i Rudkę, ogółem 6491 rz. katol. i 310 izrae litów. Mac. Radłów 1. al. Radłowo, wś, os. wiejska, domin. i okr. domin. , pow. mogilnicki, o 4 klm. na zachódpołudnie od Pakości, par. Szczepan owo dawniej Słaboszewo czyli Sławoszewo, poczta w Pakości, st. dr. żel. w Janikowie o 7 1 2 klm. Wś ma 6 dm. , 53 mk. 21 katol. , 32 prot. . Os. wiejska liczy 195 Radłów Radłów Radłowce mk. 148 katol. , 47 prot. w 23 dm. Domin. miało 8 dm. , 163 mk. ; obszaru wraz z folw. Karolewo 676, 81 ha, czyli 560, 03 roli, 3, 23 łąk, 50, 32 pastw. , 37, 85 lasu, 19, 19 nieuż. i 5, 44 wody; czysty dochód grunt. 6637 mrk; cegielnia; właścicielem był Nepomucen Silewicz, a następnie bank Kwilecki, Potocki i Sp. , od którego nabyła tę majętność pruska komisya kolonizacyjna, płacąc 649, 88 mrk za hektar. R. istniał już przed r. 1523. W skład okr. domin. wchodził fol. Karolewo; cały okrąg miał 9 dm. , 175 mk. 162 katol. , 13 prot. . 2. R. , wś i fol. , pow. odolanowski, o 4 klm. na płn. zachód od Ostrowa, nad Ołoboczką, przy bitym trakcie do Roszkowa, par. Pogrzybów, poczta i st. dr. żel. w Ostrowie. R. posiadali Piotr Radłowski i Maciej Sokoliński w r. 1579 a Marcin Radłowski w r. 1618. Wś ma obecnie 40 dm. , 253 mk. 212 katol. , 41 Prot. . Fol. , wchodzący w skład okr. domin. Przygodzice, liczy 99 mk. w 5 dm. , obszaru ma 286, 83 ha, czyli 255, 12 roli, 24, 82 łąk, 1, 53 pastw. , 5, 29 nieuż. i 0, 07 wo dy; owczarnia zarodowa i nabiał; właścicielem jest ks. Radziwiłł. 3. R. al. Radłowo, dom. , pow. wrzesiński, o 7 klm. na wschódpołudnie od Mielżyna i o tyleż od Powidza i Strzałko wa, przy granicy królestwa polskiego, par. Ostrowo Kościelne, poczta i st. dr. żel. w Strzałkowie, ma 8 dm. , 106 mk. 99 katol, 7 Prot. , obszaru 275, 96 ha, t. j. 229, 11 roli, 12, 22 łąk, 17, 72 pastw. , 9, 46 lasu i 7, 45 nieuż. ; czysty dochód gruntowy 1588 mrk; właścicielem jest F. Kross. W r. 1294 miał R. należeć do poznańskich kawalerów św. Ja na Jerozolimskiego Kod. Wielkop. , n. 344. W 1399 r. nabył go Pasko i sprzedał klaszto rowi lędzkiemu; r. 1578 dzierżawił go Marcin Łukowski, a w r. 1618 jakiś marszałek nadwor ny; w nowszych czasach posiadali R. Wilkońscy. W 1882 r. nabył R. na subhaście za 115, 000 mrk Von d. Osten. E. Cal. Radłów, niem. Radlau, wś, pow. olesiński, W ar. Sternalice, odl. 1 1 2 mili od Olesina. W 1861 r. 61 dm. , 432 mk. 4 ewang. , szkoła od połowy XVIII w. Obszar wynosi 1408 mr. 1261 mr. roli. Radłowce, ob. Rałowce, Radłówek al. Radłówko, mylnie Pudłówko, majętność, pow. inowrocławski, o 7 klm. na płn. zachód od Inowrocławia i o tyleż na wschódpółnoc od Pakości, par. Tuczno, poczta w Jaksicach, st. dr. żel. w Inowrocławiu, ma 6 dm. , 133 mk. katol. , obszaru 286, 19 ha, czyli 252, 13 roli, 4, 89 łąk, 20, 29 pastw. , 5, 82 nieuż. i 3, 6 wody; czysty doch. grunt. 5666 mrk; należy do Brzeskich. W r. 1583 był R. własnością Jana Krotoskiego, kaszt. inowrocławskiego. Radłowice, rus. Radłowyczi, wś, pow. Samborski, 5, 62 klm. na płd. wschód od sądu pow. , urząd poczt. , st. kolei i tel. w Samborze. Na płn. zach. leży Sambor, na wschód Kulczyce, na płd. wschód Szade, na płd. Sielce, na płd. zach. Uherce Zapłatyńskie. Płn. zach. część wsi przepływa Dniestr. Koryto jego na tej przestrzeni płytkie a szerokie, brzegi niskie, to też ta część wsi narażona na wylewy. Do Dniestru wpada w obrębie wsi od praw. brzegu pot. Oreb, z dopływem Uherce; łączą się niedaleko ujścia. Na praw. brzegu Dniestru leżą zabudowania wiejskie, a mianowicie na płd. część wsi Radłowice Górne 337 do 341 mt. wzn. al. Aleksandrowszczyzna od dawnych właścicieli Aleksandrowiczów, na płn. R. Średnie i Dolne średnio do 293 mt. wznies. . Na lew. brzegu Dniestru leżą grupa domów Wychylówka nad rzeką, tuż przy gościńcu samborskodrohobyckim, dalej karczma Kalinówka, grupa domów Chałupki al. Chatki, a jeszcze dalej, na samej płn. granicy wsi, przy gościńcu samborskorudec kim, karczma Ryniówka al. Jamy. Kraniec płd. obszaru zajmuje las Radłowicki szczyt 353 mt. . Prawie środkiem wsi biegnie kolej państwowa i gościniec samborskodrohobycki, a przez Dniestr prowadzą 2 mosty. Własność większa Karola Barańskiego ma roli or. 836 mr, , łąk i ogr. 208 mr. , pastw. 135 mr. , lasu 264 mr. ; własność mniejsza roli or. 636 mr. , łąk i ogr. 67 mr. , pastw. 214 mr. , lasu 24 mr. W r. 1880 było 199 dm. , 865 mk. w gm. ; 19 dm. , 138 mk. na obsz. dwor. ; 384 rz. katol. , 498 gr. katol. , 121 izrael. ; 773 Polaków, 230 Rusinów. Parafie rzymsko i gr. katol. w Samborze. We wsi jest cerkiew, szkoła etat. jednokl. , dwa dwory, fol. i gorzelnia. W archiwum parafialnem łacińskiem w Samborze Metrica copulatorum ab a. 1666 ad a. 1725, t. II, str. 336 czytamy 10 Febr. a. 1709. In curia bonorum villae Radłowice matrimonium legitime contraxerunt Generosus Petrus Nabujowski, pincerna Braclavensis, et Generosa Joanna Siemińska, virgo dapiferri novogrodensis ommissis bannis per dispensationem et indultum Illmi rever. administratoris premisliensis in assistentia Illmi et Rdsimi domini Georgii Winnicki, archiep. et Metropolitae kijoviensis, episcopi premisliensis, sanocensis, samboriensis etc. assistente sibi Rdo Domino Petro Bodyni, sacerdote congrogationis missionis, vicario Eccl. Paroch, Samboriensis, praesentibus testibus Generoso Stephane Jurecki, ensiforo dobrynonsi, et Antonio Borzyński, pincerna łanciciensis ac aliis pluribus circa eundem actum comparentibus. Lu. Dz. Radłowice, niem. Radlowitz, 1288 Radlowiz, wś, pow. olawski, par. ewang. Piskorzów. W 1842 r. 19 dm. , sołtystwo. 170 mk 60 Radłówek Radłowice katol. . Dawniej własność kolegiaty św. Krzyża we Wrocławiu. Radłowo, kaszub. Redłowo, 1710 Wysokie Radłowo, niem. Hochredlau, HochRedlau i Redlau, dok. 1365 Redelow, majętność chełmińska na Kaszubach, w pięknem położeniu, niedaleko zatoki Puckiej, nad rzką Kaczą, naradłowskich wzgórzach Redlauer Hoehen, stąd nazwa Wysokie R. , pow. wejherowski, st. pocz. , tel. i kol i par. ew. M. Kaczki, par. kat. Oksywie. Gmina obejmuje 484 ha 335 roli orn. , 17 łąk, 20 lasu. W 1869 r. było 223 mk. , 122 kat. , 101 ew. , 19 dm. ; 1885 r. 21 dm. , 44 dymow, 241 mk. , 206 kat. , 35 cw. Oberża Adlerhorst 5 dm. , 46 mk. leży na przylądku górującym nad zatoką Pucką. Piękny widok na morze ściąga tu licznych gości w porze letniej z pobliskich zakładów kąpielowych. Z dóbr tutejszych dostawiają mleko do Sopotu; prócz tego jest tu hodowla owiec. Właściciele Ottomar Hermes, naczelny radca konsystoryalny w Berlinie, Jul. , Aug. i Ant. v. Rossicki i Józef v. Grablowski. Na obszarze wsi znajduje się cmentarzysko, leżące na południowej pochyłości wzgórza radłowskiego i przy samej granicy ze wsią Kaczkami. W 1836 r. natrafiono na grób skrzynkowy z 9 urnami, z których 5 ocalało. Wszystkie były twarzowe; znaleziono w nich łańcuszki i szczypczyki bronzowe ob. Objaśn. do mapy archeol. Prus Zach. Ossowskiego, str. 60. Od r. 1311 należało R. do komturstwa gdańskiego. R. 1365 d. 12 czerw. nadaje komtur Ludeke V. Essen dobra Redelow Piotrowi sołtysowi i jego spadkobiercom na prawie chełm. z 31 włókami, między któremi były 3 wolne sołeckie, z połową jazu i trzecim fenikiem od kar sądowych. Za 3 morgi łąk, które się jeszcze dołączają, będzie Piotr zobowiązany nam dla podróży dostawiać konia 3 grz. wartującego; za łowienie ryb w zatoce będzie naszemu wójtowi rybackiemu w Pucku 2 grz. płacił, drugim osadnikom dajemy pewnie każdemu łąkę 1 mr. obejmującą, za co nam będą czynszowali 20 korcy owsa; od każdej osiadłej włóki będą płacili 16 skojców, 2 kury i od każdego pługa 2 korce żyta; biskup będzie jako dziesięciny pobierał pół wiardunka; wieś cała jest wreszcie zobowiązana uzbroić jednego ze wsi dla posyłek; o strawę jednak dla niego w. mistrz starać się będzie ob. Prutz, Gesch. des Kr. Neustadt, str. 192. Około r. 1400 są tu 3 puste wł. , 28 czynszujących i karczma, która płaci 3 złote tamże. Wieś rządziła się wtedy jeszcze wciąż starodawnem prawem pol. str. 54. Dawniej był tu murowany kościół ewang. , zbudowany r. 1568. Znajdowała się tu jedna czy więcej hut żelaznych. Niemieccy robotnicy przyjęli zaraz luteranizm i ze składek zbieranych na odbudowę kościoła w Kaczkach wystawili zbór. Biskupi napróżno się do magali aby był oddany katolikom. W roku 1743 siał kościół tutejszy jeszcze w dość do brym etanie; polem zaniechali go parafianie ob. Utracone kośc. p. Fankidejskiego, str. 217. R. 1583 było tu 5 włościan ob. Wizyt, Rozdrażewskiego, str. 14. R. 1710 płaciło R. mesznego 8 kor. żyta i tyleż owsa ob. Wizyt. Szaniawskiego, str. 42. Według taryfy z r. 1648, gdzie uchwalono pobór podwójny a akcyzę potrójną, płaciło tu 6 osób 12 fl. ob. Roczn. Tow. P. Nauk w Pozn. , 1871, str. 201. Kś. Fr. Radłowska Wola, wś, pow. brzeski, par. rz. kat. i urz. pocz. w Radłowie, odl. o 4 klm. na płd. wschód, leży w równinie, nad pot. Kisieliną, lew. dopływem Dunajca, przy drodze z Radłowa do Jagodnik nad Wisłą. Wś wraz z obszarem większej posiadł. Tom. hr. Za moyski ma 227 dm. dwór 4 dm. , 1245 mk. ; 1227 rz. kat. i 18 izrael. Obszar wiek. pos. attyn. Radłowa składa się z 328 mr. roli, 48 mr. łąk i ogr. , 39 mr. past. i 850 mr. lasu; pos. mn. ma 823 mr. roli, 283 mr. łąk, 189 mr. past. i 10 mr. lasu. Lasy ciągną się w stronie zachodniej, łąki i pastwiska na płn. wschód aż po Dunajec. Kasa pożyczk. gm. ma 4900 złr. kap. Szkoły niema. Graniczy na płd. z Ra dłowem i lasami, na zach. z borem w którym wś Wróblówka, na płn. z Rudą, Wałem i Za bawą. Mac. Radłowszczyzna, ob. Rałowszczyzna, Radły, pow. częstochowski, ob. ŁugiRadły, Kolonia ta powstała w ostatnich czasach na obszarze dóbr rządowych ob. Krzepice, przy os. młyn. Radły, nad rz. Liswartą, na grani cy od Szląska pruskiego. W 1827 r. było tu 15 dm. , 65 mk. , obecnie 82 dm. , 620 mk. Radmannsdorf, wś, pow. lwowski na Szląsku, par. ew. Zobten. W 1842 r. 42 dm. , 198 mk. 1 katol. Radmannsdorf niem. , ob. Trzebieluch. Radmercy, niem. Radmeritz, targowisko nad rz. Nissą, pow. zgorzelicki. Na granicy od Saksonii, którą stanowi rzka Wittich, dzieląca wieś na dwie połowy, Do 1815 r. należała osada do Saskich Łużyc. W 1842 r. był tu kościół par. ew. do 1617 filia kościoła w Niedzic, szkoła ewang. , kopalnie węgla kamiennego, 101 dm. , folw. , 556 mk. 7 katol. Osada należała do zakładu dla panien szlacheckich, istniejącego w saskiej połowie wsi. Zakładu fundatorem był w 1728 Joachim v. Ziegler i Kliphausen, szambelan Augusta II, króla polskiego i saskiego. Radmiany, zaśc, pow. kowieński, w 4 okr. pol, o 25 w. Kowna. Radnia 1. al. Ciekąca, rzka, prawy dopływ Schodni Szkodni, dopł. Czarnej, z którą łączy się pod Połańcem, przy ujściu do Wisły. R. Radłowo Radmercy Radłowo Radłowska Wola Radłowszczyzna Radły Radnia Radmiany Radmannsdorf Radochońce Radnicken Radochy Radochówka Radocha Radobycz Radnitz Radnicken bierze początek pod Szydłowem. 2. R. al. Rednia, lewy dopływ Świdra, prawego dopływu Wisły; płynie z pod Gościewicz w pow. łukowskim. Radnicken niem. , wś i folw. , pow. rybacki, st. pocz. Gruenhoff. Radnitz niem. , ob. Radocin. Radobycz, rzeczka wspomniana w Lib. Ben. Łaskiego II, 32, oznacza może Strugę al. Ner, który oblewa Pleszew i pod Rokutowem wpada do Prosny. Nazwa tymczasem Radobycz przypomina Radowicę, dopływ Lutyni, płynącą o 15 klm. na zachód od Ple szewa. E. Cal. Radocha 1. pustka, kol. i os. nad rz. Brynicą, pow. będziński, gm. Gzichów, par. Czeladź; kol. ma 3 dm. , 5 mk. , 20 mr. włośc; os, 1 dm. , 17 mk. , 12 mr. dwors. 2. R. , polo we wsi Makowiska pow. noworadomski. Wspomina je Lib. Ben. Łask. I, 527. Radocha, wś nad Sożą, pow. homelski, w pobliżu Chalczy. W okolicy mieszka dużo szlachty zaściankowej. Radochońce, potok, wytryska w lesie Buczynie 345 mt. , w obr. gm. Czyszki, pow, Samborski, przepływa na płd. obszar gm. Radochoniec, i w biegu wschod. wśród mokrych łąk, między wzgórzami Potoczyskami 323 mt. od płn. a Lasom za błotem podąża ku Adamówce folw. gm. Rogoźna, gdzie zwraca się na płd. wsch. Opłynąwszy wieś od zach. wpada do Błożewki z lew. brzegu, poniżej wsi Rogoźna, naprzeciwko Brześcian, na obszarze tej ostatniej gminy. Długość biegu 11 klm. Radochońce Polskie i Ruskie, rus. Radochonci, wś, pow. mościski, 21 klm. na płd. zach. od sąd. pow. w Mościskach, 6 klm, od urz. pocz. w Hussakowie. Na wschód leżą Bolanowice i Jordanówka, na płn. wschód Horysławice, na płn. Hussaków i Chodnowice, na płn. zachód Boratycze, na zachód Miżyniec i Gdeszyce cztery ostatnio w powiecie przemyskim, na płd. Bylice, na płd. wschód Rogoźno obie w pow. Samborskim. Płn. zach. cześć wsi leży w dorzeczu Wisły, za pośrednietwem pot. Buchty, dopływu Wiaru. Buchta tworzy się z kilku potoków nadpływających z Gdeszyc i płynie na płn. do Horysławic, przyjmując w obrębie wsi mało dopływy. Płd. kraniec wsi leży w dorzeczu Dniestru, za pośrednictwem potoku Radochońce, nadpływającego od zach, z Gdeszyc a płynącego łukiem lekko na płn. wygiętym do Rogóźna. Zabudowania wiejskie leżą w dolinie Buchty, na zach. od nich cegielnia. Na wschód wzgórze Korpakówka 310 mt. , znak triang. Płd. część wsi zajmują lasy Las za błotem 337 mt. na praw. brzegu pot, Radochońce i las Potoczyska 323 mt. . Torfowisko w lasach ma 130 mr. obszaru. Na granicy płd. wschod, śród lasu karczma Białe drogi. Własn. wiek. hr. Stanisław Stadnicki ma roli or. 341 mr. , łąk i ogr. 128 mr. , pastw. 25 mr. , lasów 1552 mr. ; własn. mn. roli or. 1609 mr. , łąk i ogr. 305 mr. , pastw. 364 mr. , lasu 222 mr. W r. 1880 było 257 dm. , 1524 mk. w gm. , 10 dm. , 90 mk. na obsz. dwor. ; 898 rz. kato. , 679 gr. katol. , 37 izrael. ; 973 Polaków, 614 Rusinów. Kapelania rz. katol. w miejscu, dek. mościski, dyec. prze myska. Była tu niegdyś parafia, niewiadomej erekcyi. Pod koniec XVIII w. wcielono ją do par. hussakowskiej, a w r. 1865 założono ka pelanią. Kościół drewniany p. w. św. Mikoła ja w miejscu, dek. mościski. Do par. należą Horysławice; cerkiew murowana p. w. św. Mikołaja, szkoła etat. jednoklasowa, fol. , go rzelnia i karczma. R. należą w ciągu XV i i XVI w. do Wapowskich, dziedziców Wapowiec, w pow. przemyskim. Doszli oni do zna czenia i majątku przez beneficya duchowne, które pozwalały pojedynczym członkom rodu gromadzić mienie, przechodzące po nich na dalszą rodzinę. Jan de Radochonycze, magi ster akademii krak. w 1408 r. , kanonik kate dralny, dziekan w 1416 r. a rektor 1424 i 1431 r. , umiera prawdopodobnie 1450 r. Dom kanonicki po nim obejmuje w Krakowie Dłu gosz. Jakub z R. , także uczeń akademii, zrzeka się kanonii krakowskiej w 1477 r. na rzecz swego krewnego Piotra. Ten ostatni, jako krewny bisk. Jana Rzeszowskiego, ważną rolę odgrywał w kapitule, jeździł dwukrotnie do Rzymu 1482 i 1488 r. . Synowcem jego był znany historyk i humanista Bernard Wapowski, zapisany do akademii krakow. jako Bernardus Stanislai de Radochonycze. W 1535 r. umiera Bernard a w 1536 stryj jego Piotr; Radochońce zostają w ręku synowców ob. J. Szujski, Wstęp do wyd. kroniki Wapowskiego, Kraków, 1874 r. . Lu. Dz. Br. Ch. Radochówka, w dokum. Radachówka, wś nad bezim. dopł. rz. Stubły, pow. rówieński, na płd. zahd. od Klewania, par. Ołyka, posiada kapl. kat. dek. dubieńskiego. Około 1859 r. należała do Janusza Nowowiejskiego. Ob. Arcch J. Z. R. , cz. I, t. 4 286, 287, 292 294, 318; cz. VI, t. 2 74. Radochy, folw. do Orli należący, na poL Mazurach, pow. niborski, blisko st. p. , tel. i kol, żel. w Niborku. Ad. N. Radocin, niem. Radnitz, wś, pow. opawski, ob. sąd. bielowiecki, na Szląsku austr. , na lew. brz. rz. Wag, tuż na zach. od Bielowca Wagstadt, graniczy od płd. i wsch. z obszarem Bielowca, od płn. z Ciskiem Zeiske, od zach. z Starą Wsią Altstadt. Wzniesienie 393 mt. npm. Należy do sądu obw. , urz. podat. , poczt. i par. w Bielowcu. Liczy 67 dm. , 406 mk. rz. kat. ; niemców 393, Czechoszląz. 13. r. 1880. Br. G. Radoczko Radocka Góra Radocina, potok, powstaje w gm. Radociny, pow. gorlickim, z pod szczytu Beskidu 610 mt. , w głównym grzbiecie Beskidu wschodniego; płynie na płn. przez Radocinę, a następnie granicą Czarnego, Nieznajowej z jednej a Długiego i Rostajnego z drugiej strony, zabrawszy z lew. brzegu pot. Zawoję, tworzy rz. Wisłokę. Wspomina ten potok przywilej Zygmunta Augusta z d. 2 sierp. 1569, mocą którego Iwan, sołtys z Świętkowic, założył wieś Czarny Potok, dziś Czarne w pow. gorlickim Ex utraque parte fluvii et rivuli Czarny ab fluvio et rivulo Radocina inter fundos villae nostrae regalia Świętkowa ex una et villae Dolhae parte ab altera usque ad radicem silvarum Biesczad ac ad parietem fundi et bonorum Zdymia. Potok Czarny przepływa wieś Czarne i wpada z lew. brzegu do R. Wś Dolha dziś zwie się Długie, Świętkowa Świątkowa, Zdymia Zdynia. Br. G. Radocina, rus. Radocyna, wś, pow. gorlicki, u źródłowisk Wisłoki, na granicy węgierskiej. Dolina górska, w której zabudowała się wieś nad rzeką i drogą do Waradki na Węgrzech, wznies. poniżej drewnianej cerkwi na. 523 mt. npm. , na południe zamyka ją szczyt Beskidu 619 mt, ku zachodowi podnosi się teren w lesistych wzgórzach dzielących R. od Koniecznej do 695 mt. a Małym Beskidzie do 635 mt. Od wschodu w Dubrym werchu do 664 mt. Par. gr. kat. należy do dyec. przemyskiej, dek. dukielskiego, i obejmuje najbliższą wieś na północ leżącą Dołhe. Uposażenie proboszcza składa się z 38 roli, 6 łąk i 44 mr. pastw. a nadto 186 złr. dodatku do kongruy. Najbliższa poczta w Grabie odl. o 5 klm. . We wsi jest szkoła ludowa niezorganizowana, w której uczy djak. R. ma 87 dm. i 486 mk. ; 479 gr. kat. Rusinów, 7 izrael. Pos. wiek. Józefa Lewickiego wynosi 3 łąk, 1 past. i 229 mr. lasu; pos. mn. 858 roli, 161 łąk, 347 past. i 49 mr. lasu. Gleba górska jałowa, lasy świerkowe. Mac. Radocka, ob. Radoszka. Radocka Góra, nazwa części wsi Radoczy w pow. wadowickim. Br. G. Radocza z Górą Radocką, wś, pow, wadowicki, odl. 53 klm. na półn. od Wadowic, na lewym brzegu Skawy, wznies. 312 mt. npm. , przy gościńcu z Wadowic do Zatora, ma kościół rzym. kat. , szkołę ludową i młyn wodny. Leży w okolicy urodzajnej, lekko sfałdowanej gleba glinkowa, pokrytej na zachodniej stronie liściowymi gajami, które ją dzielą od Frydrychowic. Ozdobą wsi jest piękny dwór i zabudowania gospodarskie większej posiadłości F. br. Bauma. Liczy wogóle 173 dm. 47 na obszar dworski i 1, 108 mk. 291 obsz. dworski; 1, 047 rzym. kat. i 61 izraelitów. Wiek. pos. ma 557 m. roli, 15 łąk i ogrodów, 47 pawi. i 200 mr. lasu; pos. mn. 553 m. roli 23 łąk i ogr. , 70 past. i 46 mr. lasu. Kościół drewniany został zbudowany w r. 1535 Łep kowski, Rocz. Tow. nauk. krak. 1801, str. 250, na miejscu dawnego z 1484 r. Parafia jednak jest wcześniejszą, gdyż erygowano ją 1400 r. W 1563 r. dziedzic oddał kościół różnowiercom i zabrał uposażenie proboszcza. Po 30 latach oddany katolikom a dopiero w roku 1624 konsekrował go bisk. sufragan krak. Mikołaj oborski, zmieniając tytuł dawny św. Klemensa na tyt. Przemienienia Pańskiego. Par. należy do dyec. krak. , dek. wadowickie go. W r. 1581 R. była w części własnością Zygm. Palczowskiego Pawiński, Małop. 101 i składała się z 8 1 2 łan. kmiec, 4 zagród z ro lą, 1 komor. z bydłem, 5 kom. bez bydła i 1 rzemieślnika, 1 2 pola zaś stało pustką. Drugą część posiadała Brandysowa a trzymał ją Narembski; składała się z 2 łanów kmiecych, 5 zagród bez roli, 3 komorników bez bydła; wreszcie część Frydrychowskicgo miała 3 4 łanu kmiecego i 1 zagrodę bez roli. R. gra niczy na płd. z Tomicami a na płn. z Graboszycami. Mac. Radoczka Kętrz. pisze Radocka, attyn. do Cisewia, wymieniona w wizyt. Rybiń skiego z r. 1780 str. 67, pow. chojnicki, par. Wiele. Ks. Fr. Radoczko, jezioro pod Płochocinem i Bąkowem, w pow. świeckim, wymienione w przywileju z r. 1350 ob. Kreis Schwetz von Wegner, II, str. 399. Radogoszcz, wś i kol. nad rz. Złotą, pow. łódzki, gm. Radogoszcz, par. Łódź, odl. 2 1 2 w. od Łodzi, stanowi niejako jej przedmieście. Posiada urząd gminny, fabrykę mydła z prod. na 45, 000 rs. i cegielnią z prod. na 20, 000 rs. Wś ma 33 dm. , 344 mk. , 233 mr. ; kol. 121 dm. , 991 mk. , 1, 443 mr. 798 mr. ornej. W 1827 r. było 15 dm. , 351 mk. Jest to sta rożytna osada, wspominana w dok. 1242 r. kod. dypl. Bartosz. . Należała pierwotnie do par. Zgierz a następnie do par. w Łodzi. W XVI w. łany kmiece płaciły dziesięcinę scholastryi łęczyckiej, folwarczne plebanii w Zgierzu, zaś pleb. w Łodzi pobierał tylko kolędę po groszu z łanu. Łaski, L. B. , II. , 382. Według reg. pob. pow. łęczyckiego z r. 1576 we wsi Radogoszcz, w par. Zgierz, Stanisław Skotnicki miał 3 łany, 3 osad. ; Anna Lutomirska 3 łan. , 2 zagr. , 2 karczmy, szynkarz wódki; Barbara Radogoska 4 łany, 3 osad. Pawiński, Wielkp. II. 63. R. gmina, należy do s. gm. okr. III w Bałutach, st. p. i kol. w Łodzi. Br Ch. Radogoszcz, niem. Radegast, wś, pow. starogardzki, odl. o 5 mil na połd. od Starogardu, st. p. Buelowsheide, par. kat. Osiek 3 4 mili odl, ew. Skurcz, zawiera 7 gburstw i 10 za Radocza Radoczka Radocina Radocina Radogoszcz Radojewo Radohoszcz Radohoszcza Radojewice gród, 599, 69 mr. W 1869 r. 17 dm. , 107 mk. , 102 kat. , 5 ew. Cała gmina, do której należy Trzebiechowo 1885 r. 3 dm. i 23 mk. , I ębiagóra 4 dm. , 39 mk. i Łuby 9 dm, 65 mk. obejmuje 329 ha, 42 dm. i 293 mk. , 285 kat. , 8 ew. , z których na R. am przypada 26 dm. , 166 mk. Między R. a Osiekiem ciągnie się jezioro Kalęba, Kś. Fr. Radohoszcz 1. urocz. na gruntach wsi Hniewczyc, pow. piński, kolo Pińska. 2. R. , w spisie urzęd. mylnie Ragodoszcz, wś nad Piną, pow, kobryński, na pograniczu pow. pińskiego, w 5 okr. pol. , gm. Odryżyn, o 80 w. od Kobrynia. Śluza na Pinie, o parę wiorst poniżej uścia do niej od pr. brzegu rzeki Zarobczanki. Radohoszcz 1. al. Radohoszcza Wielka, wś nad bezim. dopł. Wilii, pow. Ostrogski, o 2 w. na płd. zach, od Ostroga, pomiędzy górami, w lesistem położeniu. Posiada cerkiew parafialną. Gleba wogóle piaszczysta, po górach tylko i to w małej części glinkowata; w wądołach są bujne łąki zalewne, wydające obficie siano. Prawic każdy włościanin ma przy osadzie sad, składający się z drzew owocowych. Włościanie trudnią się rolnictwem i wogóle są zamożni. Domy obywatelskie, wzniesiono na wyniośłej szych miejscach, dość porządnie są zabudowane i otoczone obszernemi ogrodami owocowemi. We wsi znajduje się dotąd cmentarzysko aryańskie, zupełnie opuszczone, z kilkoma kamieniami grobowemi, wrośniętemi w ziemię, na których widać ślady napisów, zupełnie prawie zatartych przez czas i swawolę ludzką. Pośrodku wsi jest miejsce wynioślejsze, zwane kościelisko, na którem prawdopodobnie stał zbór aryański. Zresztą niema żadnych pamiątek ani podań miejscowych. Jest to stare dziedzictwo rodziny Sieniutów, dzielącej się na Sieniutów Lachowieckich, Tychomelskich, Olszańskich i Radohoskich, Sieniutowie byli aryanami, lecz na początku XVII w. powrócili do katolicyzmu. Po wygaśnięciu linii Sieniutów Radohoskich wzięli najbliżsi krewni po kądzieli Dobrzyńscy, Scybińscy, Jezierscy, Piaseccy, Świętochowscy i kn. Jabłonowscy, jak o tom świadczy dział majątków sporządzony w 1766 r. Obecnie R. Wielka należy do Złotolińskich, Dziewulskich, Wysokich, Lebedyńskich, sukcesorów Żeromskich i Chodorowskich. 2. R. Muła, wieś nad dopływem Wilii, pow. Ostrogski, położona prawie na równi z R. Wielką, rozłożona po górach i dolinach, od północy zasłonięta lasom, posiada cerkiew filialną na wysokiej górze, do której doroczny odpust licznych ściąga pielgrzymów. Ma 134 mk. , prawic wyłącznie samą szlachtę czynszową, katolików, kilku tylko włościan prawosławnych. Szlachta mówi po polsku, chociaż niepoprawnie, niektórzy umieją czytać i pisać; 17 z nich jest zamożnych, 16 zaś bie dniejszych. Pierwsi mają pola orne czarnoziemne i koło domów sady, a drudzy tylko ogro dy i utrzymują się z pędzenia smoły, wyrobu tarcic, belek i klepek. Możniejsi trzymają po kilkanaście koni i tyleż bydła rogatego, chodują owce, trzodę chlewną, a zimą najmują furmanki pod transporta; biedniejsi mają od 2 do 3 krów i trochę nierogacizny. R. Mała jest przysiołkiem wsi Dobrynia i należy do dóbr Płużno. Własność pierwotnie ks. Ostrogskich, potem Koniecpolskich, w końcu ks. Ja błonowskich, w posiadaniu których dotąd zo staje. Z. Róż. Radohoszcz Radoncz, dawna nazwa mtka Pohar ob. w pow. starodubskim gub. czernihowskiej, wspomniana w kronice Ipatiewskiej pod 1155 r. Radohoszcza, rzeczka w gub. grodzieńskiej, lewy dopływ Jasiołdy. Radohoszcza, wś, nad rz. Newdą, pow. nowogródzki, w 2 okr. pol. horodyszczańskim, ma 15 osad, miejscowość falista, małoleśna, grunta urodzajne, szczerkowogliniaste. Radohoszcza, wieś w płd. stronic pow. owruckiego, na płd. zch. od mka Łuhina, niegdyś własność monasteru Nikolskiego Pustyńskiego w Kijowie; ob. Arch. J. Z. R. , cz. I, t. 4 21, 52, 80, 81; cz. III, i 2 166, 170. Radojewice al. Radajewice, niem. Radajewitz, dawniej Radujewice, wś, domin, i okr. dom. , pow. inowrocławski, o 12 klm. na wsch. połud. od Inowrocławia i o tyleż na półn. wschód od Kruszwicy, w okolicy wznies. do 109 mt. npm. , par. Góra, poczta w Łojowie, st. dr. żel. w Inowrocławiu, W r. 1489 należały R. do Radojewskich, a w r. 1553 nast. do Zakrzewskich; w r. 1583 posiadał tam 1 2 łan. Jan Niemojowski. Wś liczy 157 mk. kat. i 20 dm. Dominium ma 9 dm. , 145 mk. i obszaru wraz z fol. Popowo 662, 79 ha, t. j. 343, 25 roli, 99, 16 łąk, 156, 20 past. , 28, 63 lasu, 26, 73 nieuż. i 8, 82 wody; czysty doch. gr. 4646 mrk; chów bydła holenderskiego i fryzyjskiego. W skład okr. domin. wchodzi fol. Popowo; cały okr. ma 10 dm. , 163 mk. 127 kat. , 36 prot. . E. Cal. Radojewo, dawniej Radujewo, wś i domin. , pow. poznański, o 9 klm. na płn. od Poznania; po lew. brzegu Warty, w okolicy wzgórzystej; par. Owińska, poczta i st. dr. żel. w Poznaniu. Przemysław I nadał w r. 1252 R. klasztorowi owińskiemu, który je posiadał aż do kassacyi. W r. 1388 wchodziło R. w skład opola chojnickiego. W lesie znaleziono cmentarzysko z popielnicami i przedmiotami z bronzu, tudzież śmietniki ciągnące się wzdłuż starego łożyska Warty. Ku kółnocy od R. stoi na wzgórzu odwieczny dąb, u którego stóp le Radohoszcz Radolin Radolin Radom żały kamienie kołem z promieniami wypełnionemi drobnemi kamyczkami. Poszukiwania dyr. Schwartza Mater. z. e. prachist. Kartogr. d. Pr. Posen, IV, Nachtr. 5 nie doprowadziły do pożądanego skutku powodu rozgałęzionych korzeni dębu. Wś ma 11 dm. , 109 mk. 99 kat. , 10 prot. . Domin, liczy 172 mk. 108 kat. , 64 prot. w 13 dm. ; obszaru ma 501, 47 ha, czyli 308, 63 roli, 65, 76 łąk, 32, 06 pastw. , 73, 34 lasu, 21, 06 nieuż. i 0, 62 wody; czysty doch. grunt. 4320 mrk; gorzelnia i cegielnia; chow krów holenderskich; obszerne sady owocowe 10 ha; właścicielem jest O. II. v Treskow, którego przodkom nadał R. rząd pruski po zaborze dóbr klasztornych, E. Cal. Radolin 1. wś i fol. , niegdyś miasteczko, pow. czarnkowski, o 5 klm. na płd. wschód od Trzcianki, po prawym brzegu Noteci, nad Silnicą al. Trzcianką; par. katol. Biała, par. prot. , poczta i st. dr. żel. w Trzciane Schoenlanke. Herb miasta, jak wnioskuje Vossberg Wappenbuch, 14 przedstawiał w czerwonem polu bróg zboża, spoczywający na 4 słupach srebrnych Leszczyc, herb Radolińskich. Przypuszczenie H. Wuttke go Staedteb. d. Landes Posen, 421 i innych, jakoby z tego IL w r. 1390 pisał się Piotr, jest mylne. Radolińskich bowiem gniazdo rodzinne jest Radolina w Konińskiem, Radolin zaś nadnotecki nie istniał jeszcze w XIV w. ; powstał on na obszarach wsi Białej, należącej pierwotnie do Czarnkowskich, a w końcu do Poniatowskich 1754 i Radolińskich. Jeden z nich uzyskał w r. 1759 przywilej Augusta III na założenie miasta pod nazwą Radolina. Dziedzic ten nadał pod dniem 2 września 1764 mieszkańcom nowo założonej osady przywilej, mocą którego wolno im było wybierać swą władzę miejscową. W r. 1772 dostał się R. pod panowanie pruskie, a następnie w ręce jakiegoś Livonius a. W 1848 r. oświadczyli się mieszkańcy R. przeciw reorganizacyi w. ks. poznańskiego, a w r. 1858 przestali rządzić się prawem miejskiem. Ludność zajmuje się tkactwem, chowem bydła i uprawą roli; w r. 1816 było 58 warsztatów tkackich w biegu; czysty dochód z ha roli oblicza się na 11 mrk. W r. 1788 było tu 467 mk. i 46 dm. ; 1816 r. 601 mk. 92 kat. , 506 prot. , 3 żyd. ; 1831 r. 83 dm. , 627 mk. 60 kat. , 552 prot. , 15 żyd. ; 1842 r. 721 mk. ; 1855 r. 81 dm. , 703 mk. 117 katol. , 575 prot. , 11 żyd. ; 1871 r. 93 dm. , 773 mk. 130 kat. , 641 prot. , 2 żyd. . Folwark 1 dm. i 6 mk. wchodzi w skład okr. domin. Biała. 2. R. , ob. Radolińska Wapiarnia. E. Cal. Radolina, wś, fol. i młyn nad rz. Wartą, pow. koniński, gm. Golina, par. Myśliborz, odl. od Konina w. 16; leży między Lądkiem a Goliną; wś wraz z os. Rybaki liczy 14 dm. , 213 mk. ; fol 4 dm. , 55 mk. ; młyn 1 dm. , 7 mk, Na początku XIII w. spotykamy R. w liczbie wsi dających dziesięcinę klasztorowi w Lądzie ob. t. VIII, 666. W XVI w. dziesięciny folwarczne pobiera plcb. z Myśliborza, kmiecie zaś dają mu tylko meszne po mierze owsa i żyta. Łany sołtysie leżą pustkami, karczma rze i zagrodnicy dawali kolędę po groszu Ła ski, Lib. B. , I, 292. Ztąd wywodzą swój ród Leszczyce z Koszut Radolińscy. Dobra Rado lina składały się w 1885 r. z folw. R. , Bar barka, os. Rybaki, rozl. mr. 876 fol. R. gr. or. i ogr. mr. 391, łąk mr. 174, past. mr. 86, nieuż. mr, 29, razem mr. 680; bud. mur. 14, z drzewa 6; fol. Barbarka gr. or. i ogr, mr. 193, nieuż. mr. 3, razem mr. 196; bud. mur. 3, z drzewa 2. W skład dóbr poprzednio wchodziły wś R, os. 47, z gr. mr. 168; we Barbarka os. 8, z gr. mr. 8; wś Chrusty os. 8, z gr. mr. 6. Br. Ch. Radlińska 1. Wapiarnia, niem. Radoliner Kalkfabrik, pow. czarnkowski, tuż pod Radolinem, nad Notecią, naprzeciw Wałkowic; 1 dm. , 11 mk. 2. R. Wieś, niem. Radoliner Coonie, pow. czarnkowski, osada wiejska, o 3 klm. na południe od Radolina, wzdłuż Silnicy al. Trzcianki; ob. Flot. Radolny, niem. RadolniSee, zach. ramię wielkiego jez. Wdzidzkiego w pow. kościerskim, 2 3 mili długie i 1 10 mili szerokie. R. 1767 nadaje ssta nowowiejski Chrystyanowi Engler w Anielskiej Hucie wolne rybo łówstwo w jez. Radolny. Kś, Fr, Radom, miasto, stolica powiatu i gubernii, leży pod 51 23 9 szer. płn. i 38 18 7 dłg. wsch. od Ferro, nad rzką Mleczną, dopływem poblizkiej Radomki Radomierzy uchodzącej do Wisły, śród pochylającej się ku płn. wschodowi równiny pagórkowatej, stanowiącej przejście od wielkich dolin Bugu i Wisły i dolnej Pilicy, do wyżyny małopolskiej. Radom mieści się na niewielkiem płaskowzgórzu okrążonym od płd. zach. , zachodu i płn. zach. przez rzkę Mleczną, powstającą z połączenia kilku strumieni odprowadzających wody tego płaskowzgórza. Ponieważ wycięcie lasów zmniejszyło zasoby wody, przeto rzeczka ta w górnym biegu powyżej R. często bardzo w lesie wysycha. Okrąża ona miasto od strony zachodniej. Centralne położenie R. uwidoczniają cyfry jego odległości od większych miast Warszawy 95 w. , Kielc 73, Lublina 105, Sandomierza 108, Opatowa 79, Końskich 80, Piotrkowa 106. Kolej żelazna dąbrowskoiwangrodzka przerzynająca gubernią ma w R. stacyą odl. 79 w. od Kielc, 53 w. od Iwangrodu. Drogi bite I i II rzędu rozchodzą się z R. siedmiu promieniami. Miasto rozciąga się w kierunku od płn. zach. ku płd. wsch. wzdłuż traktu lubelskiego, ztąd ulica Lubelska jest główną arteryą miasta. prss Radolny Radlińska Radolina Na krańcu płd. wsch. mieści się stacya drogi żelaznej wraz z budowlami mieszczącemi biura i warsztaty kolejowe. Część ulicy Lubelskiej w pobliżu stacyi, zabudowała się dziś dwupiętrowemi kamienicami i stanowi najwięcej ożywioną dzielnicę miasta. Radom posiada obecnie tylko dwa kościoły katolickie parafialny i pobernardyński, dwie cerkwie prawosławne świeżego pochodzenia, kościołek ewangielicki i synagogę. Z zakładów dobroczynnych istnieją szpital św. Kazimierza, szpital żydowski i przy nim lombard, dom przytułku dla starców, towarzystwo dobroczynności i utrzymywany przez nie dom przytułku, ochrona dla dzieci prawosławnych. Naukowe zakłady są następująco gimnazyum męzkie, gimnazyum żeńskie, dwie szkoły elementarne mczka i żeńska, prywatne progimnazyum 4klas. męzkie i dwie pensye prywatne żeńskie. Władzo sądowe są sąd okręgowy z wydziałem hypotecznym; przy sądzie więzienie, zjazd sędziów pokoju, sąd pokoju okr. I, prokurator, 3 sędziów śledczych, 6 rejentów, 13 adwokatów przysięgłych, 4 komorników. Władze administracyjne rząd gubernialny, kasa gubernialna, izba skarbowa, izba leśna i dóbr państwa, zarząd żandarmeryi gubernialny i powiatowy, zarząd akcyzy, komisya włościańska, zarząd powiatowy, magistrat z kasą miejską i biurem policmajstra, urząd pocztowy ze stacyą telegraficzną. Kolej dąbrowskoiwangrodzka ma tu swe biura i warsztaty mechaniczno. Instytucyami kredytowemi są oddział banku państwa, dyrekcya szczegółowa towarzystwa kredytowego ziemskiego, kasa oszczędności przy magistracie, kasa przemysłowców radomskich, kasa rzemieślnicza. Ze stowarzyszeń istnieją stowarzyszenie spożywcze p. n. Oszczędność, straż ogniowa ochotnicza, resursa przeszło 200 członków z czytelnią, biblioteką, salą balową w której odbywają się koncerty i przedstawienia teatralno. Organem interesów miasta i okolicy jest Gazeta Radomska wychodząca dwa razy na tydzień, Z zakładów fabrycznych ważniejsze są; młyn parowy z produkcyą na 29, 195 rs. , zajmujący 12 robot. , browary z 25 robot. i prod. na 40, 050 rs. , garbarnie ze 160 robot. i prod, na 177, 805 rs. Prócz tego kilka małych fabryk octu, zapałek, miodu i dwie dystylarnie. Są także dwie drukarnie. Z ważniejszych sklepów i zakładów publicznych są 3 apteki, skład materyałów aptecznych, 3 księgarnie, 7 zajazdów, 12 restauracyi, 6 handlów win i korzeni, 4 magazyny mód, 4 jubilerów i złotników, 5 zegarmistrzów, 3 tapicerów, magazyn mebli, owocarnia, 4 sklepy z materyałami piśmiennymi, 8 sklepów z obuwiem, 7 sklepów żelaznych, 9 ze sprzedażą szkła i porcelany, 16 sklepów gotowych ubiorów, 5 rękawiczniczych, 12 bławatnych, 3 składy futer i sukna i około 200 drobnych sklepów z pieczywem, norymberszczyzną, tytoniem i t. p. Miasto nie posiada dotąd oddzielnego teatru zimowego, tylko letni zbudowany w 1887 r. Miejscem przechadzek są dwa ogrody publiczne, jeden dawny zwany Saskim 8 mr. obszaru, drugi nowy wprost gmachu rządu gubernialnego obszerny 12 mr. , starannie utrzymywany, Dla oczyszczenia miasta wielką usługę oddają przeprowadzone w 1885 i 1886 r. kanały, których budowa kosztowała 35, 979 rs. Miasto składa się z 34 ulic, 5 placów, posiada 6 oddzielnych budowli kościelnych, jeden większy gmach rząd gubernialny i 480 domów, przeważnie murowanych. Ulice brukowane z chodnikami granitowymi i ciosowymi. Oświetlenie stanowią latarnie naftowe. Ludność miasta wzrasta dość szybko. W 1868 roku było 11, 122 spis jednodniowy, obecnie 1887 r. jest 13, 383 stałej, 3277 mk. niestałych, 3260 wojska i czasowo bawiących, ogółem 19, 920 mk. Śród ludności stałej jest 6848 katol. , 139 prawosł. , 182 ewang. , 6214 żydów. Znaczenie pierwotnej osady i założonego zapewne przy niej grodu, polegało na zetknieciu w tem miejscu wyżyny małopolskiej z niziną dolnego biegu Pilicy i na krzyżowaniu się w tym punkcie dróg prowadzących przez puszcze zalegające dorzecze Pilicy i lewy brzeg Wisły, na północ do Mazowsza i na wschód, przez Lublin na Ruś. W miarę tego jak stosunki polityczne i handlowe łączyły ściślej Wielkopolskę i Małopolskę z Mazowszem, Litwą i Rusią, wzrastało znaczenie R. jako głównej stacyi odległej około 4 mil od przeprawy przez Pilicę pod Białobrzegami a do 6 mil od Wisły pod Jaroszynem Góra Puławska. Nazwa sama jest przymiotnikową formą Radom, utworzoną od imienia Radom, właściwie Radomir. Nazwa pobliskiej rzeczki Radomierza al. Radomirka, wskazuje, iż sama osada mogła nosić pierwotnie miano Radomirz jak Sandomirz od imienia Sandomir. W Wielkopolsce jest wieś Radomirz. Pierwotna forma nazwy dzisiejszej Radomki brzmi w dok. z 1256 r. Radomiria Do niej wreszcie al. do rzki Mlecznej odnieść należy rzkę Radomera w dok. z 1230 r. Kod. Małop. , II, 46. Prawdopodobnie dzisiejsza Mleczna, jak to często bywa z drobniejszemi rzekami, uważana była za początek Radomki, która od osady grodu leżącego w pobliżu źródeł otrzymała nazwę Radomierzy. Dzieje, Pierwszą wzmiankę o R. spotykamy w dokumencie z 1154 r. , którym wieś Sławno juxta Rado m nadaną jest katedrze wrocławskiej Kod. Wielkopolski No 586, a darowizna ta dotyczy Sławna w parafii Nowa Cerkiew pod R. Długosz, Lib. Ben. , Radom III, 112. Na mocy tego świadectwa, bytność w R. Henryka Sandomierskiego, syna Krzywoustego jest prawdopodobną. Lubo mylnie fundacya kościoła św. Jana jest przypisywaną księcia Kazimierzowi II, bratu i następcy Henryka w R. , to pobyt Kazimierza II w Sieklukach w puszczy Stromieckiej, zapewne na łowach Rzysz. , Cod. dipl. Pol. , I, 28 nie wyklucza prawdopodobieństwa rezydowania w R. Z tego nawet co wiemy o usiłowaniach Kazimierza i rodziny Piotra Dunina Jaksy księcia żonatego z jego córką Beatryksą i Idziego Świętosława jego syna by objąć władzę obszerniejszą już za życia Bolesława IV, można wnosić, że Kazimierz II mógł bawić i 1171 1172 w R. Koło Sieciechowa bowiem znajdowały się majątki Jaksy, temu klasztorowi darowane M, M. Acvi, III. Z tych Łęczna, później Puchaczów w lubelskiem do XVI w. nosiła nazwę Rusi Ks. Gacki, Kl. benedyk. w Sieciech. , str. 56. I o tej Rusi Jaksy mógł Piotr oślepiony 1145 uciec z synem, jako do majątków swego zięcia. Tu bawili albo do czasów jego wygnania jedynie, albo wrócili się powtórnie, gdy wyprawa Fryderyka I na pomoc Władysławowiczom podjęta w 1172 Smolka, Henryk Brodaty, str. 12 13, zmusiła Bolesława IV do zgody z nimi i wydania im Szląska. Wówczas korzystając z zamieszania ogólnego, ofiarowali Jaksa i Świętosław władzę po Bolesławie IV Kazimierzowi, który wbrew upiększeniom kroniki Wincentego Mon. Bielow. , II, 394 nie odepchnął, gwoli braterskiej miłości, daru panów małopolskich, ale pośpieszył do Łęczycy trakt wielkopolski z Rusi do niej przechodził przez Radom i tu pierwsze spisał pacta conventa z panami 1172 r. Piekosiński, M. M. Aevi, III, 2 n. 1, oraz E. S. S. w Przegl. bibl. ar cheol. 1881, Życie Zdzisława arcyb. . O pobycie Leszka Białego w R. świadczyć się zdaje tradycya o założeniu przezeń kościoła św. Stanisława 1216, oraz położenie R. na trakcie w jego wędrówkach do Mikulina, pod Jeżewem, na zjazd z bratem Konradem i legatem Rajnoldem 1211, oraz na wyprawę krzyżową z Brodatym a także 1222 w Łęczycy M. M. Aevi, III; Smolka, Henryk Brodaty. W latach 1228, 1230 i 1232 była Grzymisława, wdowa po Leszku w sąsiedniem Skrzynnie. Pobyt jej w zamku radomskim, którego kasztelan Marek jest już pod tę porę znany, wielce jest możebny. Zjazd 1224 Grzymisławy z Konradem u przeprawy przez Pilicę z Wierzbicy, stwierdza też hypotezę pobytu księżny w R. Zachodzi pytanie, czemu Grzymisława z synem została uwięziona przez Konrada nie w R. lecz w Sieciechowie, zkąd zapewne uciekali Wisłą, gdy na tym trakcie będące Zawichost i Sandomierz najprzód powstały w ich interesie Smolka. Gdy jeszcze w końcu 1234 Konrad ks. Łęczycy z Bolesławem byłym księciem Sandomierza, a obecnym ks. Sieradza i Mazowsza, rozrządza drogami w powiecie Skrzyńskim Kod. Wielkop. tem prawdopodobniejsze jest, że w tej porze Konrad rządził Skrzynnem, Sieciechowem i Radomiem. Bolesław Wstydliwy był 1262 w Skrzynnie. W ciągu procesu o fundusze maryackie od 1529 do 1779, akt z r. 1695 powołuje akt Bolesława, który dla uczczenia opata sieciechowskiego Jędrzeja, miał potwierdzić darowiznę Sadkowa przez Piotra syna Piotrka, dla kościoła św. Piotra w Starym R. uczynioną, dodając między murami Nowego R. miejsce na kościół i 7 łanów Para. Rel. Mor. 1855, str. 283, 251. Wzmianka Jędrzeja opata, znanego 1349 Kl. Sieciech. , str. 174 cofa akt do czasów Kazimierza W. , który za zgodą bisk. Bodzanty miał ów pierwszy dokument potwierdzić w Sandomierzu 1342 w kopii 1484 i dalszych. Inny egzemplarz owego aktu pomija Sadków, Bodzantę, wylicza 4 łany i oznacza rok 1351 wobec świadków Abrahama, ststy Rusi, Jana, wojew. sandomierskiego, Wilczka, kaszt. sandomierskiego, Eustachego, lubelskiego. Zaczem o Bolesławowskiej fundacyi św. Piotra nie może być mowy. W 1282 r. Janusz, kasztelan radomski do współki z Ottonem, wojew. sandomierskim zdradził Leszka Czarnego i wydał zamek w R. Konradowi ks, na Czersku. Piotrek już kasztelan i w R. 1284. Z czasów Łokietka mamy spisy 1326 i 1342 r. , z których widać, że R. był głową archidyakonatu, a rektor św. Piotra wicearchidyakonem Tejner, Mon. , I. Czasy Kazimierza W. są dla R. najważniejszymi. Król ten założył Nowy R. , obwarował go murem i nowym zamkiem, wzniósł nowy kościół z cegły p. w. ś. Jana Chrzciciela Janko z Czarn, Długosz, Lib. Ben. , II, 513. W bramie Iłżeckiej wmurowany kamień z datą 1357 i napisem opus regis Casimiri, znajomy kś. Siarczyńskiemu 178283 por. Opis pow. radomsk. .. Pam. Rel. Mor. 1855, str. 241 i nast. może określać chwilę zaczącia budowy. Kazimierz był tu 1349 r. M. M. Aevi III. Sprzedał on wójtostwo w Nowym R. około 1340 w Lublinie, w dzień św. Wincentego Konradowi z Warszawy Pam. Rel. Mor. 1856, str. 410 i tym sposobem ufundował Nowy R. Kazimierz W. w Sandomierzu 1357 r. Pam. Rel. Mor. 1856, str. 495 darował łan pola Pawłowi radomianinowi, zwanemu Płocki, wobec Ninoty, kaszt. radoms. , Sieciecha, rozpirskiego, Jakóba, sędzi sandomier. , Mikołaja, proboszcza Wiślicy, Przecława, podkomorzego poznańsk. , Jana Pakosławicza, a pisał akt Przybysław, proboszcz sandomier. Osobiście był Kazimierz w R. 1364 r. , w oktawę Boż. Nar. Radom i przeniósł Nowy R. z prawa średzkiego na magdeburskie, wobec Jędrzeja wojew. krakowsk. , Zawiszy, sandeckicgo, Klemensa, radoniBk. , Pełki, zawichojskiego, kasztelanów, I Pełki, sędziego sandomier. i Bodzanty wielkorządcy krakow. transumpt z 1447 r. , Pam. i Rel. Mor. 1856, str. 411 413. Był potem w Nowym R. 1865 Kś. Gacki, Kl. w Siec, i 1369 gdy nadał wójtostwo w Brzozie Pietraszowi Sawiczowi Pam. Rel. Mor. Rządy Ludwika Węgierskiego przynoszą dwa ważne fakty dla U. Najprzód zjawia się 1370 1376 r. starosta radomski Pam. Rel. Mor. 1856, 1857; Bartosz. , Kod. dypl, III, 332, dzielący odtąd z kasztelanom władzę miejscową, W r. zaś 1374 lubo na ostatniem miejscu Sandomierz, Zawichost, Lublin, Sieciechów, Łuków, R. jest wymieniony U. w liczbie zamków i miast, do których godności i sądowe jurysdykcye są przywiązano, a które tylko starostom i ziemianom krajowcom wolno będzie odtąd jodynie oddawać w posiadanie i zarząd. Ruchy wywołane zabiegami o następstwo tronu po śmierci Ludwika, odbiły się i na R. nic w ten jednak sposób jak podaje dotychczasowa historya R. Zjazdy w sprawie Jadwigi odbywały się nie w R. ale w Radomsku Mon, Biel, II, 752 i M. M. Aevi, II, A. Jeden za to z nielicznych aktów Zygmunta brandeburskiego, męża Maryi, i z tego tytułu pana Polski był wydany w Radomiu 29 października 1382 M. M. Aevi III; Czacki, O lit. i pol. pr. , I, 190 nast. . Poprawka Somersberga, Bielówskiego i Szujskiego, Radomia z Rudy, którą najazd Węgrów z Zygmuntem w ziemiach mazowieckich niszczył Mon. Biel, II, 748, nie da się usprawiedliwić powołaniem się na drogę, jaką Zygmunt odbywa w połowie września 1383 z Krokowa na Radom, Sochaczew, Gostyniu do Brześcia M. M. Ac. , IV, XXXIX. Jagiełło zaledwo objąwszy władzę w Polsce, na św. Szczepan 1387 r. w Radomiu bawiąc, dał Arynknechtowi z R. grunt nad Mleczną, a jak sądzi kś. Gacki i kazał zbudować kościół w Jedlni, ile że w Jedlni bawił 1387 po św. Tomaszu apostole Jedlnia przez kś. Gackiego. Jagiełło 7 stycznia 1388 upamiętnił swój pobyt w E. fundacyą ważną dla miasta Cod. dipl. Rzysz. , I. Chwilowa donacya posagowa R. dla Aleksandry Olgierdówny, wydana za Ziemowita IV, została zastąpioną podobno użytkiem Bełza Pam. Rel. Mor. . W końcu maja 1389 r. Jadwiga wyjechała z Korczyna na spotkanie męża do R. , zkąd 16 czerwca 39 ludzi z orszaku Jagiełły, Litwinów i Rusinów wróciło do Korczyna Zycie dom. Jadw. i Jag. , str. 13. Wszakże Jagiełło bawił tu dłużej lub ponownie tego samego roku, bo 10 paźdz. 1389 w R. posłowie Mircia wojew. mołdawskiego, zawarli rozejm z Jagiełłą przeciw niedoszłemu władcy Polski, cesarzowi Zygmuntowi Gołębiowski, Dzieje Polski, I, 506 n. 127. W 1390 r. wystawił Jagiełło dwa akty w R. Bart. , Cod. dipl. Poi. , III; Pam. Rel. Mor. , 1856, str. 476, z których drugi ponownie zaznacza istnienie współczesne, starego i nowego R. W 1393 r. gdy królestwo oboje bawią w Jedlni, Hinczko podskarbi odbiera w R. dochody z ziemi sandomierskiej, zarówno od poborców poboru królewskiego, jako też od podkanclerzego Klemensa z Moskorzewa i Spytka z Mielsztyna oraz wojewody i kasztelana krakowskich Życie dom. Jadw. i Jag. , str. 23. Prócz dworu królewskiego, przebywa tu i dwór kaszt. radomskiego Klemensa z Mokrska, zapewne liczny, skoro występuje marszałek Mikołaj z Kościelca Helccl, Starod. Pom. Pr. Polski, I, 163, 303, 394. Wypada przypuszczać, że albo starosta z kasztelanem dzielili się mieszkaniami w zamku noworadomskim przy farze, albo też zostawiając gród do użytku panujących, wojennego i sądowego, sami osobne sobie rezydencye zbudowali w mieście. W końcu listopada 1393 r. przysłano królowi do Radomia poduszki skórzane, worki kreptuchy, na najętych saniach, a że i Skirgiełło dotąd tu bawiący wybierał się w drogę, król nakazał podwody miejskie dawać księciu darmo Życie dom. Jadw. i Jag. , str. 38, 39. 1 stycznia 1394 r. bawiąc w R. oboje królestwo zwolnili Spytka z Mielsztyna od danin w jego okręgu Samborskim A. G. Z. , VI. Pobyt Jagiełły w R. 1400 r. znany tylko ogólnikowo M. M. Aevi, IV B, str. 263 z wysyłki doń posłańca przez rajców miejskich z Krakowa do R. ; za to r. 1401 w R. przyniósł dla Polski Cod. Pol. , I, Rzyszcz. drugi akt króla w dziejach unii z Litwą pierwszy 1386 r. w Wyłkowyszkach. W 1409 Jagiełło uwolnił R. od dawania podwód nadzwyczajnych, zastrzegając tylko trzy lub cztery wozy dla siebie i swej żony do miast najbliższych, a to trybem Kazimierza W. 1418 r. wybuchnęły spory między miastem a młynarzami co do używalności pastwisk koło sadzawek. Rzecz rozstrzygnięta na korzyść miasta, a nadto obniżono pobór miarek, licząc ich cztery na 8 korcy słodu. W 1430 r. spędziwszy tu święta Bożego Narodzeniu wydał Jagiełło w Jedlni znany akt. W 1432 r. uzyskał R. uwolnienie od podatków oraz ceł, a to na poprawę murów okolnych miejskich. W dziejach kasztelanii miejscowej, jest to chwila dość ciekawa. Albowiem od 1428 r. po Klemensie z Mokrska, obejmuje kasztelanią w Radomiu Jan z Goślic, z Osolina albo Balic Helcel, 2272 i 2275, A. G. Z. , II, 25 i 36, mylnie 1413; Vol. Leg. do 1436, a po nim Mikołaj z Osolina 1438 Gołębiow Radom Radom ski, Dzieje Polski, II, 160. Po nich zjawia się w tej samej godności, z tegoż samego rodu Grzegorz z Branic brat spółczcsnego sędziego ziemskiego Piotra od 1444 do 1459 r. Helcel, II, 521; kś. Gacki, Klasz. na Łysej Górze, str. 211. Charakterystyczne to dziedziczenie jednego urzędu przez członków jednej rodziny, na które Jan Ostroróg niedługo powstanie w swem Monumentum. Jan pierwszy z tej grupy rodowej kasztelanów radomskich, był tutor terrae radomiensis 1435 r. Helcel, II, 2599, str. 405, czyli uczestniczył we władzy zarządu krajem, jaką dygnitarze sobie zabrali za małoletności Warneńczyka, Mikołaj wziął udział w konfederacyi korczyńskiej, wymierzonej przeciw konfederacyi husytów, zawiązanej przez Spytka z Melsztyna syna bohatera z nad Worskli 1399 r. . Dla 11. innego rodzaju faktem jest przywilej koronacyjny Warneńczyka z 25 lipca 1434 r. i traktat brzeski z Krzyżakami zawarty 1436r. Gołęb. , Dzieje Pol. , II, 174, nota z, którym świadkują delegaci miast, z wyjątkiem Radomia. W 1444 r. nadano dwa łany na Zamłyniu Janowi Witkowiczowi. 1447 cały urząd miejski R. i jego mieszkańcy wiedli jakieś spory z baronami, którzy mając w herbie Łabędzia. Jacyś Labęczones są 1464 reprezentowani przez potomstwo Jędrzeja z Gosznikowa Jana, Jędrzeja Piotra i Zofią Stanisławową Szydłowiecką, kasztelanowę żarnowską. Może to są Łabędzie 1447 Helzel, II, 3030, 3752. W tym roku 1447 na rozkaz króla, Wojciech z Michowa, kaszt. zawichojski pod pieniężną rękojmią zawiesił te spory. Godna uwagi spółczesnośc tego zatargu miasta ze szlachtą, z innemi zajściami tego rodzaju, jak w Kościanie 1447, Lublinie 1451, Lwowie 1459, Krakowie 1461 i t. d. Położenie centralne R. na przecięciu dróg handlowych, oraz szczegóły podane przez Długosza, wskazują, że Kazimierz Jagiellończyk bywał w R. częstym gościem sam lub z żoną, a jego żona Elżbieta Austryaczka zwykle czasu sejmów tu przemieszkiwa. Pomijając przejażdżki przez R. podane u Długosza, zaznaczamy bądź ważniejsze, bądź nieznane mu. W 1449 r. zjazd Kazimierza pierwszy raz jadącego do Polski z matką i bisk. Oleśnickim; 1455 r. zajrzał Kazimierz do Radomów Radomy i3arto8z. , Cod. dipl. Pol, III, 417, 418; por. Helcel, II, 3507 w towarzystwie podkanclerzego Tomasza ze Strzępina, krajczego koron. , urzędników ziemskich i jednego z ministrów skarbu królewskiego żupnika Mikołaja Serafina. Pobyt to nieznany Długoszowi. W 1456 r. król potwiedził R. własność Zamłynia, przeznaczył na mury i fosy oraz uwolnił od posług starościńskich j Siarczyński. W 1461 wypadł w R. rozkaz usunięcia przemocą elekta kapituły z Krakowa bisk. Jakóba z Sienna, i tu też czekali długo posłowie chana Tatarów Hadzigircja 1406, wiernego drulia Polski od 1452 r. , przywiózłszy w darze wielbłąda i propozycyą pomocy przeciw najedźcom Podola. Spędzając święta Bożego Narodz 1461 i czerwiec 1462 r. w R. Helcel, II, 3726 król rozstrzygnął spór o prawo nominacyi nauczyciela szkoły w Wieliczce pomiędzy proboszczem a magistratem. Wyrok zapadł na korzyść plebana, gwoli dawnym miejscowym obyczajom. W 1404 przed 29 czerwca odbywa się ważna narada prywatna wedle Długosza co do obrony kraju od Węgrów, jak i projektowanego małżeństwa Władysława z Ludmiłłą husycką, królewną czeską. Mamy dowód akt fundacyi miejskiej Wierzbicy, Księ. kancler. , 38, str. 501; Pam. Rel. Mor. , 1858 że 12 lipca Kazimierz odprawiał sejm w R. , o którym milczy Długosz, by nie nadać znaczenia urzędowego tym naradom z husytami, które ledwo interdyktu nie ściągnęły na miasto. Podobnie zjazd 1473 r. po Zielen. Świątkach niby prywatny w R. odbyty po piotrkowskim, na którym nikogo nie było z Rusi i krakowskiego, a użyty przez Kazimierza do ułagodzenia wrogów czeskich Dobiesława Kmity, lubelskiego, Jana z Tarnowa, wojnickiego i Stanisława Wątróbki, sandeckiego, kasztelanów, jest conventus generalis por. akt, Pam. RelMor. 1886, str, 486 7, dla Skaryszewa co do piwa. Na gody 1475 r. oboje królestwo w R. przyjęli swaty księcia bawarskiego o rękę Jadwigi. Po częstych pobytach królestwa w R. 1476, 1477, 1478, 1479, zapisanych przez Długosza, z jego śmiercią nastaje głucha o nich cisza. Bo np. 1482 r. w lutym Kazimierz król nie królewicz święty 1484, jak omylnie skraca Mosbach, Przyczynki do dziej. Polski, str. 115 troszczy się o stosunki ekonomiczne R. W r. 1488 po Wniebowstąpieniu odbywa się znów sejm w IL, na którym król wyposaża Przytyk na prośbę Jana z Podlodowa Pam. Rel. Mor. 1858. Nowym dowodom pobytu Kazimierza w R. jest akt z 28 paździor. 1489 Rzyszcz. , II, 953 który może był wydany także na sejmie. Sejmy te podnosiły znaczenie polityczne Radomia, jako centralnego w państwie punktu. Licząc tylko stwiordzone świadectwami, mielibyśmy pewność, że prócz dwu tamtych, trzeci sejm w R. odbył się 1491 na św. Idziego Kś. Gacki, Klaszt. Benedykt. akt str. 221; A. G. Z. , X, 164, 166, 2 9 1491. Czwarty był zapowiedziany na Zielone świątki 1492, ale Kazimierz III jadąc do R. umarł w Grodnie 7 czerwca Bielow. , Mon. , III, 88 n. , 221. Przez cały ten czas R. doznawał różnych ulg handlowych, a nadto 1486 wcielono przedmieście Zamłynie do Nowego R. , który coraz bardziej wyróżnia się. od Starego E. Nazwę miasta w formie Radomy spotykamy w dok. z 1390, 1401, 1453, 1455 Pam. Rel. Mor. 1856; Rzysz. , Cod. dipl. , I; Star. Pom. Pr. pol. , II, 3570; Bartosz. , Cod. dipl. , III. Już 1409 r. odróżniano U. civitas ot oppidum, t. j. miasto Nowy R. i miasteczko Stary R, a za Długosza Lib. Bon. , II, 514 Nowy R. jest oppidum, gdy Stary U. ,, wieś przed miasteczkiem R. położona, niegdyś miasteczko, dziś sioło villagium. Na początku nowego panowania, Fryderyk Jagiellończyk, prymas Rzpltej, odbiera w Farze noworadomskiej z wielką pokorą oznaki kardynalskie z rąk ojca wikarego Vitreatora Mon. Bielow, , III, 252. li. dotknięty pożarem, uzyskał od Olbrachta na lat 18 wolność od w8zelkich danin i podatków 1494 r. Pam. Rel. Mor. 1850. Drugi ślad pobytu Olbrachta w Ii. jest w akcie nadania chorążostwa krakowskiego Mikołajowi Firlejowi za męstwo w bitwie pod Kopestrzynem tamże. Za Aleksandra R. uzyskuje odnowienie przywileju na łaźnię i wolność od podatków. Niedługo zjawia się tu szach Achmet chan tatarski uwięziony potem w sąsiedniej wsi. W 1504 r. godzono tu spór Zabrzezińskiego z Glińskim, ale Litwini niepogodzeni wyjecliali 18 lipca t. r. Tegoż roku król na prośby matki zapisał siostrze Elżbiecie zamek wraz z ziemią w dożywocie lub do zamążpójścia Bibl. Warsz, 1852, I, 524. Statut ogłoszony 1505 r. w R. wedle wyrażenia Czackiego ruszył paraliżem króla i Rzpltę. Tu też Aleksandcr rozstrzygnął spór o Mierzeję między Gdańskiem a EIblągiem. Był w R. 17 maja 1505 A. G. Z. , X, 202. W 1507 r. Zygmunt I z Mielnika jadąc, odbierał w R. od ststy Szafrańca podatek koronacyjny 48 gr. . W 1508 wykupiwszy R. z zastawu, wcielił go król do królewszczyzn. Był w R. 1511 po święcie 11, 000 panien. W maju 1513 wyznaczył Zygmunt I wracający z Poznania, w R. fundusz na obronę Podola, Krakowa, Płocka, gospodarstwo w Oświęcimiu. Był tu także 1519 r. ; w 1520 nadał prawo wybierania pewnej miary od zbóż przywożonych i od słodu; 1522 i 1525 w którym uwolnił od grobelnego, oraz część szosu, wedle uwtawy z 1510 wynoszącego 72 grzywien i 12 groszy, przeznaczył król na obronne ubezpioczenio R. W 1530 potwierdził nadania Jagiełły; wreszcie był 1533 A. G. Z. , X, 525. W 1538 r. przelał na miasto grobelne i mostowe. W 1543 r. Bona odosłała tu swoją córkę Izabellę, królowę węgierską z Grodna, by usunąć powód niechęci ze strony posła francuskiego. Za czasów Zygmunta I, przed 1526 r. pleban z Wieniawy kupił dwa ogrody za górą św. Piotra w Starym R. między łanami miejskiemi, a pleban z Wrzosu miał dom w mieście naprzeciw kościoła Łaski, Lib. Ben. , I, 688, 683 zaś 1541 prymas Gamrat de Czonokląski z Kromerem Marcinem, kanonikiem pułtuskim erygowali ołtarz w kaplicy kosnowskiej, w farze noworadomskiej Pam. Rel. Mor. 1856, str. 503. Kś. Gacki zwraca uwagę na ten przydomek od posiadłości dodany Gamratowi, a dotąd nieznany. W czasie sejmu piotrkowskiego zjechała tu w 1548 18 wrześ. Barbara Radziwiłłówna, witana przez męża o ćwierć mili przed R. Barbara wyjechała z R. do Korczyna i tam 9 lutego 1549 doczekała się z utęschnieniem króla Jagiellon. w XV w. , Przeździecki, I. Prowadził ją zmarłą tędy w początkach czerwca 1551 r. Dla R. toczyła się jednocześnie ważna sprawa wójtostwa staroradomskiego, jego dochodów oraz własności Dzierzkowa, Gołębiowa i Woli Gołębiow. , w której zapadały kolejno wyroki od 1549 do 1580 r. , w którym zakończono sprawę. W 1550 r. 13 kwietnia wydał tu bisk. przemyski Dziaduski, monitorium przeciw Orzechowskiemu Katal. ręk. Jagieł. Wisłockiego, 3393. W 1557 R. uległ pożodze, w skutek czego uwolniony został na pewien czas od ciężarów publicznych. W 1559 r. w czerwcu, orędownik tutejszych protestantów, Stanisław Lasocki przekonywa Zygmunta Augusta, że wbrew Comcndonieniu, okolice R. są pełne wyznawców nowej wiary, którzy też mają osobny dystrykt radomski, a ich spółwznawca 1568 r. wypędził bernardynki z R. i dom ich zajął dla siebie na lat kilka Pam. Reł. Mor. . W 1569 mieszka tu wzgardzona przez męża Katarzyna Rakuska, którą odwiedzają Comendoni, Hozyusz, Dudycz Przeźdz. Jagiell. ; Mosbach. Wbrew wersyi kś. Gackiego, donoszącej, że przez R. prowadziła Anna zwłoki swego brata z Warszawy do Krakowa, to spis jałmużn wydanych na tym pogrzebie Ks. stołu, 248. 1574 r. poczynając od 28 stycznia do 10 lutego wskazuje, iż kondukt jedzie na Rawę, Inowłodź, Opoczno, Białaczów, Radoszyce Stefan Batory 1576 r. potwierdził przywileje dawno R. jadąc z Głowaczowa w czternaście wozów i 90 koni. 17 kwietnia 1578 stanął w R. a podjęty przez ststę Jędrzeja Zborowskiego, tegoż samego dnia wyjechał na łowy do Jedlni Pawiński, Zródła dziejowe IX. W 1583 potwierdził zamiany wsi miejskich. Królowa Anna Jagiellonka, jego żona, otrzymała Ii z wsiami, jak niegdyś jej matka Bona i Elżbieta Rakuska w uposażeniu 1580 r. W pogrzebie Stefana wziął udział kś. Jerzy Świątkowski, pleban noworadomski, rozdając jałmużnę Pam. Rel. Mor. . W 1588 bawiła tu Anna dla moru 8 października Pawiński, IX, Jagiell. Już za Zygmunta III, który 1588 potwierdził miejskie przywileje, 1591 r, Radom na skutek zniszczenia przez swawolę dwu zborów w Krakowie, protestanci w Chmielniku zebrani, zażądali odbudowy świątyni i ukarania winnych. Gdy król okazał się głuchym i zabronił nawet zgromadzeń w tej sprawie, d. 23 września zjechali się do R. w celu pozyskania na sejmie wznowienia uchwały konfederacyi generalnej warszawskiej z 1573 r. i wyznaczenia miejsca jawnej czci Boga. Dla małej liczby przybyłych, zjazd przeniesiono do Lublina na kadencyą trybunału Heidenstein, Piasecki. W 1594 za nieobecności Zygmunta III, protestanci na usilne prośby arcybiskupa i in. odłożyli swe zebranie zapowiedziane tu w R. 1596 r. 16 września bawił tu w R. nuncyusz Gaetano. Tędy prowadzono zwłoki Anny Jagiellonki 29 października. W 1618 wybuchł pożar, który sprowadził ulgi dla R. W 1613 r. postanowiony był tu trybunał skarbowy. W 1618 na ten raz ponownie zwołany dla dokończenia rachunków, wszelcy poborcy zdawali rachunek od 1609 a w r. 1620 po raz trzeci go utworzono, czas kadencyi wskazując na poniedziałek po św. Bartłomieju; nakazano też pisarzowi polnemu robić rachunek z kwarty ną opłatę żołnierzom przeznaczonej. Dla braku czasu na sejmie, trybunał przedłużono do 1622 r. i znów na ten jeden raz zwołano go nie tylko do R. ale i do Wilna 1626 r. na 22 lipca. Ciągle w formie tymczasowości zwoływano tu trybunał 1627 do retent poborowych, przyczem prolongowano go do 1628 r. z naznaczeniem dwu kadencyi 8 sierpnia, 6 27 listop. . Sejm roku następnego nowy naznaczył trybunał na 26 lutego 1630, wciąż na ten jeden raz podobnie jak 1632. Dla miasta nie było istnienie trybunału bez korzyści, zwłaszcza, że 1618 r. 13 kwietnia wydał król Zygmunt III polecenie by nikt z przedmieszczan i po wsiach przymiejskich Dzierżkowa, Gołębiowa i Wola Gołębiow. nie ważył się wódki palić, lecz ją kupowano z garków miejskich. Sądząc z późniejszych opisów Kitowicza, wyszynk ton był w prostym stosunku do obfitości zjazdów na trybunał. W 1631 r. 2 maja Jan Daniłowicz podskarbi nadworny w R. wezwał szlachtę do płacenia podatków A. G. Z. , X, 3683 a 20 września t. r. już w Warszawie wyznacza R. na miejsce do poboru pieniędzy na skarb Rzpltej 3648. Za rządów Władysława IV odbywały się trybunały 1633, 1634, 1637, 1638, 1642, przyczem obostrzono karami zaniedbanie egzekucyi podatków przez starostów lub nieskładanie ich przez poborców 1637 r. List królewski z 25 maja 1632 załatwił spory plebana z mieszczanami. Z tego czasu mamy też rzadki przykład zastosowania zwyczaju wspominanego przez Czackiego O lit. i pol. pr. , I, 19 n. 3, II, 145 n. 1, z mocy ktorego zbrodniarza od kary śmierci mogło uwolnić zażądanie go jeśli był bezżennym przez kobietę w małżeństwo. Formą togo symboliczną było zarzucenie chustki na szyję skazanego. Ostatniego grudnia 1634 r. zapisano w metrykach Nowego R. potwierdzenie małżeństwa, bez zapowiedzi, Konińskiego Józefa z wdową Katarzyną Kozłowską, gdyż wyzwoliła go od ścięcia przez to, iż wzięła za męża Pam. Rel. Mor. Po śmierci Władysława IV zwołane sądy kapturowe do R. 1648 obrały na marszałka Balcera Wąsowicza. Za Jana Kazimierza w R, odbywały się trybunały 1650, 1652, 1654, 1655 r. , odkąd przerwa nastąpiła w jego kadencyach aż do 1658 z powodu najazdu szwedzkiego. Już bowiem w grudniu t. r. i do kwietnia 1656 r. dzieci niechrzczono w R. dla najazdu szwedzkiego. W lutym 1656 z Rawy Karol szwedzki wysyła Rudgera Arzenberga na zwiady ku R. a sam na Wrociszew, Stromiec, Jedlnię, Kazanów, dąży do Kazimierzowi, by odciąć Czarneckiego od Wisły. W Zakrzewie napadnięty Arzenberg ledwo uciekł do R. , a 18 lutego rozbił Karol Gustaw Czarneckiego pod Gołębiem. Po zdobyciu Warszawy 31 lipca, na Warkę i Jedlińsk stanął król szwedzki w R. i 12 sierpnia ztąd ofiarował sobie Kujawy, elektorowi część drugą Kujaw, Prusy, Pomorze, Podlasie, Żmudź, Kurlandyą, Radziwiłłom hr. słuckie i wojew. nowogródzkie, jako państwo niezależne, Kozakom Ukrainę, Rakoczemu resztę z tytułem króla i Litwę. Stanął w R. Karol Gustaw w domu mieszczanina Gąski Adama. Z R. król szwedzki na Przytyk udał się do Nowego Miasta nad Pilicą do elektora. Chrztów z powodu najazdów kozackich i tatarskich nieodbywano do lipca 1657 r. Akta kośc. Nowego R. . Że łupili Szwedzi Radom, pisze Słow. Geogr. KorabKurpińsldego 1763. Lustracya 1661 r. zaznacza tylko, że domki pod murami w R. na walc były przez Kozaków spalone, inne pustki żołnierze popalili. Jan Kazimierz z Warszawy 5 sierpnia 1658 wzywa obywateli pow. radomskiego, żeby chlebów i stacyi nie dawali pułkowi Połubińskiego, bo sam dokonywa opresyi i nie idzie gdzie każą wodzowie. W 1664 w tutejszym grodzie oblatował Żaboklicki, poseł bracławski motywa zerwania przez się sejmu, na którym miano sądzić Lubomirskiego. W czasie następnie 1666 r. zawiązanej konfederacyi pod laską Warszyckiego, kaszt. krakow. , pow. radomski obrał sobie na chorążego Piotra Kochanowskiego, wojskiego sandomierskiego. W czasie bitwy pod Mątwami Warszycki leżał chory w R. , ale nakłonił biskupa krakow. Trzebieckiego, by wpłynął na zgodę stron i tem sprowadził umowę Łęgonicką. Po skończonym i podpisanym traktacie, pisze Pasek, ruszy Radom Radom liśmy się z pod Łęgonic ku Radomiu, bo też Lubomirski był nad Wisłą. Akt przeproszenia króla przez Lubomirskiego odbył się w Jaroszynio pod Puławami Pasek i list Grzymułtowskiego, kasztel. poznań, z 8 sierp. 1666 r. . Król tedy tylko przejechał przez R. Już za Michała Korybuta, po dwuletniej przerwie, odbył się trybunał skarb. na nowo w R. 28 lutego. W r. 1671 Verdum przejeżdżający tędy, widział las milowy wkoło R. ku Makowu i Wsoli. O R. pisze Jest to ładne miasto otoczono murami. Znajduje się w nim trzy czy cztery wielkie kościoły i mnóstwo dobrze zbudowanych domów Liske, Cudzoziemcy, str. 117. Gdy chodziło jednak o podatek subsydyum, w poczcie miast większych płacących go, R. niepodano, zaliczając go do mniejszych 1673. W kwietniu 1671 odbył się trybunał skarbowy, w którym szybko i szczęśliwie załatwił olbrzymią sprawę zadowolenia wojskowych jak się wyraził podkanclerzy Olszowski do marszałka trybunału Władysława Reja z Nagłowic, wojew. lubelskiego Załuski, Epist. histor. famil. , I, 293. W marcu 1672 r. generał Łączyński, chwilowy nominat na komendanta Kamieńca Podolskiego, chował w R. żonę. Król Michał jadąc pod Gołąb dziesięć dni zamiast czterech zwykłych strawił na jeździe wolną nogą, być może że był i w R. między 17 a 27 września 1672 r. Po zawiązaniu się konfederacyi szczebrzeszyńskiej przy Sobieskim, przeciw tej która w Gołębiu stanęła przy króla, Sobieski 4 11 listopada 1672 r. ruszył z Szczebrzeszyna i nowy zaciąg Czarneckiego pisarza rozbił pod Zwoleniem i Rawą por. Epist. I, 48. Oczywiście tędy przechodził przez R. Sobieski. W 1678 r. zapisano w R. jedyne dwie metryki chrztu nieprawych urodzin w R. na wywrót, Pam. Rel. Mor. . August II jadący po raz pierwszy w życiu do Warszawy, został powitany w polu przed R, przez bisk, Andrz. Chr. Załuskiego, dotychczasowego stronnika Contiego, który tylko z porady Przebędowskiego, kaszt. chełmskiego odstąpił od swego zamiaru witania króla w Wąchocku. Marszałek koron. Stan. Lubomirski witał króla po francusku, tłumacząc dotychczasowych zwolenników Contigo, że zwłoka mała nie wiele znaczy, skoro szczerze teraz przystępują. Za nim mówili przepraszając króla, Załuski i Sapiehowie Kazimierz, kaszt. wileński i Benedykt, podskarbi litewski, żałując Kontyzmu. Nowy król w wilią Trzech Króli 1698 z Owerbekiem, posłem brandeburskim w jednych saniach przybywszy, stanął w klasztorze bernardynów w R. i korzystał tam z zapasów Załuskiego. Towarzyszył Augustowi II marszałek koron. z laską swoją zwyczajną Epist. hist. famil, II, 498 9. Po przebaczeniu oponentom, król na trzeci dzień wyjechał z R. śpiesząc ku Warszawie, witany u Pilicy w Warce przez Sobieskich Aleksandra i Konstantego Manifest Augusta II do Litwy i Żmudzi, zalecający spokój, jest datowany z R. już 27 grud. 1697 str. 495 6. Na sejmie 1699 nakazał August II likwidacyą krwawych zasług wojsk koronnych od 1 lutego 1692, do R. , dodając na rzecz ich opłacenia sześć milion. 666, 666 zł. pol. i groszy 20 od siebie Vol. Leg. . Suma ta ściśle odpowiada jednemu milionowi rubli, na które snać August II liczył, zostając pod wpływem wschodniego przyjaciela. W 1701 r. czterokrotnie trybunał na niczem się rozchodził Załuski, Epist. hist. famil, III, 125. Należy też zaznaczyć, że jeśli nie R. sam, to dygnitarze jego ziemi, Chomętowski, starosta radomski, Tarło, stężycki, Swiętosław Dunin, sędzia grodowy radom. , Śtan. Borch, kasztelanie radom. , i 3 posłów sandomierskich wniosło protest do grodu warsz. 23 czerw. 1701 przeciw koronacyi elektora brandeb. na króla pruskiego Załusk. III, 137. W czasie zatargów Augusta II z Karolem XII, R. , opłacał ciężko mijane tańce obu króli Otwinowski. W 1704 r. 7 marca Hieronim Lubomirski hettman w. koron. pogniewany na Augusta II o przymierze z Piotrem W. , zamknął sesyą trybunału skarbowego w R. , wzywając poborców, by z pieniędzmi stanęli na reasumpcyą trybunału w Warszawie A. G. Z. , X, 6506, Załuski, Epist. hist. Fam. , IV, 397, 52. Część bowiem wojska pod wodzą Biernackiego zawiązała konfederacyą i niedopuściła do otwarcia trybunatu. Znów August II w manifeście z 6 maja 1704 naznaczył trybunał w R. str. 181. Po elekcyi Leszczyńskiego, Karol XII widział się z nim w Ołtarzewie i z Błonia na Nowe Miasto i Przytyk, przeszedł 24 lipca przez R. ku Sandomierzowi, goniąc za Augustem Nordberg Histoire de Charles XII, I, 469. Jan Przebendowski podskarbi w. k. , wydal w R. 1710 r. rozporządzenie co do rewizyi celnej towarów pewnych kupców A. G. Z. , X, 6596. Sieniawski w. hetmam kor. , kum Piotra W. we Lwowie 1711, naznaczył trybunał skarbowy w R. na 30 stycznia 1712 r. A. G. Z. , X, 6636. W 1717 r. po sejmie niemym, trybunał radomski wydał deklaracyą przeciw wojskom różne gravamina i exorbitancye czyniącym Vol. leg. , W 1730 w czerwcu konsystowała tu chorągiew kapitana Rudzyńskiego, kasztelanica czerskiego Mater. do dz. Farm. Swieżaw. Wenda, III. Między 1737 a 1748 r. St. Konarski pisał listy z R. do Tarłów woj. sand. Katal Wisłoc, 3612, bawiąc zapewne u swego brata rektora szkół pijarskich w R. Wskutek zatargów o dziesięciny z Gulina i Nowej albo Ko Radom ziej Woli między Brzezińskimi ich dziedzicami a benedyktynami z Sieciechowa, 25 września 1738 ogłoszono trzech Brzezińskich za zagrożonych klątwą a 20 grudnia t. s. r. z rozkazu kardynała i bisk. krak. Jana Lipskiego przy ogłosie wielkiego dzwonu i rzuceniu na ziemię świecy, z kazalnicy, w Starym R. 21 a w Nowym R. 25 grudnia uroczyścio ich wyklęto. W 1739 r. 2 marca nastąpiło trzecie wyklęcie z dodatkiem interdyktu, niedopuszczającego wyklętych do kościołów w całym dekanacie. Zadośćuczynienie nastąpiło 19 sierpnia 1739 Kś. Gacki, kl. ben. w Sieciechowie, 139 142. Za Augusta III pijatyki, karty i kości były zabawą dla wojskowych, którzy zjeżdżali do R. Trzecia zabawa Wenus, jako faworytka Marsa, niezaniedbała do R. przysłać swojego fraucymera, z Warszawy i Lublina, dla zabawy ognistych rycerzów Kitowicz, Opis obycz. . I, 142. Z tych czasów zdaje się datować wyrażenie panienka radomska. Gwardya koronna piesza, złożona z zawadyaków, dostarczała straży i trybunałowi w R. W 1764 zaliczono R. do miast większych podatkowych Vol. leg. i skasowano trybunał skarbowy. W 1767 r. w miasteczku Radomiu Pam. XVI, t. 7, str. 24, ogłoszoną została konfederacya, która, w myśli pierwotnej dążąc do złożenia z tronu Stanisława Augusta, skończyła się przypuszczeniem dysydentów do traktowania i wezwaniem imperatorowej jako gwarantki ustaw. Ks. Karol Radziwiłł jej marszałek zjechał do R. 13 czerwca. Wojsko z artyleryą z rozkazu ks. Repnina, ambasadora, dodawało opieki zgromadzonym w ratuszu konfederatom. Wręczono im też gotowy akt konfederacyi. Pod ratuszem stanęły armaty. 24 czerwca zawiązano konfederacyą i o tem 6 lipca Radziwiłł zawiadomił ogół A. G. Z. , X, 7388. Dnia 24 lipca zjazd się skończył zalimitowaniem sesyi przeniesionych do Warszawy. Z 168 konsyliarzy, zostało 24 przy boku panie kochanku, który 30 lipca zjechał do Warszawy. W 1771 r. w końcu października Pułaski Kazimierz Częstochowy na Przedbórz i Radom przybył do Rawy, gdzie go doszła 3 listopada wiadomość o nieudanem porwaniu Stanisława Augusta. Ustanowione 24 listop. 1789 r. komisye porządkowe cywilno wojskowe dla Korony weszły w życie i w R. dla powiatu radomskiego. Konfederacya targowicka zniosła je, Kościuszko przywrócił. W 1791 r. komisya porz. cyw. woj. pow. radomskiego przysłała sejmowi po ogłoszeniu nowej konstytucyi list z powinszowaniem opatrzony podpisami 7 komisarzy. Dnia 23 lipca prezes tej komisyi Kamieniecki, miecznik radomski, na egzaminie w szkołach pijarskich rozdawał nagrody Gaz. Nar. i obca, 1791. W połowie czerwca 1794 r. Kościuszko stanął obozem w Kozłowie na północ Radomia kś. Gacki, Jedlnia idąc do Warszawy. Gdy Prusacy zawczasu dając Warszawie tytuł Luisburga, od jej oblężenia cofnęli się Monitor do ludu uzbrojonego, do swojego kordonu, część komend zostawili w Opocznie, Końskich i Radomiu Pamięt. Kitow. , II, 254. W 1795 r. austryjacy utworzyli cyrkuł radomski i kozienicki. W 1813 r. na skutek okólnika Gorskiego, bisk. kieleckiego, dziekan radomski, odprawił nabożeństwo za ks, Józefa Poniatowskiego wobec pijarów i bernardynów, oraz władz miejscowych, i trzy razy dziennie przez trzy dni kazał dzwonić. Tegoż bisk. Górskiego 22 lipca 1814 r. goszczącego w kolegium pijarskiem w R. odwiedził gubernator departamentu Borozdyn. R. jest następnie stolicą obwodu radomskiego i województwa. Na skutek rozporządzenia kś. Namiestnika z 9 listop. 1816 r. , które nakazywało w każdem województwie wybrać losem 2 włościan w rolnictwie celujących, i wręczyć im po 6000 złp. na kupno gruntu wolnego od wszelkich ciężarów, odbyło się w R. losowanie, i los wyciągnął Józef Hernik z Mokrosęka. W Słupicy kupił 32 morgi, co potwierdzono 27 sierp. 1820 r. Po jego śmierci 1840 r. trzej synowie podzielili się ojcowizną, najstarszy został organistą w sandomierskiem. Mury R. wzniesione przy erekcyi miasta Nowego R. przez Kazimierza W. Janko z Czarnk. i Dług. Lib. Ben. istniały w 1388 r. kiedy Jagiełło fundował łaźnie extra muros Rzyszcz. Kod. dypl. Pol I. W 1432 i 1456 różne daniny państwowe z miasta a 1486 i z przedmieścia królewskiego Zamłynia, obracano z woli króli na reparacyą murów Pam. Rel. Mor. , 1857. W 1525 r. Zygmunt I 12 grzyw, i 12 gr. z szosu na ten sam cel przeznaczył a 1539 r. zwolnił benedyktynów od reparacyi części muirów przyległej ich zamiejskiej kaplicy P. Maryi. W 1549 gdy dochody wójtowskie z łazien, ogrodu i jatek chlebnych, po śmierci Mikołaja Kunata, wcielono do miasta, przeznaczono je na konserwacyą murów Pam. Rel. Mor. , Klasztor w Sieciech, 181. Lustracya 1567 r. podaje, że wieża miejska więzienna była odległa od zamku starościńskiego, a mur odgradzał dziedziniec tegoż od cmentarza farnego. W 1784 r. ołtarz nowego kościoła Wniebowzięcia wpuszczono w basztę miejską. Bram podają trzy lub cztery. Na krakowskiej albo iłżyckiej Siarczyński mieszkający w R. 1782 1783 widział kamień z datą 1337 r. i napisem opus regis Casimiri. Brama ta iłżecka albo pijarska wiodła do St. R. , drogą idącą na prawo od figury murowanej. Przy niej 1481 r. leżał ogród bractwa biednych i folwark Warcaba fundato Radom ra kaplicy św. Jana. Druga brama zachodnia przed r. 1480 sąsiadowała z domom i polem dziekana kieleckiego Długosz Lib. Benefic, I, 447. Wedle lustracyi 1787 r. była brama Piotrkowska wiodąca na przedmieście Zamłynie położone za rz. Mleczną. Pam. Rel. Mor. 1857 wspomina bramę szpitalną św. Ducha. która graniczyła z ogrodem wójtowskim, przywłaszczonym przez Podlodowskich w pierwszej połowie XVI w. W 1671 r. Verdum widział mur w N. R. i liczne wieże. Siarczyński przed r. 1793 zapisuje, że mury są jeszcze jakiekolwiek, ale bliskie coraz większej ruiny. Fos zaś miejsce tylko widzieć można. Święcki Star. Pol, , 1816 podaje, że R. murem jest obwiedziony, gdy Zbiór krótki także z 1816 r. zaznacza, że był przedtem otoczony murem. Kś. Gacki podaje, że fosa trzy sążnie szeroka i głęboka została zasypaną ostatecznie 1821 Pam. Rcl. 1857, str. 129. Ludność R. w XIV w. przedstawia jak i w innych miastach polskich mieszaninę plemienną odbijającą się w różnorodności nazwisk. Ku nat z Warszawy, pierwszy wójt N. R. , protoplasta rodu Kunatów, jest Konradem, niewiadomo jednak jakiego pochodzenia. Za to Paweł zwany Płocki obdarzony 2 łanami w Dzierzkowic 1357 r. Pam. Rel. Mor. , 1856, sądząc z przydomku polskiego, jest polakiem; Mikołaj Arynknecht za zasługi obdarzony gruntem w Koparczowie nad Mleczną późn. Zerwi Kaptur lub Kaptur 1387 r. nosi w nazwie piętno germańskie Pam. Rel. Mor. , 1356. Długosz przed r. 1480 wymienia 15 przedmieszczan radomskich w N. R. z pól Zapłotniczych. Są to Piątek, Jedwabny, Warcab zapewne były górnik, Gołąbczyna, Ryczek, Kwapisz, Michał Krawiec, Dobroj. Koło klasztoru bernardynów, na przedmieściu jedlińskiem v. lubelskiem mieszkali Jan rymarz, Mikołaj Slapk, Miąsek kowal faber, Falacianka. Za Zapłotniczem, mieszkali Michał szewc, Przekora, Bessering, było pole Landwójta Kunata i Piętki Długosz Lib, Ben. , I, 303 4, II, 514. Z akt znamy mieszczan Dydka 14l6 r, , Wojciecha Trzaskę 1420 r. , 1486 r. Jana Stefanowicza, 148 Macieja Małodobrego, 1495 Kościeniow, wnuka ich po siostrze Jana Falka. 150 występuje Bartłomiej tesar tesarz, stolarz, Michał Kubicz, Maciej Czapnik, Jan Pajączek; w 1521 przy wozach wojennych R. figurują Jan de Smelka, Marcin Kądzielia, Jakub Długosz. W 1564 R. liczył 180 domów t. j. tyle co Korczyn i Pilzno, a mniej niż Chęciny 296, Połaniec 284, Zwoleń 258, Stężyca 239, Szydłów 181. W 1569 szosu podwójnego czyli dupli tak od domów, jak od ról miejskich R. płacił 192. W 1578 R. płacił szosu 187. Po zarazach i wojnach 1622 1656 ludność spada. W 1629 Słownik Geograficzny T. IX. Zeszyt 102, lustr. ma R. 84 domów; 1660 lustr. 37 dm. , 1662 liczył 395 głów Źródła dziejowe, IX. W 1776 miał domów 252. W latach 1802 do 1811 Nowy i Stary R. z okolicznemi wsiami liczyły 2550 ludności co wywołało połączenie obu parafii Pam. Rel. Mor. , 1855. W 1816 Krótki Zbiór podaje 252 dm. i 1161 mk. W 1821 Geogr. Stejna oblicza 285 dm. 20 mur. , 3400 mk. 649 żyd. ; 1863 r. 326 dm. , 9359 mk. Szkoła paraf. istniała zapewne od założenia parafii. Swiadczy o tem dość znaczna ilość uczniów jakich R. dostarcza akademii krakowskiej. Grzegorz z R. zostaje bakałarzem w Pradze 1397, a Klemens z R. 1398 r. Pam. Rel. Mor. . W 1404 r. na. 4 promujących się w drugiem półroczu był jeden z R. Wacław z R. składający egzamin drugi 1405 r. W 1411 r. zjawia się na wszechnicy krakowskiej Henryk syn Wojciecha z R. Ten czy inny Henryk z R. bakałarzuje się 1442 r. , magistruje 1445 r. , 1448 jest archidyak. sand. i proboszczem u św. Pawła w Sandomierzu. On pewno wykłada Alberta W. 8 ksiąg polityk 1448 1449 Wisłocki Katalog. bibliot. un. Jagieł. , 645 i 1436 nabył Słownik do Polikratyku Jana z Salisbury, będąc archidyakonem sandom. i włodarzem krak. 483. W 1427 magistruje się w Krakowie Bartłomiej z R. 1428 i 1436 dziekan wydziału sztuk, 1443 prof. teologii, 1446 rektor, autor Punctorum super librum Priorum Arystotelesa, prof. teologii, niegdy kanonik u św. Floryana na Kleparzu Kat. 1978. Prócz tych głośniejszych, 1418 był w Krakowie Stefan syn Wita z R. , Marcin syn Mikołaja z R. , 1420 r. było trzech z R. , Jan syn Mikołaja, Mikołaj syn Jana i Wojciech Trzaska, 1421 Stanisław syn Marcina. Janowie uczą się w Krakowie 1452, 1457, 1486. Może którym z nich jest magister Jan z R. właściciel rękopisu Huguinis de 8 partibus oracionis Ręk. zawiera daty 1393 i 1453, 453, oraz Jan z R. altarzysta u P. Maryi, właściciel rękopisu Arystotelesa 1504 r. 2073. Jakub z R. spisał Questiones fisicae w XV w. 2182. Mikołaje, jeden 1456 bakałarz, 1458 magister, drugi bakałarz 1468, trzeci 1493. Innym od nicłi Mikołajem z R. magistrem sztuk, a bakałarzem dekretów był właściciel dzieła Piotra Conditora Summa super V libros Decretalium ręk, z 1429 r. , 389, Filipa z Pergamu. Speculum regiminis 385 i Omelie super Mateum, które ów Mikołaj miał jako pleban w Drugni 1401 Mgr. Mikołaj z R. właściciel uwag Landolfa na Lombarda i Tomasza z Akwinu pochodzi z XIV w. 1391. 1485 magistrem zostaje Marcin z R. sentenciarius. St. R. ma rektora szkoły 1523, kantora 1522, w 1668 Środowicz rektor tej szkoły miał rolę bakalarską na Zamłyniu, a 1747 pleban St. R. prze26 stał utrzymywać szkołę dla bliskości pijarów. W ciągu wieku XV mamy już pozytywne wiadomości o szkole w N. R. Mianowicie, radomscy mieszczanie Kościeniowie w 1495 budując kaplicę u św. Jana w N. R. przepisali, by z funduszów jej płacono pewną ilość rektorowi i żakom szkoły w N. R. za asystę przy wiatykach i w Boże Ciało Pam. Rel. Mor. , 1856, str. 502. W 1518 r. przejeżdżając Zygmunt I przez R. dał 6 groszy starszym żakom scholaribus a młodszym 3 ks. T. Lubomirski w hist. skarb. w Polsce. W 1522 kś. Feliks z Woli Pawłowskiej, pleban w N. R. wynajął czapnikom i tkaczom ogród i łąkę przez siebie kupioną za 24 grzyw. , za co mieli rektorowi szkoły dawać świece łojowe palące się 3 godziny na całą zimę od 15 dni przed Godami do 15 dni po Oczyszcz. M. B. 2 lutego. Za to rektor z żakami śpiewa różne pieśni po łacinie. W 1533 i 1536 robi zapisy 5 i 24 grz. kś. Stanisław Konopka proboszcz z Bukowna w celu zyskania śpiewów łacińskich żaczych w czasie nabożeństw. W 1541 kś Feliks znany już, buduje nowy gmach szkolny. W 1565 Gabryel Tarło, kaszt. radomski zapisuje w testamencie 59 grzywien na szkolę, pod warunkiem żeby rektor i żaki śpiewali Ojcze nasz po polsku. W 1539 kś. Józef Śmiatkowski, kan. sandomierski w N. R. proboszcz zrobił inwentarz ksiąg plebańskich. Było 170 dzieł Biblia, Concordantiae, Ambroży, Atanazy, Bazyli, Augustyn, Chryzostom, Grzegorz Nanz. , Grzegorz papież, Hieronim, Hilary, Cypryan, Eufemi, Józef żyd. Kanony koncyliów, Filon, Klemens Aleks. , Orygenes, Bonawentura, Tomasz z Akwinu, Wincenty Sieneński, komentarze, postylle itd. , Lombardica historia, Vita S. Stanislai nec non Legendae ŚŚ. Pol. Ung. etc. in Lombardica historia non contentae. Liber antiquus manuscriptus seu historia necis nobilis Michaelis Zalewski, Doctrina de poenitentia auctore Melanchtone combustus, dopisek Opera clementis, Caearius Arelatensis, Damascenus i i. Świecki jedyny Kurcyusz, ani jednej książki polskiej Pam. Rel. Mor. , 1857, str. 261 2. W 1629 r. Pam. Rel. Mor. , 1858, str. 243 były już nadto biblia polska, dzieła S. Bernarda i Marcina Białobrzeskiego, Stanislai Byliński de Wisnia Adversus Corvinum, De poenitentia auctore Joanne RamultdeZabloyce, gramatyka grecka Klenarda, Cycero, Liwusz, Warro, Kwintylian, Terencyusz. W ciągu XVI w. nieustaje frekwencya Radomian w Krakowie. W 1573 bakałarzuje się Benedykt syn Jana, 1575 magister. W tymże roku Kacper Cilindrinus collega minor 1625, Wojciech bakałarz i Jan bakałarz 1577. Kś. Gniewosz proboszcz u fary 1631 na Woźnikach zahypotekował 200 fl. z czego 14 fl. mieli brać bakałarze czyli rektorzy albo mistrze gimnazyum radomsk. by ćwiczyli chłopców uprawiających artes librales w śpiewie i muzyce Pam. Rel. Mor, , 1858, str. 250. Pierwszy to pobierał Stanisław Kunowski. W 1641 nowa erekcya plebanii parochia na probostwo ustanowiła i szkołę z rektorem i kantorem z płacą 10 i 5 fl. , wszystko za kś. Gniewosza 1649. Najazd Szwedów zniszczył tak R. że niestało funduszów na utrzymanie szkoły. Dopiero Jan Lewiński oddał własną kamienicę w R. andzichowską prosząc jezuitów o założenie tu kolegium koło 1674. Prowincyał odmówił na skutek braku funduszów. W 1680 r. Józef Gąsiorowski wojski radomski skłonił Lewińskiego by ofiarę swą zwrócił do Pijarów. Kasper Korwin Kochanowski podsędek sandomierski, ofiarował swą pomoc i na początek kamienicę Forestowską; za nim Jan Gołembowski ssta dał kilka tysięcy, kś, Walenty Gniewosz proboszcz N. R. dom własny, kędy była dawniej szkoła, i 1000 zł. na początek fabryki, obywatele z pow. radomskiego nadto ustąpili soli. przypadającej na ich powiat. W chwili uroczystego wprowadzenia pij arów, 1682 do N. R. nadszedł list prowincyała odwołujący ich do Chełma. Dla wzniesienia kościoła i kollegium Kochanowski z Karol. Kaź. Wąsowiczem, pijarem i Janem Zarębą sędzią sandom. tworzą towarzystwo celem popierania fundacyi. Śmierć trzech tych opiekunów zachwiewa na chwilę losami pijarów, aż znowu Marcin ze Smogorzewa Wąsowicz daje 1683 i 1684 r. , najprzód 10, 000 potem 15, 000, wreszcie 1688 nowe 15, 000 na 4 alumnów w mającej powstać szkole. Sejmy 1685 i 1690 potwierdziły fundacyą łącząc ją z darem Wąsowicza. Brat ks. Stanisława kś. Florentyn Konarski jako rektor od 1737 do 1756 skończył budowę kolegium, choć jeszcze kościół został drewniany. Następca Konarskiego kś. Florentyn Potkański zbudował konwikt, kś. Jerzy Lubomirski, podkomorzy w. k. , Przebendowski, Mateusz Ossoliński, podskarbiowie w. k. dali 20, 000, Potkańska Marya, Tarłowa, kaszt. lub. 30, 000, Wojciech Słomka włodarz zł. 588, wojsko polskie 4000 zł. Za czasów komisyi edukacyjnej pijarzy utworzyli szkołę podwydziałową mniejszą. 1782 kś. Fran. Kolendowicz wizytator znalazł rektora, prefekta i 3 nauczycieli 3 klas, uczni 174, muzea i bibliotekę, konwikt 12, 000 złp. na 3 uczni w sukniach księżych fioletowych. Objazd wizytatora kś. Hołowczyca z r. 1782 i 1783 w szkołach radomskich podaje 371 uczni. W r. 1791 Gaz. nar. i obca na d. 23 lipca wspomina popis szkół w N. R. kś. Pijarów, w obec komisyi porządkw. cywilwojsk. i przyznanie dwu medali Piotrowi Faliszewskiemu z klasy IV i Bartlom. Adamskiemu z klasy III. Radom Radom W rozbiorze kraju 1795 szkoła straciła fundusze z Potyczy 95938 i nabyła w Galicyi tytuł gimnazyum. W r. 1797 gmach szkolny zajęto na administracyą. Po 1809 mimo tytułu nie była szkołą departamentową i smutny żywot wiodła Łukaszewicz Hist. szkół. Geografia Stejna w liczbie znakomitszych gmachów podaje 1821 r. kolegium kś. pijarów utrzymujące szkołę wojewódzką. W 1861 r. było gimnazyum, szkoła realna, trzy żeńskie pensye Pamiętnik Re. Moral, 1861. Kościoły i klasztory. Wedle podań Długosza, bisk. krakowski Gedko, fundując kolegiatę w Kielcach w r. 1171, uposażył dziekanię nowej kolegiaty funduszami probostwa w St. Radomiu Mon. Biel, HI, 350. Dług. V, 80, Lib. ben. , II, 514, I, 443. W 1252 w uposażeniu benedyktynów sieciechowskich, Sadków jest tytułowany jako sąsiedztwo Radomia ad S. Petrum M. M. Aevi I, str. 42, co się też powtarza w opisie miejscowości opłacających czynsz papieżowi 1326 Tejner Mon. Pol. , I, 261, który wymienia, , rektora plebana od św. Piotra obok stałego wikarego w R. Kościół św. Piotra tak 1252 jak 1326 okazuje się punktem krystalizacyjnym R. Przy nim więc zapewne istniała plebania owa, służąca za uposażenie dziekanii kieleckiej 1171. Długosz Lib. ben. , II, 514, już nie wiedział nazwy kościoła, tem uposażeniom w Starym R. będącego, ale tradycya zapisana przez kś. Gackiego Pam. Rel. Mor. 1855, str. 342 nast. wie o górze św. Piotra mons S. Petri 1482, 1529 a potem Piotrówce należącej do 1819 r. do benedyktyków z Sieciechowa, która od 1790 do 1812 służyła za cmentarz grzebalny dla katolików obu Radomiów. Zdaniem ks. G. kościół św. Piotra stojący na owej górze usypanej jako kaplica zamkowa jest ową kaplicą, oddaną przez biskupa Iwona krakowskiego do obsługi benedyktynów z Sieciechowa w 1222 r. Gdy Kaźmierz W. założył Nowy R. , benedyktyni wznieśli tam nową kaplicę P. Maryi, a obsługujący obie benedyktyn miał tytuł praopositus cellae B. M. V. et capelae S. Petri 1447 i 1523 r. ob. Maszt. Bened. w Sieciech. , str. 245 246. Fundusz odtąd służący św. Piotrowi zyskał nazwę Maryackiego. Odnawiali kaplicę św. Piotra benedyktyni 1590, 1695, 1747. W 1802 została składem umarłych. Budynki plebańskie w ilości 8, istniejące jeszcze 1789, tak spustoszały, że plebanię, dzwonnicę i dzwony sprzedano do Piotrkowa 1810 za 2135 zł. dla zabezpieczenia kościoła zmienionego w magazyn. Lustracya 1773 Opis ręk. wbibl. Un. Warszawsk. 1850 oraz z 1787 Staroż. Polsk. podają w Starem mieście Farę i kościołek św. Piotra i Pawła pusty W 1744 r. wymieniają akta kapelana wspólnego u P. Maryi i u św. Piotra i Pawła kś. Gacki, klasz. Sieciech. , str. 248. Kś. Siarczyński Opis pow. radom. 102 i 105 powtarzając tęż samą powieść co kś. Gacki o górze sypanej za starem miastem gdzie kościołek pusty św. Piotra, najdawniejsze w tem mieście probostwo, bez parafii teraz do Benedyktynów należące; nic nie wie o kościele św. Piotra i Pawła, co świadczy o pomyłce w lustracyi 1773 i 1787 i akcie 1744 r. za św. Piotra. Drugim kościołem farnym Starego R. , jest kościół św. Wacława w rynku, wedle aktu 1774 fundow. przez Leszka Białego 1216 Pam. Rel. Mor. 1855. Kś. Siarczyński, przypisuje jego fundacyą pod tą samą datą, Bolesławowi Wstydliwemu, co w każdym razie świadczy o żywej ciągle tradycyi co do r. 1216 i fundatorów. Być może, że ów wikary stały w Radomiu znany 1326 r. obsługiwał ten kościół św. Wacława. Odnawiano go 1440 r. wedle aktu 1802. Bractwo ubogich zawiązało się przy nim 1523 i drugie imienia Jezus. 1747, cech kuśmierski śpiewał tu godzinki. o klątwach w tym kościele rzucanych czytamy 1738 39 Klasz. Sieciech. 139 142. W r. 1802 obrócono go na skład mąki, a parafią oddano w administracyą proboszczowi od św. Jana Chrzc. w Nowym R. W 1809 urządzono magazyn wojskowy, a w 1811 skasowano nawet ślad dawnych dwu parafij, stanowiąc jedną u św. Jana Chrzc. Krzyż z tego kościoła z błędną intytulacyą, iż pochodzi z katedry św. Wacława z datą 1380 przechowywano w Puławach kś. Gacki. Przy założeniu Nowego R. , jednocześnie z nowym zamkiem i murami, powstał trzeci kościół pod wezw. św. Jana Chrzciciela, z cegły, dzieło Kazimierza W. Długosz, liber. ben. , IT, 513. Wizyta 1793 r. błędnie fundacyą jego przypisała Kaźmierzowi II, za czem już poszła tradycya wielu dzieł historycznych. Kościół pierwotny był prostokątem. Z późniejszych ofiar mieszczan radomskich powstały tu liczne kaplice św. Krzyża 1426, fundacyi Teodora Dydka, stanęła u samego wejścia do kościoła Pam. Rel. Mor. , 1856, str. 489 499. Jej altarysta Mikołaj założył szpital za murami Nowego R. św. Ducha i fundusz kapliczny przekazał mu 1432 r. Druga kaplica warcabowska stanęła 1482 na płn. od zakrystyi do wieży, a jej uposażeniem folwark za bramą iłżecką i 3 łąki, z których jedna post montem S. Petri. Później zwano ją różańcową, od ołtarza św. różańca i zawiąząło się bractwo różańcowe, którego starsi 1681 r. przeznaczyli 10 fl. na szkołę Nowego R, . z warunkiem, by żacy umieli śpiewać w kaplicy psałterz. Na połud. znów stanęła kaplica kosnowska fundacyi Wojciecha i Anny Kościeniów 1495 r. także z fundacyą na szkołę Nowego Radom R. Później zwano ją kaplicą św. Anny i uroczyście erygowano 1541 r. Kaplica Baryczkowska fundacyi Stefana Baryczki 1505 r. U drzwi kościelnych 1540 ks. Feliks proboszcz zbudował kaplicę Zwiastowania M. B. , św. Feliksa i Adaukta. Później z kaplic kosnowskiej i baryczkowskiej zrobiono krużganek do kaplicy Kochanowskich a śto krzyzką zamieniono na skład rzeczy kościelnych. Jan Kochanowski ssta kozienicki 1633 zapisał 1630 r. fundusz na kaplicę, kwadratową z półkulistem sklepieniem w którem są cyfry i liczby fundatora. Ołtarz jej był niegdyś wielkim ołtarzem fary. Złocił go Jan Krzychulski 1605 r. Przy tem kościele 1464 zawiązało się bractwo bezimienne Pam. Rel. M. . 1856, str. 503. Obok mieścił się konsystorz radomski w oficyałacie. Znany jest oficyał 1486 Jan Rudnicki ze Stężycy i pisarz kś. Andrzej 1483. W 1678 r. Adam Gąsiorowski przeznaczył fundusz na kapelę i kantorów w farze Nowego R. i zahypotekował go na pół łanie w Dzierzkowic. Czwarty kościół był p. w. św. Ducha. Przed 1480 r. dziesięcinę z Rajca małego pobierał proboszcz od św Ducha w R. Lib. ben. , II, 515. W 1483 r. są znani obok Jakóba proboszcza farnego od św. Jana w Nowym R. i Mikołaja wikarego od św. Jana, jeszcze Maciej proboszcz od św. Ducha Pam. Rel. Mor. , 1857, str. 252. Lustracya z 1564 r. wspomina o 8 kamieniach łoju składanych przez jatki rzeźnicze na szpital św. Ducha. W 1553 r. Zygmunt August przeznaczył korzec mąki żytniej z młyna Pacyny na rzecz szpitala radomskiego. Jest to zapewne ten sam szpital, dla którego 1432 r. Zofija królowa kazała dawać ten sam korzec żyta co tydzień z Pacyny. Długosz Lib. ben. , II, 513 pisze zapewne o nim także wspominając w Nowym R. o szpitalu fundowanym za czasów bisk. Zbigniewa 1423 1455. Być może, że jego założycielem jest Mikołaj altarzysta z kaplicy św. Krzyża u fary N. R. z 1432. Później 1486 r. Gębarzewski jest wikaryjuszem szpitala radomskiego. W 1717 r. znany Stefan Nadolski proboszcz szpitalny, po. 1770 r. Stefan Możdżenicki był proboszczem świętoduskim i plebanem noworadomskim, choć mieszkał przy kościele staroradomskim. Lustracya 1787 r. o tym kościele milczy, a Siarczyński donosi przed 1793, że kościół szpitalny św. Ducha zniesiony jest zupełnie; beneficium w jego gruntach posiada proboszcz famy str. 105. Nowozałożona kaplica P. Maryi czyli kościół Maryacki w Nowym R. ma obsługę benedyktyńską, wspólną ze św. Piotrem 1447, 1523 r. W 1547 był proboszczem u P. Maryi profes sieciechowski brat Aleksy z Garwolina. Jego następca pisał się Gregorius Ticarius ad S. Mariam in Radom, W 1506 za Macieja przełożonego kaplicy tej, Stanisława czytelnika mszy tamże i z współudziałem Stanisława z Wilkowa, Barłomieja Tesar Tesarza, Michała Kubicza, Macieja Czapnika i Jana Pajączka utworzone zostało bractwo literackie przy kaplicy P. Maryi. Od 1673 r. Adryan Warcab dał zapis na swej części Zamłynia na 2go księdza w tej kaplicy, ale zapis przeniesiono do Sieciechowa i w XVIII w. był jeden tylko kapelan. W 1784 po rozwaleniu drewnianej zniszczonej kaplicy, opat Prokopowicz z Sieciechowa, zaczął murować a 1785 skończył kościół Wniebowzięcia P. Maryi 28 łokci długi, 16 szeroki, 15 wysoki, którego wielki ołtarz nieco w basztę miejską wpuszczono. Siadem tego topór z gwiazdą i tablica z datą fundacyi i nazwą fundatora. W 1781 r. już niebyło benedyktynów w R. , folwark puszczono w dzierżawę, a kaplicę obsługiwali bernardyni. od 1 listopada 1802 r. wzięto kościół maryacki na magazyn zbożowy, płacąc po 40 reńskich aż do 30 marca 1808. W 1811 r. prefektura radomska zamieniła go na teatr publiczny, w którym 1818 r. debiutowała Żuczkowska Halpertowa. W 1830 r. przekształcono teatr na kościół ewangiełicki, wybiwszy nowe drzwi wchodowe w prezbiteryum dawnem, gdy dawniej było wejście od fary Kś. Gacki, klasztor w Sieciech. , str. 246 249. Należący tu do kościoła ogród sojczyński, od 1513 1565 własność Sieciechowa był w dożywociu dwu sióstr wdów z Konar, benedyktynek; 1643 miała go dożywociem niejaka Rajecka, a w 1807 puszczono go w wieczystą dzierżawę Kś. Gacki, kl. w Sieciech. , 102, 226, 191. Klasztor i kościół bernardynów fratrum minorum de observantia, Długosz, Lib. ben. , II, 513 istniał w R. przed 1480 r. na przedmieściu jedlińskiem lustr. 1787 czyli lubelskiem. Fundacyą przypisują to Kazanowskiomu staroście radom. 1468, to Kazimierzowi Jagiell. 1480 wedle liber. monasterior. religio. seraphicae 1602. Miały być wały klasztorne. Słynie braciszek Jacek za ssty Pękosławskiego, zwycięzca kielichowy czterokrotny w jednym dniu Fam. Rel. Mor. , 1855, str. 3913. W 1485 ku Dzierzkowu przy bernardyńskim klasztorze za murami Nowego R. był ogród cum fusorio z topnicą stanowiący uposażenie ołtarza Bożego Ciała w kościele farnym Nowego R. Był klasztor ten pod wezw. św. Katarzyny. W 1504 r. Elżbieta królowa zamieniła domek zamkowy z placem na dom przedmiejski i ten darowała klasztorowi na powiększenie jego cmentarza Pam. Rel. Mor. , 1857, str. 121. W 1836 r. odnowiono kościół. Kś. Siarczyński i lustracya z 1782 r. wspominają kościół drewniany, opustoszały św. Leonarda za bernardynami. Kościół i klasztor Benedyktynek czyli panien zakonu św. Franciszka także na przedmieściu jedlińskiem lustr. 1787. r. , istniał już w XVI w. , skoro 1568 r. Stanisław przedmieszczanin wypędziwszy zeń zakonnice, zajął go samowolnie Pam. Rel. Mor. . Wedle SiarczyńBkiego były ono osadzone przez Tarłę sstę Zwoleńskiego 1620 r. po przeniesieniu z Janowca fundacyi. Cyfrę tę poprawia kś. Gacki na 1619 i fundatora zwie Janem Karolem Tarłem Fam. Rel. Mor. , 1858, str. 148. Zapewne była to fundacya ponowna. Zamknięto klasztor w 1819 Encykl. kośc. niepodaje o nim powyższych szczegółów. W 1821 odbywa się tu nabożeństwo dla więźniów, osadzonych w gmachu poklasztornym. Opis ręk. z 1850 r. podaje, że zamieniony został na cerkiew. Kościół księży Pijarów w rynku, powstały z kolegium wykończonem od 1737 do 1756 był w owej epoce jeszcze drewniany. Później wzniesiono go z cegły. Po skasowaniu zakonu, urządzono w pustej nawie, zachowującej jeszcze chór organowy na filarach, wystawę starożytności, na której odznaczył się zbiór medali dr. Rewolińskiego. Dziś mieści się tu gimnazyum. Rzemiosła. Cech tkacki istniał 1423, kuśnierski 1484 Pam. Rel. Mor. , 1855. W 1522 spotykamy się z cechem tkaczy i czapników; 1525 r. wspomniany jest Grzegorz złotnik, który kupił kielich z kaplicy Baryczkowskiej u fary N. U. , od p. Stanisława Baryczki. Lustracya z 1564 podaje 16 jatek rzeźniczych, płacących po 4 kamienie łoju, z tego 6 na szpital św. Ducha, szewcy płacą 2 grzyw. , prasłowie 6, 2 sukno sprzedający płacili po 12 gr. , bud kramarskich było 12 po 8 gr. , 9 przedających pod ratuszem płaciło po 4 gr. , piekarzy 24 po 4 gr. , blech dworski 8 grzyw. dawał, z wagi ratusz brał dochód. Jednakże wykaz poborów z R. 1569 r. ma tylko następne pozycye szos miejski zwany duplą tak od domów jako i od ról miejskich fl. 192, komornicy fl. 10 gr. 10, garnce gorzałczane 16 fi. , wino i małmazya fl. 7, dziesięcina z półtora łana gr. 15, czopowe za pierwsze półrocze 100 fl, za drugie 175 fl. Wpływu od rzemieślników w R. niema, choć jest w wykazach Skaryszewa i Ryczywoła. Wr. 1611 zawiązuje się cech szewcki w N. R. Za Zygmunta III w N. E. było 46 bań gorzałczanych, ile że już i magnat Mikołaj Potocki kaszt. krak. i hetm. w. k. wódką upijać się lubił 1648, Pam. Rel. Mor. 1858. W 1676 r. prasołowie t. j. sprzedawcy soli zawiązują odrębny cech solny Pam. Rel. Mor. , 1858. W r. 1690 burmistrz radomski Mikołaj Poznański, jako złotnik wielce dobry, ze starej monstrancyi i pastorału opaciego zrobił dla Sieciechowa nową monstrancyę srebrną w promienie i winno grona, wagi 34 grzyw. a ocenioną 200 Kś. Gacki, klaszt, Sieciech. , 270. W 1724 r. wedle Siarcz. z cechu prasołów August II wyłączył żydów. W 1752 r. poznajemy w Jedlni krawca Andrzeja z Radomia Kś. Gacki, Jedlnia, str. 47. W 1765 lustracya winiarzy podaje 2 od beczki po 8 zł, sprzedających miód 4, piekarzy 14, szewców 12, prasołów 3, kramarz 1. 1789 brano łopatkowego od rzeźników żydów 512 zł. gr. 6, katolików rzeźników nie było. Piekarzy było 12, płacą do zamku 36 fl. , szewców 20 płacą 3 fl. 6 gr. , prasołów 4, płacą 9 fl. 1 gr. , sukienników niemasz. Kramarz jeden Zelik żyd kupiec przy zamku płacący 800 fl. , ale inni kramarze po 4 fl. Handel polega, o ile się zdaje na tranzycie. Z powodu zapewne istnienia samego zamku lub milowych lasów w koło jeszcze w XVII w. Werdum, Tatarzy 1268 idą na Drohiczyn, Chełm, Lubelsk, Skaryszew, Iłżę i Tarżek Połn. Sobr. rusk. Het. II; do tegoż Skaryszewa zjeżdżają się książęta 1228 i 1263 pomijając R. sąsiedni. Jak widać z aktu 1264 dotyczącego Skaryszewa, to przedmiotem handlu w XIII w. były śledzie, wosk i sol, do czego po ten rok kasztelan radomski się mieszał ze swego urzędu dok. w arch. radom. . W 1394 r. pierwszego stycznia skarb królewski zyskał w R. od Marcina domownika i łucznika żupy 40 grzywien Życie dom. Jad. i Jag. , str. 23. Wynika stąd, że w tym czasie była w R. żupa czyli komora soli dostarczanej dla ziemian z Wieliczki, Bochni a może i Drohobyczy. Cło radomskie z R. jako komory i ze Zwolenia, Sieciechowa, Kozienic, Jastrzębia, Szydłowca, Bzina i Blizina jako przykomorków płacono w ilości 2 do 4 gr. od jucznych bydląt, od koni i bydła po 1 gr. a od owcy po 3 denary, ta połowa szła na korzyść kasztelana. Bywały wpływy znaczne, zwłaszcza od wołów, których tędy pędzono do 8000 Lustr. 1564. Cło to 1615 czyniło 460 fl. z tego kasztelanowi 260, staroście radom. 60, kozienickiemu 140. W 1661 czyniło tylko 57 fl. W 1391 R. uzyskał dla swego handlu poważną ulgę, bo zwolnienie od opłaty mostowego w Ryczywole, Stężycy i Kazimierzu na Wiśle i Opatowie Pam. Rel. Mor. 1856. Tym sposobem trakty wschodnie północne i południowe zostały otwarte dla radomian. Komunikacya nadwiślańska o tyle jest ważną, że już 1349 szedł trakt handlowy z Torunia do Włodzimierza na Rusi przęz Sieciechów naprzeciw Stężycy i Kazimierz Kod. Wielkp. , 1280. Godne uwagi, że trakt łowiecki którym królowie jeżdżą przez Kozienice i Jedlnią do R. niema nic wspólnego z tą drogą handlową. W 1419 r. obniżono dla Radomia cło lubelskie z czterech na dwa grosze od każdego konia jucznego. W 1422 r. uwolniono ich od opłaty mostowego w Mszadle. Już Radom za Kazimierza Jagiellończyka 1446 r. R. uzyskał zwolnienie dla swych kupców od budnego targowego w Opatowie, Skrzynnie. W 1455 r. po naradzie króla z rajcami miejskimi w 1453 oznaczono trakty handlowe. W Radomiu przecinały się trakt ruski z Bełza, Hrubieszowa, Krasnystawu, Lublina, Kazimierza i Zwolenia idący; wrocławski idący na Skrzynno, Opoczno, Żarnów, Przedborz, Radomsk, Brzeźnicę, Wieluń i Bolesławiec; wielkopolski na Przytyk, Inowłódz, Brzeziny, Stryków i Łęczycę Kod. Wielkop. Racz. . W 1461 zwolniono R. od ceł na komorze Janowskiej nad Wisłą, 1463 od ceł w Przytyku Pam. Rel. Mor. . W 1467 r. Kazimierz III Jagiellończyk nakazał urzędnikom jak wojewodzi i in. , z powodu niewejścia w życie uchwały 1455 r. o niej to chyba mowa jako na conventus generalis w R. zapadłej by dawali opiekę i swobodny przejazd Wrocławianom jadącym do Lublina zwykłemi drogami, to jest przez Radom i jego drogi Przyczynki do dziej. pols. , str. 110. W 1482 11 lutego sam król chyba, nie królewicz jak objaśnia Mosbach 115 pisze uprzejmy, , list z Radomia do rajców wrocławskich, że złoczyńców, którzy uszli ręki sprawiedliwości zapewne napastnicy kupców wrocławskich każe wyśledzić, schwytać i ukarać. Świadczy to o pobycie króla w R. i o jego zabiegach w kwestyi pewności handlu tranzytowego przez R. W tej samej kwestyi wolności handlowania z Rusią, do czego trzeba było bezpiecznego traktu, Maciej Korwin proszony przez Wrocławian, podejmuje się pośrednictwa w obozie pod Wiedniem 1485 r. 2 marca Mosbach, str. 115, 116. W tej samej kwestyi zabiera głos Władysław Jagiellończyk czeski 25 czerwca 1493 i 15 kwietnia 1497 r. w liście do Wrocławian i do Olbrachta; mówiąc o zakazie lub trudnościach dla handlu Wrocławian na Rusi i w Lublinie oraz o składach pewno w Krakowie i kilku miastach Wielkopolski w Polsce, d. 27 sierpnia 1493 Mosbach, 116 117, 119. Sprawa tego składu i tranzyta skończyła się 1499 r. 27 lipca rozkazem Olbrachta, by kupcy polscy towarów, zboża, wołów nie zbywali na Szląsku, lecz tylko w Polsce, choćby Szlązakom i to w pewnych na to oznaczonych składach. Wolno im przejeżdżać przez Szląsk do Norymbergi, Lipska i Frankfurtu nad Menem, ale na Szląsku wzbronioną mają sprzedaż. Na składach też tylko w Królewcu, Poznaniu i Kaliszu, Wrocławianie mogą sprzedawać lub wymieniać swój towar Mosbach, str. 120. Ile na tem ucierpiał Radom, ściśle niewiadomo. W 1514 r. Krzysztof z Szydłowca podkanclerzy, kasztelan sandomierski poprzednio radomski, a brat Mikołaja, ststy radomskiego obiecywał rajcom Wrocławia swc zabiegi w kwestyi przywrócenia tranzyta Wrocławianom oczywiście przez Radom na Ruś Mosbach, str. 130. Wojna z Albertem pru. skim wskazuje, że folga nastąpiła, a dług Mikołaja Ruedigera wrocławianina u radomskiego Jana Wankusza z 1523 r. Mosbach, str. 135, domysł ten potwierdza. Wszakże już 1524 r. Zygmunt I wydał edykt na lat 10 zakazujący tranzyta obu stanom, dla fałszywej monety rozdzielnej i nieprawidłowości ze strony Szlązaków. Wrocławianie, ze względu na upadek handlu, proszą Krzysztofa już kanclerzego o pośrednictwo Mosbach, str. 135. Cofnięcie musiało nastąpić między 29 lutego a 10 pazdzier. 1526 r. Pod ostatnią datą Zygmunt I grozi Wrocławiowi zerwaniem stosunków handlowych, z powodu importu nowinek religijnych str. 135 6 jakie kupcy dowozili. W 1527 r. za podszeptem kanoników katedry wrocławskiej, bawiących w Polsce Zygmunt I wydał zakaz handlu z Wrocławianami, grożąc winnym Polakom nie już konfiskatą jak Olbracht w 1499, ale i karą śmierci str. 138. Wrocławianie w liście do cesarza 1527 r. w styczniu, zwracają uwagę na upadek handlu, przez podwyższenie cła od lat 70. W 1527 stanął traktat z Austryą utviae sint liberae Dziennik sejm, 1555, str. 322 323, nie z Elektorem i Rzeszą w 1528, 1541. Król Ferdynand 1555 r. obesłał króla Zygmunta Augusta, senatorów i posłów sejmu piotrkowskiego w kwestyi przywrócenia wolnego handlu. Istotnie na owym sejmie najprzód podniesiono zarzut, że mieszczanie przywileju na składy nie złożyli ani Lublin, ani Gdańsk, ani inne. Co do dróg handlowych wręcz oświadczono, ze Krakowianie bronią z Wrocławia kupcom drogi zwykłej to jest przez Radom do Lublina, jeno aby na Kraków jeździli Dzienniki sejm. 1555 i 1558, str. 48 i 52. Ponieważ sejm ten nie wydał żadnych konstytucyi, zajęty sprawą religii, i sprawa tranzyta radomskiego upadła. W 1559 r. zaś na sejmie uchwalono na czas sejmu elekcyjnego, że kupcowie żadni ani z Korony wypuszczeni, ani do Korony puszczani być mają nie tylko z kupiami towarami, ale osobami swemi, sub pena capitis str. 193. Pewne zadość uczynienie za te ogólno przepisy uzyskali Radomianie przez cło grobelne 1538 w wysokosci 3 denarów od konia jucznego i wołu, a 1555 r. uwolniono ich od wszelkiej opłaty cła wewnętrznego Pam. Rel. Mor. , 1857. W r. 1565 Radomianie uzyskali odnowienie wykazu z 1455 r. dróg handlowych przez ich miasto idących Vol. Leg. . W XVII wieku sprawa tych dróg odnowiła się. W 1611 r. następne drogi uprzywilejowane miastom składowym wskazano ze Szląska do Małopol Radom Radom Rad ski, Rusi przez Będzin al. Oświecim i Krzepice, a do Mazowsza i Litwy przez Bolesławiec i Wieluń, co odpowiada traktowi radomskiemu z 1455 r. Vol Leg. . Z jednej strony szlachta wielkopolska w laudach swych z r. 1679 skarży się na to, że kupcy z Rusi i Litwy jeżdżący traktem na Radom swoje towary dowożą do granic, mijając składy świeżo ustanowione w Toruniu i Gniennie. Z drugiej strony rezydent austryacki Zierowski wykrywa zmowę Torunian przeciw handlowi Polski ze Szląskiem Wrocławiem, Nalegał więc na podskarbiego Morsztyna, by utrzymał dawny trakt handlowy owych kupców do Szląska, i uważał że agitacya między panami litewskimi mogłaby na to wpłynąć. 1. 7 września 1679 Jan Sobieski wydał rozporządzenie w myśl dawnych ustaw dla handlu Litwy i Rusi z Wrocławiom. O ile mógł na to wpłynąć starosta radomski, Dominik Michał Radziwiłł, piastujący tę godność 1688 1690 r. Mosbach, Przycz. , str. 172 175 niewiadomo. Lustracya 1660 r. mówi o targach we wtorki i jarmarkach na św. Piotra i Pawła, św. Michała i św. Jędrzeja. Wedle określeń lustracyi 1629 r. trzy korce sepne spu czynią cztery korce radomskie targowe, które obowiązywały na lewym brzegu Wisły. Higiena publiczna w Radomiu została zainaugurowaną przez pozwolenie Władysława Jagiełły z 1388 r. , datowane z Lublina na zbudowanie łaźni, po za murami miasta Rzysz. , Cod. Pol. , I, 255 6. Król Aleksander odnowił przywilej 1502, ile że śladu po łaźni nie zostało Pam. Rel. Mor. . W 1564 lustracya podaje dwie łaźnie miejską i wójtowską. Za Zbigniewa Oleśnickiego został założony szpital w Nowym Radomiu Długosz, L. B. , II, 513 przez rajców i obywateli miasta. Ksiądz Gacki wspomina o szpitalu pod r. 1432 przy wiadomości, że królowa Zofia zapisała tygodniowo korzec mąki żytnej z młyna Pacyny Pam. Rel. Mor. 1856. Inny zapis na szpital zrobiono 1486 r. W 1553 Zygmunt August odnowił ten sam zapis. W r. 1606 spotykamy w R. aptekarza Szymona, który farze miejscowej ofiarował trybularz srebrny i 4 kociołki miedziane. Już był wówczas i doktor w R. , nazwiskiem Andrzej Rusel, dr. medycyny i filoz. , który 1608 kupując na Zamłyniu Koparczew inaczej Zerwikaptur przyznał na jego hypotece 200 fl. . wyderkafu dla fary noworadomskiej, zaś żona jego zapewne, doktorowa Ruslowa 1606 r. na ten sam cel daje kielich Pam. Rel. Mor. 1858. Później umiera w R. dr. Andrzej Krośnieński, pierwsze stopnie naukowe na uniwersytecie w Krakowie otrzymujący 1591 r. Stat. nec non liber promotion. Zaraza zaczyna grasować w R. 1622 r. i trwa do Trzech Króli 1623, potem Rad wraca 1625 od 21 czerwca i trwa do 12 listopada; następnie odnawia się 28 października 1652 do 1658 r. W 1632 r. 25 maja Władysław IV godząc spory miasta z plebanem nakazał mieszczanom ulice rozprzestrzenić, i nawozy wywiózłszy, ponaprawiać rynsztoki. W 1708 mór szedł od Krakowa do Warszawy i ślad jego w Jedlni pozostał w krzyżach z datą 1709 r. Kś. Gacki, Jedlnia. W 1815 r. ulice sprostowano i wybrukowano Geogr. Stejna. Wójtostwo w Nowym R. sprzedał Kazimierz Wielki za 300 grzyw. gr. pragskich Konradowi z Warszawy, nadając trzy wsie pod miastem Dzierżków, Gołębiów i Wolę i szósty denar czynszu z łanów ich, 6 łanów wolnych młyn w Woli i nad stawkami, ile ich założą, plac wolny z domem i łaźnią, wszystkie sklepy sukienników i kramarzy, ławki rybne, szewckie i solne, połowę jatek rzeźniczyeh i stołow chlebnych, rzeźnią, pasieki, bór, polowanie, wyrąb drzewa, szósty łan, trzeci denar z kar, służba wojenna samotrzeć, jeden w szyszaku a drugi łucznik. Dan w Lublinie na św. Wincentego 1300 r. Świadkami są Herman, kujawski od 1340 i Floryan, łęczycki od 1339 kanclerze, kasztelan radomski Ignalo jest Mścigniew 1334 1338 pisarz Przybysław syn Jacentego z Gniezna znany od 1335 wedle Matirera, Urzędnicy kancelaryjni. .. do 1386. Przywilej ten znany z lustracyi 1569, z datą 1300 r. Lustracya z 1620, zna go z datą 1330. Powyżsi świadkowie, do których należy Sieciech, spicimirski kasztelan. Piotr Kościelecki, podkomorzy sandomierski, Wizga z Jankowie Pam. Rel. Mor. 1586, str. 410 mało znani, czynią rok aktu 1340 możebnym. W 1388 r. występuje w aktach krakowskich Kunat, wójt radomski, który za dług 10 grzywien u Prandoty z Przełęku, pozwał Krzesława, kasztel. sandomierskiego, aby wierzytelności jego zaspokoił Helcel, Star. Pom. pr. pol. , I, 69 i 235, co tak załatwiono, że wrazie niewypłacalności kasztelana, sam Prańdota pod karą królewską i grozą sfantowania miał uiścić swoj dług. Pożyczka ta świadczy o bogactwie wójta. W r. 1529 z tej rodziny członkowie uposażali kaplicę Kosnowską albo św. Anny u fary radomskiej. W 1539 r. kś. Feliks, proboszcz noworadomski, pożyczył wójtowi Kunatowi Mikołajowi 180 grzywien i ubezpieczył tę sumę na jego Zamłyniu. W r. 1541 dopożyczył mu jeszcze 70 grzyw, z tynj warunkiem, aby corocznie dawał kopę groszy na msze w kaplicy Zwiastowania. Gdy Kunat zobowiązania nie dopełnił, kś. Feliks 1550 r. zajął Zamłynie. Układ z 1549 r. po śmierci obecnego wójta Kunata, przelewał na miasto dochody z łaźni, ogrodu wójtowskiego przy bramie szpitalnej św. Ducha i czynsz z jatek chlebnych. Co do tych używalności, nieza długo następują spory z nabywcami wójtostwa staroradomskiego, a spory te dają razem miarę nadużyć, jakich się dopuszczano tak w stosunkach z miastami jak i z dobrami królewsldemi. Mianowicie 1548 r. Stanisław Lupa Podlodowski, stolnik sandomierski, kupił wójtostwo, wyrobił sobie na nie lenno miejskie i zagarnąwszy trzy wsio podmiejslde Dzierżków, Gołębiów i Wolę Gołęb. , nigdy prócz pewnych dochodów nienależące do wójtostwa, wbrew miastu, wymienił na dziedzictwo 4 wsi królewskich 1550 r. i zaraz w Blizocinie i Woli Bliz. w lubelskiem założył Podlodów. Sejm r. 1555 znalazł, że Podlodowski samowolnie przywłaszczył sobie wsie królewskie Mazowszany, Blizocin, Blizoclca Wola i 3 nowe wsio od ststwa radom. Dzien. sejmów z 1555, str. 38. W skutek tego została lustracya 1564 r. nakazana. W 1566 r. na sejmie lubelskim unieważniono zamianę, gdyż miasto dowiodło, że wójtostwo staroradomslde z tych wsi miało tylko ustąpiony szósty denar czynszu, łany, folwark oraz młyny, a to jako ekwiwalent 800 grzywien w których Kazimierz W. wójtostwo Konradowi sprzedał, oraz 100 czerwonych złotych, które król Aleksander 1505 r. dołączył. Spór jednak na tem się nie zakończył. Synowie Stanisława, Jakób i Jan, w Warszawie na sejmie 22 grudnia 1579 r. za silną protekcyą i dodaniem części swej w Piotrowicach, pożądanej, jak twierdzili, przez króla do łowów, uzyskali lustracyą, która zacząwszy się w poniedziałek po Wniebowzięciu 1580 w Radomiu, stwierdziła, że radomskie wójtostwo i wsie Dzierzków, Gołębiów i Wola Gołęb. więcej czynią niż ustąpione wzamian królewszczyzny Mleczków, Mazowszany, Blizocin i Wola Blizocka. Do wójtostwa przydaną została wieś Glinice z 5 zagrodnikami wymianą z Firlejem za Leskowice i Serocko. Za lustracyi 1615 r. właścicielem wójtostwa był Seweryn Kurdwanowsld, a małżonkowie Szczepan Raczkowski z żoną Katarzyną Osuchowską, 22 maja 1670 za wolą króla Michała scedowali je Kochanowskiemu, stcic radomskiemu Pam. Rel. Mor. 1888. Zamek pierwotny stał wraz z kościołem św. Piotra na sypanej górze, którą kś. Gacki odnajduje w wzgórzu mającem 3 morgi 79 pręt. rozległości, niedaleko Mlecznej, a wysokości pionowej 5 łokci. Przestrzeń ta objęta jest parowem i ma wał skrajny. Tu lvś. Gacki mieści zamek wspomniany w dziejach pod 1282 r. Pam. Rel. Mor. 1855, str. 244 246. Akta mają mu nadawać w 1590 r. miano domus regalis, a 1605 już tylko wspominają górę niegdyś zamkową mons quondam arcis. Widać, że po wojnach szwedzkich, zamek pierwotny runął zupełnie. Inny zamek wzniósł Kazimierz W, wedle tradycyi Długosza, a opis lustracyi wszystkich, zwłaszcza 1554 i 1765 r. wskazują mu miejsce koło fary noworadomskiej. Krótki opis zamku z 1548 r. w którym Zygmunt August z Barbarą Radziwiłłówną spotkał się po obiedzie od stołu wstawszy, J. K. M. szedł na górę do Jej K. M. i tam jest izba wielka, było w niej tak wiele ludzi, iż na krużganku niektórzy stali Baliński, Pisma hist. , I, 151 152 zapewne odnosi się już do tego nowego zamku. Wedle lustracyi o ile się zdaje z 1554 r. zamek stał przy ulicy Grodzkiej, idącej od rynku. Brama miała. z boku lokal burgrabiego. Na prawo w dziedzińcu dom piętrowy z kuchnią i gospodarskiemi izbami na dole, a jadalnią na górze, litóra gankiem oszklonym łączyła się z domem wielkim. Ten na dole miał jedną, na górze dwie izby i kilka komnat; drugie piętro miało salę wkoło opatrzoną oknami. Od podwórza były krużganki. Między obu domami stała wieża a w niej 4 sklepy. Ku wschodowi za dużym domem była wieża biała dla złoczyńców i przy plebanii druga wieża dla szlachty. Ztąd do bramy stroną północną ciągnął się mur trzyrusztowy bez blanków, wzdłuż niego taras. Budynki były z muru podskorupione lub gontem kryte, na piwnicach, Okna z błonami szklanemi okratowane lub z żelaznemi okiennicami. W jednej komnacie strop malowany z pozłacaniem. Za murem przekop z trzema sadzawkami i wał, na który wychodziło się furtą, bo tu był ogród, łaźnia i browar. Przy cmentarzu farnym była w murze grodziła furta Pam. Rel. Mor. 1857, str. 250 251. Opis z 1567 r. Enc. Orgel. przedstawia go, jako dwór murowany, mający na równi z sobą mur i przekop, z trzema sadzawkami. U bramy na Z. dom murowany piętrowy. Z piętra wchód do świeżo zbudowanego blanku i do tarasu czyli więzienia, będącego wwieży miejskiej o pół staja oddalonej do dworu. W kącie dolnych gmachów furta na wał, a z niej ganek drewniany między sadzawkami do baszty drewn. miejskiej. Do wierzchnich gmachów wiódł ten sam ganek. Dom wielki pod dachówką, piętrowy stał na południe nad przekopexn. Na wschód od niego był mur przy którym blanki dwoje, zwierzchnie; dalej w tymże murze biała wieża wśród blanków. Porównywając dwa opisy z XVI w. spostrzegamy, że zamek był obwarowany; zarówno od miasta mur go odgraniczał, jak od muru miejskiego. W murach zamkowych były dwie wieże, od wschodu na zewnątrz miasta, i druga od miasta przy farze. Dwa domy, u bramy piętrowy zachodni i dwupiętrowy południowy mają wzmiankowaną wieżę, między sobą. Przerobiono ją w XVII w. jak widać z następnej lustracyi, na dworek z czterema izbami, Wedle lustra Radom Radom cyi 1629 r. zamek składał się z dolnych i górnych gmachów, wał wkoło muru, 3 sadzawki i spichlerz. W lustracyi 1660 r. zaznaczono, że jest bardzo zdezelowany. Dwa pokoje górne po ruinie wielkiej nieprzyjacielskiej restaurowane. Samborza nad bramą blizka ruinie. Dla tego wyznaczono na poprawę zamku 400 fl. rocznie, a płacę podstarościemu 200, burgrabiemu 120 fl. Starosta Gołuchowski 1678 1683 wziął był sól na reperacyą zamku. Sejmik w Opatowie 1683 r. zebrany zalecił, aby zobowiązania swego dotrzymał Kś. Gacki, Pam. RelMor. 1860, str. 274. Wedle lustracyi 1765 r. Jest zamek staroświecki murowany, przykryciem gontowcm konserwowany, spodem piwnice mający, frontem ku kościołowi farnemu stoi, do którego wejście z ulicy. Brama między murami. Dziedziniec obszerny wkoło murem obwiedziony. W tym zamku na wchodzie schody kamienne ze czterech gradusów, sień, z tej na prawej stronie izba wielka sądowa, w której okien 13, malowana, z sufitem. Na drugiej stronie dwie izby i schowanie na kancelaryą. Dalej były 2 izdebki na skład archiwów grodzkich, szynk i wieża w rogu. Przy bramie kamienica dwupiętrowa w arendzie żydowskiej za 800 fl. W środku dziedzińca dworek o czterech izbach, na około kramnic 20, najmowanych w czasie trybunału skarbowego. W 1787 r. zamek wyrestaurowano, pokryto nowym dachem. Z 2ch sal zrobiono 10 pokoi na kancelarye. Kamienica przy bramie niemieszkalna. Wieża o 2ch piętrach wyreperowana. Spichlerz i suszarnie za fosą na podwalu. W r. 1860 został zamieniony na plebanią noworadomskiej fary Kś. Gacki, Klasz. w Sieciech. , str. 246 w jednej części, a w drugiej na hypotekę Encyk. Orgel. . Starostwo radomskie utworzone zostało za Ludwika węgierskiego. Już 1290 r. występujący przy Łokietku Bartłomiej z tytułem provisor totius terrae sandomiriensis Mon. M. Aevi III zdaje się być ekonomicznym zarządcą dóbr państwowych w sandomierskiem i jest niejako wyborem dla utworzenia osobnego zarządu dla ziemi radomskiej. W r. 1370 zna kś. Gacki, Jana, ststę radomskiego, z układów granicznych Wojciecha, dziedzica Pękoslawa z cystersami w Wąchocku Pam. RelMor. 1856 i 1857. W 1376 r. pleno titulo zwie się on Jan z Tarnowa ststa ziemi radomskiej Bart. III. W 1430 rządcą wsi królewskich w pow. radomskim jest Mikołaj z Łodwigowic. Za Długosza do wsi królewskich należały Jastrzębia, Mąkosze, Jedlna, Tczów, Maków, Makowiec już nią przestał być 1480, Sucha, Chotkowska Wola zaliczona do par. Ryczywół, Gzowice, Mazowszany, Zamłynie przedmieście Starego B. , Bartodzieje, Radzice, Swierczynka z par. drzewickiej, Gołębie archid. lubel, Swieszedlice par. Ciepielów, Zwoleń miasto, Stężyca miasto, Solec i w jego parafii Czatkowice i Wola. W 1508 r. obejmowała przedmieście Szydłowiec, Korzeny, Ostałów Wielki i Mały, Grabowę, Wolę Grabowską, Częstochowice, Rybiankę, Pogorzałę, Skarzycko. W 1564 należały do ststwa Jedlna, Maków, Makowiec, Jastrzębia, Kozłów, Gzowice, Krwatka Klwatka królewska, Sucha, Wola Suska, Tczów, Bartodzieje, Rawica Nowa albo Tczowska Wola, Brzoza, Wola Brzoska, Kozienice, Opatkowice, Świerże, Piotrkowice, Bielany, Wacyń, Mironice Miron, Glinice, przedmieście Zwoleń. Jako ststwo bogate Heidenstein było otaksowane na 4574 fl. 20 gr. Bogatszemi były bialskie na Podlasiu 8562 fl. 21 gr. , rogozińskie w Prusiech 7978 fl. 10 gr. , spiskie 5736 fl. 23 gr. , grodeckie na Rusi 5165 fl. Żr. dziejowe, IX. W 1615 r. ststwo miało tylko dwa młyny miejskie, trzeci na Pacynie, Maków, Makowiec i Wacyń. W 1765 r. należał do ststwa Radom z zamkiem i podzamczem, wsie Dzierżkowo, Gołębiów, Gliniec, Wola Gołębiowska, Maków, Makowiec, Wacyń, Piotrowice i dzierżawy Klwatka, Gzowice, Rawica i Brzezinki. W 1771 r. płacono kwarty 1989 fl. 12 gr. więc 7957, 18; 1787 r. intraty było 14, 364 gr. 25 1 2. Wedle wiadomości zebranych przez kś. Gackiego Pam. RelMor. 1858, po r. 1860 rozpadło się starostwo radomskie na części dopiero w końcu XVI w. i początkach XVII. Jego zdaniem Paprocki błędnie tytułuje Firleja 1533 53 starostą stężyckim, bo w owej epoce nie zostało wydzielone z kompleksu ststwa radomskiego. W 1564 do ststwa stężyckiego zaliczono wsi 37 w 1569 r. Rokitnę, Kletnią, Wojciechów, Niecieczę, Zajezierze, Brzeziny, Wargocin, Bałtów, Łąg, Skoki, Ryki, Oszczywilki. Rudę Małą, Skrudę, Kąty, Babice, Korzenne Jaty, święte, Bazanów, Rososz, Chrośno, Grabów Rycki, Wolę Sierską, Sarny, Życzyn, Wolę Życką, Kozice, Wylezin, Ownią, Dybie, Zadybie, Zaryte, Stryj, Wróblew. Z togo ststwu stężyckiemu 1634 r. lustracya przypisała Stężycę i wsie Kletnę, Rokitnę, Łąki, Zajezierze, Wojciechów i Przewoz, gdy 1765 r. starostwo ryckie obejmowało Ryki, Rososz, Sierską Wolę, Swaty, Chrosno, Sarny, Ojszy Wilk, Ogonów, Panisze, Kurków, Grabów, Babice, Ownią, Wyleżyn, Rudę, Skrudę, Dębie, Bazanów, Okrzeję. W 1579 r. ceniono je na 6296 fl. 21 gr. 10 den. , a 1580 na 6296 fl 29 gr. W 1580 r. był ststą stężyckim Bartłomiej z Zielonek Zieleński, sekretarz królewski za elekcyi Walezego. Ekonomia kozienicka od 1607 oddzielona ze starostą 1609 Janem Swiętosławskim, w 1632 obejmowała Kozienice, Opatkowice, Mironice, Radom Bielany, Świerże, Brzozę z Wolą Brzoską, Jedlnę, Kozłów, Jastrzębie, Gzowice z folw. Piotrowice, Wargocin, Wróblany. Z czasem i ta ekonomia rozpadła się na dzierżawy Brzozę i Gzowice. W 1706 Kozienice Bą dobrami stołowemi; do 1830 r. w dzierżawie prywatnej. Dzierżawa Zwoleń, za dzierżawcy Jana Bohusza, w 1580 była otaksowana na 819 fl; w 1629 obejmowała Zwoleń z folw. i wś Bartodzieje. Dzierżawa a ststwo 1674 r. gołąbskie także oderwane od radomskiego, 1789 obejmowała Gołąb, Wólkę Gołębską, Niecieczę. Skoki, Bałtów Bałutów i Wolę Bałtowską. Z Suchej, należącej do ststwa radomskiego z Kozienicami i Jedlną w r. 1659 powstała część ststwa kozienickiego, a później osobna dzierżawa suskowolska. Pierwszym starostą radomskim jest 1370 1376 r. Jan z Tarnowa. 1409 1418 Dobrogost Czarny z Odrzywołu Pam. Rel. Mor. 1856, str. 493, zna go Długosz w historyi 1409 r. jako ststę radomskiego, na polecenie króla Jagiełły przez budowniczego Jarosława, pod Kozienicami budującego most łyżwowy na Wiśle; 1442 r. Hincza z Rogowa Helcel, Star. Pom. Pr. poL, II, 3071; 1463 r. Dominik Litwos z Kazanowa Kod. Tyniec, 463, A. G. Z. , III; 1465, 1485 Kś. Gacki, Jedlnia Pam. Rel. Mor. 1858; Dersław z Smogorzewa ststa radomski 22 grudnia 1488 A. G. Z. , X, 163; 1501 1507 r. Piotr Szafraniec Pam. Rel. Mor. 1857; 1508 1531 Mikołaj Szydłowiecki, kaszt. sandomierski, podskarbi; 1533 53 Piotr Firlej z Dąbrowicy; 1567 Jan Lutomierski, kaszt. sieradzki, podskarbi 1563 64, Vol. Leg. ; 1568 74 Grzegorz Podlodowski z Przytyka syn Stanisława; 1574 85 Jędrzej Zborowski, marszałek nadworny; 1585 98 Stanisław Gostomski z Leżenie; 1608 Kacper Ciołek Maciejowski Pam. Rel. Mor. 1858; 1611 Samuel z Gutowa Ciołek; 1620 1642 Filip Wołucki, kaszt, i wojew. rawski 1625 42 Vol. Leg. ; 1648 50 Mikołaj z Oleksowa Gniewosz Vol. Leg. ; 1650 Stanisław Skarszewski, ustąpił 1654 r. ; Piotr Korwin Kochanowski 1654, chory w 1659 r. wyjechał za granicę i dostał surogatora w osobie Pawła Podlodowskiego na lat trzy, 1679 r. ; 1678 83 Jan Kazimierz z Gołuchowa Gołuchowski dobrodziej pijarów; 1688 90 Dominik Michał Radziwiłł; 1697 1728 Stanisław z Chomętowa na Jasieńcu Chomętowski. Od 30 kwietnia 1729 do 1730 Jakob ze Skrzynna Dunin; 15 kwiet. 1730 48 Stanisław Antoni na Świdnic Świdziński; 1748 55 1779 r. Kazimierz z Granowa Granowski; 1758 Michał Świdziński, w 1772 r. potwierdzony, zdał ststwo 1773 r. na ostatniego starostę Aleksandra z Potkania Potkańskiego, marszałka Targowiczan sandomierskich, głośnego ze zdzierstw. Między innemi wydarł osadę młynarską Pacynę jeszcze 1433 r. nadaną Pacowi przez Jagiełłę, zwróconą właścicielom Pacynom 1827 r. . Zięć jego Piotr Choiński wziął ststwo 1810, poczem w 1822 r. wróciło do skarbu. Ststwo radomskie bywało uposażeniem królowych dynastyi Jagiellońskiej Elżbiety Kazimierzówny 1504 r. , Zofii Olgimondówny Holszańskiej, ostatniej żony Jagiełły, Elżbiety Rakuskiej, żony Kazimierza Jagiellończyka, Bony, która 1545 r. uwolniła ststwo od zapisu na swą korzyść na rzecz Elżbiety Rakuskiej, pierwszej żony Zygmunta Augusta; Katarzyna, trzecia żona wyjechała z kraju przed śmiercią. Ostatnia Anna Jagiellonka miała zapisy na dobrach ststwa. Żony króli elekcyjnych miały zapisy gdzieindziej robione Dogiel. Nadużyć w starościńskich dobrach tak zo strony prywatnych jak i starostów, akta wspominają dosyć. Tak np. już 29 stycznia 1552 r. wspominali o tem w rozmowie z sobą Zygmunt August i Bona. Podlodowscy z Gębarzewa posiadłszy Mazowszany koło 1589 r. zajęli bory po pola makowieckie i wycięli je. Książę Zbarazki z Końskowoli w lasach gołąbskich wycina samoniolnie do 1000 fur drzewa corocznie. Starostowie folwarki tworzą, wyganiając kmieci. Tak w Dzierzkowic uczynić radziła lustracya 1580 r. a zrobiono z wójtostwem w Gzowicach. Kacper Maciejowski zdając ststwo radomskie, wszelki dobytek spędzał do Sobótki, wsi starostwa zawichojskiego, zastawnej jego żony. Po folwarkach bywało 30 40 sztuk bydła, 20 80 owiec, 20 sztuk trzody. Wysiewów bywało żyta i owsa 100 do 200 korcy, pszeDicy i jęczmienia 5 do 20. Korzec pszenicy i grochu szedł 28 gr. , żyta 18, tatarki i owsa 10 gr. Pacht od krowy wynosił 3 złp. Urzędnik ekonom brał 6 zł. , dworniczka pani stara, gospodyni 3, dziewka po 1 1 2, parobek 2 zł. Ziemia radomska wcześnie lubo bez nazwiska, stanowi odrębną dzielnicę. Gdy bowiem po śmierci Henryka Sandomierskiego, Bolesław Kędzierzawy 1165 66 lepszą elegantior część jego dzielnicy ze stolicą, t. j. z Sandomierzom otrzymał M. M. Aevi, I a Kazimierz II, zapewne po powrocie z Niemiec, przebywał w radomskich Sieklukach, i tam o opiekę był wzywany przez chłopów z zawisłości opatów czerwińskich Milesco profugus latuit in Secluki sub duce Kasimiro, Rzyszcz. , Cod. dipl. Pol. , I, 28; z połączenia tych dwu faktów, wysnuwa się wniosek, że jednocześnie ze zgonem Henryka i podziałem jego dzielnicy, druga z trzech części jego puścizny z Sieklukami więc i z R. dostała się w ręce Kazimierza II i ten, jako rządca samodzielny radomskiej połaci przebywał w owych Sieklukach. Tylko też w obcej, niezależnej od Mazowsza dzielnicy, szukać mógł przytułku chłop mazowiecki. Kronika wielkopolska t. z. Bogufały, Mon. Biel. , II, 518 nadająca Henrykowi ziemię sandomierską i lubelską choć tej jeszcze nie było również i Kazimierza obdarza tylko tytułem księcia sandomierskiego, po śmierci Kędzierzawego str. 527. Tradycya przypisująca Leszkowi Białemu fundacyą kościoła św. Wacława w Starym R. Pam. Rel. Mor. 1216 r. wskazuje, że i ten książę władał R. Prócz tego Kochów nadany z targiem przez Henryka augustyanom w Czerwińsku przed 1155 r. Rzysz. , Cod. dipl. Pol. , I, str. 10 spokojnie przez nich posiadany, z potwierdzeniem Kazimierza II M. M. Aevi, III, 18 był w ich ręku za Leszka, i uzupełniony nowym darem przez wdowę tegoż Grzymisławę z synem 1229 r. Świadczy to o należeniu i prawego brzegu Wisły do tej dzielnicy, w całym tym peryodzie, co się też potwierdza wykazem dóbr danych przez tegoż Henryka Sieciechowu, jak Dziewcza Góra pod Wąwolnicą i Leszna pod Stężycą M. M. Ae. , I, 42. W dokumencie Bolesław Leszkowie Wstydliwy ma już tytuł księcia radomskiego Kod. Wlkp. , 438 obok krakowskiego, sandomierskiego i lubelskiego. Akt ten nosi datę 1268 r. ; atoli wystawca dokumentu, bisk. krakowski Prandota już nie żył wtedy 1266, ze świadków Paweł z Przemankowa nie był dziekanem, a Prokop z Wrocławia nie mógł być kustoszem 1296 r. , gdy kanonikiem był dopiero 1274, a scholastykiem 1279 r. To okazuje wyraźną fałszywość aktu, zaczem upada i dowód istnienia nazwy ziemi radomskiej w XIII w. , mimo zamku już od jego początku, z Markiem kasztelanem na czele i sędzią Strońcem. Jako terra radomiensis zjawia się 1372 Bartosz. , Cod. dipl. Pol. , III a nawet gdyby i było podejrzenie że to jest dodatek transumptu 1535 już 1351 r. byłaby odróżnioną tytułem i granicą u rzeki Kamiennej od sandomierskiej Kś. Gacki, KI. Ben. Skrzyz. na Łysog, , 199. Już jednak 1404 są postawione obok siebie jako jednakowe districtus, t. j. powiaty ziemie radomski i sandomierski A. G. Z. , VII co powtarza się i w statucie nieszawskim 1454 r. w stosunku do ziemi krakowskiej, lubelskiej i wiślickiej Bobrzyń. , O ustaw. Niesz. , str. 54. Księga ziemska radomska najdawniejsza z 1400 r. obecnie jest w Bibl. Jagiellońskiej Wisłocki, Katalog rękopis. . Pomijając komornika ziemskiego z 1372 r. , mamy ślady wieców sandomierskich w R. 1403, 1419 i 1429 Klasz. Sieciech. , str. 100, 175. Roki zaś znane są już 1475 KI. Łysog. 218. Prócz zamku radomskiego, w ziemi tej istnieje zamek i kasztelania sieciechowska z kasztelanami od 1229 1339, którzy są zapewne następcami autonomicznych niegdyś Toporczyków w tym grodzie. U Wojszyna i Nasiłowa jest granica sieciechowskich dóbr z kasztelanią kazimierską znaną od 1372 do 1417, do której też, już przekształconej w ststwo, jeszcze 1498 r. z Nasiłowa, Szawłowic i Opatkowa brano robociznę Kś. Gacki, Kl. bened. , 120. W 1474 r. Dziuro w nad Kamionna leży w powiecie radomskim Kś. Gacki, Kl. ben. Łys. , 217; Mniszek 1442 i 1462 str. 209i 229. Granica północna za to ścieśnia się. Siekluki, rezydencya Kazimierza II, należą do Mazowsza 1343 r. , Kazimierz W. daje Ziemowitowi ks. Mazowsza Zapilcze 1359 czyli posuwa Mazowsze od Pilicy do Radomierzy Rzyszcz. , Cod. dipl. Pol. i Kod. Mazow. chociaż wieś Żdżar zakładana w lesie tej nazwy, z nadania tegoż Kazimierza W. , jest podana w ziemi sandomierskiej A. G. Z. , V. Podobnie jest niejasna granica zachodnia, kędy Konrad I jako książę Łęczycy 1234 r. włada powiatem Skrzyneckim Kod Wlkp. . Wyśmierzyce są zależne od benedyktynów na zamku płockim, Jasiona jest osadzona przez któregoś z Bolesławów mazowieckich może zarazem i księcia Sandomierza, więc Bolesława, syna Konrada I por. Łaski, Lib. Ben. . Obok tego jednak mamy dokument Jagiełły z 1429 r. wydany w Nieszawie, którym pozwala Mikołajowi z Drzewicy, w pow. radomskim zamienić ją na miasto Ks. Metr. 29 str, . 94 v. ; Mon. Biel. , III, 271; Łaski, Lib. Ben. , I, 649. Nieco później Kazimierz Jagiellończyk pozwala Janowi z Podlodowa, kaszt. żarnowskiemu i dworzaninowi swemu, by w Nowym Przytyku, założonym obok Starego, odbywał się jarmark i targi, a Przytyk ten leży w wojew. sandomierskiem i pow. radomskim na sejmie piotrkowskim feria 3 infra. Ascension. Dni 1488, potwierdzona 1511 w R. Ks. Metr. 25, str. 79; por. kś. Siarczyński, Opis pow. radom. , str. 166 169. Tym sposobem granica świecka administracyjna powiatu radomskiego sięga w obręb innej poznańskiej czyli gnieźnieńskiej duchownej administracyi, a dotyka Grabowa i Woli Grabowskiej, na początku XVI w. 1508 zaliczanych do ststwa radomskiego. Dzieje kościelne Gorynia i Woli Goryńskiej w przeciwnej od Przytyka stronie położonych między Jedlińskiem a Gowarczowem wskazują dowodnie, że granice kościelnych obwodów zmieniały się w ciągu wieków. Tak owe dwie wsie 1326 i 1342 znajdują się w archidyakonacie radomskim Tejner, Mon. Pol. , I. W XV w. należą do dekanatu radomskiego, a za Łaskiego Lib. ben. w początkach XVI w. są w archidyakonacie kurzelowskim archidyecezyi gnieźnieńskiej, co też ma miejsce i z Przytykiem i Drzewicą. Porównywając spisy parafii podane 1326 do opłaty papiezkich danin, , z wykazami Długosza i później szemi oblicze Radom niami można zauważyć, że jedynie najdawniejszy wykaz kościelny z początków XIV w. zgadza się z obrębem administracyjnym jednoimiennym z początku XVI w. Wiek XV znany nam z Długosza przedstawia ważne odmiany. W 1326 i 1342 Tejner I, 261, 442 archidyakonat radomski sięga od Chlewisk Chelewicz Jarosławia, Ciepły i Wysokiej więc prawie linii Grabowa Skrzynno na Z. , na Płn. do Chotkowa Chochów Samagoszczy i Świerzy Swierżowa dochodząc, ociera się o Radomierzę, ogarnia Ryczywół, przeskakuje Wisłę i zająwszy parafie Stężycę, Łuków, Żelechów i niezrozumiały Choschów, styka się na wschód z archidyakonatem lubelskim na granicy późniejszego ptu stężyckiego i dekanatu Zwolińskiego. Na południe wymienia spis 1326 jedyną Wierzbicę i Skaryszew. Za Długosza dekanat radomski w ogóle ścieśnia się. Szydłowiec i Chlewiska, na zachód Goryń, na północ Wierzbica, na południe Jedlnia następnie Wisła na wschód wytykają jego granice. Archidyakonat lubelski zabiera Zwoleń, Stężycę, Żelechów, Ryczywół, Ciepielów, Sieciechów, Łuków, Wąwolnicę. Na początku XVI w. 1508, spisy drukowane przez prof. Pawińskiego Źródła dziej. XV, str. 469 jak powiedzieliśmy, wytykają też same granice pow. radomskiemu, co spis 1326 archidyakonatowi t. n. Na zachód Bzin radomski i Blizin opoczyński, Szydłowiec rad. , Mroczków opocz. , Skłoby rad. , Nieświn opocz. , Zapniow rad. , Gowarczów opocz. , Przysucha rad. , Gielniów opocz. , Nieznamirowice i Zychorzyn rad. , Drzewica opocz. , Klwów i Sulgostów rad. a Odrzywół opocz. dają miarę zachodnich strat powiatu radomskiego między 1429 a 1508 r. Dalej powiat radomski 1508 r. ma na północy granicę rz. Pilicy aż do Białobrzegów, skąd skręcać się zdaje dzisiejszą szosą na Jedlińsk do Radomska; a tą aż do Wisły dochodzi, przerzuca się na prawy brzeg tej rzeki i tu podchodzi na Samogoszcz pod Garwolin, w Trzciance, Rowach, Kobylej Woli, Górznie, ogarnia Żelechów, wierzchowinę Bystrzycy pod Lublin płynącej, nad którą Burzec, radomski jeszcze leży. Wschodnia granica od Burzca idzie na Gułów koło Adamowa i jej Wolę koło Syrokomli i w okolicach Sobieszyna spotyka rz. Wieprz. Tu wedle spisów poborowych 1531, starostwo lubelskie miało przednie czaty na lewym brzegu Wieprza naprzeciw Łysobyk we wsi Węgielce parafii Rudno naprzeciw Bobrownik, Niebrzegów lubel. par. Końskowola a między niemi Strzyżewice paraf. Wilkołaz tak że tylko mały okrajczyk z prawego brzegu Wisły z Gołąbiem i Wolą Gołąbską należy do powiatu radomskiego w r, 1508. Granica południowa powiatu radomskiego w początkach 1508 więc sięgająca w koniec w. XV idzie korytem Kamionny rzeki tak że rozdziela atynencye jednej i tej samej parafii np. Wąchockiej. Dekanat radomski 1529 obejmuje Radom, Wsolę, Zakrzew, Jarosławice, Wolą św. Doroty, Szydłowiec, Borkowice, Wierzbicę, Kowalę, Cerekiew, Skaryszew, Tczów, Odechów, Zwoleń, Suchą, Jedlnia, Brzozę, Głowaczów, Ryczywół, Sieciechów, Bobrowniki, Stężycę, Ryki, Drzązgów, Kock, Czemierniki, Przetoczno, Boturz, Okrzeję, Żelechów, Korytnicę, Gorzno, Samogoszcz, Wilczyska, Kozirynek, Tuchowioz, Pruszyn, Zbuczyn, Trzebieszów, Ulan, Swiorzo Pam. Rel. Mor. 1855, str. 258. W ostatnich latach rządów Zygmunta Augusta II następują zmiany w granicach powiatu czyli ziemi R. Kiedy 1539 i 1564 województwo sandomirskie ma 6 powiatów, a w ich liczbie i radomski, już w 1567 r. ogólna liczba powiatów rośnie do 7, i obok radomskiego zjawia się stężycki. Wygląda to na dalszy ciąg odmian, które zaszły w administracyi kościelnej, już za czasów Długosza, a przez które zostały wsie oderwane po drugiej połowie XIV w. do archidyakonatu lubelskiego. Są to mianowicie parafie położone na wschód Wisły. Trudności elementarne wylewy Wisły a zapewne i kwestya populacyi, utrudniająca skoncentrowanie zarządu były zapewne głównemi przyczynami tych modyfikacyj granicznych, które już ujawnia spis poborowy 1569 r. W 1569 r. pow. radomski obejmuje parafii 59 i 531 nomenklatur a mianowicie St. Radom 16 nomenklatur, Skaryszow 17, N. Cerekiew 20, Kowalska Wolanówt. j. wola kowal. 3, Kaszów 2, Jarosławiec 4, Zakrzów 6, Jankowice 8, Wsola 9, Lisow Komorniki 4, Jedlińsko 5, Goryń 7, Odechów 7, Tczów 6 Ciepielów 8, Wielkie 7, Krępa 7, Chotcza 2, Sienno 2, Bałtów 4, Kowala Stępocina 16, Wierzbica 9, Wąchocko 3 Skarzycko 2, Bzin i Lipowe pole reszta do pow. sandom. , Mirzec Mircz 5, Iłża 13, Krzyżanowice 3, Gąsawy 4, Szydłowiec 3, Wysoka 22, Błotnica 16, Jasionna 4, Nieznanice, 4, Radzanów 7, Bieliny 4, Bukowno 8, Wrzos 9, Wrzeszczów 9, Potworów 6, Klwów 16, Chlewiska 13, Borkowice 16, Stary Skrzyn 18, Skrzynno 9, Wieniawa 9, Mniszek 14, Swierze 5, Oleksów 9, Sieciechów 6, Sucha 2, Janowiec v. Serokomla 9, Rogów 4, Zwoleń 8, Jaroszyn 7, Smogorzew 6, Odrzywół 2, Pawłowice 2, Solec 4, Ryczywół 3. 13 wsi sieciechowskich, 25 iłżeckich bisk. krakowskiego, 10 starostwa soleckiego, 18 radomskiego, 3 m. Radomia, 22 rud żelaznych. Miast jest 20 Radom, Szydłowiec, Skrzynno, Solec, Sienno, Nowy Targ albo Odechów, Skaryszow, Grzymałów, Przytyk, Nieznamirowice, Radom Radom Wierzbica, Klwów, Jedlińsko, Sieciechów, 1 Zwoleń, Ryczywół, Janowice, Kozienice, Iłża, Jastrząb. Stan rzeczy trwał ten sam do końca Rzpltej t. j. do utworzenia cyrkułu radomskiego i kozienickiego w kordonie austryackim, t. z. Galicyi Wschodniej. Gdy je wcielono do ks. warszawskiego, nowy departament radomski obejmował 10 powiatów radomski Radom, Skrzynno, Drzewica, Klwów; kozienicki Kozienice, Sieciechów, Ryczywół, Białobrzegi, Jedlińsko; Opatowski Opatów, Zawichost, Gliniany, Ćmielow, Ożarów, Ostrowiec, Denków, Tarłów; Solecki Solec, Sienno, Mirsko; Sandomierski Sandomierz, Klimontów, Bogorya; Staszewski Staszów, Pokrzywnica, Osiek; Szydłowiecki Szydłowiec, Iłża, Grabowiec, Jastrząb; Kielecki Kielce, Borzęcin, Miedziana góra; Konecki Końskie, Białaczów, Gowarczów, Radoszyce; Opoczyński Opoczno, Przysucha, Gielniów, I rzewica, Nowe miasto nad Pilicą. W 1816 r. nastąpiło przemianowanie departamentu radomskiego na województwo sandomierskie w królestwie kongresowem, przez co Badom zeszedł na stolicę obwodu jednoimiennego i dwu powiatów radomskiego i kozienickiego, W pierwszym podane są miasta Radom, Wierzbica, Skaryszew, Wyśmierzyce, Przytyk, Jedlińsk, Białobrzegi, Wolanów. W kozienickim Kozienice, Zwoleń, Magnuszew, Janowiec, Ryczywół, Sieciechów, Kazanów, Głowaczów. W 1845 r. utworzono gubernią radomską z 8 powiatami i 19 okręgami. Z tych powiat radomski miał dwa okręgi radomski i kozienicki Radom, Guzów, Wierzbica, Skaryszew, Jedlna, Wyśmierzyce, Przytyk, Jedlińsk, Białobrzegi, Wolanów, Kozienice, Zwoleń, Magnuszew, Janowiec, Ryczywół, Jastrząb, Sieciechów, Kazanów, Głowaczów, Gniewoszów z Granicą; pow. opoczyński z okręgami opoczyńskim, koneckim i szydłowieckim; opatowski z okręgami opatowskim i soleckim; sandomierski z okręgami sandomierskim i staszowskim, kielecki z kieleckim i jędrzejowskim; stopnicki z stopnickim i szydłowskim, miechowski z miechowskim, skalbmicrskim i proszowskim; olkuski z olkuskim, pileckim i lelowskim. Zaludnienie ziemi i pow. radomskiego w końcu XII w. da się mniej więcej wywnioskować z faktu, żeby uposażyć kolegiatę w Sandomierzu, trzeba było po dochody dla niej sięgać aż po Sieciechow i Świerze na skraju północnym ziemi późniejszej radomskiej 1191, a fundusze dla kolegiaty kieleckiej musiały być wzięte z parafii Starego Radomia 1171 Mon. Med. Aevi i Lib. benef. Dług. . Tradycya miejscowa w Świerzach naznaczała parafią dla Jedlni o 3 i dla Tczowa o 2 mile odległych Kś. Gacki Jedlnia, co także świadczy o małej ludności tych okolic. Z innych miejscowości radomskich 1191 znamy wieś Piscatores zdaje się późniejsze Małygi nad Wisłą w kluczu Rogowskim. Siarczyński, Opis pow. radomsk. , 81, Rajec Raci, Mokosy Mąkosino Lisowo, Bartodzieje, Jankowice, Goryń, Klonów, Malczów, Nieznamierowice, Bogusławice, Grzmucin M. M. Aevi III. We włościach sieciechowskich z 1252 M. M. Aevi I Dziewczą górę pod Wąwolnicą, Lesznę w par. Stężyca, Stypicza, Ostwisz teraz. Usciwierz, Nadrąb, Nasiłów, Opatkowice, Łęczne, Podolszany, Święcicę, Brzeźnią, Psary, Sielce w par. Końskowola Ostrów, Kobylany, Janików, Chechły, Ciszycę, Rajce, Szawłowice, Garno, Brzeznica, Zgliszyn i Słyszyn, Świeciu i Podolszany, Opatkowice, Sadłów. W 1326 Tejner I prócz św. Piotra t. j. St. R. są podane parafie Wysoka, Ciepła, Tczów, Chlewice, Wierzbica, Kowala, Jarosławiec, Samagoszcz, Skaryszew, Korytnica, N. Cerkiew, Sieciechów, Swierżowa Swierze, Kochów Chochow, Stężyca, Łuków, Żelechów i Chożków razem 20. Wśród puszczy jedlińskiej, która przedmieściu Radomia dziś lubelskiemu dała nazwisko jedlińskiego, powstaje nowa parafia Jedlnia z kościołem dopiero w końcu XIV w. 1387 1391, kś. Gacki, Jedlnia, Skaryszów parafia 1326 r. , dopiero także w tej epoce wydziela z siebie parafią Odąchów, założoną przez ówczesnego kanonika sandomierskiego, Mikołaja Trąbę, między 1392 a 1402 Dług. Lib. benef. . W 1420 Zaklika ze Szczekarzewic dostaje od Jagiełły puszcze, lasy i gaje vastitates, silvae et nemora w ziemi sandomierskiej i pow. radomskim, nad rzekami Swarzyną, Ciemną Strugą i Kamionką, do osiedlenia, ale nadawca tak niezna wielkości daru, że umie tylko obszar tych pustek określić obowiązkiem służby wojennej z każdych przyszłych 30 łanów, każdych 20, i każdych 10, jednego kopijnika, dwu i jednego łucznika konnego i zbrojnego Bart. III, str. 379 381. W końcu tego wieku, a przynajmniej w zródłach Długosza f 1480 Mąkosy, znane już 1191 nieprzestały być wsią łowiecką, z łanami niewymierzonemi, podobnie jak Jedlnia. W opisie Długosza dekanatu radomskiego, już mamy pierwsze dano statystyczne. Parafii już wówczas było w dekanacie 19, w nich nomenklatur 147 z których największe są Maków własność królewska 40 łan. , Wirzbica 31 łan. , Tczów 20 łan. , Zakrzew 20 łan. , Wawrzyszów 20 łan. itd. Parafia St. R. obejmowała za Długosza prócz wsi St. R. , Wolą Kanimira 5 łan. , 60 groszy, 1 ogr. , 1 folw. Mazowszany łany, Żakowice, Janiszów, Rajec Wielki i Mały, Malczew, Piotrowice, Prędocin, Długojów, Krwaty, Malączini, Zamłynie, Śródmieście N. R. , w Prędocinie łany, ogr. i kar. do St. R. , ale już folwark do Szydłowca przyłączyli w XV w. właścicieli Prędocina, Szydłowieccy. Par. N. Radom obejmowała za Długosza Szadków własność benedyktynów z Sieciechowa, Gołębiowską Wolę, Jastrzębią. Łany w Trawnicy, tytułem dziesięciny składanej dla dziekana kieleckiego, należały do St. R. , a folwark rycerski do N. R. Nadto tu należało 25 łanów kmiecych, 4 ogrody z wsi Dzierżków. Wizyta Jerzego Radziwiła, bisk. krakowskiego w latach 1596 1598 odbyta, uwydatnia zmianę w administracyi kościelnej. Dekanaty radomski, solecki, stężycki i zwoleński stanowią część archidyakonatu lubelskiego. Dekanat radomski ma 13 kościołów paraf. Borkowice, Chlewiska, Szydłowiec, Radom St. , Wsola, Zakrzów, N. Cerkiew, Wola św. Doroty t. j, Wolanów, Jarosławiec, Mniszek, Kowala Stępocina, Wierzbica i Wysoka. Dekanat solecki 9 kościołów i 1 kaplicę Janowiec, Chotcza, Ciepielów, miasto i wieś, Wielkie, Lipsko, Krępa, Rzeczniow, Sienno, Solec. Dekanat stężycki liczy 16 parafii Gołębie, Stężyca, Pawłowice, Wargocin, Maciejowice, Samogoszcza, Gorżno, Wilczyska, Żelechów, Okrzeja, Kłoczów, Korytnica, Żabianka w. Nowa Wąwolniea, Drążgów, Bobrowniki miast. Dekanat zwoleński ma 20 kościołów Skaryszów, Kazanów, Tszczów, Oleksów, Zwoleń, Sucha, Jedlna, Brzoza, Głowaczów, Leśnice, Ryczywół, Świerże, Kozienice, Brzeźnica, Sieciechów, Policzna, Grodek, Bieżdzieża, Rogów, Jaroszyn. W drugiej połowie XVI w. t. j. za Batorego, prof. Pawiński oblicza w pow. radomskim z odłączonym stężyokim 2 miasta, 26 wsi bisk. krakowskiego, dwie wsie i 2 części plebańskie, 2 miasta i 19 wsi klasztoru sieciechowskiego, 1 wś sulejowskiego, 6 wsi klasztoru wąchockiego, razem kościelnych wsi 54, części 2, miast 2, parafii miejskich 20, wiejskich 38. Miast 20, wsi 505. Kmiecych łanów w 1573 r. było 2418. Zagrodników rolnych i bezrolnych w 1569 r. było 1138, komorników 494 razom 1632 głów. Między 1569 a 1581 prof. Pawiński oblicza ludność wiejską na 44, 132. W 4 miastach 1564 r. było 748 dm. , 5984 mk. , licząc po 8 dusz na dym. Radom miał 180 dm. , 1440 mk. , Zwoleń 258 dm. , 2064 mk. , Kozienice 171 dm. , 1368 mk. Stężyca 239 dm. , 1912 mk. . W końcu XVI w. pow. radomski niewłączając nawet stężyckiego ma 42 parafii. W r. 1674 do pow. radomskiego przybyło nomenklatur 105 z ludnością 3872. W 1662 r. miały w powiecie miasta 5382 mieszk. Radom 395, Skaryszów 339, Ciepielów 114, Iłża 564, Szydłowiec 478, Zwoleń 535, Przytyk 289, Wierzbnik 165, Jedlińsko 244, Odechów 61, Jastrząb 250, Nieznamierowice 163, Klwów 370, Skaryszew 398, Sieciechów 227, Solec 474, Kozienice 336. Wedle taryfy 1776 r. było w pow. radomskim wsi dziedzicznych 414, królew. 47, duchown. 90, miast dziedzicznych 16, królew. 5, duchown. 6, dymów ogólnie 15, 210. W 1789 r. było ludności chrześcian 85, 441 męż. 43, 928, kob. 41, 413, żydów 6363 męż. 3250, kob. 3113, razem 91, 804 głów. W 1821 obwód radomski liczył miast 18, wsi 493, gmin 201, mieszkańców 92, 206. Kasztelania radomska powstała prawdopodobnie w tym czasie XII w. kiedy Radom pojawia się na kartach dziejów. Na akcie spisanym 1233 r. w Skaryszowie w obec Pakosława, woj. sandomierskiego i jego dworu, podpisał się Gomes Marcus castellairas de Radome i Stronec judex de Radom. Tenże sam Marek podpisuje akt z 1237 r. spisany w obecności Bolesława ks. mazowieckiego. Na akcie z r. 1264 nadającym klasztorowi miechowskiemu prawo założenia miasta na obszarze Skaryszowa podpisał się między innemi Janusius kaszt. radomski. Jeżeli można wierzyć rocznikom on to w 1282 wydaje R. mazurom. Piotrek już występuje 1284, Mścigniew 1290, Michał 1316, Smuszko 1325, potem Goworek brat Prota bisk. krak. 1333, Mścigniew 1334 1338, Andrzej 1340 1341, Jan z Pilicy 13431346, Ninota 1358 1359, Klemens, wątpliwe czy z Osowy jak chce Bartoszewicz z Paprockiego 1365 1376, Klemens z Mokrzka 1390 1422 Kod. Małop. Piekosiński, Helcel Star. Pam. praw. pol. I, 367, 674, II, 120, 1014, 2024, 2273, 1392, 3981. Po nim obejmują jakby w dziedzictwo kasztelanią Balińscy, Osolińscy albo Gośliccy. Jan przed 1422 do 1436 Helcel II, 1581, 2272, str. 389, 401 tutor ziemi sandomierskiej 1434, Mikołaj z Osolina konfederat korczyński 1438 Gołęb. Dzieje Pol. II, 160, Helcel II, str. 534, 543, 3270. W 1444 kasztelanem jest Grzegorz z Branic Helcel II, str. 521, 3196 do 1459 kś. Gacki Klaszt. Łysogór, str. 211. Eustachy ze Sprowy 1462 1476 t 1478 M. M. Aevi II, B. , Stanisław z Szydłowca 1479 M. M. Aevi II B, str. 287, A. G. Z. VI 194 do 1491 Gacki ibid, str. 220 221 por. A. G. Z. IV, VII, Stanisław z Młodziejowic 1501 1507 Kod. dypl. Pol. , Mikołaj z Szydłowca 1510 1515, Adam z Drzewicy 1518 A. G. Z. II VI, Mon. Biel. III, 271 syn Jakóba kaszt. żarnowsk. a brat Macieja podkancl. bisk. przemysk. i kujawsk. i prymasa kasztelanii 1526 i 1533 Pam. RelMor. 1857. Spytek Tarnowski 1535, Paweł Wolski, kanclerz kor. 1543, Bernard Maciejowski 1546, Mikołaj Myszkowski 1550, Gabryel Tarło f 1565, Jan Tarło z Szczekarzewic 1565 1573, 1576 obrano kaszt. Mikołaja Ligęzę z Bobrka, Stanisław z Tarnowa 1578 1583 Pam. RelMor. , 1857, Radom Radom Jerzy Mniszech z W. Kończyc 1581 1589 Żród. Dziej. IX i Vol. Leg. , por. Pam. Rel. Mor. , Krzysztof Lanckoroński 1549, poczem 1591 1601 Jędrzej Firlej z Dąbrowicy Vol. Leg. , 1613 1618 Mikołaj Oleśnicki Vol. Leg. , 1620 1633 Samuel z Konar Słupecki Vol. Leg. A. G. Z. X, 1646 1649 Maciej Pękosławski Vol. Leg. , 1668 1674 Mikołaj z Głogowiec Głogowski, 1678 1685 Józef ze Szczecna Borek, 1697 1699 Jan z Brzezia Lanckoroński, 1699 1670 Andrzej Morsztyn, 1701 Franciszek Morsztyn, 1733 1737 Piotr na Skrzynnie Dunin wyjechał do Cieplic, 1764 J. Potkański. Z urzędników ziemskich znani są wojski radomski 1620, Hieronim Dunin Sulgustowski Vol. Leg. 1646, Stanisław Wolski z Dąbrówki Warszowej Pam. RelMor. 1858, str. 256. W1764, Vol. Leg. prócz rotmistrzów i poruczników pow. radomsk. występują Franc. Libiszewski, podczaszy radomski, Wojciech z W. Rudy Wężyk podstoli, Michał Jaksa Bąkowski cześnik, Roch z Chynowa Romer wojski, Michał Jagniątkowski miecznik, Konstanty Popiel skarbnik; prócz sędzi kaptur. pow. radomskich jest Izydor Zdziechowski oboźny pow. radomskich. R. jest miejscem urodzenia dwu zasłużonych współczesnych lekarzy Chałubińskiego Tytusa i Adama Raciborskiego. Powiat radomski, utworzony w 1867 r. z dawnego powiatu t. n. , rozdzielonego na dwa radomski 21 gmin i iłżecki 18 gmin, ma 35 5 mil kw. obszaru, zajmuje środkową część północnej połowy gubernii. Granicę płn. powiatu stanowi Pilica, oddzielająca go od pow. grójeckiego gub. warszawskiej, od wschodu graniczy z pow. kozienickim, od płd. z iłżeckim i częścią koneckiego, od zach. z koneckim i opoczyńskim. Pod względem układu poziomego przedstawia on płaszczyznę, podnoszącą się powoli w kierunku od północy ku południowi i zachodowi i stanowiącą przejście od obszaru środkowych dolin Bugu i Wisły do wyżyny małopolskiej. Rzekę Radomkę, przerzynającą powiat w kierunku od płd. zach. ku płn. wschodowi, można przyjąć za granicę obszaru nizinnego. W połowie północnej na lewym pobrzeżu Radomki występują nieznaczne tylko wzniesienia na linii mało wybitnego wododziału Pilicy i Radomki, w okolicy Kadłubka na północ od Jedlińska, gdzie utworzyły się bagna. Gleba t. zw. popielątka zalega wąskim pasem od granicy pow. koneckiego. Glina występuje gniazdami i około Radomia; w ogole przeważnie gleba gliniastopiaszczysta. Przy ogólnym obszarze 181, 197 dzies. , jest ziemi ornej 98, 630 dz. , łąk 15, 369 dz. , sadów i ogrodów 7864 dz. , lasów 51, 008 dz. , wód i i nieużytków 8326 dz. Obszar rozdziela się między 1 miasto, 8 osad miejskich, 312 folwarków, 269 wsi i osad włośc. Własność większa posiada ziemi 171, 400 mr. , włościanie 147, 101 mr. W 1887 r. wysiano pszenicy 6516 czetw. , żyta 21, 870 czetw. , jęczmienia 9710 cz. , owsa 30, 304 cz. , grochu i jarzyn 5059 cz. , tatarki 1697 cz. , ziemniaków 26, 776 cz. Zebrano pszenicy 35, 061 czetw. , żyta 52, 269 cz. , jęczmienia 28, 583 cz. , owsa 66, 114 cz. , grochu i jarzyn 21, 889 cz. , tatarki 5711 cz. , ziemniaków 179, 556 cz. W powiecie znajduje się koni 13, 384 sztuk, bydła rogatego 43, 198, owiec 34, 822, w tej liczbie poprawnych 14, 928, zwyczajnych 19, 894. Zakłady fabryczne istnieją następujące 10 garbarni, z prod. roczną na rs. 70, 295, robot. 189; 4 gorzelnie, z prod. na rs. 561, 770, robot. 22; 5 browarów, z prod. na 252, 735, robot. 28; 3 dystylarnie, z prod. na rs. 107, 482, robot. 13; 4 młyny amerykańskie, z prod. na rs. 199, 640, robotn. 35; 1 fabryka octu, z prod. na rs. 1046, robot. 1; 1 olejarnia, z prod. na rs. 32, 009, robot. 7; 2 fabryki narzędzi rolniczych, z prod. na rs. 3017, robot. 9; 1 fabryka zapałek, z prod. 1500 rs. , robot. 16; 2 piece wapienne, z prod. na rs. 2200, robot. 7; 3 cegielnie, z prod. na rs. 9800, robot. 34; 3 zakłady blacharskie, z prod. na rs. 6010, robot. 3. Wykazy urzędowe pominęły młyny wodne i wiatraki. Jarmarków w powiecie jest 46, w liczbie których jeden ważniejszy w os. Skaryszew. Ludność powiatu wraz z miastem Radomiem wynosi w 1887 r. 114, 466 dusz, w tej liczbie katolików 97, 490, prawosł 170, luteranów 1633, żydów 15, 143. Urodziło się wciągu 1886 r. 3721, zmarło 2004. W 1867 r. powiat liczył 76, 266 mk. , 1870 r. 84, 809 mk. , 1879 r. 97, 706 mk. Budynków mnrow. jest 625, drewn. 10, 528. W powiecie oprócz Radomia jest szkół elementarnych 15, w nich uczących się chłopców 593, dziewczyn 318, razem głów 911. Pod względem kościelnym powiat stanowi radomski dekanat, dyec. sandomierskiej, składający się z 29 parafii Białobrzegi, Błotnica, Bukowno, Cerekiew, Goryń, Jankowice, Jarosławiec, Jasionna, Jastrząb, Jedlińsko, Kaszów, KowalaStępocina, Lisów, Mniszek, Odechów, Potworów, Przytyk, Radom, Radzanów, Skaryszew, Stromiec, Wieniawa, Wierzbica, Wolanów, Wrzeszczów, Wrzos, Wsola, Wyśmierzyce i Zakrzów. Prócz 29 kośc. paraf. , jest 1 filialny, 10 kaplic. Pod względem sądowym składa się z 1 okr. sądu pokoju dla miasta Radomia i 6 okręgów sądów gminnych Dzierzków, Jedlińsk, Białobrzegi, Przytyk, Wolanów, Wierzbica. Pod względem administracyjnym rozdziela się radomski powiat na 1 miasto i 22 gmin Białobrzegi, Błotnica, Gębarzew, Gzowice, Jedlińsk, KowalaStępocina, Kozłów, Kuczki, Orońsk, Potworów, Przytyk, Radom, Radzanów, Ro gow, Skaryszew, Stromiec, Wielogóra, Wieniawa, Wierzbica, Wolanów, Zakrzów i Zalesice. W skład tych gmin weszło 8 osad miejskich, dawnych miasteczek. Każda gmina posiada swą kasę wkładowe zaliczkową. Radomska gubernia zajmuje środkową część południowej połowy królestwa polskiego, objętą przez dwie płynące granicami tej gubernii rzeki Wisłę i Pilicę. Stanowi ona większą połowę dawniejszej gubernii t. n. , z której przy nowym podziale królestwa w 1867 r. utworzono dwie gubernie dzisiejszą radomską i kielecką. Graniczy od północy z gub. piotrkowską pow. rawski i warszawską grójecki, od których oddziela ją Pilica. Wisła zaś od wschodu stanowi granicę od gub. lubelskiej pow. puławski, janowski a od południo wschodu oddziela ją od Galicyi pow. tarnobrzeski. Powyżej Połańca granica gubernii zwraca się ku północy, oddzielając powiat opatowski od stopnickiego gub. kieleckiej, poczem w dalszym ciągu południowa granica przytyka do pow. kieleckiego i włoszczowskiego, dochodząc do Pilicy. Obszar ogólny gubernii wynosi 224 33 mil kwadr. 10, 854 wiorst al. 12, 352 klm. kwadr. Częścią płn. wschodnią pow. radomski, kozienicki obszar gubernii wkracza w pas środkowych dolin Wisły, Warty, Bugu, rozdzielających wyżynę pojezierza bałtyckiego od południowych wyżyn. Środkowe powiaty gubernii opoczyński, konecki i iłżecki zajmują pofalowaną wyżynę, która służy za podnóże dla występującego w pow. opatowskim i przyległej części gub. kieleckiej pasma Łysogór. odnoga tego pasma i dźwigająca je wyżyna zajmują też obszar powiatu sandomierskiego, sięgając brzegów Wisły, nad którymi opadają stromą krawędzią Góry Pieprzowe. Pod względem geologicznym obszar gubernii przedstawia wielką rozmaitość w naturze i układzie warstw. Północna część gubernii, należąca do pasa nizin, przedstawia diluwialne piaski i gliny pow. radomski i kozienicki; środkową część wyżyna małopolska cechuje różnorodność występujących tu formacyi. Wyniosły taras w pow. koneckim, z którego rozchodzą się wody w trzy strony ku zachodowi i północy do Pilicy, a ku wschodowi do Wisły, składa się z piaskowca liasowego, który zajmuje południową część pow. opoczyńskiego i sięga wąskim pasem ku wschodowi w pow. iłżecki. Biała jura występuje na stokach tego wyniosłego tarasu od zachodu koło Sulej owa, Opoczna, na północ i od wschodu wąskim pasem ciągnie się na Iłżę do rz. Kamiennej. Stanowi ją źółtawobiały, zbity wapień. Brunatna jura towarzyszy białej, ciągnąc się na południe od niej szerszym pasem po za Iłżę do Ostrowca i brzegów Kamiennej. Przedstawicielami jej są piaski, piaskowce żelaziste, wapniste piaskowce, szare gliny. Z formacyą tą styka się wąski pas marglów kajprowych. Prawie przy ich zetknięciu występują między żelazistym piaskiem a glinami gniazdowe rudy żelazne głównie około Tychowa w pow. iłżeckim. Pokład ten ciągnie się od Mirowa w pow. radomskim, na wschód od Szydłowca do Bodzechowa w pow. opatowskim, ma długości 35 wiorst, szer. do 40 sażeni i grubości do 28 cali. Zakłady żelazne w Bodzechowie, Ostrowcu, Starachowicach na nim się wspierają. Kredowa formacya, stanowiąca wyżynę lubelską, przechodzi na lewy brzeg Wisły i występuje w pow. opatowskim, iłżeckim i kozienickim, szerokim pasem wzdłuż brzegów Wisły. Góra puławska stanowi północny kraniec, południowy zaś Lasocin i Gliniany. Składa się z białych kredowych margli. Największe bogactwo pojawów geologicznych spotykamy na obszarze pow. opatowskiego i sandomierskiego, w pasmie Łysogór i ich rozgałęzieniach. Obszar ten przedstawia pod względem układu warstw dwa prawidłowe łęki antyklinalne, ciągnące się w kierunku W. Pd. W. , przedzielone synklinalną doliną Łagowa. Łęki te rozpadają się ku zachodowi na kilka oddzielnych grzbietów, na wschód zaś ciągną się dwa tylko wyniosłe grzbiety od Słupi Nowej do Opatowa i od Łagowa do Klimontowa. Cztery niższe grzbiety giną pod napływami. Oś obu łęków tworzą łupki syluryjskie i piaskowiec szarowakowy; część środkową dolno dewońskie piaskowce i kwarcyty, skrzydła zaś boczne środkowo i górno dewońskie wapienie i łupld. Południowowschodnią część gubernii zalega płaska wyżyna, spadająca ku Wiśle, w której dawniejsze formacye, stanowiące przedłużenie warstw pasma łysogórskiego, pokrywa gruba warstwa loessu pow. opatowski i sandomierski a w części piaszczyste utwory lodowcowe wschodnia część pow. opatowskiego. W loessie tym wody powyżłabiały liczne jary o ścianach prostopadłych niemal, cechujące dorzecze Opatówki i pow. sandomierski w części zbliżonej ku Wiśle. Glinom loessowym zawdzięczają te okolice swą żyzną glebę pszenną i bogatą roślinność. Najwyższy punkt na obszarze gubernii Łysagóra wznosi się 1813 st. ang. , na północ od niej os. Słupia Nowa 922 st. rynek a na południe Łagów 922 rynek. Sandomierz wznosi się 721 st. poziom Wisły 46872 a Pieprzowe góry 728. opatów leży w dolinie wznies. 615. Pod względem hydrograficznym obszar gubernii rozdziela się głównie na dwa dorzecza Wisły i Pilicy, płynących granicami gubernii. Powiat konecki i opoczyński w przeważnej części, tudzież północnozachodni i północny pas radomskiego i kozienickiego należą do do Radom rzecza Pilicy, która przyjmuje ztąd drobne tylko dopływy. Dorzecze Wisły, obejmujące większą część gubernii posiada trzy większe dopływy Radomkę, Iłżanką i Kamienne i znaczną liczbę drobniejszych. Żadna z nich nie jest spławną, lecz stanowią one, mianowicie Kamienna, ważne motory, nadające ruch licznym zakładom fabrycznym przemysł górniczy. Mineralne bogactwo gubernii stanowią pokłady i kopalnie rudy żelaznej w 6 miejscowościach pow. opoczyńskiego, w 5 kopalniach pow. koneckiego, 2 pow. iłżeckiego i 2 pow. opatowskiego; wapienie w pow. radomskim i iłżeckim, wapień muszlowy w pow. opatowskim i koneckim, wapień grubo ziarnisty w pow. sandomierskim; pokłady i kopalnie gliny ogniotrwałej w pow. opoczyńskim, opatowskim i koneckim, oraz pokłady i kopalnie gliny fajansowej w Ćmielowie pow. opatowski; piaskowiec zdatny na kamień ciosowy, kamienie młyńskie, piaskowiec pstry w pow. opoczyńskim, koneckim, iłżeckim, sandomierskim i opatowskim. W tym ostatnim nad rzeką Kamienną spotykamy znaczne pokłady piaskowca doskonałego, zdatnego nawet do wyrobu posągów; pokłady torfu w pow. radomskim jedna kopalnia, kozienickim 1, koneckim 2. Co do gleby ziemi to pas czarnoziemu ciągnie się w dolinie Wisły od Góry Puławskiej do Mniszewa pow. kozienicki na długości około 50 w, przy szerokości 1 do l 1 2 w. , obejmuje około 6338 mr. Gliniasta gleba t. z. popielatka, występuje w drobniejszych lub rozleglejszych obszarach w pow. opatowskim i sandomierskim a także zalega wąskim pasem granice pow. opoczyńskiego, radomskiego i lvoneckiego. Głębokość ornej warstwy dochodzi 1 stopy. Urodzaj niejsza w opatowskim i sandomierskim niż w innych powiatach, gdzie przeważa domieszka piasku. Margiel albo t. z. rędzina znajduje się w dolinie Wisły, we wschodniej stronie pow. opatowskiego, w pow. iłżeckim i w połudn. części kozienickiego. Gleba ta należy do rzędu urodzajniej szych. Głębokość ornej warstwy dochodzi 2 stóp. Żyzność jej wynika z połączenia kredowych marglów z czarnoziemem. Gliniasta gleba pojawia się gniazdami we wszystkich powiatach. Czysta glina zajmuje zachod, część pow. sandomierskiego i połudn. opatowskiego, pojawia się także w okolicy Iłży oraz Radomia i Opoczna. W innych miejscowościach ma ona przeszło 50 gliny a resztę stanowi piasek. Glina iłowata, z drobnym piaskiem kwarcytowym około 50 gliny, występuje we wschodnich częściach gubernii. Jeżeli przepuszczalna, to dość urodzajna. Najczęstsza w pow. radomskim, sandomierskim, w częściach koneckiego, opoczyńskiego, iłżeckiego i kozienickiego. Resztę Słownik Geograficzny T. IX. Zeszyt 102. obszaru zajmuje gleba złożona z napływowych piasków różnych rodzajów gruby i miałki piasek kwarcowy z większą częścią gliny i innych przymieszek. Z powodu nieurodzajności po większej części pokryta lasem. Czyste, jałowe piaski i obszary zasiane odłamkami skał, spotykamy na całej przestrzeni Łysogór i wyżyny sandomierskiej w wynioślejszych punktach. Ziemi ornej gubernia posiada 580, 557 dzies. , łąk 74, 702 dzies. , sadów i ogrodow 43, 522 dz. , lasów 366, 724 dz. , wód i nieużytków 76, 805 dz. Na obszarze tem znajduje się 11 miast, 51 osad dawnych miasteczek, 2147 wsi i oddzielnych osad włośc, 1311 folwar. , 179 kolonii włośc, 719 osad zamieszkałych karczmy, osady leśne, fabryczne, górnicze. Własność większa zajmuje 930, 782 mr. , włościanie 870, 555 mr. 1882 r. . Własność większa składa się przeważnie z średniej wielkości folwarków. Posiadłości obciążone pożyczką Tow. Kred. Ziem. w sumie od 3000 do 10, 000 rs. stanowią 48 niżej 3000 rs. pożyczki ma 13, dóbr a wyżej 25, 000 rs. tylko 7 ogółu dóbr stowarzyszonych. Hodowla bydła mało rozwinięta, zaspakaja zaledwie miejscowe potrzeby. Znajduje się w gubernii koni 71, 776 sztuk, bydła rogatego 243, 451 sztuk. W ogólnej liczbie koni przeważają włościańskie, domowego chowu. W 13 majątkach było rasowych koni 263, utrzymywanych dla rozpłodu i poprawy rasy. Co do bydła rogatego, hodowla systematyczna dla poprawy ras i na sprzedaż, prawie nie istnieje. W okolicach Łysogór wytworzyła się rasa tak zwana Świętokrzyska w powiatach koneckim, opatowskim i sandomierskim, która zmieszana w następstwie z rasami holenderskiemi i szwajcarskiemi, wyróżnia się dorodnością wołów roboczych i krów mlecznych. W miejscowościach gdzie są gorzelnie bydło wywarem bywa wypasane i sprzedawane na rzeź, lecz w małych stosunkowo ilościach. Sztuki na rzeź głównie są sprowadzane z południowych gubernii cesarstwa. Prawie wszędzie właściciele wypuszczają dochód z krów w dzierżawę żydom. Hodowla owiec stanowi jeden z ważniejszych działów gospodarstwa rolnego. Ogólna liczba owiec w guberni R. dochodzi 242, 919 sztuk, w liczbie tych 119, 656 cienkowełnistych i 123, 263 grubowełnistych, hodowanych przeważnie przez włościan. Owce poprawne RambouilletNegretti oraz gatunki z tychże mieszane, hodują tylko zamożniejsze majątki. Ogrodnictwo w wielu miejscach rozwinęło się, mianowicie w okolicy Sandomierza, lecz brak ukształconych ogrodników i taniego kredytu nie pozwala na dalsze udo skonalenie tej gałęzi przemysłu. Pszczolnictwo nie weszło jeszcze na drogę racyonalnego i 27 Radom Radom szerszego rozwoju. Gospodarstwo rybne w niektórych majątkach zostało już zaprowadzone. Na folw. Łękawica pow. kozienicki jest 12 małych sadzawek do rozpłodu 6 dla wzrostu i 6 dla łowienia; urządzenie kosztowało rs. 6000 i przynosi dobre zyski. W dobrach Borkowice pow. konecki w trzech folwarkach urządzono 10 sadzawek, zajmujących 4 1 2 mr. , prócz tego jest siedm fabrycznych dużych stawów, zajmujących 42 1 2 mr. , do których przenosi się dwuletnie ryby; połów odbywa się co dwa lata. Zakłady przemysłowe i fabryczne są następujące 56 fabryk żelaznych, z prod. na rs. 3, 010, 988, zajmują 2397 robot. ; 38 garbarni, z prod. 717, 195 rs. , rob. 92; 11 młynów 9 parowych i 2 ameryk. , z prod. na 482, 749, rob. 48; 29 gorzelni, z prod. na rs. 814, 650, rob. 153; 7 dystylarni, z prod. na rs. 236, 112, rob. 19; 30 browarów, z prod. na rs. 144, 679, rob. 103; 3 cukrownie, z prod. na rs. 882, 000, rob. 401; 15 tartaków, z prod. na rs. 43, 028, rob. 39; 10 olejarni, z prod. na rs. 6970, rob. 22; 24 cegielni, z prod. na rs. 28, 447; rob. 123; 4 fabryk sukna, z prod. na rs. 18, 750; 4 fabryk miodu, z prod. na rs. 3381, rob. 6; 8 fabryk narzędzi rolniczych, z prod. na rs. 53, 717, rob. 278; 9 pieców wapiennych, z prod. na rs. 7940 rob. 17; 2 fabryki łóżek żelaznych, z prod. na rs. 4450, rob. 32; 3 fabryki szkła, z prod. na rs. 84, 390, rob. 65; 2 fabryki porcelany i fajansu, z prod. na rs. 34, 500, rob. 72; 2 fabryki garnczków glinianych, zprod. nars. 3630, rob. 32; 2 fabryk octu, z prod. na rs. 2, 047, rob. 3; 2 fabryki papieru bibularnie, z prod. na rs. 1890, rob. 14; 2 farbiarnie, z prod. na rs. 2375, rob. 3; 2 smolarnie i dziegciarnie, z prod. na rs. 1492, rob. 5; 1 fabr. wyrobów miedzianych, z prod. na rs. 4350, rob. 6; 1 fabr. zapałek, z prod. na rs. 1000, rob. 10; 1 fabr. świec łojowych, z prod. na rs. 1200, rob. 2; 1 fabr. serów, z prod. na rs. 2160, rob. 2; 1 fabr. farbki do bielizny, z prod. na rs. 1125, rob. 3. Istnieje prócz tego jeszcze 262 młynów wodnych zwyczajnych, z prod. na 260, 000 rs. , a 166 wiatraków, z prod. na 168, 216 rs. i 2 młyny konne, z prod. na 9619 rs. Przemysł rękodzielniczy wiejski i miejski przedstawia się w następujących cyfrach masarze przerabiający mięso wieprzowe zatrudn. 369 ludzi, poduk. za 544, 644 rs. ; farbiarze 39 pracujących z prod, 26, 289 rs. ; rzeźnicy 401 z prod. 570, 767 rs. ; rękawicznicy 19 z prod. 6040 rs. ; krawcy 1040 z prod. 134, 714 rs. ; szewcy 1970 z prod. 544, 844 rs. ; kuśnierze 98 z prod. 43, 594 rs. ; tkacze 431 z prod. 26, 406 rs. ; czapnicy 418 z prod. 30, 370 rs. ; kapelusznicy 46 z prod. 6998 rs. ; rymarze 123 z prod. 20, 778 rs. ; bednarze 271 z prod. I 18, 988 rs. ; piekarze 274 z prod. 187, 162 rs. ; I powroźnicy 83 z prod. 13, 146 rs. ; kołodzieje 432 z prod. 34, 456 rs. ; cukiernicy 21 z prod. 29, 314 rs. ; tkacze 710 z prod. 61, 865 rs. ; stolarze 714 z prod. 117, 416 rs. ; tokarze 2 z prod. 1600 rs. ; młynarze 248 z prod. 125, 761 rs. ; gwoździarze 381 z prod. 35, 361 rs. ; garncarze 414 z prod. 34, 997 rs. ; blacharze 154 z prod. 18, 275 rs. ; złotnicy 9 z prod. 6880 rs. ; rzeźbiarze 125 z prod. 32, 305 rs. ; kamieniarze 539 z prod. 47, 452 rs. ; ceglarze 78 z prod. 660, 320 rs. ; kotlarze 10 z prod. 15, 050 rs. ; kowale 1340 z prod. 113, 176 rs. ; malarze 41 z prod. 8601 rs. ; brukarze 126 z prod. 32, 305 rs. ; mosiężnicy 41 z prod. 5350 rs. ; nożownicy 9 z prod. 2226 rs. ; fabrykanci broni 6 z prod. 2720 rs. ; Zduny 77 z prod. 16, 689 rs. ; slusarze 333 z prod. 90, 185 rs. ; szklarze 217 z prod. 16, 554 rs. ; jubilerzy 3 z prod. 4500 rs. ; fabrykanci powozów 10 z prod. 2900 rs. ; fryzyerzy 21 z prod. 7700 rs. ; introli gatorzy 96 z prod. 11, 066 rs. ; kominiarze 95 z prod. 14, 225 rs. ; felczerzy 198 z prod. 34, 505 rs. ; fotografowie 4 z prod. 3400 rs. ; zegarmistrze 48 z prod. 8469 rs. W ogóle 12, 016 pracujących, produkują za 3, 757, 174 rs. Roczna produkcya grubego płótna, przez włościan wyrabianego, dochodzi do 700, 000 łokci. Co do handlu, dla braku ścisłych danych, można mieć jedynie przybliżone cyfry W wewnętrznym handlu zbyt zboża, ogrodowizn i owoców dochodzi do rs. 3, 966, 839, in wentarza żywego do rs. 1, 884, 417, drzewa do rs. 642, 215, wyrobów fabrycznych do rs. 2, 365, 739, wyrobów rzemieślniczych do rs. 257, 473; razem do rs. 9, 116, 683. Z innych guberni królestwa przywożone są zboże, owo ce, bydło, mydło, sukno, piwo, spirytus, wódka, cukier, wyroby tabaczne i t. p. , a mianowicie produkty gospodarstwa wiejsk. na rs. 680, 790; bydło, konie i inne zwierzęta na rs. 150, 572; produkty fabryczne na rs. 558, 290; wyroby rzemieślnicze na rs. 822, 072 rs. Towary przy wozowe z cesarstwa w rocznym obrocie przedstawiają sumę do 140, 000 rs. Towary zagraniczne przybywają głównie z Warszawy a w części przez granicę austryacką i pruską. Handel niemi koncentruje się w Radomiu. Przedmiotami handlu wywozowego są zboże, bydło, konie, świnie, skóry, masło, sery, jaja, drzewo. Wywóz odbywa się przez Warszawę, oraz komory w Sandomierzu i Zawichoście. Produkty powyższe wychodzą za granicę lub do cesarstwa. Przybliżony roczny obrót han dlowy wywozu do innych gubernii królestwa wynosi za zboże rs. 2, 678, 462; bydło, konie i t. p. rs. 215, 639; drzewo rs. 193, 408; wyro by fabryczne rs. 1, 513, 932; wyroby rze mieślnicze rs. 15, 000; razem na rs. 4, 616, 441. Wywozu zagranicę za zboże rs. 762, 866; by dło, konie, etc. rs. 123, 000; drzewo rs. 68, 200; razem na rs. 954, 066. Jarmarków w gubernii odbywa się po miastach i osadach w ciągu roku 332. Jednym z ważniejszych jest jarmark w Skaryszewie w pierwszą niedzielę wielkiego postu, na który sprowadzane bywają konie, bydło miejscowe i z Cesarstwa. Zakupu dopełniają i kupcy z zagranicy. Obrót na tym jarmarku dochodzi do 177, 222 rs. Główna linia komunikacyjna na obszarze gubernii droga żelazna iwangrodzkodąbrowska, otwartą została 15 stycznia 1885 r. Dzieli się ona na 3 oddziały od Iwangrodu st. dr. żel. nadwiśl. do Bzina przez Radom wiorst 90; od st. Koluszki warsz. wied. do Bzina 105 w. i od Bzina do Bodzechowa 46 w. Drogi bite szosa państwowe idą w trzech kierunkach a szosa krakowska od Białobrzeg do Bzina 73 2 w. ; b Lubelska, po lewym brzegu Wisły, 53 2 w. i c od Bzina do Zawichosta 87 7 w. Gubernialnych ziemskich dróg w różnych kierunkach ośm. I rzędu, obejmujących 469 1 2 w. , w tej liczbie 4011 4 w. dróg utrzymywanych z funduszów podatku drogowego. Dróg powiatowych II rzędu 66 wiorst 1650, z tych szossowanych 1491 w. Drogi te utrzymywane są szarwarkiem. Dróg wiejskich i polowych III rzędu 301 w. Na drogach tych jest 308 mostów, w liczbie tej 10 taryfowych. Przewozów przez rzeki jest 7 przez Pilicę przy wsi Białobrzegi, na Wiśle przy Mniszewie, przy drodze do Lublina, przy twierdzy Iwangród, przy Zawichoście, przy Sandomierzu dla mieszkańców Galicyi. Ludność gubernii w 1886 r. wynosiła 697, 273 głów, t. j. 343, 089 męż. , 354, 184 kob. Co do wyznania katol. 587, 048, prawosł. 1199, ewang. 11, 392, żydów 97, 634. Urodziło się w ciągu roku 30, 429 męż. 15, 711, kob. 14, 718; zmarło w ciągu roku 17, 912 męż. 8989, kob. 8923. W 1867 r. ludność gubernii wynosiła 498, 852 dusz; 1870 r. 527, 343; 1875 r. 572, 708; 1879 r. 613, 086. W miastach mieszkało w 1880 r. 66, 290. Najgęstsze zaludnienie miał pow. sandomierski 75 mk. na wiorstę kwadr. , najmniejsze iłżecki 46 mk. na wiorstę. Budowli murowanych było 4095, drewnianych 72, 091. Dawniejsza gubernia radomska miała w 1863 r. na obszarze 438 8 mil kwad. 966, 946 mk. , a więc 2203 mk. na 1 milę; dziś zaludnienie wynosi 3113 mk. na 1 milę. Zakłady naukowe były w 1887 r. następujące gimnazyum męzkie 24 nauczyc. z dyrektorem i inspektorem, uczniów 605; gimnazyum żeńskie 28 nauczaj. , 211 uczennic; progimnazyum męzkie 11 naucz. , 148 uczniów; progimnazyum żeńskie 15 naucz. , 54 uczennic; prywatne progimnazyum męzkie 7 naucz. , 115 uczni; prywatne progimn. żeńskie 6 naucz, , 52 uczen. ; seminaryum nauczycielskie 7 naucz. , 134 uczniów; seminaryum duchowne katolickie 7 naucz. , 55 uczni; dwie szkoły 2 klasowe męzkie 4 naucz. , 193 uczni; jedna 2 klasowa żeńska 6 nauc, 258 uczeń. ; jedna 1 klasowa męzka i żeńska 3 naucz. , 99 uczn. ; prywatna 1 klasowa żeńska 2 naucz. , 18 uczen. ; pryw. 1 klas. żeńska żydowska 1 naucz. , 11 uczen. ; szkół rzemieślniczych niedzielnych 11 11 naucz. , 366 uczni; szkół początkowych wiejskich 134 153 naucz. , 9290 uczni; szkół ewangielickichl2 męzkich i żeńskich, w tych nauczycieli 12, uczących się chłopców 501, dziewcząt 193; hederów żydowskich 193 naucz. 197, uczących się 3765. Pod względem kościelnym gubernia R. obejmuje dyecezyą sandomierską, dzielącą się na 7 dekanatów, mających prawie te same granice co i powiaty tejże nazwy. Dekanaty te dzielą się na 183 parafii. Kościołów parafialnych ma gubernia 183, filialnych 20, kaplic 83, klasztorów męzkich 3, żeński 1. Parafie prawosławne należą do eparchii warszawskiej; kościołów ewangielickich 2, domów modlitwy ewang. 8, synagog 40, domów modlitwy żydow. 51. Nad zakładami dobroczynnemi wywiera kontrolę rada gubernialna zakładów dobrocz. i rada miejska zakład, dobroczynnych w RadoW 1887 r. było w gubernii szpitali 6 miu. 1 żydowski, domów przytułku 6, ochron dla dzieci katol. 2, ochrona prawosławna 1, lazaretów więziennych 2, rada dobrocz. 1, dom ochrony dla starców 1. Najwyższą instytucyą sądową jest sąd okręgowy w Radomiu. W gubernii jest 10 sędziów śledczych 3 w Radomiu, 6 w miastach powiatowych i 1 w Szydłowcu; 8 okręgów sądów pokoju i 40 sądów gminnych, rozdzielonych na dwa okręgi zjazdów sędziów pokoju Radom i Sandomierz. Pod względem administracyjnym gubernia dzieli się na 7 powiatów radomski, kozienicki, iłżecki, konecki, opoczyński, opatowski i sandomierski, 145 gmin wiejskich i 11 miast. Bibliografia. W latach 1815 16 wychodził w R. Dziennik departamentowy radomski; w 1817 do 36 r. Dziennik urzędowy województwa sandomierskiego; 1837 43 r. Dziennik urzędowy gub. sandomierskiej; 1844 66 r. Dziennik urzędowy gub. radomskiej; odtąd Radomskija gub. wiedomosti. W 1831 r. wychodził tu Inwalida radomski. Obecnie od kilku lat Gazeta radomska. Szkoły pijarskie ogłaszały drukiem swe programaty. W programacie na r. 1824 ks. Antoni Michał Wolicki, rektor, zamieścił historyą tego kolegium. Gimnazyum tutejsze wydawało od 1834 do 1840 r. Akta uroczyste zakończenia kursu rocznego nauk. Opisy i widoki R. pomieszczał Tyg. Illustr. z 1864 r. t. X, str. 348 i 440, 1866 r. t. VIII, 204 i 1880 r. R. i jego okolice przez S. Przyborowskiego, t. Radom Radomek IX, 157, 171, 187; Tyg. Powsz. z 1885 r. 34. Ks. Ign. Polkowski pomieścił rezutaty swych poszukiwań archiwalnych w niewielkiej notatce Ze starej przeszłości Radomia Gaz. Radomska z 1884 r. . Ks. Fr. Siarczyński skreślił Opis pow. radomskiego wydany z rękopisu w 1847 r. w Warszawie przez Lipińskiego. W 1848 r. wyszła w Warszawie książka zbiorowa Radomianin, mieszcząca między innemi historyą R. Dzieje R. ze źródeł wyjaśnił dopiero ks. Gacki w pracach Stary Radomi jego kościoły, Radom i Fara Nowora domka w Pam. rel. moral. Warszawa, 1855 i 1857 r. . Fr. M. Sobieszczański swe poszukiwania archeologiczne ogłosił w pracy Wycieczka archeologiczna w gub. radomską Warszawa, 1852 i Kilkanaście dni w Opoczyńskiem 1853 r. . Sapalski Jozef wydał Pogląd na historyę naturalną guberni radomskiej. Radom, 1862 r. Stosunki geologiczne najważniejszej części obszaru gubernii wyjaśnił, na podstawie własnych badań i prac poprzedników, Józef Siemiradzki w Sprawozdaniu o badaniach geolog. w zachod, części gór kieleckosandomierskich, do których dołączył szczegółową mapę geologiczną i wykaz prac poprzedników Pam. Fizyogr. , t. VII, za 1887 r. . Szczegółowy opis gubernii podają wydane pod kierownictwem gubernatora radomskiego; Materjały dla statisticzeskago opisania radomskoj gubernii, 2 tomy, Radom, 1881 r. Część historyczną opracował E. S. Swieżawski, dane statystyczne zebrał na miejscu p. Mierzanowski, początek z ustępem o nazwie, opisy powiatu, gubernii i bibliografią opracował Br. CA. . Radom, wś, pow. obornicki, o 7 klm. na zachódpółnoc od Ryczywoła, w okolicy wzgórzystej; par. katol. Połajewo, protest. Buko wiec Gramsdorf, poczta w Ryczywole, st. dr. żel. w Budzyniu o 16 klm. Wś ma 2 ce gielnie, 34 dm. z folw. RadomRigge i 371 mk. 30 katol, 341 prot. . Z większych posiadłości ma jedna 238 77 ha, druga 172 98 ha i trzecia 154 25 ha. R. wchodził dawniej w skład starostwa rogozińskiego; po zaborze dóbr wcielony został do król. domeny Poła jewo. E. Cal. Radomek, niem. Klein Radem, wś w Pomezanii, pow. suski, st. pocz. , par. katol. i ew. Iława; 171 ha. W 1868 r. 50 bud. , 31 dm. , 233 mk. , 35 kat. , 198 ew. ; 1885 r. 46 dm. , 61 dymów, 257 mk. , 21 kat. , 236 ew. Kś. Fr. Radomia, rzeczka, ob. Radomka. Radomice 1. 1271 Radomic, 1275 r. Radomici, wś nad rz. Nidą, pow. kielecki, gm. Morawica, par. Lisów. W 1827 r. było 61 dm. , 366 mk. Była to dawna posiadłość klasztoru cystersów w Wąchocku. Bolesław, ks. krakowski i sandomierski, chcąc nagrodzić klasztorowi szkody zrządzone przez Tatarów, po zwala im przenieść pewną liczbę wsi na prawo niemieckie. Wydany w Krakowie 8 maja 1271 r. dokument wymienia Radome et Below juxta fluvium qui Nida nuncupatur secus publicam stratam que ducit in Marzysc. Z potwierdzenia swobód i posiadłości klasztor nych w 1275 r. dowiadujemy się, że R. miały nadane targi, podobnie jak Łukowa Kod. Małop. II, 130, 136. Według Długosza L. B. , III, 411 R. , w par. Lissów, nadane kla sztorowi wąchockiemu przez Bolesława Wsty dliwego, matkę jego Grzymisławę i dziedzica wsi Tomka, miały łany km. , z których płacono po fertonie, jeden tylko dawał 14 groszy, prócz tego po 30 jaj, 2 koguty i sery. Odrabiano raz w tydzień własnym wozem i pługiem, da wano osep, powab. Były 2 karczmy z rolą, z których jedna płaciła 1 grzyw. , druga 3 fertony, folwark i sadzawka. Ze wszystkich ról płacono dziesięcinę, wartości 8 grzyw. , kla sztorowi. W 1540 r. R. miały 2 kmieci na ła nach, 8 kom. na pół łanach, karczmę płacącą 2 grzyw. , 2 puste łany. Z tego wszystkiego dawano królowi z łanu po 12 korcy owsa i 10 groszy i 3 korce jęczmienia i 3 dni robocizny w roku dla folw. Szydłowskiego. Były tam łą ki, lasy, pasieki i folwark. Taksowano R. wspólnie z Marzyszem Pawiński, Małop. , str. 270. 2. R. , wś, folw. i rumunki, pow. lipnowski, gm. Kłokock, par. Ostrowite, odl. o 5 w. od Lipna, posiada urząd gminny. Wieś ma 23 dm. , 255 mk. , 832 mr. Rumunki mają 31 dm. , 223 mk. , 313 mr. , wiatrak i karczmę. Fol. Radomice rozl. mr. 816 gr. or. i ogr. mr. 555, łąk mr. 107, pastw. mr. 36, lasu mr. 76, nieuż. mr. 42; bud. mur. 5, z drzewa 5; płodo zmian 10polowy; las nieurządzony; jest wia trak, pokłady torfu. Kazimierz ks. dobrzyń ski nadał R. niejakiemu Jakuszowi dictus Schlachta, który po śmierci księcia w obec wdowy po nim Małgorzaty sprzedał R. w Li pnie 1378 r. Andrzejowi, sędziemu dobrzyń skiemu, za 300 kóp groszy Mucz. Rzysz. , II, 761. W 1564 r. Radomicze, w pow. lipnowsldm, należały do Stanisława Myśliborskiego, który od 12 kmieci, karczmarza, rzemieślnika, bartnika i 3 zagród, płacił poboru 7 fi. 12 gr. Pawiński, Wiolk. 312. W 1789 r. wś należała do dóbr Kikoł; wysiewano na folwarku 87 kor. żyta, 10 1 2 kor. pszen. ; czynszu po bierał dziedzic 510 zł. Br. Ch. Radomice, fol. do Czerniejewa, nad Wrześnicą, pow. gnieźnieński Witkowo, o 3 klm. na płd. od par. i pocz. w Czerniejewie; st. dr. żel. w Nekli o 6 klm. ; ma 7 dm. , 157 mk. kat. ; obszaru 1476 01 ha; właścicielem jest Zy gmunt hr. Skórzewski. E. Cal. Radomicko, niem. Radomitz, wś kośc, domin. i okr. domin. w dekan. Szmigielskim, Radomicko Radomice Radomia Radomek Radom Radomierz pow. kościański Szmigiel, o 7 1 2 klm. na południe od Szmigla, nad rzką Zieminem, dopł. Obry, wznies. 107 mt. n. p. m. Par. w miejscu, poczta w Lipnie, st. dr. żel. w Starem Bojanowie o 6 klm. R. znaczną było osadą, gdy w r. 1258 ks. Bolesław, syn Odonicza, nadawał ją klasztorowi lubińskiemu cum tabernis et theloneo et omni jure forensi; r. 1277 uwolnił ją Przemysław II od opola krzywińskiego, a w r. 1294 przekazał klasztorowi połowę sadzawki miejscowej i połowę młyna. Około tego czasu wyszło R. z rąk benedyktynów lubińskich; w r. 1311 bowiem występuje jako świadek Jaśko z R. , syn Wincentego, wspólnie z Januszem z Gułtów Golutow, synem Przecława; o nadaną atoli połowę młyna i sadzawki toczyły się jeszcze w r. 1335 spory, które roztrzygnięto na korzyść klasztoru przeciw uroszczeniom Dobiesława z Zielonego Dębu czyli z Zieleńca, Tomasza i całej ich rodziny. Między r. 1376 a 1382 pisał się z R. Dobrogost Gomółka, między r. 1390 1 Hanka i Jutka, a w r. 1395 Mikołaj Radomiccy. Na ten mniej więcej czas przypada też podział dóbr wspomnionego Przecława z Gułtów z Gołuchowa, w Herb. Paprockiego, który jednemu z synów swoich zapisał R. Szmigiel i Kłębów, temu samemu, co w r. 1403 postarał się o odnowienie erekcyi dla kościoła radomickiego. W r. 1505 był dziedzicem R. , Bernard. Córka jego Anna, żona Mikołaja Jutrosińskiego, zastawiła tę majętność w r. 1536 Mikołajowi Daleszyńskiemu za 1200 złt. ówczesnych. W r. 1559 siedział tu Stanisław Radomicki h. Kotwicz; następnego roku puściła je Anna Radomicka w wyderek Rafałowi Leszczyńskiemu; po Hieronimie Radomickim, którego tu jeszcze spotykamy w r. 1610, przeszły te dobra w ręce Tworzyjańskich; przy schyłku zeszłego wieku posiadała je Kordula z Gorzeńskich Turnina, stolnikowa kaliska, a około 1845 r. ks. Acerenza. W r. 1580 składało się R. z 6 łanów osiadłych, 1 2 łanu karczmarskiego, 2 zagrod. , 5 komorn. , 3 osadn. i z młyna; do par. należały, prócz R. , Boguszyn, Sierpowo i Smyczyna Stara. Kościół p. w. św. Jana Chrzciciela istniał przed r. 1403; w miejsce starego wystawili nowy, także z drzewa, Tworzyjańscy por. 1610; dzisiejszy, z cegły palonej, poświęcony został w r. 1851; par. , liczącą 830 dusz, składają obecnie Błotkowo, R. , Sierpowo, Smolno, Smyczyna i Wydorowo. Księgi kościelne zaczynają się od r. 1697. Szkoła istniała w r. 1685. Wieś ma 36 dm. , 307 mk. 282 katol. , 25 prot. . Dominium liczy 95 mk. w 6 dm. ; obszaru ma, wraz z Smolnem i Wydorowem, 1224 73ha, t. j. 411 50 roli, 53 67 łąk, 2 98 pastw. , 732 70 lasu, 23 33 nieuż. i 0 55 wody; cz. doch. grunt. 6489 mrk; chów bydła holenderskiego; właścicielem jest Kalikst Biron, ks. Kuroński. W skład okr. dom. wchodzą folw. Smolno i Wydorowo. Cały okręg ma 10 dm. , 146 mk. 107 katol. , 39 prot. . E. Cal. Radomierz, rzeka, ob. Radomka. Radomin, wś i folw. , pow. rypiński, gm. Płonne, paraf. Radomin, odl. o 15 w. od Rypina, posiada kościół par. murowa ny, urząd gminny, cegielnią, posterunek stra ży celnej, wiatrak, karczmę, 42 dm. 6 mur. , 414 mk. W 1827 r. było 36 dm. , 313 mk. Fol. Radomin w 1886 rozl. mr. 1644 gr. or. i ogr. mr. 1079, łąk mr. 88, past. mr. 15, lasu mr. 402, wody mr. 6; bud. mur. 12, z drzewa 22; płodozmian 8 i 12polowy; las urządzony; pokłady torfu. W skład dóbr wchodziły po przednio wś R. os. 43, z gr. mr. 67; wś Ba chorz os. 13, z gr. mr. 19; wś Gaj os. 5, z gr. mr. 342. O istnieniu R. w XII w. świadczy uposażenie klasztoru norbertanek w Strzelnie na Kujawach ob. t. VIII, 662. Kazimierz, ks. szczeciński, dobrzyński, pomorski, aktem wy danym w Rypinie 15 kwiet. 1375 r. nagra dzając zasługi marszałka swego dworu Iwona, uwalnia jego włości Radomino, Sudragi i Balnio, w ziemi dobrzyńskiej położone, od opłat i danin książęcych Mucz. Rzysz. Kod. , Dypl. , II, 759. Tenże sam Iwo podpisuje w 1375 r. jako świadek przywilej uwalniający dobra bisk. płockich od pewnych ciężarów, wydany przez ks. Kazimierza dobrzyńskiego w Płocku Kod. Maz. , 87. Według reg. pob. pow. ry pińskiego z r. 1564, we wsi kośc. R. posiadał Piotr Radomiński 1 łan, Bartłomiej R. miał 6 zagrod, na łanach całych, rzeźnika i rzemieśl. , Piotr Albert i Mateusz Radomińscy 2 łany, Malcher Swieźawski, trzech zagrod. , Franc. Karwowski 2 zagr. , Albert Radomiński pięciu zagród. 2 kmieci, Andrzej Osuchowski dwa łany i dwóch zagr. , Anna Charzewska 1 kmie cia na łanie, Małgorzata Radomińska 1 2 łanu, Zbyszek trzech zagrod, i 1 łan, ogółem dali poboru 11 flor. 24 gr. 1 solid. A. Pawiński Wielkop. , t. I, 296. Jest to gniazdo ro dziny Radomińskich. W XVIII w. mieszka ją tu Cisowscy, W 1789 r. własność Jana Cissowskiego, który wysiewa 135 1 2 kor. żyta, 1 1 2 kor. pszen. , i pobiera 1420 złp. czynszu. Z kolei przeszło w ręce Rościszewskich. Kościół i parafia niewiadomej erekcyi. Kościół sam jest budowlą ostrołukową i wedle miejscowej tradycyi pochodzi z XII w. R. par. dek. rypiński, 807 dusz. Br. Ch. Radomin, w dok. Redemin, Radomino, wś na pol. prus. Mazurach, pow. niborski, 6 klm. na płn. od st. pocz. , tel. i kol. żel. w Niborku. Maciej z R. stracił r. 1412 przy napadzie Polaków 1 konia, co Hanusz z Waszulek i Marcin z Zagrzewa poświadczają. Wolf v. San Radomierz Radomin Radomińskie sioło Radomka Radomirz Radomirka Radomino Radomina Radomina senheim, komtur baldzki, odnawia Piotrowi z R. przywilej na 10 włók chełm. z obowiąz kiem jednej służby pruskiej. Dan w Ostró dzie r. 1422, w piątek po św. Trójcy. W R. mieszkają r. 1600 sami Polacy. Ad. N. Radomina, os. karcz. , pow. wieluński, gm. i par. Naramnice, odl. 13 w. od Wielunia. Radomino, ob. Radomin, Radomińskie sioło, ob. Radomyśl pow. łucki. Radomirka, rzeczka, ob. Giełczew. Radomirka, wś i fol. nad rzką Giełczew al. Radomirką, pow. krasnostawski, gm. i par. Wysokie. Znana jest zwykle pod drugą nazwą Giełczew ob. . Wś ma 115 osad, 3079 mr. włośc; folw. należy do dóbr ordynacyi Zamoyskich. Radomirz, dok. Radomir, wś, fol. i leśnictwo, pow. babimoski Wolsztyn, o 14 klm. na płd. wschód od Kębłowa, na wschod. wybrzeżu jez. Domnickiego; par. i poczta w Przemęcie, st. dr. żel. w Starem Bojanowie i Wschowie o 20 Mm. R. nadany wr. 1210 przez Odonicza Winemarowi, opatowi porteńskiemu, był w ręku cystersów wieleńskich, przeniesionych z biegiem czasu do Przemętu, aż do zniesienia klasztorów za rządów pruskich. W r. 1395 zastawił król Władysław wieś R. z innemi wsiami braciom Gryżyńskim. Po zabraniu dóbr klasztornych wcielono R. do król. domeny Kaszczor. Wieś ma 50 dm. , 405 mk. 400 kat. , 5 Prot. . Folw. , przezwany Radstaedt, którą to nazwę rozciągają niektórzy na wieś Radomirz, liczy 62 mk. w 3 dm. i wchodzi w skład domeny i okr. domin. Zaborowo Unterwalden; obszaru ma 1232 ha; czysty doch. grunt. 8352 mrk. Leśnictwo przezwane Oelpoche, tamże, ma 1 dm. i 12 mk. E. Cal. Radomka 1. dawniej Radomirza, Radomierz, 1256 r. Radomiria, rzeka, bierze początek z północnych stoków płaskowzgórza zalegającego obszar pow. koneckiego i stanowiącego węzeł wodny dla schodzących się tu dorzeczy Pilicy, Nidy i Wisły, Wypływa ona pod wsią Ruski Bród według innych pod Bębnowem, na południe od Skrzynna, płynie w kierunku półn. wschod. przez gminy Borkowice i Chlewiska w pow. koneckim, Skrzynno w opoczyńskim i przechodzi na obszar pow. radomskiego gminy Wieniawa, Przytyk, Wielogóra, Jedlińsk i Kozłów, który przerzyna w kierunku od zachodu ku wschodowi, w jego północnej, nizinnej połowie i przybierając coraz wydatniej kierunek północnowschodni, zdąża przez obszar pow. kozienickiego gm. Jedlnia, Bobrowniki, Brzóza, Maryampol i Świerze Górne ku Wiśle, do której uchodzi z lew. brzegu po za Ryczywołem, pod wsią Kłodą. W górnym swym biegu przebiega ona płaskowzgórze bogate w płody mineralne rudy żelazne i kamień koło Chlewisk, gips koło Domaniowa; w tej części stanowiła ona niegdyś koło Skrzynna granicę dyecezyi gnieźnieńskiej od krakowskiej. W średnim biegu przyjmuje głównie z prawego brzegu dopływy Dobrzycę pod Słowikowem powyżej Przytyka, Bosak pod młynem Gulinką na obszarze Dąbrówki Podłężnej, Pacynkę z Mleczną pod Wolą Owadowską; z lewego zaś brzegu Jazownica Wiązownica prowadzi wody bagien między Sieklukami, Gozdem i Kadłubkiem, na linii wododziału R. i Pilicy. Obszar leśny dzisiejszego pow. kozienickiego dostarcza licznych drobnych strumieni, głównie z prawego brzegu, jak Kosienica z Leniwą i Ostrownicą, Kosionek. W dalszym biegu odgraniczała R. wojew. mazowieckie od sandomierskiego, czyli jak się wyraża Święcicki Mazowsze od Polski. Płynąc niziną pow. radomskiego rozdwaja R. swe koryto na dwie odnogi, które się schodzą pod Goryniem i odtąd R. może być spławną dla drzewa. Za Stanisława Augusta rozbudzona działalność przemysłowa zwróciła uwagę na użytek jakiby siła spławna R. przynieść mogła. Dopiero jednak w 1823 i 1824 r. wykonano roboty, które umocniły brzegi od Gorynia do ujścia i wykopano kanał 4 4 5 wiorst długi a 24 stóp szeroki. W skutek tego od 1826 r. rozpoczął się spław. drzewa i innych przedmiotów, lecz tylko na trzy milowej przestrzeni od Gorynia. Skutkiem zaniedbania tej drogi wodnej spław obecnie na niej ustał. Długość ogólna R. wynosi 73 wiorst 3 w pow. koneckim, 4 w opoczyńskim, 43 w radomskim a 23 w kozienickim; ujście jej leży o 18 w. powyżej ujścia Pilicy. Doliną R. posuwała się kolonizacya tych stron, przemysł pasterski i rolniczy. Skrzynno, Przytyk, Jedlińsk, Skaryszew, Głowaczów, tudzież Radom i Jedlnia nad dopływami Radomki, są głównymi ogniskami i stacyami ruchu kolonizatorskiego. W 1256 r. Bolesław, ks. krakowski i sandomierski, nadaje klasztorowi miechowskiemu prawo polowania na bobry we wsi klasztornej Swirczewice Swierze przy ujściu R. do Wisły Kod. Małop. , 104. 2. R. , w XVI w. Radomya, rzeczka, prawy dopływ Warty. Bierze początek ze spływu wód wyżyny otaczającej kotlinę, w której szyi rozsiadło się miasto Radomsk. Ubiegłszy około 6 wiorst uchodzi do Warty pod Cerkowizną po zach. stronie toru dr. żel. warsz. wiedeń. . Na początku XVI w. proboszcz radomski miał na tej rzeczce pod miastem młyn i staw a piąta altarya przy kościele tutejszym miała także dwie sadzawki i młyn, dający po 2 grzyw. rocznego czynszu altaryście Łaski, Lib. Ben. , I, 495, 498. 3. R. , nazwa dawana niekiedy rzeczce zwanej dziś Mleczna, płynącej pod Radomiem, Radomka Radomki Niewiadomo czy do niej, czy też do dzisiej szej R. dopływu Wisły, odnieść należy wzmiankę dokumentu z 1230 r. o zjeździe colloqium w okolicy Skaryszewa, przy mo ście na rzece cui nomen Radomera Kod. Małop. , II, 46. Br. Ch. Radomka, ruczaj, w pow. orszańskim, wypływa z rozległego błota Radomski Moch ob. . Radomki, dobra i młyn na pol. Mazurach, pow. ostródzki, 7 klm. odl. od st. poczt, i tel. Dąbrówna. Obszar 74 ha. Radoml, sioło, pow. czauski, w 2 okręgu pol, o 12 w. od Rasny, gm. Radoml, ma 25 dm. i 162 mk. Kośc. kat. p. w. N. M. P. , wzniesiony z muru w 1835 r. kosztem Chodkiewicza i parafian. Par. kat. , dek. czerykowsko czauskiego, ma 1891 wiernych. Byli tu niegdyś karmelici fundacyi Chodkiewiczów. W okolicy R. znajduje się dużo zaścianków szlacheckich. Gmina R. obejmuje 729 dm. i 5986 mk. 1614 męż. , 1704 kob. i 2668 dzieci, z których 33 zajmuje się przemysłem leśnym, używając do pomocy 66 koni. W gminie jest 6065 dzies. lasów prywatnych i 235 dzies. lasów włościańskich. R. , niegdyś dość znaczne miasta handlowe, było w peryodzie udziałów miejscem warownem. Jeszcze i dziś pod zwierzchnią powłoką ziemi znajdują się ślady fundamentów i murów. Podług podania przedtem jeszcze R. był stolicą plemienia Radymiczów, przebywających w dorzeczu Soży i jej dopływów. Pod koniec pierwszej ćwierci XVI w. zamek R. należał do księstwa mścisławskiego, poczem stanowił ststwo niegrodowe radomelskie al. radomskie, które według metryk litewskich w r. 1539 do 1770 obejmowało w sobie zamek R. i posiadłości Rasno, Zapole, Zaliwie, Uszpole, Poradnin. Ststwo w różnych czasach posiadali Zenowiczowie, Sołomereccy, Hołyńscy, Burdziłowscy, Wojniłowiczowie i Wiazewiczowie. W 1771 r. opłacano z niego kwarty złp. 446 gr. 7, a hyberny złp. 1278. Jako najdawniejszych starostów wymieniają źródła Jurja Zenowicza od 4 listopada 1529 do 1534 r. , kn. Wasila Andrejewicza Połubińskiego 1535 1550, kn. Iwana Wasilewicza Połubińskiego 1551, Michała Paca 1584, 1595 r. . J Krz. Radoml, sioło, pow. krzemieniecki, na zachód od Wiszniowca. Podług rewizyi zamku krzemienieckiegc z 1545 r. należało do Semena Catina, który z dóbr swoich R. i Borszczówki obowiązany był do utrzymywania dwóch horodni w zamku ob. Jabłonowski, Rewizye, str. 94 i 98; por. też Pamiat. Kij. Arch. Kom. , t. IV, cz. 202, 210. Radomno 1. niem. Gr. Radem, duża wś kośc. w pow. lubawskim, nad granicą pow. suskiego, odl. 11 klm. na płd. zach. od Iławy. Leży na wzgórzu, u którego stóp rozciąga się jez. radomskie, na północ zaś i wschód rozległe lasy; gleba dość żyzna, składa się z gliny i marglu. Mieszkańcy trudnią się rolnictwem, hodowlą bydła i koszykarstwem. R. posiada agenturę poczt. , 3klas. szkołę kat. z 160 dziećmi 1877 r. , z dwoma nauczycielami i 1klas. szkołę ewang. z 1 nauczyc. i 90 dziećmi. Kościół p. w. św. Katarzyny, kollacyi rządowej, zbudowany r. 1702 a r. 1735 d. 18 września konsekrowany; obecnie jest zrujnowany, dla tego ma stanąć nowy. Przy kościele bractwo św. Józefa, założone r. 1712 i bractwo trzeźwości, fundowane 1855 r. Do parafii dek. nowomiejski należą Radomno, Nowydwór, Chrośle, Jamielnik, Gryźliny, Studa, Ruda i Bagno; dawniej także Iława. W 1767 r. było 1175 komunikantów a 1879 dusz; r. 1887 zaś 2013 dusz. Obszar wsi obejmuje 1371 ha, w tej liczbie 935 roli or. , 106 łąk i 33 lasu. W 1868 r. było 171 bud. , 100 dm. , 940 mk. , 679 kat. , 257 ew. ; r. 1885 zaś 119 dm. , 235 dym. , 1105 mk. , 759 kat. , 344 ew. , 2 żyd. W skład gminy wchodzą Pustki, Szaleniec i Tabory. Za czasów krzyżackich należało R. do wójtowstwa bratyańskiego. W starych dokumentach napotykamy je pod różnemi nazwami Radom, Radam, Redemin, Redmin ob. Kętrzyń. , O ludn. poL, str. 88 Według krzyżackich ksiąg szkodowych z r. 1414 poniosła ta wś, obejmująca 69 włók, znaczny uszczerbek. Spalony został kościół i 25 posiadłości; szkodę oszacowano na 1700 grzyw. ; proboszcz poniósł stratę na 36 grzyw. ob. Gesch. d. Stadt u. d. Kr. Kulm, v. Schultz, II, 155. Wizyt. Strzesza z r. 1667 donosi, że w Wielkiem Radomnie było dawniej 36 włościan, od każdej posiadłości ager dawali mesznego 1 korzec żyta i tyleż owsa. Proboszcz Albert Babecki, instytuowany r. 1654. We wsi była szkoła str. 293. W nowszym czasie byli proboszczami Michał Jabłoński 1848 r. , Reiske 1858, Jan Okrój 1868, Jan Batko 1881 r. 2. R. , majęt. chełm. al. folw. , tamże, zawiera 207 ha, między tymi 136 roli or. , 50 łąk; 1868 r. 17 bud. , 7 dm. , 83 mk. , 47 kat. , 32 ew. ; 1885 r. zaś 5 dm. , 15 dym. , 68 mk. , 44 kat. , 24 ew. R. 1402 wymieniają dokum. Łukasza, syna Olbrachta, rycerza z Radomna ob. Kętrz. , O ludn. pol. , 125 i 185. Kś. Fr. Radomsk, dawniej Radomskye, Radomsko, urzęd. od 1857 r. NowoRadomsk, miasto powiatowe gub. piotrkowskiej, leży pod 51 3 9 szer. płn. i 37 8 0 dłg. wsch. od Ferro, nad rzką Radomką, dopływem pobliskiej Warty. R. leży podobnie jak i Piotrków w zagłębieniu, śród wyżyny sięgającej w stronie wscho jiniej o 5 w. od miasta do 980 st. n. p. m. Kotlina ta rozciąga się w stronie płn. wschod. od miasta i nad nią, podobnie jak i przy Piotrkowie spotykamy os. Bugaj. Wody tego zbior Radomka Radomsk Radomno Radoml nika uprowadza w kierunku połud. zachodnim rzka Radomka, uchodząca po 6wiorstowym biegu do Warty pod Szczepocicami. Warta przerzyna tor dr. żel. warsz. wied. o 4 1 2 w. od Radomska pod Cerkowizną. Położony śród okolicy niesprzyjającej rolnictwu i do niedawna pokrytej lasami, R. stanowi ognisko handlowe i stacyą przy krzyżujących się tu drogach z nad Pilicy Przedborz i Warty Działoszyn z dawnym traktem warszawskokra kowskim i zastępującą go dziś drogą żelazną. warsz. wiedeńską, która tu posiada stacyą odl. 177 w. od Warszawy tyleż prawie od Krakowa, 42 w. od Piotrkowa, 40 od Częstochowy, 129 w. od st. Granica. Miasto posiada obecnie kościół par. murowany, kościół mur. poklasztorny, kaplicę mur. św. Maryi Magdaleny i kościołek św. Barbary po za miastem, szpital św. Aleksandra na 36 łóżek, dom przytułku dla 16 starców i kalek, szkołę elementamą katol. , szkołę prywatną męzką 2klas. , dwie szkoły prywatne żeńskie 2klas. , sąd pokoju okr. z wydziałem hypotecznym miejskim, urząd powiat. , kasę powiat. , magistrat. W 1859 r. założono tu staraniem Towarz. rolniczego szkołę rolniczą niższą, wkrótce zamkniętą. Z większych zakładów fabrycznych istnieją obecnie dwie fabryki mebli giętych i fabryka wełny z gałganów, z prod. ogólną 410, 914 rs. Zajmują one 961 robot. Meble tu wyrabiane idą przez Odessę na Kaukaz i do środkowej Azyi; wełna znajduje zbyt w Białymstoku. R. jest głównym rynkiem handlu zbożowego dla okolicy. Zboże koleją wychodzi na Sosnowice do Prus. W mieście znajduje się księgarnia, apteka, cukiernia, 3 restauracye, 3 handle win i 110 sklepów, hotel, kilka zajazdów. Położone w bagnistej nizinie, zabudowywało się dość nieregularnie. Rynek, okrążony kamienicami piętrowemi, i 11 ulic brukowanych składają miasto, posiadające 331 dm. , 8165 mk. stałych. Co do wyznania jest 3221 katol. , 20 prawosł. , 21 ewang. , 4903 żyd. Wzrost ludności zawdzięcza R. kolei żelaznej i utworzeniu powiatu. Na początku obecnego stulecia miał 1000 mk. Flatt, Opis ks. warsz. . W 1827 r. było 182 dm. , 1709 mk. ; 1858 r. 3605 mk. 1554 żyd. . Dochód miasta w 1858 r. wynosił 4038 rs. ; budowle były ubezpieczone od ognia na 126, 530 rs. W 1877 r. dochód kasy wynosi 20, 479 rs. Do miasta należy 5156 mr. roli, pastwisk i lasów. Dzieje. Już 1243 r. Konrad I, jako książę Krakowa i Łęczycy, potwierdzał tu nadanie dla dominikanów w Płocku Rzyszcz. , Cod. dipl. Pol. , II, str. 37 38. Dochował się dokument nadawczy dla R. wydany przez Leszka Czarnego z 1266 r. Łaski, Lib. Ben. , I, 494. W 1343 1346 r. znany jest kanonik wiślicki Jan z R. M. M. Aevi, I. W 1348 49 w sprawach dotyczących dzielnicy ks. Władysława łęczyckiego i dobrzyńskiego, występuje w Łęczycy obok innych dygnitarzy Tycze de Radomskie Rzysz. , I, 201, 203. Trzy te fakty z 1343 i 134849 zdają się świadczyć, że tak w XIII jak w XIV w. R. należał do dzielnicy łęczyckiej. Janko z Czarnkowa pod 1382 uważa R. za miasteczko sieradzkie Mon. Bielow. , II, 723. W 1472 r. zaliczono wsie Wielki Młyn, Trzebce, Mysliwczów, Łazów, Polichno, Kruszynę, Zagorze, Zalesie i Wolę Grzybowską do ziemi sieradzkiej i pow, Radomskye A. G. Z. , VI, 164, spis mylnie to odniósł do Radomia, co dowodzi zmiany w podziale administracyjnym. Odtąd R. stale należy do wojew. sieradzkiego. Prócz fundacyi miasta na prawie niemieckiem, R. od Leszka Czarnego uzyskał kościół Ś. Krzyża franciszkanów Łaski, Lib. Ben. zapewne już po fundacyi kościoła parafialnego św. Lamberta. Ubocznie, w fundacyi Przyrowa 1364 wspomina Kazimierz W. o R. M. M. Aevi, III, 361. W r. 1379 spłonął R. i kościół, zapewne św. Lamberta Mon. Hist. , II, 886. W r. 1398 w aktach Piotrkowskich zjawia się Mikołaj, pleban z R. zapewne po odbudowaniu R. Hube, Kościół paraf. w R. 1876. W 1382 d. 27 listopada dygnitarze W. Polski, M. Polski, Sieradza i Łęczycy zjechawszy się w R. , przysięgają wierność córce Ludwika Węgierskiego, danej za dziedzica prawego w Królestwie Polskiem osiadłego Kod. Wielkop. , 1804. Janko z Czarnkowa podaje imiona Maryi i Jadwigi, jako podległych temu wyborowi, i wspomina o zamieszkaniu mężów z niemi. Zjazd z 2 marca 1384 także w R. odbyty, ustanowił rząd tymczasowy po 6 panów i 2 obywateli z każdej ziemi M. M. Aevi, II A, str. 1 3; Mon. Biel. , II, 52. Miano odtąd nie znosić się z Węgrami, wrazie nieprzybycia królewny obrać nowego króla i zawarto sojusz z Opolczykiem. W 1455 r. na skutek zjazdu delegatów miejskich z 1453 r. uchwalono trakt handloww z Rusi do Wrocławia na Radom, Skrzynno, Opoczno, Żarnów, Przedbórz Radomskie Raczyń. , Cod. Maj. Pol. , 175. W 1456 r. zakazano wybierać cło od krakowskich kupców w Radomskie M. M. Aevi, V, str. 218 9; w 1458 r. zwane Radomysky Długosz, Lib. Ben. , III, 160. W r. 1475 wspomniono szpital; 1477 Kazimierz Jagiellończyk potwierdził fundacyą ołtarza w farze R. pierwszy ołtarz stanął 1434 r. . W 1521 r. R. wykupiło się od dostarczenia wozu wojennego sumą 20 grzyw, po 30 gr. . W tej epoce Bona dźwignęła na nowo kościół św. Ducha, a prócz tego istniał kościół św. Maryi Magdaleny drewniany i kaplica św. Rozalii. W kościele św. Lamberta 1521 r. było 6 ołtarzy; z dochodów ołtarza M. Boskiej Radomsk dwie grzywny szły dla mistrza szkoły, zapewne istniejącej od fundacyi miasta. Była też pewno z tejże daty łaźnia miejska 1521. W tym czasie na prośbę Lismanina, Bona zrestaurowała kościół i zbudowała klasztor drewniany dla ojców franciszkanów. Łaskiego Lib. Ben. I, 497 9 zachowało z tej epoki kilka nazw lokalności, i tak ogrody zwały się Rozumkowski, Dobrypanowski, Strugaliński, Kupiszowski, Zagnajowski, Zawiszyński; łąki Radziejowska i Karłówna, Liszygaba; pola Zawisza, Juchora, Klwacz, Brywidzowy; sadzawka Boża Czasza. Są to nazwy mieszczan, jak nazwy Nys, Osły, Dyndo, są nazwami chłopskiemi. Pierwsze bractwo przy kościele zawiązało sio 1536 r. Bona w 1543 dała pole wójtowskie na dom wikaryuszy. W 1563 r. R. miało 90 rzemieślników, płaciło szosu 128 flor. W 1624 r. Lisowczycy przechodząc tędy ze Szląska podłożyli ogień i R. spłonął. Spalony kościół franciszkanów odbudował gwardyan o. Bonawentura Budecyusz 1631 r. W 1728 gwardyan o. Gordyan Wąsowski zaczął budować klasztor z cegły. Był w posiadaniu zakonu do 1864 r. Dnia 10 listopada 1734 Józef Rzewuski, krajczy koronny pułkownik pierwszy wojsk, wydał manifest za Augusta III w R. A. G. Z. , X, 7003. W 1742 r. 25 sierpnia pożar zniszczył miasto. W 1771 Kazimierz Pułaski z 600 ludźmi idąc do Piotrkowa przeciw Zarembie, w R. odebrał wiadomość o wygnaniu generalności z Preszowa i zdobyciu Tyńca, Lanckorony i Bobrki. Przestrzeżony, iż posądzano go o udział w porwaniu króla, Pułaski wrócił do Częstochowy i uszedł z kraju Kitowicz, Pamięt. , str. 266. Za Ks. Warszawskiego R. jest stolicą ósmego powiatu w departamencie kaliskim, małe lecz porządne miasteczko w rynku murowane, z ratuszem i klasztorem. W okolicy włościanie robią Radomską kaszę Opis z 1816. Za królestwa 1825 r. stolica pow. radomskiego w obwodzie piotrkowskim, jest siedzibą sądu pokoju i sejmików, ma 182 dm. , 22 mur. , 1689 mk. 342 żyd. . O stanie oświaty w R. daje wskazówkę zarówno istnienie wczesne szkoły jak i młodzież tutejsza kształcąca się w Krakowie. Już w 1400 r. są z R. słuchacze Mikołaj syn Janusza, Jakob syn Jana, Stefan syn Jakóba, 1405 Lamport syn Piotra z R. , braciszek z Miechowa, 1406 Wojciech syn Jana, 1409 Mikołaj syn Mikołaja, 1412 Tomasz syn Jakóba, 1414 i 1415 Stanisław syn Arnolda, 1418 Andrzej syn Stanisława, Jan z R. R. zabiegał też lubo daremnie, o kanonizacyą franciszkanina Antoniego z R. Parafia R. mająca 1398 r. proboszczem Mikołaja, zaliczana do 1818 r. do archidyakonatu uniejowskiego archidyecezyi gnieźnieńskiej, a od t. r. do dyecezyi włocławsko kaliskiej, liczyła 1521 r. następne nomenklatury R. i wsie Swierznice dziś przedmieście R. , Stobiecko miejs. , Marciszowo szlach. , Wierzbica, Rożny, Zdania, Gołanki, Bogwidzowy, Młodzowy, Bartodzieje, Okradziszow, Płoszów, Piaszczyce, Kietlin, Orzechów, Orzechowiec, Strzałków, Zakrzów, Szczepocice, Radziechowice, Strzałkowiec nieistniejące dziś, Ładzice. Dziś ilość wsi zdwoiła się. W 1745 i 1765 r. ludność do 2000 dochodziła, 1779 r. 3304, 1812 r. 5353, a 1876 r. Hube R. , Kościół paraf. st. i nowy w R. 8918 dusz. Ststwo radomskie niegrodowe w 1669 r. obejmowało miasto R. i wsie Niechcice, Wiewiorowo, Dobryszyce, Uszczanowice, Radziechowice, Strzałkowice, Orzechów i Zamoście. Z ksiąg podskarbińskich 1580 r. wynikałoby, że tenuta R. stanowiła część ststwa wieluńskiego, z którego w tym czasie została wyłączoną i była w posiadaniu Aleksandra Koniecpolskiego, dworzanina Stefana Batorego. Ocenioną była na 1068 fl. 14 gr. ; kwarta z niej wynosiła 213 gr. 20. W 1771 r. dawała kwarty 1968 gr. 13, hyberny 1895 gr. 12; na sejmie 1773 75 poszło w emfiteuzę Rychłowskiego, chor. piotrkowskiego. Pow. radomski radomiscensis spisany w księgach poborowych 1511 r. Źródła dziej. , t. II, 203 obejmował parafie Radomskie, z nomenklatur. 20, Dmenin 6, Kodrąb 6, Kobiele 5, Rznchowice 4, Chełm 14, Wielki Młyn 8, Niedospielin 4, Maluszyn 7, Żytne 7, Borsykowa W. 8, Chrząstów 4, Wszeborzyce 1, Dąbrowa 9, Gidle 8, Kłomicze 9, Mstów 7, Makowiska 3, Dworszowice 3, Pajęczna 8, Wiewiec 5, Siemkowice 3, Sulmierzyce 12, Rząśnia 10, Jedlno 2, Krampa l, Lgota 7, Bąskowice Beczkowice 5, Kamieńsko 15 t. j. nomenkla tur 201. W 1535 r. było sołectw 12 na 215 wsi. W 1540 r. łanów kmiecych było 839 1 2, sołeckich i wójcich 14 1 2, szlacheckich bezkmiecych 44 3 4, młynów 84, karczem 77. W 1552 r. Paw. , Zr. Dz. , T. II, 273 było 6 miast, 215 wsi i 33 parafii Radomskie n. 21 1553 r. zaś 23 Dmenin 6, Kodrąb 7, Kobiele 5, Rzujewice 5, Chełm 15, W. Młyn 8, Niedospielin 4, Maluszyn 7, Żytne 8, Borzykowa 8, Chrząstów 4, Wszeborzyce 1, Dąbro wa 8, Gidle 9, Kłomnice 11, Mstów 6, Borowno 4, Kruszyna 7, Brzeźnica 8, Makowiska 4, Pajęczno 7. W1553 Dworzyszowice 1, Wie wiec 5, Rząśnia 10, Siemkowicze 3, Sulmie rzyce 12, Jedlno 2, Lgota 6 1553 57, Banchowice 3 1553 54, Kamieńsko 13, Dobrzyszyce 2, Krępa 1. W 1552 było kmieci w po wiecie 1970 1553 r. łanów 811 1 4, łanów szlachty ubogiej i wójcich 43 1 2, karczem 34, młynów 128 1 2. W 1564 r. według niezupeł nego obliczenia było łanów kmiecych 1086 3 4, po 16 gr. płacących 15, łanów szlachty bez Radomsk kmiecej 55, młynów 145, karczem 90, zagrodników i rzemieślników 585, kuźnic 9, i kowali 11, garnków gorzałczanych 10 t. II, 312, Pawiń. . W 1571 r. pow. radomski liczył 989 łanów i zagrodników 492, miał 42 mil kwadr. W 1590 r. jest 1001 łanów też chłopskich. Księgi grodzkie R. przechowały się od 1397 a ziemskie od 1410 r. Powiat noworadomski utworzony został w 1867 r. z połowy 26 gmin dawnego pow. piotrkowskiego i 2 gmin 27 wsi pow. wieluńskiego. Zajmuje on północną część południowej połowy obszaru gubernii, graniczy na północ z częścią łaskiego i piotrkowskim, od wschodu rz. Pilica oddziela go od pow. koneckiego i włoszczowskiego, od południa graniczy z częstochowskim a od zachodu z wieluńskim. Obszar powiatu wynosi 38 37 mil kwadr. Zajmuje on część wyżyny krakowskowieluńskiej, na której rozwija się górny bieg Warty i Pilicy. Wody tej części wyżyny uprowadza Widawka do Warty. Obszar powiatu pochyla się ku połud. zachodowi a dosięga swego największego wzniesienia w płaskowzgórzu rozciągającem się na wschód od Radomska i stanowiącym węzeł wodny, z którego rozchodzą się dopływy Pilicy, Warty i Widawki. Płaskowzgórze to sięga w górze o 5 w. od Radomska do 980 st. , pod Orzechówkiem 959 st. , jeszcze dalej ku wschodowi pod Przerębską Wolą na dziale wodnym Warty i Pilicy do 1078 st. Linia działu wodnego przechodzi w przybliżeniu przez Przerąb, Kodrąb, Przyborów, Kotwin. Wyniosły taras na wschód Radomska leżący, rozdziela dorzecza Warty i Widawki. Wody kotliny Radomska uprowadza Radomka do Warty płynącej o 4 1 2 w. na płd. wschód od Radomska; o 8 w. na i półn. wschód płynie równolegle od Warty i Widawka, okrążająca wyniosły taras radomski, ku północ. zachodowi. W tym samym kierunku po zachodniej stronie toru drogi żel. warsz. wiedeń. wzrasta na nowo wzniesienie poziomu, spiętrzającego się w całe pasma wyniosłości, jak góry Makowo między wsią Dobryszyce, torem drogi żel. i korytem Widawki. Ta wzgórkowata wyżyna ciągnie się dalej ku zachodowi, przechodząc na obszar pow. wieluńskiego i dosięgając brzegów Warty. Na obszarze powiatu Warta płynie szeroką doliną, o niskich, podmokłych przeważnie brzegach. Rzeki przerzynające i opływające ten obszar wcześnie sprowadziły tu osadników. Zaludnienie dolin rzecznych sięga czasów przedhistorycznych. Lesisty obszar środkowej wyżyny także bardzo wcześnie przez kolonizacyą i nadania książęce podzielił się na średniej wielkości majątki. Położony na granicy Wielkopolski i Małopolski, obszar ten przedstawia pośrednie ogniwo między wielką własnością, rozwijającą się na płaskowzgórzach małopolskich a drobną własnością i osadami cząstkowej szlachty, oechującemi wielkopolskie niziny a zwłaszcza dolinę Warty i jej dopływów. Dotąd jeszcze, mimo licznych rozdrobnień i kolonizacyi obszarów dworskich, z ogólnej cyfry 376, 203 mr. , jaką obejmuje powiat, 228, 104 prawie 2 3 należy do większej własności i rozdziela się między 266 folwarków a więc przeszło 800 mr. na 1 folwark. Na 455 wsi przypada 128, 238 mr. a więc około 280 mr. na jednę wieś. Do osad miejskich Pajęczno, Brzeźnica, Pławno, Koniecpol należy 6545 mr. ; Radomsk posiada 5156 mr. , lasy rządowe 8160 mr. Co do sposobu użytkowania było 232, 112 mr. ziemi ornej, 92, 731 mr. lasów, 34, 612 mr. łąki 16, 748 mr. wód i nieużytków. W 1880 r. było w powiecie lasów prywat. nieurządzonych 50, 612 urządzonych 33, 910 mr. , zasianych po mr. wycięciu 7, 063 mr. , niezadrzewionych po wycięciu 14, 716 mr. , danych włościanom za służebności 2871, zdawna do włościan należących 421 mr. , do osad miejskich 536 mr. Sady dworskie zajmowały 4Ó1 mr. , włościańskie 332 mr. , w osadach 14 mr. W 1886 r. wysiano 99, 442 czet. , zebrano 504, 034 czet. Do rzędu większych majątków należą Maluszyn, Koniecpol, Kruszyna, Chełmo, Krzemienie wice, Przerąb, Kobiele Wielkie, Dąbrowa, Cielętniki, Dubidze Dupice, Borowno, Kodrąb Skrzydłów, Kłomnice, Jelno. Wzorowem gospodarstwem wyróżniają się Chełmo, Kodrąb, stadnina, Borowno bydło, Dubidze. Średnie majątki wiele ucierpiały zarówno przez zmianę w stosunkach rolnych po 1864 r. jak i przez ostatnie przesilenie, ztąd znaczna liczba obszarów folwarcznych uległa parcelacyi. Na wyciętych lasach powstało również wiele kolonii. Gleba żytnia, średniej dobroci, przeważnie szczerk i popielatka; w południowej części pod piaskiem lub próchnicą występują pokłady gliny i marglu w gm. Gidle, Dąbrowa, Żytno, Maluszyn, Koniecpol. Ztąd uprawa żyta, kartofli i łubinu przeważa w ekonomii rolnej. W związku z własnościami gleby i położenia zostaje hodowla owiec na wełnę i przemysł gorzelniczy 16 gorzelni. Przemysł fabryczny, prócz jedynego ogniska jakiem jest miasto Radomsk, zostaje przeważnie w związku z gospodarstwem rolnem. W 1886 r. było w powiecie 1 cukrownia, z prod. roczną na 234, 540 rs. , zatrudn. robotn. 355; 16 gorzelni, z prod. 609, 756 rs. , rob. 112; 3 browary, z prod. 5, 282 rs. , rob. 9; 3 fabr. octu, z prod. 835 rs. , rob. 3; 2 fabr. mebli giętych, z prod. 322, 914 rs. , rob. 861; 98 młynów wodnych i wiatraków, z prod. 161, 070 rs. , rob. 139; 58 piekarni, z prod. 16, 540 rs. , rob. 63; 2 huty szklane, z prod. 50, 676 rs. , rob, 138; 3 wa Radomsk Radomyśl pielnie, z prod. 15, 150 rs. , rob. 18; 18 cegielni, z prod. 19, 651 rs. , rob. 66; 1 fabr. żelaznych wyrobów, gwoździ i blachy, z prod. na 6000 rs. , rob. 30; 1 fabr. wełny sztucznej, z prod. 88, 000 rs. , rob. 100; 2 papiernie bibuła i tektura, z prod. 25, 100 rs. , rob. 56. Ogółem 208 zakładów z prod. na 1, 554, 814 rs, zatrud. 1950 robotn. Przemysł rękodzielniczy przedstawiał następujące główne pozycye 4078 domowych warsztatów płócienniczych i sukiennych, z prod. na 41, 458 rs. , robot. 4128; 7 kożuszników, z prod. na 7; 500 rs. , 11 rob. ; 3 zakłady żelaznych przeróbek ślusarskich i kowalskich, z prod. na 10, 503 rs. , robot. 31; 169 krawców, z prod. na 46, 793 rs. , rob. 199; 23. 7 szewców, z prod. na 46, 352 rs. , rob. 290. Handlu wywozowego przedmiotami są zboże, drzewo, skóry surowe i okowita, wysyłane do Prus. Z zagranicy od czasu wyższych ceł nic się nie sprowadza. Traktów bitych czyli szos przechodzi przez powiat cztery, których budowa dopiero się prowadzi, a mianowicie PrzedborzRadomsk w różnych odstępach posiada szosy 21 w. ; WieluńRadomsk 21 w. ; WłoszczowaRadomsk 10 w. i Częstochowai Koniecpol 12 w. Kolej żelazna warszawskowiedeńska przerzyna powiat na długość 36 w. , ze stacyami Radomsk i Kłomnice. Ludność powiatu w 1867 r. wynosiła 82, 615 mk. ; obecnie jest 123, 652 mk. 3226 na 1 milę. Podług wyznań katol. 109, 108, prawosł. 46, ewang. 4, 415, żydów 11, 083. Szkółek elementarnych ma powiat 74, prócz tego w Radomsku jest pensya męzka dwuklasowa, 2 pensye żeńskie dwuklasowe; nauczycieli i nauczycielek jest 85, uczących się 5, 900. Pod względem kościelnym powiat stanowi dekanat noworadomski dyecezyi kujawskiej, składający się z 30 paraffi BąkowaGóra, Borowno, Borzykowo, Brzeźnica, Chełmo, Cielętniki, Dąbrowa, Dmenin, Dobryszyce, Dworszowice, Gidle, Jedlno, Kłomnice, KobieleWielkie, Kodrąb, Koniecpol, Kruszyna, Lgota, Makowiska, Maluszyn, Niedośpielin, NowoRadomsk, Pajęczno, Pławno, Rząśnia, Rzejowice, Sulmierzyce, Wielgomłyny, Wiewiec i Żytno. W powiecie znajduje się 35 kościołów katolickich, 30 parafialnych, 4 kaplic, 1 klasztor dominikanów w Gidlach, 1 klasztor żeński dominikanek w Św. Annie, 6 synagog, 1 kościół filialny luterański. Z zakładów dobroczynnych są 3 szpitale i 1 dom starców i kalek. Pod względem sądowym powiat stanowi jeden okrąg sądu pokoju dla Radomska i 7 okręgów sądów gminnych Pajęczno, Brzeźnica, Kłomnice, NowoRadomsk, Gidle, Soborzyce, Chełmo, Pod względem administracyjnym powiat noworadomski składa się z 24 gmin Brudzice, Brzeźnica, Dąbrowa, Dmenin, Dobryszyce, Garnek, Gosławice, Gidle, Kobiele, Konary, Koniecpol, Kruszyna, Maluszyn, Masłowice, Pajęczno, Przerąb, Radomsk, Radziechowice, Rząśnia, Rzeki, Śulmierzyce, Wielgomłyny, Zamoście, Żytno, mających 115, 487 mk. i zajmujących obszar 371, 047 mr. i z jednej gminy miejskiej. W skład gmin wiejskich wchodzą dawne miasteczka, dziś osady, Brzeźnica, Koniecpol, Pajęczno i Pławno. Ogólnej ani szczegółowej ilości budynków statystyka rządowa nie posiada. Do dziejów i obecnego stanu R. odnoszą się R. Hube, Kościół parafalny w R. , Warszawa 1878 r. Opisy z rycinami w Tyg. Illustr. z 1869 r. t. III, 169, 1872 r. t. X, 6, z 1874 r. Nr. 345. Dzieje R. skreślił E. S. Świeżawski; opis miasta i powiatu, z pomocą danych zebranych przez p. Chmurzyńskiego, opracował Br. Ch. . Radomski Moch, błoto w pow. orszańskim, w obrębie gm. chłystowskiej, na prawym brzegu rz. Berezyny, w pobliżu wsi Ordówka, Berezyna, Badunowa i Rachmany. Największa długość dochodzi do 12, szerokość zaś do 3 w. ; zajmuje 3750 dzies. przestrzeni. Wypływają z niego ruczaje Radomka i Antonów. Jest bardzo gręzkie i wodniste, . pokryte drobnym, rzadkim i prawie zeschłym lasem sosnowym i osiką. Radomyśl, wś i fol. , pow. siedlecki, gm. i par. Zbuczyn, leży przy linii dr. żel. warsz. terespol, odl. 16 w. od Siedlec, a 10 od Łukowa, posiada szkołę początkową ogólną, 50 dm. , 325 mk. , 1536 mr. ziemi. W 1827 r. było 41 dm. , 244 mk. W 1871 r. fol. Radomyśl lit. A z nomenkl. Radomyśl, Okniny i Zabło. cie, rozl. mr. 183 gr. or. i ogr. mr. 104, łąk mr. 10, lasu mr. 60, zarośli mr. 7, nieuż. mr. 2; bud. z drzewa 16; las nieurządzony. Osady Radomyśl gr. mr. 25; Okniny os. 3, z grmr. 102; Zabłocie os. 2, z gr. mr. 59. Według reg. pob. pow. łukowskiego z r. 1531 we wsi RadomyślSzadki Sądki 1534 Jan i Stanisław mają 1 4 łan. W r. 1552 we wsi Radomyśl, w par. Zbuczyn, część Sandkowskiej 2 4 łana. W r. 1580 Stanisław Radomiski płaci wspólnie z sąsiadami z 5u włók, które sami orali, fl. 2 gr. 15 den. 12 a to i z czwarciną, od 3 zagrod. na rolach gr. 18, od 2 zagrod. bez rol gr. 8; p. Platho od 3 ćwierci, które sam orał, gr. 11 d. 9. Summa fl. 3 gr. 23 d. 3. W r. 1580 we wsi Radomiśl Sethky Mateusz Radomiski od 3 włók, które sam orze, fl. 1 gr. 13, od 2 zagrod. bez roli gr. 8 Summa fl. 1 gr. 23 Pawiń. , Małop. , 383, 396, 413. Br. Ch. Radomyśl, folw. , pow. trocki, w 3 okr. pol. , o 43 w. od Trok, ma 1 dm. i 8 mk. kat. W 1850 r. dobra R. , w par. Wysoki Dwór, składały się z 2 folw. , 3 wsi i 2 zaśc; Żyzniewski posiadał 454 dzies. , Lacki zaś 215 dzies, Radomyśl, w dokum. Radomińskie sioło, Radomysle, Radomyszl, sioło skarbowe, pow. Radomski Moch łucki, na pograniczu dubieńskiego, na płd. zach. od Łucka, o 13 w. od Połonki a 13 1 2 od Czarnkowa, z kapl. katol. par. Złoczówka. Należało niegdyś do zamku łuckiego. Podług rewizyi zamku łuckiego z 1545 r. ,, w tom sele dworyszcz dwanadcet, a służba powinowataja ludej tych dworyszcz, perwej seho powinni byli w każdoj nedeli do zamku wyszneho na storożu po dwa człoweki choditi i klikati, a teper obaczywszy nam narachnost zamkowuju, włożyli jesmo na to seło po szesti czołowikow na nedeli k toj storoży choditi od roku do rokuj a na dwor hospodarskii Krasnyj służbu służat, na wesnie deń orut, a na pareninu dwa dni, a ralat deń, owsa deń żnut, i żyta żnut dwa dnia. A rybołow zamkowych odynadcat, kotoryi pod mestom Łuckim meszkajut Jabłonowski, Rewizye, str. 77. Radomyśl, w dokum. Radomyszl, mto powiatowe gub. kijowskiej, pod 50 31 płn. szer. i 46 55 wschód, dług. geogr. , przy ujściu rzki Myki i Sucharnej do Teterowa, odl. o 17 w. od szosy brzeskokijowskiej a 95 w. na płn. od Kijowa, rozpościera się na wyniosłym i skalistym granit siwy brzegu rz. Teterowa, na której znajduje się tu most. Przedmieścia są Lutowka, Mykhorod i za rzeką Rudnia. Prócz władz administracyjnych i sądowych jest tu szkoła powiatowa, urząd pocz. i st. telegr. W 1885 r. było 8579 mk. ; w 1856 r. 563 dm. ; w 1863 r. 4962 mk. ; w 1865 r. zaś 5291 mk. 2926 męż. i 2361 kob. . W 1797 r. R. liczył 1829 ludności męskiej, w tej liczbie 1424 żydów. Bo mta należy 2545 dzies. ziemi, przeważnie na prawym brzegu Teterowa. W 1882 dochody mta wynosiły 12, 330 rs. 44 kop. , wydatki zaś 12, 409 rs. Handel mało rozwinięty, znajduje się w ręku żydów. Również i przemysł znajduje się na niskim stopniu. W 1880 r. było w R. 7 fabryk, zatrudniających 30 robotników i produkujących za 83, 950 rs. W mieście odbywa się 5 nieznacznych jarmarków do roku, mianowicie 9 i 15 maja, 6 sierpnia, 14 września i 6 grudnia. Mieszczanie zajmują się rolnictwem, szlachta drobniejsza zaś utrzymuje się z chowu bydła i z transportowania zboża do portu w Czarnobylu, oraz drzewa obrobionego do okolic pobliskich. Cerkiew murowana z dzwonnicą, na wyniosłem miejscu, wśród rynku; kaplica katol, z muru w 1804 r. kosztem obywateli i mieszczan wzniesiona, jest filią parafii w Wyszewicach. W 1880 r. miasto nawiedził wielki pożar. W odległych wiekach miejscowość tą, pokrytą lasami zajmowali Minczanie al. Minczowie, zostający w powinowactwie plemiennem z Drewianami. Według podań miejscowych główną siedzibą ich miał być gród Miczesk, Miczsko, Mykhorod czyli dzisiejszy R. W latopisach ruskich o dawnym Miczesku znajdujemy parę wzmianek. W 1150 r. Izasław, w. ks. kijow. , strącony z tronu przez Jerzego Suzdalskiego, z pułkami swymi staje w Miczesku. Było to podczas jego pochodu do Kijowa przeciw Jerzemu. Ale niedługo tu on gościł, bo Wasilko Halicki gonił za nim. Mieszkańcy wszakże Miczeska gościnnie go przyjęli, co atoli nieuszło im płazem, bo kiedy po zajęciu następnie Kijowa przez Izasława, Wasilko sprzymierzony z Jerzym, musiał też uchodzić, w Przechodzie swym przez Miczesk najnielitościwiej zdarł i zniszczył jego mieszkańców ob. Ipat. letopiś, str. 286 6 i u Karamzina kron. Woskr. i Rostow. , t. II, str. 224. W 1240 r. Miczesk musiał uledz pod zalewem mongolskim, albowiem odtąd tracimy jego ślad w dziejach. Ludność jego była prawdopodobnie albo w pień wycięta, albo rozproszona. Dopiero gdy za litewskich czasów Kijowszczyzna wracać zaczęła do życia, spotykamy znów ślad Miczeska na Teterowi. Była to osada, jak nas naucza przywilej Włodzimierza Olgierdowicza 1387 1393, należąca do zdawna dziedziczących na kijowskiej Rusi kn. Połowców ze Skwira Rożynowskich. Posiadał ją w ówczas Jerzy Iwantycz Rożynowski. Atoli wkrótce napady dziczy zawołgskiej na Kijowszczyznę w 1399 r. za Timur Kutłuka i w 1416 r. za Edygi musiały się dobrze dać we znaki i Miczeskowi, ile że Olelko Włodymirowicz, ks. kijowski 1443 55, potwierdzając posiadanie onego Michałowi, synowi Jerzego, Rożynowskiemu, w swym przywilej u wyraża się o Micku Miczesku i innych, jako o posiadłości bardzo spustoszałej. R. 1482 przyniósł nowy walny napad Mendligireja, który całkowicie spustoszył Kijowszczyznę. Wówczas Rożynowscy, posiadacze tak Micka jak i innych dóbr w Kijowszczyźnie, musieli z powodu zaguby dokumentów, lub innych przyczyn albo odpaść od dziedzictwa, albo sprzedać lub zastawić komu bądź innemu, albowiem na początku XVI w. Micko, Miczek al. Mykhorod jest w ręku archimandrytów pieczerskich. Ludność rozproszona lub zagnana w lasy, zaczęła wracać do dawnych siedzib, tak że z czasem M. stał się sporą osadą. Bo tych też czasów łączy się zapewne legenda miejscowa, że gdy w M. lud nie mógł się już zmieścić, to wielu mieszkańców, po wspólnej naradzie, postanowiło przenieść się po za obwód jego i wówczas osiedlili się na miejscu dzisiejszego Radomyśla. Mykhorod został z czasem zupełnie opuszczony, a wyrósł natomiast i wzmógł się Radomyśl. Lubo R. ówczesny zasłaniały wtedy od napadów nieprzyjacielskich rozległe pustynie i trudne przejścia, jednakże archimandrytów pieczerskich, dziedziców miejsca, konieczna ostrożność zmuszała do zapewnienia większej Radomyśl Radomyśl Radomyśl obronności temuż miejscu. Pod 1572 r. spotykamy wzmiankę o istniejącym tu zamku obronnym. Obręb dóbr radomyskich rozpościerał się przeważnie na prawym porzeczu Teterowa, w górę do Wyszewicz, w dół do Zabiło cza. Była to okolica lesista, obfita w miód, wosk, zwierzynę, to zwabiło licznych osadników, tak że wkrótce nie tylko sam R. się rozrósł, ale stało się to niemniej przyczyną i rozkwitu innych dokoła zamku leżących włości. Ławra pieczarska miała dóbr wielość, bo oprócz dwóch zamków Wasylkowa i R. , w 1593 r. za archimandryctwa Meletja Chreptowicza Bohuryńskiego, posiadała ona 2 miasteczka, 50 wielkich siół, 5 sieliszcz, 3 przysiołki, 5 sadyb, 2 dwory, różne rybne łowle, młyny rzeczne, przewozy, miodowe i pieniężne dania, i bobrowe gony Arch. J. Z. R. , cz. I, t. I, 91. Gołubiewa Petr Mogiła. Meletji Chreptowicz umarł 1593 r. a na miejscu jego został Nikifor Tur. Wiadomem jest zajście, jakie miało miejsce pomiędzy nim a metropolitą kijowskim unickim Michałem Rahozą, tak o archimandryą opactwo pieczarska, jak również i o dobra do niej należące a pozostałe w ręku dyzunitów. Rahoza chciał dobra te zająć na rzecz unii, ale Tur do zajęcia onych niedopuścił go, a nawet, pomimo że król złożył go z archimandryi, nietylko takowej nie ustąpił, ale i dóbr, do których rościł prawo Rahoza, nie oddał, R. więc, podobnie jak i inne dobra, pozostał i nadal przy ławrze pieczarskiej. Po Turze f w 1599 r. objął rządy nad archimandryą Elizej Pletelnicki. Opat ten, czynny, zabiegliwy, do uregulowania spraw majątkowych opactwa niezwłocznie przystąpił. Wiele bowiem dóbr natenczas od archimandryi odpadło. Prowadził on nieustanne procesa; całym rozumem i siłami, jak się wyraża głos ówczesny, boroniaczy ich od tych, kotoryje jałmużnie, to jest majetnostkam toho światoho miesca św. Ławry pieczar. krywdy i bezprawia czyniat i ich gwałtom odejmujut i oddalajut więcej zmyślonymi i potwornymi protestacyami, relacyami i pozwami nesłusznymi trudniat i obtiażajut do szkody i kosztu prywodiat ob. Kazanie na czestnom pohrebie Pletelnickoho przez Zachar. Kopystenskiego. Tymczasem o R. przyszło archimandrycie zafrasować się niepomału. Jak wiemy R. w dawnym czasie stanowił cząstkę dóbr należących do kniaziów Połowców ze Skwira Rożynowskich. W 1536 r. dom Rożynowskich wygasł i całe jego dziedzictwo po Jacku Rożynowskim przeszło drogą zapisu na Józefa Niemirycza, syna Iwana, wuja Jacka Bożynowskiego. Król zatwierdził ten zapis Józefowi Niemiryczowi po śmierci trzech synów Jackowych, bezpotomnie zeszłych. Ale ani Józef Niemirycz, otrzymawszy zapis dóbr, które już w obcych znajdowały się rękach, ani syn jego Andrzej niedochodzili prawem majętności, zwłaszcza R. , może dla tego, że obaj byli wiernymi wyznawcami obrządku wschodniego, ale wnuk Józefa a syn Andrzeja Stefan Niemirycz, różnowierca i niemający już tych skrupułów, zapozwał archimandrytę Pletelnickiego o restytucyę dóbr. W pozwie swoim z 2 lipca 1616 r. zaniesionym do sądu ziemsk. kijowskiego domagał się on, aby tak archimandryta jak i cała kapituła pieczerska na żałobę i prawne poparcie jego stanęła oblicznie do podniesienia i odebrania sumy pieniędzy, jeżeli jaką sobie mianują być na dobrach powodowych wieczystych imieniem Myków przy Teterewi, nowoosiadłym R. , także i na sielcu Czudynie i Zabiłoczu, a następnie aby prawa albo listy, jakie na te dobra mają, pokazawszy i sumę wziąwszy, z dóbr mianowanych wiecznością ustąpili. Pletelnicki zaskoczony niespodzianie pozwem, niewiedział jak się bronić. Zwrócił się tedy o pomoc do Zacharyasza Jełowickiego, sekr. królewskiego, i w liście swym zaklinał i błagał aby, go ratował bo nikt inny pisał nieświadom tej sprawy, czembyśmy mogli zwątlić ich tam prawo stare, którem się popisują. Pletelnicki znalazł dzielnego pomocnika w osobie Jełowickiego, ile że tenże był mocno w tej sprawie zainteresowany, albowiem w tym samym czasie procesował się z Janem Aksakiem o Swietylnów i Rożny za Bnieprem, również stanowiące niegdyś cząstkę dóbr rożynowskich a ustąpione przez niejakiego Jerzego Rożynowskiego Janowi Aksakowi, sędz. ziem. kijow. , pomimo ze Jełowicki miał już na te dobra od króla przywilej nadawczy. Jełowicki przeto prowadząc własną sprawę, zarazem i archimandryty sprawę o R. promował. Sprawa ta ciągnęła się długo, i ostateczne rozwiązanie przyspieszyła ta okoliczność, iż wykryto i stwierdzono dowodami, iż ów Jerzy Rożynowski, który się podawał za wnuka Jacka Rożynowskiego, nie był nim właściwie a był to bojarzyn ostrski, nazwiskiem Rożnowski, jako ze wsi Rożnów pochodzący. On to będąc sługą rękodajnym u Michała Ratomskiego, ststy ostrskiego, miał wykraść u tegoż papiery odnoszące się do dóbr i rodu Rożynowskich, sam się pod ich imię podszywszy, Owoż fakt ten wykrycia i stwierdzenia dowodami tego samozwaństwa obalił wszelkie do R. pretensye Niemirycza, który samochcąc popsuł był swoją sprawę, bo zamiast oprzeć pretensye na mocy niewątpliwego zapisu dóbr od Jacka Rożynowskiego, a zatwierdzonego przez króla dziadowi jego Józefowi, on oparł je, tak samo jak i Aksak, na wlewku prawnym, danym mu od samozwańczego Rożnowskiego. Końca tej długiej i zawiłej spra Radomyśl wy Pletelnicki się niedoczekał, bo umarł w 1626 r. a sprawa została na jego korzyść zasądzoną dopiero w 1629 r. Pamiątką pozostałą w R. po tym archimandrycie była papiernia, którą on kosztom nemałym na podiwienje w tom kraju, jako weszcz nebywałuju, wystawił i podnes. Niemniej też w tymże Radomyślu i Horodku powznosił cerkwie. Po Pletelnickim objął archimandryą Zacharyasz Kopysteński, a po nim Piotr Mogiła. Ten ostatni oddał się niemniej czynnie administracyi dóbr radomyskich. Mczko za jego troskliwością znacznie się podniosło, a i dobra się uporządkowały i spory dochód przynosić zaczęły. Mamy ślad, że za rządów Mogiły kopano tu rudę żelazną. Taryfa podymnego wwdztwa kijowskiego z 1631 r. podaje, iż z mczka R. brano z 15 dymów po 24 gr. ; od roli po 24 gr. ; a od 5 ogrodników po 18 gr. ; z 15 nędznych chałup po 12 gr. ; z 18 dymów po 24 gr. ; pop płacił 6 zł. ; kowal i szwiec po 6 zł; młynarz od koła jednego dorocznego 2 złp. 12 gr. ; węglarz, dymarz, płókarz, kuźnik, każdy z nich 2 złp. 12 gr. ; papiernik od papieru 2 złp. , a od towarzystwa 2 złp. 12 gr. Wsie należące wówczas do klucza rądomyślskiego były Czudyn, Zabiłocz, Międzyrzeczka, Krymek, Ruda Zabiłocka, słoboda Nehrebowka, Nowa Grobla, Wyszewicze Arch. J. Z. R. , cz. VII, t. I 391 2. Wkrótce potem 1648 r. bunt Chmielnickiego srogą klęskę zadał tak całemu tutejszemu Polesiowi, jak i R. Po pogromie korsuńskim orda wnet tu spadła; Tatarzy palili, rabowali i najechaną ludność okoliczną w lasy i niedostępne pozapędzali kryjowki Jerlicz, t. II, str. 334. . Kozacy jednak R. oszczędzili i nie zajęli go. W 1650 r. z ramienia archim. Józefa Tryzny niejaki Semen Sknicki był tych dóbr zawiadowcą opis akt kiew. centr, arch. , 19, str. 8. Ale dalsze wojny kozackie dały się w końcu dobrze we znaki Radomyślowi, który wciąż przez srogie przechodząc dociski, tak upadł, iż przybrał postać mizernej wioski. Lustracya podymnego woj. kijowskiego z 1683 r. powiada, iż wtedy w R. było wszystkiego 4 dm. , z których wzięto podymnego 2 zł. Arch. J. Z. R. , VII, t. 1, str. 496. Wszakże następnie pod zarządem Samuela Szumlańskiego, cześnika podolskiego, który Radomyślszczyznę trzymał w dzierżawie, dobra te cokolwiek się wzmogły i zaludniły. W 1693 r. R. został zajęty przez wolnicę Palejowską. Niedługo jednak wojska koronne stąd ją wyparowały. Szwagier Paleja ledwie się zdołał schronić do cerkwi, skąd w małym poczcie życie uniósł Wieliczko, t. III, str. 132. Wkrótce potem dobra radomyskie zaczęły należeć do uposażenia czyli jak nazywano do stołu metropolitów kijowskich unickich. Tymi zaś byli w tych czasach Józef Szumlański, Jerzy Winnicki, Lew Kiszka. Za tego ostatniego R. znacznie się podniósł i stał się dominialną włością wszystkich dóbr. Stanął tu klasztor kś. bazylianów, których przełożonym był oficyał Michał Prymowicz. Po Lwie Kiszce nastąpił Atanazy Szeptycki w 1747 r. . Po Szeptyckim nastąpił Floryan Hrebnicki. Za jego czasów R. poniósł w 1750 r. wielkie straty od hajdamaków. Rabuś Podolaka wpadł w nocy chyłkiem na zamek, i zrabował go ze szczętem, jak zarówno i klasztor bazyliański Kuryer Polski i Arch. J. Z. R. , cz. III, t. 3, str. 527. W 1751 r. obywatele wwdztwa kijowskiego dla utrzymania nadal porządku i straży własności, postanowili uformować trzy chorągwie, któreby zasłaniały kraj od najazdów hajdamackich. Wkrótce jedna z owych chorągwi rozłożoną była w R. pod dowództwem Antoniego Laryssy Zdanowskiego, druga w Chwastowie pod Michałem Trypolskim a trzecia w Iwankowie pod Antonim Kamieńskim. Mundur tej milicyi wojewódzkiej składał się z kontusza niebieskiego i żupana czerwonego. Na chorągwi wyobrażony był wizerunek N. M. P. Berdyczowskiej Arch. J. Z. R. , cz. III, i 3, str. 363. Po śmierci Floryana Hrebnickiego w 1754 r. objął rządy metropolitalne Felicyan Wołodkowicz. Ten, luboć w R. nie mieszkał wcale, ale dość często w nim przebywał i okoliczność ta wiele przydawała życia temu mczku. On to w 1763 r. poświęcił i ozdobił tutejszą cerkiew katedralną, wzniesioną na miejscu dawnej spalonej przez kś. Mateusza Krzywnickiego. Wołodkowicz prócz tego, że w Żytomierzu seminaryum unickie w 1754 r. ufundował, zaprowadził w R, konsystorz. Z jego ręki zawiadywał dobrami metropolitalnemi komisarz generalny Kamieński. W1768 r. milicyą swoją nadworną oddał pod rozporządzenie konfederacyi barskiej. Milicya ta, połączywszy się z palestrą żytomierską i z milicyami Proskurów i Rościszewskich, tudzież kopaj grodzką, rozproszyła podjazd nieprzyjacielski pod Leszczynem. R. doznał wtedy niemałej szkody od rabunku z pogromu uchodzącego nieprzyjaciela Socharzewski, Echo etc. , rkpsm. Wołodkowicz pojmawszy około tego czasu znanego Melchizedeka Znaczka Jaworskiego, więził go naprzód w R. , a potem w Dermaniu. Około 1764 r. żydzi zaczęli się osiedlać w miasteczku i płacili pogłównego z parafią 305 zł. Dyspartyment pogł. na r. 1764. W 1768 r. dziekanem radomyskim był kś. Jan Roch Kościuszko. Wołodkowicz, według Stebelskiego, umarł w Kupieczowie, rezydencyi swojej pod Włodzimierzem i pochowany w katedrze włodzimierskiej. Po śmierci jego został metropolitą Ludwik Leon Szeptycki f 1779 r. . Po Radomyśl śmierci Szeptyckiego został metropolitą Jason Junosza Smogorzewski i pierwszy z metropolitów stale w R. zamieszkał. Z decretum reformationis, który postanowił i wydał dla cerkwi tutejszej kś. dziekan Rubanowicz podczas wizyty w 1783 r. , widzimy, że cerkiew ta nie była w żaden stały fundusz opatrzoną, używała ona tylko pewnych gruntów, jako to gruntu obok niej zajętego przez plebanią, ogród i sad wiszniowy, dalej sadjrby sporej nad rz. Myką, pod gumnem, kuchnią, spichlerzykiem, chlewami i stajenką. Nadto posiadała ona jeszcze inną sadybę nad drogą do Potijówki idącą za miastem; tudzież pole orne o trzech zmianach i łąki na uroczyskach Kniażyn, Łado i Horody. Oprócz tego pleban pobierał dań od Czubów, którzy posiadali ostrów Popowska otczyzna i tam mieli swoje barcie. Dań wynosiła półtrzecia belca, t. j. 23 kwart polskich midu. Niezależnie od tego pleban radomyski pobierał również dań miodową z ostrowów Hłuchów, Korżes bór i Zapolje. Poo górą za cerkwią stała chatka zakrystyana. Tamże szkoła ze schludną komnatą, a przez sień szpital. Cerkiew była p. w. św. Trójcy. Przy niej istniały bractwa t. zw. stare, siostrzyczek i Małej Raczy. Do cerkwi należały kaplice w Mykhorodzie i Czudynie. Smogorzewski zamieszkawszy stale w R. , wkrótce zajął się budową nowej katedralnej pod temże wezwaniem cerkwi, którą w sposób okazalszy z cegły wymurował; a obok niej i seminaryum. Za rezydencyą służył mu dawny zamek. R. za staraniem jego rozwijał się i powiększał. W dobrach stanęła papiernia, hamernia i tartak wodny. Smogorzewski miał upodobanie w ozdobieniu miejsca. Mamy przed oczyma list jego, w którym pisze, że naprzeciw ogrodu wycina las dla perspektywy, ale użyje drzewo na zbudowanie mostu na Teterowie, który powiąże R. z Mykhorodem. Smogorzewski był sympatyczną osobistością. Prawy charakter zjednał mu wielką wziętość. Oszczędny dla siebie, hojny dla drugich, przystępny, gościnny. Zasługi jego dla kościoła były wielkie. W Warszawie zbudował swoim kosztem okazałą świątynię, w Żytomierzu fundował misyą, urządził też seminaryum i kapitułę katedralną kijowską, na prelaturze wybrane osoby utwierdził. Usilnie pracował nad obroną kościelnej jedności. Umarł d. 1 listopada 1788 r. i w katedrze radomyskiej pochowany został. Za jego życia jeszcze zmarł 1783 roku w R, kś. Michał Prymowicz, archiprezbiter lwowski, wielki wikary i oficyał generalny kijowski. Oficyałem metropolitalnym po Prymowiczu został kś. Meleniewski. R. i za metropolity Teodozyusza Rostockiego pozostał zawsze rezydencyą główną. Rostocki d. 10 września 1790 r. pierwszy z biskupów ruskich zajął krzesło w senacie. Umarł on w Petersburgu w 1804 r. , gdzie ostatnie lata życia przepędził. Po zwolono mu jechać do Rzymu i tam osiąść, ale śmierć wcześnie przyszła. Po zniesieniu grekounickiej kijowskiej metropolii w 1795 roku, Radomyśl został wzięty na skarb a przy ustanowieniu gubernii w 1797 r. został miastem powiatowem. Miasto otrzymało za herb rzekę z trzema unoszącymi się nad nią gołębiami. Edward Rulikowski. Radomyski powiat utworzony w 1797 r. , zajmuje północną część gub. kijowskiej i graniczy od północy z pow. rzeczyckim gub. mińskiej, od wschodu przedzielony Dnieprem od pow. osterskiego gub. czernihowskiej, od południa z pow. kijowskim i skwirskim, od zachodu z pow. gub. wołyńskiej żytomierskim i owruckim i podług danych z 1881 r. ma 8429, 2 w. kw przestrzeni. Podług Stołpiańskiego radomyski powiat ma rozległości 7377 w. kw. czyli 767, 265 dziesięcin, w tej liczbie 279, 519 dz. ziemi ornej, 85, 189 łąk, 331, 333 lasów i zagajników, 3. 250 wygonów, 13, 510 piasków, przeszło 30, 000 błot i bagnisk, 21, 500 pod wodami i zabudowaniami. Powierzchnia powiatu w ogóle niska, błotnista, pokryta lasami, piaskami i błotami, nosi wyraźny charakter Polesia; tylko w południowej części powiatu znajdują się wzniesienia. Jezior znajduje się, bardzo wiele, lecz wszystkie one są nierozległe. Z błot ważniejsze Botima przy miasteczku Hornostajpole, Zdwiż przy wsi Wołkowo, Kazimirowskie przy wsi Warowicze, Hlebowskie przy mczku Chabne; Błota te są nieprzebyte, grzązkie i pokryte oczeretem. Oprócz tego w powiecie znajduje się mnóstwo błot wysychających podczas suchych lat. Obszar powiatu zroszony jest głównie rz. Teterowem dopł. Dniepru, z licznymi dopływami i rz, Uzą, dopływem Prypeci. Gleba przeważnią piaszczysta, w nizinach torfiasta, przechodzi w czarnoziem. W miejscach błotnistych znajdują się znaczne pokłady rudy żelaznej. Zaludnienie bardzo słabe, wynosi zaledwie 165, 796 mieszkańców w 1881 r. , t. j. 19, 6 na 1 w. kw. w całej gub. kijowskiej średnie zaludnienie na 1 w. kw. wynosi 51 dusz. W 1865 r. było w powiecie 152, 343 mk. 74, 776 męż. i 77, 567 kob. . Podług wyznań było 124, 929 prawosł. , 2686 rozkolnikow, 7587 katol. , 497 protest. , 21, 930 żydów i 3 mahometan. W 1879 r. podług kalendarza Hurlanda było w powiecie 23, 187 żyd. 11, 319 męż. i 11, 863 kob. Podług narodowości 76, 313 Małorusów, 32, 252 Litwinów, 9100 Polaków. Podług stanów było 2065 szlachty dziedzicznej, 405 szlachty osobistej, 5930 szlachty drobnej, 1024 duchownych prawosł. , 17 katol. , 72 żydow. , 29, 008 mieszczan, Radomyśl 110, 093 włościan, w tej liczbie 18, 364 b. włościan skarbowych. W 1879 r. zawarto w powiecie 2036 związków małżeńskich, urodziło się 10, 055 dzieci 5226 chłop. i 4829 dziew. , zmarło 5047 osób 2550 męż. i 2497 kob. , przyrost przeto ludności wynosił 5008 dusz. W 1864 r. było w powiecie 11, 412 sztuk koni, 55, 319 bydła rogatego, 42, 921 owiec prostych, 19, 203 owiec rasy poprawnej, 36, 034 świń, 9363 kóz i 7 osłów, czyli w ogóle 173, 979 sztuk bydła w tej liczbie 2576 sztuk w mieście. Główne zajęcie ludności stanowi rolnictwo, nadmiar zboża przerabia się w gorzelniachj których w 1865 r. było 19 w powiecie. Oprócz rolnictwa znaczne źródło dochodu dla mieszkańców stanowi obróbka materyalów leśnych, wydobywanie rudy żelaznej i przerabianie jej na surowiec, żelazo i wyroby z takowych. Przemysł to ciężki i mało korzystny, ale górnicy rudnicy oddają mu się z zamiłowaniem trądycyjnem i uważają się za coś lepszego od wieśniaków rolników. Rudę dobywają oni najwięcej z nad brzegów rzek, a mianowicie Irszy i takową w zwyczajnych kuźniach przekuwają na żelazo. Oprócz tego zajmują się oni jeszcze w lasach wypalaniem węgla drzewnego i pracują w fryszerkach. Górnicy ci zamieszkują 15 wsi, w części wyłącznie, w części zaś wspólnie z rolnikami. W południowej części powiatu zajmują się mieszkańcy pszczolnictwem. Przemysł fabryczny mało rozwinięty; w 1880 r. było tu 56 fabryk, zatrudniających 974 robotników i produkujących za 1, 884, 010 rs. Pod względem administracyjnym powiat radomyski dzieli się na 5 okręgów policyjnych stanów Brusiłów, Korostyszów, Malin, Iwańkówi Czarnobyl oraz 16 gmin Malin, Potyjówka Pociejówka, Korostyszów, Wodotyj, Brusiłów, Kiczkiry, Wyszewicze należą do 1 okr. pokoj, do spraw włośc; Czarnobyl, Szepielicze, Hornostajpol, Chabne, Przyborsk, Iwanków, Krasiatycze, Rozważow i Martynowicze w 2 okr. pok. do spraw włośc, obejmujących 19 okr. starostw wiejskich i 319 miejscowości zamieszkałych. W 1847 r. powiat posiadał 1 mto, 8 mczek, 77 siół, 291 wsi i 1 chutor, razem 378 osad zamieszkałych. Pod względem oświaty pow. stoi nisko bo ma tylko 7 szkół w mkach Rożew, Chabne i Main, oraz we wsiach Brusiłów, Maksymowicze, Skuraty i Czapowicze. Najdawniejsza z tych szkół istnieje od 1861 r. ; uczniów w 1880 r. miały wszystkie 347, w tem tylko 4 katol. 314 chłopców i 33 dziew. . W tymże roku w szkołach cerkiewnych było 442 uczniów. Pod względem komunikacyjnym tylko południową część powiatu przecina trakt pocztowy brzeskokijowski, ze stacyami w Korostyszewicj Stawiszach i Koczerowie, skąd idzie odnoga do Radomyśla, 17 3 4 w. długa. Nadto przecinają powiat trakty komunikacyjne z Kijowa przez Dymer do mka Czarnobyla, z Kijowa przez Hostoml, Kresiatycze do Owrucza i w końcu z Kijowa przez Białogródkę doBrusiłowa. Oprócz tego w powiecie znajduje się 19 stacyj poczt. wiejskich do przewozu urzędników administracyjnych, policyjnych i akcyznych. Pod względem kościoła katol. pow. radomyski stanowi dekanat t. n. , dyecezyi łuckożytomierskiej, obejmujący 9 parafij Brusiłów, Korostyszew z kapl. w Starosielicy, Berezówce, Produbówce, Stawkach, Wileńce i w Tesnówce, Chabne, Iwanków, Wyszewicze Wiszewicze, z filią w Radomyślu i kapl. w Krymku, Malin z kapl w Mirczy, Rozwazów, Horbulów z kapł. w Czajkówce i Czarnobyl. Liczy 10, 610 wiernych. W pow. radomyskim, we wsi Jurewie, urodził się dnia 14 października 1806 r. Alojzy Kalikst Kozłowski, filolog, autor gramatyki polskiej. Tenże powiat jest także miejscem pobytu i poszukiwań zasłużonego badacza natury Gustawa Belke, autora rozprawy Notice sur Fhistoire naturelle du district de R. Bulletin de la societe des natur, de Moscou 1866 r. Marszałkami szlachty pow. radomyskiego byli Wacław Hański h. Gozdawa 1807 r. , Antoni Mikołaj Bohdanowicz h. Mogiła 1809, 12, Onufry Gałecki h. Junosza 1817 r. . J. Krz. Radomyśl 1. miasteczko w pow. mieleckim, w równinie, 205 mt. npm. , między Wisłą i Wisłoka, pod 38 53 wschodniej długości Ferro a 50 10 północnej szerokości. Pod osadą wypływa pot. Rabka, dopływ pot. Partyńskiego dopł. do Brenia. Wiodą stąd drogi na płd. do Czarny, stacyi kolei arc. Karola Ludwika 16 klm. , na półn. wschód do Mielca 15 klm. , na zachód do Dąbrowy 21 klm. w linii prostej. W okolicy gleba glinkowa, mocno z piaskiem zmieszana; opodal znajdują się lasy szpilkowe w stronie płn. i płd. wschod. i zachodniej. Zabudowane przeważnie drewnianemi dworkami, liczy 484 dm. , 3141 mk. , 1468 rzym. katol. i 1670 izrael. Więk. pos. M. i R. Gulwirthów ma 2 dm. i 27 mk. a Wólka Plebańska 18 dm. i 78 mk. Wraz z gruntami uprawnemi 633 roli, 42 łąk i 140 morg past. zajmuje obszar miejski 5000 morg; majątek gminy składa się z 152 mr. past. , wartości 2000 zł. i 19 mr. , lasu oszacowanego na 1800 złr. Dochód roczny wynosi 1800 złr. R. ma kościół paraf. rzym. kat. , sąd powiat. , urz. poczt. , czteroklasową szkołę ludową, młyn wodny. Sąd obejmuje 43 gmin i 33 obszarów więk. posiadłości, na obszarze tym znajduje się 6416 dm. , 33, 220 mk, 29358 rzym. kat. , 19 gr. kat. , 519 prot. i 3324 izrael. ; 32495 Polaków, 650 Niemców, 9 Rusinów i 2 cudzoziemców. Ludność trudni się Radomyśl Radonia Radonek Radoń Radomyszl rolnictwem i garncarstwem. W miasteczku przebywa dwóch lekarzy, jest apteka, kilka sklepów żydowskich, odbywają się targi i dwa jarmarki doroczne na bydło, trzodę, płótno i zboże. Miasteczko założył w 1581 r. Mikołaj Firlej, kaszt. biecki, na gruntach wsi Rudy i Dolczy, należących do jego żony Ligięzianki, za przywilejem Stefana Batorego. Mieszkańcom przyznano 4 lata wolności od wszelkich danin, targ i dwa jarmarki. Parafia erygowana dopiero 1599 r. Na prośby Mik. Firleja, kaszt. wojnickiego, dodał Zygmunt III w 1631 jarmarki w poniedziałek po niedzieli suchej, na św. Wawrzyńca i WW. Świętych. W 1646 wydano akt lokacyjny parafii i nakładem Mik. Firleja zbudowano drewniany kościół p. t. św. Mikołaja i Nawiedzenia N. P. M. , który poświęcił 1740 bisk. Michał Kunicki. R. przeszedł już wtedy w dom Wodzickieh z Granowa, a gdy spłonął kościół, Eliasz Wodzicki wymurował nowy, ceglany, który poświęcił Floryan Janowski zmieniając tytuł na Przemienienia Pańskiego. Utworzono też prepozyturę, która istniała do r. 1800. Oprócz kościoła parafialnego był drewniany kościołek św. Stanisława, w którego miejsce w 1851 r. wymurowano kaplicę. Obok kościoła są dwie murowane kaplice, wzniesione w obecnym stuleciu. Na Wólce Plebańskiej stał do r. 1800 drewniany kościół p. t. Przemienienia Pańskiego, zniesiony jako beneficium simplex w 1783; w jego miejscu wymurowano ex voto za pomocą składek piękny kościół na pamiątkę cholery w r. 1873. Par. należy do dyec. tarnowskiej, dek. radomyskiego i obejmuje Presów, Wólkę Dulecką, Dulczę Małą i Malec. R. graniczy na płd. z Wólką Dulecką, na zachód z Dulczą Wielką i Małą, na płn. z Partyniem i Podlesiem a na wschód z Rudą. 2. R. nad Sanem, mtko w pow. tarnobrzeskim, na prawym brzegu Sanu, wznies. 169 mt. npm. , w pobliżu granicy królestwa polskiego. Od wschodu i północy ciągną się bory sosnowe i w miejscach wytrzebionych wydmy piaszczyste. Miasteczko składa się z osobnego rynku i kilku szerokich ulic, wogóle ma 217 dm. i 1339 mk. , z nich 923 rzym. kat. , 3 ewang. i 413 izrael. Zniszczone powodzią 25 marca 1888 r. miasteczko, zajmuje wraz z rolami i nieużytkami pos. mn. 429 roli, 88 łąk, 625 past. i 42 m. lasu 931 5 ha powierzchni, niema majątku ani rozwiniętego przemysłu, wskutek czego dochody płyną jedynie z opłat targowych i podatków. Jest tu kościół par. rzym. kat. , urząd poczt. , szkoła ludowa 2 klasowa, zakład dla ubogich i stowarzyszenie oszczędności i pożyczkowe 146 członk. , kapit. 35674 złr. . Fundusz dla ubogich powstał ze spadku po proboszczu Tad. Bąkowskim l817, posiada 100 złr. kapitału. Miasto założył Słownik Geograficzny T. IX. Zeszyt 102. w 1556 Jakub z Sienna Sienieński, który też zbudował kościół drewniany i utrzymywał księdza. Syn jego Abraham sprowadził augustyanów z Krakowa, lecz dopiero r. 1625 oddał im zarząd parafii bisk. Marcin Szyszkowski Po kasacyi klasztorów usunięto augustyanów od probostwa. Teraźniejszy ko ściół wybudowany z drzewa w 1828 r. , na cmentarzu jest kaplica M. B. Bolesnej, Par. należy do dyec. przemyskiej, dek. miechocińskiego i obejmuje też wsie Żabno i Nowi ny. Smutna okolica Radomyśla zamieniła się powoli w pustynię piaszczystą wskutek nieoględnego wycinania lasu, a nawet w stronie zachodniej ku Sanowi utworzyła się wynio sła wydma, sięgająca aż pod progi mieszkań i zagrażająca kościołowi. Wydma ta zajmuje około 38 morg. Zachodnie stoki tej wydmy zalesiono świeżo. Wylew Sanu w 1813 r. zniszczył prawie całe miasto. Nad rzeką stał dawniej zamek a raczej pałac w pobliżu fol warku Podzamcze. R. graniczy na płd. z Ża bnem, na płn. z Pniowem, na zach. oblewa go San a na wschód otaczają bory i wydmy piaszczyste, ciągnące się po granicę królestwa polskiego. Mac. Radomyszl, ob. Radomyśl. Radoń, rzeczka, wypływa w obr. Ciszowy Wielkiej, w pow. bielskim, ob w. sąd. skoczowskim, z pod góry Czantoryi Małej 864 mt. , w Beskidzie szląskim; płynie na płn. przez Ciszową Wielką i Małą Zeislowitz, gdzie z lew. brzegu zabiera strugę Rzeczycę; następnie w biegu płn. zrasza Krzakowice Górne i Dolne, jakoteż Godziszów i wreszcie na granicy Godziszowa i Bladnicy właśc. Błotnicy, uchodzi z lew. brzegu do Błotnicy, dopływu Wisły pod Skoczowem. Długość biegu 9 klm. Radonek, wś i fol. , pow. opoczyński, gm. Sworzyce, par. Bedlno. Odl. od Opoczna 12 w. , ma 7 dm. , 57 mk. , 200 mr. dworsk. , 48 mr. włośc. Radonek, małe jezioro na płn. granicy pow. tucholskiego, przy Brodach. Radonia 1. w XVI w. Radunya, wś i fol. , pow. opoczyński, gm. Radonia, par. Błogie. Odl, od Opoczna 22 w. , ma 18 dm. , 210 mk. Staranne gospodarstwo folwarczne. W 1827 r. było 21 dm. , 135 mk. W potwierdzeniu posiadłości cystersów sulejowskich przez Grzegorza IX z 1229 r. wymieniono także possesiones de Rudnou Kod. Małop. , II, 42. Potwierdzenie Bolesława Wstydliwego z 1262 r. wymienia wś Rudeno Mucz. Rz. , K. dypl. , I, 87. W XV w. R. , wś szlachecka, miała łany kmiece, z których dziesięcinę płacono kanclerzowi kolegiaty łęczyckiej i magistrom kościoła św. Floryana. Była tam karczma, zagr. , folwark, dające też dziesięcinę Długosz, L. B. , I, 505. W XVI w. jest tu dwór i wś. 28 Radomyszl Radoniek Radonie Dwór ma niewiele roli, gdyż dziesięcina, dawana plebanowi w Błogiem, miała wartość do trzech fertonów Łaski, Lib. Ben. , I, 628. W 1876 r. fol. R. rozl. mr. 363 gr. or. i ogr. mr. 316, łąk mr. 31, nieuż. mr. 16; bud. mur. 12, z drzewa 8; płodozmian 10 i 13 polowy. W skład dóbr wchodziły poprzednio wsi R. os. 28, z gr. mr. 323; Sieciechów os. 8, z gr. mr. 165; Maryanka os. 6, z gr. mr. 119; Pieńki os. 2, z gr. mr. 48; Olimpiów os. 8, z gr. mr. 163; Honoratów os. 11, z gr. mr. 254; Kazimierzów os. 9, z gr. mr. 105; Władysławów os. 11, z gr. mr. 195. R. , gmina z urzędem we wsi Mniszków, ma 2463 mk. i 8945 mr. , w tem ziemi dwor. 4624 mr. sąd gm. okr. V w Wójcinie, st. p. w Sulejowie. W skład gminy wchodzą Dąbrowa, Grabowa, Grabowskie Olendry, Honoratów, Jaksonek, Jawor, Józefów, Karczonek, Kazimierzów, Maryampol, Maryanka, Mikułowice A i B, Mniszków, Olimpiów, Pieńki, Radonia, Stoczki, Stok, Swieciechów, Taraska, Władysławów, Włodzimierzów. 2. R. , w XVI w. Radunya, wś włośc, pow. opoczyński, gm. Janków, par. Sławno, odl. od Opoczna 12 w. , ma 19 dm. , 64 mk. , 191 mr. włośc. Lib. Ben. Łaskiego I, 633 w opisie par. Sławno wymienia R. lecz nie daje żadnych szczegółów. Widocznie była to mała osada. W 1508 r. Radunia, własność Wilama, płaciła poboru gr. 22. W 1577 r. własność Piotra Radońskiego ma 8 łan. , 2 zagr. Pawiński, Małop. , 292, 481. Br. Ch. Radonice, wś i fol. , pow, błoński, gm. Pass, par. Błonie, odl. 3 w. od Błonia, ma 191 mk. W 1884 r. fol. R. rozl mr. 465 gr. or. i ogr. mr. 419, łąk mr. 21, nieuż. mr. 25; bud. z drzewa 22; płodozmian 8 i 11polowy; wiatrak. Wś R. os. 18, z gr. mr. 27. Radonie, wś i fol. , pow. błoński, gm. i par. Grodzisk, odl 3 w. od Grodziska. Posiada browar, z produkcyą roczną na 28, 000 rs. 1878, zajmujący 6 robotników, wiatrak, młyn i 183 mk. W 1827 r. było 18 dm. , 142 mk. W 1885 r. folw. R. z przyl. Dąbrowka rozl. mr. 526 gr. or. i ogr. mr. 367, łąk mr, 47, past. mr. 35, lasu mr. 40, w os. mr. 10, nieuż. mr. 21; bud. mur. 5, z drzewa 8; las nieurządzony, pokłady torfu. Wś R. os. 12, z gr. mr. 39. Br. Ch. Radoniek, wś i fol. , pow. opoczyński, ob. Radonek. Radonka os. , pow. opoczyński, gm. Owczary, par. Podklasztor Sulejowski. Odl. od Opoczna 26 w. , ma 1 dm. , 23 mr. dwors. Radońsk, niem. Radonsk, 1653 Radunsk, wś, pow. złotowski, st. p. Lutowo, par. kat, Sypniewo odl. 1 1 2 mili. Ma 718 ha 453 roli orn. , 78 łąk, 92 past. . W 1868 r. 92 bud. , 33 dm. , 235 mk. , 1 kat. , 234 ewang. par. gronowska. W 1885 r. było 46 dm. , 47 dym, 304 mk. , 11 kat. , 293 ew. Już r. 1766 istnia ła tu szk. ewang. W R. mieszkało tu 10 włośc, którzy płacili mesznego po 3 flor. ob. Wizyt. Trebnica, str. 157. Kś. Fr. Radontowo, niem. Reinholdsthal, folw. dóbr borzechowskich obejmował 105 mr. W now szych spisach nie wymieniony. Kś. Fr. Radonupis, rzeczka w pow. telszewskim, prawy dopływ Okmiany, przyjmuje od prawego brzegu Rużułupis. Radopol, łotew. Radopols, folw. dóbr Wielony, pow. rzeżycki, par. i gm. Wielony o 5 w. , o 30 w. od mta Rzeżycy, ma 1005 dzies. obszaru. Jest tu kaplica kat. , stanowiąca filię kośc. par. wielońskiego, przy której od 1753 do 1830 r. wznosił się słynny na całą okolicę klasztor bernardynów wielońskich ob. Wielony. G. M. Radoryska Huta, wś włośc, pow. łukowski, gm. i par. Radoryż, ma 28 os. , 607 mr. ; wchodziła w skład dóbr Radoryż. Radoryska Wólka, wś włośc, pow. łukowski, gm. i par. Radoryż, ma 25 os. , 472 mr. ; wchodziła w skład dóbr Radoryż. Radoryż 1. Szydłowski, wś i folw. nad rz. Białowodą, pow. łukowski, gm. i par. Radoryż, odl. 22 w. od Łukowa, posiada urząd gminny, młyn wodny, tartak, cegielnię, gorzelnię 1871 r. , 50 dm. , 450 mk. W 1827 r. było 12 dm. , 100 mk. Na obszarze R. bierze początek rzeczka Białowoda, al. Mała Bystrzyca, dopływ Bystrzycy, wpadającej powyżej Tchórzewa do Tyśmienicy. Dobra R. składały się w 1871 r. z folw. R. i nomenkl. Orle Gniazdo, rozl. mr. 3185 gr. or. i ogr. mr. 796, łąk 176, past. 223, lasu 1244, zarośli 236, wody 101, nieuż. 79, zarośli w nomenklaturze Orle Gniazdo mr. 33; bud. mur. 13, z drzewa 33; płodozmian 7 i 11 polowy; las nieurządzony. W skład dobr wchodziły poprzednio Wś R. os. 29, z gr. mr. 222, wś Wielgolas os. 10, z gr. mr. 152; wś Wólka Radoryska os. 25, z gr. mr. 472; wś Cisownik os. 24, z gr. mr. 458; wś Huta Radoryska os. 28, z gr. mr. 607; wś Laski os. 15, z gr. mr. 225; wś Wierzcholina os. 5, z gr. mr. 83. 2. R. Kościelny, wś, pow. łukowski, gm. i par. Radoryż, posiada kościół par, drewniany, 25 dm. , 249 mk. , 686 mr. ziemi. Wchodził w skład dóbr Krzywda. W 1827 r. było 24 dm. , 195 mk. W połowie XV w. wś Radorzysz Wielki Magna, w par. Tuchowicz, własność Jana Pękosławskiego h. Habdank, miała łany km. , z których dziesięcinę snopową i konopną, wartości 10 grzyw. , dawano bisk. krakowskiemu. R. Mały Parva, w par. Wojcieszków, własność Mikołaja Sobieskiego h. Janina, miała łany km. , z których dziesięcinę snopową i ko Radoryż Radonice Radonice Radoryska Huta Radoryska Wólka Radopol Radonupis Radontowo Radońsk Radonka Radostków nopną, wartości 4 grzyw. , dawano bisk. kra kowskiemu Długosz, L. B. , i. II, str. 558, 561. Według reg. pob. pow. łukowskiego, z r. 1531, wś Radorzis magna, w par. Tuchowicz, miała 7 1 2 łan, 1 młyn. W r. 1552 wś R. , w par. Tuchowicz, własność Zofii Radorziskiej, miała 7 osad. Część Gabryela Radorziskiego miała 7 os. , koło 1. W r. 1580 wś R. , własność Piotra Goiczskiego, który płacił od 2 1 2 włók osiadłych fl. 2 gr. 15, od 2 za gród bez ról gr. 8; p. Janowa Morawczowa od półpiętej włóki ze wszystkich wsi fl. 4 gr. 15; p. Mikołaj Radorziski infra. summa fi. 7 gr. 8 Pawiński, Małop. , 378, 393, 430. Kościół parafialny erygował w 1588 r. Jan Czyszkowski, obecny wzniósł Jezierski w 1735 r. R. par. , dek. łukowski, 1434 dusz. R. gm. , należy do s. gm. okr. II w Tuchowiczu, st. p. w Żelechowie, graniczy z gm. Wojcieszków, Gułów, Jarczew i Mysłów, ma 2, 274 mk. i 10, 723 mr. obszaru. W skład gm. wchodzą Budki, Cisownik, Drozdak, Fiukówka, Huta, Józefinów, Kożuchówka, Krzywda, Laski, Radoryska Huta, Radoryska Wólka, Radoryż Ko ścielny, R. Szydłowski, Wielgolas, Wierzeholina. Br. Ch. Radoryżec, wś nieistniejąca obecnie, w par. Okrzeja pow. łukowski. Według reg. pob. pow. stężyckiego z r. 1569 we wsiach Cisownik Cisownik i Radorzirzec, w par. Okrzeya, Krystyan Sobieski posiadał w Ratorirzu 9 płłanków, w Radorzirzu piętnaście półłanków Pawiński, Małop. , 333. Radość 1. zaśc, pow. święciański, w 2 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra skarbowe Daugieliszki, o 4 w. od gminy a 26 1 2 w. od Święcian, ma 1 dm. , 9 mk. kat. podług spisu z 1864 r. 14 dm. rewiz. . 2 R. Radost, u Echarda Radoszcz, wś, pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 4 okr. pol. , gm. Kamieniec Litewski, o 32 w. od Brześcia. Niegdyś królewszczyzna, opłacająca 100 złp. kwarty. Radość wólka w pow. jasielskim, nad bezim. pot. , praw. dopł. Ropy, przy drodze do Jasła, w okolicy pagórkowatej 286 mt, npm. , ma 26 dm. i 116 mk. rzym. kat. Obszar wiek. Stef. Wilkoszewski ma 31 mr. past. i 16 mr. lasu; pos. mniejsza 115 roli, 44 łąk, 20 past. i 226 mr. lasu. Stanowi część gm. Pagórka. Parafia rzym. kat. w Cieklinie. Graniczy na płn. z Pagórkiem, na płd. z Cieklinem, na wschód z Duląbką a na zachód przez las Dę binę z Rozdzielem i Lipnikami. Mac. Radoska, wś włośc, pow. konecki, gm. Grodzisko, par. Radoszyce. Odl. od Końskich 18 w. , ma 50 dm. , 295 mk. , 367 mr. włośc i 2 mr. dwors. W 1827 roku było 21 dm 144 mk. Radost Radość, wś, pow. sokołowski, gm. Sterdyń. Ma 16 dm. , 145 mk. , 83 mr. Radostawka, mylnie Radosławka, potok, nazwa dolnego biegu Baczki, dopływu Styru. Ob. Baczka. Br. G. Radostków, wś, folw. i os. młyn. , pow. częstochowski, gm. Mykanów, par. Borowno, Odl. 10 w. na północ od Częstochowy. Posia da piec wapienny, młyn wodny, pokłady wapna i torfu, 41 dm. , 322 mk. W 1827 r. było 30 dm. , 275 mk. Dobra R. składały się w 1879 r. z folw. R. , Nałęcz, nomenkl. Bent kowskie i Teofilów; rozl. mr. 1329 fol. R. gr. or. i ogr. mr. 549, łąk mr. 19, past. mr. 3, lasu mr. 467, nieuż. mr. 28, razem mr. 1066; bud. mur, 10, z drzewa 8; płodozmian 8po lowy; fol. Nałęcz gr. or. i ogr. mr. 108, łąk mr. 86, past. mr. 1, lasu mr. 54, nieuż. mr. 13, razem mr. 263; bud. z drzewa 3; las nieurządzony. Wś R. os. 44, z gr. m. 384. W XVI w. łany kmiece i fol. dają dziesię cinę i kolędę pleb. w Borownie Łaski, L. B. , I, 522. W 1552 r. własność Felicyi i Sebastyana Pągowskich, miała 10 osad, 11 2 łan. , 2 młyny o i i o 2 kołach Pawiński, Wielkp. , II, 300. Br. Ch. Radostów 1. wś u źródeł rzki Oleśnicy lew. dopł. Warty, pow. wieluński, gm. Czastary, par. Dzietrzkowice, odl. od Wielunia 19 w. , ma 57 dm. , 534 mk. ; os. rząd. 1 dm. W 1527 r. wś rząd. , ma 39 dm. , 396 mk. W 1303 r. Ubisław, kaszt. kaliski, nadaje R. i Białę Ołobocką klasztorowi klarysek w Ołoboku ob. t. VII, 523. R. należał jeszcze na początku XVI w. do par. w Łubnicy. Już jednak Lib. Ben. Łaskiego II, 142 zaznacza, że par. ta ma być złączona z par. Dzietrzkowice, co też i nastąpiło. W 1552 r. R. , w par. Millesyn Mieleszyn, własność klasztoru w Ołoboku, miał 8 os. , 3 łany i 1 łan sołtysi, dziedziczny Pawiński, Wielkp. , II, 302. 2. R. , wś, fol, i dobra nad raką Łagowicą, pow. opatowski, gm. Rembów, par. Szumsko, leży o milę na płd. od Łagowa, od Opatowa odl. 30 w. , posiada kuźnicę żelaza, która w 1875 r. wyrobiła 500 pudów kutego żelaza, młyn wodny, tartak, cegielnię, pokłady torfu. W 1827 r. było 32 dm. , 144 mk. Dobra R. składały się w 1879 r. z fol. R. , Zaolesie, nomenkl. Antoniów, Fryszerka i Skrzynki rozl. mr. 2649 fol. R. gr. or. i ogr. mr. 417, łąk mr. 100, past. mr. 93, nieuż. mr. 20, razem mr. 630; bud. mur. 2, z drzewa 15; płodozmian 14polowy; fol. Zaolesie gr. or. i ogr. mr. 211, łąk mr. 79, past. mr. 28, wody i nieuż. mr. 11, razem mr. 329; bud. z drzewa 3; płodozmian 8polowy; nomekl. Antoniów, Fryszerka i Skrzynki gr. or. i ogr. mr. 19, łąk mr. 5, lasu mr. 1645, nieuż. mr. 22, razem mr. 2691; bud. z drzewa 15; las nieurządzony. W skład dóbr poprzednio wchodziły wś R. os. 41, z gr. mr. 287; wś Anto Radoryżec Radoryżec Rado Radość Radoska Radost Radostawka Radostów Radostów Radostowitz Radoszewo niów os. 1, z gr. mr. 1, wś Skrzynki, os. 4, z gr. mr. 3. W 1578 r. wś R. , w par. Sumsko, własność Stanisława Duczymińskiego, miała 4 osad, 1 łan, 6 zag. , 1 rzem. Pawińskij Małop. , 170. 3. R. , wś i folw. , pow. hru bieszowski, gm. Mircze, par. Nabroż, odl. 28 w. od Hrubieszowaj posiada cerkiew drewnia ną pounicką, filią par. Wiszniew. Dawniej była osobna parafia w dek. tyszowieckim. W 1887 r. folw. R. rozl. mr. 593 gr. or. i ogr. mr. 513, łąk mr. 51, lasu 4, odpadki mr. 6, nieużytki mr. 19; bud. mur. I0 z drzewa 19. płodozmian 16polowy. Wś R. os. 63, z gr. mr. 557. Por. Łykoszyn. Br. Ch. Radostów, wś, w płn. części pow. kowelskiego. Radostowice, niem. Radostowitz, wś, pow. pszczyński, odl. 3 4 mili od Pszczyny, gdzie jest par. rz. kat. W 1861 r. 40 dm. , 382 mk. 44 ew. , 2 żyd. i 369 mr. obszaru wiejskiego i 131 mr. dominial. Radostowa Wola, w dokum. libertas Radostonis, osada nieistniejąca obecnie, między Jaworem a Wolą Smiłową dziś Doły, w pow. brzeskim, par. Poręba Uszwicka. Andrzej Wanrowicz, podsędek krak. , w Krakowie 3 li stopada 1364 r. miejscowość tę przyznał bi skupowi krakowskiemu Kod. dypl. Kat. krak. , wyd. Piekosińskiego, I, 284. Mac. . Radostowo, niem. Rathstube, dok. Radostovo, 1224, Radastowe, Radestaw, Radistowo, Ratstowe, domena królewska, w nowoutworzo nym pow. tczewskim, niedaleko kolei wschodniej, niespełna pół mili od st. kol. poczt. i par. kat. w Subkach; par. ewang. Rudno. Szkoła kat. 53 dzieci w miejscu. Jest także gorzelnia parowa i młyn do szrótowania zboża. R. z fol. Starzęcinem obejmuje 3555 18 mr. i t. zw. radosławskie łąki pod Tczewem, obejmujące 276 96 mr. W 1869 r. było w R. 19 dm. , 309 mk. , 285 kat. , 24 ew. W skład gminy wchodzi R. , Starzęcin i dworzec subkowski, 2 Mm. odl. Obszar wynosi 786 ha, 700 roli om. i 59 łąk. W 1885 r. liczyły te miejscowości 20 dm. , 56 dym. i 337 mk. , z których na R. samo przypada 12 dm. i 258 mk. Z R. rozchodzą się drogi do Brzuszcza, Subków, Rajków i Gręblina; rola jest urodzajna. R. jest starą osadą. W 1224 r. darował ją Sambor oliwskim cystersom jako zapomogę do rozpoczęcia nowej budowy klasztoru, który co tylkozburzyli byli Prusacy ob. Perlbach, P. U. B. , str. 24. W 1249 r. ugodzili się cystersi z bisk. kujawskim Michałem względem dziesięcin, za wszystkie dziesięciny ustąpili mu R. i Dzierźążnę pod Wejherowem tamże, str. 109. Ugodę później zmieniono, bo r. 1276 klasztor znów posiada R. Tamże str. 235. W 1279 r. przyj rzeka klasztor od wsi swoich, między któremi jest i R. , dawać rocznie 6 grz. toruń. zamiast dziesięcin str. 262. R. 1289 nadaje Mestwin klaszt. oliwskiemu R. i Rajkowy, które mu przypadły po śmierci Sambora str. 406. R. 1301 ustępuje opat oliwski Ruediger wsie R. , Kwasin i Brzeźno bisk. kujaw. , za to mają wszystkie inne wsie klasztorne wolne być od dziesięcin str. 531. Klasztor jednak znowu wieś tę pozyskał i posiadał ją aż do kasaty. W ostatnich wiekach prowadzili zakonnicy sami gospodarstwo i przysyłali zawsze jedne go jako ekonoma, dla którego tu utrzymywali osobną domową kaplicę. Stała tuż przy dwo rze i była bardzo szczupła. Dopiero r. 1689 wystawił opat HacM wielką kaplicę z 3 ołta rzami. Była cała w cegłę budowana, dachów ką pokryta. Cmentarz około kaplicy był do brze ogrodzony. W r. 1780 kaplica jeszcze stała, kiedy zaginęła nie wiemy ob. Utracone kośc. Fankidejskiego, str. 208. W 1657 r. podczas drugiej wojny szwedzkiej Stefan Czarniecki stanął pod R. obozem, który opu ścił dnia 8 lipca ob. Opactwo Peplińskie p. ks. Kujota, str. 485. W 1878 r. w jesieni znaleziono na obszarze dóbr 22 monet złotych, z których każda miała 12 marek wartości i kawał złota, wartujący 180 mrk. Prof. Roeper w Gdańsku uznał te monety za byzantyńskie z V w. Kś. Fr. Radostowo, wś na pol. prus. Mazurach, pow. szczycieński, wśród bagien południowej części powiatu, blisko granicy król. polskiego, o 6 klm. na wschód od st. p. Lipowca. Nale żała dawniej do wójtostwa wielbarskiego; za łożona r. 1763. Ad. N. Radostynia, niem. Radstein, 1531 Radostina, 1534 Radostny, wś i fol. , pow. prądnicki, par. Ligota, odl. 2 mil od Prądnika. Folwark ma 1018 mr. 868 roli, 24 wody, 35 nieuż. , wś 1946 mr. W 1861 r. 110 dm. , 739 mk. 22 ew. ; szkoła w miejscu. Radoszew al. Radosiew, Radosiewie, Radosiw. Siedliska, wś, pow. czamkowski, o 9 klm. na płn. zach. od Czarnkowa, o tyleż na płd. od Trzcianki, nad strugą, która powyżej Czarn kowa wpada do Noteci; par. i poczta w Czarn kowie, st. dr. żel. w Trzciance. W r. 1580 należał R. do Barbary Rogozińskiej; później wchodził w skład dóbr Biała, z któremi dzie lił swe losy. Pod wsią odkopano cmentarzy sko z popielnicami i naszyjnik złoty. Wś ma 29 dm. , 272 mk. 204 kat. , 68 prot. . Folwark liczy 70 mk. w 3 dm. i należy do okr. domin. Hamernia Czarnkowska; obszaru ma 355, 27 ha, czyli 222, 88 roli, 33, 24 łąk, 7, 19 past. , 87, 79 lasu i 4 17 nieuż. ; czyst. doch. gnint. 2554 mrk. E. Cal. Radoszewo, niem. Reddischau, 1649 Radessino Ossowski mylnie Radziszewo, dobra ryc. na Kaszubach, po kasz. Redeszewo, pow. Radostów Radoszew Radostynia Radostowo Radostowa Wola Radostowice Radoszewice Radoszewa wejherowski, st. p. i par. kat. Starzyn 2 klm. odl. , par. ew. Krokowo, odl. od Wejherowa 20 klm. na płd. , ma 331 ha 239 roli or. , 14 łąk; młyn parowy. W 1869 r. 8 dm. , 120 mk. , 103 kat. , 17 ew. , w 1885 r. zaś 9 dm. , 18 dym. , 127 mk. kat. Właśc. 1885 Konstancya Łyśniewska. Tutejsza szkoła katol. miała 1877 r. 1 nauc. i 100 dzieci. O parę set kroków od siedziby dworskiej, na nie wielkiem wzgórzu wśród równiny, znajduje się cmentarzysko. Przy wydobywaniu zwiru natrafiano często na groby skrzynkowe. Jedna urna twarzowa znajduje się w muzeum berlińskiem. Właścicielka dóbr posiadała z tegoż cmentarzyska nie wielką urnę i pokrywę od innej, czarną, pięknie rytowaną, którą r. 1877 ofiarowała do muzeum Tow. N. w Toruniu ob. Objaś. do mapy arch. Prus. Zach. , str. 64. Według taryfy z r. 1648, gdzie uchwalono pobór podwójny a akcyzę potrójną, płacili w R. Radoszewski od 3 wł. fol. 3 fl. . Piotr Balga od 1 wł. fol. 1 fl. , Jan Balga od 1 wł. fol. 1 fl. R. należało wówczas do pow. puckiego ob. Roczn. T. P. N. w Pozn. , 1871, str. 194. Podług taryfy na symplę z r. 1717 płacli tu Jerzy Kolkowski 4 gr. , Radoszewscy successores 4 gr. , Filip Radoszewski 4 gr. Krzysztof Malotke 3 gr. 13 1 2 den ob. Cod. Belnensis, str. 102. Wizyt. Gniewosza z r. 1649 donosi, ze tu wtedy było 5 działów szlacheckich, mesznego mieli dawać każdy 1 1 2 korca żyta i tyleż owsa, ale płacili tylko po 1 korcu owsa str. 886. W wizyt. Szaniawskiego z r. 1710 czytamy, że prob. pobierał stąd 4 kor. żyta i tyleż owsa str. 60. W kopenhadzkich tablicach woskowych z XIV i XV w. zowie się ta miejscowość Redeschs, Redischow i Redysow. R 1395 zostaje Hartwig z R. oskarżony raz o skaleczenie, a drugi raz nieco później o zabójstwo. W tychże tablicach jest jeszcze wymieniony Jeske von Reddischow ob. Zeitsch. d. Westpreuss. Gesch. Ver. , IV, 76. W gdańskich tablicach woskowych zapisany jest pod r. 1399 Domislaus z R. jako świadek ob. tamże, XI, 56. Kś. Fr. Radoszewa al. Gać, nazwa dawana rzeczce Luciąży w jej początkowym biegu, od źródeł do Starej Wsi. Ob. Luciąża. Radoszewice 1. wś i fol. nad rz. Wartą, pow. wieluński, gm. Radoszewice, par. Osyaków, odl. 21 w. od Wielunia, posiada kościół murowany filialny i szkołę początkową. Wieś składa się z dwóch części, mających razem 56 dm. , 625 mk. R. zostały, wedle tradycyi zapisanej w herbarzach Okolskiego i Niesieckiego, nadane przez Bolesława Krzywoustego wychodzcy czeskiemu Janowi Geskowi Wrszowcowi, zabójcy ks. Świętopełka. Dał on tu początek Okszycom, którzy od wsi przybrali nazwisko Radoszewskich i Siemkowskich. Oni to założyli w Siemkowicach kościół i parafię około XIII w. , do której na początku XVI w. należy dwór i folwark w R. , podczas gdy łany częściowej szlachty i kmiece należą do par. w Ossyakowie. Dziesięcinę z folw. bierze pleb. w Siemkowicach, któremu też łany kmiece i szlacheckie dają meszne po korcy żyta i owsa, zagrodnicy zaś i komornicy dają po groszu pleb. w Ossyakowie. Radoszewscy nosili przydomek Boksa, może dla odróżnienia od drobnej szlachty Okszyców, zamieszkujących i Radoszewice i sąsiednie wsi Siemkowice, Chorzów. W 1552 roku R. są własnością Jana, Hieronima i Mikołaja Radossowskich, miały 26 osad, 11 łan. Były 2 młyny, nowozbudowane o jednym i dwóch kołach Pawiński, Wielkp. , II, 289. Na początku XVII w. Marcin Boksa Radoszewski z Siemikowic wystawił kościół, konsekrowany 1625 r. p. w. Maryi Magdaleny. Był on początkowo filą Ossyakowa 1650 roku i miał uposażenie dla kapelana. Kościół ten w 1760 r. zrestaurowany, podupadł i zastąpiony został nowym, murowanym wystawionym na początku obecnego stulecia. Obecnie kościół ten jest filią parafii w Ossyakowie. Dobra R. składały się w 1885 r. z folwarku R. , Kuszyna i Dolina, kolonii wieczystoczynszowych Mieirzanów, Katarzynopol; os. młyn. Borkowe; przyległ. Sznury, Wymysłówek, rozl. mr. 3824 fol. R. gr. or. i ogr. mr. 918, łąk mr. 193, past. mr. 101, lasu mr. 1967, w osadach wieczystoczynsz. mr. 1400, nieuż. mr. 66, razem mr. 3246; bud. mur. 7, z drzewa 33; płodozmian 13po lowy; fol. Kuszyna gr. or. i ogr. mr. 321, łąk mr. 70, past. mr. 3, nieuż. mr. 17, razem mr. 411; bud. mur. 2, z drzewa 9; płodozmian 13polowy; fol. Dolina gr. or. i ogr. mr. 60, łąk mr. 1, past. mr. 43, nieuż. mr. 9, razem mr. 93; bud. z drzewa 2; os. młyn. Borkowe gr. or. i ogr. mr. 46, łąk mr. 3, past. mr. 12, nieuż. mr. 13; bud. z drzewa 4; las urządzony. W skład dóbr wchodziły popoprzednio wś R. os. 83, z gr. mr. 536; wś Kuszyna os. 21, z gr. mr. 259; wś Kusznica al. Kuźnica os. 30, z gr. mr. 231; wś Laski os. 26, z gr. mr. 292; wś Zamyślona os. 18, z gr. mr. 227; wś Tądle os. 2, z gr. mr. 29; wś Gabryelów os. 12, z gr. mr. 144; wś Kije os. 4, z gr. mr. 53; wś Bugaj os. 9, z gr. mr. 142. R. gmina należy do s. gm. okr. III w Ossyakowie, st. poczt. w Wieluniu. W skład gm. wchodzi 12 wsi włośc. , 17 osad włośc. odrębnych, 9 fol. , 23 os. młyn. , leśn. , rozkolonizowanych folwarków. Osady te posiadały 684 dm. 16 mur. , 5739 mk. 2756 męż. , 2983 kob. . 2. R. , wś i fol. nad jez. Brdowskiem, pow. kolski, gm. Lubotyn, par. Brdów, odl. od Koła 20 w. , ma 5 dm. , 60 mk. , olejarnię Radoszewa Radoszewnica Radoszkowicze Radoszewizna i młyn poruszany siłą lokomobili. W 1887 r. 1 fol R. rod. mx. 520; gr. or. i ogr. m, 460, łąk mr. 2, past. mr. 33, lasu mr. 15, nieuż. mr. 11; bud. mur. 17, z drzewa 2; płodozmian 9polowy. Wś R. os. 19, z gr. mr. 17. Według reg. pob. pow. przedeckiego z r. 1557 wś R. , w par. Brdowo, własność Stanisława Rysińskiego, miała 9 łan Pawiński, Wielkp. , II, 20. 3. R. , w 1271 r. Radosczewic, w 1275 Radotovici, wś nie istniejąca obecnie. Leżała w pobliżu Łukowy, wsi kościelnej, w pow. sandomierskim, stanowiła własność cystersów w Wąchocku Kod. Małop. , II, 130. Potwierdzenie posiadłości przez Leszka z 1284 r. nie wymienia R. w liczbie wsi klasztornych. 4. R. , wś nieistniejąca obecnie, w okolicy Czerwińskaj nadana w XII w. klasztorowi czerwińskiemu ob. t. VIII, 658. Br. Ch. Radoszewizna, os. leś. , pow. częstochowski, ob. Julianka. Radoszewnica, w XVI w. Radoschewnycza i Radochownycza, wś i fol. nad rz. Pilicą, pow. noworadomski, gm. i par, Koniecpol, odl. 35 w. od Radomska; wś ma 54 dm. , 408 mk. ; fol. 7 dm. , 49 mk. , młyn wodny i tartak. W 1827 r. było 39 dm. , 294 mk. Dobra Radoszewnica składały się w 1884 r. z folw. R. , Łysiny, Stanisławice i Borowa, rozl. mr. 45i0 fol. R. gr. or. i ogr. mr. 330, łąk mr. 105, pastw. mr. 154, wody mr. 24, lasu mr. 1301, zarośli mr. 10, w os. mr. 21, nieuż. mr. 34, razem mr. 1980; bud. mur. 7, z drzewa 14; płodozmian 7 i 12polowy; fol. Łysiny gr. or. i ogr. mr. 361, łąk mr. 26, pastw. mr. 885 wody mr. 4, w os. mr. 17, nieuż. mr. 12, razem mr. 508; bud. mur. 10, z drzewa 12; płodozmian 10polowy; fol. Stanisławice gr. or. i ogr. mr. 433, łąk mr. 63, pastw. mr. 99, wody mr. 3, w os. mr. 18, nieuż. mr. 17, razem mr. 635; bud. mur. 2, z drzewa 12; płodozmian 9 i 10polowy; fok Borowo pastw. mr. 33, wody mr. 13, lasu mr. 1244, zarośli mr. 19, w osad. mr. 63, nieuż. mr. 15, razem mr. 1387; bud. z drzewa 14; las nieurządzony. W skład dóbr wchodziły poprzednio wś R. os. 45, z gr. mr. 536; wś Stanisławice os. 14, z gr. mr. 192; wś Borowa os. 15, z gr. mr. 261; wś Łysiny os. 38, z gr. mr. 298; wś Łabędź os. 21, z gr. mr. 180; wś Borowa os. 54, z gr. mr. 622; wś Pustkowie Jatno os. 4, z gr. mr. 35. Według Łaskiego Lib. B. , I, 560 łany kmiece i folw. dawały dziesięcinę, wartości do czterech grzywien, plebanowi w Chrząstowie Koniecpol Stary. Według reg. pob. pow. radomskiego z r. 1552 1553 wś Radochownicza Radoszownica, własność Tomasza Radochowskiego, w par. Chrząstów, miała 8 osad, 2 łany, młyn Pawiński, Wielkp. , II, 278. Br. Ch. Radoszki, wś włośc. nad rz. Opatówką, pow. sandomierski, gm. Wilczyce, par. Jankowice, odl. od Sandomierza 6 w. , ma 61 dm. , 305 mk. , 1099 mr. W 1827 r. było 57 dm. , 246 mk. Radoszki, niem. Radoszk, w dok. z 1408 r. Radischkow, 1411 Rediszkow, 1412 Radisk, wś koś. nad jeziorem Samin, niedaleko rzeki Branicy i drogi bitej do Lidzbarka, pow. brodnicki, st. pocz. Bartniczki, par. ew. Górzno, obejmuje 1087 ha 766 roli i 194 łąk. W 1868r. 127 bud. , 58 dm. , 432 mk. , 411 kat. , 21 ew. , 1885 r. zaś 73 dm. , 109 dym. , 542 mk. , 530 kat. , 12 ew. We wsi dwuklasowa szkoła kat. z 2 nauczyc, i 154 dziećmi 1887. Od niedawna R. posiadają przyst. kolei na linii z Brodnicy do Działdowa. Kościół p. w. św. Wawrzyńca i św. Mikołaja, dawniej patronatu kapitulnego, dziś w nieparzystych miesiącach przysługuje prawo rządowi, w parzystych biskupowi. Teraźniejszy kościół pochodzi podobno z r. 1717. Przy kościele istnieje bractwo trzeźwości od 1855 r. . Bo par. dekanat lidzbarski należą Radoszki, Dębowo i Kozienice, Gutowo, Leżenko, Sarnin, Traczyska i Zembrze. W 1867 r. liczyła par. 1249 dusz, zaś 1885 r. 1424 dusz. Dawniej R. należały do kapituły chełmińskiej. W 1408 r. wynagradzają reprezentanci kapituły lemanowi Clawco Steywege to co mu brak do 24 włók w Radoszkach przez nadanie mu dwóch morgów łąk nad Branicą, drzewa opałowego i innych przywilejów. Ban w Chełmży ob. Urk. B. des Bist. Culm. v. Woelky, str. 364. R. 1414 skarzy się kapituła, że wskutek ostatniej wojny wś tyle ucierpiała, że ma tylko 2 gospodarzy tamże, str. 392. I młynarz tutejszy znaczną poniósł szkodę. W wizyt. Strzesza z r. 1667 czytamy, że R. należały wtedy do pow. kurzętnickiego, rozpadały na 9 działów szlacheckich. Kościół był drewniany. Do probostwa należały 4 wł. Patronem kościoła był dawniej tylko św. Mikołaj bisk. , r. 1537 został na prośby parafian dodany św. Wawrzyniec. Prob. byli tu dawniej Andrzej Ciszewski, Andrzej Olszewski, 1667 Michał Wlewski, instytuowany r, 1664. Wś cała obejmowała 60 wł. włącznie z 4 proboszczowskiemi. Od każdego płacono mesznego 1 korzec żyta i 1 korz. owsa. Szkoła znajdowała się w dobrym stanie; nauczy, cielem był Paweł Osiecki. Parafian Iiczono 359 ob. str. 374. R. 1686 był prob. Ossedowski, 1706 Szymon Krzyżanowski ob. Wizyt. Potockiego, str. 632; w nowszych zaś czasach Andrzej Słoszewski r. 1848 i Józef Sartowski, instytuowany r. 1856. Ks. Fr. Radoszkowicze 1. dawniej Rodoszkowice, mto nadetatowe przy ujściu Hujki do Wiazynki al. Lipieniówki, pow. wilejski, na pograniczu powiatu mińskiego, w pięknem położeniu, pomiędzy górami, przy b. dr. poczt Radoszki Radoszewizna 2 Wilna do Mińska, odl. o 52 w. od Wilejki a 14O 1 2 w. od Wilna, o 8 w. od st. dr. żel. lipawo romeńskiej R. w pow. mińskim. Posiada urząd policyi miejskiej, niezależny od komisarza okręgu policyjnego stanowego prystawa, 220 dm. należących do mieszczan chrześcian i 110 do żydów, 2250 mk. 200 prawosł. , 883 katol. , 7 mahom. i 1160 żydów, zarząd miejski duma, zarząd gminy włościan okolicznych, szkółkę ludową w 1885 6 r. 32 uczniów, cerkiew paraf. , kościół paraf. katol. , synagogę, aptekę, 4 domy zajezdne, 6 sklepów, około 100 rzemieślników głównie cieśli, kowali, mularzy itd. , st. pocz. , młyn wodny o 3 kamieniach, browar piwny, 3 niewielkie garbarnie. W 1859 r. było 222 dm. , 1223 mk. ; dochody i wydatki mta wynosiły 485 rs. 66 1 2. ; w 1866 r. było 225 dm. i 1125 mk. Na św. Trójcę odbywa się jarmark trzydniowy, głównie na konie i bydło, głośny na całą okolicę, nadto co tydzień są targi. Z wyjątkiem żydów, zajętych zwykłym handlem drobiazgowym, przeważna ilość mieszkańców trudni się rolnictwem. W ostatnich czasach rozwinęło się tu na wielką skalę koniokradztwo i handel kradzionymi końmi. Okolice R. mało posiadają lasów, pastwiska i łąki w dobrym gatunku, grunta faliste, dosyć żyzne, produkują głównie żyto, owies, groch i jęczmień. Rzeczki Wiazynka i Hujka są dosyć rybne, poławiają się w nich nawet pstrągi. Z Wiazynka łączy się rzeczka Unimanka, tworząca spławną o 3 w. za R. rz. Udrankę dopływ Wilii, i tu znajduje się przystań dla składu wyrobów leśnych, spławianych przez Wilią i Niemen do Prus. Cerkiew par. Pokrowska, drewniana, wzniesioną została w 1848 r. Par. praw. , dekanatu błahoczyńca mołodeczniańskiego, ma 3512 wiernych 1757 męż. i 1755 kob. i 3 kaplice cmentarne. Kośc. katol. par. p. w. św. Trójcy, fundowany w 1447 r. przez Piotra Sienkę Giedygołdowicza, namiestnika smoleńskiego i kasztelana wileńskiego, i uposażony spólnie z żoną Bogumiłą Baliński, Star. Polska, III 827, mylnie podaje datę fundacyi 1467 r. , gdyż Giedygołdowicz umarł w kwietniu 1451 r. . Na miejsce popadłego w minę pierwotnego kościoła wzniesiony został z drzewa w 1734 r. , a gdy ten przez pożar zniszczonym został, ze składek parafian oraz sąsiednich mieszkańców, a zwłaszcza hojnego daru p. Wołodkowiczowej, staraniem ówczesnego proboszcza kś. Żylińskiego, założono w 1855 r. fundamenta obszernej sklepionej świątyni, murowanej z cegły, ozdobionej z frontu dwiema wyniosłemi wieżami. W ciągu kilku lat następnych ukończony kości, konsekrowany przez biskupa Żylińskiego w 1859 r. , posiada figury Pana Jezusa i św. Antoniego, cudami słynące. Par. katol. , dek. wilejskiego, ma 2501 wiernych. Ma filią w Budźkach oraz kaplice na cmentarzu grzebalnym w R. , fundacyi Wołodkowiczów, z grobami tej rodziny, i w Krzemieńcu. Dawniej istniała filia w Baturynie oraz kaplice w Łukowcu i Karpowiczach. Na miejscowym cmentarzu spoczywają zwłoki Aleksandra Tyszyńskiego, znanego krytyka, b. profesora szkoły głównej w Warszawie, zmarłego w 1880 r. w rodzinnym swym folwarku Miassocie. Jest to stara osada, choć czas jej założenia nie jest znanym. R. były niezawodnie od dawnych czasów królewszczyzną. Podług spisów podskarbińskich z 1569 r. należały do stołu królewskiego i obejmowały mko R. z zamkiem i przyległościami. W 1568 r. Zygmunt August zebrał pod R. około 100, 000 zbrojnej szlachty, celem rozpoczęcia kroków wojennych z Rossyą, z powodu uwięzienia w Moskwie w roku poprzedzającym posła króla, Bykowskiego. Ale niesforność szlachty i opieszałość królewska stały się powodem, że po trzytygodniowem obozowaniu, cała wyprawa na niczem spełzła i szlachta rozpuszczoną została. Od 1576 79 r. sstą niegrodowym radoszkowskim był Jan Janowicz Hlebowicz w 1591 r. , w 1594 r. zaś również Jan Hlebowicz, stolnik nadworny w 1604 r. . Za czasów drugiej wojny szwedzkiej w 1708 r. Karol XII przebywał w tych okolicach i mieszkał w R. przeszło jedenaście tygodni. Udając się stąd na Ukrainę, gdzie go czekała klęska połtawska, pożegnał swego sprzymierzeńca Stanisława Leszczyńskiego, zostawiwszy przy jego boku pułkownika Stanisława Poniatowskiego, zmarłego w 1762 r. kasztelanem krakowskim, ojca króla Stanisława Augusta. W 1709 r. pod wodzą Hrehorego Ogińskiego zniesiony został pod R. oddział szwedzki. Korejwo w Opisie gub. wileńskiej, str. 743 a za nim Encykl. Ungra, mylnie twierdzą, że R. były niegdyś w posiadaniu Tyszkiewiczów, którym Zygmunt August oddał dobra w zastaw za wziętą jakoby od nich sumę. Być może, że który z Tyszkiewiczów był sstą radoszkowskim a więc dożywotnim posiadaczem tego miasteczka. Do 1762 r. sstą radoszkowskim był Antoni Ogiński, od 1762 r. Michał Massalski, 1768 r. Stanisław Brzostowski a 1771 r. ks. Michał Radziwiłł, krajczy litewski, opłacająe zeń kwarty 3199 złp. i 28 gr. a hyberny 1382 złp. W 1792 r. Stanisław August nadał R. prawo magdeburskie oraz przywileje z jakich korzystały inne miasta litewskie. Do 1793 r. R. należały do wwdztwa mińskiego, następnie do 1842 r. do gub. mińskiej. Tu w 1821 r. urodził się Julian Horain, literat. Gmina R. należy do 1 okręgu policyjnego, 1 okr. pok. do spraw włośc, 2 rewiru powołanych do służby wojskowej z pow. wi Radoszkowicze Radoszkówka Radoszkowo Radoszów Radoszówka Radoszyce Radoszkówka lejskiego oraz 5 okr. sądu pokoju smorgońsldegOj dzieli się na 6 okr. wiejskich Ogarki, Putniki Głowacze Hołowacze, Klimonty, Bachmetówka i Średnia, obejmuje 65 wsi, ma jących 570 osady zamieszkałych przez 5444 włościan. Podług spisu z 1864 r. było w gmi nie 1696 dusz rewiz. włościan uwłaszczonych i 472 b. włośc. skarbowych. 2. R. , 5 st. dr. żel. lipaworomeńskiej, na przestrzeni Wilejka Romny, zwana pierwotnie Petryszki Petraszki, w pow. mińskim, gm. Zasław, o 1 1 2 w. od wsi Petryszki, pomiędzy st. Ratomka o 17 w. a Alechnowicze o 13 w. , o 141 w. od st. Wilejka, 33 od Mińska a 571 w. od st. Romny. A. Ch. J. Krz. Radoszkówka, rzeczka w pow. wilejskim, przepływa pod wsią Jarmolicze. Radoszkowo 1. wś i folw. , pow. szrem ski, o 2 klm. na płd. wschód od par. i poczty w Książu, st. dr. żel. w Chociczy o 6 klm. W r. 1580 było w R. 25 owiec; w końcu zei szłego wieku należało z holendrami do Ignacego Zakrzewskiego, kaszt. nakielskiego. Wś ma 5 dm. , 81 mk. 77 kat. , 4 prot. . Folwark, należący do majętności Książek, nie tworzy odrębnej całości. 2. R. al. Radoszkowskie Holendry tamże, liczą 121 mk. 82 kat. , 39 prot. w 12 dm. E. Cal. Radoszów 1. wś i dobra, pow. kozielski, par. Uciszków Autischkau, leży w dolinie, śród lesistych gór. W 1861 r. 59 dm. , 476 mk. 8 ew. . obszar większ. własn. miał 2148 mr. 1284 mr. roli, 709 mr. lasu; wś 661 mr. 645 mr. roli. We wsi kościół katol, filialny, zbudowany z drzewa 1730 r. , szkoła katol, od 1795 r. 2. R. , niem. Radoschau, wś, pow. bytomski, par. Kochlowice, leży przy drodze z Kochlowic do Katowic, w wyniosłem położeniu. Obszar dominialny ma 3722 mr. lasu; wieś ma 205 mr. W 1861 r. 44 dm. , 447 mk. 3 ew. , 4 żyd. . Na obszarze R. przed 1861 r. istniały liczne kopalnie węgla Baehrcnhof i inno, dające zatrudnienie ludności. Gleba uboga. 3. R. Górny i R. Królewskie, dwie wsi, pow. rybnicki, odl. 1 milę od Rybnika, w którym jest par. rzym. kat. R. Górny leży nad Rybnicką wodą, na północnym stoku wyniosłego pasa, dzielącego dorzecze Olszy od dorzecza Rudy. Mała wioska na 329 mr. obszaru. W 1861 r. było 28 dm. , 254 mk 7 ew. i 5 żyd. . Ludność żyje z pracy w kopalniach węgla Heitzgrube, którego pokłady znajdują się na obszarze wsi. R. Królewski sąsiaduje z R. Górnym, ma 222 mr. , 19 dm. , 161 mk. 1861 r. . 4. R. Dolny, niem. Nieder Radoschau, 1228 r. Radosevici 1288 Radoscow, wś i dobra, pow. rybnicki, par. Rybnik. Leży o 1 milę od Rybnika, niedaleko źródeł Rybnickiej wody, w środku obszaru węglowego w powiecie. Obszar dóbr ma 545 mr. , roli do wsi należy tylko 76 mr. Ludność pracuje w kopalniach. W 1861 r. 18 dm. , 168 mk. 2 ewang. . Br. Ch. Radoszówka 1. wś cerkiewna nad bezim. dopł. Horynia, pow. krzemieniecki, na płn. zachód od Jampola. Należała dawniej do zamku krzemienieckiego. Podług lustracyi z 1545 r. wś ta osiadła na gruntach wsi leperówki przed trzema laty, w niej trzech boja rów putnych, którzy koniem służą Jabło nowski, Rewizye, 104. W 1860 r. należała do Jana Czosnowskiego. 2. R. , wś, pow. zasławski, własność Sanguszki, posiada dwa piece wapienne. J. Krz. Radoszyce, os. miejska, przedtem miasteczko, pow. konecki, gm. i par. Radoszyce, nad strumieniami Pisną Lipską i Rojscem Róziec, które biorą początek ze stoków wyniosłego tarasu, śród którego leżą R. i okrążywszy ten taras od płd. zach. i wschodu, łączą się z sobą o 3 w. na północ od R. Zdaje się, iż tu znajdował się dawniej wielki staw, zwany Łączeń. Po złączeniu tworzą rzeczkę Bobrowice, płynącą w stronę zach. półn. do Taraski, praw. dopływu Pilicy. Wyżyna radoszycka stanowi część wyniosłej części powiatu, będącej działem wód dorzecza Pilicy, Wisły i Nidy. Osada leży w odl. 17 w. od Końskich a 36 w. od Przedborza nad Pilicą, 9 w. od st. poczt, w Rudzie Malenieckiej, posiada kościół par. murowany, synagogę, szkołę początkową, sąd gminny okr. III, urz. gminny, urząd leśny leśnictwa rząd. Przedbórz, aptekę. Istniejąca tu dawniej st. poczt, została zniesioną. Z zakładów fabrycznych istnieją mały browar, gorzelnia, dwie cegielnie. R. liczą 350 dm. , 3169 mk. 1336 zydow. W 1827 r. było 252 dm. i 1425 mk. , w 1858 r. 264 dm. 3 murow. , 1934 mk. Dochód miasta w 1858 r. wynosił 1264 rs. ; ubezpieczenie budowli od ognia 28, 990 rs. Do osady należy 1806 mr. ziemi ornej i 676 mr. łąk. Rynek zabudowany domami murowanemi, brukowany. W osadzie odbywają się targi tygodniowe co środa i 6 jarmarków. Głównym przedmiotem handlu jest trzoda chlewna i woły, których hodowlę doprowadzili okoliczni włościanie do znacznej doskonałości około 1880 r. płacono 200 do 300 rs. za parę. Ludność osady chrześciańska trudni się rolnictwem a z rzemiosł przeważnie kołodziej st wem. Wyrabiane tu bryczki i wozy do 3000 sztuk rocznie rozsyłane bywają na jarmarki do opatowa, Sandomierza, Sieradza, Łowicza. W okolicy R. istnieją fabryki żelazne w Sielpi rządowa, Rudzie Malenieckiej i Fałkowie. R. jeszcze w czasach historycznych były osadą leśną i górniczą na obszarze królewskich puszcz, zalegających tutejszą wyżynę. Przy osadzie znajdował się dwór myśliwski a za Radoszyce pewne przemieszkiwał tu i starosta królewski. Być może iż Kazimierz W. , zwiedzający często te okolice Opoczno, Przedborz, dał początek przemysłowi górniczemu. Dobywanie rudy a zapewne i wyrób żelaza, a prócz tego łomy kamieni lapides molares istnieją tu już w XV w. Motorem jest woda, potworzonych w tym celu zbiorników. W 1564 r. jest w lasach królewskich 6 hut z tych jedna nieczynna. Nad stawem Łączeń powstaje osada górnicza t. n. , o której wspomina Lib. Ben. Łaskiego I, 597. Prócz tego jeszcze w XVI w. dawny przemysł leśny utrzymuje się tu, jako bartnictwo i wyrób smoły. Pasieka i prawo polowania należy do uposażenia plebana. Choć nazwa sąsiedniej wsi Grodzisko wskazuje na dawne zasiedlenie okolicy, jednak mniemanie o starożytności parafii i kościoła, oparte jakoby na dacie 1004 wyrytej na piaskowcu nad drzwiami, nie ma podstaw. Długosz opisując R. L. B. , I, 368, 369 wyraźnie powiada, iż istnieje tu kościół murowany novae fundationis. Był on zresztą p. w. św. Pawła apost. i Stanisława bisk. L. B. , I, 595 a więc co najwcześniej możnaby erekcyą odnieść do końca XIII w. Długosz założenie miasta przypisuje Kazimierzowi W. Zapewne parafia z kościołem drewnianym powstała w tym czasie. Za czasów Długosza było tu 12 łanów miejskich, dających dziesięcinę zdawna prebendzie Jaszkowskiej al. Radoszyckiej przy katedrze sandomierskiej. Wartość dziesięciny wynosiła od 8 do 10 grzywien. Konopnej dawali po 4 pęki. Wójtowskie łany oddawały plebanowi w Opocznie. Nowo osadzone łany i folwark królewski dawały na prośbę króla i za zezwoleniem arcybisk. gnieźnieńskiego plebanowi miejscowemu. Władysław Jagiełło zatrzymał się w R. w 1411 r. jadąc na wyprawę do Prus; tu obchodził swięto Trzech Króli i odesławszy ztąd królowę Annę do Krakowa, sam ruszył na Sulejów, Łęczycę, Brześć do Torunia. Zatrzymuje się tu w 1425 r. jadąc z Wielkopolski na Przedborz na Ruś. Kazimierz Jagiellończyk bawi tu w 1450 r. Rodzina królewska, królewny mianowicie, bawią w R. może dla ochrony przed morowem powietrzem, jak o tem świadczy przytoczony poniżej akt Zygmunta I. Według Balińskiego, Władysław Jagiełło przeniósł R. z prawa polskiego na niemieckie w 1428 r. Może to było tylko ponowienie aktu Kazimierza W. Prócz tego tenże król zaprowadza targ we wtorek, jarmarki w poniedziałek po Narodzeniu N. P. i na św. Dorotę; ustanawia skład na kamienie młyńskie depositorium alias szklath lapidum molarium w ten sposób ażeby wiozący takowe do Radomska, Opoczna, Piotrkowa i pobliskich okolic tu się zatrzymywali i wedle zwyczaju w Tęczynie istniejącego sprzedawali Kazimierz Jagiellończyk potwierdza 1456 r. przywileje swoich poprzedników, uwalniające mieszczan od wszelkich ceł w kraju, jako też pozwolenie by każdy w żupach król. nabywać mógł co tydzień 10 centn. soli, centnar po 6 gr. Gdy uskarżali się mieszczanie, powiada Zygmunt I w rozporządzeniu z 1525 r. , że Hier. Szafraniec, ststa chęciński, corocznie od nich stacyą wymaga, której nigdy nie dostarczali, prócz dla królewien, córek króla Kazimierza, a siostr naszych, kiedy w Radoszycach przebywały; stanowimy przeto iż jeżeli 2 radnych i 2 mieszczan stwierdzą przysięgą przed ststą, jakoby od najdawniejszych czasów nie dawali stacyi ststom, w takim razie od uiszczania takowej mają być uwolnieni. A ponieważ użalali się także o zabronienie używania im ścieżki przez grunta wsi Radoszki do ich ogrodów prowadzącej, polecamy przeto ażeby 2 starców wybranych z gminy miejskiej, usprawiedliwili przez przysięgę, iż oddawna w używaniu tej ścieżki byli; skoro zaś na to wykonają przysięgę, takowa ścieżka wymierzoną być ma na 3 dłonie palmarum i do użytku im oddana. Podług lustracyi z 1564 r. należały R. do ststwa chęcińskiego. Przyległe wsi Radoszka i Grodzisko były przedmieściami rzeźnicy ogółem składają grzyw. 5 i 2 kamienie łoju; 8 piekarzy płaci po groszu; owsa stacyjnego dają mieszczanie korcy 48, na koronacyą na pierścień grzyw. 2, a zamiast wozu wojen. grzyw. 6; łaźni nie ma. Żalił się wójt, iż ststa chęciński odjął mu 6ty grosz od czynszu, 3ci od spraw sądzonych, jako też połowę czynszu od jatek rzeźniczych. Na rzece Łęczynie są 2 młyny, w lesie hut 5, szósta od lat 4 spustoszała. Po wojnie szwedzkiej powoli zaczęli się żydzi wciskać do miasta; lustracya 1660 r. zastała już dwóch gospodarzy, płacących po zł. 6. Że ich coraz więcej przybywało, dowodzi uchwała magistratu z r. 1740 My Burmistrz z Raycami, za zgodą pospólstwa takowe laudum postanawiamy iż żydzi niewierni, których się już napełniło, dla większego uciśnienia y zniszczenia nas y na większą przeszkodę, która się iuż dosyć z nich dzieie w ubogich handlach naszych, zabiegaiąc ku większemu ich zgromadzeniu, aby się żaden nie ważył, niewiernemu żydowi domu albo gruntu na budowanie przedać, zastawić, albo dla mieszkania orędować, pod winą 40 grzywien. Któryby się poważył przedać, zastawić, albo orędować domu, winy się nie obawiaiąc, tedy dom iego albo grunt konfiskowany y na potrzebę pospólstwa obrócony, a on z miasta precz wypędzony. Także białogłowa którakolwiekby na służbę żydowską się udała, z miasteczka wypędzeniem ma bydź karana. Stanisław Radoszyce Radoszyce August wracając z Krakowa 1787 r. przybył tu 14 lipca i dwudniowy pobyt poświęcił na zwiedzanie pobliskich fabryk żelaznych, pieców, machin, fryszerek. Zatwierdzając tenże król 1788 r. używanie prawa magdeb. , postanawia aby porządki miasta się składały z radnych dożywotnich, 6 ławników i 6 gminnych. A z pomiędzy radnych na urząd burmistrza, aby 4 było obranych kandydatów, do potwierdzenia przez urząd starościński, którato elekcya co rok w dzień Nowego Roku aby się odprawiała. Tegoż dnia na wójta 4 kandydatów być ma elekcya przez ławników i gminnych, z których jednego urząd staroś. na land wójta wybierze, który wójt po wykonanej przysiędze miejsce zasiąść ma po burmistrzu zaraz i sądy wójtowskie w komplecie 3 ławników sądzić, z wolną do pośredniczej juryzdykcyi appellacyą. Rachunkowe księgi, tudzież tranzakcyj miejskich być mają oprawne i do wynotowania każdemu chcącemu mieć excerpt. Studnie z potrzebnemi narzędziami i inne ogniowe porządki, aby utrzymywane były. Dozwalamy rzemieślnikom będącym, w jeden cech czyli bractwo się złączyć, t. j. cieślom, kołodziejom i szklarzom. Niemniej odżywiamy jarmarki w poniedziałek po 3 Królach, w poniedz. po św. Annie, w poniedz. po Narodz. N. P. , w poniedz. po św. Marcinie bisk. , targi zaś w poniedziałek Lustracya 1789 r. podaje Jaka jest lokacya miasta i wiele pod tymże bydź może łanów, nie można wiedzieć z żadnej lustracyi, albowiem nie składali przywileju originalis locationis. Stacya lustracye przepisały rok rocznie płacić na pamięć powinności tej zł. 3; dawać przytem powinni sepowy owies, który się także stacyjny bydź rozumie, kor. 48 na miarę warszawską. Dla pewności skarbu Rzpltej, za miary piwnego słodu zł. 62, a za miary gorzałczanego zł. 32 postanawiamy. Że zaś mieszczanie mają wolność robienia piwa i gorzałek palenia, browarek więc jeden miasto mieć powinno. Od 1775 r. zaarendowało miasto propinacyą JW. Hyacyntowi hr. Małachowskiemu, kancl. w. k. , stście radoszyc, który płaci rocznie po zł. 600. Z tej propinacyi wystawiony ratusz w rynku, na nim zegar i dwie studnie na rogach porządnie, z bezpieczeństwem i wygodą powszechną. Targi bywają w poniedziałki, jarmarków zaś 12. Most na rzece Rożecu, w trakcie pocztowym ku Końskim, przez mieszczan wystawiony i od nich utrzymywany. Bywały cechy kupieckie i rzemieślników, do których należeli kołodzieje, rzeźnicy i szewcy, którzy jeszcze cień tych porządków cechowych utrzymują, ale z tego żadnej nie masz prowencyi. Jest przy mieście wójtowstwo, Grodzisko zwane, należą do niego 2 stawy, jeden na rzece, Cwiklina czyli Szczeklina, na którym bywał młyn, a teraz jest piec wielki do topienia rudy żelaznej i lania surowizny, Antoninów zwany, znacznym kosztem i nakładem wystawiony. Drugi staw, Łęczeń zwany, na którym jest młyn, z którego młynarz daje czynszu zł. 260. Na gruncie wójtowskim, przy mieście, są lokowani żydzi, których się znajduje gospodarzy 14, z tych dwóch mają w rynku domy na placu gdzie dwór królewski dawne wspominają lustracye; z domów tych płacą zł. 44. Reszta żydów składają czynszu zł. 189 gr. 25; mają także i bóżnicę niedawno wystawioną. Budynki dworskie pałac drewniany z drzewa kostkowego nowo postawiony; przy jednym rogu skarbiec murowany, kratami żelaznemi, okiennicami i drzwiami takiemiż opatrzony. Ogród nowo zaplantowany, potarzeryja i t. d. Summa intraty ogólnej ststwa zł. 22, 278 gr. 8 den. 12. Radoszyckie ststwo niegrodowe, w pow. chęcińskim, podług lustracyi z r. 1765 obejmowało Radoszyce oraz wsie Radoszkę albo Przedmieście, Przyłogi, Cisownik, Wolę Dzibałtowską, Wolę Kamienną al. Zatorowską i dawniejsze huty zwane Lewaszów, Kopałów, Molarzów, Łysaków, Nalewajków, Sałata, Kozów, Juźwików, Gruszka, wreszcie rudy Królewiec, Adamów al. Rokitowy Kiersz. W r. 1771 posiadał je Józef Czartoryski, stolnik w. ks. litewskiego, opłacając zeń kwarty złp. 1495 gr. 22 i hyberny złp. 1940. Na sejmie z r. 1773 75 stany Rzpltej nadały te dobra narodowe w posiadanie emfiteutyczne Małachowskiemu, referendarzowi koron, , łącznie z ststwem radzickiem. Na tymże sejmie wyznaczono oddzielną komisyą z 14 urzędników i dygnitarzy do oznaczenia granic tego starostwa. Z pamiątek przeszłości przechowały się w R. prócz kościoła, po rozebranym około 1860 r. dawnym dworze starościńskim, dwa tak zwane skarbce, budowle z cegły i kamienia, o ścianach dwułokciowej grubości, z odrzwiami ciosowemi, żelaznemi drzwiami i okiennicami. Ludność okoliczna przedstawia mieszaninę różnoplemiennych przybyszów Mazurów, Szlązaków, Litwinów, Niemców. O pół mili na zachód od R. , we wsi Jakimowice, ostatki wojska polskiego złożyły broń dnia 18 listopada 1794 r. R. par. , dek. konecki dawniej szydłowiecki, ma przeszło 8000 dusz. R. gmina należy do sądu gm. okr. w miejscu, st. poczt. w Rudzie Malenieckiej. Gmina ma 3121 mr. obszaru, 297 dm. i 3158 mk. R. fol. i os. leś. , pow. konecki, gm. Grodzisko, par. Radoszyce, odl. od Końskich 18 w. ; os. leś. ma 3 dm. , 12 mk. , 47 mr. ; fol. 4 dm. , 54 mk. , 416 mr. W 1827 r. było 22 dm. , 310 mk. Br. Ch. Radoszyce 1. wś, pow. sanocki, w Beskidzie nad Barburą, lewym dopł. Osławicy, przy Radow Radoszycki Potok Radoszycki Radoszyn Radoszyna Radoszyńska Radoszyny Radotki Radowa Radowąż gościńca z Bukowska do Węgier, odl. 6 klm. od urz. poczt. i st. dr. żel. przemyskołupkow skiej w Komańczy. Osada zajmuje dolinę pot. w najniższem miejscu 501 mt. n. p. m. , zasło nięta od zachodu lasem pokrywającym główne pasmo Beskidu, na dziale wodnym Laborczy i Osławicy. Pasmo to tworzy tu siodełko 645 mt. wznies. między szczytami Horb śre dni 922 mt. i Groń 698 mt. . Przez to sio dełko poprowadzono gościniec. Od północy wznosi się Kiczera 718 mt. i Kawałówka 616 mt. , od płd. góra Radoszyce 738 mt. i Roz tok 600 mt. . Gleba zimna i kamienista, lasy przeważnie świerkowe. Wś ma 148 dm. i 940 mk. 470 męż. , 470 kob. , z nich 25 rz. kat. , 871 gr. kat. i 44 izrael. Jest tu szkoła ludowa, młyn wodny zwyczajny, cerkiew drewniana paraf. Po zaborze Galicyi mieściła się tu ko mora celna nagranicy od Węgier. Gmina na była obszar więk. pos. i posiada w ogóle 4351 mr. 1917 roli, 389 łąk, 877 pastw. i 1168 mr. lasu. Uposażenie proboszcza stanowi 106 mr. roli i 36 mr. łąk; nadto wspólne pastwisko z gminą, 20 sągów na opał i 1 buk na materyał. Par. należy do dyec. przemyskiej, dek. jaśliskiego. Obejmuje Osławicę. Dawniej by ła to wieś królewska, bo w r. 1445 zeznał ststa Kuropatwa wobec aktów grodzkich A. G. Z. , XI, 252, nr. 2011, że miał na wsi Radischicze 50 grzywien u królowej; w r. 1450 ibid. , str. 359, nr. 2865 toczył się spór o soł tystwo w tej wsi. Graniczy na płn. z Dołżycą, na płd. z Osławicą, na zach. z Węgrami a na wsch. z Duszatynem, od którego dzieli ją Osławica, kolej przemyskołupkowska i le siste pasmo wzgórz ze szczytem Jasieniowa 735 mt. tworzące dział wód Osławicy i Osławy. 2. R. , część mka Szerzyn, w pow, jasielskim. Mac. Radoszycki potok, powstaje w obr. Rado szyc, w pow. sanockim, z pod góry Poborza 716 mt. , płynie ku płn. i ubiegłszy 2 1 2 klm. uchodzi z prawego brzegu do Barbury, dopły wu Osławicy. Br. G. Radoszyn, w dokum. Radoszyny, wś, pow. kowelski, na zachód od mka Mielnicy; własność Skorupskiego i Kinda. Uroczyska noszą nazwy Dolkowirżyca, Maczutysza, Sedylna, Siedliszcze, Werbeń i Zastawie. Podług rewizyi zamku łuckiego z 1545 r. wś należała do Semena i Hawryła Radoszyńskich, którzy obowiązani byli utrzymywać jedną horodnią w zamku i przyczyniać się wespół z innymi do naprawy poboy robiti dwóch innych. Włościanie winni byli dostawiać ternicę drew do zamku. O R. znajdują się liczne wzmianki w dokumentach; ob. Skorowidz Nowickiego, str. 671. Por, Pogruszewo. Radoszyna, wś i dobra, pow. radzymiński, gm. Strachówka, par, Pniewnik. Spis urzęd. osad i wsi gub. warszawskiej nie podaje tej miejscowości. W 1827 r. było 15 dm. , 108 mk. Ob. Jaczewek. Radoszyńska Wólka, wś, pow. kowelski, własność Wielobyckiego. A. K. Ł. Radoszyny, ob. Radoszyn. Radotki, wś włośc. nad rz. Skrwą, pow. lipnowski, gm. Brudzeń, par. Siecień, odl. o 38 w. od Lipna, ma młyn wodny, 9 dm. , 42 mk. , 45 mr. Fol. R. należy do dóbr Siecień. Znaleziono tu popielnice niekształtnie wyrobione. Według reg. pob. ziemi dobrzyńskiej z r. 1564 wś Radothki, w par. Rokicze, wdowy Eufemii Radeckiej, miała 1 1 2 łan. i zagrodn. Blassius młynarz, poddany Stanisława Myszlyborskiego od dwóch kół wolnych. Płacono poboru 1 fi. 26 gr. Pawiński, Wielkop. , I, 279. Radow, ob. Radowel. Radowa, strumień, powstaje w obrębie gminy Perechińsko, pow. doliński, ze źródeł leśnych, u płn. wschod. podnóża grzbietu gór skiego Wulkanu 1021 mt. , w lesie Głębo kim. Strugi spływające na wschód, płn. wsch. i północ, połączywszy się u zachod. stóp lesi stej góry Pod zastupką, tworzą silny stru mień, który podąża leśnym jarem na półn. wschód a potem śród łąk Perchińska i zacho dnią część wsi. Poniżej wsi łączy się od pra wego brzegu z dwiema odnogami Łomnicy, poczem zwraca się na płn. zach. , zrasza obszar Olchówki, tworzy granicę między Dubą a Cieniawą i na obszarze Cieniawy uchodzi do po toku Duby z praw. brzegu. Z lewego brzegu przyjmuje Radówkę i Gniły potok. Długość biegu 16 klm. Źródła leżą na wys. 900 mt. , ujście 410 mt. Br. G. Radowa szczyt w Karpatach wschodnich, w dziale dunajeckopopradzkim, na granicy gmin Roztoki pow. sądecki i Czarnej Wody pow. nowotarski, między szczytami Przehybą 1195 mt. od płn. zach. a Wielkim Bogaczem 1182 mt. od płd. wsch. ; wznosi się 1265 mt. Z półn. spływają wody za pomocą Roztoki Małej i Wielkiej do Popradu, a z południa Czarnawoda uchodzi do Ruskiej, dopł. Dunajca. Miejsce znaku triang. Br. G. Radowa, wś w hr. szaryskiem, ma kościół katol. paraf. , piękne łąki, lasy, pastwiska, 301 mk. Radowąż, u Długosza Radobansz, wś i fol. nad rz. Wisłą, pow. sandomierski, gm. i par. Koprzywnica, odl. od Sandomierza 18 w. , ma 20 dm. , 117 mk. , 40 mr. ziemi dwor. , 24 mr. włośc. W 1827 r. było 16 dm. , 82 mk. Las t. n. zapewne z osadą leśną, wspomina dokum. z 1166 r. , którym kapituła krakowska oddaje kilka posiadłości swych w zamian za inne ks. Maryi, żonie Bolesława Kędzierzawego ob. t. VIII, 659, 2. . W XV w. R. , wś w par. Michocin, własność Domarata Kobylańskiego h. Grzymała i Jakuba Domarata Grzymały, miała łany kmiece, karczmę, zagrod. Z folw. rycerskiego płacono dziesięcinę w Michocinie Długosz, L. B. , II, 360. Br. Ch. Radowce, Radowcy ross. , ob. Radziejowce. Radowce, niem. Radautz, rus. Radiwci, miasto powiat. na Bukowinie, pod 43o 35 wsch. dłg. Ferro a 47 50 45 płn. szer. g. Obszar miasta graniczy od płn. z Fratowcami Starymi i Andrasfalva, od wschodu z Satulmare, od płd. z Wołowcem a od zach. z Horodnikiem Górnym. Wzdłuż półn. granicy płynie potok Pozen, przez płn. wschod. część obszaru. Od potoku, przy gościńcu do Andrasfalvy, odrywa się wodne ramię Temnik, płynące wschodnim brzegiem miasta i łączące się z Fontynelem, powstającym na obszarze Horodnika Górnego. Opuściwszy miasto zwraca się potok na płd. wschód i przeszedłszy na obszar Satulmare uchodzi do Suczawy z praw. brzegu. Obszar R. opada w kierunku płd. wsch. Błonia w płn. zach. narożniku leżą 376 mt. , rynek 374 mt. , most na Fontynelu 365 mt. , płd. granica 372 mt. , wschodnia granica 350 mt. Część płd. nachyla się do doliny rzeki Suczawicy, płynącej prawie równolegle do granicy R. , w odległości 400 1000 mt. Między Pozeniem a Temnikiem wzgórze Crucci Kreutzberg. Najwyższy punkt obszaru R. ma 391 mt. Przechodzą przez R. dwa gościńce, jeden z Wikowa Niżniego przez Suczawę rz. , Fratowce Stare do Sołki, drugi z Seretu do Suczawicy. Miasto legło wśród rozległej równiny, pokrytej żyznemi polami i łąkami. Zabudowało się rozciągle w rozłożysty rynek i długie przedmieścia. Mimo pięćsetletniej; przeszłości miasto ma wygląd świeżej osady. Przed r. 1393 należały R. do niejakiego Radomira. Wojewoda Aleksander I Dobry, organizator państwa mołdawskiego 1401 32, urządzając hierarchią kościelną, umieścił w R. stolicę biskupią. Jako centr kościelny odgrywały R. wybitniejszą rolę w dziejach Bukowiny, a wielu z książąt multańskich znalazło w radowieckiej katedrze schronienie dla swoich popiołów. Dopiero po przyłączeniu Bukowiny do Austryi przeniesiono r. 1781 biskupstwo do Czerniowiec. Dzisiejszy kościół parafialny p. w. św. Mikołaja istniał już przed r. 1402, w którym Aleksander I fundował przy nim biskupstwo; przy kościele był klasztor. Wzniesiony w stylu starożytnych bazylik bez kopuł i wież, powstał zapewne przed XV wiekiem. W kościele znajdują się nagrobki książąt Bogdana I około 1370 r. , Lazcu ok 1370, Romana I ok. 1392, Stefana I 1398 i Bogdana II 1451, jako też Maryi, córki Anastazyi a wnuczki ks. Lazcu; Anastazya ta ofiarowała klasztorowi dobra Kocmań, o czem świadczy napis na nagrobku. W r. 1599 ks. Aleksander Lapuszneanul dobudował, przedsionek do kościoła. W r. 1882 odnowiono kościół kosztem funduszu religijnego, zachowując starożytne malowidło alfresco. Biskupstwo na mocy darowizny z 6 lipca 1413 i 8 sierpnia 1420 r. posiadało miasta Radowce, Kocmań i do Kocmania należące włości Sadowę, Suchowerchów, Kliwodyn, Dawidów al. Dawidestie i Rohożnę. Biskupstwo to obejmujące górną część kraju, podlegało metropolicie w Suczawie, a po przeniesieniu stolicy do Jas w r. 1564, metropolicie tamecznemu aż do r. 1781. Biskupi radowieccy idą następną koleją 1 Jan Joanichin, wspominany w dok. z 1472 w sprawie dóbr Ostrycy i 1502 r. nadanie klasztorowi w Putnie. Choć Aleksander I Dobry uposażył biskupstwo włościami kocmańskiemi w 1413 r. , wszelako stolica biskupia nie zaraz była obsadzoną. 2 Pachomiu, przytoczony w donacyjnym przywileju rodziny Korlazanów z 18 lutego 1515 r. dla klasztoru w Mołdawicy, następnie w przywileju z 6 paźdz. 1520 potwierdzającym posiadłości biskup. radowieckiego. 3 Prokop, przytoczony w powyższym przywileju jako następca Pachomiego. 4 Teofan I, w przywileju z 16 stycz. 1528 r. mocą którego mnich Nicefor ofiaruje dobra Dulcesci klasztorowi w Neamz. 5 Teodozy I, kupuje na mocy przywileju z 2 marca 1548 dobra Ortesci za 200 tatarskich flor. 6 Mikrofan, w przyw. z 5 czerwca 1551, mocą którego ks. Stefan Locusteanul winnice skonfiskowane niejakiemu Spatar Jurie darowuje biskupstwu radowieckiemu. 7 Eutymius, 1552 1570. 8 Izajasz do r. 1580. 9 Grzegorz, 1580 86, poczem arcyb. suczawski. 10 Gedeon I, pod r, 1589. 11 Teodozy II, około r. 1592. 12 Amfiloch. 13 Teodozy III, około 1600 1604. 14 Jan, około 1606. 15 Efraim, 1609 17. 16 Atanazy I, 1618. 17 Eulog I, około 1623. 18 Dyonizy, około 1628. 19 Eulog II, 1631 1642. 20 Anastazy, 1642 51. 21 Teofan II, 1652 68. 22 Teodozy IV, 1668 1673, poczem arcybiskup suczawski. 23 Serafin 1673 83. 24 Misail I, 1685 90. 25 Laurencyus 1690 1700. 26 Gedeon II, 1701 1706. 27 Kalistru, 1706 24. 28 Atanazy II, około 1728. 29 Antoni, 1729. 30 Varlaam, 1737. 31 Atanazy III, 1739. 32 Misail II, 1744. 33 Jakub, 1745 1749. 34 Dozyteus, 1740 60 r. Następcy jego rezydują już w Czerniowcach. Dzisiejsza parafia gr. orm. w R. liczy rodzin 1086, dusz gr. orm. 3155 męż. 1568, kob. 1587; dzieci obowiązanych uczęszczać do szkoły 398 chł, 200, dziew. 198 według szem. duch. gr. orm. dyec. z r. 1885. W 1869 było mk. 9007 męż. 4446, kob. 4561; w r. 1880 zaś mk. 11, 162 męż. 5700, kob. 5462, z czego kat. 4282, gr. orm. Radowce Radowce Radowel 3049, żyd. 3452, innych wyznań 379; co do narodow. Niem. 7364, Rus. 441, Rum. 2985, innej narodow. 306. R. są siedzibą dekanatu protopresbiteratu gr. or. W skład jego wchodzą Radowce, Fratowce Stare, Horodnik Górny i Dolny, Suczawica, Mardzina, Solka, Pojeny, Pertestie Górne z Kaczyką, Pertestie Dolne, Komanestie z Ludihumorą, Todorestie z Sołońcem nad Suczawą, Keszwana, Botuszany, Arbora, Jasłowiec, Burła, Wołowiec, Milleszowce z Badowcami i Satulmare z Hadikfalvą. Cały dekanat liczy rodzin gr. orm. 10, 353 czyli głów 42, 434 męż. 21, 180, kob. 21, 254. Rz. katolicy mają w R. kościół paraf. murowany, zbudowany r. 1792, p. w. Wniebowst. N. P. Maryi. Do par. należą Burła, Galanestie, Milleszowce, Satulmare, Wojtynele i Wołowiec dusz 4429 w 1885 r. . W tymże kościele odprawiają się także nabożeństwa dla grekokatolików. Do par. gr. katol. należy Sadem, wólka gm. Seletyna, dusz gr. katol. 801 1885. Par. ew. augsb. od r. 1791 ma dusz 3681 z filią Sereth. Do 1862 r. pastor mieszkał w Milleszowcach. Dom modlitwy istnieje od r. 1871; kościoły we Fratowcach i Terblestie. Obszar R. obejmuje 2763 ha 5 ar. 57 mt. kw. W r. 1869 było 1341 dm. a w 1880 r. 1748 dm. R. są siedzibą starostwa, sądu powiat. , urzędu podat. , poczt. i telegr. Mają gimnazyum 6klas. , szkołę ludową męzką 4klas. i szkołę zeńską 6klas. Załoga wojskowa liczy 209 ludzi. Miasto jest własnością funduszu religijnego gr. orm. Odbywają się tu bardzo uczęszczane targi tygodniowe. W mieście znajduje się papiernia i zakład wojskowy dla chowu koni poprawnej rasy. Radowiecki powiat graniczy od wschodu z pow. suczawskim i sereckim, od płn. z storożynieckim i wyżnickim, od zach. z kossowskim w Galicyi i ziemią siedmiogrodzką, a od płd. z pow. kimpoluńskim czyli dołhopolskim i suczawskim. Największa długość od zachodu ku wschodowi wynosi 83 klm. a największa szerokość z płn. na płd. 45 klm. Główną rzeką powiatu jest Suczawa, która bierze początek w zach. stronie obszaru i płynie łukiem na płn. wydanym od zachodu ku wschodowi, dzieląc powiat na dwie nierówne połaci, północną mniejszą i południową większą. Wszystkie dopływy Suczawy, aż do granicy wschod. powiatu, mają swe źródła w jego obrębie, tak że powiaty na płn. należą do dorzecza Prutu i Seretu a na płd. do dorzecza Mołdawy. Jedynie płd. zach. część obszaru tego powiatu przez potok Kirlibabę, dopływ Bystrzycy Złotej, należy do dorzecza Mołdawy a przez potok Saratę i Jałowiczorę do dorzecza Czeremoszu, więc Prutu. Poziom obszaru powiatu nachyla się ku wschodowi tak, że gdy okolica położona nad źródłowiskami Suczawy wznosi się 1457 mt. , to wschod. granica powiatu nad Suczawą ma 316 mt. Daleko wyżej wzbił się obszar po wiatu należący do dorzecza Czeremoszu, bo dochodzi 1567 mt. w szczycie Tomnatyku, niemniej obszar jego w dorzeczu Mołdawy 1487 mt. w szczycie Starej Opejny. Grani ca półn. powiatu tworzy dział wodny między Suczawą a Seretem, a granica połud. dział wodny między Suczawą a Mołdawą. Wzdłuż granicy półn. wznoszą się następujące szczy ty Karpat bukowińskich Melesz 1398 mt. , dział Szczywiory ze szczytem Stożkiem 1417 mt. , Minty 1326 mi, Płoska 1132 mt. , Krasny dział 1180 mt. , Wibczyna 1091 mt. , Szurdyn 1307 mi, Rotundul 1341 mt. , Sungul 1379 mt. , Pietruszka 1145 mt. ; na granicy zaś połud. Tatarka 1552 mt. , Porejka 1425 mt. , Sergiewa 1221 mt. , Śyhloja 1225 mt. , Przysłop 1181 mt. , Zofia 1065 mt. , Kostura 960 mt. , Frassyn 934 mt. , Kaczyka 807 mt. ; na granicy zaś wschodniej w części jej połud. szczyt Arszyce 494 mt. . Powiat dzieli się pod względem sądowym na dwa okręgi radowiecki i solecki. Okrąg radowiecki obejmuje 184, 281 ha 96 ar. 65 mt. kwadr. , a solecki 29, 373 ha 56 ar. 2 mi kw. , razem zatem 213, 655 ha 52 ar. 67 mi kwadr. W okręgu radowieckim jest dm. 12, 515, mk. 62, 118, między nimi katol. 10, 286, gr. orm. 43, 283, żyd. 4, 822, innego wyznania 3, 727; a co do narodowości Rumun. 38, 015, Niemc. 14, 706, Rus. 5, 977 a innej narodow. 3, 283; w okręgu soleckim zaś dm. 4, 031, mk. 19, 292, między nimi katol. 4, 285, gr. orm. 14, 271, żyd. 400, innego wyznania 336; co do naro dowości Rumun. 14, 273, Niem. 2, 630, Rus. . 1, 026, innej narodow. 1362; razem zatem powiat liczy dm. 16, 546, mk. 81, 410 męż. 40, 884, kob. 40, 526, między nimi kat. 14, 571, gr. orm. 57, 554, żyd. 5, 222, innego wyznania 4063; co do narodow, zaś Rumun. 52, 288, Niem. 17, 336, Rus. 7003, innej narod. 4, 645. Urodzajna gleba i obfite wypasy skłoniły rząd do założenia wzorowej ekonomii skarbo wej i chowu koni poprawnej rasy. Duże i wygodne murowane stajnie i inne budynki gospodarcze wzniesiono nie tylko w mieście, ale i przyległych włościach, jak w Wojtynelu, Wikowie Górnym, w Hołowcu Władyka, Fratowcach Nowych Mitoka i t. d. W gó rach tutejszych dobywają jak w Suczawicy płyty piaskowcowe, ztąd mieszkańcy trudnią się przeważnie kamieniarstwem. Okolica Sol ki słynie łagodnym klimatem, ztąd urządzono tu zakład leczniczy. W Fuerstenthalu huty szklane. Wreszcie Kaczyka i jej okolica obfi tują w pokłady solne, wyzyskiwane w sali nach kaczyckich. Br. G. Radowel, w dokum. Radowl, Radow, sioło nad bezim. dopł. Uborci, pow. owrucki, o 16 Radowel w. na płd. wschód od Olewska, posiada kapl. katol. par. Olewsk. Niegdyś własność klasztoru karmelitów w Olewsku. Ob. Arch. J. Z. R. , cz. III, t. 2, 16. 23, 288, 290 292; cz. IV, t. 1, 48. Radowica, lewy dopływ Lutyni, która wpada do Warty, powstaje pod Rosakówkiem, o 5 klm. na płn. zach. od Dobrzycy, w pow. pleszowskim Jarocin, obraca młyny Jagłę i Zyburę, mija Witaszyce i uchodzi na przeciw Woli Książęcej, o 6 klm. na wschódpołud. od Jarocina, ubiegłszy do 6 klm. ; ob. Radobycz. E. Cal. Radowicze 1. w dokum. Rodowicze, wś, pow. kowelski dawniej w pow, włodzimier skim, na płd. od Kowla. Podług rewizyi zamku włodzimierskiego z 1545 r. własność wdowy Stadnickiej, która obowiązaną była do utrzymywania w zamku 1 horodni. Nabyta później przez Onufrego Gerwazego Steckiego, dotąd pozostaje w tej rodzinie. Znajduje się tu kapl. katol. par. Turzysk. Ob. Jabłonow ski, Rewizye, str. 12 i Pam. Kij. Arch. kom, , t. IV, cz. 2 26, 108, 184. 2. R. , w dokum. Rodowicze, wś nad rz. Łuhą, pow. włodzimirski, na płn. zach. od Porycka. Uroczyska no szą nazwę Żaskowska droga, Trystianiec i Szacniutyński staw. Podług rewizyi zamku wło dzimierskiego z 1545 r. należała do Denisa Radowickiego, który obowiązany był do utrzy mywania 1 horodni w zamku. Ob. Jabłonow ski, Rewizye, str. 51, 54 i 86; Pam. Kij. Arch. Kom. , t. IV, cz. 2 113 i Arch. J. Z. R. , t. I, cz. 4 80 88. 3. R. , w dokum. Radoczeż, Radoczyży, Naradoczyży, wś, pow. włodzimierski, na płn. zach. od Włodzimierza, w sąsiedztwie wsi Spaszczyzna; własność niegdyś monaste ru Spasa w Włodzimierzu. J. Krz. Radowiska Wólka, wś, pow. kobryński, na płd. zach. od Drohiczyna. Radowiska 1. Wielkie niem. Gross Radowisk dokum. Gross Reddewisch, Redebisch, wś kośc. w nowo utworzonym pow. wąbrzeskim, odl. milę na płd. wsch. od Wąbrzeźna; ma agenturę poczt. i dwukl. szkołę katol. z 2 naucz. i 144 dz. . Obszar wsi i kol. Trzonków wynosi 1053 ha 888 roli or. , 81 łąk, 8 lasu. W 1868 r. 178 bud. , 101 dm. , 682 mk. , 572 kat. , 110 ew. ; 1885 r. 121 dm. , 183 dym. , 832 mk. , 708 kat. , 124 ew. , z których na Trzonki przypada 44 mk. i 7 dm. Kościół, p. w. św. Jakuba apost. , jest patronatu rządowego. Istnieje przy nim bractwo św. Barbary od 1860 r. i bractwo Trzeźwości od 1859 r. ; w Kurkocinie jest kościół filialny p. w. św. Bartłomieja. Do par. dek. golubski, należą Radowiska W. M. , Pułkówko Anielewo, Zaradowiska i Krukocin. W 1867 r. liczyła 1353 dusz, w 1887 r. 1626. R. należały za czasów krzyżackich do komturstwa golubskiego. R. 1418 r. nadaje w. m. Michał Kuechmeister Janowi z Orzechowa Hannos von Orsechau za wierne usługi młyn wodny w E. Dan w Papowie ob. Gesch. d. Stadt. u. d. Kr. Culm v. Schultz, II, 98. Według krzyżackich ksiąg szkodowych z r. 1414 poniosła wś w czasie wojny znaczne szkody tamże, str. 146. Wizyt. Strzesza z r. 1667 donosi, że do probostwa należy 6 włók na mocy przywileju z r. 1340, wystawionego przez komtura kowalewskiego Betke de Bonszteke. Włościan było 20, dawali mesznego od każdej posiadłości 1 1 4 korca żyta. Komunikantów było 60. Proboszczem był Jerzy Radomski, przed nim Jan Wygnański st. 352. Do par. należała filia Zieleń. W nowszych czasach byli prob. Tomasz Grzankowski r. 1848 i Jakub Kozłowski r. 1856. 2. R. Małe, niem. Klein Radowisk, wś, tamże, posiada szkołę ewang. 1 naucz. i 90 dz. , obszaru zaś razem z wyk Bożąwolą 501 ha, 410 roli or. , 27 łąk, 7 lasu. W 1868 r. było we wsi 49 bud. , 22 dm. , 194 mk. , 55 kat. , 139 ew. , a na folw, 3 bud. , 1 dm. i 10 kat mk. ; w 1885 r. zaś 15 dm. , 39 dym. , 185 mk. , 61 kat. 124 ew. Na płn. zach. od wsi, na prawo od drogi z Wołyczyka, na równinie, naprzeciw jeziora bez nazwy; znajdują się okopy, odznaczające się niezwykle małemi rozmiarami. Średnice ich nie przenoszą 28 do 30 mtr. , wysokość 3 do 4 mtr. Obwód koła każdego z nich obłożony jest głazami. Wejścia prowadzące do wnętrza mają po 3 mtr. szerokości ob. Objaśnienie do mapy archeol. Prus. Zach. Ossowski, str. 6. Według krzyżackich ksiąg szkodowych z r. 1414 poniosła wś znaczne straty, została bowiem spalona, dobytek zaś uprowadzony. R. 1667 r. płacili gospodarze mesznego 5 korcy żyta i tyleż owsa ob. Wizyt. Strzesza, str. 354. 3. R. Małe, niem. Klein R. , dobra ryc, tamże; obejmują razem z folw. Bożąwolą 2 dm. i 13 mk. 320 ha, między temi 159 roli or. , 14 łąk, 53 lasu. W 1868 r. było tu 34 bud. , 12 dm. , 102 mk. , samych kat. ; r. 1885 zaś 10 dm. , 30 dym. , 157 mk. , 122 kat. , 35 ew. Do dóbr należy folw. Bożawola. R. 1667 te dobra były własnością Łosiów. Curiae duae nihil solvunt, pisze wizytator Strzesz ob. str. 354. R. 1424 zamienia w. m. Paweł v. Russdorf Janowi Orzechowa Hannos v. Orsechau wś Sierakowo Seyfersdorf na wś M. Radowiska wraz z tamtej szem jeziorem, lasem, łąkami i rozgartami, jako i większem i mniej szem sądownictwem z wyjątkiem drożnych sądów. Osadza go tu na prawie magdeb. , ale tak, że gdyby Jan umarł bez męzkich spadkobierców, córkaby go odziedziczyła. Za to będzie służył we wojnie, pomagał przy budowlach i płacił czynszu 1 funt wosku i 1 fen. koloński. Radowiska Wólka Radowica Radowicze Radowiska Radowica Radruż Dan w Malborgu ob. Schultz, Gesch. d. Stadt u. d. Kr. Culm, II, 100. Kś. Fr. Radówka, ob. Radawka. Radówka 1. wś włośc. nad rzką Wierszeradówką, pow. trocki, w okr. pol. , gm. i dobra skarbowe Merecz, o 6 w. od gminy a 98 w. od Trok, ma 8 dm. , 79 mk. katol. 37 dm. rewiz. . W skład okręgu wiejskiego wchodzą wsie R. , Dubieniki, Narulańce, Rud nia, Trośniki i Uciecha, oraz zaśc. Wierszeradówka, wogóle 178 dm. rewiz. b. włośc. skar bowych. 2. R. folw. , należy do dóbr Chołomierz, pow. horodecki, obejmujących 1986 dziesięcin. J. Krz. Radówka 1. lewy dopływ Radowy, do pływ Duby, powstaje w płd. zach. części Perehińska, w pow. dolińskim. Długość biegu 3 klm. Źródło leży 800 mtr. , ujście 525 mtr. npm. 2. R. , potok, w pow. cieszanowskim, wypływa z lasu Kujanka i wpada do Buczałkina obszarze gm. Zarodowy. Br. Ch. Radownica 1. niem. Radownitz, wś kośc. nad Krzywą Strugą dopły do Głdy, przy szosie do Złotowa odl. 10, 9 klm. na płn. zach. Posiada agenturę poczt. i stacyą tel. , od 1886 r. , szkołę kat. 1 naucz. i 64 dz. , szkołę ewang. 1 naucz i 121 dz. w 1887 r. . Par. ewang. Złotowo. Obszar wynosi 752 ha 574 roli or. , 31 łąk, 59 lasu. W 1885 r. 63 dm. , 100 dym. , 471 mk. , 342 kat. , 118 ew. , 11 żyd. Kościół kat. p. w. św. Barbary jest patronatu prywatnego, przy nim bractwo Trzeźwości od 1859 r. ; oprócz tego jest szpital dla 2 ubogich. W skład par. dek. kamieński wchodzą Radownica, Górzna, Kamień Hohenfier, Strassfurth czyli Gródna, Dwór Lendycki, Pokrzywnica, Franciszkowo, Nowydwór, Bergelau, Barkriege niem. , Antonienbusch już nie istnieje. Maryanowo i Józefowo. Obecnie 1887 buduje się nowy kościół w stylu ostrołukowym. Koszta oszacowano na 32, 000 marek, z której sumy jedna trzecia przypada na ubogą gminę. Przy kopaniu fundamentów znaleziono w miejscu, gdzie ma stanąć wieża, trzy urny, w których prócz popiołu znajdowały się małe gnaciki białe i kolczyki. Urny stały w rzędzie, jedna przy drugiej, obstawione w czworobok 4 kamieniami, nad urnami zaś leżał duży płaski kamień. Po wydobyciu rozsypały się na kawałki. Par. tutejsza leży na kresach dyecezyi chełmińskiej, w stronie zamieszkanej prawie wyłącznie przez protestantów. W parafii istnieje aż 6 szkół prot. , a tylko 2 katol. Kościołów zaś mają tu protest. 4 w Kamieniu, w Grodnej, w Krzywej Wsi i Górznej, a katolicy tylko jeden. Teraźniejszy prob. Dekowski położył około wybudowania nowego kościoła znaczne zasługi. Stary kościół był drewniany. R. 1867 r. liczyła par. 613 dusz, r. 1887 zaś 739. Kościół tutejszy był daw niej filią par. złotowskiej. Odłączenie i erekcya parafii nastąpiło w 1726 r. na podstawie darowizny dziedzica Jana Wiganda v. OstenSacken, którą d. 19 maja 1730 r. potwierdził arcyb. gnieźnieński Teodor Potocki; benedykcya nastąpiła r. 1744. Dawniej należała R. do dek. łobżenickiego, właścicielami zaś byli dziedzice dóbr radownickich; uwłaszczenie na stąpiło dopiero w pierwszej połowie bieżącego stulecia. R. 1653 było tu 20 włościan, daw niej 33; byli zobowiązani dawać mesznego po 1 korcu żyta czyli 4 rzeszetniki, owsa zaś per medietatem Wiz. Tebnica, 169. 2. R. , dobra ryc. tamże, obejmują razem z folw. Józe fowem, Maryanowem i Franciszkowem i leśn. Radownicą 3331 ha, między tymi 1874 roli or. , 180 łąk, 1180 lasu. W 1885 r. było w R. 12 dm. , w Fr. 4 dm. , 73 mk. , w leśn. 1 dm. i 7 mk. ; razem 500 mk. , 300 kat. , 200 ew. Go rzelnia parowa przerabia dziennie 225 cent. kartofli; oprócz tego jest tu młyn o 2 gan kach i hodowla była rasy holenderskiej. Do bra należą do towarzystwa dyskontowego w Berlinie; czysty dochód szacowano r. 1885 na 11, 479 mrk. Teraźniejszy administrator dóbr spuszcza jezioro tutejsze do rzeki Głdy przez kanał przekopany w środku wsi. R. 1653 posiadał te dobra Andrzej Grudziński, wojew. kaliski ob. Wizyt. Trebnica, str. 164; 1695 Maciej Działyński, także woj. kaliski, potem Ton OstenSaken, po nich Grabowscy. R. zaś 1866 nabył te dobra Dr. Strousberg ob. der Kreis Flatow von Schmitt, str. 290. 3. R. , niem. Forsthaus Radawnitz, leśnictwo, tamże, 1885 r. 1 dm. i 7 mk. Kś. Fr. Radownie, wś, pow. kobryński, w 5 okr. pol. , gm. Janów Iwanowo, o 90 w. od Kobrynia. Radruż al. Radroż, wś, pow rawski, odl. 19 klm. na płd. zach. od Rawy Ruskiej, 9 klm. od sądu pow. w Niemirowie, 5 klm. od urz. poczt. i st. kol. jarosławskosokalskiej w Horyńcu. Na płn. wschód leży Dziewięcierz, na wschód Wójtowszczyzna, na połud. Smolin, na połud. zach. Huta Kryształowa, na zachód Sieniawka, na płn. zach. Wólka Horyniecka i Horyniec 4 ostatnie w pow. cieszanowskim. Wieś leży w dorzeczu Wisły za pośrednictwem Basenki dopływu Lubaczówki i Gliniańca, prawobocznego dopływu Basenki. Do Gliniańca podąża z obszaru kilka małych dopływów, wpadających poza obrębem wsi. Wieś składa się z części Gaje Lasowe rus. Haji Lisowi, al. Na Lesie, Goły, Hałanie, Hrynie, Kohuty, Kozaki al. Kużyki, Kupibida, Kurji, Kuciery al. Kuczyry, Nakoneczny, Petryczyny, Prusie al. Prusy, Sopot Mały i Wielki. We wschod. wyższej części obszaru wznoszą się Dąbrowniczy do 355 mt. Radówka Radownica Radownie Radówka Radruż znak triang. i Załuczka do 351 mt. ; w stronie zachodniej Smorodniki do 280 mt. Na płd. wschód leży las, , Sucha Lipa. Własn. wiek. Kazimierza Andruszowskiego ma roli or. 378, łąk i ogr. 97, past. 37, lasu 931; własn. mn. roli or. 3694, łąk i ogr. 338, past. 788, lasu 25 mr. W r. 1880 było 299 dm. , 1564 mk. w gm. , 10 dm. , 70 mk. na obsz. dw. ; 43 rzym. kat. , 1554 gr. kat. , 32 izrael. , 5 innych wyznań; 58 Polaków, 1563 Rusinów, 11 Niemców. Par. rzym. .kat. w Horyńcu, gr. kat. w miejscu, dek. lubaczowski, dyec. przemyska. We wsi jest cerkiew i szkoła jednokl. od 1873 r. . Za czasów Rzpltej należała wieś do sstwa lubaczowskiego. W lustracyi wojew. bełzkiego z r. 1766 rkp. Ossol. , Nr. 2835, str. 120 nn. czytamy W tej wsi poddani za prawami siedzący reproduxerunt przywileje i prawa swoje, a naprzód Dubniewicze pokazali konsens czyli prawo od JWPana ssty lubaczewskiego dane, przez Zygmunta III w r. 1605, Jana III w r. 1684 przywilejem potwierdzone, którym to konsensem JW. Płaza młynu i gruntów do niego należących kupienia od Hałania, mielnika radrożskiego, z przyległościami w prawie Hałania wyrażonymi, do tegoż młyna należącymi, to jest niwkę nad potokiem po drogę od Smolina idącą pomiędzy młyn Hrynia ku górze się ciągnącą, tudzież 3 ćwierci między gromadzkimi leżące i czwartą ćwierć oddzielnie, tudzież obszaru przy lesie Gorajców i lesie Potylickim będącego pozwolił, od robocizny, powozów, żyrowizny, dani miodowej, osepu dawania uwolnił, robienia piwa, palenia i szynkowania gorzałki pozwolił, który to konsens królowie Zygmunt III i Jan III, jako wyżej wyrażono, potwierdzili. Dubniewicze pokazali drugi konsens czyli prawo od JW. Lubomirskiego, woj. krakowskiego, in rem szlachetnego Dubniewicza, wójta radrożskiego, dany, przywilejem Jana III w Jaworowie d. 6 lipca 1684 r. potwierdzony, którym konsensem JW. woj. krakowski przy roku 3 ćwierci, to jest półłanku i ćwierci Knyżyńska zwanej z ogrodami i sianożęciami dawniej nadanymi zachowuje i tegoż Dubniewicza wraz z sukcesorami od wszystkich podatków i składek gromadzkich solvis oneribus Respublicae uwalnia, który konsens Jan III potwierdzając, tegoż Dubniewicza przy Minie roli gromadzkiej za łąką nadanej, z sadzawką, ogrodami dwoma, obszarem w lesie Głuchym, do domostwa potylickiego należącym, Jako z prawa od JW. Płazy, ssty lubaczewskiego, danego używali, zachowuje i od składek gromadzkich uwalnia salvis oneribus Respublicae. Siedzi poddanych za tem prawem 7, mają pola ćwierci 4 między gromadzkimi i tam ćwierć na Baszenkach na staj 6, kąt od granicy smoleńskiej na staj 23 i zagonów 11, niwę przy tejże granicy na staj 27 i tamże łąki na wozów siana 12 i łąkę pod Czuryłową na wozów siana 8. Z tych pól wyprawują dragana na usługę Huty Kryształowej. Hałanie, mielnicy reproduxerunt przywilej Jana Kazimierza, zdarty, zepsuty i żadną miarą nieprzeczytany, na dole tylko pismo. Siedzieli za tem prawem 9, mają młyn na potoku o jednym kamieniu, z którego miarkę trzecią biorą, pola ćwierci 3 między gromadzkimi mają. Powinności ich za niewyprawienie dragana zł. 51 gr. 20, za niekarmienie wieprza zł. 15 gr. 15 z groszowym płacić. Powozów 4 o mil 12 dają i siekierkę na tydzień po 3 dni odbywają. Hrynie, mielnicy reproduxerunt przywilej Jana w Jaworowie d. 20 października r. 1679 dany, którym kupienia młyna na potokach między podrożem stojącego, z obszarem pola przy tymże młynie leżącym, trzecią miarkę za grzywien 12 pozwolił, pospieszeństwo tych grzywien na tymże młynie, przedanie młyna tego za wiadomością króla ostrzegł. Żadnego czynszu ani dań z młyna i pól nienaznaczając, ale tylko przychyliwszy się do dawniejszych przywilejów Zygmunta Augusta i Zygmunta III prawo pomienionych mielników w całości zachował. Mielników za tem prawem siedzi gospodarzów 18, mają młyn na potoku o jednym kamieniu, z którego miarkę trzecią biorą, tudzież pola ćwierci dwie między gromadzkimi, niwę, w której staj 130; łąkę na wozów siana 30. Powinności ich jednego wyprawują dragana, za niewyprawienie drugiego zł. 51 gr. 20, za nieukarmienie wieprza zł. 15 gr. 15 z groszowym płacą, powozów 4 o mil 12 dają, siekierą na tydzień dni 3 odbywają. Osiadłość i powinności tejże wsi Ta wieś osiadła na łanach 34 1 2, to jest ćwierciach 138 po 12 zagonów mających, zagrodach 16, niw więcej 40 mająca, z których do cerkwi należy ćwierci 4, pod Dubniewiczami ćwierci 5 i niwy, pod mielnikami ćwierci 5, w arendę dodanych ćwierci 5, do Huty Smoleńskiej ćwierci 3, reszta pól pod poddaństwem, do pańszczyzny, i różnym z różnych wsi na czynsz idąca. Poddanych w tej wsi z leśnymi, tywonami, polowymi znajduje się 127. Powinności te Poddani z ćwierci osiadłej dni 4 pańszczyzny i szarwarku 4, pociężni ciągłem, piesi pieszo odbywają, żurowego zł. 2, czynszyku drobnego gr. 6, kurę jedne i jaj 5 oddają. A ze trzech zagonów osiadłych czwartą część powinności tych pełnią; z pustych ćwierci czynszu strożnego zł. 18, z pól sznurem mierzonych ze staji ozimego zł. 1 gr. 6, a na jare sianego po gr. 18, a ogrody, sadki, według taksy płacą. Tkacze z warsztatu po półsetka robią. Na zakos, obkos, zażyn, obżyn i tłokę wychodzą; konopi każdy po garści 15 moczy, międli, we Radstaedt dług próby oddaje i z pańskiego przędziwa po motków 3 arszenowych przędzie. Osep owsa jak od którego można wziąć podług ustano wienia oddają. Stronki od owcy po gr. 10 płacą, inne zaś powinności, jako to wywoże nie tramu, oranie, radlenie, drew, kołów, żer dzi wożenia, młócenia zwyczajem innych wsi odbywają. Arendy karczemnej podług kon traktu zł. 2550 wypłacającej, commoda et adiuncta takowe 1 Browar z winnicą i karcz mą; 2 młynów 2 o jednym kamieniu z wy miarem dwóch miarek; 3 żarnowe zwyczajem innych wsi; 3 pola ćwierci 5 z ogrodami i łą kami; 5 poddanych pociężnych 6, pieszych 6, po dniu pańszczyzny i dniu szarwarku, tu dzież dni powinne latem odbywających. Konserwacya budynków przez arendarza ostrze żona. Intrata roczna z wsi Radroża wymie niona szczegółowo, str. 122 efficit 8778 zł. 25 gr. 12 denarów. Onera et expensa fundi wymienione również szczegółowo wynoszą 382 zł. 12 gr. Lu Dz. Radrużka, al. Na Radrużce, młyn i folw. w Horyniu, pow. cieszanowski. Radschuetz, 1431 Ratschicz, wś nad Odrą, pow. stynawski, par. ew. i kat. Koeben. W W 1842 r. 54 dm. , folw. , 403 mk. 42 katol. , szkoła ewang. , gorzelnia, cegielnia, przewóz na Odrze. Radstaedt, w pow. babimoskim, ob. Radomirz. Radszen niem. 1. wś na prus. Litwie, pow. pilkałowski, st. pocz. Kussen. 2. R. al. Szmeitkehmen, wś, tamże, pow. stołupiański, st. pocz. Mehlkehmen. 3. R. , wś, tamże, pow. pilkałowski, st. pocz. Schillehnen. 4. R. , wś, pow. stołupiański, st. pocz. Sodargen. Ad. N. Radszuhnen niem. , wś, pow. wystrucki, st. pocz. Jodlauken. Radtkehmen niem. , wś na prus. Litwie, pow. darkiejmski, st. pocz. Szabienen. Radtkenhoefen niem. , dobra, pow. labiewski, 1 klm. od st. poczt. , tel. i kol. żel. w Labiewie. Raduchów 1. wś, domin. i okr. domin. nad Bystrzem, lewą odnogą Prosny, pow. odolanowski Ostrów, o 8 klm. na północowschód od Grabowa, par. Grabów dawniej Giżyce w król. polskiem, poczta w Grabowie, st. dr. żel. w Ostrzeszowie o 22 klm. R. istniał już przed r. 1523; w r. 1579 składal się z 2 1 2 łanów, 4 zagrod. , 1 komorn. i 2 rzemieśln. ; właścicielką była Jadwiga Kakawska z pobliskiej Kakawy. W r. 1618 stał tu młyn o 3 kołach a dziedzicem był Andrzej Zajączek. Wś ma obecnie 10 dm. , 86 mk. 78 kat. , 8 prot. . Dominium liczy 127 mk. w 9 dm. ; obszaru ma 635 ha, czyli 345, 37 roli, 74, 71 łąk, 187, 60 lasu, 2, 25 nieuż. i 25, 57 wody; cz. Słownik Geograficzny T. IX. Zeszyt 102. doch. gr. 4445 mrk; cegielnia i młyn wodny; mleczarnia i chów bydła oldenburskiego. W skład okr. domin. wchodzi młyn Górski na Bystrcu; cały okr. ma 10 dm. , 136 mk. 73 kat. , 63 prot. . 2. R. al. Raduchowo, folw. , pow. wschowski Leszno, tuż pod Osieczną, o 9 klm. na północowschód od Leszna, ma ob szaru 141, 33 ha 109, 81 roli, 27, 80 łąk, 0, 61 pastw. , 0, 89 nieuż, i 2, 22 wody; cz. doch. grunt. 1464 mrk; chów bydła, nabiał i maślamia. Dawniej wchodził w skład dóbr Osieczno; w Spisie gmin i okręgów nie wyka zany. E. Cal. Raducie 1. wś, pow. święciański, w 3 okr. pol. , gm. Melegiany, okr. wiejski i dobra Kublickich, Poleś, o 5 w. od gminy, 14 dusz rewiz. 2. R. , zaśc. szlach. , pow. święciański, w 3 okr. pol. , o 30 w. od Święcian, ma 2 dm. , 17 mk. katol. Raduciszki, fol. , pow. wiłkomierski, gm. i par. Subocz, o 62 w. od Wiłkomierza; własność Chrzczonowiczów. Raducki Folwark, wś i fol. , pow. wieluński, gm. Radoszewice, par. Osyaków, odl. od Wielunia 13 1 2 w. , ma 6 dm. , 40 mk. ; ob. Raduczyce. Raducz, wś i fol. nad rz. Rawką i Białką, pow. rawski, gm. Maryanów, par. Babsk, odl. 12 w. od Rawy; wś ma 12 dm. , 84 mk. ; fol. 7 dm, , 71 mk. W 1827 r. było 22 dm. , 154 mk. W 1886 r. fol. Raducz lit. AB z nomenkl. Przewodowice rozl. mr. 1493 gr. or. i ogr. mr. 854, łąk mr. 97, lasu mr. 525, nieuż. mr. 17; bud. mur. 7, z drzewa 19; płodozmian 7 i 8polowy; cegielnia, pokłady torfu. W skład dóbr wchodziły poprzednio wś R. os. 19, z gr. mr. 20; wś Julianów os. 6, z gr. mr. 125. Br. Ch. Raducze, wś, pow. czauski, gm. Radoml, ma 28 dm. i 212 mk. Raduczyce al. Raduszyce, wś, os. karcz. i dobra nad rz. Wartą, pow. wieluński, gm. Radoszewice, par. Osyaków, odl. od Wielunia 10 w. ; wś ma 63 dm. , 386 mk. ; os. 1 dm. , 6 mk, ; os. karcz. 1 dm. , 4 mk. Lib. Ben. Łaskiego II, 112 i 133 w opisie par. Osyaków powiada, że R. należą do par. Ruda, a pleban w Osyakowie pobiera tylko po groszu od mieszkańców i za te pieniądze utrzymuje wikaryusza. W opisie zaś par. Ruda powiedziano, że R. należą do par. Osyaków a pleban w R. pobiera tylko świętopietrze. W 1552 r. własność arcyb. gnieźnieńskiego, miały 6 osad. , 6 łan. Dwaj sołtysi dziedziczą 1 łan. Kuźnica nowo zbudowana o 1 kole Pawiński, Wielkp. , II, 289. Dobra Raduczyce składały się w 1886 r. z fol. R. al. Raducki fol. Bronisławów i Kazimierzów, rozl. mr. 3371 fol. Raducki gr. or. i ogr. mr. 233 łąk mr. 55, past. mr. 47, lasu mr. 1476, w odpadkach mr. 1130, 29 Radrużka Radschuetz Radszen Radszuhnen Radtkehmen Radtkenhoefen Raduchów Raducie Raduciszki Raducki Folwark Raducz Raducze Raduczyce Radrużka Raduczyzna Raduee Radwa Raduga Radugiszki Raduhn Radul Radule Radulin Raduł Raduń Raduczyszki nieuż. mr. 37. razem mr. 2978; bud. mur. 4, z drzewa 21; fol. Bronisławów gr. or. i ogr. mr. 281, past. mr. 2, nieuż. mr. 5, razem mr. 288; bud. mur. 2, z drzewa 6; fol. Kazimierzów gr. or. mr. 103, nieuż. mr. 2. razem mr. 105; bud. z drzewa 3; las urządzony w kolei 80le tniej; gorzelnia. W skład dóbr wchodziły po przednio wś R. os. 69, z gr. mr923; wś Fol wark Raducki os. 18, z gr. mr. 187; wś Dro bnice os. 63, z gr. mr. 1268. Br. Ch. Raduczyszki, fol. nad potok. Burbiszki, pow. trocki, w 2 okr. pol. , o 36 w. od Trok, 1 dm. , 15 mk. 8 katol. , 7 prawosł. . Raduczyzna, zabudowania w Łukawicy, pow. cieszanowski. Radue al. Raduee, dawniej Radwa, prawy spławny dopływ Prośnicy Persante w Pomeranii. Raduga, sioło, pow. homelski, gm. Wietka, ma 139 dm. i 247 mk. , z których 2 zajmuje się kowalstwem, 50 wychodzi na zarobek. Radugiszki, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 3 okr. pol. , o 55 w. od Nowoaleksandrowska. Raduhn niem. , ob. Radunia. Radul, słoboda w pow. horodniańskim gub. czernihowskiej, nad Dnieprem, ma 3000 mk. , 2 cerkwie, 2 fabryki powozów, znaczna przy stań i st. pocz. , 31 w. na północzachód od mka Rzepki. Radule Szlacheckie i Włościańskie wś nad rz. Narwią, pow. mazowiecki, gm. Stelmachowo. par. Tykocin, posiada wiatrak i 1169 mr. obszaru. Mieszka tu drobna szlachta i włościanie. W 1827 r. było 6 dm. , 23 mk. Z. Gloger odnalazł tu zabytki z epoki krzemienia ob. t VI, 909. Radulin, wś, pow. nowogradwołyński, gm. Smołderów, ma 286 dusz włośc; ziemi włośc. 1304 dzies. Należy do klucza smołderowskiego hr. Alfreda Potockiego. L. R. Raduł, potok, prawoboczny dopływ pot. Szybenego dopływu Czeremoszu Czarnego. Nie podaje go ani mapa Galicyi Kumersberga sekc. 54, ani spec. mapa mon. austr. Z. 13. Col. 31 i Z. 14, Col. 31. Br. G. Raduń 1. mko rząd. nad rzką Raduńką, pow. lidzki, w 4 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra skarbowe Raduń, o 28 w. na płn. zchód od Lidy, 35 w. od Wasiliszek a 77 w. od Wilna, przy bocznej drodze, która w XVI w. była najkrótszym traktem pomiędzy Wilnem a Krakowem. W 1881 r. było 1526 mk. 757 męz. i 769 kob. ; w 1866 r. 91 dm. , 869 mk. 361 katol. i 508 żydów; kościół katol. drewniany i takaż kaplica, synagoga, zarząd gminy, szkoła ludowa, do której w 1885 6 r. uczęszczało 56 chłopców i 2 dziewczyny. Własność skarbu, który ziemię oddał włościanom na wykup. O ćwierć mili od miasteczka, na rozległej płaszczyźnie, przy wsi Horodyszczu, znajduje się wielki okop, a chociaż mieszkańcy nazywają go szwedzkim, kształt jego wszakże i nazwisko przyległej wsi okazują, że jest dawnem grodziskiem. Podług Balińskiego Star. Polska, III 259 R. zwany jest cd ziemiopisarzy i wędrowników XVI w. Radomi. Miasteczko stanowiło niegdyś ekonomią stołu królewskiego. Podług lustracyi z 1538 r. było tu 7 ulic prócz rynku i 210 dm. chrześciańskich, bo żydom wzbroniono osiadać. Znajdowało się 35 szynków do sprzedaży piwa, 7 miodu a 1 tylko gorzałki. Następnie R. stanowił ststwo niegrodcwe, które w 1770 r. obejmowało w sobie mczko z przyległościami. W 1766 r. posiadał je Józef Tyszkiewicz, kasztelan mścisławski, który zeń opłacał kwarty złp. 2616 gr. 5, a hyberny złp. 2690. Na sejmie z r. 1773 75 Stany Rzpltej załatwiając wielokrotne spory o granice tego sstwa zachodzące, przez oddzielne prawo wyznaczyły komisarzy ad hoc z 6 urzędników, dla ostatecznego ich załatwienia. W Metr. litewskiej szereg starostów raduńskich rozpoczyna pod koniec XV w. Janusz Kostewicz 1498 1527; dalej idą Jan Hlebowicz 1527, Szymko Maćkiewicz 1532 1541, Stanisław Kieżgajło 1546 1549, Augustyn Fursowicz 1551, Jurij Wołczkowicz 1556, Jan Hercyk 1569 i Mikołaj Talwosz 1581. Kościół par. katol. p. w. N. M. P. Rożańcowej pochodzi z 1838 r. , przeniesiony tu ze wsi Koleśniki z powodu zamknięcia tam klasztoru karmelitów. Poprzednio istniał kościół od 1752 r. , który zgorzał; odbudowany w 1801 r. , temuż uległ losowi. Na cmentarzu grzebalnym kaplica. Par. kat. , dekanatu raduńskiego, 7522 wiernych. Dawniej znajdował się kościół filialny we wsi Dubiczach. Dekanat raduński obejmuje 11 parafii R. , Ejszyszki, Wasiliszki, Nacza, Bieniakonie, Zabłocie, Wawiorka, Iszczołna, Woronów, Ossów i Soleczniki, razem 58, 768 wiernych. W parafii powierzchnia równa bezleśna, w niektórych miejscach porosła krzakami i pokryta bagna mi. Gleba piaszczysta, żwirowata. Zraszają rzeki Dzitwa, Pielasa, Raduńka, Naczka, Sopuńka, Jodub. W skład okr. wiejskiego wchodzi mko R. , wsie Juciuny, Straczuny, Horodyszcze, Jatowty, Popiszki, Składańce, Wojkuńce i zaśc. Poraduń, w ogóle w 1864 r. 565 dusz rewiz. włośc. skarbowych, 3 jednodworców i 32 ludzi wolnych. Gmina R. należy do 3 okr. pokoju do spraw włośc. w mku Ej szyszkach oraz do 3 rewiru powołanych do służby z pow. lidzkiego tamże, składa się z 4 okr. wiejskich R. , Możejki, Kiwańce i Pielasa i obejmuje 67 wsi, mających 536 dm. , zamieszkałych przez 6969 mk. włościan. Podług spisu z 1864 r. było w gminie 1740 dusz rewiz. Raduczyszki b. włośc. skarb. , 346 włościan uwłaszczonych, 85 jednodworców, 56 żydów rolników, i 32 ludzi wolnych, w ogóle 2259 dusz rewiz. 2. R. , wś poradziwiłłowska, na prawym brzegu rzeki Uszy, pow. nowogródzki, w 4 okr. pol. i gm. mirskiej, ma 99 osad pełnonadziałowych; miejscowość bezleśna, grunta pszenne, łąki za lewne wyborne. 3. R. , fol. dóbr Czeresowo. pow. lepelski, własność Reuttów. 4. R. , do bra, pow. połocki, w 1758 r. dziedzictwo Żochowskich. 5. R. , dobra, pow. siebieski, ma ją 920 dzies. ziemi dworskiej. Należy do nich folw. Połozowo. Własność sukcesorów Józefa Ogińskiego. J. Krz. A. Jel. Raduń 1. al. Radun, niem. Radun, wś kośc. pow. i obw. sąd. opawski, na Szląsku austr. , nad pot. Radunką, tworzącym granicę od gm. Wirszowic Wrschowitz. Graniczy od płn. z Kileszowicami Gilschwitz, od zach. z Chwalkowicami i Wirszowicami, a od wsch. z Podwichowem i Suchemi Łażcami Sucholasetz. Wznies. 284 mt. npm. W płd. stronie las Radunka. Wś ma 71 dm. , 564 mk. , 563 rzym. kat. , 1 prot. ; 553 Czechoszląz. , 11 Niemców 1880 r. . Kościół par. katol. i szkoła ludowa w miejscu. Sąd, urz. podat. i pocz. w Opawie. Powyżej wsi, pod lasem Radunką, na wzniesieniu, wśród pięknego parku angielskiego, nad romantyczną doliną Radunki, stoi dwupiętrowy zamek Raduń. Jest to ulubione miejsce wycieczek mieszkańców Opawy. Własność hr. Bluecher von Wahlstatt. 2. R. Wielki, niem. GrossRaaden, i Raduniek al. Radunek, niem. NeuRaaden, dwie wsi, tworzące jedną całość tabularną, pow. i obw. sąd. kamiowski. Leżą w dolinie pot. Ramsel. Od płn. wschod. wznosi się Kieferberg 593 mt. , na płn. zach. Kahlberg 661 mt. , w płd. zach. Raduńska góra 630 mt. , a na płd. wsch. Eichberg 528 mt. . Wieś R. Wielki wznies. 370 mt. npm. Obszar obu wsi graniczy od wschodu zapomocą doliny Opawicy z Branczycami Bransdorf i Kościelcem Weisskirch, od płn. z Jeźnikiem Moessnig i z Goczałkowicami Gotschdorf, od zach. z Kronsdorfem, a od płd. z Łączkami Wiese. Mają 86 dm. , 558 mk. , 549 kat. , 9 prot. ; 552 Niem ców, 6 Czechoszląz. r. 1880. R. Wielki ma szkołę ludową i kościół par. Sąd i urz. podat. w Karniewie 7 1 2 klm. , a urz. pocz. w Ko ścielcu. Br. G. Raduń 1. niem. Raduhn, wś włośc. na Kaszubach, pow. kościerski, nad jez, Radunią, nad granicą pow. chojnickiego, odl. 3 1 2 mili na płd. wschód od Kościerzyny, st. pocz. Dziemiany, par. kat. Leśno, ew. Lipusz. Zawiera 11 gburs. posiadł. i 12 zagr. , razem 1075 ha 900 roli, 62 łąk, 24 lasu. W 1869 r. było 24 dm. , 274 mk. . 259 kat. , 15 ew. ; 1885. r. 35 dm. , 65 dym. . 352 mk. . 346 kat. , 6 ew. We wsi jednoklasowa szkoła 1 naucz. i 72 dz. . Na północ od R. ciągnie się wyniosły obszar, dochodzący w górze Gomolnik 194 mt. R. 1711 pobierał ztąd prob. mesznego 2 1 2 korca żyta i tyleż owsa Wizyt. Szaniawskiego, str. 69. R. 1772 posiadał tę wieś, wówczas folw. , kapitan v. Manteuffel ob. Zeitsch. des Westpr. Gesch. Ver. , XV, str. 107. 2. R. , niem. Radun, zamczysko niegdyś i jezioro, które oblewa zachodnią część Wałcza ob. Pow. wałecki przez Calliera, str. 46 i Kod. dypl. Wielkop. , 865. Kś. Fr. Raduń, 1228 Raduna, 1534 Radonna. wś. dobra i kol. , pow. toszeckogliwicki, par. Wisznice, odl. 1 1 4 mili od Toszka. Dobra ryc. mają 1818 mr. 696 mr. lasu; wś ma szkołę katol. , karczmę, młyn na stawie, 821 mr. , kol. ma 70 mr. W 1861 r. wś 63 dm. , 507 mk. 6 żyd. , kol. 21 dm. , 165 mk. katol. Radunek al. Rodunek, Rudonek, ob. Rudunek. Radunia 1. kaszub. Redunia, niem. Radaune, jedna z większych rzek na ziemi kaszubskiej. Ma początek nie w jez. ostrzyckiem, jak często podają, lecz powstaje z połączenia dwóch rzeczek. Większa wypływa z jez. Stasiczna pod Stężycą, w pow. kartuskim, przerzyna potem połudn. część jez. raduńskiego, Odnogą zwaną, płynie przez jez. raduńskie więcej jak 2 mile długie i wchodzi pod Chmielonkiem w jez. Kłodno. Ztąd zwraca się pod Zaworami na południe do jez. Małe Brodno, przerzyna szosę kościerskobytowską i wpada pod Ręboszewem do W. Brodna, a z niego do jez. ostrzyckiego, ciągnącego się w kształcie podkowy u stóp malowniczej wyżyny, lasem pokrytej. Drugi dopływ wychodzi z jez. Długiego, oddzielonego od jez. Stasiczna tylko 1 3 mili szerokim przesmykiem. Ztąd dąży w płn. wschodnim kierunku przez jez. Grodno al. Dąbrowskie, dalej przez Patulskie, a z niego wpada pod Pierszczewkiem w jez. Kolano, stanowiące płd. zach. część jez. Ostrzyckiego. Z niego wychodzą oba dopływy już połączone. Radunia odtąd aż do Żukowa przedziera się w płn. wsch. kierunku przez płaskowzgórze, ciasnem łożyskiem, o stromych malowniczych brzegach. Przepływa ona jez. Trzebno, mija Goręczyn, Somonino i Kiełpin, płynie dalej przy Wyczechowie, Osowie, pod hamernią Rutkami i Borkowcem i przeciąwszy kolej i szosę gdańskokartnską dochodzi Żukowa. Tu wstępuje w szeroką dolinę i przyjmuje z lew. brzegu Słupiankę, a za Żukowem strugę Strzelniki, stanowiącą granicę między pow. kartuskim i gdańskim. Przy Luiskach Ellernitz wstępuje w pow. gdański i wykręca się ku południowi. Odtąd, płynąc prawie równolegle z torem nowej kolei kartuskiej, tworzy granicę między pow. kar Raduń Raduń Radunek Radunia tuskim a gdańskim. Zaraz za Luiskami przyjmuje z prawej strony z pod Przyjaźni strugę Ellerbeck może Luiską. Potem mija Niestępowo, Sulmin, Widlino, Łapino i Kolbudy. Tu tworzy mały wodospad i przyjąwszy z praw. brzegu Reknicę, przerzyna trakt gdańskoko ścierski. Od Popówki aż do Pruszcza płynie przeważnie w zach. kierunku, tworząc znaczne wygięcia. Na tej przestrzeni leżą nad nią Dolne i Górne Prągowo, Bielkowo i Bielkówko, Gołąbkowo, Goszyn, Prędzieszyn, Straszyn i Jaśki. Nieco przed Pruszczem zwraca się R. nagle ku północy i dzieli się na dwie odnogi, Nową i Starą Radunię. Ostatnia płynie naprzód przy św. Wojciechu i Lipiczu w płn. kierunku; przed wsią Nobel wykręca się ku wschodowi i przy Nonnenhof uchodzi do Motławy. Nowa Radunia nie jest właściwą rzeką, lecz kanałem 1 1 2 mili długim, wykopanym za czasów krzyżackich między r. 1348 1354 przez Gdańszczan. Ciągnie się on prostą linią przy Świnich Głowach, Górce Hoppenbruch i Starym Szotlądzie równolegle z szosą i kol. gdańską do Gdańska, gdzie się łączy z Motławą, zasilając wodą liczne młyny i fabryki. Dla tego w czasach wojennych nieprzyjaciele często go przecinali, co dla Gdańszczan zawsze wielkim było ciosem. Uczynili to najprzód Krzyżacy r. 1454 i 1455, gdy Gdańszczanie stanęli po stronie związkowców. Za ich przykładem poszedł r. 1577 Stefan Batory, potem r. 1734 Rossyanie pod generałem Lascy, wreszcie r. 1811 Francuzi pod ks. Eugeniuszem. Podział wody między Starą a Nową Radunią reguluje śluza przy Pruszczu. Spad ma R. bardzo znaczny. Jezioro Stasiczno bowiem, zkąd wypływa główna jej odnoga, leży 505 st. npm. a długość rzeki od Ostrzyc począwszy wynosi tylko 9, a z zakrętami 13 mil. Spad ten jest nieregularny; bowiem od Ostrzyc do Żukowa na 2 4 5milową przestrzeń przypada 165, 33 stóp; od Żukowa do Niestępowa na 1 2 5 mili 27 stóp; od Niestępowa do Kolbud na 1 1 10 mili 17307; od Kolbud do Jasków na 2 1 10 mili 2067 stóp, wreszcie od Jasków do śluzy pod Pruszczem na 1 5 mili 27, 12 stóp. R. nie jest spławna, ale pędzi za to wiele młynów i hamerni. Brzegi rzeki są po większej części bardzo wysokie; okolica przez którą płynie należy do najpiękniejszej na ziemi kaszubskiej ob. Land und Leute des Landkr. Danzig von Brandstaeter, str. 76 80; Program gimn. św. Jana w Gdańsku z r. 1869, gdzie jest i mapa jeziór raduńskich; Kassubei und Tuchler Halde von Pernin, str. 68. Niektórzy utrzymują, że Radunia jest to ów Eridanus, o którym wspomina już Hezyod Theog. 338 i Herodot III, 115, opowiadający, że na północ jest w Europie rzeka Eridanos zwana, wpływająca do morza północnego, zkąd bursztyn pochodzi. W tej rzece utopił się według greckich mitów Faeton, strącony gromem Jowisza z rydwanu słonecznego ob. St. Adalbert von Pawłowski, 1868, str. 57. 2. R. , niem. Radaunesee, naj większe z jezior raduńskich. Do klasztoru w Żukowie należała jego północna cześć od wsi Przewozu do Chmielonka ob. Klasztory żeńskie p. Fankidejskiego, str. 61, 3. R. , niem. RaduhnerSee, jezioro na pograniczu pow. kościerskiego i chojnickiego; nad niem leży wś Raduń. Kś. Fr. Radunica, rzka w pow. mozyrskim ob. Mozyrz, t. VI, 758. Radunin, wś, pow. sokólski, w 3 okr. pol. , gm. Ostrów, o 39 w. od Sokółki. Raduńka, rzeczka w pow. lidzkim, prawy dopływ Dzitwy, wypływa z błot około wsi Lewkiszki, płynie w kierunku południowowschodnim pod wsiami Lebiedniki, Nowosady, Maczuńce, Kiwańce, Poluńce, mkiem Raduń, wsiami Horodyszcze, Rachny, Mielewicze i Kiemejsze. Radunka, w dokum. Roduń, rzeczka na lewym brzegu Dniepru, powyżej Kijowa, dopływ Czartoryi, stanowiła granice ziemi monasteru Michajłowskiego. Raduńka al. Radunka, potok, powstaje w lesie Kożuchu 499 mt. , na granicy gm. Wirszowic i Jakubszowic, w pow. opawskim. Płynie zrazu na płd. wschód, poczem zwraca się na płn. i wchodzi na obszar Radunia, płynąc uroczą doliną. Przepływa tu trzy stawki, a opuściwszy obszar Radunia, przechodzi na łąki Kileszowic Gilschwitz i uchodzi do prawego ramienia Morawicy, zwanego Młynówką Muehlbach. Długość biegu 9 klm. Raduńskie jeziora, niem. RadauneSeen, grupa 22 jezior, które rozłożyły się w formie elipsy, dokoła wyniosłego tarasu wyżyny baltyckiej, ciągnącego się z płd. zach. na płn. wschód prawie przez środek pow. kartuskiego. Pierwsze z rzędu jest jez. Stasiczno al. Stężyckie, wznies. 162 mt. npm. zachowujemy tu porządek, w jakiem te jeziora są ponumerowane na mapie dodanej do programu realnego gimnazyum św. Jana w Gdańsku z r. 1869. Z kolei idzie jez. Radunia, największe z całej grupy, także 162 mt. wznies. , 2 mile długie a 1 20 do 1 5 mili szerokie. W najwęższem miejscu poniżej Przewozu Lindenhof przechodzi kartuskobytowska szosa. Południowa część jeziora nazywa się Odnogą. Zatokami niejako tego jeziora są pod Łączynem w płd. stronie jez. Łączyńskie, w płn. Nierzostowe. Odnoga przy Łączyńskiej Hucie zowie się Modszadowo a pod Lipowcem Karsno. Z zach. strony spływają do jez. Raduńskiego jeszcze trzy ważniejsze Nowowiejskie, Borucińskie i Glinno, Między Żurominem a Boru Radunica Radunin Raduńka Radunka Radunica Radutycze Raduschkowitz Raduschkowitz Radusz Raduszki Raduszy Radwa Radwan cinem leży jez. Żurowiska, małych rozmiarów. Drugi koniec elipsy, którą tworzą jez. Raduńskie, rozpoczyna się jez. Długiem, leżącem w pobliżu od Stężyckiego. Za niem idzie jez. Grodno al. Dąbrowskie, 167 mt. npm. , dalej Patuły, 1595 mt. npm. . Kolano pod Pierszczewkiem, stanowiące płd. wsch. część jez. Ostrzyckiego. Na wschód od Patuł leży jez. Kniewo, spływające do Patuł, a na płd. od niego, między Golubiem a Szymbarkiem, jez. Lubowiska. Między jez. Patułami a Ostrzyckiem są jeszcze jez. Łąkie, Bok, Kamionka i dalej na północ jez. Buk, na północ od Starych Czapli. Na wschód od jez. Ostrzyckiego leży Trzebno, a na północ jez. W. Brodno, a dalej na północ M. Brodno, 160 mt. npm. , między niemi przechodzi szosa kartuskobytowska. Do M. Brodna uchodzi Smętowska Struga Smentau Fliess, która płynie przez jez. Strzelno. Dalej na północ schodzą się w jez. Kłodnie obie części elipsy. Północnozachodnia część Kłodna zowie się jez. Białem, płn. wschod. zaś Rekowem Por. Die Kassubei und die Tuchler Haide, von Pernin, str. 31 32 i Sł. geogr. Kartuzy, t. III, str. 885 886. Jeziora raduńskie obfitują w różne rodzaje ryb smakowitych, zwłaszcza w marenki. Już w przeszłem stuleciu, pisze Borek w swojemi Echo supulchralis str. 613, II Lacus Radunia est murenarum, truttarum pstrągi aliorumque piscium saporis singularis. Ciekawą jest powiastka kaszubska Jak morenczy do Reduni przeszłe. W tech czasach, jak tu jeszcze Krzeżoce żele, nie boło w Reduni żodnych morenków. Jak Krzeżoce roz wesele weprówiale, tak ł oni mówiele do kuchorza, że ł on miół morenczy ł ugotowac. Ale że ł on żódnych dostać ni móg, zaczął kląc. Tede przeszed do niego dióbół i mówiół, że ł on be mu przeniós te rebe, czebe ł on mu s ł oję deszę zapisół. I kuchórz to też zrobiół. Ale jak le t. j. tylko dióbół precz poszed, tede kuchórz dostół strach i szed do ł organiste i mu powiedzół, żebe ł on muszoł dióbłu s ł oję deszę dać, czebe ł on przed półniem południem morenków przeniós. A ł organista mowiól Temu je do pomożenio. I ł on szed chutka prędko na tormę wieżę i popchnął zegar na dwanóstą i na Aniół pański zazłoniół. A dióbół beł z morenkame jeszcze barzo dalek. Jak ł on czoł czuł, że to ju złoniło, tede ł on rozerznął miech, chtórym ł on je niós i porę wepuscół. A jak ł on prawie nad Redunią lecół, rozerwół mu sę często całkiem miech i morenczy w Redunią wpadłe. Tede dióbół ni móg kuchorzowi nic zrobic, boju downo po półniu beło Według relacyi z miejsca zasiągniętych. W końcu nadmieniamy, że aż do Ręboszewa Radunia należała do panien norbertanek w Żukowie. Począwszy od jez. Ostrzyckiego aż do Kiełpina mieli ją kartuzi. Do Żukowa należała znów od granic Kiełpina aż do Luiska. O ile wia domo z dok. , miały zakonnice na niej 2 jazy na węgorze, w Chmielonku i przy Zukowie. Posiadały i młyny w tychże miejscach ob. Klasztory żeńskie p. kś. Fankidejskiego, str. 61. Kś. Fr. Raduschkowitz, 1349 Bischkowitz sive Raduschowitz, 1360 Biscopicz sen Radoschowicz, wś, pow. oławski, par. ewang. Grossburg, katol. Domajowice. W 1842 r. 14 dm. , sołtystwo, 101 mk. 10 katol. Wś ta należała do dóbr bisk. wrocławskiego. Radusz 1. al. Radusza, wś, pow. bobrujski, w 1 okr. pol. , gm. Nowe Stepy, o kilka wiorst od rz. Oły, za poddaństwa własność Pruszanowskich, ma 50 osad pełnonadziało wych; miejscowość lekko falista, lesista, grun ta lekkie, łąk dużo. 2. R. , fol. , pow. bobrujski, ob. Janowo. 3. R. al. Raduszy, wś u źró deł rzki Prudok, dopł. praw. Prypeci, pow. mozyrski, w 1 okr. pol. skryhałowskim, o 2 mile od Mozyrza, ma 5 osad; grunta i łąki dobre, miejscowość równa. A. Jel. Radusz, niem. ObraSee, jezioro w pow. babimoskim Wolsztyn, około 3 klm. długie, 1 klm. szerokie, pod Kębłowem, ku zachodowi zlewa się z Obrą; należało dawniej do klasztoru oborskiego Obra. Radusz, holendry, pow. międzychodzki, o 9 klm. na zachódpółnoc od Sierakowa, na pra wym brzegu Warty; par. protest. Sieraków, poczta w Nowej Zatomi, st. dr. żel. w Drze niu o 20 klm. ; ma 77 dm. , 604 mk. prot. W r. 1845 było 56 dm. i 553 mk. 6 katol. . Przy schyłku zeszłego stulecia wchodził R. w skład dóbr sierakowskich, należących do Bnińskiego, sędzi ziemskiego poznańskiego. E. Cal. Raduszki, zaśc, pow. wiłkomierski, gm. Uciany, o 74 w. od Wiłkomierza. Raduszy, ob. Radusz 3. Radutycze, mylnie Radużycze, wś i dobra ks. Wittgenstejna nad rz. Ptyczą, pow. bo bruj ski, w 4 okr. pol. świsłockim, gm. NoweDorohi, ma 11 osad pełnonadziałowych; grun ta lekkie, łąki i pastwiska obfite, rybołóstwo znaczne. Lud rolniczy, hoduje pszczoły leśne, wyrabia rogoże z lipowego łyka. Dobra mają przeszło 615 włók. Była tu kaplica katol. par. Hłusk, zamknięta po 1863 r. A. Jel. Radwa, dawna nazwa rzki Radue. Wspominana w dokum. z 1159 r. ob. t. VIII, str. 658, 2. . Radwan 1. fol. , pow. opatowski, gm. i par. Iwaniska, odl. od Opatowa 16 w. , ma 28 dm. , 184 mk, 192 mr. W 1827 r. było 10 dm. , 120 mk. 2. R. , wś i folwarki, pow. opoczyński, gm. Topolice, par. Białaczów, odl. od Opoczna 10 w. , ma 22 dm. , 177 mk. W 1827 Radwan r. było 15 dm. , 99 mk. Fol. R. lit. B rozl. mr. 112 gr. or. i ogr. mr. 68, past. mr. 4, zarośli mr. 39, nieuż. mr. 1; budowli z drzewa 7. Wś E. lit. B os. 3, z gr. mr. 6. W 1874 r. fol. R. lit. A rozl. mr. 118 gr. or. i ogr. mr. 74, past. mr. 4, zarośli mr. 39, nieuż. mr. 1; bud. z drzewa 1. Fol. R. lit. C rozl. mr. 130 gr. or. i ogr. mr. 84, past. mr. 4, zarośli mr. 41, nieuż. mr. 1; budowli z drzewa 6. Wś R. lit. A os. 22, z gr. mr. 55. Fol. R. lit. E, oddzie lony od części lit. B, rozl. mr. 102 gr. or. i ogr. mr. 57, past. mr. 5, zarośli mr. 39, nieuż. mr. 1; bud. z drzewa 5. Fol R. lit. F, oddzie lony od części R. lit. E, rozl, mr. 103 gr. or. i ogr. mr. 58, lasu mr. 27, nieuż. mr. 18; bud, z drzewa 4. W połowie XV w. wś ta należy do par. Zamów. Była wtedy własnością Ra dwańskiego h. Leliwa, miała 3 łany kmiece, z których dziesięcinę snopową i konopną pła cono kantoryi sandomierskiej. Była tam karcz ma, zagr. , fol. rycerski, z których dziesięcinę dawano plebanowi w Żarnowie Długosz, Lib. Ben. , I, 325. Może dopiero nowo wykarczowane części i nowo założoną Wolę Radwań ską przyłączono do par. w Białaczowie. Ła ski Lib. Ben. , I, 707 wymienia wś Redwan i Redwańską Wolę w opisie par. Białaczów, ale nie podaje szczegółów; widocznie dziesię cinę dawano z niej do innego kościoła, gdyż i Redwańską Wola oddaje pleban. w Bedlnie dziesięcinę z ról dworskich. W 1508 r. Rad wan, Popielawy, Damba i Janków, własność Leonarda Popławskiego, płaciły pob. 1 grzyw. gr. 23. W r. 1577 wś Radwan, w par. Biała czów, własność Piotra i Mikołaja Prymuszów, miała 2 1 2 łan. , 2 zagr. z rolą Pawiński, Ma łop. , 287, 479. Br. Ch. Radwan 1. z Podradwanem, wś, pow. dąbrowski, par. rz. kat. i urz. poczt. w Szczucinie odl. o 6 klm. . Leży w równinie nadwiślańskiej 170 mt. , nad Breniem, wólka zaś Podradwanie pod lasem, na połud. zachód od wsi. Z ogólnej liczby 126 dm. i 735 mk. przypada na wólkę 35 dm. i 195 mk. Na obszarze dworskim Bog. Bzowski 8 dm. , 54 mk. Co do wyznania jest 765 rz. kat. a 42 izrael. Kasa pożycz. gminna ma 554 złr. kapitału. Ob szar wiek. pos. ma 298 roli, 150 łąk i ogr. , 97 past. i 161 mr. lasu; pos. mn. 426 roli, 202 łąk i 73 mr. pastw. R. graniczy na płn. ze Skrzynką i Wolą Mędrzechowską, na wschód z Brzeżówką, na płd. z Gruszowem Wielkim i Nieczajną, na zach. ze Smęgorzewem. 2. R. , fol. i gajówka na obszarze dwor. Miłoszowic, pow. lwowski. Mac. Radwańce z Wólką al. Radwaniec, rus. Radwańci, wś, pow. sokalski, 28 klm. na płd. wschód od sądu pow. w Sokalu, 5 klm. od urz. poczt. w Witkowie Nowym. Na zachód leżą Tyszyca i Jastrzębice, na płn. Hohołów, na płn. wsch. Witków Nowy, na wsch. Stanin, na płd. zach. Pawłów 3 ostatnie w pow. kamioneckim. Wś leży w dorzeczu Wisły za pośrednictwem pot. Grabowca al. Peresiki dopływu Bugu. Obszar przeważnie lesisty. Na płn. wsch. leżą zabudowania wiejskie, na płd. wsch. od nich grupa domów Wólka Radwaniecka al. Wolica. Na płn. wsch. od zabudowań lasy Moczula i Czarny las, na płd. Wysoki garb z gajówką 222 mt. wzn. , Kraszyniec, Grabowiec, Oporów 238 mt. , Własn. więk. hr. Włodzimierza Dzieduszyckiego ma roli or. 213, łąk i ogr. 177, past. 16, lasu 4166 mr. ; wł. mn. roli or. 601, łąk i ogr. 464, past. 104, lasu 417 mr. W r. 1880 było 89 dm. , 613 mk. w gminie, 9 dm. , 98 mk. na obszarze dwor. ; 50 rz. kat. , 610 gr. kat. , 46 izrael. , 5 innych wyznań; 90 Polaków, 610 Rusinów, 11 Niemców. Par. rzym. kat. w Sokalu, gr. kat. w miejscu, dek. sokalski, dyec. przemyska. Bo par. należą Tyszyca i Hohołów. We wsi jest cerkiew i szkoła filialna. Stoi tu tartak parowy o sile 8 koni, który przerabia rocznie 650 mt kub. drzewa sosnowego i dębowego, a produkuje 440 mt. kub. desek, łat i brusów. Za czasów Rzpltej należała wieś do dóbr koronnych, do ststwa sokalskiego. W lustracyi wojew. bełzkiego z r. 1765 rkp. Ossol. Nr. 2835, str. 172 nn. czytamy We wsi R. jest pół łanu wybranieckiego, na którym siedzą Jan i Grzegorz Sajkiewiczowie i Ostap Moczulski, którzy reproduxerunt przywilej Augusta III w Warszawie d. 13 kwietnia 1757 r. uczciwym Janowi i Grzegorzowi Sajkiewiczom, i niegdy Janowi Ponurce na pół łanu dany. Przychylając się do przywileju i prawa A. 1676, zakazującego więcej nad gospodarzów 4 na całym zostawać łanie, Jana i Grzegorza Sajkiewiczów przy przywileju i łanie zachowujemy, płacenie łanowego corocznie po złp. 50 zaczynając od raty marcowej przy kwarcie dwoma ratami po złp. 25 naznaczamy, a Ostapa Moczulskiego w poddaństwo JO. Xięcia podkomorzego koronnego, ststy sokalskiego, podajemy. Osiadłość i powinności poddanych Radwanieckich i Woleckich W tych wsiach pod poddaństwem jest łanów 10, idque ćwierci 32 w Radwańcach, pod Wolanami ćwierci 8 osiadłych; pola dworskiego w obszarach na pługów 54. Reszta pól idzie w najem. Poddanych z gumiennym, tywonem, gajowym jest 30 na ćwierciach siedzących, 4 na ogrodach a 4 na czynszu; a zaś na Woli 8 na ćwierciach, a 2 na zagrodach. Powinności ich są te Poddani na ćwierciach siedzący, pociężni ciągłem, piesi pieszo, latem od św. Wojciecha do św. Pokrowy, to jest przez niedziel 25 na tydzień po dni 3, zimą od św. Pokrowy do św. Wojciecha po 2 dni w tydzień, a zagrodnicy latem po dni 2, zimą Radwańce Radwan Radwanicze Radwaniec Radwaniszki po dniu jednym w tydzień pańszczyzny, szarwarku na miesiąc każdy dzień jeden, do cze go każą, tudzież zakos, obkos, zażyn, obżyn tłok 3, równic i czynsz łownicy odbywają. Na ćwierci siedzący osypu owsa po ćwierci 2, a garncy 52, kur 3, jajec 10 dają i po motków 6 przędą, do pługa po parze bydła sprzęgają się, z bronami zaś ile bron, tyle dni pańszczy zny wytrąca się, do wożenia nawozu, siana grabienia i żniw pojedyńczo wychodzą. Za grodnicy po kurzo jednej, jajec 5 dają i po motków 3 przędą, kapustę sadzą, polewają, konopie moczą, międlą bez pańszczyzny, stró żą do folwarku jako i karczmy stają. Tkacze z warsztatu po półsetku jednym robią, laffy zł. 78, dani zł. 20 płacą, a zaś kwarty do zam ku zł. 207 przykładają się, która, jako niena leżyta od nich, tak w intratę nie rachuje się. Pola na ćwierciach pustych na dwór zasiewa ne. Obszar Neszow nazwany od granicy jastrzębickiej na pługów 30; obszar pod dwo rem na pługów 16; trzeci obszar w Zalisku na pługów 8. Lasy dworkie Las sosnowy od półn. strony Oczerep nazwany, zaczynający się przy niwkach Hoholowskich i drożynie poprzecznej; tego lasu sosnowego jest na sta je do Perewoldka. Dalej zaczyna się las dębo wy Perewoldko nazwany, i tego jest w prze ciągu na staje do Popowego stawku. Dalej las sosnowy po nad korczyńską granicą, ciągnie się na ćwierć mili do witkowskiej gra nicy, a od witkowskiej do stanińskiej granicy także sosnowy na pół mili, a od stanińskiej granicy do pawłowskiej na staj dwoje, od niestanińskiej do jastrzębickiej na 3 ćwierci mili, a od jastrzębickiej granicy do Oczerepa wyż wyrażonego polami na ćwierć mili, po nad granicą jastrzębicką i hoholowską, i jest lasu wszystkiego, najwięcej sosnowego na bu dowle zdatnego, od północnej strony i granicy hoholowskiej do południowej strony i granicy niestanińskiej na milę wzdłuż, wszerz zaś od wschodniej strony i granicy Witkowskiej do zachodniej strony i granicy jastrzębickiej na milę, w środku którego lasu wieś, pola, ogro dy, łąki dworskie, sołtyskie i gromadzkie. Prowent w Radwańcach wymieniony szcze gółowo na str. 173 i 164 wynosił 3823 zł. 14 gr. 2 den. w r. 1762; 3771 zł. 29 gr. 1 den. w r. 1763; 3722 zł. 26 gr. 2 den. w r. 1764. Lu. Dz. Radwańce, mor. Radwanice, niem. Radwanitz, z Lipiną, dwie wsi, stanowiące całość tabularną, pow. frysztacki i obwód sąd. bogumiński, na Szląsku austr. , na praw. brzegu Łuczyny. Graniczą od zach. z Ostrawą Polską, od płd. z Bartułtowicami Bartelsdorf, od wsch. z Peterswaldem a od płn. z obszarem Ostrawy Polskiej. Leżą przy gościńcu cieszyńsko ostrawskim. W 1880 r. było tu 174 dm. , 1755 mk. ; katol. 1552, protest. 158, żyd. 45; Czechoszląz. 1599, Niem. 118, Pol 38. W obrębie gm. R. leży os. Salmowiec 19 dm. i 457 mk. ; oprócz tego grupa chat Podlesie. W R. jest szkoła ludowa. Sąd i urząd podat. w Boguminie; par. i poczta w Ostrawie Pol skiej. Br. G. Radwanczew al. Radwaniczew, w XIV w. Radwanczewo, wś i fol. , pow. słupecki, gm. i par. Skulska Wieś, odl. 35 w. od Słupcy, od zachodu i północy przytyka do granicy w. ks. poznańskiego. Wś ma 10 dm. , 95 mk. ; fol. 4 dm. , 66 mk. ; posterunek straży pogranicznej, 1 dm. , 7 mk. Fol. R. rozl. mr. 420 gr. or. i ogr. mr, 382, łąk mr. 26, nieuż. mr. 12; bud. mur. 8, z drzewa 2; płodozmian 14polowy. Wś R. os. 16, z gr. mr. 15; wś Rakowo os. 35, z gr. mr. 132. Według Lib. Ben. Łaskie go I, 205 R. należało do par. Siedlimowo, lecz plebanowi nie dawało nic prócz dwóch groszy mesznego z łanów kmiecych. Prawdo podobnie dziesięciny pobierał pleban w Skul sku, ztąd nastąpiło później przeniesienie wsi do jego parafii. Br. Ch. Radwanicze 1. Zarzeczne, wś i dobra, powiat brzeski gub. grodzieńskiej, w 2 okr. pol. , gm. Radwanicze, o 28 w. od Brześcia. 2. R. Kościelne Cerkowne, wś i dobra, tamże, o 28 w. od Brześcia. Radwaniec, w XVII w. Radwanyecz, wś, fol. , karcz. , pow. słupecki, gm. i par. Kazi mierz, odl. od. Słupcy 12 w. Wś ma 6 dm. , 75 mk. ; fol. 2 dm. , 12 mk. ; os. karcz. 2 dm. , 10 mk. fol. R. oddzielony od dóbr Kozarzewek, rozl. mr. 183 gr. or. i ogr. mr. 168, łąk mr. 12, nieuż. mr. 3; bud. mur. 5, z drzewa 3; są pokłady torfu. W XVII w. R. należał do par. Kozarzewek, wcielonej w tym stuleciu do par. , Kazimierz. P. stał sam pustkami Łaski, Lib. Ben. , I, 235. Br. Ch. Radwaniszki 1. zaśc. , pow. święciański, w 2 okr. pol. , gm. Kukuciszki, okr. wiejski Galiniszki, o 17 w. od gminy a 69 w. od Świę cian, ma 1 dm. , 9 mk. kat. w 1864 r. 1 du sza rewiz. ; należy do dóbr Naniszki, Breniszow. 2. R. , wś, pow. wileński, w 3 okr. pol. , gm. Giedrojcie, okr. wiejski i dobra Ja sieńskich Okmiana, o 2 w. od gminy, 20 dusz rewiz. J. Krz. Radwanitz, 1338 Radwentitz, wś, pow. wrocławski, par. ewang. i katol. we Wrocławiu. W 1842 r. 18 dm. , sołtystwo, 164 mk. 74 kat. . Dawna własność kapituły wrocławskiej. Radwanka Duża i R. Mała, os. i kol. , pow. rawski, gm. Boguszyce, par. Żelechlinek. R. Duża ma 20 dm. , 129 mk. , 310 mr. ziemi włośc. R. Mała 2 dm. , 5 mk. , 39 mr. W 1827 r. było 6 dm. , 49 mk. W XVI w. R. należała do par. Żelechlin, miała tylko łany kmiece, które dawały dziesięcinę plebanowi w Głuchowie. Radwanka Radwanitz Radwańce Radwańce Radwanczew Radwicie Radwanków Radwankowo Radwankowska Radwanów Radwanowce Radwanowice Radwanówka Radwańska góra Radwany Radwanki Radwile Radwill Radwanki, niem. Radwonke, w 1578 Redwąki wś i okr. wiejski, w pow. chodzieskim, między Budzyniem a Margoninem, o 6 klm. , w okolicy wzgórzystej; par. Chodzież, poczta w Margoninie, st. dr. żel. w Budzyniu. R. ist niały już przod r. 1578 ob. Radwankowo; przy schyłku zeszłego wieku należały do Gru dzińskich. Wś ma 69 dm. , 584 mk. ; czysty doch. grun. z ha roli 9 mrk. W skład okręgu wchodzi Katarzynowo 2 dm. , 13 mk. ; cały okrąg ma 71 dm. , 597 mk. 144 katol. , 444 prot. , i 9 żyd. . E. Cal. Radwanków 1. al. R. Królewski, wś, pow. garwoliński, gm. i par. Warszawice, 11 dm. , 86 mk. , 41 mr. W 1827 r. było 6 dm. , 44 mk. Wchodziła w skład dóbr ststwa czerskiego. 2. R. Szlachecki al. Poświętny, wś nad Wisłą, pow. garwoliński, gm. Sobienie Jeziory, par. Warszawice, ma 9 dm. , 83 mk. , 65 mr. ziemi. W 1827 r, było 5 dm. , 73 mk. Istniał tu kościół parafialny już w 1417 r. , lecz w 1736 r. przeniesiono parafią do wsi Warszawice, staraniem i kosztem Franciszka Bielińskiego. Według lustracyi z 1669 r. R. wchodził w skład dóbr ststwa czerskiego. Radwankowo, wymien. w aktach grodzkich poznańskich między r. 1386 i 1399 ogłoszonych w 1887 r. , mylnie objaśnione jako Radwanki w pow. chodzieskim, gdyż jestto Więckówek z pod Niepruszewa, w pow. bukowskim. Radwankowska Kępa, wś włośc. , pow. grójecki, gm. i par. Czersk, ma 47 mk. , 270 mr, Radwanów, wś, pow. konecki, gm. Pijanów, par, Pilczyca, odl. od Końskich 24 w. , ma 31 dm. , 217 mk. W 1827 r. było 16 dm. , 107 mk. W 1876 r. fol. R. rozl. mr. 837 gr. or. i ogr. mr. 282, łąk mr. 104, past. mr. 2, lasu mr. 417, nieuż. mr. 32; bud. z drzewa 9; płodozmian 6polowy, las nieurządzony; młyn wodny. W skład dóbr wchodziły poprzednio wś R. os. 26, z gr. mr. 210; wś Słomiana os. 7, z gr. mr. 99. Br. Ch. Radwanów, potok, powstaje w wschod. stronie gm. Nawsia, pow. cieszyński, z połą czenia dwu strug, jednej od płn. wsch. z pod Wielkiego Stożka 975 mt. , drugiej od płd. wschodu z pod Krkawicy 973 mt. . Płynie na zachód a potem na płd. zach. lasem, opły wając wzgórze Groniczek 833 mt. , przez ob szar Nawsia, a w końcu przez półn. wscho dni obszar Jabłonkowa, gdzie między domo stwami zlewa się do Olszy. Bługość biegu 8 Mm. Br. G. Radwanowce, po węg. Radwany, wieś w hr. szaryskiem, urodzajna gleba, łąki, lasy, 182 mk. Radwanowice, wieś, pow. chrzanowski, w okolicy pagórkowatej i lesistej, wznies. 329 mt. n. p. m. , u zlewu Sklarki do Zdolskiego potoku, dopływu Rudawy, na granicy króle stwa polskiego. Par. rz. kat. w Rudawie a urząd poczt. w Krzeszowicach odl. na płd. zach. o 8 klm. . Liczy 85 dm. i 498 mk. , 466 rz. kat. a 32 izrael. Jest we wsi kaplica. Ob szar wiekpos. dr. W. Włyński ma 261 roli, 9 łąk, 53 past. i 39 mr. lasu; pos. mn. 291 roli, 23 łąk, 65 past. i 8 mr. lasu. R. był od najdawniejszych czasów wsią drobnej szlach ty i dziś część mieszkańców uważa się za szlachtę, chociaż obyczajami i sposobem życia nie wyróżniają się od włościan. Władysław Łokietek d. 13 listop. 1329 Kod. Małop. Piekosiń. , I, 215 dozwolił Hermanowi szklarzo wi założyć na prawie średzkiem wś w lasach pobliskich Radwanouicz. W 1373 r. był dzie dzicem Jan Kod. kat. krak. , wyd. Piekosiń. , II, 50. Dług. L. B. , I, 39 powiada nullus cmetho sed omnes nobiles de armis Radwanowye. Niektórzy mocą prawa lub zwyczaju płacili dziesięciny z ról, mieli zaś role nieró wne; nie liczyli ich też na łany, ale na dwory curia. Jan Długosz młodszy, kan. prebendy krzeszowskiej, zrobił z nimi układ, by zamiast dziesięcin dawali rocznie 10 grzywien. W in nem miejscu L. B. , II, 61 dodaje historyk, że dziedzicami byli szlachcice różnych her bów, którzy sami uprawniali role kmiece. W r. 1581 Pawiński, Małop. , str. 34 dziedziczył R. Stanisław Brachowski i kilku szlachty. Wś miała wówczas 4 łany kmiece, 8 zagród bez roli i 7 komorników bez bydła, R. grani czą na połud. z Rudawą i Pisarami, na wschód z Brzezinką i Kobylanamj, na zachód z Czat kowicami a na półn. z Żarami i królestwem polskiem. Mac. Radwanówka, kol. , pow. janowski, gm. i par. Potok Wielki. Był tu folwark, część dóbr Potok Wielki lit. J, który został rozparcelowany po 1864 r. ob. t. VIII, 868. Radwańska góra, wzgórze 421 mt. wzniesione, na obszarze gm. Ołpiny, w pow. jasielskim. Pokrywa je las zwany Piekliska. Radwany, wś, pow. miechowski, gm. i par. Luborzyca, ma 6 os. , 34 mr. Wchodziła w skład dóbr Łuczyce. Radwany Zaorze, wś nad rzką Orz, na stokach wyżyny Czerwonego boru, pow. łomżyński, gm, i par. Szumowo. Mieszka tu drobna szlachta. W 1827 r. było 10 dm. , 69 mk. Radwany, przys. i fol. do Wojnicza, w po wiecie brzeskim. Leżą na połudn. stronie go ścińca z Brzeska do Wojnicza. Mac. Radwicie, dobra, pow. rossieński, gm. Konstantynowo, o 83 w. od Rossień. Radwile, wś, pow. szawelski, gm. Gruździe, o 12 w. od Szawel. Radwill 1. Kindschen niem. , wś, pow. kłajpedzki, st. poczt. i tel. 2. R. Michel al. Radwanki Rady Radyczyzna Radycz Radycki potok Radyca Radwszyszki Radwszyszki BartelBroszien al. Bruiszen niem. , wś, pow. szyłokarczenski, st. poczt. Saugen. Radwszyszki, okolica, pow. kowieński, w 1 okr. pol. , o 35 w. od Kowna. Rady, trzy dwory na lew. brzegu Niewiaży, pow. poniewieski, w 1 okr. pol. , o 25 i 24 w. od Poniewieża, par. kat. Krakinów, pomię dzy Nowem Miastem a Krakinowem; jeden z nich leży przy ujściu Upity. Własność Szwojnickich, Kordzikowskich i Zawiszów. Przy dworze Szwojnickich wzniesioną została z muru w 1861 r. kaplica kat. , p. w. Pocie szenia N. M. P. , przez dziedzica Michała Szwojnickiego. J. Krz. Radyca, słoboda w pow. żyzdryńskim gub. orłowskiej, nad jez. , 300 mk. Warsztaty wykończania wagonów i lokomotyw z fabryk Malcowa w Ludynowie; huta szklana. Radycki potok, potok, powstaje w obr. gm. Radycza, w pow. turczańskim, z pod Minczołu Radyckiego 884 mt. ; płynie parowem leśnym na płn. , a dosięgnąwszy chat Radycza, zwraca się na zachód i zabiera od prawego brzegu pot. z Opalonka 1098 mt. i skręca się na płd. wschód i przez obszar Unika podąża do Zawadki. Nad ujściem wznosi się góra Madracz 741 mt. . Długość biegu 6 klm. Radycz, góra lesista, na granicy gm. Posady Nowomiejskiej i Pietnic w pow. dobromilskim, a Wołczy Dolnej w pow. staromiejskim. Od strony płn. leży las Radycz. Od wschodu wy pływa Błożewka, dopływ Strwiąża, od płn. Głęboki pot. , a od płd. pot. Zawaliny dopły wy Wyrwy. Wzniesienie 524 mt. Miejsce znaku triang. Br. G. Radyczyzna 1 grupa domów w Krechowcach, pow. stanisławowski. 2. R. , karczma, w Berezowicy Wielkiej, pow. tarnopolski. Radycz, wś, pow. turczański, 10 klm. na płd. wsch. od sąd. pow. i urz. poczt. w Turce. Na płn. leży Jasionka Steciowa, na płn. wschod Kondratów, na wschód Zubrzyca część Hołowska, na płd. i zach. Unik; płn. wschodni narożnik dotyka Łosieńca. Wieś leży w dorzeczu Dniestru za pośrednictwem kilku strug, które płyną na zach. i łączą się po za obrębem wsi w jeden potok, uchodzący do Zawadki, dopływu Stryja. Na płd. wznosi się Menczoł Radycki do 1044 mt. znak triang. , na wschód Szymonec do 1132 mt. znak triang. , na płn. Opołonek do 1098 mt. Własn. więk. spółki handlowej dla płodów leśnych ma roli or. 60, łąk i ogr. 42, past. 33, lasu 760 mr. ; własn. mniej. roli or. 369, łąk i ogr. 173, past. 225 mr. W 1880 r. było 36 dm. , 184 mk. w gminie; 178 gr. kat. , 6 izrael. , 178 Rusinów, 6 Niemców. Par. gr. kat. w Łosińcu. We wsi jest cerkiew. W wykazie dokumentów znajdujących się w regestraturze gubernialnej lwowskiej, sporządzonym w 1787 r. rkp. Oss. , 2837, str. 67 i 68 czytamy A. 1561 feria sextapost Octavas Corporis Christi. Vilnae Privilegium Sigismundi Augusti Provido Telepiano Kraynik, locandi villam in loco Radicz dieto, Radycz appelandam, datum. In qua ad Scultetiam duo lanei cum molendino, fromentario et torquatili, Folusz dieto, ac Taberna cum tertia parte dationum, et tortis, ac cincturis equorum dantur. Cui Sculteto subditi, tres dies quotannis laborare, sic licet arare, metere et falcastrare obstringuntur. Ratione quorum Sculteti, in duobus equis armati servire, tempore belli, et onera subditalia consueta ferre obligantur. A. 1561 feria sexta post Octavas Sacratissimi Corporis Christi. Vilnae. Privilegium Sigismundi Augusti, quo facultas Magnifici Mielecki Telepiano Kraynik, in loco Radycz dicto, de cruda radice villam locandi, Radycz appelandam. In qua ad Scultetiam duo lanei agri, cum molendino frumentario, et alio Folusz dicto, Taberna, tertia parte dationum regalium, tortis, cincturis equorum popragi dictis, laboribus trium dierum quotannis, scilicet arationis, falcastrationis et messis, salva expeditione bellica, in duobus equis, bene armatis, salvisque censibus publicis, per Scultetos, juxta consuetudinem, praestari solitis data, approbatur. Cujus per Stephanum regem subsecuta confirmatio Varsaviae in comitiis, die 28 decembris A. 1579. A. 1568 die 10 Aprilis. Knyszyni. Consensus Sigismundi Augusti regis super cessionem per providum Tclepianum Kraynik, Provido Joanni Radiczki Advocatiae in villa Radycz cum omnibus utilitatibus et pertinentiis eo antiquitus spectantibus, postea quam facta fuerit, cum conservationc circa eandem jure advitalitio, Providum Joannem factus. W tymże wykazie str. 17 A. 1578 die 27 Septem. Premisliae. Consensus Stephani Regis Nobili Hrickoni Unicki Uczylowicz eximendi advocatiam in villis Ilnik, Radycz etc. .. de manibus quorumvis possessorum, eandemque cum filio Romano, juri advitali possidendi datus. Za czasów Rzpltej należała wieś do dóbr koronnych, krainy unickiej, w ekonomii Samborskiej. W lustracyi z r. 1686 rkp. Oss. , 1255, str. 153 czytamy Ta wieś ma łanów Nro 7, z osobna wójtowskich Nro 2. Jeden pusty. Czynsze na św. Michał; kuchennego od chlebnika każdego, stróżnego, żyrowszczszyzny, kop hajduckich, za sądy zborowe trzema ratami tak właśnie płacą jako Unik. Czynsze na św. Marcin Czynszu głównego z każdego łanu po zł. 6; za wołu z każdego łanu płacą zł. 1; kop hajduckich płacą z łanu zł. 2; owsa czynszowego, kury, gęsi z łanu tak dają jako Unik; odchyżników, jeśli trzech ich będzie, płacą po gr. Nro 13; z pustych łanów koszonych płacą z łanu każdego zł. 6; z wójtowstwa całego Radycze Radymno wszystkiego czynszu zł. 4 gr. 12; z popostwa pop czynszu płaci zł. 3. Czynsze na św. Woj ciech kuchennego od chlebników po gr. 10; stróżnego po gr. 15; kop hajduckich płacą z łanu każdego po zł. 2; owies, kury, gęsi tak dają jako Unik; za jagnię i jarząbki, barana kuchennego i baranka tak płacą jako Unik, dziesięcinę owczą tak płacą albo od dwu dziestej owcy barana, albo za niego zł. 3, albo od każdej owcy po gr. 4; cieślów wyprawują jako w Uniku; drzewo dają to jest tarte drze wo jedno, ciosanicę jodnę, krokiew jednę, łat dwie, gontów kop. dwie z łanu, albo za drze wo zł. 2. Robotników po 4 posyłają z łanu osiadłego, na cały tydzień, a kiedy kosić ka żą, to za jednego kosiarza dwóch robotników rachują, W inwentarzu z r. 1760 rkp. Oss. , Nr. 1631, str. 176 czytamy Ta wieś osia dła na łanach 7. Videlicct sianych 1 3 4 ko szonych 2, pustych 3 1 4. Z osobna wójtow skich łanów 2. Chlebnika ad praesenś znajduje się Nr. 15. Czynsze tej wsi wymienione szczegółowo czynią 88 zł. , 23 1 2 gr. Wójtówstwa posessorami JM. PP. Jan Wysoczański i Maryanna z Komarnickich, małżonkowie, na które prawo produxerunt, vigore którego pła cić powinni czynszu do kasy ekonomicznej zł. 4 gr. 12. Ad hoc hybernę na gardekuów JKr. Mości i inne oncra fundi ferre tenentur. Lasy tej wsi 1 Las nazwany Opołonok, w którym drzewo smereczyna i buczyna. 2 Las smerekowy od gromady czyli granicy Zu brzyckiej. Żalili się poddani tej wsi, ze niegdyś Kost Pasternak, poddany tej wsi, zastawił po la na 4 dni do orania Jmć szlachcie possesorom wsi Łozińca, który też sobie za własny przywłaszczają, którego gruntu windykacyą administracyi zalecamy. Lu. Dz. Radycze al. BudyRadycze, wś, pow. go styński, gm. Pacyna, par. Gombin, odl. 21 w. od Gostynia, ma 67 mk. W 1827 r. było 4 dm. , 46 mk. W 1882 r. fol. , R. oddzielony od dóbr Kamień w r. 1881, rozl. mr. 268 gr. or. i ogr. mr. 260, nieuż. mr. 8; bud. mur. 3, z drzewa 3; płodozmian 12polowy. Wś R. ma 7 os. , 6 morg. ; wchodziła w skład dóbr Kamień. Br. Ch. Radyczów, al. Radyszczów, potok, ramię Baru al. Zbioru, Zboru, powstaje w obr. gm. Nahujowic, w pow. drohobyckim, z połączenia pot. Zboru i Szyszowej ob. Kruhelnica; płynie przez Nahujowice na wschód dolinką wąską, nad którą od płn. wznosi się wysoka góra 342 mt. , a od płd. las Radyczów 357 mt. , a na obszarze gm. Uniatycz łączy się ze Szumówką i Hryszczem, tworząc potok Bar, dopływ Tyśmienicy. Długość biegu 7 klm. Radyczyny, kol. , wś, fol. , os. nad rz. Wartą, pow. turecki, gm. Wichertów, par. Psary, odl. od Turka 15 w. ; kol. ma 10 dm. , 58 mk. ; wś 19 dm. , 131 mk. ; fol. 1 dm. ; os. 1 dm. , 7 mk. W XVI w. wś ta Radyczyno należała do par. Wilamow Łaski, L. B. , I, 363. Radykalnów al. Radykalnów, szczyt, na lew. brzegu Wesełówki, dopływu Białej Orawy, w płn. zach. stronic obszaru Namiestowa, w pow. namiestowskim, hr. orawskiem, dochodzi 926 mt. npm. Na płd. wznosi się Palenica 860 mt. , na płn. zach. Pizdyganówka 884 mt. , a na płn. wsch. Wahanów wierch 922 mt. . Miejsce znaku triang. Br. G. Radyki 1. okolica, pow. kowieński, w 1 okr. pol. , o 9 w. od Kowna. 2. R. , wś, pow. szawelski, gm. Janiszki, o 35 w. od Szawel. Radymle, wś w pow. pińskim, ob. Korosteszów t. IV, 419. Radymno, miasteczko w pow. jarosławskim, w równinie, 206 do 211 mt. npm. , na lewym brzegu Sanu, który przed zregulowaniem koryta robił w tem miejscu silne ku zachodowi wygięcie, i przy linii dr. żel. Karola Ludwika 224 klm. od Krakowa, 21 klm. od Przemyśla, a 118 klm. od Lwowa. Z R. prowadzą gościńce na zachód do Krakowa, na wschód do Lwowa a na połud. węgierski przez Przemyśl. Pod samem R. uchodzi do Sanu z lew. brzegu rzeczka Ruda, płynąca na obszarze Ujkowic. Mimo korzystnego położenia uboga osada, znaną jest z wyrobów powroźniczych. R. posiada sąd powiatowy, kościół par. rzym. kat. i cerkiew gr. kat. , urz. poczt. i tel. , a wreszcie dwie jednoklasowe szkoły ludowe męzką i żeńską. Przebywa w niem stale notaryusz i lekarz, jest apteka, kilka sklepów korzennych. W pobliżu miasta stacya kolei. Jarmarki odbywają się 20 maja, 20 sierpnia, 20 września i 20 grudnia, a w poniedziałki i piątki targi tygodniowe. Liczy 293 dm. , 1919 mk. 906 m. , 1013 k. , z nich 850 rzym. kat. , 171 gr. kat. i 898 izrael. Z obszaru do biskupstwa przemyskiego rzym. kat. należy 115 roli, 52 łąk, 14 past. i 55 mrlasu; mieszczanie mają 463 roli, 86 łąk, 86 łąk, 86 past. i 46 mr. lasu. Gleba glinkowa, urodzajna. Sąd pow. obejmuje 32 gminy i 29 obszar. dworskich, w których jest 4555 dm. , 25, 990 mk. , podług wyznania 7830 rzym. kat. , 16, 125 gr. kat. , 8 prot. i 2027 izrael. , a pod względem narodowości 17, 675 Polaków i 8254 Rusinów. R. zostało założone w XIV w. na polu zwanem Radomie. Kazimierz W. nadał w r. 1366 przywilej lokacyjny wsi Radymna Bernardowi z Szynwałdu na 46 łanach. Za Długoszem Hist. Pol. powtarza Siarczyński rkp. bibl. Oss. w r. 1826 i Baliński Star. Polska II, 649 jakoby nazwa pochodziła od Radymiczan, szczepu słowiańskiego wymienionego przez Nestora. Prawdopodobnie nie przyszła pierwotna lokacya do skutku, bo później Władysław Opolczyk polecił Ze Radymle Radyki Radykalnów Radyczyny Radyczów Radycze Radyń lazigłowie osadzić wieś na 84 łanach. Wójtowi wyznaczył 6 łanów i młyn i nadał inne zwyczajne prawa i przywileje. Ale i to nie ściągnęło mieszkańców, bo wójt Jasko z Mazowsza, rycerz, otrzymawszy od Władysława Opolczyka 1378 r. wójtostwo, ażeby się wykupił z niewoli, w której kilka lat zostawał, sprzedał je za 60 grzywien Marcinowi z Lutkowa, który dopiero na 86 łanach wieś osadził. W 1380 r. nadał R. król Ludwik bisk, przemyskiemu rzym. kat. a w 1386 wykupił biskup Eryk wójtostwo za 100 grzyw. Bisk. Jan z Lubienia uzyskał w 1431 r. od Władysława Jagiełły przywilej przeistaczający wieś na miasto z prawem magdeburskim i zaprowadzający targi we wtorki i trzechdniowy jarmark na św. Wawrzyńca, do czego 1467 r. dodał Kazimierz Jagiellończyk ośmiodniowy jarmark na św. Mateusza. Wkrótce jednak zaczęły nieszczęścia spadać na nową osadę. W 1498 r. zrabował je Stefan, woj. wołoski, a w 1501 spalili Tatarzy. Wtedy spłonęły i przywileje. Odnowił jo 1506 król Aleksander i nadał mieszczanom prawo poboru mostowego i grobelnego a w 1518 dozwolił Zygmunt I bisk. Piotrowi Tomickiemu zbudować zamek obronny i otoczyć miasto murem. Na ten cel odstąpił król biskupowi czopowe na półtora roku a szos z Brzozowca i Radymna na rok, co w 1519 przedłużył na takiż przeciąg czasu, ażeby zamek dobrze był ubezpieczony. W 1533 r. uwolnił król mieszczan od czopowego na kwartał, za co mieli most na Sanie naprawić, później zaś otrzymali na utrzymanie grobel i mostów prawdo wybierania większych opłat. Pomnożył jeszcze przywileje mta Zygmunt III w 1589 ale w 1623 zniszczyli je znów Tatarzy białogrodzcy. Władysław IV zakazał w 1640 mieszkać tu żydom, a bisk. Achacy Grabowski otoczył je wałem i rowem. August III ustanowił w R. sześć nowych jarmarków w 1745, które później zniesiono. Rohrer Eine Reise durch Galizien 1806 chwalił R. z powodu wyrobu sieci, włoków i powrozów i rokował mu świetną przyszłość; podobnie Kuropatnicki w swej geografii Galicyi z r. 1786. Siarczyński utrzymuje, że przed zaprowadzeniem cła na granicy królestwa polskiego handel wyrobami powroźniczemi przynosił 10 tysięcy złr. , a jedna robotnica wyrabiała na dzień 16 łokci sied. Przemysł utrzymywał się stale, ale z powodu wyzyskiwania spekulantów żydowskich, dostarczających rękodzielnikom przędzy, nie wzbogacał ludności; dopiero przed kilku laty założono towarzystwo, mające dostarczać materyału i starać się o zbyt wyrobów, Par. została najprzód założoną w Skołoszowie, co widać z przywileju bisk. Jana Lubienieckiego z r. 1432. Dopiero później wybudowano kościół w mieście p. t. św. Sebastyana i Wawrzyńca, a gdy go Tatarzy spalili powstał teraźniejszy murowany, ukończony 1729 r. Prócz niego był Jeszcze kościół z osobnym proboszczem przy szpitalu św. Ducha, znie siony jako beneficium simplex około 1784 r. W 1749 r. za pozwoleniem Benedykta XIV po łączono to probostwo z dochodami stołu ka pituły kat. Par. należy do dyec. przemyskiej, dek. jarosławskiego, i obejmuje Drohojów, Skołoszów, Sotnicę, Święte, Zadąbrowie, Zamiechów i Zamsze. Połączony z kościołem jest instytut ubogich, utworzony w 1838 r. przez mieszczanina Marcina Będzińskiego. Par. gr. kat. ma cerkiew drewnianą, dosyć okaza łą; należy do dyec. i dek. przemyskiego; obej muje Skołoszów, Zagrody, Zasanie i część Michałówki. Uposażenie proboszcza składa się z 55 mr. roli, 7 mr. łąk, 22 kop. żyta ze skup czyny i 18 sągów drzewa. R. jest miejscem urodzenia Jana Zacharyasiewicza, współcze snego powieściopisarza. Pochodzi on z miejłscowej rodziny mieszczańskiej i w R. pobie rał początkowe nauki. R. graniczy na zach. i północ z ostrowem, na płd. ze Skołoszowem a na płd. wschód z Zagrodami. Mac. Radyń, niem. Radine, wś i fol. , pow. sycowski, par. ew. Syców. W 1840 r. 16 dm. , fol. , 157 mk. 23 katol. Radynka, wś nad rzką t. n. , pow. radomyski, na wschód od Chabnego, o 6 w, od Maksymowicz par. prawosł. , ma 390 mk. , nadzielonych 1147 dzies. ziemi, z której płacą 389 rs. 39 kop. rocznie; wielka smolarnia kupca Chriakowa. Należy do dóbr Martynowicze sukcesorów Steckich. Ob. Arch. J. Z. R. , cz. VI, t. 1, dodatki 151. Radyńska Buda al. Maksymowska Buda, wś w pobliżu błota Karasie, pow. radomyski, o 7 w. od Maksymowicz par. prawosł. , ma 140 mk. 9 nadzielonych 203 dzies. ziemi, z której płacą 60 rs. 92 kop. wykupu rocznie. Należy do dóbr Martynowicze sukcesorów Steckich. Radyowcze, ob. Radziejowce. Radyowka, ob. Radziejowce. Radyówka, rzka, lewy dopływ pot. Lubomirki w pow. łańcuckim. Radyszki 1. wś, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 44 w. od Nowoaleksandrowska. 2. R. 1 i 2, dwa dwory, pow. nowoaleksandrowski, w 5 okr. pol. , o 99 i 104 w. od Nowoaleksandrowska. 3. R. , wś, pow. rossieński, par. taurogowska. Radyszyn, wś i os. leś. , pow. włocławski, gm. Łęg, par. Włocławek; wś ma 21 mk. , 168 mr. ; leś. os. 7 mk. , 15 mr. dwor. Radywanówka al. Kryżawka, wś nad Taszłykiem Syrym, pow. czehryński, o 2 w. powyżej mka Telepina, ma 700 mk. , 1617 dzies. Radynka Radyńska Buda Radyowcze Radyowka Radyówka Radyszki Radyszyn Radywanówka Radyń Radzanów Radywonowo ziemi. W 1808 r. było tu 48 osad i 458 mk. ; cerkiew Pokrowska, drewniana, niewiadomej erekcyi, uposażona jest 35 dzies. ziemi. Wieś otrzymała nazwę od założyciela osadczego Radyona Kryża. Należała dawniej do Zofii Borozdiuej, od której w 1819 r. kupił Jan Stojanowski; dziś jego sukcesorów. Radywonowo, dawna nazwa mka Żabotyna ob. . Radzanów 1. i R. poduchowny, wś i fol. , pow. radomski, gm. i par. Radzanów, odl. od Radomia 28 w. , posiada kościół parafialny, urz. gminny, wiatrak, smolamią, 23 dm. , 358 mk. W 1827 r. było 23 dm. , 191 mk. Fol. Radzanow rozl. mr. 538 gr. or. i ogr. mr. 279, łąk mr. 21, pastw. mr. 2, lasu mr. 222, nieuż. mr, 14; bud. mur. 10, z drzewa 13; płodozmian 9polowy; las urządzony w kolei 60letniej; wiatrak. Wś R. os. 30, z gr. mr. 305; wś R. Poduchowny ma 9 dm. , 112 mr. Kościół i par. erekcyi niewiadomej. Według Lib. Ben. Łaskiego I, 663 już na początku XVI w. stał tu stary drewniany kościół paraf. p w. św. Marcina. Pleban, prócz domu z ogrodem, miał rozmaite role i łąki, na których osadził kmiecia. O część pól zarosłych drzewami był spór z dziedzicem. Miał też pleban dwie sadzawki. W R. były dwa dwory szlacheckie, dające wraz z jednym łanem, na którym siedziało dwóch kmieci, dziesięcinę wartości do 2 grzyw. plebanowi. Według reg. pob. pow. radomskiego z r. 1508 wś R. z części Jana Radzanowskiego, płaciła poboru gr. 14 d. 4. W r. 1569 Andrzej Spoth miał tu 5 łan. 1 zagr. Pawiński, Małop. , 311, 473. Obecny kościół wzniósł w 1820 r. dziedzic R. Maciej Skrodzki. Według Niesieckiego jest R. gniazdem rodu Radzanowskich. R. par. , dek. radomski dawniej jedliński, 1203 dusz. R. gm. ma 546 dm. , 5121 mk. , obszaru 18776 mr. w tem ziemi dwor. 11, 512, włośc. 7259 mr. ; s. gm. okr. III w os. Białobrzegi o 12 w. , st. pocz. w os. Przytyk. W skład gm. wchodzą Błeszno, Błeszna Kępa, Borki, Brodek, Bugaj, Bukowno, Czarnocin, Dąbrowa, Gołosze, Grzmiąca, Górki, Kadłubska Wola, K. Wólka, Kąty, Kępina, Ludwików, Maksymilianów, Młodynie, Olszowa, Paprotnia, Radzanów, Ratoszyn, Rogolin, Romaników, Smardzów, Szczepanów, ; Ulaski Grzmiąckie, U. Stamirowskie, Wiktusin, Włodzimierzów, Wyśmierzyce, Zaborze i Zacharzów. 2. R. , wś i folw. pow. stopnicki, gm. Olganów, par. Dobrowoda, odl. od Stopnicy 10 w. , posiada dwa młyny wodne, pokłady torfu, zródło wody słonosiarczanej. W 1827 r. było 31 dm. , 230 mk. Fol. Radzanów rozl. mr. 775 gr. or. i ogr. mr. 578, łąk mr. 91, pastw. mr. 66, lasu mr. 6, nieuż. mr. 34; bud. mur. 8, z drzewa 13; pokłady torfu. Do fol. należały dawniej wś R. os. 41, z gr. mr. 291; wś Kawczyce os. 16, z gr. mr. 154. W XV w. R. w par. Dobrowoda, własność Mikołaja h. Habdank, miał łany km. , karczmę z rolą, zagr. z rolą, z których dziesięcinę snopową i konopną płacono prob. w Chotlu wsi kustodyi wiślickiej. Wartość dziesięciny 7 grzywien. Był też folwark rycerski, należący do par. Busk, z rolami podzielonemi na 3 pola, z jednego dziesięcinę dawano do Buska, z pozostałych do Książnicy Długosz, L. B. , II, 373, 425. W 1579 r. wś R. w par. Dobrowoda, własność Mikołaja Radzanowskiego, miała 10 osad. , 5 łan. , 1 zagr. , 2 bied. Pawiń. , Małop. , 211. 3. R. , kol. włośc. , pow. chełmski, gm. Bukowa, ma 207 mr. obsz. . 4. R. , os. miejska, daw. miasteczko, fol. i dobra nad rz. Wkrą Działdówką, w wyniosłem położeniu, w pobliżu wzgórz Nieckich ob. Nieckie, niedaleko ujścia Mławki do Wkry, pow. mławski, gm. Ratowo, par. Radzanów, odl. 57 w. od Płocka, 26 w. od Mławy, 8 w. od st. pocz. w Szreńsku. Posiada kościół par. drewniany, szkołę początkową, synagogę, urząd gminny, młyn wodny, trzy wiatraki, 106 dm. , 1258 mk. 618 męż. , 640 kob. , 1412 mr. ziemi użytk. i 240 mr. nieużytków. R. był siedzibą Radzanowskich h. Prawdzic. Janusz, dziedzic R. , otrzymał w 1400 r. od ks. Ziemowita płockiego przywilej na założenie miasta na prawie chełmińskiem, z targami i dwoma jarmarkami. Zapewne sprowadzeni tu z dalszych stron rękodzielnicy rozwinęli przemysł sukienny. W 1532 r. Zygmunt I dozwolił sukiennikom używać własnej cechy na suknach rozwożonych po kraju i wyprowadzanych do Prus. Parafia tutejsza zapewne powstała wraz z miastem. Obecny kościół p. w. św. Franciszka Serafickiego, wzniesiony przez Jerzego Małoszewicza. Za miastem śród bagnisk są okopy, na których miał się wznosić zamek, rezydencya dziedziców. Dykcyonarz Echarda podaje, że istniał tu stary zamek na skale a rodzina Radzanowskich wygasła 1630 r. Na początku obecnego stulecia R. był własnością hr. Moszyńskiej, miał 108 dm. , 540 mk. 63 żydów. W 1827 r. było 79 dm. , 861 mk. W 1858 r. 100 dm. , 1043 mk. W ostatnich czasach istniały tu dwie hamernie, zajmujące do 10 robot. , z prod. do 12, 000 rs. Fol. RadzanowoRatowo al. RatowoRadzanowo, z nomenkl. Radzanówek, rozl. w 1883 r. mr. 1964 gr. or. i ogr. mr. 702, łąk mr. 179, past. mr. 29, lasu mr. 985, nieuż. mr. 69; bud. mur. 9, z drzewa 20; płodozmian 10polowy; las nieurządzony; cegielnia, pokłady torfu. Attyn. Radzanów ma 648 mr. lasu i 150 mr. łąk. W skład dóbr wchodziły poprzednio wś Ratowo os. 24, z gr. mr. 71; wś Luszewo os. 23, z gr. mr. 584; wś Józefowo os. 16, z gr. mr, 212; wś Trzcinice os. 6, z gr. mr. 159; wś Ce Radywonowo Radzice Radzanowo Radzanowo Radzany gielnia os. 4, z gr. mr. 147; wś Budy Kalasantowo os. 3, z gr. mr. 31. R. par. , dek. mławski dawniej bieżuński, 4229 dusz. Br. Ch. Radzanowo, w 1350 Radzonowo, wś i fol. , pow. płocki, gm. Rogozino, par. Radzanowo, odl. o 12 w. od Płocka, posiada kościół par, murowany, szkołę początk. , karczmę, 62 dm. , 589 mk. W 1827 r. 25 dm. , 278 mk. W 1881 r. fol. Radzanowo, z attyn. Ślepkowo Polew skie, rozl. mr. 1528 gr. or. i ogr. mr. 714, łąk mr. 60, past. mr. 13, lasu mr. 729, wody mr. 2, nieuż. mr. 10; bud. mur. 11, z drzewa 10; las nieurządzony; wiatrak; nadto attyn. Ślep kowo Królewskie rozl. mr. 240. Wacław, ks. mazowiecki, nadał wieś R. , należącą do dóbr stołowych książęcych, Pawłowi zwanemu Warda. W 1350 r. ks. Bolesław potwierdził to nadanie dla syna Pawła, niejakiego Falisława. podkomorz. płockiego Kod. Maz. , 61. Zape wne synem Falisława jeśli nie bratem był Paweł vexillifer Warszowiensis, podpisany na akcie z 1385 r. , sporządzonym w Płocku Kod. Maz. , 105. W 1457 r. dwaj bracia Pa rys i Sasin dzielą się dobrami swemi w ten sposób, że Sasin bierze Radzanów i Radzanowską Wolę, zaś Parys Michrowo i Michrowską Wolę w ziemi warszawskiej, dziś pow. gró jecki, z tem zastrzeżeniem, że w razie spusto szenia R. per inimicos partis Prussiae będzie miał prawo Sasin do działu na Michrowie Kod. Maz. , 224 225. Kośc. par. erygował w 1611 r. Adam Kosobudzki, dziedzic R. Obe cny murowany wznieśli po 1858 r. Hołyńscy. R. par. , dek. płocki, 830 dusz. Br. Ch. Radzany, w urzęd. spisie Rodzany, kol. i os. , pow. kaliski, gm. Ceków, par. Kościelec, odl. od Kalisza w. 23, ma 31 dm. , 238 mk. W 1827 r. było 24 dm. , 171 mk. Radzewo, wś, pow. szremski, o 6 klm. na zachódpołudnie od par. i pocz. w Bninie, st. dr. żel. w Gadkach i Mosinie o 12 klm. ; ma 64 dm. , 462 mk. 407 katol. , 55 prot. ; wię ksza posiadłość z obszarem 103 ha należy do Klemensa Żorawskiego. Między r. 1510 i 1696 istniał tu kościół paraf. p. w, N. M. Panny i św. Mikołaja; parafię, złożoną z osad Cmoń, Konarskie, Niesłabin, Orkowo i R. , wcielono do Bnina; w miejsce kościoła stanęła w r. 1710 kapliczka z drzewa. W r. 1578 posiadali tu części Stanisław Radzewski i Stanisław Górka, woj. poznański, a w r. 1618 Zygmunt Grudziński, kaszt. biechowski; stały wówczas młyny z 5 kołami. Około r. 1564 składało R. dziesięcinę bisk. poznańskim; wcielone z cza sem do klucza kurnickiego, wspólnych mie wało dziedziców. W nowszych czasach wyorano na R. kilka popielnic. E. Cal. Radzewskie Holendry, niem. Hohensee, dawniej RadzewoHauland, holendry, pow. szremski, między Bninem a Mosiną, o 8 1 2 klm. , na prawym brzegu Warty; par. katol i prot. Bnin, poczta w miejscu, st. dr. żelaznej w Mosinie i w Gądkach; 41 dm. , 384 mk. 14 katol. , 370 prot. . Istniały już w XVIII w. i należały do klucza kurnickiego. Obszar większej posiadłości ma 58 ha. Radziąc, niem. Radziunc, wś, pow, mielicki, par. kat. w miejscu, ewang. Straburek Trachenberg. Posiada kościół par. katol. , szkołę ewang. i katol. W 1841 r. 56 dm. , fol. , sołtystwo, 536 mk. 234 katol. Do R. należy kol. Winna Góra, mająca 9 dm. , 90 mk. 35 katol. . Istniały tu dawniej winnice. Radziątków, w XVI w. Radzathkow, wś nad rz. Luciążą, z folw. Kacprów, pow. piotr kowski, gm. Krzyżanów, par. Bogdanów, odl. 19 w. od Piotrkowa, a 2 w. na płn. zach. od Jeżowa, ma 22 dm. , 144 mk. , 184 mr. ziemi włośc. W 1886 r. fol. Radziątków al. Kac prów, oddzielony od dóbr Bogdanów, rozl. mr. 660 gr. or. i ogr. mr. 294, łąk mr. 72, past. mr. 6, lasu mr. 260, nieuż. mr. 28; bud. mur. 1, z drzewa 12; płodozmian 7polowy; las urządzony. Według Lib. Ben. Łask. II, 220 dwory szlach. dawały dziesięcinę plebanowi w Bogdanowie, łany kmiece zaś na stół arcy biskupi a pleban. tylko kolędę. Według reg. pob. pow. piotrkowskiego z r. 155 1553 wś Radziątków w par. Bogdanów, w części Al berta Radziatkowskiego, miała 7 osad. , 2 ła ny. Część Kristoporskiego 8 osad. Pawiński, Wielkp. , II, 257. Br. Ch. Radziborz Rudka, fol. nad rz. Bzurą, pow. łęczycki, gm. Chociszew, par. Parzęczew, odl. od Łęczycy 16 w. , ma 2 dm. a wraz z os. Kukułką i Rudą 27 mk. Radzice 1. w XVI w. Radzycze, wś i fol. nad rz. Drzewiczką, pow. opoczyński, gm. i par. Drzewica, odl. od Opoczna 12 w. , posiada szkołę początkową gminną, 136 dm. , 904 mk. . 396 mr. ziemi dwor. , 3217 mr. włośc. W 1827 r. było 93 dm. , 645 mk. R. lezą śród lesistego i bagnistego płaskowzgórza. Między R. i Dąbrówką rozciągają się błota mające 700 mr. obszaru. Lasy rządowe obejmujące około 50, 000 mr. przeszły od 1879 r. pod zarząd księstwa łowickiego. W XV w. Radzice wś królewska, w par. Drzewica, miała 30 łan. km. , z których dziesięcinę snopową i konopną płacono prebendzie Kobiernickiej. Było też dziewięć karczem z rolą i zagrodnicy, od których dziesięcina dochodziła do 26 grzywien. Z łanu sołtysiego i folwarku płacono dziesięcinę in gonithwam prebendzie sandomierskiej. Fol. królewski dawał dziesięcinę pleb. w Brudzewicach Długosz, L. B. , I, 361. Według reg. pob. pow. opoczyńskiego z r. 1577 wś R. , w par. Drzewicza, nalała 19 łanów, 2 zagrod. z rolą Pawiński, Małop. , 283. R. choć należały do parafi Radzewo Radziąc Radziątków Radziborz Rudka Radzicy Radzie Radziechów Drzewica, dawały z łanów folwarcznych dzie sięcinę pleb. w Brudzewicach, wartości około połowy seksageny Łaski, L. B. , V, 649. Radzickie starostwo niegrodowe dzierżawa, w woj. sandomierskim, pow. opoczyńskim, po dług lustracyi z r. 1765 składało się z wsi Radzice, Domaszno, Wirzynka albo Swirczyna, Brudzewice, Wólka Kuligowa i Wola Podlaskowa. Właściwie była to część ststa opo czyńskiego ob. . W r. 1771 posiadał je Mi kołaj Małachowski, opłacający zeń kwarty złp. 1161 gr. 25, a hyberny złp. 916 gr. 18. Na sejmie z r. 1773 75 Stany Rzpltej nada ły to sstwo w posiadanie emfiteutyczne Mała chowskiemu, referendarzowi koronnemu, łącz nie z sstwem radoszyckiem. 2. R. , wś i os. młyn. , pow. pułtuski, gm. Kleszewo, par. Puł tusk, ma 3 os. , 68 mr. , młyn wodny. W 1827 r. było 4 dm. , 21 mk. Wchodziły w skład dóbr Górki. Br. Ch. Radzice al. Radzicz, niem. Hermannsdorf, dawniej Radzitz, wś, pow. wyrzycki, o 9 klm. na wschódpółnoc od mta pow. , na trakcie z Nakła do Łobżenicy, nad Rudną, dopływem Łobżonki; par. katol. Glesno i Sadki, prot. w miejscu; poczta w Dębionku Debenke, st. dr. żel. w Waiden o 8 klm. ; ma 70 dm. , 685 mk, 17 katol. , 659 prot. i 9 żyd. . Radecznica, o której wspominają dokum. z 1259 i 1366 r. Kod. Wielkop. n. 382 i 1366, jest zapewne inną wsią. Dambowo Radzlai w r. 1288 Kod. Wielk. , 618, wymienione między osadami, których dziesięciny arcyb. gnieźn. Jakub zamienił na składane klasztorowi Byszewskiemu dziesięciny, uważa wydawca Paprockiego ob. Indeks do Herb. ryc. wyd. Turowskiego za dwie odrębne osady Dębowo i graniczące z niem Radsłaj. W r. 1578 należały R. w jednej części do Radzickiej, a w drugiej do Borzymowskich, w r. 1618 do Łukasza Mościborskiego i P. Sorzynowskiego, przy schyłku zaś zeszłego wieku do Andrzeja Pisarzewskiego, dziedzica Liszkowa. E. Cal. Radzicy, wś nad rzką Mieżnicą, lew. dopł. Naczy, pow. borysowski, w 1 okr. pol. chołopienickim, gm. Łosznica, ma 22 osad pełnona działowych. Cerkiew pounicka p. w. św. Eljasza, przeszło 1300 wiernych, ma z dawnych zapisów 2 1 4 włóki gruntu; kaplice w Młochowie i Żabieryczach. A. Jel. Radziczek, posiadłość Krotoskich w r. 1578, którą uprawiali kmiecie z wsi Wiele, położonej o 2 mile na północwschód od Badzie pow. wyrzyski, wchodziła w skład parafii Glesno, pow. nakielskiego; w r. 1618 leżała już pustkami z młynem o 1 kole i z jedną komornicą. Radzie, wś, pow. białostocki, w 3 okr. pol. , gm. Jaświłki, o 48 w. od Białegostoku. Radzie, niem. Radzien, wś na pol. prus. ; Mazurach, w płd. wsch. części pow. leckiego, tuż przy granicy pow. jańsborskiego, nad rzeczką, dopływem Gawlika. Jan v. Tieffen. komtur brandenburski, nadaje Radziowi Raze i Mazurowi Monsur, Mansur 10 włók na prawie magdeburskiem. Dan w Lecu r. 1485. Ad. N. Radziechów, sioło skarbowe, pow. włodzi mierski, ma 55 chat; był tu kościół i klasztor augustyanów, fundowany w 1701 r. przez 0rańskiego. Kościół ten zamieniono dziś na cer kiew prawosławną. Własność niegdyś gene rała Wydźgi, od którego przeszło do Branickich, wreszcie po 1831 skonfiskowane. Czyt. art. Sendulskiego w Woł. eparch. Wied. z 1874. A. K. Ł. Radziechów, niekiedy Raziechów, rus. Radychiw, miasteczko, pow. kamionecki, posiada sąd powiatowy, urz. pocz. i tel. , odl. , 32 klm. na płn. wsch. od Kamionki Strumiłowej, leży pod 50 15 płn. szer. , 42 16 wsch. dług. Na płn. wschód leżą Tetewczyce, Peratyn i Antonówka, na wsch. Niemiłów, na płd. wsch. Środopolce, na płd. Krzywe, na płd. zach. Stanin, na płn. zach. Józefów. R. leży na linii głównego działu wodnego europejskiego. Płn. zach. część obszaru należy do dorzecza Wisły, za pośrednictwem Białegostoku, dopływu Bugu, a w części płd. wsch. płynie pot. Radziechowski al. Ostrówki, dopływ Styru dorzecze Dniepru. Radziechowski potok powstaje na płd. od zabudowań miejskich i płynie do Srodopolec. Na płd. od zabudowań wiejskich leży pasieka dworska i las Dąbrowa, na płn. gaik Kopań 249 mt. , na zach. niwy Choroszczo 253 mt. , na płn. niwy Perewotoki 268 mt. , na wsch. las Zapust, w nim leśniczówka i chata Czutrowiną zwana, na płd. wschód leży grupa domów Kąty Kuty, z dwoma młynami nad pot. Radziechowskim, z wiatrakiem, folw. i gorzelnią. Własn. więk. hr. Stanisław Badeni ma roli or. 1008, łąk i ogr. 57, pastw. 266, lasu 992 mr. ; własn. mn. roli or. 2952, łąk i ogr. 118, past 316 mr. W r. 1880 było 480 dm. , 3555 mk. w gminie, 18 dm. , 129 mk. na obsz. dwor. ; 422 rzym. kat. ; 2392 gr. kat. , 818 izrael. , 52 innych wyznań; 339 Polaków, 3238 Rusinów, 64 Niemców. Par. rz. kat. w miejscu, dek. buski. Parafią fundował Józef hr. Mier w r. 1775. Kościół murowany, konsekrowany w r. 1828 p. w. Niepokalanego Poczęcia N. M. P. Do par. należą Dmytrów, Hanunin, Józefów, Krzywe, Mierów, Pawłów, Peratyn, Płowe, Sieńków, Środopolce, Stanin, Surzno z Tobołowem, Wolica Baryłowa, Wólka z Szczygłówką i Zabawa. Par. , gr. kat. w miejscu, dek. chołojowski. Do par. należy Józefów. Cerkiew p. w. św. Mikołaja i szkoła etat. 4klasowa. R. należał dawniej do Łaszczów a Radzice Radzice Radziczek Radziechowy Radziechowice potem do Mierów, którzy wystawili tu obszerny pałac. Lu. Dz. Radziechowice, wś i fol. , pow. noworadomski, gm. Radziechowice, par. Radomsk, leży na lewo od drogi z Radomska odl. 7 w. do Brzeźnicy. Wś kolonia ma urząd gminny, 121 dm. , 804 mk. , 2232 mr. ziemi; fol. dona cya 3 dm. , 61 mk. , 1160 mr. 105 ornej. W 1827 r. było 87 dm. , 503 mk. W XVI w. R. dają dziesięcinę katedrze gnieźnieńskiej, ple banowi zaś w Radomsku kolędę po groszu. Według reg. pob. pow. radomskiego z r. 1552 1553 wś Radziechowicze, w par. Ra domskie, własność S. R. Majestatis Ungariae Izabelli siostry Zygm. Augusta miała 10 osad. , 8 łan. Pawiński, Wielkp. , II, 272. Bobra Radziechowice składały się w 1854 r. z fol. R. i Dąbrowka, nomenkl. Klekot młyn, Cerkowizna i Brodowe, zostały wydzielone z dóbr rządowych ekonomii Gidle i nadane w r. 1835 jako majorat generałowi Liprandi. Obszar majoratu wynosi obecnie 1842 mr. W skład tych dóbr wchodziły wsie R. os. 107, z gr. mr. 2845; wś Dąbrowka os. 12, z gr. mr. 267; wś Cerkowizna os. 4, z gr. mr. 80. Br. Ch. Radziechówka 1. al. Radziechowski potok i Ostrówka, potok, wypływa w obr. gm. Radziechowa, w pow. kamioneckim, ze stawku wśród wsi, płynie na wschód przez błota Na Kaczorówce, mija Kąty, wólkę Radziechowa, a zabrawszy potok od leśniczówki Pukaczowa w obr. Peratyna, skręca się na płd. obszar przez Środopolce, Niemiłów, wsch. część Mukania, następnie zach. część Chmielna w pow. brodzkim, następnie przez obr. Łopatyna Zahajki na błocie, gdzie na granicy ze Stanisławczykiem zlewa swe wody do Styru z lew. brzegu. Zabiera wody z błot i moczarowatych łąk, które legły na całym biegu po toku. Długość biegu 25 klm. 2. R. , potok, powstaje w gm. Radziechów, pow. żywieckim, w lesie Pietruszka 861 mt. ; płynie przez wś Radziechowy na wschód i w obr. gm. Wie prza wpada do Soły z lew. brzegu. Długość biegu 6 klm. Br. G. Radziechowy al. Radzichowy, Radziechów, wś, pow. żywiecki, nad pot. Radziechówką. graniczy od wschodu z Wieprzem, od płn. z Leśną, Lipową, od płn. zach. z Ostrem i Lipowem, a od płd. z Kamesznicą, odl. 6 klm. na płd. od Żywca. Wzdłuż granicy płn. płynie potok Leśna, a wzdłuż granicy płn. zach. pot. Twardorzeczka, która w dolnym swym biegu zrasza obszar R. , zwany Plebańską. Do Twardorzeki wpływa od płd. pot. Magórka, z polany t. n. i płynący na płn. przez obszar R. Obszar R. zraszają dwa potoki północny Radziechówka, południowy Przybodza, dopływy Soły. Oprócz tego przepływa obszar pot. Rybny. Nad Radziechówką legło jądro wsi, gęsto zabudowanej. W płn. stronie nad Leśną grupa zabudowań Plebańska między górną częścią R. a Twardorzeką os. Pawluśka i Gruszka po płn. stronie lasu Pietruszki; po płd. stronie jego osady Kapłonka, Karówka i Magórka po płd. stronie Radziechówki, między nią a Przybodzą, Jaworzynka i Komarek, a na płd. od Przybodzy Bąków. Wznies. , wsi koło kościoła 447 mt. ; Plebańska 491 mt. , Pietruszka las 861 mt. , Gruszka 665 mt. , Magórka 1091 mt. , Glinne na płd. granicy 1024 mt. Większa posiadłość liczy łąk i ogr. 1, past. 2, lasu 1972 mr. ; mn. posiadłość roli or. 2339, łąk i ogr. 410, past. 849, lasów 18 mr. W r. 1869 było 322 dm. , 2493 mk. ; w 1880 r. 431 dm. , 2876 mk. , rz. kat. 2856, żyd. 20; Polaków 2869, Niemców 7. W miejscu kościół łac. par. murowany, p. w. św. Marcina. Uszkodzone inwentarze wskazują rok 1390 jako datę erekcyi. Podobno husyci zajmowali przez jakiś czas ten kościół za rządów Jana Luksemburczyka. Według reg, pob. pow. szląskiego z r. 1581 wś R. , w par. Radziechów, w części Jana Komorowskiego miała 3 1 2 łan km. , 3 zag. bez roli, 1 komor. bez bydła. Część Krzysztofa Komorowskiego 3 1 2 łan. , 2 zag. bez roli Pawiński, Małop. , 107. W inwentarzu paraf. Cięciny, spisanym z 1789 r. , czytamy, iż za czasów gdy pan Krzysztof Czarnecki był starostą żywieckim 1626 r. tak rozległą była parafia radziechowska, że zesłana tu komisya oświadczyła, iż ksiądz nie może wydołać obowiązkom, a więc królowa Konstancya dała r. 1628 fundusz na wikaryuszów; niebawem zaś Jan Kazimierz w Cięcinie wikaryuszów dodał. W r. 1636 Tomasz Oborski, sufragan krak. poświęcił kościół. Przy kościele jest kaplica p. w. św. Izydora, fundowana przez kś. Grzegorza Pikulskiego plebana. W niej dwa ołtarze. W r. 1719 powstało tu bractwo św. Izydora, zatwierdzone przez Klemensa XI. Z czasem bractwo upadło; dopiero r. 1876 zostało wskrzeszone. Par. w miejscu liczy 3198 dusz rz. kat. ; doń należą Leśna z 731 rz. kat. i Ostre z 366 rz. kat. W całej par. rz. kat. 4295, prot. 8, żyd. 42 1885 r. . Do par. należały dawniej Cięcina, Lipowa i Milówka. W r. 1808 była dziedziczką Rozalia z Moruzyńskich Wielopolska. Dziś R. należy do dóbr arcyks. Albrechta. W miejscu szkoła ludowa. Br. G. Radziej, miejscowość na Łagiewnikach, w pow. krotoszyńskim, gdzie podczas zjazdu szlachty jeden z Potockich miał zabić w pojedynku jakiegoś Radziejowskiego. Radzieje 1. Bedy, wś, pow. ciechanowski, gm. Bartołdy. par. Pałuki, odl. 13 w. od Ciechanowa, ma 4 dm. . 22 mk. . 83 mr. 2. R. Wity, wś nad rz. Sonią, pow. ciechanowski, Radziechowice Radzieje Radziej Radziechówka Radziejewszczyzna Radziejewo gm. Bartołdy, par. Pałuki, odl. o 13 w. od Ciechanowa, ma 2 dm. , 11 mk. , 52 mr. W 1781 r. było 18 mk. Obie wsie zamieszkane przez drobną szlachtę. Radziejewo al. Rodziejewo, wś, pow. ho melski, gm. Rudzieniec, ma 75 dm. i 398 mk. , z których 2 zajmuje się garbarstwem, 1 krawiectwem, 3 szewctwem, 1 stolarstwem, 1 bednarstwem. J. Krz. Radziejewo al. Radziejowo, niem. Rathsdorf, za czasów krzyżackich Rautenberg, dobra ryc. nad jez. borzechowskiem, pow. starogradzki, st. pocz. , tel. i kol. Starogard, odl. 11 klm. , par. katol. Zblewo, ew. Borzechowo. Posiada gorzelnią parową złączoną z młynem i cegiel nią, hodowla bydła i owiec dobrej rasy. Do bra mają 773 ha 452 ha roli or. , 23 łąk i 171 lasu. W 1869 r. było 8 dm. , 179 mk. , 124 kat. , 55 ew. ; 1885 r. zaś 10 dm. , 32 dymów. Według taryfy pobor. z 1648 r. płacił tu Mi chał Kliński summatim 4 fl. 4 gr. ob. Roczn. T. P. N. w Pozn. , r. 1871, str. 173. R. 1711 pobierał ztąd prob. 5 korcy żyta i tyleż owsa Wizyt. Szaniawskiego, str. 119. Według taryfy na symplę z r. 1717 płaciło R. 13 gr. 4 1 2 den. W pierwszej połowie XVI w. nabyli tę wieś Klińscy. Pierwszy, który tam miesz kał, był Leonard Kliński, r. 1533 poseł sta nów pruskich do króla Zygmunta I. Żona je go Emerencya z Wojanowskich pisała się po śmierci męża Radziejowska. Leonard zostawił dwóch synów, z których jeden mieszkał w R. , a drugi w Niedamowie i odtąd piszą się, jeden Christof Kliński z R. , dzierżawca sstwa rogozińskiego 1556 r. , drugi zaś Jerzy z Niedamowa. W niem. zaś listach i aktach sądowych grudziądzkich pisze się pierwszy herr Chri stof Kliński Ton Rauttenberg uf Roghausen stadthalter ob. Kętrz. , O ludn. pol. , str. 144. W drugiej połowie XVIII w. posiadał R. Feliks Pląskowski, który utrzymywał ka plicę w swoim dworze. R. 1780 odprawiał w niej codzień mszę św. kapelan domowy Grzegórz Wilhelm Warmiak. Tylko we więk sze święta przybywał z państwem do Zblewa, gdzie dopomagał proboszczowi w nabożeń stwie ob. Utracone kościoły p. Fankidejskiego, str. 251. Kś. Fr. Radziejewszczyzna, folw. szlach. nad jez. Gilus, pow. trocki, w 4 okr. pol. , odl. 75 w. od Trok, 1 dm. , 17 mk. katol. Radziejów al. Radziejowo, w dok. z 1232 r. Radeiew, 1306 r. Radeow, os. miejska, dawniej miasto powiatowe i sejmikowe, leży w zach. stronie pow. nieszawskiego, odl. 3 w. od granicy w. ks. poznańskiego pow. inowrocławski, śród równiny wznoszącej się do 420 st. n. p. m. , niedaleko od wsch. brzegu jez. Gopła, pod 52 38 3 szer. płn. i 36 12 9 dług. wsch. , posiada dwa kościoły katol. parafialny i pofranciszkański, dom przytułku dla 13 starców i kalek, szkołę początkową, sąd gm. okr. III, urząd gminny, st. poczt. odl. 33 w. od Włocławka, 1589 mk. , 1794 mr. ziemi do mieszczan należącej. W 1327 r. było 132 dm. , 1239 mk. ; 1858 r. było 152 dm. 64 murow. i 1598 mk. 245 żyd. , 79 Niemców, budowle ubezpieczone były od ognia na 50, 910 rs. , a dochód kasy miejskiej wynosił 930 rs. R. należy do rzędu dawniejszych osad. W 1142 księżna Salomeja nadaje R. klasztorowi w Mogilnie nad Gopłem. Potwierdzenie praw i dóbr kościoła płockiego przez papieża Grzegorza IX w 1232 r. zawiera nadanie Konrada, ks. mazow. , w którem powiedziano odnośnie do ciężarów obowiązują, cych w dobrach biskupich Item nova servitus in Radeiv servandi hominem in trunco iudicatum a Judice Crusuicensi et deducendi in Crusuic, deleatur, quia hec non fuit in tempore domine que contulit Deo Radeiov. Kod. Maz. , 6. Według Staroż. Polski R. jako wś miał należeć do dóbr kapituły płockiej i w 1252 r. otrzymał od Kazimierza, ks. kujawskiego i łęczyckiego, przywilej miejski z prawem magdeburskim. Wątpliwy co do daty przywilej Łokietka 1288 czy 1298 potwierdził mieszczanom prawo magdeburskie, pozwalając im stosować się we wszystkiem do praw i przywilejów Inowrocławia, Brześcia i Sieradza Mucz. Rzysz. , I, 157 159. W 1306 r. Przemysław, ks. kujawski, zawiera w Toruniu umowę z Pawłem de Pauelsteyn, prokuratorem króla czeskiego w Polsce, o cło pobierane w Radziejowie, które miało iść do równego działu między księciem a prokuratorem króla czeskiego, przebywającym w Brześciu Kujawskim. W i310 r. w Krakowie Łokietek, nagradzając przysługi jakie mu wyświadczał na wygnaniu niejaki Gierko, nadaje mu wójtowstwo radziejowskie, odebrane widocznie od nieprzyjaznego książęciu posiadacza. Ztąd przywilej nakazuje milczenie wieczyste tym, którzyby rościli prawo do tego wójtowstwa. Przywilej nadawał Gierkowi siódmy łan wolny, trzeci denar ze spraw, wolną łaźnią, dwa młyny wodne czy inne, sześć jatek rzeźniczych i szósty denar z wszelkich opłat. Za sprawy miał pobierać po 4 denary, z tych dwa królowi, trzeci dla siebie. W 1322 r. Łokietek nadał miastu przywilej na wiatrak i prawo posiadania i użytkowania pastwisk i bagien w okolicy miasta, zastrzegając szósty denar z wiatraka i z nowo zoranych pól. Bo R. odnosi się niewątpliwie akt mylnie odniesiony przez wydawców Kod. Mazowieckiego do Radzymina, mianowicie uznanie władzy ks. Ziemowita mazow. przez starszyznę miejską w 1383 r. Podpisani tu są Woyslaus advocatus, Jacusius proconsul, Nicolaus Bachem Radziejewo Radziejów berg, Veruko, Myczko, Clobucznyk, Honko Crusuiczky, Neko Morzyskoth, consules Kod. Maz. , 99. Władysław Jagiełło nadał miastu w Korczynie 1404 r. prawo sprzedaży soli salis minuti, z warunkiem by dochód ztąd był obracany na ulepszenia w mieście. Król ten bywał tu dość częstym gościem. Przejeżdża przez R. w 1418, 1419 r. a w 1422 r. odprawia w tutejszym zamku zaręczyny córki swej. Jadwigi z 8letnim synem margrabi brandeburskiego. W 1459 r. R. dostarcza na wojnę z Krzyżakami dziesięciu zbrojnych pieszych. O pomyślnym stanie miasta świadczą dane z regestrów pobor. z 1566 r. Płaciło miasto wtedy szosu fl. 80, od włóczęgów i komorników fl. 7 gr. 4, od rzemieśl. 20 gr. , czopowego za pierwszą ratę fl. 65 gr. 7, za drugą ratę dwa kwartały fl. 97, od wina, miodu i piwa gdańskiego 21 fl. , za ostatni kwartał czopowe fl. 47, od miodu gr. 19, od piwa gdańskiego gr. 15, od garców gorzałczanych fl. 20 gr. 24Suma opłat od trunków dorównywa niemal tymże opłatom we Włocławku a szos przewyższa włocławski 48 zł. . Miasto było wówczas stolicą powiatu, zajmującego 13, 30 mil kwadr. 732, 83 klm. i obejmującego 20 parafii, 2 miasta i 130 wsi. Odbywały się tu sądy grodzkie i ziemskie i sejmiki wojewódzkie. Klęska głodu a następnie straszna epidemia, przez głód spowodowana, zniweczyła w 1625 r. i następnych latach pomyślność Kujaw. Wojny szwedzkie dopełniły reszty. Około 1800 r. R. jest jeszcze stolicą powiatu ale ma tylko 796 mk. i 123 dm. , z tych 2 murow. a 10 drewn. ale dachówką krytych. Po 1815 r. R. zostaje miastem powiatowem, dopiero przy podziale królestwa na 5 gubernii jest wraz z okręgiem wcielony do pow. włocławskiego. Przy nowym podziale w 1867 r. utworzono pierwotnie powiat radziejowski, lecz w cztery lata 1871 r. obrano Nieszawę za siedzibę władz i ztąd powiat zmienił nazwę. Kościół parafialny istniał tu niewątpliwie a może w Starym Radziejowie przy założeniu miasta. Podpisany na akcie z 1249 r. Kod. Maz. , 14 Wroztlaus pleban de Radicov jest prawdopodobniej plebanem z Radziejowa Radieov niż ze wsi Radziki, zwłaszcza że obok niego podpisał Vitalis, scholastyk włocławski. Obecny kościół p. w. Wniebowzięcia P. M. wzniósł z muru w 1331 r. Jan Grot, bisk. krak. W 1519 r. mieszczanin radziejowski Płaczek zapisał 800 fi. na utrzymywanie mansyonarzy, których bywało 6 do 7. Było też kilka uposażonych altaryi. Do wikaryuszów należały dochody probostwa szpitalnego kościołka św. Ducha, oddane im w 1584 r. przez bisk. Rozdrażewskiego. Szpital sam i kościół istniały Już w 1462 r. Łokietek założył tu klasztor franciszkanów z kościołem, który, Słownik Geograficzny T. IX Zeszyt 102. niszczony przez pożary i rabunki szwedzkie w 1657 r. , przetrwał do ostatnich czasów. Prócz tego istniał Jeszcze w R. kościołek dre wniany św. Jana Chrzciciela. Kościół ten Ra fał Leszczyński, ststa radziejowski, oddał lu teranom i osadził przy nim około 1580 r. ka znodzieję Adama Prażmowskiego, który z wiel kim zapałem i powodzeniem prowadził propa gandę religijną i założył przy zborze szkołę. Wizytacya z 1779 r. wspomina o starej, opuszczonej kaplicy w Starym Radziejowie, był to może pierwotny kościołek parafialny. W 1720 r. osiedli w R. pijarzy, którym odda no zarząd parafii, prowadzony przez nich do 1830 r. Przeniesieni do Włocławka, wrócili tu następnie i przebywali do 1864 r. Utrzy mywali tu niewielkie kollegium od 1727 r. Zniesione przez rząd pruski szkoły otworzono znowu w 1819 i prowadzili je pijarzy do 1830 r. Obecnie prócz kościoła parafialnego, w sty lu ostrołukowym, z cegły bez tynku, przecho wał się jeszcze kościół pofranciszkański odnowiony 1857 r. , przy którym mieszka wi kary. Gmach klasztorny służył za pomiesz czenie biura powiatowego 1867 1871 r. . Radziejowskie starostwo grodowe podług lustracyi z r. 1662 obejmowało miasto Radziejów, miasteczko Skolsko, wsie Stary Radziejów, Skotniki, Płowce, Czołowo, oraz 9 łanów dawniej uprawnych a w r. 1662 pusto leżą cych. W r. 1771 posiadał je Kosowski, opła cając zeń kwarty 695 złp. 12 gr. , a hyberny złp. 2543 gr. 26. W metryce koronnej znajdu je się ks. 203 s. 288 przywilej z d. 4 listo pada 1663 r. dla Stefana Czarnieckiego, szcze gółowo wyliczający wszystkie jego zasługi dla kraju, za które król obdarzył go tem sta rostwem. R. par. , dek. nieszawski, 2560 dusz. R. gmina należy do s. gm. okr. III w Radzie jowie, ma rozl. 15, 031 mr. , w tem domin. 7766 mr, włośc. 7265 mr. Br. Ch. Radziejów, kol. , pow. hrubieszowski, gm. Białopole, par. ew. Lublin. Radziejów 1. wólka do Wrzępi, w pow. bocheńskim, par. rz. kat. w Cerekwi, 7 klm. na płd. wschód od Uścia Solnego, leży w równinie 190 mt. , przy drodze z Cerekwi do Strzelec Wielkich. Od strony połud. ma duży bór kameralny, zwany Bratucickim i wś Bratucice. Składa się z 23 dm. i 100 mk. 2. R. , wólka w gm. Bratuczyce, w tymże powiecie. Radziejów, niem. Radzeow, wś, pow. rybnicki, ma 57 osad; stanowi część Popielowa. Radziejowa, szczyt w Beskidzie wschodnim, w pasmie góry Lubienia, koło Piwnicznej, 1261 mt. wznios. , cały pokryty lasem, przerznięty głębokiemi parowami. Radziejowa, rus. Radiowa, także Rozdziejowa, wś, pow. liski, par. rz. kat. w Wołko wyi; posiada drewnianą cerkiew, filią par. gr. Radziejów Radziejów Radziejowa kat. w Gorzance. Jestto górska osada, leżąca na lesistych wzgórzach, tworzących dział wo dny 625 mt. Solinki i Hoczewki. Wś mieści się nad pot. , dopływem Tyszkówki dopł. Wołkowyjki, na jej obszarze wypływa także potok uchodzący pod Baligrodem 8 klm. do Hoczewki. Dolinę wsi otacza od płd. i zach. lesiste pasmo ze szczytami na płd. Kamiona 979 mt. , na zach. Worotnikówka 928 mt. , na wsch. Korbania 694 mt. . Ku płn. zacho dowi pochyla się teren powoli ku dolinie Ho czewki. Wraz z obszarem więk. posiadłości Ant. Tyszkowski ma R. 35 dm. i 219 mk. ; 14 rzkat. , 200 gr. kat. i 5 izrael. Gleba jałowa, górska, lasy szpilkowe. Więk. pos. ma 194 roli, 72 łąk, 46 past. i 508 mr. lasu; mn. pos. 820 roli, 82 łąk, 164 past. i 3 mr. lasu. Do parocha w Gorzance należy 14 mr. roli. Wieś graniczy na płd. z Łopienką, na wsch. z Tyskową, na płn. z Wolą Gorzańską a na zach. z Łubnem. Mac. Radziejowce pierwotnie Wnuczkowce, w dokumen. Radyowcze, Radyowka, Radioviensis, urzęd. Radowcy, małorus. Radiwci, wś u źródeł rz. Zharu, dopł. Bohu, pow. lityński, na pograniczu pow. latyczowskiego, przy linii dr. żel. odeskowołoczyskiej, pomiędzy stacyami Serbinowce i Wołkowińce o 7 w. oraz przy drodze z lwanowiec do Hryszek, o 40 w. od Lityna, gm. Owsianiki, par. kat. Bar o 12 w. ma płn. wschód ma 212 dm. , około 700 mk. , 770 dz. ziemi włośc. , 272 dz, rządowej, 46 dz. cerkiewnej, reszta obszaru podzielona na 19 drobnych części, należących przeważnie do Radziejowskich. Cerkiew p. w. św. Michała, wzniesiona w 1879 r. , ma 1700 parafian. Jestto stara osada szlachecka, należąca dawniej w całości do jednego licznego rodu Radziejowskich. Będąc położona między Barem a Latyczowem, tuż na szlaku tatarskim, przechodziła ważne koleje losu i kilkakrotnie do szczętu była niszczoną przez Kozaków, Tatarów, Turków a nawet Węgrów i Wołochów, lecz zawsze dźwigała się z ruiny a rozproszeni jej dziedzice powracali, acz w przerzedzonych szeregach, na zagon rodzinny, pełniąc dalej obowiązki służby kresowej. Pierwszą wzmiankę w dokumentach o wsi tej spotykamy pod 1439 r. , w którym król Władysław III daje w zastaw za sto grzywien monety polskiej wś Wnuczkowce, leżącą pod lasem Zhar, Janowi Fiol de Konariow, dopóki grzywny te jemu lub jego spadkobiercom nie będą zwrócone. Nie wiemy co się dalej dzieje z Fiołem i jego osadą, nie wiemy również czy pozostaje on w jakim związku z drukarzem krakowskim Świętopełkiem Fiołem. Dopiero w 1505 r. król Aleksander na sejmie w Radomiu na prośbę sukcesorów Fioła Łazarza Radewicza de Onuczkowce i wnuka jego Hryńca, powyższy przywilej zatwierdza. W 1552 r. król Zygmunt August w Piotrkowie potwierdza dawne prawa Eustachemu, Kalimanowi i Hermanowi Radyowskim, przyczem dodaje, że dóbr tych nie pozwoli nikomu wykupić, chyba po zejściu ich sukcesorów, za poprzedniem uiszczeniem zapisanej sumy. Dziwna atoli w tych czasach zachodzi sprzeczność nawet w urzędowych dokumentach, bo gdy z działu 1520 r. sporządzonego w grodzie kamienieckim między Radyowskimi, z testamentu Łazarza ReszkiRadyowskiego w 1522 r. na rzecz sukcesorów tego sporządzonego, a nakoniec i innych dokumentów widzimy, że pierwotna wś Wnuczkowce, zniszczona przez Tatarów, przeniosła się w inne miejsce, posunąwszy się ze szlaku tatarskiego w głąb lasów Zhar i przybrała nową nazwę, rozdzieliwszy się nawet na dwie wsie Radziejowce i Hryszki i gdy sukcesorowie Jana Fiola, a potem syna jego Łazarza Radewicza przybrali nazwisko Radyowskich od nazwy osady Radyowce, to jednakże w późniejszych przywilejach z 1557, 1559 r. , w Piotrkowie przez krola Zygmunta wydanych, dobra te zawsze są zwane Wnuczkowce, a posiadacze ich imionami tylko są oznaczeni z dodatkiem Ruthenis. W ostatnim jednakże z powyższych dokumentów nie ma już mowy o wykupie dóbr, lecz są już one nadane prawem lennem, z obowiązkiem pełnienia służby wojskowej. Lustracya z 1569 r. wykazuje, że wieś Wnuczkowce, zniszczona przez Tatarów, dziedzice jej przenieśli się na drugą siedzibę Radyowce, w której jest 30 panów, obowiązanych 17 końmi służyć wojskowo i 8 poddanych. Następna lustracya 1607 r. , w Radziejowcach uczyniona, wskazuje, że Radziejowskich może 60 wsiąść na koń; chłopów zaś jest 5 ciągłych, 10 ogrodników. Podług lustracyi Humieckiego, kaszt. kam. , w 1616 r. była w posesyi Radyowskich, których liczba niemała, na którą ukazali prawo lenne od ś. p. króla Augusta de data Petricoviae in conventu regni, in vigilia Trium Regum anno 1559, w którym mencyą czyni na summę starą, którą mieć mieli od ś. p. króla Władysława grzywien sto, które lenno nie nowe jest i wedle prawa zostaćby się nie mogło, ale iż z nich onera równo z inszemi do zamku barskiego odprawują, a do tego, że na tem miejscu ta wieś fundowana, gdzieby Król JMć, za nastąpieniem wprzód rewizyi, wieczności mógł dawać, tedy przy posesyi tych dóbr zostawują, kognicyą jednak praw tych Królowi JMci i Sejmowi zostawujemy Jabłonowski, Lustracye, str. 30. Taryfa 1662 r. pokazuje w R. 97 osób płci męz. i oznacza daniny do zamku barskiego po 2 złp. Późniejsze przywileje królów polskich nie tylko potwierdzały da Radziejowce Radziejowce Radziejowo wne prawa Radziejowskich na dobra R. , ale zamieniły lenne prawo na dziedziczne, zawsze jednak z obowiązkiem pełnienia służby wojskowej do zamku barskiego. Starostowie barscy nadużywając przywilejów szlachty, obowiązanej wojskowo służyć tylko dla obrony kraju, obowiązek ten wyzyskiwali na własną korzyść; widzimy to ztąd, że król Zygmunt August 1558 r. z Krasnegostawu upomina sstę barskiego Herburta, aby szlachty Radziejowskich naszych dobrych wojowników nie uciskał; również w 1662 r. król Jan Kazimierz z Warszawy takież upomnienie daje staroście barskiemu Janowi Wyhowskiemu, który nawet daniny ze szlachty ciągnął na swoją korzyść. Gdy ststwo barskie w 1658 r. nadane zostało dziedzicznem prawem Janowi Wyhowskiemu a po śmierci tego przeszło we władanie ks. Lubomirskich a później Ponińskiego, poczęli oni na mocy powinności wojskowych, odprawianych do zamku barskiego, a także na mocy daniny przez Jana Wyhowskiego samowolnie ustanowionej, rościć sobie, prawa dziedziczne, nie tylko na wieś R. lecz i na wszystkie okoliczne szlacheckie wsie znajdujące się w obrębie Baru i toczyli z dziedzicami onych procesy przez 30 lat, a utworzona tym sposobem olbrzymia sprawa dopiero w 1778 r. przez komisarzy sejmowych w Latyczowie ostatecznie rozwiązaną została, z potwierdzeniem Radziejowskich prawnymi dziedzicami R. , na mocy służących im praw i przywilejów. Śladem pierwotnej osady Wnuczkowce, pozostał stawek, dotąd zwany Wnuczkowskim, znajdujący się w stronie południowej dzisiejszej wsi Radziejowice. Że wieś ta zburzoną została w skutek krwawej bitwy, wskazują dziś jeszcze znajdujące się w pobliżu dwa wielkie kurhany, mogiłami zwane; jeden z nich w lesie należącym do dóbr wsi Iwanowiec i już przed kilkudziesięciu laty porosły wiekowemi dębami, a drugi na gruntach wsi R. , od granicy wsi Komarowiec. Kurhany te ogromnemi swemi rozmiarami świadczą o morderczej walce, jaka się tu odbyła i o wielkiej liczbie poległych z obu stron wojowników. Że kurhany te nie są to strażnice Scytów, Daków lub innych starożytnych ludów, dowodzi ta okoliczność, że znajdowały się one niegdyś w niedostępnych lasach i puszczach. Jeden z tych kurhanów, od wschodniej strony, zkąd postępować mogli najezdcy, jest mniejszy, drugi zaś kurhan, na zachodniej stronie, gdzie byli obrońcy, jest daleko większy od pierwszego. Z tego wypada, że obrońcy wszyscy polegli i otwarli najezdcom dalszy szlak na Żeniszkowce, Doraźnię, Zińków i dalej w głąb Podola a nawet i samej Polski. Nie rozminiemy się też z rzeczywistością, gdy powiemy, że w drugim tym większym a zachodnim kurhanie, spoczywają bojownicy z okolicznej szlachty, gdyż około Baru i Latyczowa stało kilkanaście szlacheckich osad, na straży od nieprzyjaciół, a dziedzice ich, wszyscy obowiązani służyć ojczyźnie wojskowo. Owi to bojownicy są Radziejowscy, Wołkowińscy, Wasiutyńscy, Jołtuchowscy, Popowscy, Kożuchowscy, Łopatyńscy, Czerneliowscy, Korostowcy, Halczyńscy, Petrykowscy, Hałuzińscy, Serbinowscy, Petranowscy, Szelechowscy i zapewne wielu innych, którzy już dawno wyginęli w częstych walkach, wiemy bowiem, że kresy te nie bardzo szczodrze były zasilane koronnem wojskiem i że sama szlachta formowała z siebie silne hufce, które broniły ojczystej zagrody. W końcu nadmienić wypada, że R. na Podolu i dziedzice ich szlachta Radziejowscy nie pozostają w żadnym związku z Radziejowem i Radziejowicami w królestwie polskiem, oraz z Hieronimem i prymasem Radziejowskimi i stanowią odrębną gałąź szczepu, który wiekami się formował i trwa dotąd. Sz. Kostyko Radziejowski. Radziejowo Stare, wś i dobra donacyjne, pow. nieszawski, gm. Bytoń, par. Radziejów. Obecnie dobra rządowe R. składają się z fol. Opatowiec, Pścininek i Łany Wybranieckie. W 1886 r. fol. R. Stare lit. A rozl. mr. 138 gr. or. i ogr. mr. 135, łąk mr. 1, nieużytków mr. 2; bud. murow. 7. Przed uwłaszczeniem włościan należały kol. Radziejów pod miastem znajdująca się, i Czarnocice. W 1827 r. R. Stare fol. miał 24 dm. , 241 mk. , kol. 9 dm. , 6 mk. i łanectwo 3 dm. , 31 mk. Pojedyncze części obszaru noszą jeszcze nazwy Wójtówka, Jeziorki, Szlachectwo. W 1566 r. wś Stary Radziejów miała 11 1 2 łan. , 4 zagr. , 2 komom. , 2 rzem. Pawiński, Wielkop. , II, 27. Donacyą tę otrzymał rz. radca stanu Aleksy Bołgowski, po śmierci którego dobra przeszły na własność brata Jego generałlejtenanta i senatora, a następnie na syna jego Sergiusza. Radziejowice, wś, fol. i dobra nad rzką Pisią al. Radziejówką dopł. Bzury, pow. błoński, gm. i par. Radziejowice. Leżą o 4 w. na płn. wschód od Mszczonowa, a około 8 w. od st. dr. żel. warsz. wied. w Rudzie Guzowskiej, 12 w. od Grodziska, posiadają kościół par. murowany, szkołę początkową, gorzelnią z prod. roczną do 50, 000 rs. , browar, cegielnią z prod. do 28, 000 rs. , tartak, 4 młyny wodne w całych dobrach, 497 mk. W 1827 r. było 25 dm. , 249 mk. Na obszarze folwarku piękny pałac i park, wzorowe gospodarstwo, głośna obora i owczarnia. Położona w sąsiedztwie dawnej puszczy książęcej Jaktorowskiej, była ta wieś zapewne nadaną zdawna już przez ks. mazowieckich jednemu z Junoszów, którego potomkowie przyjęli od siedziby miano Radziejowskich. Paprocki powiada, iż był Radziejowice Radziejowo S Radziejowszczyzna Radziejówka Radziejówka Radziejowo to starodawny i możny ród wieku mego, przedtem senatorzy w ks. mazowieckiem bywali, urzędy na sobie znaczne od książąt a potem od królów miewali, jako był Andrzej kasztelanem sochaczewskim Herby rycer. , 323. W 1502 r. Aleksander król pozwala wykupić Ninogniewowi Kryskiemu miasto Płońsk, trzymane w zastawie przez Andrzeja de Radziejowicze, kaszt. sochaczewskiego Kod. Maz. , 323. Córka tego Andrzeja, Katarzyna była kochanką po kolei obu ostatnich ks. mazowieckich. Przypisywano jej otrucie Stanisława a jednocześnie zamiar nakłonienia Janusza do zawarcia z nią małżeństwa por. Relacyą o zgonie ostatnich ks. mazowieckich, ze zbioru rękopis. Naruszewicza, ogłoszoną w Album Literackiem Wójcickiego, Warszawa 1848. Tenże Andrzej, jako kasztelan sochaczewski podpisał w 1505 r. w Radomiu odnowiony przywilej na sołtystwo we wsi Glina, wydany przez króla Aleksandra Mucz. , Rzysz. , I, 228. Największego znaczenia dosięgła ta rodzina w XVII w. Stanisław Radziejowski, woj. łęczycki, żonaty z Katarzyną Sobieską, pozyskawszy względy Zygmunta III, zbogacił się z łaski królewskiej. Podejmował on nieraz króla i królowę w swej siedzibie niecałe 6 mil od Warszawy. Synem Stanisława był głośny awanturnik, banita i zdrajca Hieronim, krajczy królowej, podkanclerzy. Podejmował on w R. w 1642 r. Władykawa IV wraz z całym dworem. Ojciec Hieronima wystawił tu pałac z obszernemi oficynami dla gości, pozakładał ogrody i zwierzyńce. Hieronim kazał umieścić na pałacu tablicę marmurową, wyliczającą królewskie wizyty. Wyrok skazujący Hieronima na banicyą pociągał konfiskatę majątku, który przeszedł w ręce bisk. Jędrzeja Olszowskiego. Michał, syn Hieronima, wychowany przez Maryą Ludwikę, przy protekcyi Sobieskiego zostal arcyb. gnieźnieńskim i kardynałem. Odkupił on R. i tu przemieszkiwał, prowadząc wystawne życie. Podejmował tu przybywającą do Polski małżonkę Jakuba Sobieskiego. Jako przeciwnik Augusta II musiał schronić się do Gdańska i wtedy R. zostały złupione przez wojska saskie. Po śmierci prymasa, ostatniego z Radziejowskich, dobra przeszły do jego siostrzeńców Prażmowskich, od których nabyli je Ossolińscy a po nich drogą spadku Krasińscy, w których ręku dotąd pozostają. Ci ostatni odbudowali na nowo pałac, z którego część tylko przechowała się w całości, na miejsce dawnej drewnianej kapliczki wznieśli w 1822 r. obecny murowany kościół i utworzyli w 1786 r. parafią na miejsce dawnej filii par. w Mszczonowie. Opis i widok R. podał Tyg. Illustr. z 1863 r. t. VIII, 344 i 1869 r. t. IV, 233. Dobra R. składały się w 1886 r. z fol. R. , Krze, Adamów i Korytów, rozl. mr. 4070 fol. R. gr. or. i ogr. mr. 542, łąk mr. 157, past. mr. 73, lasu mr. 1519, nieuż. mr. 78, razem mr. 2369; bud. mur. 10, z drzewa 37; płodozmian 11polowy; fol. Krze gr. or. i ogr. mr. 462, łąk mr. 118, past. mr. 20, lasu mr. 134, nieuż. mr. 20, razem mr. 754; bud. z drzewa 15; płodozmian 10 i 11polowy; fol. Adamów gr. or. i ogr. mr. 313, past. mr. 24, zarośli mr. 2, nieuż. mr. 6, razem mr. 345; bud. z drzewa 3; płodozmian 9polowy; fol. Korytów gr. or. i ogr. mr. 304, łąk mr. 36, past. mr. 56, lasu mr. 147, nieuż. mr. 59, razem mr. 602; bud. z drzewa 15; płodozmian 10polowy; lasy nieurządzone. W skład dóbr wchodziły poprzednio wsie R. os. 21, z gr. mr. 309; Słabomierz os. 12, z gr. mr. 386; Zboiska os. 9, z gr. mr. 375; wś Korytów os. 22, z gr. mr. 532; Krze os. 42, z gr. mr. 256; Kamionka os. 8, z gr. mr. 257; Wólka Brzozokalska os. 7, z gr. mr. 133; Kuklówka os. 10, z gr. mr. 126; Dobiegała os. 4, z gr. mr. 62; Hamernia os. 3, z gr. mr. 4; Budy Stare os. 23, z gr. mr. 422; Budy Nowe os. 22, z gr. mr. 374; Budy Józefowskie os. 20, z gr. mr. 311; Brzózki os. 5, z gr. mr. 53; Tartak os. 8, z gr. mr. 80; Krzyżówka os. 8, z gr. mr. 101; Podlasie os. 8, z gr. mr. 94; Adamów os. 6, z gr. mr. 102; Podgórze os. 2, z gr. mr. 41. R. par. , dek. grodziski dawniej błoński, 2780 dusz. R. gmina należy do sądu gm. okr. III w Mszczonowie, tamże urząd gm. i st. poczt. Gmina ma 15, 300 mr. obszaru i 5124 mk. 2491 męż. , 2633 kob. ; co do wyznania 4911 katol. , 8 prawosł. , 99 ewang. , 103 żyd. i 3 innych wyznań; co do stanów 4999 włościan, 42 szlachty, 33 mieszczan. Na obszarze gminy jest 2195 mr. lasu. W skład gminy wchodzą Adamów, Brzózki, Brzozokalska Wólka, Budy Stare i Nowe, Chroboty, Ciemne, Czekaj, Dobiegała, Długowizna, Gnojna, Grabce, Grabce Wręckie, Grabce Józefpolskie, Hamernia, Józefpol, Józefowskie Budy, Kamionka, Korytów, Krzyżówka, Kuklówka Zarzeczna, Kuklówka Radziejowska, Krze, Lublinów, Mszczonowskie Budy, Nowydwór, Podlasie, Radziejowice, Słabomierz, Świnice, Świnicka Huta, Tartak, Wójtówka, Wręcza, Wręcka Wólka, Zboiska, Zazdrość. Br. Ch. Radziejówka, rzka, ob. Pisia. Radziejowo, ob. Radziejewo. Radziejowszczyzna, w spisie z 1864 r. Radziewszczyzna, dobra, pow. trocki, w 4 okr. pol. , gm. Aleksandrowo dawniej Oława, okr. wiejski Czyżuny i Żwirżdany, parafia Daugi; własność Mańkowskich. W 1850 r. miały 1189 dzies. i składały się z fol. i 6 wsi. Włościanie wnieśli 4102 rs. i 95 kop. wykupu za wydzieloną im ziemię. Radziętów Radzięcin Radzież Radziewszczyzna Radziewicze Radziewce Radzieszów Radzielówka, rzka w pow. rzeszowskim, ob. Niechobrz. Radziemice, właściwie Radzimice, wś i fol. nad rzeczką, lewym dopł. Szreniawy, pow. miechowski, gm. Łętkowice, par. Radziemice, odl. 20 w. od Miechowa, 9 w. od Proszowic, posiada łomy kamienia opoka kredowa, ko ściół par. murowany, młyn wodny. W 1827 r. było 20 dm. , 195 mk. W 1874 r. fol. R. rozl. mr. 781 gr. or. i ogr. mr. 715, łąk mr. 39, past. mr. 4, lasu mr. 2, nieuż. mr. 22; bud. , mur. 4, z drzewa 7. Wś R. os. 36, z gr. mr. 164. W sierpniu 1228 r. Kazimierz ks. na Opolu nadał Klemensowi, woj. opolskiemu, mię dzy wieloma wsiami i Radziemice ob. t. VIII, 669; i Kod. dypl. Bartosz. pod 1228 r. . Pierwotnie należała ta wieś, o ile się zdaje do par. Wrocimowice, do której dotąd należy Radziemska Wola. W połowie XV w. istnieje tu już kościół par. Dziedzicem jest Jan La socki h. Dołęga. Wś ma 12 łanów kmiecych, dających dziesięcinę snopową i konopną prebendzie Więckowskiej przy katedrze krakow skiej. Dwa łany dają dziesięcinę do Wrocimowic, wartości do 2 grzywien. Dziesięciną z przymiarków dzielą się pleban w Wrocimowicach i prebenda topolska w Krakowie. Fol wark daje miejscowemu plebanowi Długosz, L. B. , II, 78. Według wizytacyi Radziwiłła z końca XVI wieku prawo nadania probostwa posiadał Stanisław Tarnowski, kaszt. sando mierski. Według reg. pob. pow. krakowskie go z r. 1490 wś R. miała 8 łan. W r. 1581 R. własność pana Radomskiego, miała 9 1 2 ła nów km. , 2 zagr. z rolą, 4 komor. bez bydła, 1 4 roli Pawiński, Małop. , 13, 440. Obecny kościół mur. pochodzi z 1660 r. R. par. , dek. miechowski, ma 259 dusz. Br. Ch. Radziemska Wola, wś, pow. miechowski, gm. Pałecznica, par. Wrocimowice. Radzienen, pow. szczycieński, ob. Zieleniec. Radzieszów, pow. odolanowski, ob. Radziszew. Radziewce, ob. Radziowce. Radziewicze 1. karcz. , pow. święciański, w 4 okr. pol. , o 83 w. od Święcian, 1 dm. , 4 mk. żyd. 2. R. Radewiczy, wś, pow. brze ski gub. grodzieńskiej, w 5 okr. pol. , gm. Wierzchowicze, o 44 w. od Brześcia. 3. R. , dobra, pow. grodzieński, w 3 okr. pol. , gm. Gudziewicze, o 38 w. od Grodna, własność Mikulskich. Włościanie wnieśli 1807 rs. 44 kop. wykupu za ziemię. 4. R. , wś, pow. so kolski, w 1 okr. pol. , gm. Kruglany, o 21 w. od Sokółki. J. Krz. Radziewszczyzna 1. zaśc. szl. , pow. oszmiański, w 1 okr. pol. , o 34 w. od Oszmiany, 1 dm. , 14 mk. kat. 2. R. , ob. Radziejowszczyzna. Radzież 1. urzęd. Radesz, dobra, pow. brzeski gub, grodzieńskiej, w 1 okr. pol. , gm. Domaczów, o 44 w. od Brześcia, własność Jegoryna. 2. R. , wś, tamże, gm. Ołtusz, o 44 w. od Brześcia. Radzięcin, w XV w. Radzanczyn, wś i fol. , pow. zamojski, gm. Goraj, par. Radzięcin. Leży w górzystej okolicy, nad rz. Ładą, o 46 w. na zach. od Zamościa i o 3 w. na połud. od Goraja. Najbliższa st. poczt. Frampol. Posiada kościół par. mur. , szkołę początkową, młyn wodny, 63 dm. , 527 mk. rz. kat. W 1827 r. 53 dm. , 310 mk. Ludność trudni się obok uprawy roli pszczolnictwem. Murowany dwór, z ogrodem nad stawem, w pobliżu rzeki, nosi nazwę zamku. Starożytna ta osada nadaną została w 1377 r. przez Ludwika Węgierskiego wraz z zamkiem królewskim Goraj i innemi włościami podskarbiemu królestwa Dymitrowi i bratu jego Iwanowi, dziedzicom z Klecz Star. Pol. , II, 1156. W połowie XV w. R. należy do par. Goraj Długosz, Lib. Ben. , II, 576. Według regestrów pobor. z 1581 roku R. wraz z Wolą mają 12 łanów i młyn Pawiński, Małop. , 355. Dziedzice wsi Gorajscy założyli tu zbór kalwiński. Po Gorajskich posiadali te dobra Potoccy, pod których opieką odbył się tu synod kalwiński 1666 r. W 1771 r. wyrok trybunału nakazał Suchodolskim, dziedzicom wsi, zwrócić zbór katolikom z całem uposażeniem kś. Bukowski, Hist. Reformacyi, I, 411. Na miejsce starego, drewnianego zapewne kościoła, wzniósł w 1758 r. dziedzic wsi Marek Antoni hr. Butler w 1758 1715 r. obecny murowany kościół p. w. św. Kazimierza. Konsekracya nastąpiła dopiero w 1794 r. , dopełnił jej kś. J. K. Lenczewski, bisk. i sufr. lubelski. Obecnie do parafii należy kościół fil. w Frampolu. W 1870 r. fol. R. rozl. mr. 1253 gr. or. i ogr. mr. 543, łąk mr. 62, past. mr. 275, lasu mr. 154, zarośli mr. 131, nieuż. mr. 88. Wś R. os. 46, z gr. mr. 825; wś Albinów os. 3, z gr. mr. 90; wś średniówka os. 20, z gr. mr. 459. R. par. , dek. zamojski dawniej zaklikowski, 2869 dusz. W skład par. wchodzą Abramów, Abramowska Wólka, Hosznia, Majdan Teodorówka, Jędrzejówka, Średniówka, Komodzianka, Smoryń, R. i Radziecka Wola. Żuk. Br. Ch. Radzięcka Wola al. Smoryń, wś, pow. zamojski, gm. Frampol, par. Radzięcin, odl. 6 w. od Frampola a 40 w. od Zamościa, ma 55 dm. , 514 mk. kat. Ziemia urodzajna, położenie płaskie, liczne sadki owocowe, zamożność średnia. W 1887 r. fol. R. Wola al. Smoryń rozl. mr. 753 gr. or. i ogr. mr. 486, łąk mr. 56, lasu mr. 198, nieuż. mr. 13; bud. mur. 1, z drzewa 22, las nieurządzony. W skład dóbr poprzednio wchodziły wś R. Wola os. 55, z gr. mr. 994; wś Komodzianka os. 40, z gr. mr. 851. Radziętów al. Radziątków al. Kasprów, fol. Radzienen Radziemska Wola Radziemice Radzielówka Radzielówka Radzięcka Wola nad rzeką b. n. , pow. piotrkowski, gm. Krzyżanów, 2 dm. , 18 mk. , 508 mr. Radzigoła, wś, pow. poniewieski, w 4 okr. pol. , o 42 w. od Poniewieża. Radziki 1. Wielkie al. R. Duże, w XVI w. Radzyków i Radzyki, wś, fol. i dobra nad rz. Drwęcą, na granicy od Prus, w równinie, pow. rypiński, gm. Wąpielsk, par. Radziki, odl. 10 w. od Rypina, posiada kościół par. murowany, szkołę początkową, młyn wodny, sklep, karczmę, 49 dm. , 64 os. włośc. , 334 mk. W 1827 r. R. Małe miały 22 dm. , 181 mk. , R. Wielkie 39 dm, , 230 mk. We wsi są ruiny zamku. Na obszarze dóbr pokłady kamienia wapiennego i torf. Jestto dawna siedziba rodu Ogończyków Radzikowskich. Jakub z Radzików, chorąży dobrzyński, występuje na akcie z 1434 r. Muczk. , Rzysz. , II, 859, Mikołaj, kasztelan dobrzyński w 1509 r. ib. , I, 229. Według Niesieckiego ów Mikołaj jest synem Jakuba, wojew. brzeskokujawskiego. Z tych czasów zapewne gdy R. były siedzibą możnej senatorskiej rodziny, pochodzi zamek, którego szczątki dotąd się przechowały i kościół paraf. , niewiadomej erekcyi, który istniał już w 1502 r. Pierwotnie zapewne R. Wielkie i Małe stanowiły jedną całość. Około połowy XVI w. wychodzą z rąk Radzikowskich. Według regestrów pobor. z 1564 r. wś kościelna R. ma 12 kmieci na całych łanach, 4 zagrod. , od których pobór wynosił 6 fl. 11 gr. 1 sold. Właścicielem jest Stanisław Piecki Pawiński, Wielkop. , I, 300. W 1789 r. właścicielka Suchorska wysiewa 60 kor. żyta i 7 kor. pszenicy, pobiera czynszu 744 złp. Proboszcz wysiewa 16 kor. żyta i 1 kor. pszenicy. Na początku obecnego stulecia należą do Przeciszewskich. Od nich nabywa w 1840 r. Franc, Salezy Dmochowski syn tłumacza Iliady a w ostatnich czasach właścicielami R. są Siemiątkowscy. Dobra R. Wielkie składały się w 1886 r. z fol. R. Wielkie i Kierz Radzikowski, nomenkl. Józefówko i Olszak, rozl. mr. 1770 fol. R. Wielkie gr. or. i ogr. mr. 753, łąk mr. 79, past. mr. 99, lasu mr. 385, nieuż. mr. 62, razem mr. 1379; bud. mur. 13, z drzewa 2; fol. Kierz Radzikowski gr. or. i ogr. mr. 361, łąk mr. 14, nieuż. mr. 16, razem mr. 391; bud. mur. 5, z drzewa 3, las nieurządzony. W skład dóbr wchodziły poprzednio wsie R. Wielkie os. 39, z gr. mr. 283; Pólko Wielkie os. 4, z gr. mr. 61; Pólko Małe os. 2, z gr. mr. 72; Kierz Radzikowski os. 11, z gr. mr. 22; Czernie os. 5, z gr. mr. 64; Kupno os. 8, z gr. mr. 62. Podanie miejscowe tyczące się zamku dostarczyło Franc. Salez. Dmochowskiemu osnowy do powieści Przekleństwo Matki 1860 r. . Por. też Koresp. Płocki z 1877 r. Nr. 85. Włościanin z dóbr R. Wielkie Dombek, utworzył w r. 1850 wraz z kilku towarzyszami bandę, której był dowódcą i szerzył przez kilka lat postrach w całej okolicy po obu stronach Drwęcy. Sądy pruskie nałożyli wysoką cenę na jego głowę, nakoniec schwytany, zakończył życie w więzieniu fortecznem w Grudziądzu. R. par. , dek. rypiński, 300 dusz. 2. R. Małe, wś, fol. i dobra nad rzką Drwęcą, pow. rypiński, gm. Osiek pod Brodnicą, par. R. Wielkie, odl. 12 w. od Rypina, leżą na granicy pruskiej, posiadają 25 dm. , 259 mk. W 1564 r. był tu właścicielem Sandziwy Żelski, miał 13 łanów, karczmę i 4 zagrod. , od których pobór wynosił 7 fl. 26 gr. 2 sol. Pawiński, Wielkp. , I, 300. W 1789 r. posiadał je kś. kanonik Pląskowski, który wysiewał 107 kor. żyta, 9 kor. pszenicy i czynszu pobierał 620 złp. R. Małe są miejscem urodzenia komedyopisarza Józefa Narzymskiego 1839 r. . Dobra R. Małe składały się w 1866 r. z fol. R. Małe, Bolesławiec, Łapinożek; nomenkl. Bielany, Bielawki, Brzozówka i Chorab, rozl. ogólna mr. 3014 gr. or. i ogr. mr. 2160, łąk mr. 256, past. i zarośli mr. 87, lasu mr. 451, nieuż. mr. 60. W r. 1871 nastąpił podział dóbr w ten sposób, iż przy dobrach R. Małe, Bielany, Bielawki. Brzozówka i Chorab pozostał obszar 1532 mr. , w tem gr. or. i ogr. mr. 908, łąk mr. 60, past. mr. 7, lasu mr. 451, zarośli mr. 66, nieuż. mr. 40; bud. mur. 12, z drzewa 9; płodozmian 9 i 14polowy; wiatrak, cegielnia; fol. Łapinożek z rozl. mr. 480 gr. or. i ogrmr. 365, łąk mr. 40, wody mr. 18, nieuż. mr. 6; bud. mur. 5; płodozmian 9polowy; fol. Bolesławiec z przyl. Brzostowiec, Bogaczewko, Czarna Ruda, Ławy, Łamkowizna i Kapuśnik, miał w r. 1885 rozl. mr. 877 gr. or. i ogr. mr. 451, łąk mr. 113, past. mr. 115, lasu mr. 163, nieuż. mr. 35; bud. mur. 7, las nieurządzony, pokłady kamienia wapiennego i torfu. Dawniej wchodziły w skład dóbr wsie R. Małe os. 33, z gr. mr. 104; Łapinożek os. 22, z gr. mr. 50; Bolesławice os. 22, z gr. mr. 88. Br. Ch. Radzików 1. wś i fol. nad rz. Mrową, pow. błoński, gm. Radzików, par. Rokitno, odl. 9 w. od Grodziska, 4 w. od Błonia, posiada browar z produkcyą roczną dochodzącą 26, 000 rs. , cegielnią z prod. na 1200 rs. ; ma 197 mk. W 1827 r. było 14 dm. , 176 mk. W 1887 r. fol. R. rozl. mr. 747 gr. or. i ogr. mr. 642, łąk mr. 69, past. mr. 10, nieuż. mr. 26; bud. mur. 9, z drzewa 13; płodozmian 6 i 9polowy. Wś R. os. 16, z gr. mr. 86. R. gmina należy do sądu gm. okr. I w Błoniu, tamże st. poczt. Gmina ma 16, 583 mr. obszaru i 4666 mk. 2211 męż. i 2455 kob. ; co do wyznania 4167 katol. , 287 ewang. i 212 żyd. W skład gminy wchodzą Białuty, Czarnów, Chruślin, Grądy, Giełżew, Gołaszew, Józefów cukrownia, Kopytów, Kury, Leszno, Łaź Radzików Radzigo a Radzigoła Radziłówka Radzikowo Radzikowo Radziłów Radziłowicze Radzim niew, Łubiec, Michałów, Mytczyn, Pilaszków, Pleśniak, Pogroszew, Płochocin, Radzików, Rokitno, Święcice, Szymanówek, Witki, Wolskie. 2. R. , dawna okolica szlach. , w pow. siedleckim, gm. Pióry, par. Zbuczyn, odl 14 w. od Siedlec. W obrębie jej leżą R. Wielki, wś, ma 52 dm. , 322 mk. , 1373 mr. W 1827 r. 40 dm. , 230 mk. R. Stopki w gm. Czuryły, ma 21 dm. , 137 mk. , 791 mr. W 1827 r. 17 dm. , 109 mk. R. Oczki, wś i fol. , ma 50 dm. , 325 mk. W 1827 r. 15 dm. , 82 mk. W 1870 r. fol. R. Oczki rozl. mr. 395. Wś R. os. 11, z gr. mr. 94. R. Kornica, wś, ma 24 dm. , 178 mk. , 550 mr. W 1827 r. 19 dm. , 95 mk. Według reg. pob. pow. łukowskiego z r. 1580, ze wsi B. Wielki, w par. Zbuczyn, Bartizel Nurzimski zapłacił od siebie i od sąsiadów z połowy wsi od 4 włók co sami orzą fl. 2, z drugiej połowicy wsi Kozłowie od 4 włók winni summa fl. 2. R. Oczki w 1531 r. płacił w 1580 r. Józef Radzikowski od 4 włók, które sami orali, fl. 2, od komornicy bez bydła 2 gr. , komornik jeden spustoszał a drugi uciekł. Summa fl. 2 gr. 2. W 1531 r. wś R. Stopki, w parafii Zbuczyn, płaciła od 1 2 łanu. W r. 1552 część Bujnowa dawała z 1 4 łana. Część Bartol. z 1 4 łanu. Część Kisielnickich miała 3 osad. W r. 1580 Wacław Wadowski od 3 włók co sam orze z uczestnikami fl. 1 gr. 13, od 3 zagród na roli gr. 18, od 2 zagród bez ról gr. 8. Summa fl. 2 gr. 11. W 1531 r. Mateusz Filipowicz płacił od 1 2 łanu Pawiński, Małop. , 378, 384, 395, 396, 417, 418. Br. Ch. Radzikowo, wś i fol. , pow. płoński, gm, Sielec, par. Radzikowo, odl. o 21 w. od Płońska, posiada kościół par. drewniany, szkołę początkową, karczmę, 57 dm. , 409 mk. , 1331 mr. R. wchodziła w skład dóbr królewskich stotwa wyszogrodzkiego a od 1660 r. w skład ststwa kębłowickiego, oddzielonego od wyszogrodzkiego; ob. Kębłowice. Kościół i par. erekcyi niewiadomej. Po spaleniu przez Szwedów w r. 1712 nowy z drzewa wystawił Ludwik Lasocki i Tomasz Romocki. R. par. , dek. płoński dawniej zakroczymski, 584 dusz. Radziłów, os. miejska, dawniej miasteczko, pow. szczuczyński, gm. i par. Radziłów, nad rz. Wissą, niedaleko jej ujścia do Biebrzy, na zachod. krawędzi błot nadbiebrzańskich. Pod R. wpada do Wissy rzka Matlak z dopływ. Kubrzanką. Odl. 19 w. od Szczuczyna, posiada kościół par. drewniany, synagogę, szkołę początkową, urząd gm. Sąd gm. i st. poczt. w Szczuczynie. Osada ma 163 dm. , 1859 mk. 930 męż. , 929 kob. i 1987 mr. ziemi do mieszczan należącej. W 1827 r. było 101 dm. , 784 mk. ; w 1858 r. 124 dm. drewn. , 1539 mk. 658 żyd. . Dochód kasy miejskiej w 1858 r. wynosił 407 rs. 32 kop. , ubezpieczenie domów od ognia 20, 950 rs. Jestto jedna z dawniejszych osad w ziemi wizkiej. Był tu zdawna warowny gród książęcy ma pograniczu od ziem pruskich, przy nim utworzyła się osada miejska, którą Konrada ks. mazo wiecki, przeniósł z polskiego prawa na nie mieckie przywilejem wydanym w Wiznie 1466 r. nazajutrz po dniu św. Stanisława. Mieszczanie obowiązani byli dawać czynsz z uprawnego łanu po pół seksageny groszy, sześć korcy owsa i trzy jęczmienia. Prócz tego obowiązani byli naprawiać groblę przy młynie książęcym na rzece, którą akt nazywa Słucz Kod. Maz. , 236, 237. Kościół i pa, rafią erygował tu podobno Janusz, ks. mazo wiecki, w 1482 r. Obecny pochodzi z 1740 r. W 1660 r. R. wchodzi w skład ststwa ostro łęckiego ob. 1 VII, 691. Odbywały się tu roki sądowe, gdyż R. był stolicą maleńkiego powiatu w ziemi wizkiej; powiat ten miał jednak swoich urzędników. W 1885 r. fol. R. lit. A wójtowstwo rozl. mr. 400 gr. or. i ogr. mr. 309, łąk mr. 73, past. mr. 12, nieuż. mr. 6; bud. z drzewa 12; młyn wodny. R. par. , dek. szczuczyński, 2435 dusz. R. gm. ma 4497 mk. , 10, 232 mr. obszaru; sąd gm. okr. I i st. poczt. w Szczuczynie. W skład gminy wchodzą Borawskie, Brodowo, Czer wonki, Karwowo, Kieljany, Kownatki, Kramarzewo, Mikuty, Mścichy, Ostrowik, Radzi łów, Rydzewo, Słucz, Święceniu i Zakrzewo. Z wymienionych wsi 3 zamieszkuje drobna szlachta, 7 ludność mieszana, resztę wło ścianie. Br. Ch. Radziłowicze, wś i dobra, pow. mozyrski, w 3 okr. turowskim, gm. Tonicz, ma 68 osad pełnonadziałowych; cerkiew paraf. wzniesiona w 1837 r. p. w. Zmartwychwstania, uposażona 3 włókami gruntu; około 500 parafian. Dobra od 1875 r. należą do kupca Obuchowa, razem z Bukczą ob. , mają około 1550 włók. Miejscowość odludna, łąk obfitość. A. Jel. Radziłówka, wś w starostwie mielnickiem, ziemi bielskiej, ob. Mielnik. Radzim 1. mylnie Radzimin, gród, kasztelania, królewszczyzna i wś kośc. niegdyś, a dziś folw. proboszczowski z kościołem i leśnictwo królewskie, pow. i dekanat obornicki, o 10 klm. na wschódpołudnie od Obornik, na lewym brzegu Warty, wśród odwiecznych lasów; par. w miejscu, poczta w Chludowie, st. dr. żel. w Wargowie o 8 klm. Z grodu, który stał na ostrowiu, pozostało wysokie grodziszcze, nasypy i głębokie przekopy. Poczet znanych kasztelanów jest następujący Benjamin r. 1256, Zbilut r. 1271, Chemko r. 1280 1294, Drogosław r. 1294, Piotr z Górki Targowej r. 1343, Markuszy r. 1362 3, Wojciech r. 1374, Markuszy r. 1375, Wojciech r. 13771383, Wincenty z Pniew r. 1387 1398 i Jarota w r. 1399. Zachodzący w końcu XIV Radziniewo Radziochy Radziszew Radzim w. Radzimscy są albo kasztelanami, albo członkami rodu kasztelańskiego. W r. 1360 zamienili poznańscy kawalerowie św. Jana jerozolimskiego Siedlec, Brzezie i połowę Popowa na królewszczyzny Maniewo, Brzeziny i R. z kościołem. Podczas zaburzeń domowych w marcu r. 1383, gdy w Starczanowie układano się o rozejm, stało pod R. wojsko Wincentego, woj. poznańskiego, a pod Starczanowem oddział Domarata, kaszt. poznańskiego; rzeka Warta przedzielała zapaśników. Mylnie uważają niektórzy R. kronikarski za Radzyń z pod Szamotuł i mylnie tłumaczą go inni nieznaną jakąś rzeką Radzyną ob. Starczanów. W r. 1388 wchodził R. w skład opola chojnickiego; r. 1580 trzymał tę wieś Adam Czamkowski; po r. 1793 zabrał rząd praski kawalerom ich posiadłości. Pod R. odkopano podobno przed kilkudziesięciu laty znaczne cmentarzysko z popielnicami. Kościół miejscowy p. w. św. Mikołaja i św. Barbary, stawiany z drzewa i erygowany 28 czerw. 1230 r. przez bisk. poznańskiego Pawła, zawdzięcza swój początek Władysławowi, ks. wielkopolskiemu J. Korytkowski, Br. Descr. Archid. Gnesn. et Posn. , II, 182. W r. 1580 składały par. Maniewo, Radzim i Trzyskotowo; później przybyły Czerwona Niwa i Gołębowo. W 1873 r. par. obejmowała 830 dusz. Fol. proboszczowski, wcielony do okręgu wiejskiego Maniewo, ma 1 dm. i 9 mk. Leśnictwo, przezwane Warthewald l dm. z 12 mk. , wchodzi w skład okr. domin. Kąty Eckstelle. Nazwę niemiecką Warthewald rozciągają niektórzy i na folwark proboszczowski. 2. R. , pow. gnieźnieński, ob. RybnoRadzim. E. Cal. Radzim, ob. Radźmin. Radzimia, os. młyn nad rzką Pokrzywnicą, pow. koniński, gm. Dąbroszyn, par. Rychwał, odl. od Konina 14 w. , od Rychwału 4 w. , ma 1 dm. , 14 mk. , 60 mr. Według Lib. Ben. Łaskiego I, 277 młyn ten dawał pleban. w Rychwale meszne po korcu mąki żytniej i pszennej. Radzimice, ob. Radziemice. Radzimin, fol. , pow. szubiński, o 2 klm. na południe od Kcyni; par. , pocz. i st. dr. żel. w Kcyni, okr. dom. Żurawia; ma 2 dm. , 27 mk. Około r. 1830 był R. wsią 12 dm. , 122 mk, , 89 katol. , 4 prot. 29 żyd. ; w r. 1794 pisał się Józef Lubicz na R. Radzimiński, woj. gnieźnieński. R. należał do Radzimiń skich jeszcze około r. 1845. E. Cal. Radzimin, ob. Radźmin. Radzimów, dwór, pow. szawelski, gm. Gruździe, o 15 w. od Szawel. Radzimowice, wś i fol. nad rz. Działdówką, pow. mławski, gm. Ratowo, par. Strzegowo, odl. o 23 w. od Mławy, posiada pokłady kamienia wapiennego i torfu, gorzelnią, młyn wodny i tartak, 14 dm. , 151 mk. W 1874 r. fol. Radzimowice z attyn. Bieżany rozl. mr. 1938 gr. or. i ogr. mr. 382, łąk mr. 217, past. mr. 76, lasu mr. 1207, nieuż. mr. 56; bud. mur. 5, z drzewa 23; las nieurządzony. W skład dóbr wchodziły poprzednio wś Giełczynek os. 11, z gr. mr. 46; wś Prusocin os. 5, z gr. mr. 63; wś Rydzyn os. 14, z gr. mr. 521; wś Budy Zofijki os. 8, z gr. mr. 81; wś Budy Budzkie os. 2, z gr. mr. 68. Br. Ch. Radzin, fol. , pow. nowomiński, ob. Radzyń. Radzin, wś, pow. rzeczycki, w 2 okr. pol. jurewickim, gm. dernowicka, przy dr. ze wsi Kułażyn do wsi Pogonne, ma 46 osad pełno nadziałowych. Okolica nizinna bardzo, mająca jednak tu i owdzie wyniosłości, grunta lekkie, namułowe, urodzajne. A. Jel. Radziniewo, niem. ob. Raciniewo. Radziochy, jezioro pod wsią t. n. , w pow. lipnowskim, ma 69 mr. obszaru. Radziochy, wś i fol. nad jeziorem, pow. lipnowski, gm. Skępe, par. Karnkowo, odl. o 15 w. od Lipna, ma 7 dm. , 85 mk. W 1789 r. dziedzic Ign. Zboiński wysiewał tu 15 korcy żyta, czynszu pobierał 485 zł. W 1827 r. fol. Radziochy rozl. mr. 1270 gr. or. i ogr, mr. 209, łąk mr. 68, past. mr. 23, lasu mr. 870, wody mr. 69, nieuż. mr. 32; bud. z drze wa 9; las urządzony. Wś R. miała 4 os. , 16 mr. i wchodziła poprzednio w skład dóbr Kikoł. Br. Ch. Radzionków, niem. Radzionkau, wś kośc. i dobra, pow. bytomski, o 1 milę od Tarnowic. Posiada kościół katolicki par. , który w XVI w. zostawał jakiś czas w ręku protestantów, kopalnie rudy żelaznej, galmanu i łomy wapienia na wzgórzach. St. dr. żel. na linii z Bytomia do Kluczborka, odl. 8 klm. od Bytomia. Dobra mają razem z fol. Strosek, 2759 mr. roli, 198 mr. łąk i 1133 mr. lasu; wś 803 mr. roli, 24 mr. łąk rozdzielonych między 28 gospodarzy, 28 ogrodziarzy i 111 komorn. W 1861 r. było 178 dm. i 1862 mk. 10 ewang. i 27 żyd. . We wsi istnieje kółko włościańskie polskie. R. par. , dek. tarnowskiego, miała w 1869 r. 5439 katol. , 31 ewang. , 76 izrael. Radziowce, Radziewce, wś, pow. wilejski, w 1 okr. pol. , gm. Krasne Krasnesioło, okr. wiejski i dobra Świdów Granicze, o 5 w. od gminy a 43 w. od Wilejki, przy b. dr. poczt. z Wilna do Mińska, ma 15 dm. i 129 mk. 58 dusz rewiz. . Radziszew 1. al. Radzieszów, wś, pow. odolanowski Ostrowo, o 17 klm. na płn. od Grabowa, na lewym brzegu Prosny, o 2 klm. na płn. od ujścia Ołoboczki; par. Gostyczyna, poczta Ołobok, st. dr. żel. w Ostrowie o 19 klm. , okr. wiejski Lezionna; ma 3 dm. i 27 mk. Młyn R. , znany Długoszowi, istniał już przed Radziowce Radzionków Radzim Radzimia Radzimice Radzimin Radzimów Radzimowice Radzin r. 1480. Przy ujściu północnego ramienia Ołoboczki stoi obecnie młyn Sławiński. 2. R. , dok. Radzesszew, Raczesew, Racziszew, os. szl. , zachodząca w aktach grodzkich poznańskich między r. 1386 a 1399, z której pisali się Ra dziszewscy, nie jest Radziszewem w pow, odolanowskim, jak objaśnia wydawca rzeczonych akt, lecz leżała w okolicy Obornik, Szamotuł i Pniew, w pow. poznańskim. Istniejące dotąd jezioro Radziszewskie i pustkowie Radziszewiec upoważniają nas do do wniosku, że zlała się z pobliskiem Chojnem na zachód od Wartosławia, lub znikła z tej okolicy. 3. R. , Radzyczew na mapie Zanoniego, oznaczony na wschód od Obornik, między Rogoźnem i Sko kami, w pow. poznańskim, jest Budziszewem w pow. obornickim. E. Cal. Radziszewiec pustk. , pow. szamotulski, okr. wiejski Chojno, na zachód od Wartosławia; 1 dm. , 5 mk. Radziszewka, dobra, pow. wiłkomierski, gm. Kowarsk, par. Widziszki o 4 w. , o 15 w. od Wiłkomierza, 76 w. od Kowna a 49 w. od st. dr. żel. Janów. Położone przy b. szosie warszawskopetersburskiej, mają 1150 mr. zie mi dworskiej i 180 mr. lasu, łąki nieobszerne lecz bardzo dobrego gatunku, gleba średnia. Mniej niż o 1 w. od samego dworu przepływa rz. święta, która porą wiosenną służy do spła wu drzewa do Wilii i Niemna. O parę wiorst ku południowi przepływa rzka Sesarka, u uj ścia której do rz. Świętej stoi młyn wodny. W 1788 r. własność Bartłomieja i Elżbiety z Rudominów Dąbrowskich, nabyta w 1818 r. przez Hoppenów, w ręku których do dziś po zostaje. Dr. K. Radziszewo, wś włośc. , pow. włocławski, gm. Baruchowo, par. Białotarsk, odl. 31 w. od Włocławka, ma 3 dm. , 34 mk. , 41 mr. ziemi. W 1827 r. było 5 dm. , 32 mk. Radziszewo, okolica szlach, nad bezim. dopł. Nurca, pow. bielski gub. grodzieńskiej, w 3 okr. pol. , gm. Skórzec, o 41 42 w. od Bielska a 1 milę od mka Ciechanowca, nie gdyś w całości własność Radziszewskich, później skutkiem częstych podziałów familij nych i sprzedaży rozdrobniła się na wiele cząstek, składających obecnie okolicę szla checką. W obrębie jej znajdują się R. Króle, R. Sobiehowo, R. Stare i R. Sienczuch, W R. Królach zmarł d. 3 sierpnia 1885 r. Franci szek Radziszewski, zasłużony pracownik na polu bibliografii polskiej, ur. tamże d. 15 gru dnia 1817 r. J. Krz. Radziszewo al. Radziszewskie, jezioro, pow. szamotulski, na prawem porzeczu Warty, o 7 klm. na zachód od Wartosławia Neubruck, pod Chojnem, 1 1 2 klm. długie, 1 klm. szerokie, spływa do Warty. Radziszki wś włośc. , pow. suwalski, gm. Maćkowo, par. Puńsk, odl. od Suwałk 30 w. , ma 47 dm. , 551 mk. , 1537 mr. W 1827 r. było 32 dm. , 246 mk. Wchodziła w skład dóbr rząd. Krasnowo. Radziszki, wś włośc. , pow. święciański, w 3 okr. pol. , gm. Twerecz, okr. wiejski i dobra skarbowe Dzisna, o 11 w. od gminy a 49 w. od Święcian, ma 3 dm. , 41 mk. katol. Radziszów, wś, pow. myślenicki, leży nad Skawiną, do której na obszarze wsi uchodzi pot. Mogiłka z lewego a pot. płynący od Kuleszowa z praw. brzegu, przy gościńcu ze Skawiny 46 klm. do Myślenic i kolei państwowej, mającej tu stacyą na linii Sucha Skawina 7 klm. . Wieś zajmuje porzecze Skawiny 226 mt. , podnoszące się ku wschodowi 249 na płd. , 347 ku płn. i zachodowipołud. Kielek 336 mt. w kraj falisty, o glebie glinkowej, urodzajnej. W stronie płd. wschodniej znajduje się las Bronaczowa, zwany w swej północnej części Rozparką, zajmuje on wzgórza 316 do 353 mt. wznies. Obszar wsi graniczy na płn. z Rzozowem i Bukowem, na wsch. z Kuleszowem, na płd. z Wolą Radziszowską, gdzie granicę tworzy CedronSkawinka, a na zach. z Jurczycami i Polanką Hallerowską. We wsi jest kościół par. rz. kat. , szkoła ludowa i młyn. Wś ma 262 dm. i 1522 mk. Obszar więk. pos. spadkobiercy hr. Mieroszewskiego, 2 dm. , 17 mk. Z ogólnej liczby 1539 mk. jest 1520 rz. kat. i 19 izrael. Obszar większy ma 331 mr. roli, 25 mr. łąk i ogr. , 32 mr. pastw. i 655 mr. lasu; pos. mn. 1298 mr. roli, 93 mr. łąk i ogr. , 73 mr. pastw. i 79 mr. lasu. Wieś położona na dawnej granicy ks. Zatorskiego należała do opactwa tynieckiego. Pewnem jest, że w latach 1253 1258 Cod. dipl. tinec. Kętrzyńskiego, 43 był R. włością klasztoru, bo Bolesław Wstydliwy zatwierdza jego rozgraniczenie ten dok. także w Cod. Polon. , III, 150. Potwierdza to także dokument Michała, opata tyn. , z r. 1334 Kod. Małop. , wyd. Piekosińskiego, I, 233 dozwalający Mikołajowi zw. Smarz założyć sołtystwo we wsiach klasztornych Ujazd i Wróblewy woli za dane opactwu dwa łany w dziedzicznej wsi opactwa Radeschów i dypl. z 1355 Franciszka, proboszcza kościoła św. Floryana w Krakowie Cod. tinec. , 122 i Cod. Polon. , III, 247 wskazujący zarazem, ze w tym czasie był tu juz kościół parafialny. W 1394 w dypl. z 29 wrześn. Cod. tinec, 175 nazywa opat Mścisław R. hereditas. Pisownia nazwy nie ustalona, brzmi w dokumentach i u Długosza Radzieschów, Radzeszow, Rachezów, Radessow, Radesow, Radesov, Radesou i Radeseo. Pierwotnie był tu kościół drewniany, potem mały murowany bez sklepienia. Długosz L. B. II, 134 i III, 192 powiada, że wieś miała 11 łanów i pręt a w zie Radziszewiec Radziszewiec Radziszewka Radziszewo Radziszki Radziszów Radziszowska Wola Radzińce Radzimice Radziuczyno Radziuki Radziule Radziuliszki Radziuńce Radziunele Radziszowska Wola Radziuniszki Radziuny mi zatorskiej 9 łanów i 9 prętów. Mieszkańcy obrabiali łąki klasztorne i dawali poradlne. Folwark klasztorny mały, ale lepszy od łanów sołtysich. Dziesięciny i daniny ceniono na 10 grzyw. Sołtys miał 2 łany i płacił dziesięciny proboszczowi. W innem miejscu L. B. I, 70 opisuje Długosz, że wś miała 50 kmieci, płacących po 2 grosze praskie klasztorowi a prebendzie zakrzowskiej w kat. krak. dwie kopy groszy za obszar od dawna opuszczonej wsi Brunaczów, który sobie przywłaszczyli z lasami, krzami i pastwiskami. Było 2 sołtysów. Po zaborze Galicyi i zniesieniu opactwa przeszedł R. na własność funduszu religijnego a potem został sprzedany. Między r. 1841 a 1844 zgorzał kościół i w 1857 wymurowano nowy. Par. należy do dyec. krakowskiej, dek. skawińskiego i obejmuje Jurczyce, z ogólną liczbą 1800 rz. kat. i 40 izr. Mac. Radziszowska Wola, wś, pow. myślenicki, nad SkawinkąCedronem, w pobliżu ujścia tej rzeki do Skawiny z lew. brzegu, na połud. zachód od Radziszowa, ciągnie się długą ulicą po obu brzegach rzeczki i drogi do Lanckoro ny. Ma od połud. wzgórza lesiste Ostra góra 332 mt. , ku północy zaś otwarta, ku Wiśle pochylona wyżyna. Graniczy na płd. z Podhybiem i Krzywaczką, na wschód z lasami Brunaczową i Głogoczowem, na zach. z Podolanami a na płn. z Polanką Hallerowską i Radziszowem. Wś ma kościół par. rzym. kat. , szkołę ludową i dwa młyny. Odl. od urzędu poczt. w Skawinie 8, 1 klm. Składa się wieś z 230 dm. i 1697 mk. 1656 rzym. kat. i 41 izrael. Posiadłość wieksza attyn. Radziszowa ma obszaru 28 roli, 11 łąk. i 29 mr. lasu; pos. mn. 1718 roli, 129 łąk, 227 past. i 285 mr. lasu. Kościół dyec. krakowska, dek. ska wiński ma wieżę drewnianą, wykonaną na wzór maryackiej w Krakowie. W kościele jest obraz szkoły staroniemieckiej Zwiastowania P. M. . z XV w. Bogarodzica trzyma w ręce Gryfa. Obraz, podobnież staroniemiecki, Wnie bowzięcia, Przenajśw. Rodziny i Bogarodzicy z XVII w. Dzwony noszą daty 1562 i 1712 Łepkowski, Roczni Tow. nauk. krak. , 1861, str. 270. Wś była własnością klasztoru ty nieckiego i dzieliła lasy Radziszowa. Długosz L. B. , II, 135, III, 227 i 221 powiada, że leży w ziemi Zatorskiej i nazywa ją Radessowska seu Brunawska wolya. W aktach paraf. znajduje się też nazwa Radiszow nova. Powstała na gruntach opuszczonej wsi Bru naczową, co potwierdza wyciąg z lib. benef, parafii w Radziszowie i wizytacye biskupie z 1663 i 1729. Mac. Radziucie mylnie Radzińce i Radzimice, wś włośc. nad jez. Gaładuś, pow. sejneński, gm. Krasnowo, par. Sejny, ma 47 dm. , 261 mk. , 57 osad i 824 mr. W nadaniu sstwa łóździejskiego ur. Krzysztofowi Witanowskiemu h. Rawicz przez Władysława IV w r. 1644 nosi nazwę Radzioczyno ob. Łuździeje. Ostatecznie wchodziła w skład dóbr Jenorajście. M. R. Wit. Radziuczyno, ob. Radziucie. Radziuki 1. dobra, pow. dzisieński, w 2 okr. pol. , gm. Ihumenowo, okr. wiejski Julianowo, o 53 w. od Dzisny; własność Borow skiego, brata biskupa płockiego. Włościanie wnieśli 339 rs. 76 kop. za nadzieloną ziemię. W spisie z 1866 r. podane 2 folw. , mające 15 i 24 mk. 2. R. , karczma prywatna, tamże, ma 1 dm. , 7 mk. żydów. 3. R. , wś, pow. oszmiański, w 4 okr. pol. , gm. Wiszniów, okr. wiejski Ancelewszczyzna, o 9 w. od gminy a 30 w. od Oszmiany, ma 13 dm. i 112 mk. , w tej liczbie 48 prawosł. i 64 katol. w 1864 r. 40 dusz rewiz. ; należy do dóbr Łostaje, Kryczyńskich. 4. R. , folw. , pow. nowogrodz ki, własność Jezierskich, ma 9 włók. 5. R. , wś, pow. nowogródzki, w 2 okr. pol. horodyszczańskim, gm. Koszelewo, ma 4 osady pełnonadziałowe; grunta dobre, lasu dostatek. Przechodzi tu drożyna z Koszelewa do Martynówki i Dybotówki. J. Krz. Al. Jel. Radziule 1. zaśc. nad bezim. potokiem, pow. wileński, w 3 okr. pol. , gm. Podbrzeż, okr. wiejski Adamejciszki, o 8 w. od gminy a 32 w. od Wilna, ma 2 dm. , 19 mk. katol 8 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Jęczmieniszki. 2. R. , wś, pow. wileński, w 4 okr. pol. , gm. Worniany, okr. wiejski Ostrowiec, o 1 1 2 w. od gminy a 57 w. od Wilna, ma 7 dm. , 68 mk. kat. 30 dusz rewiz. ; własność Ostrowickich. Radziuliszki, zaśc. duchow, nad rz. Łabonarką, pow. święciański, w 2 okr. pol. , o 36 w. od Święcian, 1 dm. , 5 mk. kat. Radziuńce 1. wś włośc, pow. lidzki, w 4 okr. pol. , gm. Raduń, okr. wiejski i dobra skarbowe Kiwańce, o 4 w. od gminy, 31 w. od Lidy a 33 w. od Wasiliszek, ma 8 dm. , 68 mk. katol. w 1864 r. 28 dusz rewiz. . 2. R. , wś, pow. wileński, w 3 okr. pol. , gm. Giedrojcie, okr. wiejski Wielki Dwór, o 6 w. od gminy, 30 dusz rewiz, ; należy do dóbr Wielki Dwór, Jeleńskich. Radziunele, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 5 okr. pol. , o 89 w. od Nowoaleksandrowska. Radziuniszki, zaśc. rząd. , pow. oszmiański, w 1 okr. pol. , o 13 w. od Oszmiany, 2 dm. , 14 mk. katol. Radziuny, wś, pow. kalwaryjski, gm. i par. Olita. Odl. od Kalwaryi 52 w. , ma 45 dm. , 352 mk. W 1827 r. było 22 dm. , 174 mk. Radziuny 1. wś i dobra nad bezim. potokiem, pow. oszmiański, w 1 okr. pol. , gm. Polany, okr. wiejski Suchodoły, o 6 w. od gmi Radziwiłka Radziwiłł Radziwiłki Radziwiłłów Radziusze Radziuszki Radziwanowicze Radziwie Radziwilimonty Radziwiliszki Radziwilmonty Radziwiłańce Radziusze ny a 10 w. od Oszmiany; folw. ma 1 dm. , 5 mk. katol, wś zaś 4 dm. i 26 mk. t. wyzn. 16 dusz rewiz. ; własność Kundziewiczów. Włościanie wnieśli 1638 rs. 35 kop. za nadzieloną ziemię. 2. R. , wś wł. , pow. wileński, w 3 okr. pol. , o 51 w. od Wilna, 7 dm. , 76 mk. , 8 prawosł. , 68 katol. 3. R. , wś i dobra, pow. nowoaleksandrowski, w 5 okr. pol. , o 86 w. od Nowoaleksandrowska. 4. R. , wś, pow. wiłkomierski, gm. Konstantynowo, o 8 w. od Wiłkomierza. 5. R. , wś, pow. wiłkomierski, gm. Subocz, o 70 w. od Wiłkomierza. 6. R. , wś i folw. , pow. wiłkomierski, gm. Towiany, o 19 w. od Wiłkomierza. 7. R. , wś, tamże, gm. i par. Uciany, o 68 w. od Wiłkomierza; uwłaszczona od dóbr Uciany. Radziusze, wś, pow. święciański, w 4 okr. pol. , gm. Niestaniszki, okr. wiejski i dobra Chomińskich Dubrowlany Dobrowlany, o 5 w. od gminy, 39 dusz rewiz. Radziuszki, wś, pow. sejneński, gm. Krasnopol, par. Sejny. Odl. od Sejn 3 w. , ma 20 dm. , 231 mk. W 1827 r. było 10 dm. , 116 mk. Radziwanowicze, ob. Radziwonowicze. Radziwie, wś włośc. nad rz. Wisłą, naprzeciw Płocka, pow. gostyński, gm. Łąck, par. Radziwie ew. Gombin. Leży w nizinie nadrzecznej i stanowi przedmieście Płocka, z którym łączy ją most łyżwowy. R. posiada kościół par. drewniany, niewiadomej erekcyi i szkołę początkową ogólną. Wieś R. wchodziła poprzednio w skład dóbr Górki. R. par. , dek. Gostyński, 2035 dusz. Parafia ta należała dawniej do dyecezyi płockiej. Radziwilimonty al. Radziwilmonty, dobra, pow. słucki, w 2 okr. pol. kleckim, gm. Hrycewicze, nad rz. Ceprą, dopł. Łani, z rezydencyą dawną ks. Radziwiłłów, ordynatów kleckich; od 1874 r. dołączony do ordynacyi nieświeskiej. Pałac z pamiątkami, kapl. kat. par. Kleck; folw. ma włók 59, grunta i łąki wyborne. O R. pisze Ewa Felińska w swych pamiętnikach. Długi czas przemieszkiwał i zda je się, że tu się urodził Artur Bartels, humo rysta i rysownik. A. Jel. Radziwiliszki 1. Radźiwiliszki, żmujdz. Radziwiliszkies, mko pryw. przy ujściu Oposzczy do Niemenka, pow. poniewieski, w 4 okr. pol. , o 74 w. od Poniewieża, przy samej granicy kurlandzkiej, w 1859 r. 14 dm. , 193 mk. Posiada kośc. katol. p. w. N. M. P. , w 1854 r. z muru wzniesiony przez hr. Tyszkiewicza, filialny birżański, kościół par. ewang. ref. Par. ewang. ref. ma 1280 wiernych 690 męż. i 590 kob. . Z odnowczego zapisu sporządzonego przez księżnę Ludwikę Karolinę Radziwiłównę w r. 1687 na zbór birżański i radziwiliski, dowiadujemy się, iż mczko R. , w powiecie niegdyś upickim leżące, zostało założone w 1584 r. jednocześnie ze zborem ewangielickim przez ks. Krzysztofa Radziwiłła wojew. wileńskiego, hetmana w. ks. lit. , pradziada ks. Ludw. Karoliny. Podczas wo jen szwedzkich za panowania Zygmunta III i Jana Kazimierza mczko wraz z kościołem były do szczętu zburzone, lecz zaraz potem odbudowane na nowo, tak iż nabożeństwo po dług obrządku wyzn. reform. aż dotychczas trwało w nim nieprzerwanie. Ostatni kościół był na początku b. stulecia bez żadnego stylu, naprędce z kamieni wapiennych wzniesiony. Na jego szczątkach stanąć niebawem mają mury nowej świątyni podług planu budown. Janiszewskiego z Wilna. Zbór w R. należał dawniej do dystryktu zawilejskiego. Duchow ny pobierał pensyą i ordynaryą ze skarbu książęcego. W 1754 r. był przy nim pasto rem Michał Cerawski. 2. R. , ob. Radźwiliszki. J. Krz. Radziwilmonty, ob. Radziwilimonty. Radziwiłańce wś włośc. , pow. sejneński, gm. i par. Wiejsieje. Odl. od Sejn 27 w. , ma 18 dm. , 148 mk. W 1827 r. było 7 dm. , 85 mk. Radziwiłka, folw. , pow. sochaczewski, gm. i par. Młodzieszyn, odl. 8 w. od Sochaczewa, ma 37 mk. W 1827 r. był 1 dm. , 8 mk. Fol. R. , w 1877 oddzielony od dóbr Młodzieszyn, rozl. mr. 2461 gr. or. i ogr. mr. 425, łąk mr. 217, past. mr. 128, lasu mr. 1658, nieuż, 33; bud. mur. 1, z drzewa 21, las nieurządzony. Radziwiłki, wś, pow. augustowski, gm. Wołowiczowce, par. Teolin. Odl. od Augustowa 51 w. , leży na wschód od drogi z Sopockiń do Sejn, ma 21 dm. , 159 mk. W 1827 r. było 10 dm. , 57 mk. Radziwiłł, jezioro, pow. odolanowski, o 7 klm. na wschód od Odolanowa, w pobliżu Przy godzic, majątku Radziwiłłów; około 2 klm. szerokie 1 1 2 klm. długie, przedzielone groblą od jeziora Bagno, przyjmuje od południa od pływy jez. Dębnica, a od północy spływa do Baryczy. Na zachodniem wybrzeżu R. , na przeciw kępy, leży wieś pustkowie Nad stawki. E. Cal. Radziwiłłów, wś, fol. , dobra i st. dr. żel. warsz. wied. i st. poczt. , pow. łowicki, gm. i par. Bolimów. St. dr. żel. odl. 52 w. od Warszawy, 12 w. od Skierniewic; ma 17 dm. , 196 mk. kat. Do włościan należy 187 mr. ziemi, rozdzielonej na 11 osad. Dobra R. , w r. 1874 odzielone od dóbr Bolimów, składały się z folw. R. , Mogiły, Joachimów; nomekl. Grabina Duża, Majdany Bolimowskie, Grabie, Zabudziska. Budy, Bartniki, Tartak, Prochowy Młyn, rozl. mr. 6337 fol. R. gr. or, i ogr. mr. 339, łąk mr. 134, past. mr. 31, lasu mr. 4881, nieuż. mr. 59, razem mr. 5444; bud. mur. 2, z drzewa 10; fol. Mogiły gr. or. i ogr. m. 405, łąk m. 32, past. mr. 63, nieuż. mr. 11, razem Radziwiłowce Radziwoniec Radziwoniszki mr. 511; bud. z drzewa 6; fol. Joachimów gr. or. i ogr. mr. 327, łąk mr. 4, past. mr. 42, lasu mr. 1, nieuż. mr. 8, razem mr. 382; bud. z drze wa 8, nadto bud. w nomenklaturach 19; las urządzony w kolei 80letniej. Br. Ch. Radziwiłłów, mko pograniczne nad rzką Słownią Słonówką, powiat krzemieniecki, w okr. pol. poczajowskim, gm. R. , o 26 w. od Poczajowa, 5 w. od Krupca, 3 w. od st. dr. żel. połud. zach. R. , a 283 w. od Żytomierza odległe, na wprost mta Brodów położone. W 1870 r. było tu 1077 dm. , 2864 mk. , w tem 79 procent żydów dziś liczba mieszkańców przechodzi 7400 dusz, cerkiew, kaplica, kościół par. katol. , 5 2 synagogi, 9 domów modlitwy żydowskich, komora I klasy, st. poczt. i telegr. , 3 fabryki świec, cegielnia, piec wapienny, młyn, 124 sklepów, 248 rzemieślników, 2 jarmarki. Przez komorę tutejszą w 1876 r. wywieziono za granicę towarów na 4, 377, 224 rs. , a przywieziono na 3, 123, 190 rs. Kupcy tutejsi prowadzili dawniej przemytnictwo na wielką skalę. Kościół par. kat. p. w. N. M. P. Bolesnej, erekcyi z 1760 r. , wzniesiony z drzewa w 1841 r. przez prob. Moklaka. Par. katol. , dek. krzemienieckiego, ma 1680 wiernych i kaplice w Leduchowie, Budach, i Krzywcu. Stacya dr. żel. południowozachodniej R. , na linii która ze Zdołbunowa dochodzi tutaj do granicy galicyjskiej i łączy się z drogą galicyjską Karola Ludwika, odl. jest o 85 w. od Zdołbunowa. Już sama nazwa wskazuje, ze mko to winno swój początek ks. Radziwiłłom, którzy będąc spowinowaceni z Janem III, znaczne posiadali dobra w wwdztwie ruskiem, niewiadomo jednak kto je założył i w jakim czasie. Ze wszystkiego jednak wnosząc osada nie musi być bardzo dawną, a sąsiedztwo Brodów niedozwoliło temu miastu nigdy podnieść się odpowiednio. W 1775 r. właścicielem miasta, składającego się wówczas ze 146 dm. , był Ign. Malczewski, regent kancel. mn. koronny. Po Malczewskich odziedziczyli R. Miączyńscy, z których generał Kajetan Miączyński uzyskał dnia 19 lutego 1787 r. przywilej na założenie drukarni ksiąg hebrajskich i żydowskich. Za życia jeszcze gen. Miączyńskiego wierzyciele rozszarpali fortunę jego, którą przegrał w karty, przepił i przemarnotrawił; mto R. dostało się wówczas najznaczniejszemu wierzycielowi jego, bankierowi warszawskiemu Karolowi Schultzowi, który się wiele do wzrostu jego przyczynił. W tym czasie właśnie powstała tutaj słynna garbarnia, założona przez Piotra Paryssota, na którą Stanisław August wydał przywilej pod d. 24 lipca 1789 r. , ogłoszony przez Lipińskiego Staroż. Polska, II, 1422. Po Schultzu R. przeszedł we władanie rodziny Tumów a od tych do dzisiejszego dziedzica hr. Górzyńskiego. W dniu 1 lipca 1863 r. rozbity został pod R. oddział pod dowództwem Józefa Wysockiego, który tędy z Galicyi zamierzał wkroczyć na Wołyń. J. Krz. Radziwiłlów, fol. , do Przygodzic, w pow. odolanowskim; poczta w Ostrowie, okr. domin. Przygodzice; ma 3 dm. , 100 mk. Powstał w nowszych czasach. Radziwiłłówka, pow. dzisieński, ob. Kruki Stare. Radziwiłłówka 1 wś, pow. berdyczowski, o 3 w. od Berdyczowa par. prawosŁ, ma 222 mk. , 819 dzies. ziemi. Należała do Radziwiłów. 2. R. , wś, pow. berdyczowski, o 2 w. od Wernihorodka par. prawosł. , ma 282 mk. , 1391 dzies. ziemi. Należała do Alberta Rotariusza, następnie do Kamińskich. 3. R. , słobódka nad rz. Hnyłopiatą, pow. żytomierski, par. Trojanów. Radziwiłłowski Ortel, ob. Ortel. Radziwiłóborz, wś, pow. ciechanowski, gm. Ojrzeń, par. Łopacin, odl. o 14 w. od Ciechanowa, ma 14 dm. , 133 mk. , 181 mr. Radziwiłowce 1. wś, pow. lidzki, w 4 okr. pol. , gm. Myto, okr. wiejski Wawiorka, o 20 w. od Lidy a 10 w. od Wasiliszek, ma 3 dm. , 19 mk. katol. 9 dusz rewiz. ; należy do dóbr Bogdanowszczyzna, Skinderow. 2. R. , okolica, pow. lidzki, w 4 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Myto dawniej Wawiorka, o 20 w. od Lidy a 14 w. od Wasiliszek, ma 17 dm. , 87 mk. katol. i 5 żydów podług spisu z 1864 r. 5 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Wasiliszki. 3. R. , wś włośc. , tamże, okr. wiejski Wawiorka, 17 dusz rewiz. Radziwiłowicze, wś, pow. sejneński, gm. i par. Lejpuny. Odl. od Sejn 40 w. , ma 10 dm. , 102 mk. W 1827 r. było 13 dm. , 54 mk. Mieszka tu drobna szlachta. Radziwiłowicze, okolica, pow. słonimski, w 3 okr. pol. , gm. Czemery, o 12 w. od Słonima. Radziwoniec, zaścianek, pow. miński, gm. Stańkow, par. kat. Kojdanów, należy do dom. Stańkow. Radziwoniszki 1. fol. i dobra, pow. lidzki, w 1 okr. pol. , gm. Tarnowszczyzna, okr. wiejski Radziwoniszki, po 20 1 2 w. od Lidy i Wasiliszek, po lewej stronie dr. poczt. z Lidy do Grodna, ma 19 mk. prawosł. i tyluż katol. ; własność Żórawskich. Była tu kapl. kat. par. Wawiorka. W skład okręgu wiejskiego wchodzą wsie; Mieńkowce, Cwirbuty, Biłtowce i Mańkowce, wogóle 166 dusz rewiz. właśc. uwłaszczonych. 2. R. , okolica szlach. , pow. lidzki, w 4 okr. pol. , gm. Myto, okr. wiejski Papiernia, ma 5 dusz rewiz. 3. R. , fol. , pow. lidzki, w 4 okr. pol. , ma 4 mk. prawosł. i 12 katol. ; własność Narbuttów. Wś R. wymieniona jest wXVIII w. jako na Radziwiłóborz Radziwiłłowski Ortel Radziwiłłówka Radziwiłlów Radziwiłłów Radziwiłłów Radziwiłowicze Radzowice Radziwonowszczyzna Radzka Radźki Radziwonowicze Radżwiliszki Radżwilany Radżwaniszki Radźmin Radziwonowicze leżąca do klucza Dzitwa ks. Wiśniowieckich. 4. R. , wś włośc. , pow. lidzki, w 4 okr. pol. , przy trakcie poczt. z Lidy do Grodna, po 20 w. od Lidy i Wasiliszek, ma 20 dm. , 91 mk. prawosł. i 28 Katol. ; cerkiew drewniana, wzniesiona w 1696 r. przez dziedzica Chałchowskiego. Par. prawosł. , dekanatu błahoczynia lidzkiego, 690 wiernych 325 męż. i 365 kob. . 5. R. , ob. Radźwaniszki. J. Krz. Radziwonowicze al. Radziwanowicze, sioło nad Niemnem, pow. grodzieński, w 3 okr. pol. , gm. Łunna, o 39 w. od Grodna, posiada cerkiew par. i stacyę obserwacyjną dla badania stanu wód Niemna. Par. prawosł. , dekanatu błahoczynia grodzieńskiego, ma 2293 wiernych 1093 męż. i 1200 kob. . W 1686 r. dobra posagowe Heleny z Kierdejów Roemerowej Mateuszowej, śsciny sumieliskiej. Radziwonowszczyzna, wś włośc. , pow. dzisieński, w 2 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Nowy Pohost, o 2 w. od gminy a 48 w. od Dzisny, ma 5 dm. , 39 mk. prawosł. 19 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Linkowszczyzna. Radzka, niem. Ratzen, wś, pow. wojerecki, par. ew. Las. W 1842 r. 8 dm. , dwór. , fol. , 232 mk. ewang. Do 1815 r. należała do Saskich Łużyc. Do R. należały Kołpin, wioska z fol. i fol. Kisselk. Wieś zamieszkują Serbowie łużyccy. Radźki Rad ki, wś, pow. wilejski, w 3 okr. pol. , gm. i dobra ks. Druckich Lubeckich Mańkowicze, okr. wiejski Radźki, o 6 w. od gminy a 71 w. od Wilejki, przy b. dr. poczt. połockiej, ma 5 dm. , 41 mk. praw. i 19 katol. w 1864 r. 17 dusz rewiz. . W skład okręgu wiejskiego wchodzą wsie R. , Jakubowskie, Kuczyńszczyzna, Zanie, Czyleje, Worogi, Baranowo, Miłty, Szczekaty i Kaduszki, wogóle 206 dusz rewiz. włośc. uwłaszczonych. Radźkowo Rad kowo, fol. , pow. bychowski, smolamia i terpentyniarnia, zatrud. 2 ludzi, produkują 1840 pudów i dają dochodu 608 rs. , oraz dziegciarnia, zatrudniająca 4 ludzi, produkująca 1500 pudów i dająca dochodu 600 rs. Własność Kamionków. Radźmin al. Radzim, dawniej Redzmin, niem. Resmin, dok. 1356 Resemin, dobra ryc. , pow. tucholski, par. kat. i ew. , st. p. i tel. Kamień, odl. 5 klm. , st. dr. żel. Tuchola 19 klm. odl. Razem z fol. Zarembą i cegielnią obejmuje 687 ha 403 roli or. i ogr. , 99 łąk, 43 lasu. W 1868 r. było tu 22 bud. , 9 dm. , 144 mk. , 100 kat. , 44 ew. Jest tu także gorzelnia. R. leży na połud. zach. krańcu powiatu, nad jez. Radzmińskiem. R. 1356 nadaje w. m. Winrich v. Kniprode wiernemu Tomaszowi i jego prawowitym spadkobiercom 24 40 wł. na Redzimiu in dem Rosemin na prawie chełm. Jeżeliby też między temi granicami nieco mniej się znalazło, my nie będziemy zobowiązani dopełnić liczby ani bracia nasi Za to będą nam służyli w lekkiej zbroi i pomagać przy budowlach. Ponieważ tu rola lekka, dlatego będzie nam dawał za płużne zboże 1 korzec owsa od włóki na św. Marcin. Jeżeli w ciągu 6 lat nie osadzą tych włók, to znów nam przypadną ob. Cod. Belnensis, str. 33 i Odpisy Dregera w Peplinie, str. 326 i 103. Dan w Człuchowie, w ponie działek po św. Lambertym. R. 1359 nadaje Jarosław, arcyb. gnieźn. , wś Wawrzyszkowo sitam in territorio Naklensi, szlachetnemu Tomaszowi z Radzmina Thomasio heredi de Radzim; ob. Kod. dypl. Wielkp. , 1398. Za czasów Rzplitej należał R. do sstwa tuchol skiego, którego lustracya z r. 1570 donosi o R. co następuje Radzienia należy do parafii cerkwickiej. Maciej Prusiecki, szlach cic, posiada 2 1 2 wł. , quos ipse arat, ad 12 gr. Łukasz i Maciej Radzieński, także szl. , 16 wł. ad 12 gr. ; Wojciech Radzieński 4 wł. ad 12 gr. Kś. Fr. Radźmin, niem. ResminerSee, dok. 1357 Redzym, jezioro na połud. zach. krańcu pow. tucholskiego; ob. Jugowo. Radzowice, niem. Reesewitz, wś i dobra, pow. oleśnicki, posiada kościół par. ewang. , odbudowany na nowo z muru 1746 r. W r. 1842 był dwór, folw. i sołtystwo, 63 dm. , 521 mk. 22 katol. . Data erekcyi parafii nieznana, księgi metryczne sięgają 1652 roku. W 1654 r. kościół tutejszy oddano katolikom, którzy go posiadali do zajęcia Szląska przez Prussy. Radżwaniszki 1. al. Radziwoniszki zaśc. , pow. wileński, w 1 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Niemenczyn, o 8 1 2 w. od gminy a 32 w. od Wilna, ma 1 dm. , 10 mk. katol. 5 dusz rewiz. ; należy do dóbr Czarny Dwór Parczewskich. 2. R. , ob. Radziwoniszki. Radżwilany, dobra, pow. poniewieski, w 2 okr. pol. , o 52 w. od Poniewieża. Radżwiliszki 1. folw. , pow. poniewieski, w 4 okr. pol. , o 83 w. od Poniewieża. 2. R. , Radziwiliszki, żmujdz. Radzwiliszkes, mko i dobra, pow. szawelski, gm. Radziwiliszki, o 13 i 18 w. od Szawel a 197 1 2 w. od Kowna, przy linii dr. lipawskiej; w 1879 r. 31 dm. , 469 mk. , kośc. katol. paraf. , dom schronienia na 3 starców. Posiada st. dr. żel. , poczt. i telegr. , zarząd gminy, szkołę ludową, do której w r. 1877 uczęszczało 47 dzieci Kościół p. w. N. M. P. , wzniesiony z drzewa przez parafian w 1619 r. a po pożarze w 1870 r. odbudowany; kaplica z 1851 r. Par. katol. , dek. szadowskiego, ma 6006 wiernych. Kaplice w Naruszaj ciach św. Michała i w Sznurajciach św. Antoniego. Gmina składa się z 5 okr. wiejskich starostw i obejmuje 52 wsi, zamieszka Radźkowo Radzwiłańce Radzwiłańce łych przez 3138 mk. St. dr. żel. lipaworo meńskiej, na przestrzeni LipawaKałkuny, pomiędzy st. Szylany o 10 w. a Szadowo o 18 w. , odległą jest o 177 w. od Lipawy, a 186 w. od Kałkun. 3. R. , ob. Radziwiliszki. Radzwiłańce folw. i wś, pow. trocki, w 3 okr. pol. , gm. Butrymańce, okr. wiejski Ajciuny, o 8 w. od gminy a 59 w. od Trok. Folw. ma 1 dm. , 5 mk. katol. , wś zaś 4 dm. i 54 mk. katol. w 1864 r. 25 dusz rewiz. ; należy do dóbr Jurgielany, Horbaczewskich. Radzymin, miasto powiatowe gub. warszawskiej, leży pod 52 25 5 szerok. i 39 2 6 dług. wschod. , w płn. wschodniej stronie od Warszawy, w odl. 21 w. , połączony z Warszawą drogą bitą. Najbliższa st. dr. żel. warsz. petersb. w Tłuszczu odl. 14 w. Położony w równinie, z glebą sapowatą, na podłożu gliniastem i torfiastem, pochylającej się od płd. wschodu ku płn. zachod. ku dolinie Bugu, do którego podąża przepływająca w pobliżu miasta rzka Rządza. Miasto posiada kościół par. murowany, dom modlitwy ewang. murowany, synagogę, szkołę początkową miejską ogólną, sąd pokoju okr. II i sąd gminny okr. I należące do zjazdu sędziów w Warszawie, urząd powiatowy, urz. miejski, st. pocz. i telegr. Ubogie, niebrukowane, posiada dwa rynki i kilkanaście ulic zabudowanych drewnianymi domami. W 1881 r. było 177 dm. 10 murow. i 3718 mk. 1802 męż. , 1916 kob. . W 1827 r. było 103 dm. , 1054 mk. ; 1858 r. 129 dm. 5 murow. , 2389 mk. 1281 żyd. ; 1870 r. 3232 mk. 1962 żydów, 55 ew. . Obszar miasta i gruntów miejskich wynosi 1338 mr. Dochody miasta w 1858 r. wynosiły 483 rs. 35 kop. w 1881 r. 2647 rs. 2623 rs. rozchodu. Przemysł fabryczny reprezentują mydlarnia i olejarnia z produkcya do 800 rs. rocznie; pięć wiatraków. Dawniej istniała fabryka kafli z miejscowej dobrej gliny i fabryka lasek. Miasto cierpi brak wody; ma 45 studzien w domach prywatnych, lecz woda niedobra. R. leży w środku obszaru zawartego między Wisłą, Bugiem i ich dopływami Liwem i Świdrem. Zdawna zapewne istniała tu osada, w której skupiały się interesy nielicznej ludności leśnej puszcz pokrywających to całe międzyrzecze. Wcześnie dość osada ta przybrała charakter targowiska. Kościół i parafia erekcyi niewiadomej. Niepoparte dokumentami wersye przypisują erekcyą parafii bisk. płockiemu Kazimierzowi, ks. mazowieckiemu, w 1473 r. a fundacyą dziedzicowi wsi Janowi, kuchmistrzowi ks. Konrada mazowieckiego. Akt uznania zwierzchnictwa ks. Ziemowita w 1383 r. odnosi się nie do Radzymina, jak mylnie wydrukowano w Kod. Maz. skutkiem złego odczytania rękopisu Radzymensis za Radzeoviensis, ale do Radziejowa Kujawskiego. Mimo swego centralnego położenia, R. oddalony od głównych dróg, w biednej, nieludnej okolicy, blizki szybko rozwijającej się Warszawy, nie miał warunków wzrostu. Przeniesienie stolicy do Warszawy skłoniło możniejsze rodziny do nabywania posiadłości w pobliżu stolicy i R. został własnością Leszczyńskich, którzy zapewne uzyskali przywilej miejski a przynajmniej nadanie jarmarków osadzie przez Władysława IV w 1635 a więc współcześnie z przywilejami dla Skaryszewa przy Pradze i Pragi. Za Augusta II należały dobra i miasteczko do Bielińskich a od nich przeszło na własność Czartoryskich. Ks. Eleonora Czartoryska wzniosła tu w 1773 r. nowy murowany kościół, założyła szkółkę początkową. Według Dykc. Echarda był tu pałac i piękny bardzo ogród. Stanisław August nawiedzał tu często swą wujenkę; potwierdził on w 1785 r. swobody i przywileje miasta. W tym czasie proboszczami są dwaj znani z prac literackich ludzie kś Nagórczewski i Kazimierz Narbutt pijar. Z kolei przeszły dobra w ręce Lubomirskich; Edward Lubomirski zapisał na tych dobrach znaczne sumy i pałac na zakłady dobroczynne i instytut oftalmiczny w Warszawie. Baron Morenheim nabywszy dobra w 1825 r. spłacił sumy te i wartość pałacu. Od 1843 do 1862 r. mieścił się tu przeniesiony z Łowicza instytut nauczycieli elementarnych. Obecnie gmach ten użyto na biura powiatu. Dobra R. składały się w 1884 r. z folw. R. , Aleksandrów, Mokre, Dybów i Annopol, rozl. mr. 7551 fol. R. gr. or. i ogr. mr. 185, łąk mr. 40, past. mr. 10, w wieczystych dzierżawach mr. 383, nieuż. mr. 6, razem mr. 624; fol. Aleksandrów gr. or. i ogr. mr. 534, łąk mr. 110, past. mr. 51, lasu mr. 4402, zarośli mr. 50, w osadach mr. 34, wody mr. 15, nieuż. mr. mr. 80, razem mr. 5272; fol. Dybów gr. or. i ogr. mr, 603, łąk mr. 120, past. mr. 90, nieuż. mr. 4, razem mr. 817; fol. Mokre gr. or. i ogr. mr. 424, łąk mr. 135, nieuż. mr. 4, razem mr. 563; fol. Annopol gr. or. i ogr. mr. 182, łąk mr. 45, past. mr. 40, nieuż. mr. 1, razem mr. 268, oraz w odpadkach mr. 7; bud. mur. 13, z drzewa 82 w całych dobrach; las nieurządzony; młyn, wiatrak, pokłady torfu. W skład dóbr wchodziły poprzednio mto Radzymin posesyi 203, z gruntem mr. 1339; wś Wioska Radzymińska os. 11, z gr. mr. 82; wś Dybów os. 33, z gr. mr. 377; wś Zwierzyniec os. 14, z gr. mr. 280; wś Zawady os. 22, z gr. mr. 373; wś Mokre os. 22, z gr. mr. 52; wś Borki os. 8, z gr. mr. 158; wś Ciemne os. 35, z gr. mr. 681 wś Ruda os. 15, z gr. mr. 216; wś Siwek os. 7, z gr. mr. 161; wś Teodorów os. 5, z gr. mr, 113; wś Teresin al. Osiny os. 3, z gr. mr. Radzymin Radzymin 150; wś Trzcianna os. 7, z gr. mr. 144; wś Łoś os. 17, z gr. mr. 346; wś Aleksandrów os. 19, z gr. mr. 44; wś Dąbrowo os. 7, z gr. mr. 211; wś Cegielnia os. 24, z gr. mr. 134. R. par. , dekanat radzymiński dawniej stanisławowski, 4528 dusz. R. gmina należy do s. gm. okr. I w Radzyminie. Obszaru ma 22743 mr. w tem 13, 360 mr. ziemi użytkowanej, w 1868 r. i 5615 mk. 1878 r. , w tej liczbie 5103 katol. , 570 ewang. , 7 prawosł. W skład gm. wchodzą Aleksandrów, fol. , Arciechów, wś włośc, Arciechowska Dąbrowa wś, Benjaminów wś włośc. , Borki wś. , Chorowa Góra wś, Ciemne wś, Cegielnia wś, Czerwone os. , Chobre, Dąbrowa os. , Dybow fol. , Elizów, Franusin, Frydmanów os. , Helenów wś, Janków Stary i J. Nowy wś, Kobylak fol. , Kobyłka wś, Kempiste kol. , Łoś, Łuzy fol. , Maciołki wś, Nadma, Ostrów wś, Radzymin, Radzymińska Wioska, Radzymińska Dąbrowa, Radzymińska Wólka, Ruda, Siwek wś, Siedliska os. , Słupno fol. , Stoki os. , Teresin wś, Wincentów os. , Wiktorów os. , Zawady wś, Zwierzyniec wś, Żdżary os. Kasa gminna wkładowoza liczkowa miała na pożyczkach 15, 000 rs. , w tem własnego kapitału 5000 rs. , resztę stanowiły fundusze małoletnich i osób prywatnych. Procent dla składających 6, dla pożyczających 8. Utrzymanie gminy kosztowało 1000 rs. Radzymiński powiat gub. warszawskiej, utworzony w 1867 r. z połowy pow. stanisławowskiego i 5 wsi pow. warszawskiego, ma 21, 42 mil kw. 1036, 3 w. kw. zajmuje część rozległej płaszczyzny zalegającej międzyrzecze Wisły i Bugu. Płaszczyzna ta pochyla się w kierunku od płd. wschodu ku płn. zachodowi, ztąd należy ona do dorzecza Bugu nie zaś Wisły, która od ujścia Świdra pod wsią świdry, na granicy pow. warszawskiego i nowomińskiego, aż do ujścia Narwi nie przyjmuje z praw. brzegu żadnego dopływu. Płaszczyzna ta składa się grubych pokładów utworów napływowych piaski, zwiry, gliny, na których do niedawnych czasów rozpostarły się puszcze leśne, które stawszy się naturalnymi zbiornikami wód, dały początek licznym a drobnym rzeczkom, bagnom, jeziorkom, które po wycięciu lasów zaczynają stopniowo zanikać. W dolinach rzek Bugu i Liwca, przy niskich i płaskich brzegach, sprzyjających zalewom, bagna, jeziorka i łachy rzeczne mają zapewnioną sobie dłuższą trwałość. Położony między trzema większemi rzekami obszar powiatu ma za granicę północną koryto Bugu, od zachodu część granicy stanowi Narew od ujścia Bugu a płn. wscho dnią granicę w części stanowi Liwiec. Wisła zaś płynie w odl. 7 do 10 w. od południowej i płd. zachod. granicy. Powiatami przyległemi są od wschodu węgrowski, od płd. nowomiński i warszawski, od zach. warszawski i po za Narwią pułtuski, płn. Bug a za Bugiem pow. pułtuski. Wody z obszaru powiatu uprowadza do Narwi rzka Rządza, która wziąwszy początek w pow. nowomińskim, przerzyna płd. zachod. połowę pow. radzymińskiego, przechodzi w pobliżu Radzymina. Do niej wpada pod wsią Pasek rzka Cienka, płynąca od wschodu z pod Sulej owa, na zachód Jadowa i przyjmująca od płd. wschodu Rynią z Borucą. Tym sposobem wody leśne i polne prawie z całego obszaru powiatu spływają do Rządzy. We wschodniej części obszaru rzka Ossownica bierze początek pod Ossownem, w pow. węgrowskim i płynąc z płd. ku północy zabiera drobne strugi z lasów Męcina i Czarnogłowia, płynie pod Jadowem i pod Borzymami wpada do Liwca z lew. brzegu. Dopływami jej z praw. brzegu są Pniewniczka, Mostówka i Naborówka. W zach. krańcu powiatu płynie mała rzka Czarna, uchodząca do Narwi. Obfitość wód przy nieprzepuszczalnym gliniastym spodzie i ubogiej roślinności lasów tutejszych sosna pomieszana miejscami z brzozą wytworzyła dość ubogą glebę sapowatą żytnia 2ej klasy. W niektórych miejscach spodnią warstwę stanowi siwy piasek, chciwie chłonący wodę, zwany przez wieśniaków rzygawicą. Najżyźniejszą częścią jest wynioślejszy nieco pas ziemi w okolicy Radzymina i przyległej gm. Małopole. Lasy, które jeszcze przed 1830 r. zajmowały przeważną część tego obszaru, zaczęły znikać stopniowo wskutek zakładania kolonii niemieckich po 1831 r. i rozwinięcia się drobnej własności po 1864 r. Przeprowadzenie linii kol. żel. warsz. petersburskiej w 1860 r. przyczyniło się wielce do wycinania lasów i powstawania drobnych folwarków i osad w pobliżu stacyi i przystanków Wołomin i Tłuszcz. W 1880 r. było jeszcze przy ogólnym obszarze powiatu 187, 421 mr. Bokiewicz, Opis pow. radz. , 44, 329 mr. lasów prywatnych nieurządzonych, 890 mr. lasów urządzonych, 770 mr. zasianych po wycięciu, 15, 058 mr. wyciętych a niezadrzewionych, 5309 mr. oddanych włościanom za serwituty a więc jeszcze w 1880 r. obszar leśny zajmował trzecią część ogólnego obszaru powiatu. Jeżeli dodamy do tego znaczną liczbę nieużytków wydmy piaszczyste, bagna, wody, drogi, to pozostanie ziemi użytkowej obszar nie przechodzący zapewne 100, 000 nar. W latach 1870 do 1872 średni wysiew roczny wynosił w powiecie 700 czetw. pszenicy i 7000 czetw. żyta, zbiór zaś średni 2700 czetw. pszenicy i 46, 333 czetw. żyta. O hodowli bydła brak danych. Owiec posiadał powiat 12, 162 zwyczajnych, 1, 885 poprawnych i 1660 na mięso hodowanych. Przemysł fabryczny na Radzyminek Radzymińska Wioska większą skalę prowadzony nie istnieje. Prócz gorzelni w Rudzienku są tylko drobne zakła dy, jak fabryka kafli w Radzyminie, tudzież 34 młynów i wiatraków. W 1867 r. na 40, 000 ludności było 338 rzemieślników 77 szew ców, 69 kowali, 57 krawców, 29 stolarzy, 25 cieśli, 16 stelmachów itd. . Ludność powiatu w 1867 r. wynosiła 40, 186 mk. , w 1870 r. 43, 212, obecnie 58, 470 mk. 5685 miejsk. , 52, 785 wiej. . Około 1867 r. było 21 szkółek i 1093 uczniów. Na 40, 000 mk. umiało czytać tylko 3976, czytać i pisać 1248, średnie i wyż. sze wykształcenie posiadło 302. W 1883 r. było szkółek 16 we wsiach i osadach Radzymin, Jadów, Sulejów, Tłuszcz, Rasztowska Wola, Klembów, Dąbrowa, Załubice, Pniewnik, Postoliska, Ręczaje, Ossów, Radzymińska Wio ska, Dobre, Strachow, Kukawki. Pod względem kościelnym powiat stanowi Radzymiński dekanat dyec. warszawskiej, obejmujący 13 parafii Cygów, Dąbrówka, Dobre, Jadów, Klembów, Kobyłka, Niegów, Pniewnik, Postoliska, Radzymin i Sulejów, w pow. radzymińskim, a Kamieńczyk i Kamionna w pow. wę growskim. Pod względem sądowym składa się powiat z jednego okręgu sądu pokoju dla Radzymina i 3 okręgów sądów gminnych Ra dzymin, Jadów i Międzyleś. Pod względem administracyjnym składa się z jednego miasta i 9 gmin wiejskich Jadów, Klembów, Małopole. Międzyleś, Ręczaje, Rudzienko, Stra chówka i Zabrodzie. Powiat ten ma specyalną monografią p. t. Opis radzymińskiego powia tu pod względem topograficznohistorycznym, statystycznym, hygienicznym i lekarskim, przez dra Leona Bokiewicza, Warszawa, 1872 r. Br. Ch. Radzymin 1. wś i fol. , pow. płoński, gm. Naruszewo, par. Radzymin, odl. o 6 w. od Płońska, posiada kościół par. katol. , wiatrak, cegielnią, 25 dm. , 177 mk. Na folwarku hodo wla owiec. W 1885 r. fol. Radzymin rozl. mr. 1250 gr. or. i ogr. mr. 914, łąk mr. 116, past. mr. 2, lasu mr. 177, nieuż. mr. 41; bud. mur. 8, z drzewa 17; płodozmian 7 i 8polowy; las nieurządzony; cegielnia. Wś R. os. 21, z gr. mr. 28; wś Radzyminek os. 8, z gr. mr. 200. Z tego R. zapewne pochodził Petrus Luba de Radzimino curie episcop. cancellarius, canon, plocen. podpisany na akcie z 1464 r. Kod. Maz. , 11. Kościół i parafią założyć miał w 1353 r. Ścibor h. Ostoja, prałat katedry płockiej. Obecny z muru wzniósł w 1763 r. dziedzic R. ks. Grzegorz Smoleński. W 1865 r. został odnowiony. R. , par. , dek. płoński, 1425 dusz. 2. R. , os. , pow. ciechanowski, gm. Regimin, par. Ciechanów, odl. o 7 w. od Ciechanowa, ma 1 dm. , 28 mk. R. stanowi je dną całość z wsią Kalisz. Fol. należy do dóbr Szulmierz. Br. Ch. Radzyminek, wś, pow. płoński, gm. Naruszewo, par. Radzymin, odl. o 5 w. od Płońska, ma 8 dm. , 58 mk. , 199 mr. Radzymińska Wioska, wś, pow. radzymiński, gm. i par. Radzymin, 294 mk. , 114 mr. dwors. , 355 mr. włośc. Odl. 2 w. od Radzymina, posiada od 1869 r. murowany dom modlitwy, ewang. z mieszkaniem kantora i szkołę ewang. , wzniesione kosztem parafian. Radzymińska Wólka, wś i fol. , pow. radzymiński, gm. i par. Radzymin, ma 222 mk. , 663 mr. dwors. , 92 mr. włośc. Radzymińskie Budy, wś włośc, pow. płoński, gm. i par. Sarbiewo, ma 12 dm. , 94 mk. , 194 mr. obszaru. Radzyń, urz. Radin, w XVI w. Kozirynek, miasto powiat. gub. lubelskiej, leży pod 51 46 2 szer. płn. i 40 17 3 dług. wschod. od Fer. nad rzką Białką praw. dopływem Tyśmienicy. Odl. 60 w. od Lublina, 210 w. od Warszawy, 25 w. od Łukowa st. dr. żel. warsz. teresp. a 27 w. od Międzyrzecza. Połączony drogami bitymi z obu powyższymi miastami. W odl. 10 w. ku wschodowi od R. leży os. miejska Wohyń. R. położony jest śród płaskowzgórza dość wyniosłego, pokrytego do niedawna rozległemi lasami i bagnami. Miasto założone zostało na obszarze wsi królewskiej Biała, należącej do ststwa Kazimirskiego, przez Grota z Ostrowa, podkomorzego lubelskiego, za przywilejem Kazimierza Jagielończyka w 1468 r. Grotowie h. Rawa mieli w tych stronach liczne włości w XV w. Ostrów z którego się pisali, leży dziś w pow. włodawskim na płd. od Parczewa. Miasto nosiło pierwotnie nazwę Kozirynek obrębu leśnego zapewne. Długosz wymienia Kozirynek jako oppidum mające kościół par. drewniany p. w. św. Trójcy Lib. Ben. , II, 559. W 1552 r. wś królewska Biała ma 37 osad. , Kozirynek 16 os. i 2 koła młyńskie Pawiński, Małop. , 393. Wsi Radzyń wykazy poborowe z XVI w. nie wymieniają, za to wymieniają Kozirynek antiquus były więc widocznie różne części tego pierwotnego obrębu leśnego, z których jedna dla odróżnienia nosiła dodatkową nazwę Radzyń. Jeszcze w 1552 oppidum Kozyrynek płaci szosu 12 fl. Łuków wtedy daje 10 fl. . W 1580 r. występuje w wykazach pobor. oppidum Radzyn lecz parafia nosi nazwę Kozirynek. Adam Goszcz rajca Radzinsky od domów szosu według starych kwitów dał fi. 25 gr. 18, od 16 włók bez dziesięciny fl. 8, od 5 bani gorzałcz. fl. 4, od 4 piekarek fl. 2, od 2 kowali fl. 1, od 4 rzeźnik. fl. 2, od 2 komornic gr. 12, od 3 szewców fl. 1 gr. 15, od balwierza fl. 1, od prasoła fl. 1, od 5 co szynkują gorzałką za kwartunki fl. 2 gr. 15, p. Bartosz Kazanowski z strony dziesięciny fl. 8. Summa fl. 57. Ze Radzymin Radzymińska Wólka Radzymińskie Budy Radzyń Radzymin wsi Kozirynek dał Jakub Iszdebsky od włók z wojtowskimi fl. 10, od zagrody bez roli gr. 4, od 2 komornic gr. 4. Summa fl. 10 gr. 8. Kazanowski Bartłomiej, sędzia łukowski uposażył parafią w 1534 r. funduszem na 4 mansyonarzów i dwu kościelnych z których jeden miał pełnić obowiązki nauczyciela, drugi zakrystyana. Reg. pobor. z 1580 wymieniają oppidum Budzin widocznie osada przyległa do Radzynia z której podsędek Kazanowski dał szosu fl. 1 gr. 18, od 2 komornic gr. 8, od 2 kół młyn. gr. 24 Pawiński, Małop. , 423. Miasto wraz z przyległymi wsiami pozostawało jako dzierżawa królewska w posiadaniu Mniszchów w końcu XVI w. Kościół paraf. w Kozirynku zostawał podobno przez lat 40 w ręku protestantów i dopiero za Stefana Batorego zwrócił go katolikom Mikołaj Mniszech. Za Jana Kazimierza posiadał je Henryk Denhoff, pułkownik królewski. Następnie zostawało w ręku Antoniego Szczuki, podkanclerzego litewskiego, po którym przeszło na Maryą z Kąckich Potocką, żonę Eustachego, gener. artyleryi litewskiej, który wzniósł tu okazały pałac w połowie XVIII w. Pałac ten dotąd istniejący składa się z głównego korpusu z dwupiętrową salą, kaplicą i rotundą ośmioboczną. Po obu skrzydłach ciągną się pawilony. Na dziedziniec pałacowy prowadzą dwie bramy z wieżami, zdobne herbami Pilawa i Brochwic, tudzież posągami przedstawiającymi Herkulesa, Tezeusza i Samsona. Ściany pałacu zdobiły portrety królów polskich naturalnej wielkości. Od Potockich dobra przeszły w 1799 r. do ks. Sapieżyny z domu Zamojskiej, która w 1831 r. odstąpiła je Szlubowskim. Kościół par. obecny wzniesiony został w 1641 r. przez Mniszchów juz na obszarze Radzynia, w miejsce dawnego istniejącego we wsi Kozirynku. Jest to budowla sklepiona w stylu włoskim. W kaplicy M. Boskiej starożytny obraz na drzewie malowany. W kościele znajduje się grobowiec marmurowy bez napisu z posągami leżącymi rycerza i niewiasty. Mają to być fundatorowie kościoła. Oficyny pałacowe już za rządu austryackiego między 1795 a 1809 r. użyte zostały na pomieszczenie władz powiatowych. R. jest miejscem urodzenia znakomitego skrzypka i kompozytora Karola Lipińskiego. Ojciec jego był tu dyrektorem pałacowej kapeli. Obecnie znajduje się w mieście kościół par. murowany, cerkiew, synagoga, szpital św. Kunegundy obecnie św. Georgia na 16 łóżek, obsługiwany od 1885 r. przez siostry czerwonego Krzyża, szkoła początkowa męzka 100 uczn. , szkoła żeńska 20 uczen. , sąd pokoju okr. I, sąd gminny okr. IV należące do zjazdu sędziów pokoju w Biały, urząd powiatowy, kasa powiatowa, urząd miejski, st. urz. pocz. i tel. , Słownik Geograficzny T. IX. Zeszyt 103. 241 dm, 26 murow. , 8 ulic, 2 place, 4471 mk. 1513 katol. , 45 prawosł. , 2790 żydów. Do mieszczan należy 2796 mr. ziemi. Miasto przedstawia się ubogo. Domy parterowe 3 o piętrze, oświetlenie skąpe kilku latarniami naftowemi, bruki zaniedbane. Jedyną fabryką Jest mały zakład wyrabiający narzędzia rolnicze i młyn parowy pod miastem. Głównym artykułem handlu mąka. Ozdobą miasta jest starannie utrzymywany kościół nowe okna kolorowe, malowane, rzeźbione piękne stalle, posadzka marmurowa, nowe ołtarze i organy, tudzież piękny park i pałac dziedziców dóbr. R. par. , dek. radzyński, ma 7878 dusz. Opis R. podał Tyg. Ilust. z 1860 r. II, 537. Dobra Radzyń składały się w 1886 r. z fol. Kozirynek al. Gubernia, Maryniu, Adamki z awulsem Biała, nomenkl. Feliksówka, Radoryż, Gradowiec, Skrzynka, attyn. Oprawy, rozl. mr. 4535 fol. Kozirynek al. Gubernia gr. or. i ogr. 632, łąk mr. 173, pastw. mr. 2, lasu mr. 185, nieuż. mr. 50; bud. mur. 11, z drzewa 17; płodozmian 8polowy; fol. Maryniu gr. or. i ogr. mr. 609, łąk mr. 25, pastw. mr. 9, lasu mr. 104, nieuż. mr. 20; bud. mur. 5, z drzewa 5; płodozmian 9polowy; fol. Adamki z awulsem Biała gr. or. i ogr. mr. 677, łąk mr. 180, past. mr. 2, lasu mr. 1740, nieuż. mr. 54; bud. mur. 3, z drzewa 20; płodozmian 4 i 7polowy; las nieurządzony. W skład dóbr wchodziły poprzednio Miasto R. , os. 446 z gr. mr. 2404; wś Kostunin al. Głubne os. 17, z gr. mr. 41; wś Jaśki os. 8, z gr. mr. 5; wś Rabsztyn os. 7, z gr. mr. 8; wś Ruda os. 4. z gr. mr. 15; wś Olszewnica os. 27, z gr. mr. 561; wś Płudy os. 19, z gr. mr. 731; wś Białki os. 36, z gr. mr. 801; wś Biała os. 50, z gr. mr. 1172; wś Kozirynek os. 33, z gr. mr. 281; wś Zabiele os. 20, z gr. mr. 352; wś Wola Chomejska os. 31, z gr. mr. 621. Radzyński powiat gub. siedleckiej, utworzony w 1867 r. z 16 gmin dawniejszego powiatu t. n. z drugiej połowy powstał włodawski, ma 29, 21 mil kwadr. 143436 w. kw. obszaru. Graniczy od płn. z konstantynowskim i bialskim, od wschodu z bialskim i włodawskim, od południa z wlodawskim i lubartowskim w części granicę stanowi Tyśmienica, od zach. z łukowskim i częścią siedleckiego. Obszar powiatu przedstawia lesiste dawniej, dziś obfite w mokradle płaskowzgórze, utworzone z pokładów napływowych. Przez obszar powiatu w części płd. wschodniej przechodzi linia działu wodnego między Bugiem a Wieprzem. Główna rzeka jest Trzna, która wszedłszy z pow. łukowskiego płynie z zachodu na wschódpółnoc koło Międzyrzecza. Wody z płd. części powiatu prowadzi do Wieprza Tyśmienica z dopł. Białką z pod Radzynia. Słabe nachylenie poziomu, utrudniając odpływ wód, sprzyjało wytwarzaniu 31 Radzymin się, zwłaszcza w epoce gdy puszcze pokrywały powierzchnią, zbiorników stojących wód, których działanie wytworzyło rozległe pokłady torfów, dochodzące na linii działu wodnego między Tyśmienicą a Krzną do 4 sążni grubości koło Łuzek i Przegalin. Ten błotnotorfiasty obszar na 6 wiorstowej długości nieprzedstawia najmniejszego spadku. Z ogólnego obszaru powiatu, wynoszącego 291, 555 mr. Pamiat. kniżka siedl. gub. za 1887 r. podaje 251437 mr. zajmują pola orne 164, 204 mr. , łąki 33, 000 mr. , past. 47, 322 mr. , lasy 21, 251 mr. , wody, błota i nieuż. 19496 mr. , zabudowania i ogrody 6582 mr. Gleba przeważnie sapowata choć nie brak i obszarów glinkowatych, wydających pszenicę. Na suchszych, wyniosłej szych miejscach porozkładały się nieliczne lecz rozległe stosunkowo osady wiejskie. Wielka własność przeważa. Dobra Międzyrzecz Potockich mają 41, 530 mr. , Radzyń Szlubowskich 11, 268 mr. , Suchowola Kickich 5760 mr. , Milanów Uruskich 5657 mr. , Żelizna Zabiełłów 5494 mr. , Wohyń Brzozowskich 4819 mr. , Siemien, Bezwola, Branica, Kąkolewnica, Ustrzesz mają od 3000 do 4500 mr. obszary włościańskie tych dóbr nie są tu wliczone. Za to posiadłości od 500 do 2500 mr. jest zaledwie 17 w 1877 r. . W ogóle obszar większej własności 106 folw. należy do 40 właścicieli, posiadających 152, 418 mr. Z tego tylko 17 folwarków, mających 21, 393 mr. , zostaje w dzierżawie. Do włościan 149 wsi należy 124, 723 mr. , do miast i osad miejskich 14, 414 mr. Gospodarstwo rolne wymaga tu znacznych nakładów dla wydobycia plonów z opornej gleby. Dobra Ustrzesz i Przegaliny Wielkie przeprowadziły wydrenowanie. Większa część łąk i pastwisk, wydających lichą, kwaśną trawę, potrzebuje koniecznie osuszenia, które tu musi być przeprowadzone współcześnie na znacznym obszarze, W 1886 r. wysiano; 16, 320 korcy pszenicy, 35, 017 kor. żyta, 17, 148 kor. owsa, 7, 457 kor. jęczmienia, 5868 kor. gryki, 3925 kor. innych zbóż, 57, 300 kor. kartofli. Zebrano 66, 500 pszen. , 124, 530 żyta, 138, 108 owsa, 55, 927 jęczm. , 34, 308 gryki, 23, 590 innych zbóż, 543, 830 kart. i 990, 000 cent. siana. Hodowlę bydła utrudnia brak dobrej paszy. Wyróżnia się poprawnem bydłem obora w Suchowoli ks. Czetwertyńska. Ogółem jest 6405 wołów i buhai, 10, 170 krów, 6016 jałowizny i 3185 cieląt; koni jest 11, 247, z tego u właścicieli większych 2136, u włościan 8522, w miastach 589. Bez wad było 3582. Hodowla owiec rozwija się pomyślnie. Ogólna ilość poprawnych i włościańskich wynosi 70, 198. Najznakomitszą mają dobra Radzyń 4300 sztuk, inne znaczniejsze znajdują się w dobrach Ustrzesz, Branica, Suchowala, Milanów, Planta, Przegaliny, Międzyrzecz. Ogrodnictwo w dość pomyślnym stanie, dzięki wzrastającej dbałości o produkcyą owoców w ogrodach większych posiadłości i u amatorów ogrodnictwa po miastach i probostwach. Pszczolnictwo znajduje się też na drodze postępu; większa część pasiek założona w ostatnich latach, ztąd rezultaty produkcyi jeszcze nie wielkie. Jedwabnictwo na małą skalę prowadzone jest w Olszewnicy Al. Błociszewski, z produkcyą kilkunastu funtów jedwabiu rocznie. Gospodarstwo rybne jedno tylko na wielkim stawie i kilkunastu sadzawkach rozpłodowych w Siemieniu. Staw ten, mający 1200 mr. , jest zbiornikiem wód dających początek Tyśmienicy. Hodują się w nim karpie; każdy spust daje do 10, 000 rs. dochodu. Przemysł fabryczny jest właściwie gałęzią przemysłu rolniczego, gdyż polega na przerabianiu produktów rolnych w młynach, gorzelniach i małych browarach. Młyny parowe istnieją; w Międzyrzeczu 2 hr. Potockiej przerabiający 60, 000 korcy i Szym. Papierni 40, 000 kor. , pod Radzyniem Szl. Klepfisz, 40, 000 kor. , w Żeliznie wydzierżawiony, daje 150 rs. miesięcznie. Młyny wodne walcowe w Borkach, Borowem, Czechu, Rudzie, Siemieniu, wydzierżawione przez żydów od 800 do 2200 rs. , przerabiają od 2500 do 7000 kor. rocznie. Jest jeszcze 6 młynów zwykłych. Wiatraki istnieją prawie w każdej wsi a między niemi jeden tylko holenderski, walcowy pod Międzyrzeczem. Gorzelnie, w liczbie 11 Bojanówka, Branica, Kąkolewnica, Maryanka, Milanów, Olszownica, Przegaliny, Rudzieniec, Suchowola, Ustrzesz, Żelizna, przerobiły w 1886 r. 780, 000 pud. kartofli i 39, 000 pud. słodu, wyrobiły zaś 13 milionów stopni Tralesa. Przeważna część okowity idzie za granicę. Browar w Bezwoli przerabia 1690 kor. słodu, produkuje do 15, 000 antałków piwa i daje zysku czystego do 6, 000 rs. Prócz tego istnieją 4 garbarnie, jedna z obrotem rocznym do 40, 000 rs. i trzy małe, fabryka mielonej kości pod Międzyrzeczem z prod. na 4000 rs. , fabryka zapałek w Międzyrzeczu z prod. do 15, 000 rs. rocznie 80 rob. , wreszcie fabryka obsadek do piór stalowych w Międzyrzeczu 50 rob. , spalona niedawno, odbudowuje się na nowo. To ostatnie miasto, stanowiące główne ognisko handlowe i przemysłowe powiatu, posiada dwa zakłady sortowania i czyszczenia szczeciny, puchu, pierza i skórek zajęczych, sprowadzanych tu z Cesarstwa a wyprawianych ztąd po przerobieniu za granicę. Głównymi przedmiotami handlu wywozozowego są okowita, mąka, tudzież tuczne woły od 40 do 100 sztuk przy każdej gorzelni, barany i świnie. Główną linią komunikacyjną jest droga żel. warsz. terespolska, przerzynająca powiat na długości 29 w. stacya w Mię Radzymin dzyrzeczu. Szosa państwowa warszawskobrzeska na długości 20 1 3 w. a oprócz tego drogi 1rzędu z Radzynia do Międzyrzecza, Łukowa i Lublina mają 38 w. ; dróg 2rzędu jest 301 w. Ludność powiatu wynosi 72, 607, w tej liczbie 35, 423 katol. , 23, 160 prawosł. b. unitów, 503 protest, , 13, 521 żydów. W miastach Radzyń i Międzyrzec mieszka 15, 937. W 1887 r. urodziło się 1216 chłop. , 1325 dziew. , umarło 868 męż. , 954 kob. W 1878 r. było 67, 462 mk. 32, 003 kat. , 23, 352 prawosł. , 617 prot. , 11, 490 żyd. . W 1886 r. było na obszarze powiatu 33, 567 budynków. Domów mieszkalnych w miastach 284 murow. i 516 drewn. , we wsiach i folw. 28 murow. , 6380 drewn. ; zabudowań gospodar. w miastach 5 mur. , 846 drewn. ; we wsiach 40 murow. , 25, 468 drewn. Ubezpieczenie rządowe od ognia tych budowli wynosiło 4, 706, 690 rs. 1, 395, 670 rs. w miastach i 3, 311, 020 we wsiach. Zakładów naukowych średnich powiat nie posiada, są tylko szkoły początkowe w liczbie 24. Z tych ważniejsze są 2klasowe w Międzyrzeczu i Wohyniu i żeńskie w Radzyniu i Międzyrzeczu. Uczyło się w nich 607 chłopców. Pod względem kościelnym powiat stanowi dekanat katolicki, obejmujący pięć parafii Radzyń, Międzyrzec, Komarówka, Ostrówki, Wohyń i jeden kościół filialny z prawem parafii w Kąkolownicy. Ludność katolicka powiatu należy we wsiach pogranicznych do parafii w obrębie sąsiednich powiatów Ulan, Czemierniki, Parczew, Rososz, Biała, Trzebieszów. Dekanat błahoczynie prawosławny składa się z 16 parafii Radzyń, Rusko Wola, Międzyrzec Stary, Międzyrzec Nowy, Drelów, Dołha, Witoraż, Kolembrod, Szóstka, Bezwola, Wohyń, Rudno, Radcze, Gęś, Jabłoń z filią Paszenki. Synagogi 2 mur. w Radzyniu, 2 mur. w Międzyrzecu i 1 drewn. w Wohyniu. Szpital św. Kunegundy od 1888 r. św. Georgia w Radzyniu, obsługiwany od 1885 r. przez siostry Krzyża Czerwonego. Szpital w Milanowie na 16 łóżek, fundacyi Wandy hr. Koboga, obsługiwany przez siostry miłosierdzia. Szpital żydowski w Międzyrzeczu, murowany, obszerny, lecz ubogi w fundusze. Pod względem sądowym powiat składa się z 2 okręgów sądów pokoju Radzyń i Międzyrzecz i 4 okręgów sądów gminnych Stołpno sąd w Międzyrzeczu, Przegaliny, Cichostów i Biała. Pod względem administracyjnym powiat rozdziela się na dwa miasta Radzyń 4640 mk. , Międzyrzecz 11, 297 mk. i 15 gmin Biała 4719 mk. , Brzozowy Kąt 3547 mk. , Jabłoń 4572 mk. , Kąkolewnica 5020 mk. . Lisia Wólka 5164 mk. , Milanów 2972 mk. Misie 2488 mk, Siemień 3534 mk, Sitno 2163 mk. Szóstka 3221 mk. , Suchowola 3702 mk, Tłuściec 3754 mk, Zahajki 3257 mk, Żelizna 3845 mk. , Żerocin 3038 mk. . Dane statystyczne odnoszące się do miasta i powiatu zebrał na miejscu p. Levittoux. Br. Ch. Radzyń 1. al. Radzin, fol. , pow. nowomiński, gm. otwock, par. Karczew, odl. 21 w. od Mińska. W 1873 r. fol. Radzin i Celestyny, oddzielony od dóbr Glinki, rozl. mr. 1200 gr. or. i ogr. mr. 199, łąk mr. 6, pastw. mr. 206, lasu mr. 782, nieuż. mr. 8; bud. z drzewa 7; las urządzony w kolei 80letniej; cegielnia. 2. R. , w XVI w. Radzeni al. Radzynie, wś i fol. , pow. kutnowski, gm. i par. Rdutów, odl. 4 w. od Kutna, ma 20 dm. , 199 mk. W 1827 r. było 18 dm. , 121 mk W 1877 r. fol. Radzyń lit. AB. rozl. mr. 798 gr. or. i ogr. mr. 672, łąk mr. 41, pastw. mr. 3, lasu mr. 60, nieuż. mr. 22; bud. mur. 5, z drzewa 15; płodozmian 13polowy; las nieurządzony; wiatrak. Wś R. os. 31, z gr. mr. 30; wś Nowa Wieś i Piotrowsk Wielki os. 17, z gr. mr. 177. Według reg. pob. pow. łęczyckiego z r. 1576 wś R. , w par. Rdułtów miała w części Marcina Radzyńskiego 1 1 2 łan. , 1 zagr. , 3 kom. , 2 osad. Część Jakuba Radzyńskiego 1 łan. , 1 zagr. , 1 kom. , 1 osad. Część Stan. Radzyńskiego 1 łan. , 1 zagr. , 1 osad. Część Anny Radzyńskiej 1 łan. , 1 zagr. Pawiński, Wielkp. , II, 80. Radzyń, dawniej Radzyny, majętność, w pow. szamotulskim, o 8 klm. na płd. od Sza motuł, nad jeziorkiem, przez które płynie Sa mica szamotulska; par. i poczta w Kazimierzu, st. dr. żel. w Szamotułach; 5 dm. , 114 mk. 1 prot. ; obszaru ma 402, 82 ha, czyli 199, 29 roli, 28, 53 łąk, 29, 63 past. , 128, 62 lasa, 6, 71 nieuż. i 10, 04 wody; czysty doch. grunt. 2150 mrk; młyn wodny i cegielnia. E. Cal. Radzyn, niem. Rehden, Reden, dok. 1224 r. Ratzin, Rasin, Razyn, 1231 Rezin, 1248 Radinum, 1278 Redin, u Długosza Radzim i Radzin, miasto w Prasach Zach. , w pow. grudziądzkim, przy szosie z Grudziądza do Brodnicy, nad jez. Zamkowem SchlossSee, odl. 66 klm. na płd. od Mełna st. dr. żel. . Obejmuje 1295 ha 1066 roli orn. , 116 łąk, 1 lasu. W 1868 r. było 387 bud. , 181 dm. , 1692 mk, , 806 kat. , 721 ewang. ; 1885 r. zaś 203 dm. , 428 dym. , 1941 mk. , 1036 kat. , 770 ew. , 130 żydów, 5 innych wyzn. Gleba gliniasta i żyzna, mieszkańcy trudnią się rolnictwem, drobnym handlem i rękodzielnictwem. Drogi bite rozchodzą się ztąd do Grudziądza o 20 klm. , do Wąbrzeźna 127 klm. , do Jabłonowa 141 mt. i Mełna. W mieście jest 3klasowa szkoła kat. 3 naucz. i 242 dz. , dalej 3klasowa szkoła ewang. 3 naucz. i 134 dz. . prywatna szkoła dla dziewcząt i katol. zakład dla preparandów od 1878 r. z 2 klas. i 62 uczn. . Oprócz tego istnieje tu towarzystwo rolnicze i spółka pożyczkowa, która za r. 1884 wypła Radzyn Radzyń Radzyn ciła członkom w liczbie 312 9 dywidendy. Istnieje zamiar osuszenia tutejszego jeziora, co zabezpieczyłoby miasto od powodzi ale pozbawiło najpiękniejszej ozdoby. Akta sądowe miejskie poczynające się od r. 1483, odkrył przypadkowo r. 1872 Kętrzyński na poddaszu kościoła farnego. Rzucają one światło na stosunki ziemi chełmińskiej w końcu XV i w początku XVI w. ob. Kętrz. , O ludn. pol. , str. XIII. Jarmarków odbywa się tu rocznie 8. Długosz podaje, ze r. 1015, w czasie wyprawy Chrobrego do Prus, zdobyte zostały grody Romowe, Balga i Radzyn Radzim al. Radzin, które spustoszono i spalono I, 208. Czy posiadłość possessio Razyn Rasin, Ratzin, którą pierwszy bisk. pruski Chrystyan około r. 1224 za 90 grz. nabył od opiekunów synów Chrystyna ob. Preuss. Urk. B. v. Philippi, I, str. 36 i Acta Borussica, I, 276, jest Radzynem czy też Raciniewem w pow. chełmińskim, nie wiadomo. Kętrzyński O ludn. pol. , str. 58 jest pierwszego zdania, ostatnie zaś popierają Froehlich Gesch. d. Graudenzer Kr. I, 244 i za nim Philippi 1. c, str. 36. W 1231 r. ustępuje Chrystyan dobra te predium in Rezin Krzyżakom ob. Preuss. Urk. B. , I, str. 63 i Woelky Urk. B. d. Bist. Culm. , str. 2. Pomimo to r. 1248 bisk. . chełmiński Heidenreich układa się z mistrzem ziemskim krzyżackim i mieszkańcami ziemi chełmińskiej, aby dziesięciny dla kościoła w Chełmży składali w Chełmnie, Toruniu, Chełmży i Radzynie in Radino. Przecież te dziesięciny zbożowe zwożono tylko do bisk. majątków. Pod r. 1234 powiada Dusburg III, 12, że Herman Balk, pierwszy mistrz krajowy, po wypędzeniu Prusaków, którzy ziemią zawładnęli, postawił castrum de Redino ante solitudinem, quae fuit inter terram Pomesaniae et Colmensem in illo loco, ubi continuus insultus fuerat Pruthenorum et introitus ad terram Culmensem. Krzyżacy chcieli więc oczywiście koniec położyć ciągłym wdzieraniom się Prusaków do ziemi chełmińskiej ob. Kętrz. , O ludn. pol. , str. 32. Wspomniana tu puszcza ciągnęła się od Ryńska na Nielub i Wąbrzeźno, aż pod pastwiska radzyńskie, dalej od błot pod Wiecznem aż do Dębowej Łąki i ztąd dalej aż do granicy Pomezanii pod Biskupiec. Zawierała w swoich granicach w kierunku z Wąbrzeźna przez Sitno, Łopatki i Książki ku Lembarkowi także rozległe moczary; była więc dla Prusaków dogodną dla robienia ztąd wycieczek. Już Herm. Balk nadał miastu włók 100. Nowa osada w dalszych zapasach z Prusakami różne przechodziła koleje, raz w nieprzyjacielskich raz w krzyżackich znajdując się ręku. Oto co o tem pisze Dusburg Nullus posset ad plenum scribere vel dictare, quanta Fratres et Burgienses de Redino infra secunRad dam apostasiam passi sunt pro defensione fidei christianae a Pruthenis, quia per illum locum quasi continue fuit introitus et exitus ipsorum ad terram Colmensem c. 150. Ponieważ w tych długich walkach miasto wiele było ucierpiało i dużo mieszczan zginęło, dla tego nowi osadnicy odbudowali je na dogodniejszem miejscu, bliżej zamku. Że między tymiosadnikami byli i Polacy, o tem świadczy statut odnowiony r. 1278 przez Konrada v. Thierberg, gdzie między świadkami wymieniony jest Sieciesław Segislaus Nagusz z Radzyna, a w końcu dodatek i wszyscy możniejsi Polacy naszego kraju ob. O ludn. pol. , Kętrz. , str. 109. Konrad v. Thierberg zaś, ówczesny mistrz, odnowił im r. 1285 ów zaginiony przywilej. Ale zamiast 100 włók, dał za ich zgodą 92, quorum quilebat undecim virgas in latitudine continebit. Z tych sołtys dostaje 20. Od każdej z pozostałych włók będą nam właściciele na św. Marcin płacili maldratam, t. j. po 3 miary mansuras pszenicy, żyta, jęczm. i owsa i 1 wiardunek chełm. monety, a od każdego placu w mieście po 6 den. Plac, gdzie dawniej stał młyn, do sołectwa przyłączony, odtąd do nas będzie należał. Wyższe i niższe sądownictwo do nas będzie należało, tak samo 2 3 kar sądowych, podczas kiedy 1 3 pobierać będzie sołtys. Dajemy także miastu drogę publiczną dla trzód idących na pastwiska unius funis latam, quo mansi solent in Prussia mansurari. Oprócz tego nadajemy miastu nad granicą 28 włok dla pastwiska i wspólnego użytku i 12 wł. we wsi Mazankach, jako też prawo rybołówstwa w 3 jez. Bliźnie, Okręglaku i Bobrowie, nie zaś w jez. Zamkowem; wolno im do tego używać wszelkich narzędzi, z wyjątkiem niewodu, ale ryby tylko w Radzynie sprzedawać im pozwalamy. Sądownictwo nad temi 40 wł. i 3 jeziorami nam przysługuje, jako i 2 3 kar, 1 2 zaś będzie miasto pobierało. Będą sobie także sami wybierali burmistrzów i ławników. Pozwalamy także na wystawienie jatek rzeżnickich, sukienniczych i innych. Od tych będzie po 6 latach wolnych komtur pobierał połowę, ale za to będzie i odnośne koszta do połowy ponosił, Datum in Redins. Jeszcze wielu innych przywilejów udzielił zakon miastu, któro im z 1472 potwierdził król Kazimierz, a r. 1520 Zygmunt I ob. Froehlich Gesch. d. Graudenzer Kr. , I, str. 246 250 i Schultz Gesch. der Stadt und des Kr. Culm. , II, str. 92. Po bitwie pod Grunwaldem, gdzie komtur radzyński poległ, zajęli Polacy najprzód tylko miasto Radzyn, zamek zaś mężnie się opierał Długosz IV, str. 80, ed. Przeździeckiego. Po odstąpieniu od oblężenia Malborka 19 wrz. 1410 ciągnął król przez Sztum i Kwidzyn pod R. , gdzie stanął w niedzielę w uroczystość Radzyn Rad Radzyn św. Mikołaja. Dnia 21 września rano rozłożył się obozem nad jez. Mełdzyńskiem; wojsko z własnego popędu przypuściło szturm do zamku, którego załoga po więcej jak pięciogodzinnej walce się poddała. Poruczywszypotem twierdzę Jaśkowi Sokołowi, Czechowi, w którego towarzystwie znajdował się także sławny potem Zyska, wyruszył d. 23 wrz. pod Rogoźno Dług. , 92. Szkody, które w tej i w następnej wojnie miasto, które w tych czasach i jeden kościół utraciło, poniosło, oszacowali Krzyżacy na 4000 grzywien. W wojnie 13letniej stanęli mieszczanie radzyńscy zaraz z początku po stronie polskiej; zamek, który zrazu opór stawiał, dostał się też jeszcze w r. 1454 w ręce Polaków. Daremnie kusili się Krzyżacy r. 1456 i 1461 napowrót go odzyskać. R. 1503 król Aleksander daje w zastaw zamek i miasto R. z naleźącemi do nich wsiami bisk, chełmińskiemu Mikołajowi ob. Woelky Urk. B. d. Bist. Culm. , str. 614. W XV i XVI w. język niemiecki był urzędowym, ale ludność polska zdaje się przeważała. Akta sądowe z XV wieku zawierają nazwiska, jak Mikołaj Szczecinka Nicolaus Scheschynke, 1484, Stanisław Strupczeski 1484 5 Michał Krasowski Crassasky, 1484, Maciej Maciej Kapusta itd. W drugiej połowie XVI w. język niemiecki ginie. Pierwszy dokument polski w aktach sądowych pochodzi z r. 1567 i zaczyna się od słów Ja Walenty Kania wyznawam itd. ob. Kętrz. , O ludn. polsk. , str. 176. R. 1568 srożyło się tu morowe powietrze. W pierwszej wojnie szwedzkiej 1601 29 spalili Szwedzi kościół paraf. św. Anny i szpital. Przy okupacyi w 1772 r. liczyło miasto 52 dm. drew. pod słomą i 260 mk. 8 szewców, 5 krawców, 2 bednarzy, 2 kołodziejów, 2 stolarzy, 1 kowal, 1 ślusarz, 1 garncarz i 1 karczmarz. Jarmarków było 5. Podatki wynosiły 955 fl. z tych 150 fi. hyberny, oprócz tego czynszowano po 150 kor. pszenicy, żyta, jęczm. i owsa do zamku. Burmistrzami byli Fabian Kelmner i Jakub Lenman 1570, Tomasz Majewski 1707, Albert Opczyński 1722, Jan Czarnecki 1741, Tomasz Radzki 1772 r. Ewangielicki system parafialny został tu w r. 1796 wprowadzony. R. 1836 przeniosły się tu po kasacie benedyktynki z Grudziądza. Najdłużej żyły ksieni Teresa Żółkowska i Maryanna Paździerska, ostatnia benedyktynka z Grudziądza 1873. Zamek krzyżacki stał na północ od Radzyna, między miastem a Fijewem, nad jeziorem Zamkowem. Sterczące jeszcze dziś ruiny świadczą o jego dawnej okazałości, a wykończone we wszelkim względzie formy tej budowli o tem, że powstał pewnie dopiero w XVI w. , nie jest to więc pierwotny zamek. Mury, któremi właściwy zamek był opasany, zachowały się jeszcze całkowicie, a mury przedzamcza w części. Był zbudowany w czworobok, z wieżami po rogach. Dziś stoi tylko front południowy, z dwoma około 110 stóp wysokiemi wieżami i wielką bramą. Na zachód od niej znajdował się kapitularz, 58 stóp długi, na wschód kaplica zamkowa. Najlepiej zachowały się sklepy; powiadają też, że ze zamku prowadzi podziemny ganek aż do kaplicy św. Jerzego na cmentarzu. Cały zamek był pewnie otoczony głęboką fosą, którą w zach. stronie jeszcze dziś widać. Kamturstwo radzyńskie obejmowało miasto Radzyn, fol. Świecie w pow. brodnickim, Blizinki Blise, Wrocławki Ratzlaw, Mełno Aldenhof, Nowydwór Nuwehof i Babalice Pauwelsdorf; wsie czynszowe Gobelndorf, to jest Gawłowice, Zelnowo Silnau, Czeczewko Czeczaw, Gołębiewo Grosse Sagen, Świecie w pow. grudziądzkim Poln. Swetze, Łopatki Kezeliogswalde, Boguszewo Bogusch, Linowo Lindenau, Jarantowice Arnsdorf, Rychnowo Richenau, Lipinki Weykersdorf, Łąkorz Lynkorn, Bursztynowo Foerstenau, Rywałd Liebenwalt, Blizno Gr. Blese; majątki chełmińskie i dobra szlach. Trzciano Czende, Mgowo Lugendorff, Piotrowice Petrendorf, Dziemiany Schymelaw, Bobrowo Boberaw, Piotrkowo Peterkaw, Kitnowo Kyntnaw, Melno Alden, Mędrzyce Mandel, Pęsławice Panzelndorff, Bogdanki Bogdamsdorff, Sędzice Gr. i Kl. Lantrichter, Osetno Osseten, Wardęgowo Firdung, Płowęż Plowese, Nowawieś Nuwedorff, Białobłoty i Białobłotko Gr. i Kl. Belblat, Kuligi Kulingen, Kitnówko Kinten, Dębieniec Dammentz, Dąbrówka Dameraw, Plemięta Clementkaw, Nielub Nelaw, Nowy Młyn Neue Mole, Zakrzewo Cressau ob. Froelich Gesch. d. Graudenzer Kr. , I, 9. Dokładną mapę komturstwa podał Henkel w Zeitsch. des Westpr. Gesch. Ver. , 1886 zesz. XVI, 36. Komturami byli 1 Hartwich, 1251 52; 2 Hartung, 1278 80; 3 Henryk von Vatemrode; 4 Hartung, 1289 1298; 5 Peter, 1304; 6 Hermann, 1312 21; 7 Dietrich v. Spira, 1332; 8 Henryk v. Bovenden Bobenczene, 1338; 9 Hartmann, 1339; 10 Schweder von Pelland; 10 Petzold v. Korwis Kurwis, padł w bitwie pod Radau; 11 Jan v. Rubesom, 1370 77; 12 Henryk Gans v. Webirstete, 1877 82; 13 Gotthold v. Kurwis, 1382, 1383; 14 Engelhard Rabe T. Wiltstein, został potem nadmarszałkiem; 15 Werner v. Tettingen, 1387 90; 16 Henryk Harder, 1390 29 6 1391; 17 hr. Rudolf v. Kyburg, 1391 1402; 18 Wilhelm Folkolt, 1402 4; 19 Henryk v. Schwelborn, 3 2 1404; 20 Eberhard t. Affenfeld, 1404 po 19 11; 21 Jan v. d. Dollen, 1407 9; 22 Mikołaj v. Melin, 1409, padł w bitwie pod Grun Radzyn waldem; 23 Jerzy v. Wrisberg, 1411; 24 Henryk Hold, 1411; 25 Konrad v. Sefeln, 141112; 25 Otto v. Walsbach, 1412 15; 26 Andrzej v. Sekendorf, 1415 16; 27 hr. Fryderyk v. Zollern, umarł po kilku miesiącach na morowe powietrze; 28 Wolf v. Sansenheim Sawnsheim, 1416 21; 29 Mikołaj v. Bergau, 1421 22; 30 Mik. v. Goerlitz, 1432; 31 Jan v. Pommersheim, 1433 44; 32 Ludwik T. Landsee Lanse, 1434; 33 Jerzy v. Egeling, 1434 36; 34 Henryk Marschalk, 1436; 35 Jan v. Erlebach, 1437 38; 36 hr. Jan v. Gleichen, 1438 41; 37 Fryderyk v. Nickeritz, 1449; 38 Dyteryk v. Werdenau, 1449 54. W 1446 r. należeli do radzyńskiego konwentu następujący rycerze 1 kś. Jan Gladiator z Zalewa w pow. morąskim; 2 kś. Mikołaj z Chełmży; 3 Olbracht von Olym, Saksończyk, komtur domowy, posiadał 3 konie i pancerz; 4 Dyteryk Kundig z Miśni, piwniczy, miał 2 konie i pancerz; 5 Fryderyk Schoneherg z nad Renu, 3 konie i panc; Seiffart Bortwitz z Miśni, 3 konie i panc; Jan v. Kallenbach z nad Renu, 2 konie i panc; 8 Daniel v. Pletten z nad Renu, bez konia, posiadał pancerz; 9 Hencze Torcksis z Frankonii, bez koni ale z panc; 10 Hans v. Gore w infirmeryi. Starostwo radzyńskie niegrodowe należało do wojew. chełmińskiego. Tu odbywały się naprzemian z Kowalewem sądy ziemskie i sejmiki wojew. chełmińskiego. Starostami byli 1 Gabryel Bażyński, 1458; 2 Jan Dąbrowski, 1504; 3 Jan de Lusianis, 1520; 4 Jan de Lusianis, woj. chełmiński, 1539 50; 5 Hugo Dąbrowski, 1568 1570; 6 Jan Dąbrowski, 1592; 7 Paweł Działyński, 1600; 8 Paweł Działyński, 1600; 9 Hugo Dąbrowski; 10 Jan Weyher, kasztelan elbląski, później woj. malborski, 1614 1626; 11 Mik. Weyher, 1626 46; 12 Władysław GninGniński, 1679 99; 13 Piotr Jan Czapski, 1718 1732; 14 Konstancya Czapska z Gnińskich, wdowa po poprzedniku, 1740 15 Tomasz Czapski, od 14 listop. 1740 1784. Lustracya ststwa z r. 1765 opiewa, że zabudowania na zamku w lichym były stanie. Dochody wynosiły ze zboża i czynszu zbożowego 1085 fl, za 284 beczek piwa, którego wyszynkiem zajmowali się karczmarze, płacąc od beczki po 3 fl. , razem 852 fl; za 11 beczek okowity á 35 fl. 335 fl. ; czynsz w gotówce 9737 fl. 10 gr. W ogóle 12059 fl 10 gr. Rozchód wynosi 2430 fl. i to głównemu komisarzowi wszystkich starostw płacono 600 fl. ; pisarzowi zamkowemu 200 fl. ekonomom w Radzynie i na folw. w Świeciu a 120 fl. 240 fl. ; gospodarzom w Świeciu, Gołębiewku, Blizenku i Czeczewie a 60 fl. 240 fl. ; strażnikowi zamku 30 fl. ; na reperacyą zamku i kaplicy 100 fl. ; dwom stróżom leśnym á 60 fl. 120 fl; 5 wolarzom á 50 fl. 250 fl. ; 5 służącym i 5 pasterzom 400 fl. Pozostało zatem 9629 fl. 10 gr. czystego dochodu, od których kwarta wynosiła 2407 fl 10 gr. ; do czego jeszcze doliczyć trzeba kwartę od wolnych sołectw á 137 fl. , tak że cała kwarta razem wynosiła 5088 fl. 20 gr. Oprócz tego płacili trzej lemani w Rychnowie, 2 w Linowie i 2 w Świeciu każdy po 100 fl. na odnośne regimenty. Na obszarze ststwa było 5 jezior. Miasto posiadało cztery kościoły katol. , z tych parafialny św. Anny i dawniejsza prepozytura św. Jerzego do dziś się przechowały, dwa inne i kaplica przy farze zaginęły. Kościół paraf. patronatu rządowego, murowany sufit drewniany. Na łuku oddzielającym presbiteryum od głównej nawy, jest napis Templum hoc aedificatum anno millesimo ducentesimo tricesimo tertio et reparatum et dealbatum anno millesimo octingentesimo tertiodecimo. Zdaje się, że kościół został zbudowany dopiero po przeniesieniu miasta na teraźniejsze miejsce w końcu XIII w. Ciężka wieża wznosi się na zachod. ramieniu. W głównej wieży wiszą trzy dzwony, lane r. 1789 przez Franciszka Krieger z Torunia. W kościele są trzy nagrobki z r. 1541, 1551 i 1585, poświęcone pamięci woj. chełmińskiego Lusiani i dwóch sędziów ziemskich z familii Plemięckich. W pierwszej wojnie szwedzkiej kościół został spalony. Wtedy nabożeństwo odprawiało się w kaplicy św. Jerzego po za miastem. W 1640 r. odnowił starosta Mik. Wejher całe presbyteryum, po nim ststa Jan Gniński cały chór wielki. Kaplicę Przem. Pańskiego, najpiękniejszą ozdobę kościoła, zbudował w 1601 r. ststa Hugo Dąbrowski, który pod nią groby familijne urządził. Małżonka zaś jego Katarzyna z Działyńskich przeznaczyła na tę kaplicę l 3 4 włóki. Do prob. należy plebanka Wymysłowo 5 włók i 2 ogrody. R. 1582 przyłączył biskup Piotr Kostka prepozyturę św. Jerzego i kaplicę zamkową do fary. W ten sposób dostało się proboszczowi jeszcze 8 włok. Z tych lezą 4 pod Czeczewkiem, 1 1 2 zwano Kalwaryą. Proboszczami radzyńskimi byli Konrad, 1278 r. ; Michał Pęcherek, 1601; Łukasz Pilczewski, 1630 1654; Tomasz Poniatowski, 1660; Wawrzyniec Pogorzelski, 1674; Chrystyan Pokrzywiński, 1694; Paweł Gostomski, 1707 22; Browiński, 1737; Stan. Obeszyński, 1741; Kazimierz Zapalski, 1752; Tomasz Krakowski, 1780 89; Ksawery Sampławski, 1848. Kaplica na zamku p. w. św. Krzyża, murowana, okazała, o 8 oknach wielkich i Wysokiem sklepieniu. Posiadała jeden ołtarz, z kamienia wyrobiony, z obrazem Matki B. Bolesnej. Po obu stronach stały ozdobne stale. Kaplica ta i prepozytura św. Jerzego by Radzynek Radzynek ły od początku ze sobą połączone i stały pod zarządem jednego duchownego, krzyżaka, który w niczem nie zależał od proboszcza w mieście. Jego parafią składała służba krzyżacka i domownicy zamkowi, oprócz tego wszyscy poddani krzyżaccy, gdziekolwiek na ich dobrach osiedli. Takiemi czysto krzyżackiemi osadami były wtedy wioski Hansgut i Mazanki. Dla nich to on osobne odprawiał nabożeństwo, zwykle u św. Jerzego, udzielał sakramentów. W Wielkanoc na znak zależności dawał mu każdy t. z. grosz paschalny. Działalność jego duchowna musiała być niemałą, kiedy mu do pomocy dodano kilku mansyonarzy. Początkowo pobierał 20 grzyw. W 1286 r. nadaje mu komtur tutejszy 8 włók roli i ogród znaczny przy mieście, Rozgart zwany. Prócz tego miał stół wolny na zamku, gdzie z drugimi braćmi zasiadał na obiad i wieczerzę. Jeżeli jakie przeszkody nie pozwalały mu stanąć do stołu, wtedy kucharz wydawał mu przypadające potrawy o trzech daniach, a piwniczy piwa. Zdaje się że podobne rozporządzenia i fundacye poczynili Krzyżacy i przy innych kaplicach zamkowych i prepozyturach miejskich. Dokument tutejszy wciągnięty był do metryk królewskich r. 1477 i dla tego się przechował ob. Woelky, Urkundenb. d. Bist. Culm, str. 73 i Utracone kośc. , przez Fankidejskiego, str. 83. Za czasów Rzpltej utrzymywali tu starostowie radzyńscy domowego kapelana. Kaplica podupadać zaczęła; r. 1801 urządzono w niej magazyn; sklepienie już dawno zapadło, mury niszczeją coraz bardziej. Prepozytura św. Jerzego na cmentarzu, murowana, zawiera grobowiec księży radzyńskich; na cmentarzu znajduje się grobowiec familijny Tokarskich. Kościół mniejszy minor ecclesia w mieście wspomina już przywilej z 1286 r. , ale o losach jego brak wiadomości. Kaplica Działyńskich, z grobami tej rodziny była przybudowana do północnej strony kościoła paraf. R. 1790 już nie istniała ob. Utracone kośc. , przez Fankidejskiego, str. 85. Do parafii należą Radzyn, miasto, wś i domena, Nowydwór, Wymysłowo, Szumiłowo, Kitnowo, Mełno, Olenruda, Dąbrówka, Boguszewo, Zakrzewo, Dębieniec, gdzie jest kaplica tyt. św. Wawrzyńca, 1864 r. nowo odbudowana, Bogacz, Klewenau, Wi; ktorowo, Plemięta, Nicponie, Gołębiewko, Mazanki, Czeczewo, Gołębiewo, Gziki, Gawłowice, Hansgut, Rożental, Zielnowo, Buk i Zielona Góra. R. 1867 liczyła parafia 2977 dusz, a 1886 komun. ; 1887 zaś r. 3000 dusz. Przy kościele istnieje bractwo św. Anny, trzeźwo; ści, założone r. 1855; dawniej także rożańcowe i kwitnące jeszcze bractwo literackie confraternitas Literatorum, które istniało już r. 1593. Wizyt. Strzesza z r. 1667 donosi, że bractwo to posiadało 2 włóki roli od wszel kich ciężarów wolne; darowała je Anna Płąchawska r. 1607. Literaci mieli też członków najliczniejszych i przyczyniali się do uświe tnienia uroczystego nabożeństwa, starając się mianowicie o dobry śpiew kościelny i muzy kę. Nadmienić jeszcze wypada, ze r. 1582 biskup Piotr Kostka, przyłączywszy do fary prepozyturę św. Jerzego i kaplicę zamkową, zobowiązał proboszcza utrzymywać odtąd naj mniej 4 wikarych. R. zaś 1775 Józef Zalew ski z Lubawy ufundował przy farze nowego prebendarza katechetę, którego głównem za daniem bylo uczyć dzieci katechizmu tak w szkole jako i w kościele i dopomagać w na bożeństwie ob. Fankidejski, Utracone kośc. , str. 81. Oprócz tego istnieje tu szpital dla ubogich. Dawniej był tu i osobny lazaret dla trędowatych, który stał po za miastem, ale r. 1472 już nie istniał. Dekanat radzyński składał się r. 1641 z 9 parafii, były niemi Radzyn, Okonin, Gruta, Linowo, Płowęż, Ostrowite, Jabłonowo, Bursztynowo i Rywałd ob. Woelky, Urk. B. des B. Culm, str. 1028. Dziś należą do niego te parafie, z wyjątkiem Bursztynowa. 2. R. wś, odl. 1 8 mili od mta Radzyna, obejmuje 1291, 98 mr. W 1868 r. było tu 54 bud. , 28 dm. , 219 mk. , 89 kat. , 130 ew. ; 1885 r. 21 dm. , 169 mk. W skład gminy wchodzi wś Proch, która r. 1885 miała 95 mk. i 15 dm. Wś należała dawniej do mia sta R. , przeszła następnie w posiadanie miesz czan, którzy potem swe działy sprzedali. Za prawo do pastwisk na miejskim obszarze r. 1835 odkupione, włościanie otrzymali w r. 1835 43 1 2 włók pastwisk, których separacya nastąpiła 1836 r. 3, R. , domena fiskalna, niem. Domaine Rahden, tamże, zawiera 2677, 25 magd. mr. i cegielnię. W 1868 r. 19 bud. , 8 dm. , 51 wyłącznie ewang. mk. ; 1885 r. 10 dm. , 165 mk. Do gminy należy fol. Klewenau 1855 r. 2 dm. , 23 mk. , tak że cała gmina liczy 12 dm. , 30 dymów, 188 mk. , 143 katol. , 45 ewang. Kś. Fr. Radzynek, wś i folw. nad rz. Ruziec, pow. rypiński, gm. i par. Żałe, odl. o 11 w. od Rypina, posiada 25 dm. , 192 mk. , 1104 mr. obszaru 50 mr. nieuż. . Dobra R. składają się z fol. R. , Brzuze, Duszoty i Somsiory, mają 1884 mrobszaru 916 mr. ornej ziemi. Według reg. pob. pow. rypińskiego z r. 1564 we wsi R. , w par. Chojno, Tomasz Radzyński miał 2 łany; Józef Radzyński miał 6 łan. , 1 zagr. ; Szymon i Jan Radzyńscy 2 łany, 1 zagr. trzeci łan spalonego Alberta, wolny od opłaty. Marcin miał 4 zagr. poddanych Jakuba Moszczeńskiego właśc. 1 łanu. Piotr Czietkowski 2 łany. Płacono poboru 5 fl. 22 gr. 2 soldy. Par. Chojno płaciła 29 fl. 17 gr. 1 sold. Pawiński, Wielkp. , I, 291. W 1789 r. R. był Rafalski Rafałka Rafałów Rafałówka Raedel Raedichen Raedlitz Raetsch Radzynia Raeudchen Raeumung Radzynie Rafa Rafaczówka Radzyny Raedchen własnością Ludwika Przeciszewskiego, który wysiewał 45 korcy żyta, 2 1 2 kor. pszenicy, i pobierał czynszu 230 złp. Br. Ch. Radzynia, w XVI w. nazwa łąki śród lasu, na obszarze wsi Niedospielin ob. . Radzynie, posiadłość niegdyś w par. chorzowskiej, w pow. pleszewskim, leżała już pustkami przed r. 1523. Wymieniona między włościami, które Anna z Tęczyna wniosła w r. 1506 Mikołajowi ks. na Raciborzu, mylnie objaśnioną jest Radzimiem, w pow. obornickim Cod. Dipl. Sil. , VI, str. 155. Radzyny, pow. szamotulski, ob. Radzyń. Raedchen, wś, pow. kożuchowski, par. ew. i kat. Sława. W 1842 r. 38 dm. , 195 mk. 34 kat. , młyn wodny. Raedel, wś, pow. żegański, par. Hartmannsdorf Nieder; 1842 r. 16 dm. fol. , 104 mk. ew. Raedichen, 1361 Radechow, wś, pow. Złotoryja Hajnowski, par. ew. Merzdorf. W 1842 r. 66 dm. , dwór i fol. , 428 mk. ew. Raedlitz Ober i Nieder, 1506 Redliz, wś, pow. stynawski, par. ew. Bielwiese. W 1842 r. 42 dm. , 2 folw. , 271 mk. 3 kat. . Raësowo, fol. nad jez. Żośle, pow. trocki, w 2 okr. pol, o 33 w. od Trok, ma 1 dm. , 30 mk. 27 kat. i 3 żyd. . W 1850 r. dobra R. , w par. Żośle, własność de Raes ów, składały się z 4 wsi i 2 fol. i miały 960 dz. rozl. Raetsch, 1309 Rathschicz, także zwane Javorium, wś, pow. ziębicki, par. Wiesenthal. W 1842 r. 30 dm. , 192 mk. ew. . Raeudchen 1. Gross, wś i dobra, pow. gurowski Guhrau, par. ew. GrossSaul. W1842 r. 34 dm. , fol. , 188 mk. ew. Dzieliło się na dwie części królewską i prywatną. 2. R. Klein, 1507 Reudichenu, wś i fol. , pow. gurowski, par. ew. GrossSaul. W 1842 r. 24 dm. , fol. , 197 mk. 4 kat. . RaeumungKruschin niem. , ob. KruszynRumunki. RaeumungNieziwienc niem. , ob. Nieżywięć, Rafa, os. nad rz. Bugiem, pow. węgrowski, gm. i par. Kamieńczyk, ma 1 dm. , 15 mk. , 39 mr. Wchodziła w skład dóbr Kołodziąż. Rafa, niem. Raffa, osada przy przewozie na Wiśle, leży na praw. brzegu, pow. chełmiński, st. p. i par. ew. Ostromecko, kat. Czarze; 156212 magd. mr. obszaru. W 1868 r. 4 bud. , 2 dm. , 21 mk. , 1 kat. , 20 ew. ; 1885 r. zaś by ło tu 21 dm. , 131 mk. W skład gm. wchodzą wyb. Szadun 3 dm. , 13 mk. i Sześćstof niem. Schestoff 2 dm. i 9 mk. Cała gmina ma 26 dm. , 31 dymów, 153 mk. , 48 kat. , 105 ew. ; obszaru zaś 514 ha 68 roli or. , 15 łąk, 38 lasu. Kś. Fr. Rafaczówka al. Rafacówki, grupa zabudowań w gm. Zubsuche, pow. nowotarski, nad granicą Zakopanego wznies, 979 mt. Br. G. Rafajłowa al. Rafajłów, potok, powstaje w gm. Zielona, pow. nadworniański, ze źródeł leśnych, z pod gory Taupiszyrki 1503 mt. , tuż nad granicą galicyjskowęgierską. Płynie zrazu leśnym parowem na południe, zabiera jąc liczne potoki i strugi; poczem zwraca się na zachód i leśną debrą podąża na polanę Rafajłową, wśród której wpada do Bystrzycy nadworniańskiej z lew. brzegu; wśród śre dniego biegu jaz Rafajłowiec. Długość biegu 8 klm. Źródła wznies. 1495 mt. , ujście 752 mt. Wzdłuż praw. brzegu wiedzie górzysta ścieżyna do wspomnianego jazu. W wodach R. żyją ryby babec, pstruh pstrąg i pyr nazwy ludowe. Br, G. Rafalin, fol. nad rzką Pociechą, lew. dopł. Świsłoczy, na płd. krańcu pow. ihumeńskiego, w 4 okr. pol. puchowickim, gm. Pohorełe, par. kat. Świsłocz, w pow. bobruj skim, o 8 w. Dziedzictwo Rewkiewiczów, ma 55 włok; grunta lekkie, łąk obfitość, miejscowość pole ska, bogata w lasy. Al. Jel Rafaliszki, folw. szlach. nad stawem, pow. wileński, w 3 okr. okr. pol. , o 62 w. od Wilna, ma 2 dm. , 13 mk. katol. ; własność Bańkowskich. Włościanie wnieśli 1496 rs. 96 kop. wykupu za wydzieloną ziemię. Rafalski, folw. u źródeł rzki Niedźwiedzicy, lew. dopł. Prypeci, pow. rzeczycki, w 2 okr. pol. jurewickim, gm. dernowicka, przy drożynie ze wsi Barszczówki do Krasnosielia; grunta namułowe, urodzajne, łąk obfitość. Rafałka, niem. Rafalken, dobra na pol. prus. Mazurach, tuż przy mieście Lecu. Rafałów 1. kol. , pow. łęczycki, gm. Piaskowice, par. Parzęczew; odl. od Łęczycy 19 1 2 w. , ma 20 dm. , 122 mk. 2. R. , pow. brzeziński, gm. i par. Dobra. Nie podany w ostatnich urzędowych spisach. W 1827 r. było 7 dm. , 49 mk. 3. R. , wś i os. młyn. , pow. łódzki, gm. Brużyca Wielka, par. Ale ksandrów; wś ma 7 dm. , 66 mk. , 94 mr. ; os. młyn. 1 dm. , 5 mk. , 10 mr. dwor. W 1829 r. było 5 dm. , 54 mk. 4. R. , wś, pow. iłżecki, gm. Wierzchowiska, par. Krępa, odl. od Iłży 23 w. , ma 12 dm. , 88 mk. , 8 mr. dwor. , 179 mr. włośc. Br. Ch. Rafałów 1. al. Rafałowo, folw. , pow. nowogródzki, od 1870 r. własność mieszczanina Budlewskiego, ma około 9 1 2 włók. 2. R. , pow. rzeczycki, w 1 okr. pol. brahińskim, par. katol. ostrochladzka, należy do domin. Brahin, do 1873 r. własność Rokickich, odtąd kupca Konoplina; grunta urodzajne, namułowe. 3. R. , dobra, pow. mścisławski, należały dawniej do sstwa mścisławskiego, około 1757 były w posiadaniu Mikołaja Łopacińskiego. A. Jel. Rafałówka, wś i folw. , pow. białostocki, w 1 okr. pol. , gm. Zabłudowo, o 14 w. od Białegostoku. Radzynia Rafajłowa Rafaliszki Raffekrug Rafałowszczyzna Rafałowska Rafftermuende Rafałówka 1. al. Annpol, Adryanówka i Korżowy Chutor, wś, pow. humański, o 5 w. na płd. od Korżowa par. praw. , ma 355 mk. , 873 dzies. ziemi. Założona w 1826 r. przez byłych dziedziców Korżowa Rafałowiczów, drogą spadku należała w 1863 r. do Michaliny z Podgórskich Żółkiewskiej. 2. R. , w dokum. Rafałów, mko nad Styrem, pow. łucki, okr. pol. Włodzimierzec, gm. R. , o 28 w. od Gródka, 10 w. od Woli Bielskiej, 22 w. od Włodzimierca, 90 w. na płn. wschód od Łucka, a 280 w. od Żytomierza odległe. W 1870 r. miało 170 dm. , 759 mk. , w tem 93 żydów, cerkiew, kapl. katol. par. Włodzimierzec, 2 domy modlitwy żydowskie, 13 sklepów, 20 rzemieślników. Własność niegdyś Narcyza Olizara, dziś skarbowe. Do włości rafałowskiej, należały wsie Bołochowicze, Mosiewicze, Police i Zołudzk Mały. Ob. Arch. J. Z. R. , cz. VI, t. 1, dodatki 92, 93, 95 i 299. Rafałówki, os. , pow. szczuczyński, gm. Pruska, par. Bargłów; ob. Kroszewo, Rafałowo, właściwie Hustata, jez. w pow. dzisieńskim, niedaleko wsi R. , 2 1 2 w. długie, do 1 w. szerokie. Rafałowo 1. folw. i dobra nad jez. t. n. , pow. dzisieński, w 2 okr. pol. , gm. Jody, okr. wiejski Rafałowo, par. kat. Ikaźń, o 79 w. od Dzisny, ma 1 dm. , 14 mk. katol. Założony w 1800 r. przez ks. Rafała Święcickiego, ka nonika smoleńskiego i od jego imienia nazwa ny. W 1834 r. dobra liczyły 866 dusz męż. , a w 1847 r. 879 dusz i miały 5430 dzies. Własność dawniej Łopacińskich, dziś Aliny Niezabytowskiej. Do R. należą awulsa Milki, Annopol, Alinów i Klotyldów. W skład okrę gu wiejskiego wchodzą wsie Sokołowszczyzna, Dziernicze Dymicze, Borodzinicze, Rysiewicze, Rudobiście, Repiszcze, Bujowszczyzna, oraz zaśc Antonowo, Mickowszczyzna Mitkowszczyzna, Rydzewszczyzna, Pozordzie al. Maryanów i Mieta, wogóle 431 dusz rewiz. włośc. uwłaszcz. , 15 b. ludzi dworskich, 6 ludzi wolnych i 33 żołnierzy urlopowanych, wogóle 485 dusz rewiz. O 5 w. od dworu, we Borodzinicach, znajduje się kapl. katol. wsi p. w. św. Józefa, z muru wzniesiona w 1832 r przez Józefa Łopacińskiego, z grobami familijnemi. 2. R. , folw. , pow. borysowski, w 2 okr. pol. łohojskim, gm. Osowo, grunta lekkie kamieniste. 3. R. , folw. , pow. mohylewski, dziechciarnia, zatrudniająca 2 ludzi i produ kująca rocznie około 1000 pudów i dająca do chodu 600 rs. ; własność Olszewskich. 4. R. , ob. Rafałow. J. Krz. Rafałowska Wola, wś i fol. , pow. nowomiński, gm. i par. Kuflew, ma 252 mk. , 401 mr. dwors. , 614 mr. włośc. Rafałowszczyzna, futor nad rz. Rudziszczą, pow. lidzki, w 2 okr. pol. , o 56 w. od Lidy, 1 dm, 10 mk. Rafały 1. fol. , pow. makowski, gm. i par. Karniewo, odl. 9 w. od Makowa. W 1827 r, było 12 dm. ,, 72 mk. W 1880 r. fol. R. rozl. mr. 213 gr. or. i ogr. mr. 188, łąk mr. 8, past. mr. 8, wody mr. 2, nieuż. mr. 8; bud. z drzewa 7. 2. R. , pow. makowski; ob. Glinki Rafały i Jarzyły. 3. R. , pow. sokołowski, ob. Krasnodęby R. Raffekrug, ob. Rafa. Rafftermuende, folw. dóbr prywatnych GrossEkau, w okr. mitawskim, pow. bowski, par. ekawska Kurlandya. Ragaischen Alt, fol. na prus. Litwie, pow. darkiejmski. Należy do majątku rządowego Beyershof 4 1 2 klm. od st poczt. i tel. Trempen. Obszar 617 ha. Ragajsze, wś, pow. szawelski, gm. Kruki, o 58 w. od Szawel. Raganiszki, dobra, pow. trocki, w 3 okr. poi, gm. Butrymańce, okr. wiejski Ajciuny, w 1864 r. własność Wiedeckich. W 1850 r. dobra R. , w par. Punie, składały się z fol. i wsi, miały 192 dzies. rozl. i należały do Baranowskich. Raganówka, grupa zabudowań, w gminie Ostrów Baranowski, pow. kolbuszowski. Ragap, rzeczka na pol. prus. Litwie, pow. pilkałowski, obfitująca dawniej w wodę, obecnie latem wysycha. Ragana, wś, pow. kalwaryjski, gm. Kirsna, par. ŚwiętoJeziory. Odl. od Kalwaryi 29 w. , ma 13 dm. , 29 mk. Ragauen 1. Gross al. Ragawischken vel Gross Rogauen, wś, pow. darkiejmski, st. p. , tel. Darkiejmy. 2. R. Kein al. Rogauen al. Nicklauszen, wś, tamże. Rageningken, wysepka na rzece Rusi, w pow. szyłokarczemskim, st. poczt. Rus. Raggenhofy folw. dóbr koronnych Jakobshof, w okr. i par. mitawskiej, pow. dobleński Kurlandya. Ragging niem. , wś, pow. nizinny, st. p. Lappienen. Ragielowce, wś, pow. lidzki, w 4 okr. pol. , gm. Wasiliszki, okr. wiejski Szejbakpol, o 6 w. od gminy, 47 w. od Lidy, a 12 w. od Wasiliszek, ma 5 dm. , 52 mk. katol w 1864 r. 23 dusz rewiz. ; należy do dóbr Sarowszczyzna, Aleksandrowiczów i Berdowskich. Raginiany od litew. raganaczarownica, wś, pow. poniewieski, w 2 okr. pol. , o 31 w. od Poniewieża, ku granicy kurlandzkiej, dziedzictwo Roppów, Na pobliskiej górze palono niegdyś mniemane czarownice. Przy niej wznoszą się kopce sypane czyli kurhany. Rozkopano niegdyś jeden z nich i odkryto w nim szkielet olbrzymiej postaci człowieka, przy którego piersiach leżało 7 czy też 9 cza Rafałówka Rafałówki Rafałowo Rafałówka Rafały Ragiszki Ragneta szek ludzkich zwyczajnych. Na palcu miał pierścień żelazny a u boku znaleziono żelazo od dużej włóczni. Groby tutejsze badał Du bois de Montpéreux De tumulus, des forts etc, Paryż, 1845 i pod samem R. znalazł około 100 mogił, w pobliskich zaś wsiach Pakalniszkach, Rozalinie, Łaudyszkach i Karpiszkach jeszcze około 230. Największe z nich miały 36, najmniejsze 12, zwyczajne zaś 24 stop średnicy. W rozkopanych 4 grobach pod R. znalazł tylko popiół, troskliwie zebrany w środ ku i przykryty 1 st. ziemi; w jednym tylko znalazł niespaloną czaszkę ob. Baliński, Star. Polska, III, 459 466 i Grewingk, Ueber heidnische Graeber Russisch Litauens, 117 118. J. Krz. Raginy, wś, pow. słonimski, w 4 okr. pol. , gm. Pacowszczyzna, o 47 w. od Słonima. Ragiszki, wś, pow. władysławowski, gm. Zyple, par. Łuksze. Odl. od Władysławowa 32 w. , ma 3 dm. , 33 mk. W 1827 r. było 3 dm. , 33 mk. Ragneta, litew. Ragainyte, w dok. Ragnit, miasto na prus. Litwie, stolica powiatu t. n. , leży nad Niemnem, o 11 klm. na płd. wschód od Tylży, pod 55 1 półn. szer. i 39 41 wś. dług. , nad bitymi traktami z Tylży na R. do Lasdehnen, taki sam trakt prowadzi z R. do Gąbina i Szillen. Powyżej R. wpadają do Niemna Jura Szeczuwa i Szeszupa. Gleba w całej okolicy przeważnie gliniasta, piasczysta, w spodku mokra, ale wskutek drenowania żyzna. Łąk dużo dobrych. Po drugim brzegu Niemna wielkie bory, także około 30 klm. na wschód od R. znaczne lasy po obu brzegach rzeki. W 1866 r. było 223 dm. i 3746 mk. luteranów. Ludność miasta mówi po niemiecku, podczas gdy w okolicy lud wiejski posługuje się tylko przeważnie językiem litewskim. Trudnią się drobnym handlem, ogrodnictwem i rolnictwem. Sady owocowe R. słyną w okolicy, R. prowadzi handel drzewem z obszaru cesarstwa rosyjskiego; dwa tartaki parowe, fabryka francuskich kamieni młyńskich i browar piwny. R. jest siedzibą superintendenta, landrata, kasy powiatowej, urzędu mierniczego. Poczta i telegraf w miejscu; projektowana kolej żelazna z Tylży do Stołupian pójdzie przez Ragnetę. Poczta osobowa chodzi tu stąd do Gąbina, omnibus prywatny do Tylży i Neu Eggleningken. Jeszcze w epoce przedchrześciańskiej miała gród warowny, który Krzyżacy r. 1277 zdobyli i do szczętu zburzyli. W 1289 r. wybudował mistrz krajowy Meinhard z Kwerfurtu w pobliżu dawnej twierdzy nową i nazwał ją Landeshut; nazwa ta jednak wnet się na Ragnetę zamieniła. Z powodu korzystnego położenia stała się ona stolicą jednej z najgłówniejszych komturyi pruskich, obejmującej okolice nadniemeńskie, na południe aż do Pregoły i wzdłuż kuryjskiej zatoki aż pod Labiewo. Papież Urban V upoważnia we wrześniu 1368 między innym i dem Gebietiger des Do Dtschcn Ordens in. .. . Ragnit, jeżeli z własnym proporcem do walki idą do używania altaris portatilis, przy którym na stosownych miejscach mogą kapłani antequam illucescat dies, circa tamen diurnam lucern mszę odprawić ob. Cod. dipl. Warm. , III. Znaczenie strategiczne R. zmalało po pokoju toruńskim, a jeszcze więcej, gdy z początkiem XVI wieku została majątkiem stołowym księcia. Komturyą zniesiono, a w jej miejsce utworzono wójtostwo główne, z 10 okręgów się składające. Prawo miejskie nadał R. w 1722 r. Fryd. Wilhelm I. Dziś mieści się w zamku sąd powiatowy i więzienie. W okolicy znaleziono różne zabytki z czasów pogańskich, między innemi brązową ozdobę do włosów w formie igły. Ragnecki powiat leży między 39 28 a 40 15 wsch. dłg. i 54 18 a 55 8 płn. szer. ; graniczy ze wschodu z gubernią suwalską i pow. pilkałowskim, z południa także z pilkałowskim i wystruckim, z zachodu z nizinnym, z północy z tylżyckim i gub. kowieńską. Obejmuje 22, 3 mile kwadr. Największa długość jego wynosi mil 8, szerokość zaś 5 mil. Obszar powiatu jest nizinną równiną, jedynie w części zachodniej spotykamy tu i owdzie nieznaczne wyniesienia. Na najwyższej z nich leży wieś Lengwethen, 220 stóp n. p. m. Baltyckiego. Na północy podnosi się teren łagodnie aż ku brzegom Niemna, a samo miasto leży na wzgórzu nieznacznem. Gleba różna; na północy prawie wyłącznie pola piaszczyste i bagniste lub nad rzeczkami takież łąki, na południu grunt ciężki, gliniasty. Klimat w ogóle dość ostry. Z wód największy Niemen z Jurą i Szeszupą; prócz nich Wystruć w połudn. części, często bardzo z brzegów występująca, i Tylzyl, poboczna Niemna, pod Tylżą doń wpadająca. Ogółem obejmuje powiat 238, 440 mr. pól uprawnych, 1, 997 mr. ogrodów, 66, 052 mr. łąk, 44038 mr. pastwisk, 96, 497 mr. lasów. Uprawia się przeważnie pszenica, żyto, jęczmień, koniczyna, kartofle, w ostatnim czasie także buraki. Siano nie wiele warte z wyjątkiem łąk nadniemeńskich. Chów koni rozpowszechniony, mianowicie t. z. litewskich, uszlachetnionych krwią arabskich i angielskich, ze stadnin trakeńskich. Chów bydła wzmógł się znacznie ostatniemi czasy, postęp ten jednakże wyłącznie prawie po dominiach widoczny, wieśniak chowa rasę krajową. Hodowla owiec i świń dość znaczna, drobiu nic nad domową potrzebę. Pszczelnictwem zajmują się mało. Zwierzyny w skutek nieurodzajności ziemi nie wiele, więc polowania po lasach nie szcze Raginy Raginy Ragniedino Rahnen Rahmel Rahinów Ragosza Ragoszballen Ragoszu Ragówce Ragowica Ragowiszki Raguny Ragupis Ragoschen gólne, tem więcej, że mieszkańcy wiosek nad lasami leżących zwierza ochraniać nie umieją. Gospodarstwa rybne nie są prowadzone, choć wody obfite w różne ryb gatunki. Powiat po siada jedno tylko miasto, wsi 311, dóbr z fol warkami 53. Podług ostatniego spisu ludno ści 1886 było 54, 495 mk. , w tem 2 3 Niem ców, 1 3 Litwinów. Między pierwszymi liczni potomkowie Salzburgczyków, sprowadzonych przez Fryderyka Wilhelma I, a siedzących przeważnie w wsiach Sengwethen, Szillen i Kraupischken. Według statystyk niemieckich z r. 1878 mówiło 35, 000 po niemiecku, 17, 000 po litewsku, lecz dodaje taż statystyka wielu Niemców tak się zlitwiniło, że choć niemieckie noszą nazwisko, tylko po litewsku mówią i rozumieją. Są wszyscy wyznania luterskiego i w całym powiecie ledwie kilku set żyje katolików. Przeważna część miesz kańców trudni się rolnictwem; rzemieślników jest mało; handel ogranicza się prawie wy łącznie na drzewie i produktach rolnych. Z zakładów przemysłowych posiada powiat po kilkanaście gorzelni, cegielni i browarów, znaczną liczbę wiatraków; są także tartaki i większe fabryki papieru w Wischwill. W ogóle jednak ruch przemysłowy jest ma ły ob. Weiss, Preus. Littauen und Masuren, Glagau, Littauen und d. Littauer; Toeppen, Hist. comp. Geogr. v. Preussen; Reichspostgebiet. Ad. N. Ragniedino, osada handlowa nad rz. Tuszczą, pow. rostowlski gub. smoleńskiej, około 1000 mk. , 2 cerkwie, znaczny handel zbożem, oceniany rocznie na 1 milion rs. Osada stara, podług podania założona w 984 r. przez Rogniedę, żonę ks. Włodzimierza. Ragnit 1. Althof niem. , dobra i osada na prus. Litwie, tuż przy mieście Ragnecie. 2. R. Preussen niem. , wś na prus. Litwie, tuż przy Ragnecie. Ragojna, nazwa często używana na Litwie dla miasta Bagnety. Ragosballis niem. , fol. na prus. Litwie, pow. stołupiański, należy do domeny królew. Goeritten. Poczta, tel. i st. kol. żel. Stołupiany. Obszar 137 1 2 ha. Ragoschen Klein al. Klein Koenigsberg, wś, pow. darkiejmski, st. p. i tel. Trempen. Ragosza, wierch lesisty na granicy gm. Kalnego i Ławocznego, w pow. stryjskim. Od strony półn. powstaje pot. Kalnianka, dopływ Wądrówki, a od połud. pot. z pod Ragoszy al. Czerenina, dopływ Ławoczanki. Wznies. 869 mt. Miejsce znaku triang. Por. Ławoczne. Ragoszballen niem. , fol. , pow. stołupiański, st. p. i tel. Stołupiany. Ragoszu Werch, szczyt górski, na lewym brzegu Kalnianki, na obszarze gm. Kalnego, w pow. stryjskim; wznies. 869 mt. Ragówce, wś, pow. poniewieski, w 3 okr. pol. , o 33 w. od Poniewiża. Ragowica, rzeczka na pol. prus. Litwie, pow. darkiejmski, lewoboczny dopływ Węgorapy, wpadająca do niej po przyjęciu Szaltyny przy mieście Darkiejmach. Ragowiszki, wś, pow. telszewski, w 3 okr. pol. o 57 w. od Telsz. Raguny, wś, pow. wileński, w 1 okr. pol, gm. Niemenczyn, okr. wiejski Podkrzyż, o 4 w. od gminy a 26 w. od Wilna, ma 12 dm. , 60 mk. kat. 29 dusz rewiz. ; własność Siestrzeńcewiczów. Ragupis, dwa zaśc, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 49 i 46 w. od Nowoaleksandrowska. Ragupoenen niem. , wś na prus. Litwie, pow. piłkałowski, st. pocz. Schorellen. Raguszki, zaśc, pow. wiłkomierski, gm. i par. Uciany, o 70 w, od Wiłkomierza; uwłaszczony od dóbr Degule. Raguty, zaśc, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol, o 46 w. od Nowoaleksandrowska. Ragy dok. z r. 1313, jaz w rzece Łebie w Pomeranii, w pow. lęborskim P. U. B. v. Perlbach, str. 617. Kś. Fr. Ragyóc węgier. , ob. Ordzowiany. Rabaczew, Rhaczew, uroczysko nad rz. Orechowatą, pow. skwirski, o 1 1 2 w. od wsi Topory, podług podania niegdyś miasteczko, mające wiele cerkwi i licznych mieszkańców Greków, zburzone przez Tatarów. Rahawoje, zaśc, pow. ihumeński, nad bło tem Omelne, rozciągającem się ztąd na płn. 6 w. aż ku rzece Siewołosie, dopł. Łoszy, w gmi nie Puków, par. katol. uździeńska o 4 mile, ma 2 osady; miejscowość dzika, grunta lekkie, własność poradziwiłowska, teraz ks. Wittgensteina. A. Jel. Rahinów, przyległ. dóbr Hanuta, w pow. święciańskim. Rahmel niem. , ob. Rumia. Rabnau niem. , wybud. , pow. holądzki, st. pocz. i tel. Holąd. Rahnen niem. , wś, pow. gąbiński, st. p. Nemmersdorf. Rahnenberg niem. , dobra ryc. w Pomezanii, pow. suski, st. poczt. , tel. i kol. i par, ew. Prabuty, odl. 1, 2 Mm. , kat. Krasnołąka. W skład gm. wchodzą wyb. Goerkcnhoefchen 1 dm. , 8 mk. i folw. Gąski 2 dm. , 29 mk. . Dobra same liczyły w 1868 r. 21 bud. , 158 mk. , 151 ew. , 7 kat. ; 1885 r. 10 dm. , 129 mk. Cała gmina ma 13 dm. , 25 dym. , 146 mk. , 31 kat. , 115 ew. ; 619 ha 412 roli or. , 103 łąk. Jednoklasowa szk. ewang. 1 naucz. i 65 dz. . W 1809 napotykamy tu jeszcze. 11 nazwisk polskich na 27 włościan ob. Kętrz. O ludn. pol. , str, 207. Kś. Fr. Rahawoje Ragupoenen Raguszki Raguty Ragy Ragyóc Ragosballis Ragojna Ragnit Rahnenberg Ragniedino Raindowka Rahnkalwen Rahnwerder Raho Rahodoszcz Rahosielie Rahów Rahulce Raickau Rainz Raischen Raischmannsdorf Raisgen Raj Rahnenfeld niem. , wś na niem. Warmii, pow. brunsberski, st. pocz. , tel. i kol. żel. Frombork. Rachniedż al. Rohnied, dawniej jezioro okalające zamek zasławski, nieszczęśliwej kn. waregskiej Rohniedy al. Horysławy, żony Woldemara, konunga kijowskiego. Obecnie całkiem zarosłej stało się błotem na przestrzeni około 1 włóki, wśród którego wznosi się samotne okopisko ze śladami ruin dawnych; tu przed laty dziesięciu zbudowano cerkiew murowaną. Miejscowość ta jak i cały Zasław należy dziś do urzędnika Chomentowskiego. W pobliżu przechodzi linia dr. żel. lipaworomeńskiej. Rahnkalwen niem. , leśn. , pow. wystruckij st. pocz. , tel. i kol. żel. Puschdorf. Rahnwerder niem. , dobra ryc. w Pomeranii, pow. Saazig, st. pocz. Gross Mellen. Raho węgier. , ob. Hrachowo, Rahodoszcz mylnie, wś, pow. kobryński, ob. Radohoszcz, Stanowiła niegdyś sstwo niegrodowe rahodowskie al. rahowskie, położone w pow. pińskim wwdztwa mińskiego i graniniczyło z Gniewczycami. Podług spisów podskarbińskich z 1766 r. posiadał je Orzeszko, opłacając kwarty 553 złp. 22 gr. a hyberny 180 złp. Rahosielie, wś nad bez. strugą, pow. bo bruj ski, w 4 okr. pol. świsłockim, gm. Horbacewicze, ma 9 osad; grunta lekkie, miejsco wość małoludna. A. Jel. Rahów, potok w pow. gródeckim, dopływ Wiszni dorzecze Wisły, wpada do niej pod nazwą pot. Struha; przyjmuje pot. Zamłynki. Rahulce, zaśc. szlach. nad rzką Powianużką, pow. dzisieński, w 4 okr. pol. , gm. Mikołajów, okr. wiejski Wianuża, o 10 1 2 w. od gminy a 14 1 3 od Dzisny, ma 2 dm. , 23 mk. prawosł. w 1864 r. 7 dusz rewiz. . Raickau, ob. Rajkowy. Raindowka, fol. dóbr Jarząbkowice, w pow. pszczyńskim. Rainz szczyt górski na Śpiżu, wznies. 805 mt. , na obszarze gm. Drużbaki. Raischen, wś i dobra, pow. wołowski, par. ew. Piskorzyna. W 1842 r. 31 dm. , dwór i folw. , 208 mk. ewang. , szkoła ewang. Raischmannsdorf, wś, pow. lignicki, par Wahlstatt; 1842 r. 19 dm. , 126 mk. 16 kat. RaisgenPasson, ob. PassonReisgen. Raj 1. pow. kozienicki, gm. Suskowola par. Sucha. Nie podany w nowszych spisach urzędowych. 2. R. , fol. nad rz. Wisłą, pow. iłżecki, gm. Dziurków, par. Solec, odl. od Iłży 37 w. , leży tuż pod Solcem, na górze, ma 10 dm. , 57 mk. , 397 mr. Raj 1. zaśc. rząd. nad jez. Oczko, pow. wileński, w 1 okr. pol. , o 10 1 2 od Wilna, 1 dp. , 9 mk. 1 prawosł. , 8 katol. 2. R. , wś, pow. sieński, gm. Rasna, ma 21 dm. i 153 mk. 3. R. , ob. Raje. Raj, futor, pow. latyczowski, par. Między. bóż, leży między Wołosowcami a Ihnatowcami. Raj, wś, pow. brzeżański, odl. 3, 75 klm. na płd. zachód od Brzeżan. Granice wschod. Brzeźany, płd. Olchowiec i Nadorożniów, zach. lasy do dóbr Brzeżany i Kurzany, płn. Leśniki i Brzeżany. Obszar dwor. i włośc. należy do gm. Nadorożniów. W 1880 r. w gminie 461 mk. , na obszarze dwor. 131; rz. kat. 165, gr. kat. 392, obydwie parafie w Brzeżanach. Pos. wiek. należy do dóbr Brzeźany, własność Stanisława hr. Potockiego. Mieści się tu zarząd tych rozległych dóbr, obejmujących 23 folw. i 32, 000 mr. lasu. Jest także pałac, stanowiący rezydencyą właścicieli. Za Sieniawskich i Czartoryskich był to zameczek myśliwski, w kwadrat zbudowany, z czterema basztami po rogach. Później wypełniono środek do wysokości baszt, a Elżbieta z książąt Czartoryskich ks. Lubomirska, wdowa po Stanisławie Lubomirskim, marszałku, w. k. przeniosła się tu z Brzeżan. Pałac stoi śród wspaniałego parku, przez którego środek przepływa potok, tworzący sztuczne sadzawki. Rzucone na nich mostki łączą ogród pałacowy z dzikim parkiem. Z okien pałacu otwiera się widok czarujący na parowy i stawy parku i dalszą okolicę górzystą, a oraz na widzialne zdala Brzeżany z klasztorem bernardynów na wysokiej i stromej górze, zbudowanym przez Mikołaja Hieronima Sieniawskiego, wojewodę ruskiego, w 1673 r. Park mający 30 mr. obszaru zasadzony drzewami szpilkowymi, kasztanami, platanami, jesionami rozłożystymi, składa się z dwu nierównych części. W południowej wznoszącej się pochyło ku południowi w 1879 r. wycięto już ginące drzewa i założono tu sad owocowy. Sadzawki zasila źródło Rajówki uchodzącej pod Brzeżanami do Lipy wytryskujące w parku. Dawniej było ujęte w groblę, z której tylko głazy zostały. Park nieco zaniedbany; w cieplarniach bardzo stare pomarańcze, cytryny i kamelie sprowadzane jeszcze przez Aleksandra hr. Potockiego. Park dotyka z dwóch stron wsi, której ludność obowiązana dawniej odrabiać pańszczyznę w ogrodzie folwarku nie było składa się przeważnie z ogrodników, a z trzeciej strony zabud. gospodarczych i ogrodu strzyżonego francuskiego, dziś zaniedbanego zupełnie, za którym ciągnie się kilka morgowy ogród warzywny, z czwartej płd. zaś obszernego lasu bukowego. W pobliżu parku stoi cerkiewka murowana przerobiona w r. 1878 z kuźni. Pałac jest to wysoki czworoboczny piętrowy budynek zakończony na szczycie okrągłą gloryetą. Zbudował go Aleksander hr. Potocki przed Rahnenfeld Rajce Raj Rajcerowo Rajbrot Raj 1830 r. Na dole z pięknego westybulu prowadzą schody na piętro, drzwi do kaplicy i do sali bilardowej. Tu wiszą stare portrety. Kaplica ma piękne alabastrowe odrzwia w stylu odrodzenia i takiż sam przedział w sklepieniu, alabastrowy ołtarz dłuta Leonarda Marconiego około 1879. W sali bilardowej, która służy za salon jadalny, wiszą cztery obrazy przedstawiające wjazd Jerzego Ossolińskiego do Rzymu. Są tu ciekawe weneckie szkła szklanki z herbami Sieniawskich Leliwa. Dalej sala biblioteczna mieszcząca 3030 dzieł w 4032 tomach i 544 broszur między niemi wiele rzadkich paszkwilów i pism politycznych z XVIII w. , tudzież 47 rękopisów, z tych najstarszy z XIII w. Znajdują się tu druki halerowskie, rakowskie, biblia ostrogska, Victoria Deorum ob. Maciszewski, Wiadomość o bibl. hr. S. Potockiego w Raju, Przegląd bibliograficzny, Warszawa 1882, str. 299 312. Piętro ma inny rozkład. Najważniejszy salon duży nad biblioteką, z sufitem malowanym w 1871 r. przez Henryka Conti z Florencyi malował kaplicę zamkową i kominkiem L. Marconiego. Kilka pięknych obrazów i wspaniały gobelin starożytny, przedstawiający scenę wschodnią. Pałacyk gościnny stawiał Zacharjewicz około r. 1882. W dziele La Pologne wyd. przez Chodźkę w Paryżu powiedziano, że Raj założył Adam Sieniawski mający za żonę Ewę. Ewy Sieniawskiej nie było. Akty z r. 1668 wykazują w Raju 12 gospodarzy, pałacyk myśliwski rozwalony jeszcze za czasów szwedzkich. Potem zniszczył go Ad. Smigielski. W 1818 r. gdy dzielono się spuścizną po ks. marszałkowej Lubomirskiej był tak opuszczony, że rodzina nawet na obiad zjeżdżała do Brzeżan. Po Sieniawskich dziedziczyli te dobra Czartoryscy, potem Denhoff, Lubomirscy, wreszcie Aleksander Potocki syn Stanisława ministra ośw. , po nim Stanisław 12 grud. 1887. B. R. Mac. Raj, fol. , pow. tłumacki, ob. Lubiczówka, Raj al. Roy z Naliwajką, wś, pow. i obw. sąd. frysztacki, na Szląsku austr. , na praw. brzegu Olszy, przy gościńcu cieszyńskofrysztackim, 10 klm. na płn. od Cieszyna a 1 klm. od Frysztatu. Graniczy od zach. z Darkowem, od płn. z Frysztatem i Zebrzydowica mi Seibersdorf, od wsch. z Kunczycami Małemi, a płd. wsch. z Kaczycami i Otrębowem. Płn. wsch. część obszaru zajmuje Czarny las i wzgórze Raj 305 mt. . W 1880 r. było do mów 86, mk. 766, kat. 749, prot. 10, żyd. 7; Polaków 721, Czechoszląz. 5, Niem. 40. Nale ży do par. rz. kat. we Frysztacie. We wsi za mek z kaplicą, szkoła ludowa. St. pocz. i tel. Frysztat. Br. G. Raj, karczma, pow. inowrocławski, tuż pod Strzelnem. Nie wykazana w nowszych skorowidzach. Raj Panny Maryi, tak zwano dawniej Kartuzy ob. . Rajbrot z Kamionkami, wś, pow. bocheński, w okolicy podgórskiej i lesistej, u źródeł Uszwicy, na płd. od Lipnicy 6 klm. . Rozległa wś, posiada kościół par. rz. kat. , zajmuje do linę rzeki 333 mt. wznies. koło kościoła, otoczona od płd. lasami na wzgórzach góra Kobyla 618 mt. , od wschodu 532 mt. góra Rogożowa i 476 mt. góra Dominikowa a od zach. do 501 mt. Gnojnicki las i 429 mt. Papracka góra. Prawie ze wszystkich stron ota czają wieś lasy liściowe i szpilkowe, przewa żnie jodły i buki. We wsi znajduje się szkoła ludowa. Już w r. 1260 była tu parafia z ko ściołem drewnianym, erygowana przez Bole sława Wstydliwego. Obecnie R. liczy 377 dm. 3 dm. Kamionki i 2100 mk. 980 męż. , 1120 kob, , mianowicie 2034 rz. kat. i 66 izrael. Obszar wiek. pos. Ad. Dunikowski ma 51 mr. roli, 9 mr. łąk, 3 mr, past. i 279 mr. lasu; mn. pos. 1869 mr. roli, 244 mr. łąk, 281 mr. pastw. i 981 mr. lasu. Wieś niegdyś kró lewska, miała 1581 r. Pawiński, Małop. , 45 20 łanów kmiecych, 4 zagr. bez roli, 8 komor. z bydłem, 1 łan sołtysi, 5 rzemieśl. , 2 pieka rzy i 1 rzeźnika. Trzymał ją Ferens. Miesz kańcy nie robili pańszczyzny, ale oddawna sie dzieli na czynszach. Pisano wś Rabrot. Ko ściół przebudował Dunikowski w XIX w. , na bywszy tę wieś od rządu przy sprzedaży ststwa lipnickiego ob. Lipnica a 1879 odre staurowano go i odmalowano. Cmentarz ota cza mur z 5 kaplicami, założonemi przez Stan. Katarzyńskiego a na murze ustawiono 13 po sągów apostołów. Ludność zamożna i praco wita, udaje się w czasie zbiorów siana i zboża do wsi sąsiednich na zarobek. Graniczy na zach. z Bytomskami. na płn. z Lipnicą, na wschód z Iwkową. Mac. Rajce al. Rajcy, wś i dobra nad rzką Mczawną, dopł. Newdy, pow. nowogródzki, w 2 okr. pol. horodyszczańskim, o 3 mile od No wogródka. Posiada zarząd gminny, szkółkę wiejską, 17 osad pełnonadziałowych; cerkiew pounicką z 1817 r. , fundacyi Franciszka Rajeckiego, około 3000 parafian płci obojga. Dobra niegdyś Rajeckich, od początku prawie wieku bieżącego Wereszczaków, około 86 włók obszaru gospodarstwo staranne, piękny ogród. Miejscowość mocno falista, bezleśna, grunta pszenne, łąki wyborne. Młyny i propinacye przynoszą dochody. Gmina R. składa się z 5 okręgów starostw wiejskich, ma 590 osad pełnonadziałowych, zamieszkałych przez 3015 włośc. pł. męz. posiadających 5, 722 dzies, gruntu. A. Jel. Rajcerowo, wś, wchodziła w XVI w. Rajce Rajchy Rajcieniki Rajcy Rajcza Rajec w skład dóbr starostwa koziańskiego ob. Koziany. Rajchy. Tak lud górnoszląski nazywa osadników niemieckich, śród niego po wsiach żyjących, np. w Hołdanowie, Piasku, koło. Pokoju, jako przybyłych z krajów koronnych niemieckich Reichslaender. Rajcieniki, wś, pow. trocki, w 4 okr. pol. , gm. Merecz, okr. wiejski Rzeczany, o 9 w. od gminy a 70 w. od Trok, ma 17 dm. , 118 mk. katol. w 1864 r. 47 dusz rewiz. ; należy do dóbr Mokniuny, Mujżelów. Rajcy, ob. Rajce. Rajcza Wielka i Mała al. Racza, dwa szczyty w Beskidzie żywieckim, na granicy Galicy i Węgier, ponad źródliskami Ryczki; szczyt płn. wznies. 1236 mt. , płd. 1063 mt. Br. G. Rajcza al. Raycza, wś, pow. żywiecki, w okolicy lesistej i górzystej, przy gościńcu z Żywca do Nowot na Orawie, nad zlewem Słonicy, Rycerki i pot. Ujsolskiego, tworzącym rzekę Sołę, płynącą przez obszar R. wązką doliną i górzystą. Dolinę tę zasłania od zach. góra Zabawa 824 mt. , a od wsch. Sucha góra 1041 mt. . W środku doliny wpada do Soły pot. Nikulina. Wś graniczy od płn. wsch. z Milówką, od płd. wsch. z Ujsołami, od płd. z Rycerką Dolną, a od zach. z Nieledwią; dzieli się na R. Dolną i Górną. Zabudowania legły w dolinie Soły i rozłożyły się grupami po stokach Zabawy i Suchej Góry. Noszą one nazwy Zagarów, Graberki, Dziaski, Basiówka al Bosiówska, Surych, Kukłów al. Kukuków, Nikulina, Polanka, Hetkówka Hodkawka, Wiercigrochów, Tomniszów, Krzepinów, Gurowa, Jarwówka, Maskierówka, Młodahora, Rycerki, Sarnówka, Śliwkówka i Soblówka. W 1869 r. większa posiadłość miała roli or. 20, łąk i ogr. 6, past. 13, lasu 3191 mr. ; mniejsza roli or. 1258, łąk i ogr. 447, past. 1904, lasu 116 mr. W roku 1869 było dm. 325, mk. 1797; w r. 1880 dm. 389, mk. 2037; rz. kat. 1891, żyd. 140; Polaków 1999, Niemc. 36, innej narod. 2. Jan Kazimierz, wyjeżdżając do Francyi, wstąpił do Żywca i wydanym tu przywilejem 4 czerwca 1669 r. pozwolił poddanym państwa żywieckiego ze wsi Rajczy, Rycerki, Radeczki, Soli i Ujsoł, aby w Rajczy kaplicę czyli kościołek wystawili. Plebanowi w Milówce, do którego ten kościół miał należeć, nadał grunt, tymczasem przez nauczyciela za czynszem 18 zł. trzymany. Drewniany ten kościołek stanął r. 1674 p. w. św. Wawrzyńca, należał do par. w Milówce aż do 1844 r. , w którym utworzono osobną parafią, włączając do niej Rycerkę Dolną i Górną, Sól i Ujsoły. Król podarował kościołkowi obraz Matki Boskiej częstochowskiej, na blasze malowany z hebanowemi ramami. Obraz ten ma napis Imago haec a Sereniss. Joanne Casimire Rege P. et Belzensi castro accepta eidemque in omnibus expeditionibus bellicis confidenter auxiliata et post resignationem sceptri ab eodem Gallias abscendenti huic loco donata. A. 1669 4 Julii in altari collocata a. 1684. R. 1688 Marcin Portas z Bystrzycy z Węgier, z bandą zbójów tutaj grasował. Księgi wspomnień okolicznych kościołów podają straszne szczegóły z czynów tego bandyty. Dzis we wsi jest st. kolei państwowej transwersalnej, st. poczt. i tel. Szkoła ludowa 1klasowa; kuźnice żelazne. Właściciel Teodor Primavesi. Br. G. Rajczyk, os. , pow. będziński, gm. Choroń, ma 50 mr. dwors. Rajdejkiszki, zaśc, pow. święciański, w 2 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra skarbowe Daugieliszki, o 1 4 w. od gminy, 6 dusz rewiz. Raje al. Raj, wś, pow. mścisławski, o 21 w, od Mścisławia, z zarządem gminy nizkowskiej, obejmującej dusz 1214. St. poczt. na trakcie z Orszy do Klimowicz, o 14 1 2 w. od st. Berezetnia. Rajec 1. Szlachecki, wś i fol. , pow. radom ski, gm. i par. Radom, odl. od Radomia 4 w. , ma 12 dm. , 183 mk. W 1827 r. było 13 dm. , 113 mk. W 1873 r. fol. R. Szlachecki rozl mr. 240 gr. or. i ogr. mr. 187r łąk mr. 24, past. mr. 25, nieuż. mr. 4; bud. mur. 1, z drze wa 12. Wś R. Szlachecki os. 12, z gr. mr. 42; wś Natalin os. 23, z gr. mr. 321. 2. R. Duchowny, pow. radomski, gm. Kozłów, par. Radom, odl od Radomia 6 w. , ma 36 dm. , 287 mk. , 854 mr. dwors. , 486 mr. włośc. W 1827 r. było 16 dm. , 138 mk. W XII w. R. daje dziesięciny kolegiacie sandomierskiej. W XV w. Rajec major, w par. Stary Radom, własność opactwa sieciechowskiego, miała 5 łanów km. , z których płacono dziesięcinę, war tości grzyw. , 3 zagr. dawało dziesięcinę do Sandomierza a fol. szlachecki do Starego Ra domia. Klasztor sieciechowski pobierał z ła nów km. po fertonie czynszu, tudzież po 30 jaj, 2 koguty, 1 dzień odrabiano w tygodniu. Zagrodnicy płacili ze wszystkich pól dziesię ciną snopową, wartości 5 grzyw. , kolegiacie sandomierskiej. Dziesięciny konopnej dawano po jednym pęku kitha Długosz, L. B. , I, 309 i III, 264. Według reg. pob. pow. ra domskiego z r. 1569 wś Rajecz nobilium, własność Stanisława Rajeckiego, miała 1 4 łana. Trzech Rajeckich 1 łan, 5 kom. ; Rajecki, Białasz i Krogulski 1 łan, 1 kom. ; Maciej Wolski 1 2 łanu, 1 kom. ; Mikołaj Rajecki 3 4 łanu; zaś Rajecz wś, należąca do opactwa sieciechowskiego, dzierżawiona przez Rogow skiego urzęd. , miała 4 łany, 2 zagr. Pawiński, Małop. , 298, 321, 478, 479. Br. Ch. Rajce, wś, pow. nowogradwołyński, gm. Hordijówka, ma 128 dusz męz. włośc. , ziemi Rajchy Rajczyk Rajdejkiszki Raje Rajek Rajgród Rajgras włośc. 369 dz. Należy do dóbr romanowskich, dawniej hr. Ilińskich, obecnie Steckich. L. R. Rajek, ob. Rajki. Rajenczyszki, wś, pow. kowieński, w 2 okr. pol. , o 63 w. od Kowna. Rajewka, rzeczka w pow. radomyskim, prawy dopływ rz. Biełki praw. dopływu Teterowa; przepływa pod wsią t. n. Bieg ma od wschodu ku zachodowi. Rajewo 1. mylnie Bajewo na mapie Chrzanowskiego, przedm. Zbąszynia, pow. międzyrzecki, na lew. brzegu Obry, nad jez. Zbąszyńskiem, pod Zamkiem; par. , okr. miejski, poczta i st. dr. żel. w Zbąszyniu; ma 27 dm. , 206 mk. W r. 1580 składało się z 13 zagrodników z rolą. 2. R. al. Rajewskie Holendry, tamże, o 3 klm. poniżej Rajewa i Zbąszynia, liczą 49 mk. w 7 dm. Rajewskie, zaśc, należy do mta Mozyrza, ob t. VI, 755. Rajewszczyzna 1. dwie wsie i dobra, pow. wilejski, w 1 okr. pol. , gm. Mołodeczno, okr. wiejski Rajewszczyzna, o 5 i 6 w. od gminy a 24 i 25 w. od Wilejki, przy b. drodze poczt. z Wilna do Mińska. Fol. ma 1 dm. , 11 mk. prawosł. ; wś zaś 16 dm. , 148 mk. w 1864 r. 60 i 8 dusz rewiz. . W 1864 r. własność Oskierków, dawniej attyn. Mołodeczna ks. Ogińskich; podług spisu z 1866 r. własność skarbowa. W skład okręgu wiejskiego wchodzą wsie R. , Choromczyce, Krynica, Siliwonówka, Adamowicze, Góranin, Wołki, Koszewniki, Wiewiory, Myślewicze, Ruchle, w ogóle 303 dusz rewiz. włościan uwłaszczonych, 8 jedno dworców i 2 b. ludzi dworskich. 2. R. , zaśc. nad bezim. dopł. Niemna, we wschodniej części pow. nowogródzkiego, w 5 okr. pol. snowskim, gm. Horodziej, o 9 w. od st. drogi żel. moskiewskobrzeskięj Horodziej, ma 16 osad; miejscowość małoleśna, grunta lekko faliste, szczerkowe. 3. R. , wś nad Sożą, pow. mścisławski, posiada prom i przystań dla materyałów leśnych. Rajgras, fol. , pow. ciechanowski, gm. i par. Opinogóra, odl. o 6 w. od Ciechanowa, 1 dm. , 11 mk. , 91 mr. Rajgród, osada miejska nad jez. Rajgrodzkiem, przed 1867 r. miasteczko, pow. szczuczyński, gm. Przestrzele, par. Rajgród. Leży przy drodze bitej z Warszawy do Kowna, pomiędzy Grajewem a Augustowem, odl. 224 wod Warszawy, 31 w. od Szczuczyna, 17 1 2 w. od Grajewa, 3 w. od granicy pruskiej. Osada zajmuje półwysep wchodzący w jezioro, na krańcu półwyspu wznosi się nasyp grodzisko, zwiany Górą zamkową, czworokątny u szczytu, mający 390 kroków obwodu. R. posiada kościół paraf. drewniany, kościół ewang. reformowany, synagogę, szkołę począt. , urząd gm. , st. poczt. , aptekę, 217 dm. , 3916 mk. 1932 męż. , 1984 kob. . Do osady należy 2696 mr. ziemi. Odbywa się tu 6 jarmarków. Ludność przeważnie żydowska, trudni się drobnym handlem, którego główny artykuł stanowią ryby wędzone sielawy i węgorze. Około r. 1280 Narymunt, ks. litewski, wkroczył na Podlasie i zająwszy kraj cały, dał go za udział bratu Trojdenowi. Ten dla zabezpieczenia granic od Prusaków i Mazurów, wzniósł gród warowny nad Jeziorem. W akcie rozgraniczenia Podlasia ziemi wizkiej i goniądzkiej z Litwą w 1358 r. Kod. Maz. , 73, R. wymieniony jest jako punkt graniczny wraz z rzeką Netta. Czy zamek Rongart, wzniesiony wedle Wiganda w 1360 r. przez Kazimierza W. i zburzony wkrótce przez Krzyżaków, można uważać za Rajgród, jest rzeczą wątpliwą. Zdaje się że R. należał do Litwy i był własnością książęcą, nadaną następnie kniaziom Glińskim. Gdy głośny w dziejach kniaź Michał za zdradę został ukarany konfiskatą, rajgrodzkie dobra 1509 r. nadane zostały przez Zygmunta I Mikołajowi Radziwiłłowi, woj. wileńskiemu. W ciągu XVI w. ststwo rajgrodzkie występuje w regestrach poborowych bądź oddzielnie, bądź też jako tenuta, łączona ze ststwem augustowskiem. W 1580 r. dochód z obu oceniony na 2967 zł. gr. 25, kwarta zaś oznaczona 593 fl. 17 gr. W 1593 r. wyznaczono ststwo rajgrodzkie na gwarancyą oprawy dla Anny, żony Zygmunta III ob. Podlasie, t. VIII, 417. W 1616 r. zostaje ststwo w ręku Piotra Dulskiego a w 1632 r. na akcie elekcyi Władysława IV podpisał się Krzysztof Dulski, rajgrodzki i augustowski starosta Vol. Leg. , III, 145 i 365. Lustracya z r. 1664 wspomina, iż na starostwie rajgrodzkiem zabezpieczono posag królowej Maryi Ludwiki; obejmowało wtedy miasto R. z folw. i wsie Dręstwo, Krocówka, ludziki, Czarnylas, Kosówka, Miecze, Kosiły, Chmiele, Barszcze i dwa lasy, zw. Rybczyna i Bełza. W 1674 r. ststą rajgrodzkim jest Jan Kazimierz Tedwin, podkomorzy derpcki Vol. Leg. , V, 131. Król Jan III przywilejem 1679 r. potwierdza nadane przez Annę z Radziwiłłów Kiszczynę prawo magdeburskie i różne swobody dla tego miasta. W 1771 r. posiadali je Dominik Medeksza, podkomorzy kowieński, wraz z żoną Anną z Wilczewskich, którzy zeń opłacali kwarty złp. 1298 gr. 18, a hyberny złp. 1096 gr. 29; jednakże już na sejmie warszawskim w r. 1775 Stany Rzpltej nadały te dobra narodowe w emfiteutyczne posiadanie Rydzewskiemu, podstolemu wizkiemu, wraz z wójtostwem Vol. Leg. , VIII, 141. D. 22 maja 1831 r. generał rossyjski Sacken, uważając pozycyą R. jako klucz wdztwa augustowskiego i Litwy, zajął miasto z korpusem 7000 żołnierzy, umocniw Rajek Rajenczyszki Rajewka Rajewo Rajewskie Rajewszczyzna szy wzgórze zamkowe bateryą z 14 dział oraz ostrokołem. Dnia 28 nadciągnął Dembiński w przedniej straży korpusu Giełguda, a po zaciętej walce opanował tę pozycyą. Sacken cofnął się do Augustowa Puzyrewski, Wojna 1831 r. , str. 264; Pam. Dembińskiego, I, 270. Jako punkt pograniczny R. był rynkiem handlowym na produkty litewskie a głównie futra, które do R. sprowadzane, rozchodziły się ztąd po całem Mazowszu. Kościół katol. drewniany, p. w. Narodz. N. M. P. , założony był podobno wraz z parafią w 1519 r. przez Mikołaja Radziwiłła. Obecny zbudowany w r. 1764 przez Jana Olszewskiego, proboszcza, a poświęcony dopiero w r. 1820 przez Augusta Marciejewskiego, sufrag. augustowskiego. R. par. , dek. szezuczyński dawniej wąsoski, ma 6073 dusz w 1885 r. . Opis i rysunek grodziska w R. podał Al. Osipowicz w Tygod. Ilłustr. z 1867 r. Nr. 384. W 1859 r. dobra rządowe R, . miały ogólnej rozl. mr. 20, 330. Z tego w 1841 r. nadano na prawach majoratu radcy tajnemu Czetyrkinowi dobra Netta, składające się z fol. Netta mr. 1083, Borsuki mr. 223, Bargłówka mr. 830, lasu mr. 1426; probostwo Netta mr. 177; osady Choszczowskie mr. 39, Choszczewo trzciane mr. 58, Stare Nowiny mr. 35; wsie Netta mr. 2593, Borsuki mr. 351, Czarnybród mr. 55, Naddawki mr. 45, Borki mr. 54, Sosnowo mr. 42, Karpa mr. 102, Lipowo mr. 158, Pieńki mr. 124, Piekutowo mr. 292, Stare Nowiny mr. 150, Pruchnowo mr. 117, Bargłówka mr. 648. W ogóle wydzielono na majorat Netta mr. 8621. W r. 1844 dołączono do majoratu Pruska i Tajno generałmajorowi Zabołockiemu 2 jeziora Tajno mr. 306, Dręctwo mr. 424, razem mr. 730. Pozostała część dóbr obejmowała mr. 10, 797. W skład jej wchodziły mto Augustów; folw. Bargłów mr. 239, Augustów mr. 279; osady Bargłów Kościelny mr. 275, Zalaskowy Kąt mr. 71, Kanałowa Sosnowo mr. 8, Probostwo mr. 105, odpadek Karpa mr. 741. Pod szosą, rzeką i kanałem 62 mr. Wsie Bargłów Kościelny mr. 1179, Bargłów Dworny mr. 1626, Brzozówka mr. 1421, Rudka Nowa mr. 1495, Budka Stara mr. 1114, Jeziorki mr. 1652, Uścianki mr. 461, Cerkasowizny mr. 142, Chojnów rozl. niewykazana, wybraniectwo Rudka mr. 108. Leśnictwo rządowe R. ma obecnie 27, 214 mr. obszaru. M. R. Wit. Rajgród, miejscowość leżąca po prawej stronie drogi z Druskienik i Ratnicy do Grodna, w pobliżu brzegu Niemna. Jestto kotlina błotnista po wyschłem jeziorze. Według ludowego podania miało istnieć zapadnięte kiedyś miasto Rajgród Narbutt, Pisma pomn. , Wilno 1856, str. 224 5. Legendę pomieścił Marcin Ciepliński w Ondynie wód druckienickich 1845, zesz. VI, str. 15. M. R. Wit. Rajgród, folw. dóbr Izabella Broniewo, w pow, wyrzyskim. W 1879 r. sprzedany przez właściciela dóbr K. Kaczorowskiego Niemcowi za 134, 000 mrk, ma 2 dm. , 43 mk. ; powstał w nowszych czasach. Rajgródek 1. urzęd. Rajgorod, mko nad rz. Bohem, pow. hajsyński, na pograniczu pow. bracławskiego, o 15 w. na zachód od Bracławia a 23 w. od Hajsyna, okr. pol. Ku na, gm. Kropiwna Niższa o 10 w. , par. kat. Bracław, ma 215 dm. , do 2000 mk. , w poło wie żydów, 771 dz. ziemi włośc. , 21C8 dz. dworskiej z Ostołopowem, 52 dz. cerkie wnej cerkiew p. w. Wniebowzięcia N. M. P. , wzniesiona w 1800 r. , z 1210 paraf. , kaplica kat. par. Bracław, synagoga. W mku znaj duje się 8 sklepów, 15 rzemieśl. , fabryka su kna, cegielnia, browar i gorzelnia, założona w 1856 r. , z aparatem Pistoriusa, zatrudn. 16 ludzi i produkująca do 1, 800, 000 stopni spirytusu rocznie. Targi co dwa tygodnie. Gleba czarna, okolica lesista. Jest to stara osada, należąca niegdyś do wygasłego rodu Bajbuzów. W ostatnich czasach należała do Spędowskich i Pinińskich. Od Pinińskich dro gą wdana przeszła do Iwanowskich, od tych zaś również jako wiano dostała się Tarnow skim. Do dóbr należy Rajgrodzka Słobódka, obok leżąca i mająca 15 osad ob. też Huba, 2. R. , mko, pow. żytomierski, par. Berdy czów, ma zarząd gminy, st. poczt. na trakcie berdyczowskolatyczowskim, pomiędzy Ber dyczowem a Ulanowem. W 1870 r. było tu 509 mk. , w tej liczbie 37 7o żydów, 185 dm. , cerkiew, synagoga, dom modlitwy, gorzelnia, browar, 26 sklepów, 18 rzemieślników. Po dług Echarda R. leży w pięknem położeniu; należał dawniej do Tytusa Sarneckiego, dziś Mieczysława Mazarakiego. 3. R. , ob. Rajhorodok. Dr. M. J. Krz. Rajgrodzkie jezioro, jedno z większych śród pojezierza baltyckiego, rozciąga się w dorzeczu Łyku dopł. Biebrzy czterema odnogami, wychodzącymi wachlarzowato z jednego punktu, na wschód od miasta Ełku. Odnogi te zwrócone są ku północy, płn. wschodowi i płd. wschodowi. Każda z nich ma od 4 do 5 w. długości a 1 2 do 1 w. średniej szerokości. Północna i część płn. wschodniej leżą na obszarze pow. leckiego w Prusach, pozostałe w pow. szczuczyńskim. Jest ono jednym z ogniw łańcucha jezior ciągnącego się od Węgoborku w płd. wschodnim kierunku. Objęte ramionami wachlarza obszary lądu są przestrzeniami w części wzgórkowatemi, w części lesistemi i podmokłemi. Przy końcu wschodniego ramienia leży na wchodzącem w jezioro przylądku os. Rajgród, przy której wypływa z jeziora rzka Jegrznia, łącząca je z przyległym w płd. wschod. stronie jez. Dręctwo i pro Rajgródek Rajgrodzkie Rajgród Rajgród wadząca wody obu jezior do rz. Łyku, na płd. od Ciszewa. Rzeczka ta jest właściwie dal szym ciągiem rzki Lega, łączącej jeziora Stace i Skawęckie z Rajgródzkiem. Obszar je ziora wynosi podobno do 3000 mr. w obrębie królestwa, w Prusach znacznie mniejszy. Na wschód i południe rozciągają się rozległe, po dmokle przeważnie lasy leśnictwa rajgrodz kiego, które przerzyna szosa idąca od Łomży na Rajgród do Suwałk. Br. Ch. Rajhorodok al. Rajhorod, Rajgródek, w dokum. Rajhorodka, wś nad rz. Tasminą, pow. czerkaski, na pograniczu pow. czehryńskiego, 66 w. od Łuzanówki, 43 w. od Czerkas, 75 w. od st. dr. żel. Pleciony Taszlik, st. poczt. Smiła. Ma 1181 mk. ; cerkiew par. drewniana, wzniesiona w 1850 5 r. , na miejscu dawnej, jest uposażona 44 dz. ziemi. Cukrownia założona 1853 r. Własność Krasowskich. Wchodziła niegdyś w skład ststwa czehryńskiego, włości żabotyńskiej. Rajki, wś, pow. bielski gub. grodzieńskiej, w 1 okr. pol. , gm. Dubiażyn, o 4 w. od Bielska. Rajki 1. wś nad dopł. rz. Słuczy, pow. nowogrodwołyński, na zachód mka Ostropola, gm. Rajki, ma zarząd gminy, 207 dusz męż. włośc, 630 dz. ziemi włośc. Wielki staw. Własność niegdyś Łozińskich, obecnie Seliwańskiego. 2. R. , przedmieście mka Lińce, w pow. lipowieckim. 3. R. , urzęd. Rajek, wś nad Gniłopiatą, dopł. Postołowej, pow. Winnicki, na pograniczu gub. kijowskiej, gm. Kutyszcze, par. kat. Pików, odl. 50 w. od Winnicy, ma 53 osad, 186 mk. , w tej liczbie 36 jednodworców, ziemi włośc. 345 dz. , dwor skiej 637 dz. ; gleba czarna, grunta równe. Własność Będkowskich. 4. R. , wś nad Hnyłopiatem, dopł. Teterowa, pow. żytomierski, na pograniczu berdyczowskiego, na połud. wschod od mka Piatka, par. kat. Berdyczów, posiada cerkiew paraf. drewnianą, gorzelnię. Własność Abramowiczów. Ob. Arch. J. Z. R. , cz. VI, t. 1 i 227. J. Krz. Rajkiany, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 5 okr. pol. , o 90 w. od Nowoaleksandrowska. Rajków, szczyt górski nad rz. Wiarom, w pow. dobromilskim ob. t. II, 74. Rajkowce, wś nad błotami przez które sączy się Smotrycz, pow. proskurowski, przy drodze z Fulsztyna do Andrzejkowiec, okr. pol. , gm. , par. kat. i st. poczt. Fulsztyn o 3 w. , o 24 w. od Proskurowa, ma 138 osad, 891 mk. , w tej liczbie 28 jednodworców, 961 dz. ziemi włościań. , 33 dz. cerkiewnej; cerkiew wzniesiona w 1772 r. , z 827 wiernymi. R. należały do Herburtów, następnie Kalinowskich, po których odziedziczył Józef Grabianka, ożeniony z Kalinowską, wraz z całym kluczem fulsztyńskim. Jakiś czas w końcu zeszłego stulecia R. należały, prawem zastawu, do Słownik Geograficzny T. IX. Zeszyt 103. Onufrego Morskiego, kasztel. kamienieckiego, poczem w 1781 r. wróciły znów do Grabianków, od których nabyli Skibniewscy. Dziś Mścisław Skibniewski posiada tu i w sąsie dnich wsiach Andrzejkowcach, Rososzy i Wołkowcach 2405 dz. ziemi użytkowej. R. miały zameczek obronny, w którym, podług podania, broniła się jedna z właścicielek Ma ryanna z Koniecpolskich Grabiańczyna od Tatarów. Grabiankowie przenieśli się ztąd do Ostapkowiec. Obecnie w R. są 4 folwarki go spodarskie. Dr. M. Rajkowski Młyn, niem. Raikauer Muehle, osada młyń. nad Wierzycą; należy do Rajków. W 1885 r. 2 dm. , 23 mk Rajkowszczyzna, fol. nad rzką Niewiszą, pow. lidzki. Rajkowy, niem. Raikau, dok. 1224 Raicovo, 1235 Raycow, 1283 Raichowe, 1298 Reykow, 1439 Reichenek, wś włośc. i kośc. , pow. tczewski, odl. 1 2 mili na półn. od Peplina st. p. i kol. żel. , par. ew. Rudno. Wś ma 1978 ha 150 roli or. , 108 łąk, 165 lasu; gleba średnia. W 1869 r. wraz z Rajkowskim Młynem było 21 gbur. posiadłości 30 zagr. i 1 majętność większa, 105 dm. , 1056 mk. kat. , 26 ew. i 5 żyd. , razem 1090; 1885 r. było 112 dm. , 271 dymów, 1232 mk. 1196 kat. , 32 ew. , 4 żyd. . W skład gminy wchodzą os. Józefowo 4 dm. , 61 mk. , Ornasowo 6 dm. , 71 mk. i Rajkowski Młyn 2 dm. , 25 mk. . Rajkowy same liczyły 1885 r. 100 dm, 1057 mk. Szkoła kat. 2klasowa 2 naucz. i 199 dzieci. Jest we wsi szpital. Kościół p. w. św. Bartłomieja, patronatu rządowego, murowany sufit z desek, pochodzi z końca XVII lub początku XVIII w. , stoi na pagórku na zachodnim krańcu tej długiej wsi. Przy kościele bractwo trzeźwości od 1854 r. , różańcowe od 1852 r. i szkaplerzne. W skład parafii wchodzą te osady co składają gminę; r. 1867 było 1156 dusz, a 1887 r. 1181. Parafia należy do dekanatu gniewskiego. Kościół blizko 30 lat zostawał w ręku innowierców. Odzyskał go napowrót biskup Rozdrażewski r. 1596 ob. Wizyt. tegoż, str. 256. Do probostwa należą oddawna 4 włóki. Wizyt. Szaniawskiego z r. 1710 donosi, że kościół był w pruski mur budowany. W środku drewniana wieżyczka z sygnarkiem. Bo kościoła należały 2 ogrody przy plebanii, jeden zwany Skrzypiec, drugi Smyczek, a nad granicą Brzeźna i Radostowa była łąka Parchaty Kąt zwana. Mesznego pobierał proboszcz 59 korcy żyta i tyleż owsa, bo wieś obejmowała 108 do 110 włók. Parafia liczyła około 250 dusz. Nauczyciel był zarazem organistą str. 223. Z proboszczów są znani Paweł Nurowski 1686 r. ; Ćwikliński, zarazem prob. klonowski 1738; Jankowski 1738 1746; Żabiński z Miło32 Rajkowce Rajków Rajkiany Rajhorodok Rajki Rajkowski Rajhorodok Rajkowy Rajkowszczyzna Rajmundowa Rajmundowa bądza; Mikołaj Kuchtowski 1748 ob. Echo sepulchralis przez Borcka, II, str. 501. W nowszych czasach zarządzali parafią Szymon Horna 1848; Guziński, Robert Kochanke 1863; Kazimierz Schwanitz od r. 1873. R. należy do najstarszych osad. Na polach wsi znajduje się nad Wierzycą okrągły szaniec, przez lud Zamczykiem zwany. O tutejszej głośnej Mater Parowie szczegóły podano w artykule Perowa. Na obszarze wsi zaszły w ciągu czasu co do granic wielkie zmiany; powstało bowiem na nim i na polu Radostowskiem aż 5 osad jak pokazuje dokument w. mistrza Ludolfa Koenig z r. 1323, jako to Stochow, Stanschin, Sarow, Bresno Brzeźno i Bensk ob. Rzysz. , Cod. dipl. , II, 682. Z wsi tych istnieje dziś tylko Brzeźno. R. 1224 nadaje ks. Sambor klasztorowi oliwskiemu 10 włók w Rajkowach ob. Perlbach, P. U. ., str. 24. R. 1289 nadaje ks. Mestwin klasztorowi całą wś Rajkowy i Radostowo, które po śmierci Sambora mu były przypadły str. 406. Roku 1289 przyznaje król Władysław w sporze klaszt. oliwskiego z Woysilem czyli Wojsławem, wwdą tczewskim, i jego wnukiem Ramotą wś R. klasztorowi str. 503. R. 1439 odnawia w. mistrz Paweł. Russdorf przywilej rajkowski Beicheneck, zatracony w ostatnich wojnach. Z 60 włók, które do wsi należą, posiadać ma proboszcz 4 wolne, a sołtys 6. Od reszty 50 włók będą nam mieszkańcy płacili od każdej włóki 20 skojców i 18 fen. i 2 kury na św. Marcin. Są także zobowiązani nam służyć, wrazie jeżeli potrzeba kraju tego wymaga i będą czynili tłokę jak inni; ale służba i tłoka mają się tylko do 40 włók odnosić. Sołtys będzie pobierał trzeci fenik kar sądowych, wyjąwszy sądy drożne. Gdyby się przy mierzeniu wykazało, że tu nie ma 60 włók, nie będziemy zobowiązani liczby tej uzupełnić. Gdyby się zaś miał pierwotny przywilej znaleść, nie będzie miał żadnego prawnego znaczenia. Dan w Malborku w wigilią Wszystkich świętych ob. Documenta varia w Peplinie, str. 88 89. Za czasów Rzpltej należały R. do ststwa gniewskiego. R. 1611 zeznaje sołtys rajkowski Abraham Grube i Grzegorz, chałupnik, przod ststą gniewskim, że R. obejmują 122 wł. , między temi 4 prob. i 10 sołeckich ob. Doc. varia w Peplinie, str. 66. R. 1627 zaszła tu potyczka ze Szwedami; polegli są pochowani w katedrze peplińskiej ob. Kujot, Opactwo pepliń. , str. 66. Kś. Fr. Rajmundowa, fol. szl. , pow. wileński, w 5 okr. pol. , o 43 w. od Wilna, 1 dm. , 13 mk. 3 prawosŁ, 10 katol. . Rajmundowo, os. , pow. ciechanowski, gm. Regimin, par. Lekowo, odl. o 14 w. od Ciechanowa, 1 dm. , 9 mk. , 22 mr. Rajmundowo, fol. do Nekli, pow. średzki, własność Żółtowskich, ma 3 dm. i 32 mk. ; powstał w nowszych czasach. Rajmuntowice, w XV w. Ramałowice, os. leś. nad rz. Koprzywianką, pow. sandomierski gm. Górki, par. Olbierzowice, odl. od Sandomierza 21 w. , 1 dm. , 3 mk. , 2 mr. dwor. Por. Klimontów. W połowie XV w. wś Ramołtowice, w par. Olbierzowice, własność Syrokomlów, miała łany km. , karczmę, zagrod. , folwark rycerski, z których płacono dziesięcinę do Olbierzowic Długosz, L. ., II, 347, 349. Rajna, zaśc, pow. trocki, w 3 okr. pol, gm. Jezno, okr. wiejski Sabowa, o 10 w. od gminy. ws i dobra, pow. telszewski, w 1 okr. pol. , o 4 w. od Telsz. Rajniszki, os. , pow. władysławowski, gm. i par. Błogosławieństwo, odl. od Władysławowa 41 w. , 1 dm. , 9 mk. Rajnów, wś nad Szczarą, pow. słonimski. Rajnówka, wś, pow. rówieński, ob. Jabłonne t. III, 348. Rajówka 1. zaśc. , pow. wilejski, w 1 okr. pol. , gm. Chotenczyce, okr. wiejski Karpowicze, o 10 w. od gminy, 6 dusz rewiz. ; należy do dóbr Zaborze, Hrehorowiczów. 2. R. , fol i dobra nad rzką Bułachówką, pow. wilejski, w 3 okr. pol. , gm. Porpliszcze, okr. wiejski Rajówka, o 82 w. od Wilejki, 173 mk. kat. ; własność ks. Witgensteina. W skład okręgu wiejskiego wchodzą wsie Porpliszcze, Osinówka, Czeczuki i Kozły. 3. R. , dwie wsie i fol. nad rz. Morocz, pow. słucki, w 3 okr. pol. kopylskim, gm. Pociejki, w pobliżu gościńca z mka Cimkowicz do Nieświeża. Wś MałaR. ma 16 os. ; WielkaR. 27 osad. Fol. do 1874 r. należał do ordynacyi kleckiej ks. Radziwiłłów, odtąd przyłączony do ordynacyi nieświeskiej, razem z fol. Karolin ma około 49 włók; miejscowość lekkofalista, małoleśna, grunta urodzajne, szczerkowe. W 1775 r. był zatarg o R. pomiędzy Kurzenieckiemi, więc stanęła konstytucya o załatwienie tej sprawy ob. Vol. Leg. , VIII, 817. 4. R. Mała, wś i fol. nad bezim. rzką, pow. słucki, przy gośc. poczt. nieświeskosłuckim. Wś ma 16 osad pełnonadziałowych; folw. dziedzictwo Półjanowskich, 17 1 2 włók, w glebie pięknej; miejscowość dość leśna. 5. R. , wś, pow. mścisławski, posiada kaplicę kat. par. Mścisław; własność Hajków, dziś Anny Tołpyzyny, 1042 dz. ziemi dworskiej, dwa młyny. Pomiędzy mieszkańcami wielu żydów. 6. R. , wś, tamże, własność Henryka Tołpyhy; młyn i folusz. 7. R. , wś, tamże, własność Konstantego Abakanowicza, 317 dzies. J. Krz. A. Jel. Rajówka al. Rajewka, wś nad strum. t. n. , uchodzącym zaraz za wsią do rzki Białki, pow. radomyski, odl. 5 w. od wsi Rakowicze a 11 w. od Stawiszcz par. praw. , lasami oto Rajmundowo Rajmuntowice Rajna Rajniszki Rajnów Rajnówka Rajówka Rajsko Rajowo Rajpole Rajpol Rajowo Rajpols Rajściuki Rajsda Rajsk Rajska Rajskie czona, ma 164 mk. prawosł. oprócz katol i in. wyznań, nadzielonych 76 dz. ziemi, ocenionej na 576 rs. , z której opłacają rocznie 32 rs. 76 kop. wykupu. W pobliżu wsi, w uroczysku Staryckie, znajduje się młyn krupczatny, w uroczysku zaś Cybel smolarnia. Należy do dóbr Miasteczko. Rajowo 1. wś w spisie z 1866 r. zaśc, pow. dzisieński, w 4 okr. pol. , gm. Mikołajów, okr. wiejski Hołomyśl, o 8 w. od gminy a 11 w. od Dzisny, ma 2 dm. , 38 mk. w 1864 r. 9 dusz rewiz. ; należy do dóbr Waśkowszczyzna, Orańskich. 2. R. , uroczysko, pow. wołkowyski, w 1 okr. pol. , gm. Izabelin, o 17 w. od Wołkowyska. J. Krz, Rajpol 1. fol. , pow. dzisieński, w 4 okr. poi, gm. Jazno, okr. wiejski Krasnopol, o 16 w. od Dzisny, ma 1 dm. , 9 mk. katol. ; własność Hrehorowiczów. 2. R. , po łotew. Rajpols, wś w pow. dyneburskim, parafii agłońskiej, własność Borowskiego. 3. R. , po łot. Rajpols, kościół i plebania bez wsi, pow. lucyński, o 18 wiorst od Lucyna, niegdyś dobra koronne, należące do ststwa lucyńskiego. Dominikanie posińscy ob. Posiń założyli tu pod koniec XVII w. kapliczkę, następnie Borchowie wznieśli w 1779 r. kościół paraf. p. w. Jana Chrzciciela. Kościół ten w 1865 r. zapieczętowano a parafią zniesiono. Atoli po kilkunastu latach, na usilną prośbę włościan, dozwolono w nim odprawiać od czasu do czasu nabożeństwo, lubo już nie stanowi on oddzielnej parafii a wchodzi w skład parafii lucyńskiej. Do 1865 r. liczono w R. 2700 parafian. Kościół drewniany, słynie w okolicy cudownym obrazem cierpiącego Zbawiciela. Rajpole 1. zaśc. szl. , pow. dzisieński, w 3 okr. pol. , o 26 w. od Dzisny, 1 dm. , 4 mk. prawosł. 2. R. , wś rząd. nad jez. Dapy, pow. trocki, w 2 okr. pol. , o 26 w. od Trok, 3 dm. , 91 mk. 6 prawosł. , 85 katol. . W XVII w. należała do dóbr Bołbiany ob. . J. Krz. Rajpols, ob. Rajpol. Rajściuki, zaśc, pow. wileński, w 3 okr. poi, gm. Janiszki, okr. wiejski i dobra ks. Witgensteina Baranowo, o 17 w. od gminy, 3 dusze rewiz. Rajsda, rzka na pruskiej Litwie, w pow. darkiejmskim, dopływ Skardupy, która złączywszy się z Jodupą wpada do Auksumy. Rajsk, wś, pow. bielski gub. grodzieńskiej, w 2 okr. pol. , gm. Rajsk, o 8 w. od Bielska. Rajska Brama, futor pod Kamieńcem, własność niegdyś i miejsce zamieszkania poety Stacha z Zamiechowa Starzyńskiego. Rajskie z Sakowczykiem, wś, pow. liski, wznies. 429 mt. n. p. m. , na lewym brzegu Sanu, tworzącego w tem miejscu silne zagięcia przy omijaniu stromo w dolinę rzeki spadających ścian pasma górskiego, ciągnącego się w kierunku połud. wschodnim i tworzące go dział wodny Sanu i Dniestru a przedzielo nego doliną Czarnej Solotwiny dopł. Saru z praw. brzegu. Część połudn. zwana Odryt i półn. Ostre, ciągną się po za Lutowiska po Dniestrzyk Dubowy, a na lewym brzegu Sa nu, wrzynającego się doliną poprzeczną, po Solinę. Na płd. zach. od wsi szczyt Tousta 748 mt. , na zach. Kiczera 605 mt. , od płd. szczyt Odrytu 752 mt. , od wschodu stoki dochodzące 562 mt. Na zach. od wsi 444 mt. nad pot. Touste leży wólka Sakowczyk z mu rowaną cerkwią. Wś graniczy na płd. z Ho rodkiem Gródek, na wsch. przez San z Chrewlem 6 Hm. , na płd. ze Studennem. Na zach. i wschód oblewają obszar wsi Solinka i San. R. ma parafią gr. kat. należącą do dyec. przemyskiej, dek. zatwarnickiego, która obej muje Horodek Gródek, Studenne i Sakow czyk. Rz. katolicy należą do par. w Wołkowyi. Wś R. ma 111 dm. , 772 mk. , Sakow czyk 26 dm. , 189 mk. ; obszar wiek. posiadł. Urszuli hr. Gołejewskiej 4 dm. , 21 mk. Z ogółnej liczby 793 mk. jest 11 rz. kat. , 728 gr. kat. i 54 izrael. Obszar wiek. pos. wynosi 256 roli, 48 łąk, 73 past. i 590 mr. lasu; pos. mn. 733 roli, 98 łąk i 114 mr. past. Do pos. mniejszej zalicza się także 84 roli, 7 łąk i 12 mr. pastw. , stanowiących uposażenie probo szcza. Wś istniała już w pierwszej połowie XV w. pod nazwą Ralskije i należała do kom pleksu dóbr Kmitów z Sobienia od r. 1441 A. G. Z. , XI, str. 178, Nr. 1370; str. 382 i 420 Nr. 3348. Mac. Rajsko 1. wś i dwa fol. , pow. kaliski, gm. Marchwacz, par. Rajsko, odl. od Kalisza 16 w. , posiada kościół par. murowany, wiatrak. Wś ma 15 dm. i wraz z wsią Janików 80 mk. ; fol. lit. A 3 dm. , 15 mk; fol. lit. B 5 dm. , 12 mk. W 1827 r. było w ogóle 20 dm. , 119 mk. W 1873 r. fol. i wś R. lit. A rozl. mr. 277 gr. or. i ogr. mr. 252, łąk mr. 18, nieuż. mr. 7; bud. mur. 1, z drzewa 9. Wś R. os. 21, z gr. mr. 37. W 1878 r. fol. R. lit. B rozl. mr. 164 gr. or. i ogr. mr. 152, łąk mr. 3, lasu mr. 2, nieuż. mr. 7; bud. z drzewa 11; wiatrak. Kościół paraf. p. w. św. Michała i św. Walentyna założony został podobno w XII w. Napis na dzwonie podaje 1174 r. Jakkolwiek sam tekst napisu ob. Łaski, Lib. Ben. , II, 8, przypisek wydawcy nasuwa wątpliwość co do dokładnego odczytania daty, starożytność parafii jest wielce prawdopodobną. Akta konsystorza gnieźn. wspominają pod 1434 r. kościół ten jako dawny. Już na początku XVI w. słynął tu cudami obraz św. Anny. W 1607 r. wzniesiono na miejsce zrujnowanego drewnianego nowy murowany, dotąd stojący. Fundatorami byli zapewne Rajscy h. Korab, dziedzice wsi, W 1745 r. pleban a zarazem dziedzic wsi Jan Kobierzycki, kanonik kaliski, odnowił kościół i założył szpital na 5 ubogich. Ostatnia restauracya dokonaną była w 1868 r. Według Lib. Ben. Łaskiego była przy ple banii szkoła już w XVI w. ; pleban miał swój łan roli a drugi w Janikowie. Według reg. pob. pow. kaliskiego z r. 1579 Bartłomiej Ja nikowski miał 1 2 łanu, Jan Kobierzycki 2 1 2 łan. , 4 zagr. , część Manikowskich 1 2 łanu, 1 zagr. , część Liubońskich 1 2 łanu, 1 zagr. Wielkop. , I. 126. R. par. , dek. kaliski, 3360 dusz. 2. R. , pustkowie i młyn nad rz. Wartą, pow. częstochowski, gm. Wancerzów, par. Mstów, odl. 14 w. na wschód od Częstocho wy. Os. ma 5 dm. , 62 mk. , 15 mr. włośc; os. młyn. 3 dm. , 8 mk. , 55 mr. dwor. ; oddzieloną została od dóbr Wancerzów. Była tu mała bibularnia. 3. R. Duże wś, os. młyn. i os. karcz. , przy źródłach rzki Luciąży, pow. piotr kowski, gm. Rozprza, par. Mierzyn, odl. 1 2 mili na płd. wschód od Rozprzy st. dr. żel. warsz. wiedeń. . Wś ma 15 dm. , 128 mk. , 115 mr. ; os. 1 dm, , 3 mk. , 5 mr. włośc; os. młyn. 1 dm. , 3 mk. , 34 mr. dwor. ; karcz. 1 dm. , 4 mk. , 5 mr. dwor. W 1827 r. 15 dm. , 140 mk. 4. R. Małe, wś i b. os. karcz. , pow. piotrkow ski, gm. Rozprza, par. Mierzyn. Wś ma 22 dm. , 167 mk. , 151 mr. ; b. os. karcz. 1 dm. , 3 mk. , 5 mr. dwor. W 1827 r. było w ogóle 14 dm. , 92 mk. Folw. ma 1 dm. , 3 mk. , 50 mr. Na początku XVI w. R. duplex daje dziesięciny z łanów kmiecych i folw. plebanowi w Mierzynie Łaski, L. B. , II, 193. Według reg. pob. pow. piotrkowskiego z r. 1552 1553 wś Rajsko major, w par. Mierzin, w części Jana Muchy, miała 1 os. Jakub Mucha 1 łan. Część Zuzanny 1 2 łanu. Rajsko minor w części Ma teusza Rajskiego 3 osad, 1 2 łanu, Jan Zgadka 1 łan, Mateusz Zaleski 1 łan Pawiński, Wielkop. , II, 253 i 254. 5. R. , fol. , pow. jędrze jowski, gm. i par. Sędziszów. W połowie XV w. należała do par. Sędziszów, była własno ścią Piotra Rosznickiego h. Lis, miała łany km. , z których dziesięcinę wartości 12 grzyw. , dawano do Sędziszewa Dług. , L. B. , II, 70. Według reg. pob. pow. krakowskiego z 1490 r. wś R. , w par. Slęcin Slączyn stanowiła je dną całość z Wolą Sędziszowską Pawiński, Małop. , 436. Br. Ch. Rajsko 1. wś, pow. wielicki, par. rz. kat. w Kosocicach a urząd poczt. w Wieliczce odl. o 7 klm. . Wioska leży w okolicy pagórkowatej, przy drodze z Wieliczki do Borka Falęckiego, łączącej się tam z gościńcem z Krakowa do Myślenic i Izdebnika. Graniczy na zach, ze Swoszowicami, na wsch. z Kosocicami, na płn. z Kurdwanowem Górnym a na płd. z Soboniowicami. Liczy 84 dm. i 562 mk. ; 656 rz. kat. i 6 izrael. W tej liczbie na obszarze wiek. pos. J. Starowiejskiej 1 dm. i 34 mk. Obszar większy obejmuje 159 roli, 23 łąk i ogr. , 17 past. i 123 mr. lasu; pos. mn. 166 roli, 32 łąk, 20 past. i 8 mr. lasu. Za Długosza L. B. , I, 146 był tu łan kmiecy, karczma z rolą i predium, które kmiecie i karczmarz uprawiali. W 1581 r. Pawiński, Małop. , 41 należała do Sthokowskich, skła dała się z 2 łanów kmiecych, 5 zagród bez roli, 7 komorników bez bydła, 1 łanu roli i huty siarczanej, przy której było 1 koło, 1 towarzysz. 2. R. , wś, pow. brzeski, w ró wninie nadwiślańskiej, wznies. 183 mt. npm. , na praw. brzegu. Uszwi, o 7, 5 klm. na wschód od Uścia Solnego a 4 klm. na płd. zach. od Szczurowy par. i urz. poczt. . Składa się z dwóch grup chat, północnej, zwanej R, Małe, i południowej R. Wielkie. Na południe przy piera do dużego boru Niedźwiadki, t. j. pół nocnej części Bratucickiego lasu, na zachód graniczy ze Strzelcami Wielkiemi, na płn. ze Strzelcami Małemi a na wschód z Niedzieliskami. Ma dosyć duży staw. Składa się z 57 dm. , 256 mk. , 240 rz. kat. i 16 izrael. Obszar wiek. pos. hr. Zamoyskiego obejmuje 115 roli, 38 łąk i 51 mr. past. ; obszar mn. 86 roli, 42 łąk i 99 mr. past. Jako attynencya Ra dłowa należała do bisk. krakowskiego. Ist niała już w XIV w. , bo dokumentem z 2 marca 1391 Kod. kat. krak. , wyd. Piekosińskiego, II, 155 zrzekł się przed Spytkiem z Melsztyna, woj. i ststą krak. , Mikołaj Wątróbka ze Strze lec praw, które miał do tej wsi. Za Długosza L. B. , II, 138 było tu sołtystwo i małe za grody, których dziesięciny oddawane bisku pom, szacowano na 2 grzywny. W 1581 r. Pawiński, Małop. było 7 chałupników i soł tys na połowie łanu a 1536 r. 7 zagrod. na małych półłankach, którzy płacili czynszu po fertonie. Sołtys miał parcele i szósty denar z czynszów. . Mac. Rajsko z Budami, wś, pow. bialski, na lewym brzegu Soły, przy drodze z Oświęcima 4, 5 Mm. do Biały, 245 mt. wznies. Budy leżą dalej ku południowi. Dwa potoki, uchodzące z praw. brzegu do Wisły, biorą swe źródła jeden powyżej R. , drugi w pobliżu Bud. Tor kolei ces. Ferdynanda przecina obie osady. Jest tu szkoła ludowa niezorganizowana. R. należy do parafii w Oświęcimiu; liczy 113 dm. i 616 mk. , z czego Budy 13 dmi 31 mk. a dwór 8 dm. , 24 mk. ; 600 rz. kat. , 1 prot. i 15 izrael. Pos. wiek. spadkob. K. Zwillinga wynosi 388 roli, 43 łąk i ogr. , 52 past. i 88 mr. lasu; pos. mn. 298 roli, 26 łąk, 90 past. i 28 mr. lasu. Za Długosza L. B. , II, 225 była własnością Michała Skedzenskiego i dziesięciny płacono mansyonarzom w Oświęcimiu. Według reg. pob. pow. szląskiego z r. 1581 wś R. , w par. Oświecim, własność Stanisława Rajskiego, miała 4 łany km. , 7 zagr. z rolą, 2 Rajsko Rajsko Rajspol Rajstele Rajszajcie Rajsze Rajszele Rajszew Rajszupie Rajszupka Rajsków Rajtarowice zagr. bez roli, 3 komor. z bydł. , karczm, jako zagr. Pawiński, Małop. , 97. Graniczy na płn. z Brzezinką i Pławami, na wsch. z Harmężami, na płd. z Brzeszczem, Przecieszynem i Wilczkowicami. Mac. Rajsków, wś, kol. i os. przy ujściu Swędrni do Prosny, pow. kaliski, gm. Tyniec, par. Kalisz, odl. od Kalisza 1 w. Wś ma 32 dm. , 177 mk. ; kol. ma 28 dm. , 140 mk. ; os. 1 dm. , 3 mk. W 1827 r. było w ogóle 23 dm. , 221 mk. Wspominana w dok. z 1136 r. Według reg. pob. pow. kaliskiego z r. 1579 wś Raj sko w par. Kalisz, miała 22 zagr. , 2 rzeźników Pawiński, Wielkop. , I, 121. W 1872 r. fol. R. i Rypinek rozl. domin. mr. 261. W skład dóbr poprzednio wchodziły wś R. os. 27, z gr. mr. 251; kol. R. os. 27, z gr. mr. 52; wś Rypinek os. 12, z gr. mr. 265; wś Stare Miasto os. 21, z gr. mr. 78; wś Tyniec os. 2, z gr. mr. 3. Br. Ch. Rajsnerówka, fol. na obsz. dwor. Laszek Górnych, pow. bóbrecki. Rajspol, fol. nad rz. Usą, praw. dopł. Berezyny, pow. ihumeński, w 3 okr. pol. berezyńskim; gm. Jakszyce; miejscowość poleska, grunta lekkie, łąk wielka obfitość. A. Jel. Rajstele 1. fol. szl. , pow. wileński, w 6 okr. poi, o 3 w. od Wilna, 1 dm. , 27 mk. kat. 2. R. , fol. , tamże, o 3 w. od Wilna, 1 dm. , 31 mk. katol. Rajszajcie, wś, pow. telszewski, w 4 okr. poi, o 7 w. od Telsz. Rajsze 1. wś nad jez. , pow. wileński, w 1 okr. pol. , gm. Rzesza, okr. wiejski i dobra Fryczyńskich, Zameczek, o 17 w. od gminy a 6 w. od Wilna, ma 4 dm. , 41 mk. kat. w 1864 r. 6 dusz rewiz. . 2. R. , wś, pow. nowoaleksandrowski, w 5 okr. pol. , o 70 w. od Nowoaleksandrowska. 3. R. 1 i 2, dwie wsie, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol, , o 66 w. od Nowoaleksandrowska. Rajszele, zaśc, pow. wileński, w 1 okr. ; pol. , gm. Rzesza, okr. wiejski Zameczek, o 17 w. od gminy, 2 dusze rewiz. ; należy do dóbr Bujwidziszki, Tyzenhauzenów. Rajszew al. Rojszew, wś włośc, pow. warszawski, gm. Jabłonna, par. Chotomów, ma; 317 mk. , 638 mr. W spisie z 1827 r. wś Royszew ma 15 dm. , 228 mk. Rajszupie, wś i os. , pow. maryampolski, gm. Jaworowo, par. Maryampol, odl. od Maryampola 10 w. , ma 20 dm. , 216 mk. Os. R. powstała z uwłaszczonych osad, rozl. mr. 174 gr. or. i ogr. mr. 111, łąk mr. 56, past. mr. 4, nieuż. mr. 3; bud. z drzewa 9. Rajszupka, pow. maryampolski, gm. Kwieciszki, par. Maryampol, odl. od Maryampola 9 w. , ma 8 dm. , 84 mk. Rąjszyny, wś, pow. telszewski, w 1 okr. pol, o 12 w. od Telsz, Rajtarowice al. Rytarowice, rus. Rytarewyczi, miasteczko, pow. Samborski, 18 Mmna płn. zach. od sądu pow. w Samborze, 8 klm. od urzędu poczt. w Krukienicach, leży pod 49 38 płn. szer. a 40 46 wsch. dłg. od F. Na wschód leżą Sadkowice, na płd. Wola Baraniecka i Brześciany, na zach. Rogoźno, na płn. zach. Bolanowice, na płn. wsch. Krukienice i Chlipie 3 ostatnie w pow. mościskim. Przez R. przechodzi główny dział wodny europejski. Przeważna, płd. wsch. część wsi leży w dorzeczu Dniestru za pośrednictwem Błażewki dopływu Strwiąża, zasilonej kilkoma małemi strugami ze środkowej części obszaru. Z pośród tych dopływów znaczniejszy pot. Rudki, płynący wzdłuż granicy od Sadkowic. Mniejsza, lesista, półn. część obszaru należy do dorzecza Wisły za pośrednictwem strug, podążających na półn. ku dopływom Wiszni Sanowej. Najznaczniejszą z nich jest Zazawka, płynąca wzdłuż granicy płn. zach. średnia wyniosłość działu wodnego wynosi 319 mt. Płn. zach. część obszaru opada ku płn. zach. do 300 mt. a cześć płd. wsch. ku dolinie Błażewki do 280 mt. Grupa domów z folw. zwie się Marudką. Rozróżniamy tu prócz tego wólki Michalewszczyznę, Na Folwarku, Pod Cerkwią, Podlesie, Władypol i część Załuże. Własn. większa Maciej Zenon Serwatowski ma roli or. 652, łąk i ogr. 299, past. 81, lasu 283 mr. ; wł. mn. roli or. 744, łąk i ogr. 179, past. 85 mr. W r. 1880 było 198 dm. , 1038 mk. w gminie, 8 dm. , 43 mk. na obsz. dwor. ; 77 rz. kat. , 914 gr. kat. , 86 izrael. , 4 innych wyznań; 113 Polaków, 959 Rusinów, 9 Niemców. Par. rz. kat. w Krukienikach, gr. kat. w miejscu, dek. mościski Do parafii należą Rogoźno i Sadkowice. Jest cerkiew murowana p. w. św. Bazylego i szkoła etat. lklasowa. W konstytucyach sejmu walnego koron. z r. 1633 Vol. Leg. , 1859, III, 824 czytamy Mając przełożono od posłów województwa ruskiego, iż naznaczenie cła na poprawę gaci brześciańskiej i rajterowskiej, sumpty wielkie, które tam urodzony Andrzej Bogucki, kasztelan sanocki, i panny zakonne klasztoru Samborskiego podejmują, żadną miarą wydołać nie mogą, przeto znowu rewizory nasze do uznania tego i postanowienia myta naznaczamy, którzy aby nam i Rzpltej naszej na przyszłym da Bóg sześćniedzielnym sejmie o wszystkiem dostatecznie referowali, mieć chcemy. Żegota Pauli Starożytności galicyjskie, Lwów 1840, str. 36 podaje Koło R. znaleziono okrągłą, niepolewaną misę, z piaskowej, żółtej gliny, mającą 4 cale wysokości, a w przecięciu u góry pół stopy i dwa cale, u dna zaś 3 1 2 cala szerokości, , i popielnicę takiej że samej roboty co i misa, napełnioną białemi, skalcynowanemi Rajsków Rajsnerówka Rakandzie Rakiewicze Rakarz Rakecy Rajtarówka Rakiszki Raki Rakietka Rakelwitz Rakińce kościami, 9 cali wysoką, znacznie węższą u góry, najszerszą w środku 2 stopy a zwężającą się znowu ku dołowi. Popielnicę tę i misę złożyła p. Julia z Dzierzkowskich Cieńska w zakładzie im. Ossolińskich we Lwowie. Lu. Dz. Rajtarówka al. Czerna, wś i fol. , pow. stopnicki, gm. Łubnice, par. Beszowa. Folw. wchodzi w skład dóbr Łubnice; wś ma 9 os. , 294 mr. Rajtary, fol. poduchowny, pow. włoszczowski, gm. i par. Moskarzów. Nabyty od rządu za 1637 rs. około 1870 r. , ma 80 mr. obszaru. Rajuny 1. okolica i dobra, pow. poniewieski, w 1 okr. pol. , o 17 w. od Poniewieża. 2. R. , okolica, pow. poniewieski, w 3 okr. pol. , o 40 w. od Poniewieża. Rajzgi, wś, pow. szawelski, gm. Szawle, o 9 w. od Szawel. Rajzgie, jez. w pow. szawelskim, z którego właściwie wypływa Dubissa, może jako dalszy ciąg strumienia Szwentupis, biorącego początek z błota Turule. Jezioro to połączone jest strugą z jez. Gudele. Ma ono brzegi odkryte i dno piaszczyste. Poławiają się w niem szczupaki, okonie i płocie. Rak 1. os. młyn. nad rzką Blanówką, pow. będzińskie gm. Włodowice Poręba Mrzygłodzka, par. Mrzygłód, 1 dm. , 7 mk. , 117 mr. dworskich. 2. R. , wś włośc, pow. rypiński, gm. i par. Skrwilno, odl. o 19 w. od Rypina, ma 28 dm. , 167 mk. , 545 mr. Rak 1. chutor, pow, kijowski, w 1 okr. pol. , gm. Borodzianka, o 64 w. od Kijowa, ma 29 mk. , 22 dz. ziemi ornej i 579 dz. lasu. Własność ks. Elżbiety Trubeckiej, dziedziczki wsi Gawrońszczyzny. 2. R. al. Ludwinówka, chutor nad ruczajem Piaskówką, pow. kijow ski, o 2 w. od wsi Majdanówki, par. prawosł. Zabujanie, ma 60 mk. Własność dawniej Rościszewskich, dziś ks. Trubeckich. Ob. też Ludwinówka 3. . J. Krz. Rakanciszki, wś włośc. nad stawem i dobra skarbowe, pow. wileński, w 6 okr. pol. , gm. Mickuny, okr. wiejski Łoźniki, o 8 w. od gminy a 6 w. od Wilna. Wś ma 7 dm. , 57 mk. kat. w 1864 r. 45 dusz rewiz. , fol. zaś 1 dm. i 28 mk. kat. W pobliżu st. dr. żel. warsz. petersburs. i lipaworomeńskiej, zwana Wilejka ob. . W XII w. przodek książąt Holszańskich miał tu zbudować zamek na górze. Niegdyś dzierżawa królewska, następnie sta rostwo niegrodowe rakanciskie al. rakancieskie. W 1633 r. było we władaniu Stefana Paca, który ceduje żonie swej Maryannie z Rudominów. Dnia 15 lipca 1636 r. hojnie ugaszcza króla Władysława. W 1642 r. Maryanna Pacowa, podkanclerzyna, ustępuje to ststwo synowi swemu Mikołajowi Pacowi. Od 1766 r. posiadał je Zyberg, opłacając zeń kwarty 1406 złp, 24 gr, a hyberny 800 złp. Rakandzie, wś, pow. szawelski, gm. Gruździe, o 25 w. od Szawel. Rakarka, rzka, prawy dopływ Widawy dopł. Warty. Płynie przez Bełchatów i Grocholice w pow. piotrkowskim, wpada za Rzęsawą do Widawy. Rakarz, pow. ostrowski, gm. Poręba, par; Brok. Rakecy łuż. , niem. Koenigswarthe. Rakelwitz al. Rackelwitz niem. , ob. Racławki. Raki 1. wś włośc. nad rz. Orzyc, pow. makowski, gm. i par. Krasnosielc, ma 46 os. , 836 mr. W 1827 r. było 34 dm. , 299 mk. Wchodziła w skład dóbr Krasnosielc. 2. R. Modzele, pow. płoński, ob. Modzele, Raki, wś, pow. lidzki, w 4 okr. pol. , gm. Zabłoć, o 50 w. od Lidy a 15 w. od Wasiliszek, ma 7 dm. , 70 mk. katol. , Raki, wś, pow. nowogródwołyński, gm. Ostropol ob. t. VII, 694. Raki, potok, powstaje w gm. Boryni, pow. turczańskim, z pod góry Madracza 786 mt. ; płynie dolina górską i ubiegłszy 4 klm. wpada do Stryja z lew. brzegu. Br. Ch. Rakiany, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 1 okr. pol. , o 30 1 2 w. od Nowoaleksandrowska. Rakiciszki, wś i dobra, pow. poniewieski, w 2 okr. pol. , o 29 w. od Poniewieża. Rakietka, struga w pow. kozienickim, pod Jedlnią. Rakiewicze, wś przy ujściu Retymli do Osy, dopł. Wołowni, pow. nowogródzki, gm. Lubcz, przy gościńcu z Niańkowa do Wsielubia, ma 13 osad; miejscowość wzgórzysta, bezleśna, grunta wyborne pszenne, łąki piękne, młyn. A. Jel. Rakińce, wś włośc, pow. wilejski, w 1 okr. pol. , przy b. dr. pocztowej z m. Sosienki do gr, pow. borysowskiego, o 45 w. od Wilejki, ma 19 dm. , 258 mk. Rakiszki 1. wś, pow. trocki, w 2 okr. pol. , gm. Kronie, okr. wiejski Kowale, 82 dusz rewiz. ; należy do dóbr Kowale, dawniej Wawrzeckich, dziś Chrapowickich. 2. R. , zaśc. szlach. , pow. trocki, w 2 okr. pol. , o 41 w. od Trok, 1 dm. , 20 mk. osadników wielkorosyjskich. 3. R. , wś szl. , pow. wileński, w 4 okr. pol. , o 36 w. od Wilna, 4 dm. , 62 mk. 54 katol. , 1 prawosł, 5 żydów. 4. R. , sioło, pow. kowieński, w 3 okr. pol. , o 22 w. od Kowna. 5. R. , żmujdz. Rokiszkis, mko, dwór i wś nad rzką Łaukupą, pow. nowoaleksandrowski, na pograniczu Kurlandyi, w 4 okr. pol. , gm. i par. kat. Rakiszki, o 50 w. od Nowoaleksandrowska a niespełna 3 w. od st. dr. żel. lipaworomeńskiej Rakiszki, ma w 1885 r. 187 dm. , 2649 mk. 1285 męż. i 1364 kob. bez dworu i wsi, liczącej 26 chat gospodar Rakiany Rakarka Rakiciszki Rajtarówka Rajtary Rajuny Rajzgi Rajzgie Rak Rakanciszki Rakitna Rakita czych. W 1859 r. było tu 460 mk. W mku znajduje się kościół kat. par. , 4 domy modlitwy żydowskiej zarząd okr. pol. stanu, zarząd gminy, szkółka, sędzia pokoju, sędzia śledczy, komisarz do spraw włościańskich, urzędnik akcyzny, st. pocztowa. Oprócz tego we dworze jest główna administracya klucza rakiskiego dóbr hr. Przeździeckiej, przytułek dla 16 kalek, szkoła organistów, towarzystwo wkładowozaliczkowe, kasa emerytalna dla oficyałistów i czeladzi. W 1859 r. we wsi był browar, młyn i wiatrak. Handel drobny pośredniczący, głównie lnem; targi co piątek i kilka większych do roku. W mku zamierzono wystawić cerkiew ze składek, na co wyznaczono już odpowiedni plac. Kościół par. kat. p. w. św. Mateusza Apostoła opatrzył pierwotnie funduszem Aleksander Jagiellończyk, a w 1516 r. Zygmunt I nadanie poprzednika swego znacznie powiększył. Następny kościół, drewniany, wzniosła w 1708 r. podług Balińskiego w 1716 r. Helena z Wojnów Tyzenhauzowa, wwdzina mścisławska. Gdy ten zgorzał w 1864 r. , nabożeństwo odbywało się do 1877 r. w szopie zbudowanej czasowo na cmentarzu grzebalnym, poczem w 1868 r. Rajnold hr. Tyzenhauz rozpoczął budowę świątyni murowanej w stylu gotyckim, z czerwonej cegły, na zewnątrz nietynkowanej, którą siostra i spadkobierczyni jego Marya hr. Przeździecka, pod kierunkiem architekta Jerzego Wernera z Tyrolu dokończyła. Z lewej strony dobudowała prześliczną wieżę, gdzie umieszczone są dzwony i zegar z cyferblatem i wskazówkami na trzy strony, zrobiony w Strasburgu, z prawej zaś strony postawiła murowaną kaplicę w kształcie rotundy, ze sklepem grzebalnym, niezależnie od krypty, przeznaczonej na groby familijne pod wielkim ołtarzem kościoła. Kościół poświęcony został 22 października 1885 r. przez kś. biskupa Pallulona, przy licznym zjeździe okolicznych mieszkańców. Na pamiątkę konsekracyi kościoła rozdawany był umyślnie w tym celu wybity medal. Wnętrze kościoła wspaniale wykończone w stylu gotyckim; odznacza się zwłaszcza ambona, wielki ołtarz z bronzu, sprowadzony z Belgii, konfesyonał, ławki w prezbiteryum i nawie kościoła, organy i prześliczne okna malowane w Wiedniu. Paraf. katol. , dek abelskiego, ma 7019 wiernych, kaplicę na cmentarzu grzebalnym przy wsi Rakiszkach i filią w Okniście, p. w. św. Ignacego, wzniesioną z drzewa w 1774 r. przez hr. Tyzenhauza. R. stanowiły niegdyś dobra lenne, później dziedziczne własność hr. Tyzenhauzów, a po śmierci ostatniego z nich Rajnolda w 1880 r. przeszły na siostrę jego Maryą hr. Przeździecką. Dnia 15 maja 1831 r. zaszła pod R. potyczka pomiędzy oddziałami Lisieckiego i Grotkowskiego a korpusem Litwinowa. Gmina R. składa się z 10 okr, wiejskich, obejmuje 172 wsi i liczy 4032 mk, włościan. Okrąg policyjny obejmuje 10 mia steczek, 344 wsi, 286 zaśc. i 14, 323 mk. wło ścian. Dobra Rakiszki słyną z produkcyi wy bornego lnu, zwanego w handlu koroną i lnem rakiskim. Bo dóbr należy awulsa Ju lianów, Wysoki Dwór, Wederowszczyzna, Oknista, Łukszty, Ignalin, Skiemiany, Rakiszeczki, Dogile, Łasze, Skrobiszki, Litwiniszki, Komaje i Pietraszyszki, zawierają w ogóle 24, 617 dzies. ziemi dworskiej. W dobrach znajduje się 3 młyny, 7 jezior i 29 karczem; dochód wykazany jest na 35, 125 rs. St. Ra kiszki dr. żel. lipaworomeńskiej, na przestrze ni Kałkuny i Radziwiliszki, pomiędzy sta cyami Abele a Poniemuniek, odległą jest o 57 w. od Kałkun a 131 w. od Radziwiliszek, 6. R. , dobra, wchodziły niegdyś w skład sstwa Poswol, w pow. poniewieskim, ob. t. VIII, 855. 7. R. , folw. , pow. szawelski, gm, Gruździe, o 37 w. od Szawel. 8. R. , wś, pow. telszewski, w 3 okr. poi, o 60 w. od Telsz. J. Krz. Rakita, zaśc, pow. wileński, w 4 okr. pol. , gm. Worniany, okr. wiejski i dobra Minejków Dubinki, o 10 w. od gminy, 5 dusz rewiz. Rakita, rzeczka w pow. głuchowskim gub. czernihowskiej, ob. Połoszki. Rakitka al. Gniła, prawy dopływ Noteci, w pow. wyrzyskim, wypływa z jeziora Zabartowo i uchodzi do Noteci połączywszy sięz rzeczką Gniłą. Rakitka al. Kamionka, folw. , pow. dzisieński ob. t. III, 780. Rakitna, Rokitna, rzeczka w pow. homelskim, lewy dopływ rz. Ipuci; płynie od Horoszówki, Rakitna, wś nad rz. t. n. , dopł. Prutu, pow, chocimski gub. bessarabskiej, par. Chocim, przy drodze z Rewkowiec do Kalinkauc, ma 212 dm. w 1864 r. , cerkiew drewnianą, posterunek straży celnej; własność klasztorna. Rakitna, dopływ Prutu, ob. Rokitna. Rakitnica al. Rokitnica, sioło, pow. kowelski, na płd. wschód od Kowla, na płn. wschód od Kupieczowa w pow. włodzimierskim, niegdyś dobra biskupów włodzimierskich. Ob. Arch. J. Z. R. , cz. I, t. 1 374. Rakitowica, szczyt w płn. rozgałęzieniach Dżumbiru, w Tatrach Niżnich, na płd. od wsi św. Jana, w hr. liptowskiem, na zach, brzegu Szczawnicy lew. dopływu Wagu. Wznies. 958 mt. Na płn. od niego szczyt Hradek 879 mt. , a na płd. Okruhła 1084 mt. a na płd. zach. Południca 1550 mt. . Br. G. Rakitowszczyzna, wś włośc, pow. wilejski, w 3 okr. pol. , gm. Wołkołata, okr. wiejski Birże, o 4 w. od gminy a 60 w. od Wilej Rakita Rakitka Rakitnica Rakitowica Rakitowszczyzna Rakobuty Rakobołty Rakłowice Raklowce Rakołupy Rakołauka Rakojedowszczyzna ki, ma 8 dm. , 38 mk. katol 15 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Firkowszczyzna. Był tu młyn wodny. Rakity, wś, pow. sieński, gm. Pustyń, ma 15 dm. i 96 mk. , z których 1 zajmuje się wyrobem naczyń drewnianych. Rakiwski, grupa zabudowań rota w gm. Kuczurmare, pow. czerniowiecki, ma 5 dm. i 22 mk. Br. G. Raklaniszki, ob. Reklaniszki. Raklewicze, wś, pow. słonimski, w 4 okr. pol. , gm. Zdzięcioł, o 50 w. od Słonima. Rakliszki 1. Nowe folw. nad rzką Solczyszcze, pow. lidzki, w 2 okr. pol. , gm. Aleksandrowo, okr. wiejski Rakliszki, o 51 w. od Lidy a 15 w. od Ejszyszek, ma 18 mk. katol. i 9 żydów; młyn wodny. 2. R. Stare, fol. nad rz. Solczą, tamże, o 54 w. od Lidy a 18 w. od Ejszyszek, ma 8 mk. katol. Należy do klucza horodeńskiego hr. Potockich. W skład okręgu wiejskiego wchodzą wsie Butrymańce, Redy, Skawidańce, Czurańce, Posol, Popiszki, Kolitańce, Rudnia, Gierkiszki, Kowalki, Poszyleny, Raściuny, Jurańce, Strzelce Strjelcy i Porojść, w ogóle 279 dusz rewiz. włośc. uwłaszczonych i 209 b. włośc. skarbowych. 3. R. , zaśc. , pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 51 w. od Nowoaleksandrowska. Raklowce, wś, pow. lidzki, w 1 okr. pol. , gm. Tarnowszczyzna, okr. wiejski Olżewo, o 5 w. od gminy a 8 w. od Lidy, ma 11 dm. , 94 mk. w 1864 r. 33 dusz rewiz. ; należy do dóbr Olżewo, hr. Keiserlinga. Rakłowice, niem. Rackelsdorf, wś i folw. , pow. mielicki, par. ew. Mielice. W 1842 r. 22 dm. , folw. , 163 mk. 4 katol, młyn wodny, smolarnia. Do R. należała osada Komlowe. Rakobołty, ob. Rakobuty. Rakobuty al. Rakobołty, wś, pow. kamionecki, odl. 21 klm. na płd. wsch. od Kamionki Strumiłowej, 7 klm. od sądu pow. i urz. pocz. w Busku. Na płn. zach. i płn. leżą Derewlany, na wschód Pobużany, na płd. wsch. Kup cze, na płd. zach. i zach. Rzepniów. Wś leży w dorzeczu Wisły za pośrednictwem Bugu, płynącego przez wschod, część wsi od płd. z Kupcza na płn. , przeważnie wzdłuż granicy. Zabudowania wiejskie leżą na lew. brzegu rze ki. W środku obszaru wznies. sięga do 233 mt. Własn. wiek. hr. Kazimierza Badeniego ma roli or. 7, łąk i ogr. 2, pastw. 1 mr. ; własn. mn. roli or. 749, łąk i ogr. 187, pastw. 17 mr. W r. 1880 było 105 dm. , 662 mk. w gminie 62 rzym. kat. , 584 gr. kat. , 16 izrael. ; wszy scy Rusini. Par. rz. kat. w Busku, gr. katol. w miejscu, dek. busecki, archidyec. lwowska. Bo par. należy wś Kupcze. We wsi cer kiew p. w. Uspienia N. M. P. i szkoła fi lialna. Lu. Dz. Rakocz, ob. Rakowce. Rakojady, mylnie Rakujady, , r. 1579 Rekoiadi, 1618 r. Rękojady, fol. do Roszkowa, pow. wągrowiecki, własność Dziembowskich odl. 3 klm. na wschódpółnoc od Skok, po praw. brzegu Wełnianki, w okolicy wzgórzystej i lesistej; par. i poczta w Skokach, okr. domin. Roszkowo, st. dr. żel. w Rogoźnie o 16 klm. ; ma 8 dm. , 146 mk. W r. 1392 prawował się Kraczek Raczek z Rakojad z Przybysławem Przysieckim; r. 1579 należały R. w jednej części do Piotra Przysieckiego i w drugiej do Jana Podarzewskiego, a w r. 1618 do Wojciecha Podarzewskiego i jednego z Przysieckich. Przy schyłku zeszłego stulecia właścicielem był Wincenty Swinarski. Rakojedowszczyzna, wś w płd. części pow. mińskiego, w gm. Samochwałowicze, niegdyś radziwiłłowska, ma 7 osad; miejsco wość falista, małoleśna, grunta szczerkowogliniaste. A. Jel. Rakołauka, ob. Rakowałki. Rakołupce al. Rakołupińce, mylnie Rakołupy, wś nad rz. Uszycą, pow. uszycki, w 2 okr. pol. Żwańczyk, gm. Gruszka, par. katol. Stara Uszyca, praw. Czabanówka, o 27 w. od Uszycy, ma 26 osad, 682 mk. z Czabanówką, 672 dzies. ziemi włośc, 775 dzies. dworskiej. Należy do Czabanówki ob. . Rakołupińce, ob. Rakołupce, Rakołupy, wś, fol. i dobra, pow. chełmski, gm. Rakołupy, par. rz. kat. Kuniów, odl. 18 w. od Chełma, posiada cerkiew paraf. pounicką, szkołę początkową ogólną. Na folw. gorzelnia parowa, z prod. roczną wartości do 50, 000 rs. , dwa młyny wodne. W 1827 r. było 54 dm. , 286 mk. Dobra Rakołupy składały się w 1886 r. z fol. R. i Nowy Folwark, nomenkl. Mańkowszczyzna, rozl. mr. 2392 fol. R. gr. or. i ogr. mr. 526, łąk mr. 185, pastw. mr. 2 lasu mr. 756, nieuż. mr. 51, razem mr. 1920; bud. mur. 24, z drzewa 54; płodozmian 13polowy; Fol. Nowy gr. or. i ogr. mr. 376, łąk mr. 44, lasu mr. 41, nieuż. mr. 11, razem mr. 472; bud. mur. 1, z drzewa 4; płodozmian 9polowy; las urządzony w kolei 80le tniej. W skład dóbr wchodziły poprzednio wś R. os. 32, z gr. mr. 336; wś Horodysko os. 44, z gr. mr. 794; wś Majdan Leśnianski os. 27, z gr, mr. 490; wś Ostrów os. 40, z gr. mr. 612; wś Majdan Ostrowski os. 53, z gr. mr. 955; wś Janówka os. 22, z gr. mr. 219; wś Kukawka os. 18, z gr. mr. 293; wś Majdan Kukawski os. 14, z gr. mr. 130; wś Plisków os. 41, z gr. mr. 844; wś Politówka os. 11, z gr. mr. 30; wś Leśniowice os. 36, z gr. mr. 687; wś Czamołozy os. 11, z gr. mr. 257; wś Siennica Rożanna os. 48, z gr. mr. 1130; wś Wola Siennicka os. 34, z gr. mr. 813; wś Wesołówka os. 8, z gr. mr. 37; wś Złośnica os. 6, z gr. mr, 52; wś Kozieniec os. 15, z gr. mr. Rakojady Rakity Rakiwski Rakity Rakołupce Raklaniszki Raklewicze Rakliszki Rakołupińce Rakocz Rakonica Rakołupy Rakoń Rakołupy Rakonianka 231; wś Browarówka os. 11, z gr. mr. 5. Od dóbr R. oddzielono w 1869 r. dobra Ostrów. R. gmina należy do s. gm. okr. IV we wsi Żmudź, st. pocz. Wojsławice, urz. gm. w Horodysku. W skład gm. wchodzą Czarnołazy, Horodysko, Janówka, Kasiłan, Kukawka, Kukawski Majdan, Kuniów, Leśniewice. Leśniewicki Majdan, Ostrów, Ostrowski Majdan, Pliskó, Politówka, Rakołupy, Sielec. Br. Ch. Rakołupy, ob. Rakołupce. Rakoń, szczyt w Tatrach nowotarskoo rawskich, wznies. 1879 mt. , na granicy Galicyi i Oraw, w grzbiecie ciągnącym się od Wo łowca 2065 mt. wprost na północ, a oddzie lającym doliną Chochołowską od Studziennej. Rozległy ztąd widok na dolinę pod Rohaczami, wierchy urwistych Rohaczów, Janoszkowe skały, w ogóle całą dolinę Studzienną. Z drugiej strony zaś widać całe Podhale, Be skidy od Sącza po źródła Wisły, również Ora wę jak na dłoni. Br. G. Rakonianka, polana i hale góralskie, w gm. Kamesznicy, pow. żywiecki, na płn. zach. stoku Górki Motykowej 792 mt. , nad pot. Głębówką, dopływem Jaruszówki. Br. G. Rakonica, rzeka, lewy dopływ Berauna, wpadającego z lew. brzegu do Mołdawy, dopływu Elby. Rakoniewice, niem. Rakowitz i Polnisch Freistadt nazwa nie ustalona, miasto, wieś, okr. wiejski, domin. i okr. domin. , pow. babimoski Wolsztyn, dekan. grodziski. Odl. 30 Mm. na płn. od Wschowy i 53 klm. na płd. zachód od Poznania, między Rostarzewem i Wielichowem, na trakcie poznańskocylichowskim, nad strugą spływającą do Obry; par. kat. i prot. , poczta i st. tel. w miejscu, st. dr. żel. w Wolsztynie o 11 klm. i w Opalenicy o 21 klm. Gleba tutejsza jest lekka, a spodek piaszczysty lub iłowaty; znachodzi się glina garncarska i torfowiska tu owdzie; lasy przeważnie iglaste. Miasto, w ścisłem znaczeniu, ma kościół protestancki, synagogę, aptekę, lekarza, towarzystwo pożyczkowe, złożone z 444 członków, 221 dmi 2019 mk. 554 katol. , 1289 prot. i 176 żyd. ; późniejsze spisy podają 2136 mk. 635 kat. , 1341 prot. , 157 żyd. . Przy schyłku zeszłego stulecia było 176 dm. , 6 bud. publ. i 21 wiatraków. , 1118 mk. 105 żydów. Dochody miejskie wynosiły 613 tal. Miasto posiadało browar i cegielnię; pogłównego płaciło w r. 1763 złp. 1022 gr. 25 a czopowego 222 złp. W r. 1811 było 952 mk. ; 1843 r. 1716 mk. ; 1861 r. 1837 mk. i 190 dm. Mieszkańcy, przeważnie Niemcyprotestanci, trudnią się uprawą chmielu, lnu, kukurydzy i wina, wyrobem młynków do kawy i handlem pijawek, który ustaje. W 1839 r. trudniło się tem 80 osób; w ciągu r. 1842 sprowadzono z południowej Rossyi 2450, 000, a w sadzawkach przezimowało 1, 400, 000 pijawek; tysiąc pijawek sprzedawano w przecięciu po 46 talar. ; koszta sprowadzenia ich wynosiły 30 tai Dochód z ha roli oblicza się na 9 mrk. Za czasów Rzpltej istniało w R. 12 cechów i bractwo strzeleckie, założone w r. 1698. Cech rzeźniczy powstał w r. 1629, sukienniczy r. 1695, krawiecki r. 1699, szewiecki r. 1700, garncarski r. 1707, bednarski r. 1718, piekarski r. 1721, płócienniczy r. 1723, piwowarski r. 1724, młynarski r. 1727, kuśnierski r. 1735 i kowalski w r. 1736. Kościół protestancki wystawił około 1662 r. dla sprowadzonych osadników Grzymułtowski, założyciel miasta. Równocześnie stanęła szkoła niemiecka. W ołtarzu kościoła znajdował się obraz N. M. Panny, o którym opowiadano, że gdy protestanci kilkakrotnie obraz ten usuwali, zawsze wracał na swe miejsce. W r. 1754 rzeźnik Godfryd Meisner za bluźnienie religii katolickiej skazany został na klęczenie w tym kościele przez trzy niedziele podczas nabożeństwa; gdy zaś w 1757 r. dopuścił się podobnego bluźnierstwa, wtrącony został do więzienia i skazany na śmierć; ułaskawiony przez dziedzica 2 zastrzeżeniem, że przez 6 niedziel leżeć będzie w szacie śmiertelnej krzyżem przed ołtarzem w tym kościele i potem wyniesie się z miasta. Schwytany potem w okolicy R. , ścięty został w r. 1759 na rynku Rękopis w zbiorach pozn. Tow. Prz. Nauk. W r. 1762 obchodzili uroczyście protestanci rakoniewiccy setną rocznicę zbudowania kościoła Krumbholz Hundertjaehrige Feier d. Gem. Rakwitz, r. 1762. W r. 1860 parafia protest. obejmowała 28 osad i 3701 dusz wśród 6081 kat. Równocześnie z kościołem powstało miasto w r. 1662. Wieś zaś szlachecka istniała już w XIII w. W r. 1252 nadał ks. Bolesław wś Raczonoviczi niejakiemu Raczonowi za odzyskanie na Niemcach Zbąszynia i Drzenia, uwalniając ją od różnych ciężarów Kod. Wielkop. , N. 305. W r. 1334 pisze się Jakub z R. Rakonyevycze. Między r. 1541 i 1603 posiadali R. Ossowscy ob. Osowa Sień, późniejszymi dziedzicami byli Krzysztof Grzymułtowski r. 1662 1687, Maciej z Radomicka Radomicki r. 1695 1729, Jerzy Felicyan na Lachowiczach Sapieha, zięć Radomickiego, r. 1729 1749, Maryanna z Sapiehów 1o v. Koźmińska, 2o v. Dąmbska, wojewodzina brzeskokujawska r. 1749 1781, Nikodem Wysogota Zakrzewski, łowczy poznański, r. 1782 1793, Faustyn Zakrzewski po r. 1793 i Florentyna z Chłapowskich hr. Marcelowa Czarnecka w r. 1835. W r. 1580 tworzyły R. odrębną parafię i składały się z 9 łan. osiadł. , 1 pustego, 9 zagrod. , 3 komor. , 1 rzemieśln. i 25 owiec. Dnia 24 lutego 1662 r. uzyskał Krzysztof Rakoniewice Rakoszyce Rakoszyce Nieczuja Grzymułtowski, kasztelan, następnie woj. poznański, przyzwolenie na założenie miasta pod nazwą Freystat przy wsi R. Odnośny przywilej nadawał osadnikom prawo niemieckie, targi tygodniowe, 5 jarmarków później doszły do 9 i herb Nieczuja z odmianą w niebieskiem polu pień drzewa z 5 sękami, przeszyty na ukos mieczem. W r. 1705 złupili Szwedzi wieś i miasto; r. 1708 spłonęło prawie całe miasto. Około r. 1750 stanął obszerny ratusz dwupiętrowy z wieżą, rozebrany w nowszych czasach. W 1750 r. przechodziło przez R. wojsko rossyjskie pod wodzą gen. Martwinowa z Drewiczem w tylnej straży; r. 1761 zawitały tu wojska pruskie i rossyjskie; r. 1768 pojawili się konfederaci barscy. W 1813 r. przechodziły niedobitki wielkiej armii, a w trop za niemi wojsko rossyjskie, podejmowane przez dziedziczkę Teresę Zakrzewską, stało tu 17 tygodni. W dzień urodzin cesarza Aleksandra I dnia 23 grugna strzelano z armat aż mury pękały i szyby się tłukły. W r. 1815 dostały się R. pod panowanie pruskie. W 1835 r. sprzedano tę majętność należącą do Zakrzewskich złożoną z Podgradowic, R. , Swobody, Tamowy i Wygody, za 44, 500 tal. na subhaście; nabyła ją hr. Czarnecka, małżonka hr. Marcelego, który we wsi wystawił wspaniały pałac, założył park, wzniósł z cegły budynki gospodarcze. W 1831 r. , gdy do R. zaprowadzono ordynacyę miejską, ustał dawny stosunek miasta do dziedziców. Pod R. wykopano srebrne kolczyki, pierścień i monety arabskie, anglosa skie i niemieckie z X i XI w. Kościół parafialny katolicki p. w. św. Marcina istniał w R. przed r. 1580; za Zygmunta Augusta dostał się w ręce dysydentów i wrócił następnie do katolików. Z biegiem czasu runął, a w miejscu jego wystawiono figurę św. Jana. Zabudowania proboszczowskie rozebrano dopiero w nowszych czasach. W r. 1709 stanął na obszarach wiejskich drugi kościół p. w. św. Rocha, z składek zebranych pomiędzy ocaloną od zarazy ludnością miejską. Na wystawienie kościoła przeznaczyła Dąmbska, dziedziczka, 12, 000 złp. ; następująca dziedziczka Ewa Zakrzewska, kasztelanowa santocka, rozebrać kazała stary kościół i prawie na tem miejscu poczęła w r. 1797 wznosić z cegły palonej nowy kościół, którego budowę ukończono w r. 1805. Na cmentarzu znajdują się grobowce rodziny Czarneckich. Księgi kościelne zaczynają się od r. 1712. W skład parafii, liczącej 1371 dusz, wchodzą Józefin, Podgradowice i Rakoniewice. Wś R. ma 6 dm. , 47 mk. , do okręgu wiejsk. należą Piaski 188 mk. w 20 dm. ; cały okrąg ma 26 dm. , 235 mk. 84 kat. , 151 prot. . Dominium liczy 140 mk. w 13 dm. ; obszaru ma wraz z folw. Józefin, Wygoda, Zygmuntowo, Faustynowo, Terespol i Tarnowa, 127678 ha 484, 75 roli, 307, 62 łąk, 12, 79 pastw. , 440, 14 lasu, 29, 11 nieuż. i 2, 37 wody; czysty doch. grunt. 7395 mrk; go rzelnia, cegielnia i fabryka serów; chów bydła holenderskiego. Właścicielem od r, 1868 Sta nisław hr. Czarnecki, dziedzic Pakosławia. W skład okręgu domin. wchodzą folw. Józe fin, Tarnowa, Wygoda i Zygmuntowo; cały okrąg ma 22 dm. , 276 mk. 255 katol, 26 prot. . Monografią R. wydał w r. 1883 dr. Stan. Karwowski. E. Cal. Rakoszyce, białor. Rakoszyczy, wś nad rz. Jałówką, praw. dopł. Piereczutej, pow. miń ski, w 3 okr. pol. i gm. Kojdanów, ma 50 osad pełnonadziałowych; grunta lekko faliste, szczerkowe, urodzajne, łąki wyborne, miejsco wość dość leśna. A. Jel. Rakoszyn, w XV w. Rakoszino, wś i folw. , pow. jędrzejowski, gm. Nagłowice, par. Rakoszyn, odl. 16 w. od Jędrzejowa, przy drodze bitej do Szczekocin, o 2 mile na zach. od Chę cin, posiada kościół par. drewniany, tartak pa rowy. W 1874 r. była tu gorzelnia. W 1827 r. 22 dm. , 255 mk. Wś należała do arcyb. gnieź nieńskich. Jan arcyb. , uposażającw 1153 cy stersów w Brzeźnicy Jędrzejowie, nadał mię dzy innemi i R. Kod. Małop. 1, 3, 20. Kościół par. istnieje tu już w połowie XV w. Łany kmiece dawały klasztorowi jaja, sery, koguty, osep, odrabiano powab. Karczma, zagr. , fol wark i młyn płaciły dziesięcinę klasztorowi jędrzejowskiemu Długosz, L. B. , III, 363. W r. 1581 wś R. , w pow. lelowskim, własność Kacpra Kempińskiego, miała 2 1 2 łan. km. , 7 zagr. bez roli, 1 kom. z byd. , 4 kom. bez by dła, 1 rzem. Pawiński, Małop. , 71. Obecny kościół wystawił 1780 r. proboszcz Tomasz Kaliński. Dobra Rakoszyn składały się w 1874 r. z fol. R. i Ignaców, rozl. mr. 2196 folw. R. gr. or. i ogr. mr. 467, łąk mr. 86, pastw. mr. 9, wody mr. 37, lasu mr. 1284, nieuż. mr. 38, razem mr. 1921; bud. mur. 3, z drzewa 22; płodozmian 15polowy; fol. Ignaców gr. or. i ogr. mr. 269, nieuż. 6, razem mr. 275; bud. mur. 2, z drzewa 2; płodozmian 16polowy; las nieurządzony. Wś R. os. 20, z gr. mr. 158; Nowawieś os. 18, z gr. mr. 202. R. par. , dek. jędrzejowski dawniej dzierzgowski, 1010 dusz. Br. Ch. Rakoszyn, podmokłe pastwisko w Wierzbicy, na płd. od zabudowań wiejskich, pow. Rawa Ruska. Raków 1. wś, kol. i folw. , pow. warszawski, gm. Pruszków, par. Służew, odl. 7 w. od Warszawy; wś ma 147 mk. , 67 mr. włośc; kol. 110 mk. , 160 mr. Cegielnia z prod. do 38, 000 rs. rocznie. Fol. R. wchodzi w skład dóbr Okęcie. W 1827 r. było 24 dm. , 195 mk. 2. R. , wś i fol, pow. gostyński, Raków Rakoszyn Raków gm. Szczawin Kościelny, par. Żychlin, odl. 18 w. od Gostynina. Fol. lit. A. B. ma 6 dm. , 90 mk. , część lit. B i C. ma 11 dm. , 97 mk. W 1827 r. było 23 dm. , 163 mk. W XVI w. , łany folwarczne dawały dziesięcinę pleb. w Żychlinie, kmiece zaś na stół arcybiskupi Łaski, L. B. , II, 497. W 1887 r. fol R. lit. AB. rozl. mr. 513 gr. or. i ogr. mr. 394, łąk mr. 101, pastw. mr. 2 nieuż. mr. 16; bud. mur. 6, z drzewa 9; płodozmian 13polowy; fol. Raków lit. CD rozl. mr. 518 gr. or. i ogr. mr. 298s łąk mr. 83, pastw. mr. 48, lasu mr. 78, nieuż. mr. 11; bud. mur. 2, z drzewa 13; płodozmian 10polowy; las urządzony; wiatraka pokłady torfu. Wś R. os. 14, z gr. mr. 79. Według reg. pob. pow. orłowskiego z r. 1576 we wsi Rakowo, w par. Żychlin, Kacper Rakowski Deseczka miał 1 łan, Agnieszka Rakowska 1 2 łan. , Feliks Rakowski Lisek miał 1 łan. , 2 zag. , karczmę, 2 wiatraki, 2 osad. W części R. Deseczki Jan Rakowski Bissaga miał 1 łan, 2 zagr. , 1 rzeźnik, 2 osad; Stanisław Rakowski Lenartowicz 1 2 łan, 1 zagr. , 1 karczmę, Jan Rakowski Deseczka 1 2 łana, 1 zagr. , 1 karczm. , Marcin Szleszyński, wojski gostyński, 1 2 łana Pawiński, Wielkp. , II, 109 i 148. 3. R. Mały i Duży, wś, kol, fol. i os. , pow. piotrkowski, gm. Uszczyn, par. Piotrków, w stronie płn. od Piotrkowa. Wś składa się z trzech części Wygwizdów, R. Duży i R. Mały, ma 41 dm. , 432 mk. , 745 mr. ; folw. 5 dm. , 15 mk. , 450 mr. ; os, leś. i os. karcz. 2 dm. , 4 mk. , 14 mr. W 1827 r. było 25 dm, 151 mk. Wieś ta stanowiła uposażenie prob. piotrkowskiego, który pobierał dziesięciny zarówno z łanów kmiecych jak folwarcznych, posiadał sadzawki, łąki, lasy i gaje, folwark odrębny i 9 1 2 łanów kmiecych, 2 zagrodn. Kmiecie płacili mu czynszu po 3 fertony z łana i obrabiali każdy wyznaczoną część roli folwarcznej; zagrodnicy odrabiali po jednym dniu tygodniowo Łaski, L. B. , II. 223. 4. R. , pow. noworadomski, ob. Chmielarze, 5. R. , os. leś. i pustk. , pow. częstochowski, gm. Huta Stara, par. Mstów. Wchodzi w skład dóbr Huta Stara. 6. R. , łac. Racowia, os. miejska, dawniej miasto, pow. opatowski, gm. Rembów, par. Raków, odl. 31 w. ód Opatowa, około 9 w. na południe od Łagowa, leży w piaszczystej dolinie, wznies. 910 st. npm. , w punkcie zbiegu rzeczek Czarnej i Łagowicy, prowadzących wody pobliskich Łysogór. Osada ma obecnie kościół par. murowany i drugi filialny, przytułek dla starców i kalek, szkołę początkową, dwa młyny wodne, tartak, 160 dm. , 1971 mk. przeważnie żydów, 1018 mr. ziemi do mieszczan należącej i rozdzielonej na 232 osad. Obszar większej posiadłości dóbr R. stanowi folw. Jamno, mający 500 mr. 235 mr. roli or. , 120 mr. lasu, 110 mr. pastw. , 30 mr. łąk, 5 mr. wód i nieuż. , W 1827 r. miasto miało 153 dm. , 1232 mk. ; 1858 r. 139 dm. 4 murow. i 1674 mk. 966 żydów; dochód kasy miejskiej wynosił 269 rs. Ludność osady żydowska trudni się drobnym handlem, chrześciańska zaś rzemiosłami i wyrobem motków wełnianych, rozwożonych po jarmarkach. Rozległy obszar piasków, zalegających południowe podnóże Łysogór, dziś jeszcze jest mało zaludnionym. W piętnastym wieku nieliczne jedynie i odosobnione spotykamy tu osady. Właścicielami przeważnej części obszaru są biskupi krakowscy. Od nich zapewne nabył część lasów i łąk nad brzegami rzeki Czarnej, w pobliżu biskupiej wsi Drogowi, Jan Sieniński, kasztelan żarnowski i założył tu w 1509 r. miasteczko, któremu nadał nazwę jakoby od herbu zony swej Jadwigi Gnojeńskiej. Sieniński posiadał w obrębie parafii Potok do której należały Drogowle a zapewne i obszar na którym powstał Rakow wsie Lipiny i Zaleszany. Przemysł górniczy i leśny rozwijał się w tych stronach. Kuźnice, smolarnie i tartaki przedstawiały rozmaite sposoby użytkowania bogactw tutejszej natury. Regestra pobor. z 1579 r. nie wymieniają wcale R. ni w liczbie miast ni między wsiami. Zapewne jak każda nowa osada zwolniony był na pewien czas od podatków. Założyciel lubo wyznania reformowanego, przyjmował jednak wszelkich różnowierców nietylko z Polski ale i z ościennych krajów, celem zapomożenia nowej osady. Znajdowali się między przybyszami i tacy, którzy pod hasłem ścisłego braterstwa i wspólności dóbr, nową Jeruzalem dzwignąć zamyślali. Miejsce to wszakże stało się głównem siedliskiem zwolenników Socyna; od rozmaitego stopniowania opinii i wykładów wiary zwani byli Socynianie, Unitaryusze Christiani Unitarii, AntiTri nitarze, Sakramentarze, Nowochrzczeńcy, Anabaptyści. Bracia Polscy, Bracia małego zboru, a nawet Rakowianie. Często zwoływali tu synody, w celu ustalenia dogmatów. Miasto położone pośród wielkich piasków, szybko wzrosło w okazałe domy, żyzne ogrody; zakwitł przemysł sukienniczy i inne rzemiosła, papiernia dostarczała obficie dobrego papieru, mieszczanie odznaczali się zamożnością. Około 1575 r. zaprowadzona drukarnia, wyróżniała się pięknością wydawanych tu ksiąg. Aleksy Rodecki, Sebastyan i Paweł Sternaccy, wytłaczali pisma aryańskie, rozsyłając je po Niemczech i do Węgier. W czasie rozdwojonej elekcyi 1587 r. , Maksymilian, arcyks. rakuski, ze swymi stronnikami zajmuje R. Rozpisał ztąd listy do stanów Rplitej zebranych w Krakowie, do duchowieństwa i szkoły głównej, w wyrazach pełnych obietnic, słodyczy i uprzejmości. Odebrawszy niepomyślne odpo wiodzi, sprawił szyki i ruszył pod stolicę przy końcu października. Jakub Sieniński, syn wzmiankowanego Jana, przyjąwszy wyznanie aryańskie, założył 1602 r. i uposażył szkołę; ta osadzona będąc biegłymi mistrzami, wabiła młodzież nietylko aryańską ale ewangielicką i katolicką, tak dalece, iż liczba uczniów wzrosła do tysiąca, między którymi bywało po 300 szlacheckiej młodzi. Leszczyńscy, Braniccy, Tarłowie, Niezabitowscy i inni pobierali nauki; każdy zaś musiał się przykładać do jakiegoś rzemiosła. Nauczyciele i rektorzy, głośni nauką i przez piśmienne prace, byli Osterodus, Piotr Statorius, Volkelius, Smalzius, Twardochlebowski, trzej Lubienieccy, Stoińscy, Crellius, Jonas Schlichtingius, Piotr Morszkowski, Jerzy Manlius, Paweł Grokierus, Marcin Ruarus, Jerzy Nigrinus, Joachim i Waw. Stegmann. Uczone zakłady tutejsze, w kwitnącym będące stanie, zjednały sobie imię Aten Sarmackich, Athenae Sarmaticae. R. 1606 podczas rokoszu Zebrzydowskiego, wiele ucierpiało miasto, zwłaszcza że i Sieniński podniósł był oręż przeciw królowi; mieszkańcy obawiając się zemsty, opuścili chwilowo swe siedziby. Obalenie i zelżenie 1638 r. przez młodzież aryańską krzyża, za miastem stojącego, stało się przyczyną upadku R. Gdy przyszła o tem wiadomość w czasie sejmu, naznaczono komisarzów jednego senatora, dwóch z izby poselskiej na czynienie inkwizycyi na miejscu. Dnia 19 kwietnia dekret ferowano aby Sieniński przysiągł zwyczajem katol, że nigdy nie wiedział, ani kazał figury Chrystusa rujnować; szkoły na wieczne czasy są zniesione pod karą 10, 000 czerw. zł. , toties quoties do skarbu wniesienia na czyjąkolwiek instancyą. Ubolewając nad tem zdarzeniem Sandius, mówił post hos casus, Racovia adeo decrevit, ut tantum nil remaneat, nisi magni nominis umbra. Aleksandra z Sienińskich, wdowa po Wiszowatym, odziedziczyła R. , a przeszedłszy na łono kośc. katol. , czynnie zajęła się wyrugowaniem do szczętu aryanów; domy od wynoszących się za bezcen nabywali żydzi, wojna zaś szwedzka ostateczny zadała cios miastu. W marcu 1657 r. Kozacy z wojska Rakoczego, ks. Siedmiogrodu, w liczbie 400, zaprzątając się rabunkiem, napadnięci zostali przez podjazd polski i do jednego wycięci. Ciała ich przez dni kilkanaście leżały wśród rynku, i dopiero za nadejściem Szwedów uprzątnięte. 6. R. , wś, w 1174 i 1221 r. Rakovici, w XV w. R. major i Rakówek, pow. jędrzejowski, gm. Raków, par. Jędrzejów odl. 7 w. , posiada urząd gminny. Lud wiejski trudni się wyrobem sit. W 1827 r. było 28 dm. , 268 mk. Nadany w 1153 r. Kod. Małop. , II, 1, 8, 11, 20 klasztorowi w Brzeźnicy Jędrzejowie. W XV w. wś R. major, w par. Jędrzejów, należąca do opactwa jędrzejowskiego, miała łany km. , karczmę, zagr. , folwark i młyn, z których dziesięcinę snopową i konopną dawano klasztorowi. Prócz tego klasztor pobierał z łanów kmiecych jaja, sery, osep, powabę Długosz, L. B. , II, 71, i III, 364. W 1490 r. istniał Rakówek w par. Imielno Jemielno. W r. 1581 wś R. , w pow. ksiązkim, własność opactwa jędrzejowskiego, miała 6 łan. km. , 3 zagr. z rolą, 3 kom. z byd. , 1 rzem. , 1 2 karczm. Pawiński, Małop. , 86, 439. W 1833 r. wś i fol. R. wchodzi w skład dóbr rządow. ekonomii Jędrzejów. R. gmina należy do s. gm. okr. I w Jędrzejowie, ma 12, 031 mr. obszaru i 3474 mk. 1867 r. . Br. Ch. Raków 1. mko i dobra nad rz. Isłocz, lewym dopływem Berezyny niemnowej, pow. miński, przy trakcie handlowym z Mińska ku Pierszajom do Wołczyna i dalej w Oszmiańskie, na piaszczystej płaszczyźnie, otoczonej malowniczemi okolicami, w 2 okr. pol. i gm. Raków, o 18 w. od st. dr. żel. lipaworomeń skiej Radoszkowicze i o 15 mil od Mińska. O przedhistorycznem osiedleniu tego miejsca świadczy dobrze zachowane horodyszcze obok dworu dziedzica, jak niemniej wielki kurhan na rozlewie rz. Isłocz i znajdywane na brzegu tej rzeki narzędzia krzemienne. Horodyszcze wśród gajów, na 18 stóp nad poziom łąk usypane, ma formę nieco wydłużonej podkowy, zwężonej od strony północnej, kędy się znajduje zagłębienie wchodowe. Długość okopiska tego wynosi 110 łokci, szerokość 50 łokci. Na południowym krańcu jego znajduje się taras z wyraźnemi szczątkami murowanego ofiarniczego ołtarza, a wnętrze całego horodyszcza obwiedzione jest wałem, powstałym z okopania tego miejsca rowem, szerokim na kroków kilkanaście, do którego sprowadzono prawdopodobnie wodę z tuż płynącej rzeki, przez co okopisko było zarazem miejscem obronnem. W czasach litewskich R. był własnością w. książąt i wchodził w skład dóbr baksztańskich. W 1465 r. oddany przez króla Kazimierza Jagiellończyka za zasługi jednemu z Kieżgajłłów. W 1550 r. ostatnia z rodu Kieżgajłłówna, wojewodzianka trocka, wniosła R. z przyległościami jako wiano Janowi Zawiszy, stście spiskiemu, zaś w pierwszej połowie XVII w. dostał się on z ręką Anny Zawiszanki, wojewodzianki witebskiej, Szymonowi Samuelowi kn. Sanguszcze, wojewodzie witebskiemu Niesiecki, VIII, 240 i X, 109, wyd. Bobrowicza. Sanguszkowie nazwawszy dobra rakowskie hrabstwem, przyjęli, nawet urzędownie, tytuł hrabiów na Rakowie, tak jak Gasztoldowie na Gieranonach, Chodkiewiczowie na Hłusku, Bychowie i Lachowiczach, Radziwiłłowie na Mirze i Kojdanowie. Za Sanguszków R. był świetny; Raków Raków miastem i hrabstwem zarządzali gubernatorowie, a na zamku aż do końca XVIII w. odbywały się roczki podkomorskie i nawet powiatowe. Sanguszkowie mieli piękną rezydencyą w pobliżu miasteczka. Od 1750 r. do 1781 władał R. ks. Józef Paulin Sanguszko, w marszałek litewski. Zostawił on syna Romana z Anny Centnerówny, zmarłego w bezżeństwie. W 1792 r. gubernatorem rakowskim był niejaki Józef Szyszkowski, człowiek widocznie nieuczciwy, bo się w tym czasie toczyły w kryminale sprawy o wspólnictwo jego ze złodziejami mińskimi, którym dopomagał w przemycaniu kradzionych rzeczy. Fundowani w 1686 r. przez Konstancyą Teodorę z Sapiehów, żonę ks. Hieronima Sanguszki, dominikanie, mieli tu nie wielki klasztorek. Klasztor p. w. św. Ducha zgorzał w 1742 r. Za przeorstwa ks. Wołodkowicza i ze składek znowu został odbudowany ob. Pamiętnik Matuszewicza, II, 9. Po 1835 r. dominikanie zostali skasowani a kościół zamieniony na parafialny. Obecny kościół drewniany, zbudowany został w 1824 r. przez bractwo Rożańca św. Par. katol. , dekanatu mińskiego, ma 7707 wiernych; kaplice cmentarna w R. , w Kijowcu, Borzdyniu, Tupalszczyźnie, Zaniewszczyźnie i Wołmie. Bo plebanii należy z dawnych zapisów pod pobliską wsią Kuczkuny kawał gruntu. Od kilku lat parafią zarządza światły i zacny kapłan kś, Eustachy Karpowicz, a w drugiej ćwierci bieżącego stulecia był tu długo na probostwie sławny kaznodzieja Wiktor Malewicz, zmarły w Horodyszczu gub. penzeńskiej na początku 1887 r. Cerkiew p. w. Przemienienia była tu od dawna. W 1702 r. Kazimierz Sanguszko, wojewoda miński, fundował przy niej klasztor bazylianów, uposażając mnichów zapisem wsi Kuczynka Kuczkuny i 300 złot. rocznie na miasteczku Rakowie. Benefaktorami, oprócz Sanguszków, byli Macewiczowie, Sudakiewiczowie i Zajarscy. Monaster został zamknięty w 1839 r. Cerkiew wtedy zrobiono parochialną a wioskę w 1842 r. wzięto na skarb. Przy monasterze istniały znaczna biblioteka dziś rozproszona, archiwum istnieje teraz, bractwo św. Anny i szpital. Na rzecz dwóch ostatnich instytucyi zapisał w 1794 r. Dominik Zajarski, ststa janowski, 5850 złp. Z przeorów klasztoru bazyliańskiego w R. odznaczali się zacnością i nauką Adryan Pańkowski 1735, Joachim Obuch 1790 99, Tymoteusz Trzaskowski 1800, Bohuszewicz 1803 5, Antoni Przycieski 1806, Włodzimierz Trzeciakowski 180816, Julian Bohdanowicz 1820; ostatnim był Wołonczewski. Obecnie parafia prawosławna liczy około 2500 dusz; kaplice w pobliżu Rakowa p. w. Podniesienia Krzyża z r. 1737, z obrazem N. M. P. przez metropolitę unickiego Atanazego Szeptyckiego za cudowny przyznanym; w Rakowie, na cmentarzu; w Wielkiem Siole z 1823 r. ; w Pereżyrach; w Girowiczach; w Duszkowie, na cmentarzu, i filia w Wyhoniczach z 1773 r. , fundacyi Matuszewiczów, z nadaniem przez nich w 1780 r. 3ch włók ziemi. Przy cerkwi zachowało się przytulisko dla kilku ubogich z zapisów Sanguszków, Zajarskich i in. Istniał w R. niegdyś zbór kalwiński, niewiadomo kiedy i przez kogo założony, który na początku XVIII w. nie był już w ręku kalwinów. Po drugim podziale Rzpltej 1794 r. R. został zasekwestrowany Sanguszkom i oddany przez cesarzowę Katarzynę II wraz z dobrami Ilia obecnie w powiecie wilejskim hr. Mikołajowi Sołtykowowi, feldmarszałkowi wojsk ruskich. Po odziedziczeniu przez Sołtykowa dóbr rakowskich, Tomasz Świętorzecki, podstoli mścisławski, właściciel sąsiednich Krzywicz, wytoczył mu w 1798 r. proces o granicę zmienioną w czasie powodzi przez rzeczkę Połoczankę al. Pralnię. Obie strony dopuszczały się gwałtów, aż d. 21 marca 1800 r. zawarto ugodę, na mocy której Świętorzecki zrzekł się protekcyi do łąki zagarniętej mm przez nowe koryto rzeczki, rakowskie zaś dominium ustąpiło na rzecz Krzywicz młyn zwany Borek, wraz z groblą na rzeczce Wisnozie. Nie długo jednak R. zostawał w ręku Sołtykowa, sprzedał bowiem w 1804 r. R, wraz z Ilią Wawrzyńcowi Zdziechowskiemu, po 120 rubli za każdą duszę rewizką. Zdziechowski odprzedawszy Ilią w 1806 r. Józefowi Wołodkowiczowi, marszałkowi mińskiemu, R. zatrzymał przy sobie; odtąd czwarte już pokolenie Zdziechowskich włada nim. Tu się urodził około 1860 r. Maryan Zdziechowski, filolog i publicysta. Dobra R. z folw. Pomorszczyzna, bardzo porządnie administrowane przez Edmunda Zdziechowskiego, posiadają grunta w kulturze; młyny, gorzelnia, tartak, arendy i propinacya w miasteczku przynoszą znaczny dochód; lasu i łąk dostatek; ogrodnictwo w rozwoju. Miasteczko posiada przeszło 200 dm. i około 3000 mk. , przeważnie żydów, którzy się trudnią drobnym handlem, uprawą warzyw i wyrobem machin rolniczych, mianowicie sieczkarni, młynków, wialni i młocarni. Wyroby te mają zbyt nie tylko w okolicy, lecz rozchodzą się nawet do gubernii pskowskiej, petersburskiej i in. , a obrót roczny tego przemysłu wynosi do 40, 000 rubli. Początek onego datuje się od 1843 r. Mieszczanie chrześcianie zajmują się rolnictwem, handlem wieprzowiny i rozmaitemi rzemiosłami, przeważnie garncarstwem. Naczynia polewane tutejsze są poszukiwane przez lud nawet dalszych okolic. W miasteczku jest synagoga żydowska i kilka domów modlitwy. Raków Targi odbywają się co poniedziałek, na które włościanie zwożą produkta gospodarstwa i przypędzają bydło na sprzedaż. Ostatniemi czasy R. zyskał smutną sławę siedliska ko niokradów z różnych stanów i wyznań, prze mycających ztąd kradzione konie do dalszych stanowisk złodziejskich w gubernii wileńskiej. Mieszczanie katolicy odznaczają się głębokiem przywiązaniem do swego wyznania. Od lat kilkunastu jest tu szkółka gminna, a w 1887 r. otwartą została st. poczt. listowa. W R. znajduje się zarząd 2 okręgu polic. , obejmują cego gminy rakowską, pierszajską, iwieniecką, starosielską i zasławską; tudzież parafie katolickie rakowską, kamieńską i pierszajską. Gmina rakowska składa się z 12 okręgów starostw wiejskich, obejmuje 897 osad, za mieszkałych przez 3680 włościan płci męzkiej, nadzielonych 9, 455 dzies. gruntu. 2. R. Stary, dobra nad bezim. dopł. Isłoczy, pow. miń ski, w 2 okr. pol. i par. kat. Raków, gm. Zasław; w XV w. własność Kieżgajłłów, z kolei Zawiszów, Sanguszków i ks. DruckichLubec kich, przed 10 laty nabyte przez Edmunda Zdziechowskiego. Razem z folw. Nowe Pole mają około 245 włók, w miejscowości falistej, dość leśnej; grunta szczerkowe dobre, łąk dostatek. A. Jel. Raków, potok, bierze początek na półn. zachód od Gródka pow. grodecki. Płynie w kierunku zach. pod Bratkowice i Rodatycze, a następnie wchodzi w obrąb pow. sądowo wiszeńskiego i wpada w Sądowej Wiszni wraz ze Strahą czyli Glińcem do Wiszni z pra wego brzegu. W obrębie pow. grodeckiego przyjmuje od lew. brzegu pot. Zamłynki. Nad górnym biegiem ścielą się moczary i podmo kłe łąki. Długość biegu wynosi 18 klm. Źró dła leżą 251 mt. , ujście 230 mt. npm. Mylnie podany w opisie Dołhomościsk jako dopływ Rakowa pot. Miejski potok. Br. G. Raków, rus. Rakiw, wś, pow. doliński, odl. 10 klm. na płn. wsch. od Doliny, 5 klm. od st. kol. , urz. poczt. i tel. w Krechowicach. Na płn. leży Rachiń, na wsch. Krechowice, na płd. Swaryczów i Strutyn Niżny, na zach. Nadziej ów. Wś leży w dorzeczu Dniestru za pośrednictwem Siwki, płynącej środkiem obszaru z Nadziej owa do Krechowic. Zabudowania wiejskie leżą w dolinie Siwki 394 mt. . Doliną tą biegnie kolej państwowa. Dolińskokałuski gościniec przerzyna połud. część obszaru. Półn. część wsi lesista. Na płd. zach. wznosi się przy gościńcu wzgórze Raczyńska do 443 mt. znak triang. . Własn. wiek. rządowa ma 1 mr. ; wł. mn. 1950 mr. W r. 1880 było 205 dm. , 1050 mk. 66 rz. kat. , 971 gr. kat. , 13 izrael; 13 Polaków, 1037 Rusinów. Par. rz. kat. w Dolinie, gr. kat. w miejscu, dek. perehiński. Do par. należy Nadziej ów. We wsi jest cerkiew i szkoła etatowa lklas. Za czasów Rzpltej należał R. do dóbr koron. do ststwa dolińskiego w pow. żydaczowskim. W lustracyi wojew. ruskiego z r. 1661, 1662 rkp. Ossol. , Nr. 2834, str. 134, 135 czytamy Ta wieś zasiadła na łanach 10 1 2. Teraz osiadłych łanów 2. Poddanych w tej wsi bywało 60, teraz tylko 15. Czynszu z łanu dają po złp. 7 gr. 22 1 2, facit z łanów 2 zł. 15 gr. 15. Żyta z łanu półtora macy, facit z łanów 2 mac 3, po 1 zł. 3 zł. Pszenicy z łanu po 3 ćwierci, facit z łanów 2 mac 1 1 2, po zł. 1 gr. 5 zł. 2 gr. 7 den. 9. Owsa z łanu po mac 6, facit z łanów 2 mac 12, po gr. 15 zł. 6. Serów z łanu po 6. Drew z łanu powozów 6. Jałowicę jednę, facit zł. 7. Wieprza jednego. Kur z łanu po 4, dwie zosobna na pana podstarościego. Gęsi z łanu 2, facit 4 po gr. 6 24 gr. , trzecia na pana podstarościego. Jajec z łanu po kopie; sarnę jednę. Siana urobić powinni stóg, a kiedy nie zrobią, powinni dać zł. 15, które się w prowent skarbowy nie kładą. Powóz powinni odprawie na mil 20. Dziesięciny pszczelnej dziesiąty pień dawać powinni; teraz pszczół nie mieli. Dziesięciny owczej 20stą owcę; teraz owiec nie mieli. Dziesięciny świnnej, kiedy się żer zrodzi, wieprza dziesiątego, a kiedy się nie zrodzi, od wieprza po gr. 3; teraz świń nie mieli. Za stróża i hajduka dają zł. 60. Kolendy z łanu po gr. 24, facit z 2 łanów 1 zł, 18 gr. Summa prowentu z tej wsi facit 96 zł. 4 gr. 9 den. W inwentarzu z r. 1727 rkp. Ossol, Nr. 1420, str. 27 do 29 czytamy Ta wieś osiadła na łanach dwóch. Osadnicy wsi, w liczbie 51, wymienieni są po nazwisku. Mielnik jest przy młynie przyłączonym do arendy zamkowej, w tej wsi. Powinności poddanych Pieniędzy czynszowych należy się z łanu jednego 7 zł. 22 1 2 gr. , z łanów dwóch zł. 15 gr. 15; żyta z łanu jednego macy półtora; pszenicy z łanu 3 4 macy; owsa z łanu mac 6; sera z łanu sztuk 6; gęsi z obu łanów 2; kur prostych z łanu 4; jajec z łanu kopa; osobliwie p. Podstarościemu zamkowemu na sustentament z łanu gęś 1, kur 2 i drzew na opał, co potrzeba; osobliwie z łanu należy drzew wozów 4 po 1 zł. , z 2 łanów 8 zł. ; za stróżę i hajduka z łanów 2 60 zł. ; za 2 styrty siana 60 zł. ; za jałowicę 15 zł. ; za wieprza 10 zł; ; rybackich pieniędzy 5 zł. ; kolendnych pieniędzy 5 zł. ; za sarnę jedne 2 zł. ; spisnego dają ogółem 3 zł. 10 gr. ; za podrożę z 2 łanów 15 zł. ; z pustych pól około 118 zł. 19 gr. ; z gruntu cerkiewnego 12; osobliwie ta wieś według nowego postanowienia płaci za robociznę 140 zł. 3 grJako w całej włości, tak i w tej wsi jest dziesięcina owcza, Świnna, pszczelna. Arenda rakowska przynosiła 800 zł, l. c, str. 46. W inwentarzu ststwa dolińskiego z r. 1758 Raków Raków Raków Rakow Raków Rakowa rkp. Ossol. , Nr. 1419 podana jest osiadłość wsi R. str. 10 i 11. Osadników jest 61. Wszyscy mieli 108 wołów, 6 bykow, 59 krów, 13 jałówek, 6 koni, 6 owiec, 26 świń. Intrata wsi wynosiła czynsze 200 zł. ; hyberna 150 zł. ; pogłówne 24 zł, ; smolackie 62 zł. ; świąteczne 18 zł. ; wieprzowe 18 zł. Arenda z tej wsi wynosiła 1125 zł. Podano też str. 43 następujący kontrakt na arendę Daję ten kontrakt od skarbu JW. JPana Wacława na Rzewuskach, Olesku, Podhajcach, Rejowcu, Rzewuskiego, wojewody podolskiego, hetmana poln. kor. , chełmskiego, drohobyckiego, dolinskiego etc. starosty, starozakonnym Lejbom Ickowiczom na arendę wsi Rakowa, ze wszystkiemi do niej należytościami i gruntem do niej należącym za złp. 1125, którą samą dwiema ratami do skarbu wypłacać powinni, pierwszą na dzień 10 grudnia w roku teraźniejszym, drugą na dzień 1 czerwca r. 1759, złotem ważnym, czyli monetą, rachując każdy czerwony złoty po złotych 18. Ten kontrakt zaczynać się ma od dnia 1 sierpnia r. 1758 a kończyć się powinien o takowym dniu r. 1759. Do tejże arendy przydaje się młyn z miarką zwyczajną, w którym ludzie wszyscy z tej wsi mleć zboże powinni, nigdzie indziej. Ten młyn według zwyczaju gromada zawsze reparować powinna. Myto do karczmy tej należące arendarze na siebie wybierać mają, jednak bez exiorsyi żadnej. Trunki dobrą ceną i miarą sprawiedliwą, z zamku wydaną i cechowaną, szynkować arendarze wspomnianej wsi powinni wzajemnie. Poddani trunków podwozić ani podnosić w tej wsi nie powinni pod grzywnami i karą od zwierzchności zamkowej ferowaną za dowiedzeniem im tego. Ludziom trunków proporcyonalnie borgować powinni, to jest pociężnemu nie więcej jak zł, 6, pieszemu nie więcej jak zł. 3, które długi za wiadomością i exekucya zamkową przy porachowaniu się co kwartał arendarskim powinni oddawać. Co utrzymać skarb przyrzeka. Arendarze zaś powinni pod rygorem. Działo się w zamku dolińskim dnia 31 lipca r. 1758. Raków 1. al. Rakowo, wś, pow. gnieźnieński Witkowo, o 4 1 2 klm. na zach. od Czerniejewa par. i poczta, st. dr. żel. o 7 1 2 klm. w Chwałkowie i w Nekli; ma 15 dm. i 118 mk. 24 kat. , 94 prot. . R. istniał już przed r. 1523; w r. 1580 było 6 łanów osiadłych i pół pustego. Około 1618 r. należał do Piotra Opalińskiego, a w końcu zeszłego wieku do Józefa Lipskiego. 2. R. , wś, fol. i okr. domin. , pow. ostrzeszowski Kępno, o 13 1 2 klm. na płd. wschód od Kępna; par. Siemianice, poczta i st, dr. żel. w Łęce Opatowskiej o 2 klm. W r. 1360 bisk. wrocławski Przecław nadał R. w dożywocie Stefanowi Gromassy, kanon. poznańskiemu. Około 1550 r. należała wś w jednej części do Rakowskich a w dru giej do Siemiańskich; istniała tu huta o 2 ko łach i młyn o jednem kole. Regestra poboro we wspominają, że powietrze morowe tu się srożyło. Wś ma 49 dm. , 348 mk 330 kat. , 16 protest. , 2 żyd. . Fol. R. z Lipiem i mły nem Dymacz, tworzą okrąg domin. R. , ma jący 13 dm. , 205 mk. 1 prot, ; właścicielem jest hr. Piotr Szembek, dziedzic Siemianic. 3. R. al. Rakowo, także Rekowo, wś i fol. , pow. wągrowiecki, o 5 klm. na wschód od Łe kna par. i poczta, st. dr. żel. w Domasławku Elsenau o 7 1 2 klm. , okr. domin. Kołybki. Wś R. przezwana, urzędownie Wiegenau, ma 15 dm. i 146 mk. katol, folwark zaś 125 mk. w 7 dm. ; obszaru 322, 19 ha 271, 96 roli, 42, 39 łąk, 7, 19 nieuż. i 0, 65 wody; czysty dochód grun. 4217 mrk; właścicielem jest Władysław Moszczeński, dziedzic Stempuchowa. W 1214 r. Piotr, syn Sławieńca, wniósł klasztorowi łekneńskiemu R. i Gromadno pod Kcynią; w r. 1259 wrócił R. do synów Sławieńca na mocy ugody zawartej z klasztorem. W XIV w, płacili kmiecie R. dziesięcinę proboszczom łekneńskim; w r. 1578 składał się R. z 8 śla dów osiadłych i 1 zagrod. , a w r. 1618 z 10 1 2 łanów, 1 zagrod. i wiatraka. Przy schyłku XVIII w. należał do Tadeusza Trzcińskiego, ststy kruszwickiego, dziedzica Starężynka. 4. R. , w dok. Rakowa i Rakowo, os. , w wojew. poznańskiem, istniała w okolicy Wielenia i Wronek w r. 1515 Kod. Wielkop. Raczyń skiego, str. 204 i 205. E. Cal. Raków, niem. Rakau, wś i dobra, pow. głupczycki, par. Baborów, leży przy drodze bitej i kolei źel. RaciborzGłupczyce. Dobra mają 1238 mr. ; wś 695 mr. 563 mr. roli; szkoła początkowa. W 1861 r. 69 dm. , 548 mk. kat. , Polaków i Morawian. Raków, ob. Rakowo. Rakow Gross, dobra w Pomeranii, pow. Grimmen, st. p. Kl. Rackow. Rakowa 1. wś nad rz. Rusawą, dopł. Dnie stru, pow. jampolski, okr. pol. , gm. i par. Tomaszpol, ma 213 osad, 1094 mk. z przysioł kiem Siedliszcze, w tej liczbie 35 Jednodworców, 1724 dz. ziemi włośc, 1285 dz. dwors. Należy do dóbr Tomaszpol, dawniej Branickich, następnie Dołgorukich. 2. R. , słobódka nad jez. Rakowe, przez które płynie rz. Sa miec, pow. proskurowski, na granicy pow. latyczowskiego, gm. Malinicze, par. Proskurów, przy trakcie poczt. z Proskurowa do Kopertyna, ma 8 osad. X. M. O. Rakowa, dział górski w Karpatach bukowińskich, na praw. brzegu rz. Putyłówki, między nią a pot. Biskowem, w pow. wyżnickim. Ten dział górski łączy z połudn. działami Karpat bukowińskich szczyt Wanczyn 1367 mt. , od którego biegnie grzbiet działu na płn. zach. Rakowa Wola Rakowa Rakowa Noga Rakowa Szyjka Rakowałki Rakowa kończąc się nad ujściem Biskowa do Putyłówki. Najwyższy szczyt Senna dochodzi 1285 mt. a Rakowa, cokolwiek na płn. położony, 1278 mt. Wzdłuż grzbietu rozpościerają się, połoniny z zabudowaniami halnemi. Stok płn. wschodni stromo opada do doliny pot. Bisko wa; przeciwległy zaś dzielą poprzeczne odno gi na liczne gniazda, wśród których legły do liny zroszone potokami Porkutyn, Hrabusna al. Tononki, Borobanica, Liskowacz, Harywski, Kiteryn i Beszyński, prawe dopływy Putyłówki. Połudn. część tego działu należy do obszaru Storońca Putyłowskiego, Toraków i Kisielic; północna zaś do Dychtenic i Ujścia Putyłowskiego. Br. G. Rakowa, rzeczka, powstaje w zach. części gm. Pojeni, pow. radowiecki, z pod góry Bałtyna; płynie na wschód wzdłuż połud. granicy gminy a następnie, zabrawszy potok b. n. przez wieś Pojeny przepływający, zwraca się na płd. wschód, zrasza obszar Botuszan a skiero wawszy się na połud. , mija Sołoniec Nowy, Pertestie Górne i wreszcie w Pertestie Dol nem zlewa się do Sołońca z lew. brzegu. Nad lew; brzegiem wznosi się dział Rakowy ze szczytami Arszyce 494 mt. i Berman 501 mi. Źródła wznies. 691 mt. a ujście 381 mt. Bługość biegu 12 klm. Br. G. Rakowa 1. wś, pow. sanocki, w dolinie górnego biegu Tyrawki, dopływu Sanu z praw. brzegu, wznies. 372 mt. Dolinę zasłania od południa pasmo lesiste, ciągnące się w kierunku płd. wschodnim od Brzozowa, gdzie się od podgórza oddziela, po dolinę Strwiąża koło Ustrzyk. Na płd. od Rakowy pasmo to sięga w Kamiennej górze 461 mt. a w Słoni 609 mt. wznies. Od płn. ciągnie się pasmo lesiste równoległe poprzedniemu, od doliny Sanu po dolinę Strwiąża, zwane na wschód od R. Chwaniowem. Bliżej wsi góra Dąbrowa ma 514 mt. Z tych wzgórz spływa na obszarze R. do Tyrawki z praw. brzegu pot. Tarszewka. Wieś graniczy na płn. zach. z Tyrawą Wołoską 3, 7 klm. , na zach. z Stankową, na płd. zach. z Paszową, na płn. z Rozpuciem a na płd. z Bermichową, Osada obejmuje 92 dm. i 542 mk; 53 rz. kat. , 462 gr. kat. i 27 izrael; ma cerkiew gr. kat. drewn. , filią par. w Tyrawie Wołoskiej. , gdzie jest także parafia rz. kat. Obszar wiek. pos. Mar. Chylińskiego zajmuje przestrzeni 350 roli, 22 łąk i ogr. , 64 past. i 546 mr. lasu; obszar mn. pos. 671 roli, 53 łąk, 106 past. i 88 mr. lasa. Glebę stanowi glinka a miejscami tłuste iły w miarę podnoszenia się terenu; lasy szpilkowe i liściowe. 2. R. , wś, pow. samborski, o 15 klm. na płn. zach. od Sambora, 7 klm. od urz. poczt. w Wojutyczach, 6 klm. od st. kol. i. tel. w Nadybach NadybyWojutycze. Na płn. leżą Bylice, na wsch. Brześciany, na płd, Wojutycze, na płd. zach. i zach. Lutowiska. Srod kiem wsi płynie jedno z ramion Błażewki i tworzy stawy, do koła których leżą zabudo wania wiejskie 293 mt. . Na płn. od nich znajduje się cegielnia. Na płn. zach. leży las Dębica, na płd. wsch. las Rakowa ze szczy tem Na Garbach 347 mi. Część wsi z fol warkiem zwie się Wolą, druga część Józe fówką. Jest też leśniczówka Tytusówką zwana, fol. Zagrobla i młyny Wielki i Ma ły. Własność wiek. Ludwika Dolańskiego i Czesława Kozłowieckiego ma roli or. 529, łąk i ogr. 125, past. 97, lasu 587 mr. ; wł. mn. roli or. 593, łąk i ogr. 339, past. 18, lasu 11 mr. W r. 1880 było 157 dm. , 835 mk w gmi nie, 14 dm. , 92 mk. na obsz. dwor. ; 163 rz. kat. , 763 gr. kat. , 1 wyzn. izrael. ; 162 Pola ków, 755 Rusinów, 10 Niemców. Parafia rz. kat w Wojutyczach, gr. kat. w miejscu, dek starosolski, dyec. przemyska. Do par. należą Brześciany. Cerkiew w Rakowie ma według wiadomości z r. 1733 dokumenta erekcyjne od Tomasza i Jana Drohojowskiego z r. 1663 na trzy ćwierci pola. We wsi jest szkoła eta towa 1klasowa. Mac. Lu. Dz. Rakowa, część Romanestie ob. , pow. suczawski, nad granicą gm. Jakobestie, u płd. zach. stoku góry okupu 495 mt. . Br. G. Rakowa Noga, zaśc. szl. nad jez. Wojsac, pow. trocki, w 1 okr. pol. , o 28 w. od Trok, 1 dm. , 8 mk kat. Rakowa Szyjka, jezioro w pow. rohaczewskim; rocznie poławia się około 20 pudów szczupaków, linów, okoni, jazów i płoci. Rakowa Wola, wś i kol. , pow. łódzki, gm. Brójce, par, Kurowice; leży na prawo od drogi bitej z Rokicin do Łodzi, ma 74 dm. , 600 mk. , 1236 mr. ziemi włośc. i 239 mr. kolonii. Rakowałki Rakołauka, wś, pow. wiłkomierski, gm. i par. Uciany, o 71 w. od Wiłkomierzą; uwłaszczona od dóbr Degule. Rakowce 1. wś, pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Wierzchnie, o 1 1 2 w. od gminy a 60 w. od Dzisny, ma 28 dm. , 307 mk w 1864 r. 129 dusz rewiz. . Niegdyś attyn. Szarkowszczyzny. 2. R. , wś nad rz. Janką, tamże, o 62 w. od Dzisny, na 5 dm. , 11 mk kat. . 3. R. , wś nad rzką Mamawką, pow. oszmiański, w 2 okr. pol. , gm. Kro wo, okr. wiejski Rakowce, o 3 w. od gminy a 32 w. od Oszmiany, ma 16 dm. i 121 mk 97 prawosł. , 21 katol. i 3 żyd. . Podług spisu z 1864 r. w części należącej do dóbr Nerówka Sulkowiczów było 10 dusz rewiz. włościan uwłaszcz. i 2 b. ludzi dworskich, w części do dóbr Perłowa Góra Karczewskich 26 dusz re wiz. i 7 b. ludzi dworskich, w części wreszcie do dóbr Krzywsk Soroków 33 dusz rewiz. W skład okr. wiejskiego wchodzą wsie R. , Bałabany, Dziejnowce Dejnowce Kłysze, Ko Rakowce Rakowcy Rakowe Rakówek rale, Krzywsk, Ludwinów, Miazale, Mikulewszczyznaj Nierówka, Nowiki, Rakuciewszczyzna, Sołtany Strugi, Szymaki; zaśc. Jarmaki i okolica Krzywsk, w ogóle 199 dusz rewiz. włościan uwłaszczonych i 196 b. włościan; skarbowych. Rakowce 1. wś, pow. krzemieniecki, w r. 1860 własność Erazma Raczkowskiego. 2. R. , ob. Radkowica. 3. R. , ob. Rakówka. Rakowce, podmokłe pastwisko w półn. wschod, stronie Dorożowa, w pow. samborskim, na lewym brzegu Bystrzycy. Rakowce, węg. Rakocz, wś w hr. szaryskiem, kościół filialny gr. kat. , uprawa roli, łąki, lasy, 154 mk. Rakowcy, wś, pow. borysowski, w gm. KiszczynaSłoboda, przy drodze z Kiszczynej Słobody do Brodówki, ma 19 osad; grunta lekkie, miejscowość równa, lesista. A. Jel. Rakowczyk, wś, pow. kołomyjski, przy gościńcu z Kołomyi do Stanisławowa, odl. 13, 12 klm. na płn. zach. od sądu pow. i urz. tel. w Kołomyi a o 3, 75 klm. od gr. kat. parafii i urz. poczt. w Słobódce Leśnej. Granice wschod. Kamionka Mała, połud. Szeparowce, zachod. Tłumaczyk, półn. Słobódka Leśna. Obszar dwor. 1521, włośc. 1500 mr. W 1857 r. 519 mk. ; w 1880 r. w gminie 729 mk. , rz. kai 40, par. Mariahilf, gr. kat, 498. Szkoła filialna i kasa pożycz. gm. z kapit. 932 złr. Właściciel posiadłości dworskiej rząd i Zygmunt Piwko. Rakowe, wś nad jez. Miory, pow. dzisień ski, w 3 okr. pol. , gm. i par. Miory, okr. wiej ski Miory 3cie, o 5 w. od gminy, 30 w. od st. dr żel. dyneb. witebskiej Balbinowo a 40 w. od Dzisny, ma 4 dm. , 19 mk. prawosł. i 33 katol. w 1864 r. 13 dusz rewiz. ; należy do dóbr Miory, Klotów. Włościanie posiadają 99 1 2 mr. gruntu. J. Krz. Rakowe, jezioro, właściwie duży staw, utworzony przez rz. Samiec, pod Proskurowem, na granicy pow. latyczowskiego. Rakowe, przys. gm. Dychtenicy, w pow. wyżnickim, na dziale wodnym Czeremosza Białego z Putyłówką. Br. G. Rakówek 1. al. Zosinów, pow. warszaw ski, gm. Pruszków, par. Służew. 2. R. , pow. jędrzejowski, gm. Raków, par. Jędrzejów. W 1827 r. było 3 dm. , 15 mk. , par. Imielno. 3. R. , wś, pow. suwalski, gm. Czostków, par. Folipów, leży nad jeziorem t. n. , na samej granicy od Prus, odl. od Suwałk 30 w. , posia da szkołę początk. , 32 dm. , 354 mk. 4. R. , wś, pow. suwalski, gm. i par. Wiżajny, odl. od Suwałk 27 w. , ma 16 dm. , 142 mk. W 1827 r. było 13 dm. , 91 mk. Br. Ch. Rakówek, Jezioro w pow, gołdapskim, ciąSłownik Geograficzny T. IX Zeszyt 103. gnie się wzdłuż granicy król. polskiego, do tyka jej dwoma odnogami, na Jakie się tak północny, jak południowy koniec jeziora prawie zupełnie równo dzieli. Jedna z odnóg wchodzi na obszar pow. suwalskiego przy wsi Rakówek, w okolicy Przerosi. Wypływa zeń Rominta. Ad. N. Rakowica, potok w gm. Narajowa, pow. brzeźański, wypływa z pod wzgórza Braczuchy 405 mt. i ubiegłszy 2 klm. pod Narajowem wpada do Narajówki z praw. brzegu. Rakowica 1. uroczysko leśne śród trzęsa wisk i moczarów, pow. rzeczycki, ma płac zach, od wsi Nieżychów, w obrębie gminy Sawickiej. 2. R. , wś i dobra, pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 3 okr. pol. , gm. Motykały, o 19 i 21 w. od Brześcia. 3. R. , do bra, pow. Słonimskie w 3 okr. pol. , gm. Kostrowicze, o 17 1 2 w. od Słonima. Własn. Jó zefa Makowieckiego, dziś Garbowskiej. Wło ścianie zapłacili 9143 rs. 82 kop. wykupu za nadzieloną im ziemię. A. Jel. J. Krz. Rakowica 1. las w połud. zachod. stronie Ostrowa, w pow. sokalskim. Potok powstają cy na płn. jego stoku płynie na płn. i wpada do Sołokii. 2. R. , leśniczówka koło Koniu szy, na obszarze dworskim, Rożubowic, pow. przemyski. L. Dz. Rakowica ob. Koniusza, pow. przemyski, Rakowice, mylnie Rakowiec, wyspa na Bohu Bożku, niedaleko Międzyboża, w pow. latyczowskim, ze śladami jakiegoś gmachu wzniesionego w XVII w. przez Tatarów; ob. Międzyboż. Rakowice 1. wś i fol. , pow. sieradzki, gm. Wróblew, par. Sieradz, odl. od Sieradza 7 w. ; mają 18 dm, 123 mk. W 1855 r. fol. R. rozl. mr. 439 gr. or. i ogr. mr. 388, łąk mr. 31, past. mr. 3, nieuż. mr. 17; bud. mur. 2, z drze wa 10; płodozmian 13polowy; pokłady torfu. Wś R. os. 54, gr. mr. 101. W XVI w. R. duplex, płaciły z łanów folwar. dziesięcinę plebanowi w Sieradzu Łaski, L. B. , I, 431. Według reg. pob. pow. sieradzkiego wś R. minus, w par. Sieradz, miała w 1553 r. 1 2 łanu a w 1576 r. 2 1 2 łanu Pawiński, Wielkop. , II, 214. 2. R. os. kol. , pow. turecki, gmina Strzałków, par. Lisków, odl. od Turka 23 w. , ma 3 dm. , 21 mk. Br. Ch. Rakowice, potok, wypływa w lesie Rataj, w gm. Łopuszny, pow. samborski; płynie gra nicą Łopuszny i Manasterca i ubiegłszy 1 1 2 Mm. wpada do Spryni Br. G. Rakowice, wś, pow. krakowski, na płn. wschód od Krakowa, na lew. brzegu Białego Prądnika. Graniczy na zach. z Olszą, na płn. z Prądnikiem Czerwonym, na wschód z Bieńczycami a na płd. z Dąbiem i przedmieściami Krakowa. Przez wieś prowadzi droga gminna. 33 Rakowce Rakowice Rakowica Rakowce Rakowczyk Rakowiec Rakowicze Rakowice łącząca gościniec z Krakowa do Kościelnik, z gościńcem do Michałowic w Prądniku Czer wonym. Parafia u św. Mikołaja w Krakowie. Bo wsi należą osady Wieczysta, Radość, Wygoda i Pod Krzyżem. Wraz z obszarem wiek. posiadłości 6 dm. , 106 mk. i dwoma młynami liczy 42 dm. , 376 mk. , 364 rz. kat. i 12 izrael. Obszar wiek. pos, A. i M. Rozmanithów ma 173 roli, 31 łąk i ogr. i 22 mr. past. ; obszar mn. pos. 147 roli, 48 łąk i ogr. i 34 mr. past. Gleba jest glinką urodzajną, łąki i pastwiska ciągną się na południe od wsi nad potokiem. Była to niegdyś wieś królew ska Długosz L. B. , I, 791, 603, na 7 łanach kmiecych, opłacająca dziesięciny kościołowi św. Idziego pod Zamkiem, wartości 14 grzyw. Stał tu dwór i był folw. królewski, i karcz ma z rolą i łąką. W prawach i przywilejach mta Krakowa wyd. Piekosińskiego, 942 jest przywilej Zygmunta Augusta z 22 czerwca 1570 r. zabraniający mieszczanom krakow skim wydzierżawiania lub sprzedawania czę ściowo pastwiska między Dąbiem a Czyżynami, bo na tem traci Kleparz, gmina Rakowice i folw. królewski w tej wsi. W 1581 Pawiński, Małop. , 5 było tu 4 1 3 łanów kmiecych, 2 zagrody z rolą, 2 komor. z bydł. , 4 bez by dła i karczma na ćwierci roli. Mimo ogólnego w Krakowie twierdzenia, cmentarz krakowski powszechny nie leży na obszarze tej wsi, ale Prądnika. Mac, Rakowice, niem. Gross Krebs, 1293 Crebissee, wś, pow. kwidzyński, par. kat, i st. p. Kwidzyn; posiada kościół par. ewang. i szkołę ewang. 3klas. , 2 naucz, i 182 dzieci. Razem z folw. obejmuje 2021 ha 1562 ha roli or. , 64 łąk, 99 lasu. W 1868 r. 272 bud. , 178 dm. , 1358 mk. , 80 kat. , 1248 ew. ; 1885 r. 169 dm. , 252 dym. , 1166 mk; 107 kat. , 1059 ew. na folw. 38 mk. i 3 dm. . R. leżą nad szosą z Kwidzyna do Prabut. W 1293 r. nadaje biskup pomezański Henryk Albertowi i Marcinowi i jego synowi Krystyanowi dobra in Crebissee, t. j. R. i Rakowskie Pole, z obowiązkiem założenia wsi na prawie chełmińskiem. Albert i dwaj towarzysze dostaną każdą dziesiątą włókę wolną, 4 włóki zostaną przyłączone do kościoła. Od reszty będą płacili po pół grzywny od włóki, po 2 kury na św. Marcin. Udziela się im 11 lat wolnych, po których upływie z osiadłych włók w Liczach Litschen, dawniej Liczschin 2 grzyw, rocznie płacić będą. Założyciele wsi będą mieli sądownictwo, z którego 1 3 dla siebie zatrzymują 2 3 będą oddawali kościołowi. Oprócz tego zezwalamy im wystawić 1 karczmę, jatki dla chleba i mięsa ob. Bist. Pomesanien v. Cramer, str. 60. Dawniej mieszkali tu Kospotowie Pawłowscy ob. Kętrz. , O ludn. pol. , str. 204. Spisy ludności z czasów ststwa kwidzyńskiego wykazują 12 nazwisk polskich a 21 niemieckich str. 209. R. 1667 był pa storem Marcin Golewiusz. Karczmarz tutej szy Andrzej Brykowski, sprzedając karczmę, wystawił na 225 grzyw. , które odebrał od kupującego, kwit po polsku w Lieśnie może w Liczach; str. 209. Kościół jest już za cza sów krzyżackich budowany; był po reformacyi filią do Kwidzyna. R. 1588 nastał tu pierwszy pastor. Kś. Fr. Rakowice, pow. lubawski, ob. Rakowiec. Rakowicze, wś, pow. augustowski, gm, Hołynka, par. Rygałówka wschod, obrz. , odl. od Augustowa 46 w. , ma 54 dm. , 398 mk, 52 os. , 1117 mr. Wchodziła w skład majoratu rząd. Łabno. W 1827 r. było 54 dm. , 186 mk. ; należała do par. Teolin. Rakowicze 1. wś pryw. , pow. lidzki, w 2 okr. pol. , o 57 w. od Lidy, 3 dm. , 9 mk; cer kiew prawosł. drewn. 1866; własność Makarrewiczów. Włościanie zapłacili 2392 rs. 50 kop. za nadzieloną im ziemię. 2. R. , folw. i dobra skarbowe, pow. lidzki, w 3 okr. pol. , gm. Rożanka, okr. wiejski Rakowicze, o 58 w. od Lidy, ma 1 dm. , 13 mk. W skład okręgu wiejskiego wchodzą wsie Szlachtuny, Łagody, Trochimczyki, Mordasy, Rutnica, Chylczyce, Hołynka, Bogusławowo, Podgajniki, Siemieniaki, Suchary, Wolańczyce, Karpiejczyki, Woroniszki, Balicze, Czerniaki, Krupa, Cierachy, Karpowicze, Turzejsk, Rusaki, Filipowicze, Babicze, Siemiagi, Rutczyzna, Błot niki, Holownicze Głównicze, Rózy, w ogóle 792 dusz rewiz. 3. R. , białor. Rakowiczy, wś w zachod, części pow. bobrujskiego, w 3 okr. pol. hłuskim, gm. Zabołocie, ma 6 osad; grunta piaszczyste. 4. R. , wś i folw. , pow. słucki, w 3 okr. pol. kopylskim, gm. Howiezna, par. kat. Nieśwież. Wś, własność niegdyś ks. Radziwiłłów, ma 28 osad; folw. , należący do ordynacyi nieświeskiej, ma 12 włók. Miej scowość lekko falista, małoleśna, grunta uro dzajne, szczerkowe. 5. R. , wś, pow. bielski gub. grodzieńskiej, w 1 okr. pol. , gm. Kleniki, o 12 w. od Bielska. 6. R. , wś, pow. prużański, w 1 okr. pol. , gm. Noski, o 15 w. od Prużany. A. Jel. J. Krz. Rakowicze, wś nad rzką Żylówką, pow. radomyski, śród lasów położona, w 1 okr. pol. , o 17 w. od Radomyśla, na trakcie radomyskokijowskim, o 6 w. od Stawiszcz par. prawosł. , ma 516 mk. , nadzielonych 301 dz. ziemi, z której rocznie płacą 170 rs. 39 kop. wykupu. Należy do dóbr Miasteczko. Rakowiec, rzka w pow. chocimskim gub. bessarabskiej, przepływa przez ogromny staw, nad którym leżą Markowce, i uchodzi do Bohu. Rakowiec 1. Wielki, sioło, pow. krzemieniecki, na płd. od mka Wiszniowca i 2. R. Mały, sioło, tamże, na płd. zach. od Wiszniow Rakowice Rakowiec ca, wymienione w XVIII w. Jako należące do klucza wiszniowieckiego. Ob. też Arch. J. Z. R. , cz. III, t. 2 525. 3. R. , ob. Rakowice. Rakowiec 1. wś, fol. i kol. pow. warszawski, gm. Pniszków, par. Służew, odl, 4 w. od Warszawy, na lewo od drogi bitej do Radomia. Fol ma 545 mr. , kol. 62 mk. , 241 mr. i 30 mr. włośc. ; wś z fol. 143 mk. i 5 mr. włośc. W 1827 r. było 15 dm. , 171 mk. Istnieje tu fabryka pudrety z odchodów kloacznych, z produk. wartości do 5000 rs. 25, 000 pudów. R. należy do szpitala św. Rocha w Warszawie który wypuszcza tę posiadłość w dzierżawę. Bliskość miasta ułatwiła zaprowadzenie starannego, intensywnego gospodarstwa. Na polach R. odbywają się często próby narzędzi rolniczych i konkursy. 2. R. , wś i os. młyn. , pow. radzymiński, gm. Rudzienko, par. Dobre, ma 197 mk. , 427 mr. włośc. Wchodziła w skład dóbr Dobre. 3. R. , wś i fol. , pow. gostyński, gm. Szczawin Kościelny, par. Żychlin, odl. 17 w. od Gostynina, ma 143 mk. W 1827 r. było 11 dm. , 142 mk. Fol R. rozl. mr. 584 gr. or. i ogr. mr. 500, łąk mr. 37, past. mr. 26, lasu mr. 6, nieuż. mr. 15; bud. mur. 8, z drzewa 8; płodozmian 15polowy. W XVI w. łany folwarczne dawały dziesięcinę plebanowi w Żychlinie, kmiece na stół arcybiskupi Łaski, L. B. , 497. W 1576 r. miała tu Anna Rakowska z córką 1 1 2 łanu, 1 młyn, 2 osad. ; Albert Rakowski 1 1 2 łanu, 1 zagr. , karczmę, 3 osad. ; Katarzy na Zaborowska 1 2 łanu i karczmę. Część An ny, wdowy po Marcinie Zichelskim, 1 łan Pawiński, Wielkop. , II, 110. Br. Ch. Rakowiec 1. potok, ma źródła w błudnickim lesie, na granicy Dorochowa i Błudników, w pow. stanisławowskim; płynie na wschód, oddzielając Błudniki od Kurypowa, a na obszarze Kurypowa zwraca się na płn. i uchodzi do Dniestru z praw. brzegu, ubiegłszy 5 klm. 2. R. , potok, lewy dopływ Lutynki, na górnym jej biegu. 3. R. , potok na obszarze Mołodii, w pow. czerniowieckim, wpada do Niewolnicy. 4. R. , potok, wypływa z bagien na granicy gm. Rogożestie, Synowiec Dolnych i Seretu, w pow. sereckim, płynie przez obszar Rogożestie i ubiegłszy 7 klm. uchodzi do Molnicy z praw. brzegu, powyżej Kindestie. 5. R. , potok w hr. spiskiem, wpada poniżej wsi Łuczywny do Popradu. 6. R. , potok w obrębie gm. Benedykowa, w hr. orawskiem, ubiegłszy 2 klm. wpada do Wesełówki z praw. brzegu. 7. R. , ob. Rakowy. Br. G. Rakowiec 1. rus. Rakoweć, fol. na obsz. Monasterca, w pow. drohobyckim. 2. R. z Derewaczem, wś, pow. lwowski, 22 klm. na płd. od Lwowa, 12 klm. od sądu pow. , st. kol. i urz. tel. w Szczercu, 8 klm. od urzęd. poczt. w Brodkach. Na płn. zach. leży Kuhajów, na płn. wsch. i wsch. Podciemno, na płd. Nowosiółki, na zach. Chrusno. Wieś leży w dorzeczu Dniestru za pośrednictwem pot. Zubrza, płynącego od płn. z Podciemna na płd. do Nowosiółek. W dolinie pot. leżą na praw. brzegu zabudowania wiejskie. Zach. część obszaru wznosi się do 343 mt. Na lew. brzegu Zubrzy, wzdłuż granicy wschod. , ciągnie się las. Ta część obszaru wznosi się na 370 mt. Własn. wiek. Dawida Abrahamowicza ma roli or. 3, łąk i ogr. 36, pastw. 1, lasu 267 mr. ; wł. mn. roli or. 548, łąk i ogr. 73, past. 166, lasu 14 mr. W r. 1880 było 86 dm. , 519 mk. w gm. , 7 dm. , 54 mk. na obsz. dwor. ; 205 rzym. kat. , 319 gr. kat. , 36 izr. , 13 innych wyznań; 233 Polaków, 315 Rusinów, 25 Niemców. Par. rz. kat. w miejscu, dek. szczerzecki, archid. lwowska. Pierwotna fundacya niewiadoma. Odnowił fundacyą Mikołaj Narajowski, miecznik lwowski, w r. 1598. Kościół murowany, konsekrowany w r. 1856 p. w. św. Walentego. Do par należą Bródki, Hucisko, Krasów, Miedziaki, Nowosiółka, Podciemne, Polana i Reichenbach. Par. gr. kat. w Krasowie. We wsi jest cerkiew i szkoła etat. jednokl. Lu. Dz. Rakowiec 1. wś, pow. podhajecki, na zach. brzegu rzeki Strypy, o 19, 5 klm, na płn. wsch. od Podhajec a o 2 klm. od st. pocz. w Sosnowie. Granice wschod. stepy strusowskie a za nimi wś Zazdrość, płd. Sosnów, zach. Małowody, płn. Bieniawa. Obszar dwor. 1267 mr. , włośc. 1269 mr. W 1857 r. 625 mk. ; w 1880 w gm. 645 na obsz. dwor. 94; rzym. kat. 30, par. Złotniki, gr. kat. należą do par. Sosnów. Szkoła fil. o 1 naucz. , kasa pożycz. gm. z kap. 1729 złr. Właśc. pos. dwor. Zakład narodowy imienia Ossolińskich we Lwowie. 2. R. , wś, pow. bohorodczański, o 4, 1 klm. zach. od sądu pow. , par. rzym. kat. , urz. pocz. i tel. w Sołotwinie. Granice wschód Sołotwina, płd. rz. Bystrzyca, a za nią wsie Markowa i Maniewa, zach. Krzywice, płn. Rosólna i Dzwiniacz. Jest to górska wieś w dolinie Bystrzycy, do której spływa mnóstwo potoków. Obszar włośc, ma 1135 mr. Par. w miejscu, dek. Bohorodczany, dyec. Stanisławów. W 1857 r. 541 mk. , w 1880 r. 724 rz. kat. 4. Cerkiew p. w. św. Mikołaja, drewniana, wystawiona 1812 r. Księgi metryk sięgają 1785 r. , filia Krzywice z cerkwią p. w. św. Michała z 1864 r. . Szkoła niesystemizowana. 3. R. , wś, pow. horodeński, na brzegu Dniestru, który od Niezwisk skręca nagle ku północy, powyżej R. robi duże kolano i skręca ku płd. wschodowi. Przez wś przepływa potok rozdzielający się na płd. od Semenówki, który wpada na płn. wsch. od R. do Dniestru. Granice wschod. Korniów, płd. Semenówka, zach. i płn. Dniestr a za nim wś Łuka z Monasterem. R. odl. od urz. pow. i st. tel. w Horodnie o 22, 5 klm. , od Rakowiec Rakowiska Rakowiec st. pocz. w Niezwiskach o 7, 5 klm. Obszar dwor. 953 mr. , włośc. 1229 mr. W 1857 r. 991 mk. , w 1880 w gm. 1001, na obsz. dwor. 38; rz. kat. 121, par. Czernelica, gr. katol. 982, par. w miejscu, dek. Horodenka, dyec. Stanisławów. Cerkiew p. w. św. Dymitra, murowana, wystawiona i poświęcona 1857 r. Księgi metryk zaczynają się od 1688 r. , pisane są do r. 1782 w języku małoruskim; filia Semenówka, cerkiew p. w. św. Parasciewy z 1872, z 560 gr. kat. ; ogólna ilość gr. kat. w par. 1542. Szkoła fil. o 1 naucz. , w 1875 r. systemizowana. , w 1837 r. dzieci gr. kat. w wieku szkol. 151; w Semenówce szkoły nie ma, dzieci w wieku szkol. 101. Kasa pożycz. gmin. z kapit. 350 złr. We wsi ruiny zamku, na którego bramie przechował się napis oznajmujący, że wystawiony został w 1658 r. a dziedzicem wsi był wtedy de Bieniawa Bieniawski. Zamek ten pamiętny jest z mężnego oporu stawionego Tatarom za Sobieskiego. Bieniewski, szukając tu schronienia z ludem i szlachtą, odparł kilkanaście ataków nieprzyjaciela, lecz gdy już zapasy żywności wyszły, zamyślano z Tatarami traktować. Wtedy jakiś odważny młodzieniec, którego nazwiska tradyeya nie przekazała, spuścił się w nocy z prostopadłej skały na sznurze nad rzekę a przepłynąwszy bystre nurty Dniestru, dostał się do obozu polskiego pod Czernelicą. Tam przedstawił smutne położenie obrońców zamku i zapewnił, że Tatarów można łatwo odpędzić, ponieważ gościniec czortkowski nieobsadzony dozwoli niepostrzeżenie podejść pod obóz. Wysłany z obozu oddział wyruszył nocą i zaskoczył spiącego nieprzyjaciela w chwili, w której i Bieniewski z zamku zrobił wycieczkę. Tatarzy ponieśli zupełną klęskę. Cały obóz z zapasami wpadł w ręce zwycięzców. Obecnym właścicielem R. jest izraelita Samuel Baran. B. R. Rakowiec 1. gorzelnia w gm. Rogożestie, w pow. sereckim, u płd. stóp wzgórza t. n. 389 mt. , na lew. brzegu Seretu. 2. R. , rus. Rakoweć, gorzelnia, dystylarnia, słodownia, karmnik i młyn na obszarze dworskim Boja nu, w pow. czerniowieckim. 3. R. , niem. Rakoutz, gajówka na obszarze gm. Piotrowic nad Suczawą. Br. G. Rakowiec 1. niem. Rakowetz, wś, część gm. Rzepiszcza, w pow. cieszyńskim, obw. sąd, frydeckim, obejmuje z 1880 r. 25 dm. , 153 mk. ; kat. 144, prot. 9; wszyscy narod, czeskoszlązkiej. 2. R. , niem. Rokowetz, wś, część gm, Smiłowic, w pow. i obw. sąd. cie szyńskim, na praw. brzegu Ropiczanki, u płn. stóp gór Jabłunkowskich. W 1880 r. było dm. 22, mk. 163; kat. 29, prot. 134; Polaków 158, Czechoszl. 1, Niemców 4. Br. G. Rakowiec al. Rakówiec, niem. Rakowitz, wś włośc. nad szosą z Nowego do Gniewna, pow iak kwidzyński, st. pocz. Mała Karczma, kośc. fi lialny Tyrnawa, par. kat. i ew. Gniew 1 1 4 mili odl. Ma 2 klas, szkołę kat. 2 naucz. i 141 uczn. . Obszar wynosi 3234, 14 mr. W 1868 r. było 160 bud. , 91 dm. , 707 mk. , 597 kat. , 110 ew. ; 1885 r. 76 dm. , 158 dym. , 732 mk. , 686 kat. , 46 ew. W skład gminy wchodzi wybud. Bielica. Do wsi należą dwa rybne je ziora Staw i Wiejskie jez. , wiatrak i młyn. R. 1583 było 12 gburów; płacili mesznego od włóki po pół korca żyta Wizyt. Rozdrażewskiego, str. 55. Wizyt. Gniewosza z r. 1649 donosi, ze R. obejmował 40 włók, mesznego dawali razem 7 korcy żyta i 7 kor. owsa i jęczm. str. 12. Według taryfy z r. 1648, gdzie uchwalono pobór podwójny a akcyzę potrójną, płacił tu Bartliński summatim 29 fl. . 6 gr. ob. Rocz. T. P. N. w Pozn. , 1871, str. 173. R. należał do starostwa gniew skiego. Ks. Fr Rakowiec 1. 1667, Rakowice 1706, dok. 1374 Rakewicz, niem. Rakowitz, wś, pow. lu bawski, par. kat. Sampława, 1 4 mili odl. ; ew. Lubawa, st. pocz. i dr. żel. Weissenburg 2 klm. odl; 169 ha 54 roli om. , 1 łąk i 103 lasu. W 1885 r. 9 dm. , 13 dymów, 57 mk. , 56 kat. , 1 ew. Wizyt. Strzesza z r. 1667 donosi, że wś należała do Wład. Zeleskiego, miała 3 włościan dawniej 7, oprócz opustoszałych łanów str. 223. Z wizyt. Potockiego z r. 1706 dowiadujemy się, że proboszcz pobierał 3 1 2 kor. żyta i tyleż owsa str, 424. 2. R. , dobra ryc, tamże; razem z fol. Weissenburg i Ossowem zawierają 832 ha 594 roli orn. , 71 łąk 100 lasu. . W 1885 r. 12 dm. , 272 mk. Cały klucz razem miał 321 mk. , 232 kat. , 89 ew. ; gorzelnia, młyn do śrótowania zboża, ho dowla bydła. R. 1374 jest w dok. wymienio ny Peregryn z Rakowca; 1433 Tomasz i Adaukt z Rakówca posiadają Teschendorf ob, Kętrz. , O ludn. pol. , str. 186. R. 1667 posia dał te dobra Wł. Zeleski; r. 1706 pani Kleszczyńska; proboszcz pobierał z dworu 2 1 2 kor. żyta, tyleż owsa ob. Wizyt. Potockiego, str. 434. Kś. Fr. Rakowiec, zdrój, łąka i pole na Padniewie, w pow. mogilańskim Rakowiska, dawniej Józefek, fol. , pow. bialski, gm. Sitnik, par. Biała, odl. 4 w. od Biały, ma 1 dm. , 32 mk. Rozl. mr. 373 ziemi om. mr. 243, past. i łąk mr. 63, lasu mr. 61, pod zabudowaniami, wodami i drogami mr. 6. Fol ten wchodził w skład dóbr Cicibor i Terebela. W r. 1876 oddzielnie sprzedany Rakówka, rzeczka, w pow. piotrkowskim, w gm. Łękowa, płynie przez Wolą Łękowską, uchodzi do Widawy Rakówka 1. os. , pow. opatowski, gm. Rembów, par. Szumsko. 2. R. , wś, pow. janowski, gm, Kosin, par. Borów. 3. R. , wś Rakówka Rakowiec Rakówkąt Rakówko Rakownia Rakowo Rakówka pow. biłgorajski, gm. Księżpol, par. Łukowa, wsch. obrz. Chmielek. Rakówka 1. strumyk wpadający do rz. Rosawy pod mkiem Rosawą, 2. R. al. Trostynka, błotnista rzeczka w pow. wasylkowskim, bierze początek pod wsią Trostynka, płynie zrazu na wschód, powyżej Olszanki przybiera kierunek północnowschodni i pod Kopaczowem uchodzi od prawego brzegu do Stuhny. Rakówka 1. al. Rakowce, wś przy ujściu rzki Moczułki do Udycza Hadycza, pow. hajsyński, okr. pol. Teplik, gm. Miahkochody, par. Ternówka, ma 128 osad w 1868 r. 64 dm. , 384 mk. , w tej liczbie 37 jednodworców, 359 dzies. ziemi włośc. , 2480 dzies. dwors. z Krasno siołką i Chmarówką, 72 dzies. ziemi cerkie wnej, 19 dzies. spółki cukrowarnianej w Krasnosiółce. Cerkiew p. w. św. Koźmy i Damia na. Wś ta należała dawniej do Mikołaja Pia seckiego, podkom. krzemienieckiego, następnie kolejno do Szczęsnego Potockiego, Miko łaja Czepielowskiego, obecnie Lipkowskich. 2. R. , przedmieście mta pow. Humania. 3. R. , wś na lewym brz. Irpenia, pow. kijowski, o 30 w. od Kijowa, o 10 w. powyżej Dawido wa par. prawosł. i o tyleż od mka Hostomli odległa, ma folwark ekonomiczny z niewielkim sadem owocowym i ogrodem; 238 mk. , nadzie lonych 192 dzies. ziemi, z której opłacają 125 rs, 26 kop. rocznie. W rozlewach i łachach uformowanych przez Irpeń znajdowała się wielka obfitosć raków, zkąd nazwa wsi. Na rzece są ślady długiej grobli, przy której, po dług podania, były niegdyś młyny, obracają ce maszyny służące do rozdrabniania znajdu jącej się w okolicach rudy żelaznej. R. należy do dóbr demidowskich, dawniej Jakubowskich, Popielów, Michała Apostoła, obecnie Sinielniłowych. 4. R. , przysiołek wsi Łycze, pow. skwirski, w 3 okr. pol. , o 42 w. od Skwiry, ma 40 mk. ; założona po 1717 r. na obszarze dóbr korniańskich Proskurów. U Pohilewicza w opisie miejscowości osiadłych gub. kijowskiej niewymieniona. J. Krz. Dr. M. Rakówka, las i wzgórze, rozpościerające się na granicy gm. Pstrągówki i Szufnarowej, w pow. jasielskim, między pot. Pstrągówką od zach. a Szufnarówką od wsch. , opadając ku płd. do doliny Wisłoka. Wznies. 441 mt. npm. Br. G. Rakówka al. Rakówko, dok. Racovicz i Racowecz, posiadłość, pow. szremski, o 7 klm. na wschódpołudnie od Czempinia poczt. i st. dr. żel. ; par. Brodnica, ma 5 dm. , 63 mk. 48 kat. , 15 prot. ; obszaru 143, 80 ha 137, 26 roli, 0, 18 łąk, l, 51 past. , 1, 19 lasu i 3, 06 nieuż. ; czysty doch. 1651 mrk. W r. 1371 ustąpili R. Godźwin i matka jego Jawroszka klasztorowi lubińskiemu Kod. Wielkop. . Regestra po borowe z r. 1580 nie wykazują R. , która w XVIII w. należała do Antoniego Zakrzew skiego, podczaszego łęczyckiego, a później do Adama Wasiłkowskiego. E. Cal. Rakówka al. Rakunka, struga w pow. tu cholskim, ma źródła przy leśn. Wolfsgrund, pły nie przy Zalesiu, mija Zamarte i Nowe Suminy i uchodzi do Wstążek lew. dopływu Brdy. Ma milę dlugości i przyjmuje pół mili długą Rzytnicę. Kś. Fr. Rakówkąt, wś, pow. husiatyński, nad pot. Gniła, o 3 klm. na płn. od st. pocz. we wsi Horodnica. Obszar wsi sięga do rz. Zbrucza, stanowiącej granicę od gub. podolskiej. Gra nice wschód rz. Zbrucz, płd. Horodnica, zach. Chłopówka i Uwisła, płn. Postołówka. Obszar dwor, ról, łąk i past. 396 mr. , lasu 856 mr. ; włośc. 832 mr. W 1857 r. 544 mk. ; w 1880 w gm. 725, na obsz. dwor. 19; rz. kat. 286, par. Liczkowce, gr. kat. 375 par, Postołówka. Kasa pożycz. gm. z kapit. 170 złr. , sąd pow. Kopyczyńce, urz. tel. i st. kolei tranwersalnej Wasylkowce odl. 15 klm. . R. należy do ordynacyi Chorostków, obecni właściciele Wil helm i Zofia z hr. Lewickich hr. Siemieńscy Lewiccy. B. R. Rakówki, os. , pow. turecki, gm. Bartochów, par. Warta, odl. od Turka 42 w. , ma 1 dm. , 20 mk. Makówki 1. gajówka, na obszarze Pstrągówki, w pow. jasielskim. 2. R. , zabudowania w gm. Raniżów, pow. kolbuszowski. Rakówko 1. wś na pol. prus. Mazurach, pow. jańsborski, odl. 2 klm. od granicy król. polskiego, 5 klm. od Dłutowa st. pocz. i tel. . Hieronim v. Gebesattel, komtur bardzki, na daje Krzysztofowi Niedzwiedziowi Nezewitz, Nyetzew i Stanisławowi Turowskiemu na prawie magdeburskiem 20 włók między Wicentą, Mazowszem, Jeżami i strumykiem Dziadówka, który uchodzi do Piszy. Dan w Baldze r. 1496. 2. R. , dobra ryc. z fol. Czarno wem i Tarnowem, pow. gołdapski, 9 klm. od st. pocz. , tel. i kol. żel. Gołdapi. Obszar 1187 ha. 3. R. , ob. Kociołek. Ad. N. Rakownia, wś i fol. , pow. obornicki, o 2 1 2 klm. na płd. wschód od Gośliny Murowanej par. i poczta, nad Goślinką dopł. Warty, wznies. 93 mt. npm. ; st. dr. żel. w Kobylnicy o 13 klm. R. należała około 1580 r. do Piotra Potulickiego, woj. płockiego, a w końcu XVIII w. do Władysława Gurowskiego, dziedzica Gośliny. Wś ma 12 dm. , 140 mk. 96 kat. , 44 prot. . Fol. 54 mk. , 2 dm. ; wchodzi w skład klucza i okr. domin. Piła; właścicielem jest ks. SachsenAltenburg. E. Cal. Rakowo 1. wś, pow. słupecki, gm. Skulska Wieś, par. Skulsk, odl. od Słupcy 37 w. , ma 35 dm. , 114 mk. R. należało pierwotnie do par. Siedlimowo; łany kmiece dawały pleban Rakówka Rakówki Rakowo za meszne po 2 gr. z łanu. Zapewne dopiero przy utworzeniu królestwa kongresowego w 1815 r. , gdy linia graniczna przeszła przez obszar parafii, wsie pozostałe w królestwie powłączano do sąsiednich parafii. 2. R. , kol. i fol. nad rz. Wisłą, pow. płocki, gm. Rembowo, par. Zakrzewo, odl. o 29 w. od Płocka, ma 25 dm. , 311 mk, młyn wodny, 701 mr. obszaru w tem 107 mr. nieuż. . W 1881 r. fol. Rakowo rozl. mr. 932 gr. or. i ogr. mr. 363, łąk mr. 52, lasu mr. 496, nieuż. mr. 21; bud. z drzewa 12; płodozmian 11polowy; las nieurządzony. W skład dóbr poprzednio wchodziły wś R. os. 25, z grmr. 181; wś Święcice os. 34, z gr. mr. 198; wś Archutówka os. 12, z gr. mr. 41. 3. R. , wś nad rz. Płonką, pow. płoński, gm. WójtyZamoście, par. Skołatowo, odl. 8 w. od Płońska, ma 10 dm. , 119 mk, 290 mr. obszaru. 4. R. , wś, fol. i dobra nad jez. Długie, pow. rypiński, gm. Wąpielsk, par. Radziki, odl. o 6 w. od Rypina, ma 9 dm 183 mk. Dobra Rakowo składały się w 1879 r. z fol. R. i Czyżewo, rozl. mr. 932 fol. R. gr. or. i ogr. mr. 488 łąk mr. 8, lasu mr. 23, nieuż. mr. 13, razem mr. 482; bud. mur. 16, z drzewa 4; płodozmian 10polowy; las nieurządzony; fol. Czyżewo gror. i ogr. mr. 398, łąk mr. 44, nieuż. mr. 13, razem mr. 450; bud. mur. 11, z drzewa 4; płodozmian 10polowy; pokłady torfu, cegielnia. W skład dóbr wchodziły poprzednio wś R. , os. 20, z gr. mr. 41; wś Borowo os. 25, z gr. mr. 201; wś Czyżewo os. 26, z gr. mr. 83. R. 1789 dziedzic Franc. Pląskowski wysiewał tu 67 korcy żyta, 4 kor. pszenicy. Z kolei należały dobra do Borzewskich i Waw. Engestroema, znanego z prac literackich. 5. B. , wś, pow. szczuczyński, gm. Szczuczyn, par. Wąsosz, ma 835 mr. obszaru. W 1827 r. było 11 dm. , 54 mk. 6. R. Boginie, pow. łomżyński, gm. i par. Drozdowo, odl. 9 w. od Piątnicy nad Narwią naprzeciw Łomży. Składa się z dwóch części litera A. ma 8 dm. drobnej szlachty, 38 mk. , 537 mr. 358 om. i 36 dm. włośc, 189 mk. , 64 mr. Literę B. zamieszkuje drobna szlachta, 3 dm. , 29 mk. , 120 mr. 71 or. . W 1827 r. było 16 dm. , 121 mk. 7. R. Czachy al. Czaki, pow. łomżyńskie gm. i par. Drozdowo, leży w pobliżu wsi R. Boginie, ma 29 dm. , 279 mk. , 238 mr. 142 mr. roli. Mieszka tu drobna szlachta. W 1827 r. było 23 dm. , 175 mk. 8. R. , okolica szlachecka nad rz. Skrodą, w pow. kolneńskim, gm. i par. Mały Płock, odl. 7 w. od Kolna. Jest to stare gniazdo Rakowskich, wspominane w akcie z 1433 r. , gdzie wymieniano już R. Chmielewo, R. Podleśne i R. Zalesie Gloger, Ziemia łomżyńska. Te same wsie istnieją obecnie. R. Chmielewo, odl. 8 w. od Kolna a 20 w. od Łomży. W 1827 r. 15 dm. , 101 mk Po za wsią znajduje się na Skrodzie młyn i karczma. RChmielewo, przy szosie z Łomży do Kolna, ma 3 mr. R. Podleśne, przy szosie z Łomży do Kolna, w odl. 8 1 2 w od Kolna. W 1827 r. l3 dm. , 89 mk W 1886 r. fol. Rakowo Podleśne z nomenkl. R. Most, i R. Zalesie, rozl. mr. 629 gr. or. i ogr. mr. 284, łąk mr. 27, pastw. mr. 26, lasu mr. 264, nieuż. mr. 17; bud. mur. 5, z drzewa 6; płodo zmian 10polowy; las nieurządzony. W skład dóbr wchodziły poprzednio wś R. Podleśne Stare os. 8, z gr. mr. 38; wś R. Podleśne No we os. 21, z gr. 342; wś R. Chmielewo os. 7, z gr. mr. 34; wś Krukówka os. 43, z gr. mr. 230. Bliżej o wiorstę ku Łomży na szosie le ży R. Zalesie. Drobna szlachta ma 212 mr. 150 orn. ; włościanie 42 mr. 142 pręt. 35 mr. 223 pręt. ornej. W 1827 r. było 16 dm. , 108 mk. Br. Ch. L. Krz. Rakowo, fol. , pow. słonimski, w 2 okr. pol. , gm. Mieżewicze al. Miżewicze, o 23 w. od Słonima. Rakowo, niem. Rakau al. Rackau, leśn. , pow. elbląski, 1 1 4 mili odl. od Elbląga; 291 ha obszaru 260 lasu. W 1885 r. 10 mk. ewan. Kś. Fr. Rakowo al. Raków, niem. Rackow, dok Rackow. wś, pow. szczecinkowski, st. pocz. Lubowo, leży na wschod. północ od Czaplinka, w dawniej szem ststwie drahimskiem. W r. 1641 stała tu kaplica drewniana ob. Pow. wałecki w XVI w. przez Calliera, str. 46. Na północ od R. ciągnie się jezioro Kaemmer See na jego południowem wybrzeżu, na półwyspie, o 3 Mm. na zachód od Ra kowa, jest wał czworoboczny, którego korona ma 140 kroków obwodu ob. Beschreib. der vaterl. Alterthuemer Neustettiner und Schlochauer Kreise von Kasicki, Danzig 1881, str. 20. Kś. Fr. Rakowo 1. al. Grabowo, wś na pol. prus. Mazurach, pow. jańsborski, 9 klm. na wsch. płd. od Jansborska, 6 1 2 klm. od Biały st. pocz. i tel. . R. istniało już 1448 r. ; mieszkał tam Piotr Rakowski. Henryk Zollr. v. Richtenberg, komtur baldzki, nadaje Marcinowi z Wergin na prawie chełm. dwór i dobra, które przedtem Staśko Rakowski Steszke Rekoffske posiadał, t. j. 48 włók w wszystkimi końmi, krowami, maciorami i bydłem, oraz sądownictwo wyższe i niższe. Granice Piszowódka i majątek Morasława Gorczenickiego Gorzenicke. Dan w Baldze r. 1453. Zygfryd Flack v. Schwarzburg, komtur baldzki, sprzedaje Pawłowi Grabowskiemu, chorążemu z Mazowsza, młyn pod kościołem w Dąbrowie Zapiskiej z 2 włókami i 6 morgami na prawie chełmińskiem. Dan w Baldze r. 1472. R. 1532 pozwala starosta Fryderyk Heidek Piotrowi Rakowskiemu pozostawić młyn ob. Kętrz. , Rakowo Raksztele O ludn. . 2. R. , dobra ryc. , tamże. Obszar 436 ha. 3. R. , dobra, tamże, st. pocz. Bajtkowo. Obszar 427 ha. Ad. N. Rakowska Wólka, wś, pow. makowski, gm. i par. Krasnosielc, ma 6 os. , 124 mr. Wchodziła w skład dóbr Krasnosielc, Rakowskie, wś nad rz. Świłką, pow. święciański, w 3 okr. poi, odl. 21 w. od Święcian, gm. Hoduciszki, okr. wiejski Stojaciszki, ma 9 dm. , 58 mk. 52 katol. , 6 starow. ; w 1864 r. 24 dusz rewiz. Rakowskie Pole, niem, Klein Krebs, wś pod Kwidzynem par, kat. i st. pocz. , par. ewang. Rakowice, ma 656 ha 483 roli orn. , 33 łąk 3 lasu. W 1868 r. 84 bud. , 41 dm. , 301 mk. , 1 kat. , 261 ew. ; 1885 r. 41 dm. , 58 dymów, 302 mk. , 11 kat. , 291 ew. We wsi szkoła ewang. 1 naucz. i 60 dz. . Starsze; spisy ludności ststwa kwidzyńskiego wyliczają tu 4 polskie i 6 niem. nazwisk ob. Kętrz. , O ludn. poL, str. 209. Kś. Fr. Rakowszczyzna 1. wś nad rz. Berezyną, pow. oszmiański, w 4 okr. pol. , o 49 w. od Oszmiany, 43 dm. , 349 mk. 266 prawosł. , 73 katol. , 10 żydów; drewniana kaplica prawosł. i karczma. 2. R. al. Dziaciary Djatjary, zaśc. w uroczysku leśnem, pow. wilejski, w 3 okr. poL, gm. Parafianowo, okr. wiejski i do bra skarbowe Wiatochma, o 6 w. od gminy a 64 w. od Wilejki, ma 3 dm. , 27 mk. katol. w 1864 r. 4 dusze rewiz. . 3. R. , zaśc. szl. , pow. wileński, w 3 okr. pol. , o 22 w. od Wil na, 1 dm. , 8 mk. katol. 4. R. , wś, pow. wiłkomierski, gm. Wojtkuny, o 11 w. od Wiłkomierza. 5. R. , wś, pow. wołkowyski, w 2 okr. poL, gm. Tołoczmany, o 17 w. od Wołkowyska. 6. R. , chutor, tamże, w 3 okr. pol. , gm. Szymki, o 37 w. od Wołkowyska. 7. R. , wś, pow. czauski, gm. Rasna, ma 32 dm. i 191 mk. , z których 20 zajmuje się tokarstwem. 8. R. , wś, pow. sieński, gm. Zameczek, włość dziedziczna niegdyś Woropajów, potem Śleżanowskich, od r. 1880 Szulca. Grunta urodzajne, łąk i pastwisk dostatek, lasu brak. Ziemi używalnej 136 dzies. , nieużytków 5 dzies. J. Krz, A. Ch. Rakowszczyzna, wś nad Noryniem, pow, owrucki, na płd. wschód od Owrucza, posiada kapl. katol. parafii Owrucz. W dokum. wymieniane także jako mko. Ob. Arch. J. Z. R. , cz. IV, t. 1 190, 309; cz. V, t. 1 265 267. Rakowszczyzna, fol. dworski, w gm. Tymowy, pow. brzeski. Br. G. Rakowy al. Rakowiec, potok, powstaje ze źródeł leśnych w Krzywcu, pow. bohorodczańskim, lecz wkrótce przechodzi na obszar Rakowca, zabierając strugi Studeny potok z lasu Matyjowca. Płynie on na płn. wschód granicą gm. Rakowca i Sołotwiny a Kosmacza i Dźwiniacza przez obszar Żuraków i ubiegłszy 13 klm. podąża do Bystrzycy Sołotwińskiej w obrębie gm. Lachowice. Br. G. Rakowy 1. przys. Kisielic, w pow. wyżnickim. 2. R. , przys. Toraków, w tymże powiecie. Br. G. Raks al. Rax niem. , wybud. na polskiej Warmii, pow. olsztyński, 8 klm. od Wartemborka. Raksow al. Raxow, jezioro na pols. War mii. Nazwa w spisach urzędowych niewymieniona; wspomniane w dok z 1364 r. ob. Jedzbark i w dok. 1381, nadającym 7 włók in campo Kirsyn dzisiejsze Odryty niejakie mu Hanconi Progressen. Dostaje się bo wiem temuż także wolne rybołóstwo w tem jeziorze. W tej okolicy jednak leży osada Raks. Prawdopodobnie jedno z dwóch w po bliża tej osady leżących jeziorek jest właśnie owem Raxow z dokumentu. Ad. N. Rakszany, wś szl. , pow. wileński, w 1 okr. poi, o 40 w. od Wilna, 8 dm. , 102 mk. katol. Rakszawa z Kątami i Potokiem, duża wieś, w piaszczystej, borem sosnowym pokrytej ró wninie pow. łańcuckiego, par. rz. kat. w Żołyni 7 klm. i Trzebosi. Leży nad potokiem lew. dopł. Wisłoka naprzeciw Woli Dalszej. Posiada 6 młynów wodnych a przy jednym z nich folusz. Jest także piękny piętrowy dwór. Gleba piaszczysta, nieurodzajna i dla tego ludność zdawna trudni się sukiennictwem. Z 744 dm. i 3966 mk. przypada 3 dm. , 57 mk. na obszary dworskie trzech współ właścicieli, 105 dm. i 598 mk. na wólkę Ką ty a 21 dm. i 98 mk. na wólkę Potok. Pod względem wyznania jest 3846 rz. kat. , 120 izrael. Obszar wiek. pos. ma 602 roli, 62 łąk i ogr. , 44 past. i 638 mr. lasu; pos. mn. 4014 roli, 493 łąk i ogr. , 390 past. i 635 mr. lasu. otoczona ze wszystkich stron sosnowemi bo rami, graniczy R. na zachód z Węgliskami i Trzebosią, na południe z Dąbrówkami, na wschód z Żołynią i Brzozą Stadnicką a na północ z Wydrzem. Mac. Rakszcza, zaśc. rząd. nad rz. Duśmianką, pow. trocki, w 4 okr. pol. , o 60 w. od Trok, 2 dm. , 10 mk. kat. Rakszcze, wś, pow. trocki, w 3 okr. pol. , gm. Hanuszyszki, okr. wiejski Skobiejki, o 10 w. od gminy, 5 dusz rewiz. Raksznie, wś do dóbr Sarya. pow. drysieński, w par. Rosica. Rakszniewo 1. wś nad rz. Wiatą, pow. dzisieński, w 3 okr. poi, gm. Leonpol, okr. wiejski i dobra Marcinowskich Oblatowo, o 14 w. od gminy a 48 w. od Dzisny, ma 4 dm. , 81 mk. kat. w 1864 r. 53 dusz rewiz. , 2. R. Zarzeczne, wś nad Wiatą, tamże, o 50 w. od Dzisny, ma 6 dm. , 54 mk. kat. Raksztele, wś nad jez. Szwinta, pow. święciański, w 2 okr. pol. , gm, , okr. wiejski i do Rakowska Wólka Rakowska Wólka Rakowskie Rakowskie Pole Rakowszczyzna Rakowy Raks Raksow Rakszany Rakszawa Rakszcza Rakszcze Raksznie Rakszniewo Rakuzański Szczyt Rakuzino Ralce Ralewice bra Zejfertów Zabłociszki, o 4 w. od gminy a 11 w. od Święcian, ma 4 dm. , 36 mk. kat. 16 dusz rewiz. . Raksztowiszki, zaśc. szlach. , pow. wileńskij w 3 okr. pol, o 54 w. od Wilna, ma 3 dm, , 15 mk. kat. Rakszyki, wś, pow. trocki, w 2 okr. pol. , o 41 w. od Trok, 18 dm. , 187 mk. 176 katol. , 4 prawosł. , 7 żyd. . Rakszyn 1. wś, pow. bobrujski, w 2 okr. pol. i gm. paryckiej, przy gośc. poczt. z Pa rycz do JakimowskiejSłobody, ma 18 osad; grunta lekkie; miejscowość lekko falista. 2. R. , wś w gub. witebskiej. A. Jel. Rakszyny, , wś, pow. wilejski, w 2 okr. pol. , gm. Krajsk, okr. wiejski Starynki, o 8 w. od gminy, 65 dusz rewiz. ; należy do dóbr Juncewicze, Borowskich. . Rakucie, wś, pow. wiłkomierski, gm. Ołoty, o 69 w. od Wiłkomierza. Rakuciniszki, okolica szlach. , pow. lidzki, w 2 okr. pol. , o 42 w. od Lidy, 18 od Ejszyszek, ma 2 dm. ., 20 mk. kat. Rakuciowszczyzna 1. wś, pow. oszmiański, w 2 okr. pol. , gm. Krewo, okr. wiejski Rakowce, o 5 w. od gminy a 36 w. od Osz miany, ma 7 dm. , 79 mk. prawosł. w 1864 r. 22 dusz rewiz. włośc. uwłaszcz. i 2 b. ludzi dworskich; należy do dóbr Krzywsk, Soro ków. 2. R. , Rekutowszczyzna, Rękociowszczyzna, fol. i wś, pow. wilejski, w 1 okr. pol. . gm. i okr. wiejski Krasne Krasnesioło, o 1 1 2 w. od gminy a 35 w. od Wilejki, przy b. dr. poczt. z Wilna do Mińska. Folw. ma 1 dm. , 7 mk. kat. , wś zaś 7 dm, 67 mk. prawosł. 37 dusz rewiz. własność Stecewiczów. Włościa nie wnieśli 2344 r. wykupu. 3. R. , folw. , tamże, o 46 w. od Wilejki, ma 1 dm. , 4 mk. kat. ; własność Szymańskich. 4. R. , Rękociowszczyzna, wś, pow. wilejski, w 2 okr. pol. , gm. Krzywicze, okr. wiejski i dobra Toma szewskich, Ustroń, o 5 w. od gminy a 46 w. od Wilejki, ma 5 dm. , 38 mk. kat. 19 dusz rewiz. . J. Krz, Rakułowa, rzeczka w pow. bałckim, lewy dopływ Kodymy, ma źródła pod wsią t. n. , mija wsie Płoskę, Kajetanówkę i pod wsią Poznanką wpada do Kodymy. Rakułowa, wś u źródeł rzki t. n. , dopł. Kodymy, pow. bałcki, okr. pol. Sawrań, gm. Korytna, par. i st. poczt. Bałta o 2 w. , ma 147 osad, 891 mk. , w tej liczbie 18 jednodw. , 1228 dz. ziemi włośc. , 1244 dz. dworskiej, 49 dz. , cerkiewnej; cerkiew p. w. św. Michała, wzniesiona w 1875 r. , z 1182 wiernymi; kapł. katol. par. Bałta. Należała do Koniecpolskich, Lubomirskich, obecnie Brzozowskich. Dr. M. Rakunty, zaśc, pow. wileński, w 6 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Mickuny, o 3 w. od gminy, 5 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Ławaryszki. Rakuny, zaśc. szl. nad pot. Drygucze, pow. dzisieński, w 3 okr. pol. , o 15 w. od Dzisny. 1 dm. , 6 mk. kat. Rakuszka, karczma w pow. bobruj skim, przy drodze ze wsi Poblina do mka Hłuska, w gm. Hłusk. A. Jel. Rakuta, rzeczka w pow. rohaczewskim, lewy dopływ Dniepru, do którego wpada przed ujściem Druci z przeciwnej strony. Rakutowo, w 1374 r. Rachutowo, w XVI w. Rachułtowo, wś włośc. nad jeziorem t. n. , pow. włocławski, gm. i par. Kowal, odl. 16 w. od Włocławka, posiada szkołę początkową. 799 mk. , 1826 mr. W 1827 r. 64 dm. , 421 mk Była to wś książęca, należąca do grodu w Kowalu. Królowa Elżbieta przeniosła ją z prawa polskiego na niemieckie i wydała w 1374 r. przywilej na sołtystwo niejakiemu Wojtkowi Schwolino. Wieś osadzona była na 44 łanach, z tych 4 należały do sołtysa, który otrzymał też młyn, powyżej młyna królewskiego, karczmę, cztery morgi jugera łąki, używalność lasu, trzeci denar sądowy. W 1438 r. Władysław Jagiełło pożyczywszy od Piotra z Oporowa, chorążego łęczyckiego, 1000 fi. , oddał mu w zastaw gród Kowale z przyległemi wsiami a w tej liczbie Rakutowo Kod. Mucz. Rzysz. , II, 757, 869. Według reg. pob. pow. kowalskiego z r. 1557 1566 wś Rachułtowo, w par. Gollosewo 1557 r. par. Kłotno, miała 39 1 2 łan. , 2 komor. Sołtystwo w R. miało 4 łany, 1 zagr. Pawiński, Wielkop. , II, 18, 19. Sołtystwo wybraniectwo podług pomiaru z r. 1840 zajmowało 216 mr. 204 pr. Obecnie znajduje się w posiadaniu Józefa Szachogłuchowicza, który na zasadzie ukazu z r. 1864 został uwłaszczony. Na obszarze wsi jedna z większych osad włościańskich, mająca 95 mr. obszaru 56 roli, 32 łąk stanowi odrębną hypotecznie posiadłość. Rakutowskie, jezioro na obsz. wsi Rakutowo, w zlewie Zgłowiączki, w pow. włocławskim, ma 180 mr. rozległości i do 18 stóp głębokie; woda czysta, zasilana wieloma źródłami. Brzegi płaskie, bagniste. Wody jeziora odprowadza rzeczka Kłótnia al. Wiślanówka, wpadająca do Dyabełka, dopływu Zgłowiączki. Wąski pas ziemi oddziela jezioro R. od Lubiechowskiego w pow. gostyńskim. Rakuzański Szczyt, ob. Kamienna Woda i Kamienny Staw. Rakuzino, wś, pow. drysieński, par. Leszczyłowo. Ralce, lesista góra, ze szczytem 602 mt. wznies. znak triang. , na obszarze Arłomowa, w pow. dobromilskim. Ralewice, wś i fol. , pow. sieradzki, gm. i par. Zadzim, odl. od Sieradza 25 w. Wś ma Raksztowiszki Raksztowiszki Rakszyki Rakszyn Rakszyny Rakucie Rakuciniszki Rakuciowszczyzna Rakułowa Rakunty Rakuny Rakuszka Rakuta Rakutowo Rakutowskie Rałowce Rałowszczyzna Rały Ramachowy Rambacz Rambau Ramberg Rambin Rambow Ramejkiszki Rambsen 11 dm. ; 252 mk. ; fol. 7 dm. , 37 mk. Napo czątku XVI w. łany kmiece i dworskie dają dziesięcinę plebanowi w Zadzimiu L. B. , 387. Prócz tego kmiecie dawali po 2 gr. za dzie sięcinę lnianą i kolędę. Na akcie z 1379 r. podpisał się Joannes de Ralevicze Kod. M. Rzysz. , II, 327. W 1552 r. miał tu Budz 10 osad. , 5 łan. Część Rudni 4 osad Pawiński, Wielkop. , II, 230. Dobra R. składały się w 1867 r. z fol. R. i Rozalów, rozl. mr. 1480 gr. or. i ogr. mr. 495, łąk mr. 80, lasu mr. 177, past. i zarośli mr. 548, nieuż. mr. 180, dwa młyny. W skład dóbr wchodziły poprze dnio wś R. os. 27, z gr. mr. 149; wś Zielona Wygoda os. 3, z gr. mr. 52; wś Stara Gra bina os. 24, z gr. mr. 383; wś Skęczno os. 18, z gr. mr. 276; wś Nowa Grabina os. 12, z gr. mr. 189. Br. Ch. Ralle, wś i fol. , pow. kalwaryjski, gm. Kirsna, par. Łoździeje, odl. od Kalwaryi 28 w. Wś ma 18 dm. , 193 mk. ; fol. 8 dm. , 28 mk. W 1827 r. było 12 dm. , 96 mk. Fol R. z nomenkl. Grudziszki al. Gorciszki i Morgi, miał w 1871 r. rozl. mr. 802 gr. or. i ogr. mr. 282, łąk mr. 196, past. mr. 36, lasu mr. 288, nieuż. mr. 17; bud. z drzewa 14; las nieurządzony, młyn wodny. Wś R. os. 19, z gr. mr. 355; wś Wierstomino Ralskie os. 12, z gr. mr. 394. Br. Ch. Ralow niem. , dobra ryc, pow. rugijski, st. p. Samtens. Rals, jezioro w pow. wileńskim, przy zaścianku Polesie. Ralswieck niem. , dobra ryc. w Pomeranii, pow. rugijski, st. p. Bergen. Rałanice, przyległ. Czernichowa, w pow. krakowskim. Rałktynele, dobra, pow. szawelski, gm. Skiemie, o 59 w. od Szawel. Rałowce al. Radłowce, wś, pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , gm. Głębokie, okr. wiejski Szarabaje, o 9 w. od gminy a 65 w. od Dzisny, ma 5 dm. , 41 mk. katol. 27 dusz rewiz. . 2. R. , wś, pow. wilejski, w 3 okr. pol. , gm. Miadzioł, okr. wiejski Ostrów, o 9 w. od gminy, 15 dusz rewiz. ; należy do dóbr Wereczata, Koziełłów. Rałowszczyzna al. Radłowszczyzna, fol. i wś, pow. oszmiański, w 1 okr. poi, gm. , okr. wiejski i dobra Korsaków, Graużyszki, o 3 w. od gminy a 10 w. od Oszmiany; fol. ma 1 dm. , 13 mk. kat. , wś zaś 8 dm. i 93 mk. katol. w 1864 r. 20 dusz rewiz. . Niegdyś własność Stefana Jerzego Roemera. Rały, wś w pobliżu rz. Sworotwy, praw. dopływu Mołczadki, pow. nowogródzki, w 2 okr. pol, horodyszczańskim, gm. Poczepowo, ma 4 osady pełnonadziałowo; grunta faliste, urodzajne; miejscowość dość leśna. A, Jel. Ramachowy Las al. Sacinka, gajówka na obszarze Myszkowic, pow. tarnopolski. Rambacz, grupa zabudowań w Mokrejwsi, pow. nowosądecki, na granicy ze Świrklą. Rambau niem. , ob. Rębowo. Ramberg niem. , dobra ryc. na prus. Litwie, pow, darkiejmski, 7 Mm. od st. p. Szabienen. Obszar 266 ha. Rambin 1. wś na Rugii; 1877 r. 805 ew. mk. , trudniących się rolnictwem i rękodzielnictwem; w miejscu agentura poczt. 2. R. Gross, dobra ryc. i wś w Pomeranii, pow, belgardzki; st. p. i kol. w miejscu. 3. R. Klein, dobra ryc. i wś, tamże. Rambow 1. ob. Rębowo. 2. R. , wś zaginiona pod Garnem w pow. słupskim, w Pomeranii. W 1282 r. zapisuje ją ks. Mestwin ponownie kościołowi św. Stanisława w Garnie ob. P. U. B. v. Perlbach, str. 299. Kś. Fr. Rambsen niem. , dobra ryc. z fol. Klein Poninken, pow. frydlądzki, 5 klm. od st. p. Schoenbruch. Ramejkiszki, ob. Remejkiszki. Ramelow niem. , wś i dobra ryc, 2 agen turą poczt. , w Pomeranii, pow. kołobrzeskokoerliński, nad traktem z Szczecina do Gdań ska. W 1877 r. 488 mk. ewang. Osada ta istniała już w XII w. Kś. Fr. Ramesza, jezioro w pow. święciańskim, pod zaśc. Łozówka. Ramiejki, wś, pow. nowogródzki, przy go ścińcu z Worończy do Rajec, w 2 okr. pol. horodyszczańskim, ma 14 osad pełnonadziało wych; miejscowość falista, całkiem bezleśna; grunta pszenne. A. Jel. Ramige, nazwa starożytnej warowni koło góry Rombinus, na Litwie pruskiej. Ramin niem. , dobra ryc. w Pomeranii, pow. Randow, st. p. Grambow. Raminowo, dobra, pow. nowoaleksandrowski, własność Aleks. Łopacińskiego, 297 dz. ziemi dworskiej; w spisie urzędowym niepomieszczone. A. K. Ł. Raminshagen niem. , fol. w Pomeranii, pow. Randow, st. p. Stolzenburg. Ramiona al. Ramion, wś włośc. , pow. przasnyski, gm. i par. Baranowo, odl. o 28 w. od Przasnysza, ma 23 dm. , 142 mk. , 399 mr. Wchodziła w skład dóbr Krasnosielc. Ramischau, wś, pow. trzebnicki, par. ew. Paschkermitz. W 1844 r. 24 dm. , 139 mk. 6 katol; młyn wodny. Ramitz niem. , fol. w Pomeranii, pow. rugijski, st. p. Patzig. Ramitzow, dobra ryc. w Pomeranii, pow. gryfijskij st. p. Gr. Buenzow. Ramizów, ob. Ranizów. Ramkau niem. , ob. Rębichowo. Ramle, niem. Ramley, wś, pow. kartuski, st. p. i par. ew. Kartuzy, 1 milę odl. , kat, Ralle Ramle Ramkau Ramizów Ramitzow Ramitz Ramischau Ramiona Raminowo Ramin Ramige Ramiejki Ramesza Ralle Ralow Rals Ralswieck Rałanice Rałktynele Goręczyn, 325 ha 238 roli or. , 9 łąk, 5 lasu. W 1869 r. 30 dm. , 231 mk. kat. ; 1885 r. 35 dm. , 49 dm. , 289 mk. 1 ewang. . Wś ta leży wśród t. z. gór Ramlejskich; dawniej było tu tylko leśnictwo, należące do rewiru stęgwałdzkiego; dopiero r. 1868 został ten obszar na własność wydany. We wsi jest szkoła katol. 1 nauczyciel i 84 dzieci. Kś. Fr. Rammonischken niem. , wś na prus. Litwie pow. pilkałowski, st. p. Schillehnen. Ramnowo, wś, pow. kalwaryjski, gm. i par. Krasna, odl. od Kalwaryi 18 w. , ma 120 dm. , 376 mk. Ramojne, ob. Romajnie. Ramontogis 1. zaść. szl. nad rzką t. n. , pow. wileński, w 3 okr. pol. , o 36 w. od Wilna, 1 dm. , 7 mk. kat. 2. R. , zaśc. szl. , tamże, o 35 1 2 w. od Wilna, 1 dm. , 7 mk. kat. Ramoszki, wś, pow. szawelski, gm. Żagory, o 52 w. od Szawel. Ramoschkehmen niem. , wś na prus. Litwie, pow. darkiejmski, st. p. Wilhelmsberg. Ramoten, wś około Swanenfeld pod Licbarkiem, w spisach urzędowych ani u Kętrzyńskiego niepomieszczona. Biskup Eberhart dał swego czasu Coglinden quondam prutheno, camerario suo pewne dobra circa Cropayn obok dóbr Paythun interpretis nostri. Ponieważ zaś Willun camerarius nunc noster in Giotovia ac Windil, filii predicti Coglinden przywilej zgubili, udziela im biskup Herman w 1340 r. nowy, z polepszeniem na prawo chełmińskie propter eorum benemeritorum ob. Sieniawski, Bisk. warm. , II. Ramotki mylnie, ob. Ramułki. Ramoty, wś, pow. kolneński, gm. Stawiski, par. Romany, mieszka tu drobna szlachta. W 1827 r. było 15 dm. , 88 mk. Ramoty, niem. Ramten, dok. 1414 Rammoth, 1437 Ramaw i Ramod, 1509 Rampten, 1648 Ramuty, 1773 Ranten, wś szl. w Pomezanii, pow. sztumski, st. p. i par. ew. Kiszpork, kat. Starytarg; obejmuje 452 ha 408 roli or. , 31 łąk. W 1868 r. było 53 bud. , 24 dm. , 250 mk. , 200 kat. , 50 ew. ; 1885 r. 23 dm. , 43 dymów, 213 mk. , 178 kat. , 34 ew. R. 1772 na leżała do Bagniewskich, obecnie do hr. Sie rakowskiego. Kś. Fr. Ramowszczyzna, zaśc, pow. miński, przy granicy pow. oszmiańskiego, w 2 okr. poL rakowskim, gm, Pierszaje, ma 1 osadę; grunta szczerkowe, równe, lasu mało. A. Jel. Rampelmuehle, młyn wodny w Steubendorf, pow. głupczycki. Ramsau, przys. do wsi Lipowej, w pow. frywałdowskim. Ramsel niem. , potok, powstaje w gminie Kronsdorf, w pow. i obw. sąd. karniowskim, na Szląsku austr. , ze źródeł leśnych, z pod góry Koehlerstein 695 mt. ; płynie na wschód przez wś Kronsdorf, następnie zwraca się na płd. wschód przez Raduniek i Raduń Wielki a wreszcie przez Branczyce Bransdorf w kierunku wschodnim, uchodząc do Opawicy Czarnej. Długość biegu 13 klm. Br. G. Ramsen niem. , ob. Ramzy. Ramsen, wś, pow. królewiecki, st. poczt. Kobbelbude. Ramsówko, niem. Klein Ramsau, wś na pol. Warmii, pow. olsztyński, 2 klm. na płn. zachód od Ramsowa, 6 klm. na płn. od Wartemborka st. p. , tel. i kol. żel. . Obejmuje 380 mr. Ad. N. Ramsowo 1. niem. Gross Ramsau. wieś kośc. na pols. Warmii, pow. olsztyński, 4 klm. na płn. wschód od st. p. , tel. i koi. żei. Wartemborku. Obejmuje 850 mr. Kościół paraf. p. w. św. Andrzeja. Mieszkańcy katolicy Polacy. Par. R. obejmuje wsie R. , Kierztanowo, Dobrąg, Gipsowo, Kromerowo, Klimkowo, Rycybałt, Katrajny. Wś założona 1379 r. Dokumentem biskupa warmińskiego Henryka z 9 września, otrzymuje brat tegoż Johannes Sorbom 70 włók na prawie chełm. Biskup mówi w dokumencie. .. . existimantes ecclesie et mense nostre nedum utile, sed eciam necessarium fore, ad solitudines seu łoca deserta, in extremis territorii eiusdem ecclesie versus infideles sita et hactenus non inhabitata, homines ad inhabitandum allicere modis, quibus possumus, attrahere et voeare, ac pro conservacione et defesione eorundem locorum et aliorum dicte ecclesie probos viros, qui in armis deserviant, providere. Attendentes eciam multa utilia servicia per dominum Johannem, fratrem nostrum germanum et advocatum. , eidem fratri, eiusque veris heredibus et successoribus nemus dictum Rampsow, situm iuxta locum dictum Dobring contulimus ob. Cod. dipl. Warm. , III. 2. R. , dobra ryc, tamże, z fol. Baerenbrach i Zimnowem. Obszar 901 ha; cegielnia. W r. 1854 znaleziono tu 336 dobrze zachowanych monet arabskich. Leżały one nie głęboko w ziemi, na przestrzeni około 20 stóp kwadr. Zapewne je więc już dawniej kiedy ruszono, ale nie spostrzeżono. Między niemi znajdują się dwie z czasów panowania Omajadów 742 i 748 al. 9 po Chr. , 333 z czasów Abasydów, jedna z czasów Idrisydów w Maurytanii. Naj późniejszą datą jest r. 828 po Chr. , za pano wania kalifa AlNamun. Ad. N. Ramsowskie, jezioro w pow. sztumskim, przy wsi Ramsowo, było kiedyś bardzo rybnem. Kattenbringk, który naliczył 107 jeziór w warmińskich wójtostwach, mówi w Miscellanea Warmiensia, że łowiono w niem stare karpie, bardzo wielkie, a pokryte mchem, które dla dobrego a słodkiego smaku książę biskup warmiński Szembek, jako osobliwość, Rammonischken Ramnowo Ramojne Ramontogis Ramoszki Ramoschkehmen Ramoten Ramotki Ramoty Ramten Ramaw amod ampten amuty Ranten Kś Ramowszczyzna Rampelmuehle Ramsau Ramsel Ramsen Ramsówko Ramsowo Ramsowskie Rammonischken Ramutówko królowi na prezent przesłał ob. Dittrich, Beitraege z. Gesch, der Fischerei in Ermlande. Ramstau niem. , fol. , pow. królewiecki, st. p. Waldau. Ramszyno, wś, pow. witebski, w 1 okr. pol. do spraw włośc. , gm. jeremińska, w 1863 r. 67 dusz rewiz. Ramty 1. niem. Ramten Alt, dobra ryc. z folw. Ramty N. i Dragolice Draglitz, pow. ostrodzki, na pol. Warmii, blisko jez. Morąg, w okolicy obfitującej w wody, 2 1 2 klm. od granicy pow. olsztyńskiego i rz. Pasaryi, 1 klm. od st. p. Łukty. Obszar 1548 ha. 2. r. , dobra na niem. Warmii, pow. reszelski, 4 klm. na płn. wschód od st. p. i tel. w Reszlu, blisko granicy pow. rastemborskiego, 1 1 2 klm. od Świętolipki. Obszar 400 ha. Dokument okupacyjny z r. 1656 podaje następujące szczegóły Folwark Rambty leży 1 2 mili miasta Reszlu, obejmuje 20 włók, zabudowany jest w czworobok, z budynkami nieco staremi. Szopa dla owiec jest dobra i wielka, że 1000 owiec może w niej zimować, zato paszy, siana i słomy mało, bo w jednem polu tylko 60, w drugiem 30 fur zbierają. Krowy są liche, średniopolskiego gatunku, młode bydło dosyć tłuste, rola prawie całkiem piasczysta, więc nie bardzo urodzajna. Wysiano żyta 1 łaszt 39 szefli, sprzątnięto 8 łasz. 2 szef. ; wysiew i wymłóckę 43 3 4 szef. odciagnąwszy, pozostaje 5 ł. i 39 sz. czyli na pieniądze 763 fl. 6 gr. 4 1 2 fen. Jęczmienia wysiano 1 Ł 32 sz. , zebrano 57 sz. , stracono 35 sz. Owsa wysiano 4 ł. 5 sz. , zebrano 1 Ł 32 sz. , stracono 2 ł. 33 sz. Z bydła miał folwark 52 dojnych krów. Od 28 krów odstawiono 28 1 2, achtel masła i 85 1 2 kóp sera, w wartości 541 fi 10 gr. Następnie wymienia dokument pojedyńczo wszystko bydło folwarczne i ptastwo i podaje ogólną sumę dochodów z folwarku na 1946 fi. 8 gr. 18 1 2 fen. Płaca zarządcy w Ramtach była taką jak w Robabach. Każdy z nich dostawał 30 fl. gotówki, 80 szżyta, 2 sz. jęczm. , 2 sz. grochu, 2 sz. owsa, 6 kwart oleju, 1 beczkę soli, 2 tuczone świnie ob. Zeitsch. f. Gesch. Ermlands 1880. 3. 1. , fol. , pow. welawski, st. p. Taplacken. Ad. N. Ramucie, ob. Raszucie, Ramuk 1. leśn. rządowe na pol. Warmii, pow. olsztyński, st. p. Butryny. Przed 15 laty trzymały się w kniejach ramuckich niedźwiedzie. 2. R. Klein, ob. Lalka. Ramułki, mylnie Ramutki i Ramotki, niem. Elisenhof, fol. do Murzynowa Leśnego, pow. średzki, o 6 klm. od Środy st. poczt. i st. dr. żel. , nad rzeczką Maskawą, dopł. Warty; par. Nietrzanów; 2 dm. , 27 mk. Ramusucha, lewy dopływ Sudości, praw. dopływu Desny, lew, dopł. Dniepru. Przybiera od lewego brzegu Bołotenkę. Ramutki, ob. Ramułki. Ramutki al. Ramotki, niem. Ramutken, do bra, pow. grudziądzki, par. kat. Gruta, ew. Grudziądz, st. p. i kol. Mełno, 7 klm. odl. Obejmują 153 ha 134 roli or. , 13 łąk. W 1868 r. 9 bud. , 4 dm. , 66 mk. , 53 katol. , 13 ewang; 1855 r. 4 dm. , 13 dym. , 80 mk, 67 kat. , 13 ew. Właśc. Schelski. Osada ta istnieje od r. 1726 w którym administrator rogozińskiej ekonomii, za zezwoleniem Augusta II, puścił Joachimowi Pawłowi 3 włóki w dzierżawę. Czynsz wynosił 100 prus. zł. , hyberna 9 zł. , pogłówne 2 zł. , był też zobowiązany do tłoki na folw. w Grucie podczas żniw. Ponieważ potem Michał Paweł dobrze tu gospodarzył, nie szczędząc nakładów i czynsz akuratnie płacił, dla tego r. 1761 przedłuża August III dzierżawę na lat 40 za rocznym czynszem w kwocie 100 fl. Insuper visum nobis est, ut particulam prati et fundi inter limites Grutenses jacentem et seorsivo contractu ad toties dictum praedium annexam sub censu annuo decem fl. pruth. , tum quoque mansum unum in virgultis intra limites villae oeconomicae Dąbrówka situm, nondum excultum, sub onere XV fl. .. .. praedio Ramutki incorporemus. Po upływie 40 lat puścił rząd pruski r. 1802 dobra te, obejmujące w ogóle 421 mr. i 117 pręt. dotychczasowemu posia daczowi Pawłowi Lenz w wieczystą dzierża wę za 170 tai zakupnego, 72 tal. kanonu rocznego od r. 1801. Miał także dawać 17 korcy i 11 mac żyta, dostarczać koni i podwody dla króla i wrazie mobilizacyi, wreszcie pomagać przy budowaniu fortec, polowaniu na wilki i robotach w lesie. W 1819 r. dołą czono do osady jeszcze 16 mr. i 163 pręt. kwadr. lasu wykarczowanego z niewałdzkiego rewiru, za czynszem 4 korcy i 8 mac żyta. Potem unormowano cały podatek na 95 tal. 3 gr. i 4 fen. W nowszych czasach powiększył tutejszy posiadacz te dobra przez zakupienie 10 parceli od gruckich łemanów. R. 1789 były tu tylko 2 dymy ob. Froehlich Gesch. d. Graudenzer Kr. , str. 243. Ki. Fr. Ramutówko, wś i fol. , pow. płocki, gm. Ramutówko, par. Święcieniec, odl. 13 w. od Płocka, liczy 3 dm. , 125 mk. , 306 mr. R. gmina należy do sądu gm. okr. IV, urząd gm. w Miszewie Murowanym, ma 12, 290 mr. obszaru i 4097 mk. 1880 r. . W gm. znajduje się 5 kościołów, trzy kaplice, dom modlitwy ewang. , szkoła, 4 młyny, 4 wiatraki. W skład gminy wchodzą Barcikowo, Borowice, Borowicka Kępa, Białobrzegi, Cieśle, Chylino, Kanigowo Płaczkowo, Krawęczyn, KępaPolska, KępaNiemiecka, MiszewoMurowane, Małoszewo, MiszewkoGarwackie, Mijakowo, Niesłuchowo, Pepłowo, Ramutówko, Samborz, Stanowo, Święcieniec, SzeligiWielkie, Szeli Ramstau Ramszyno Ramty Ramucie Ramułki Ramusucha Ramutki Ramutowo Ramutten Ramutowo giMałe, Wylazłowo, ZakrzewoKościelne, Zakrzewo Holendry, ZakrzewoKolonia. Ramutowo Sielskie i R. Kosińskie, wś i fol. , pow. płocki, gm. Rogozino, par. Święcieniec, odl. o 16 w. od Płocka, ma 6 dm. , 104 mk. W 1886 r. fol R. Kosińskie rozl. mr. 417 gr. or. i ogr. mr. 251, łąk mr. 5, past. mr. 9, lasu mr. 142, nieuż. mr. 10; bud. mur. 1, z drzewa 13; płodozmian 7polowy, las nieurządzony. Wś R. os. 11, z gr. mr. 13. Fol. R. Sielskie z dezertą Piączyniec rozl. mr. 356 gr. or. i ogr. mr. 264, łąk mr. 20, lasu mr. 66, nieuż. mr. 7; bud. mur. 1, z drzewa 6; las nieurządzony. Wś R. Sielskie os. 15, z gr. mr. 10. Ramutten 1. al. Hans Ramutten, wś, pow. szyłokarczemski, st. p. Kukoreiten. 2. R. Jahn, wś, pow. kłajpedzki, st. p. Immersatt. 3. R. Peter al. Kurpen, wś, pow. szyłokarczemsH, st. p. Kukoreiten. Ad. N. Ramuty, wś, pow. lidzki, w 2 okr. pol. , gm. Bieniakonie, okr. wiejski woronowski, o 6 w. od gminy, 21 dusz rewiz. ; należy do dóbr Jodkiszki, Rossudowskich. Ramuty, ob. Ramoty. Ramuże, wś, pow. poniewieski, w 4 okr. pol. , o 58 w. od Poniewieża. Ramzy 1. Małe, niem. Klein Ramsen, fol. , pow. sztumski, st. p. , tel. i kol. Mlecewo, 5 Mm. odł. ; mają 195 ha 157 roli or. , 14 łąk. W 1885 r. 4 dm. , 14 dym. , 80 mk. , 76 kat. , 4 ew. Właśc. Ludwik Donimirski. 2. R. Wielkie, niem, Gross Ramsen, dok. 1295 Rensyn, 1402 Rensen, Renczen, 1408 Ronsen, 1530 Renste, 1593 Ramcza i Rancze, 1645 Ramsy, dobra ryc. w Pomezanii, pow. sztumski, 5 klm. na płd. wschód od Sztumu par. ew. i st. p. , tel. i kol, par. kat. Postolin. Obszar wynosi 261 ha om. 162, łąk 31, lasu 1. W 1885 r. 4 dm. , 16 dym. , 80 mk. kat. ; hodowla bydła i koni. Właśc. Zygmunt Donimirski. W 1772 r. posiadali te dobra Kczewscy. W 1878 r. znaleziono tu w pobliżu granicy ze wsią Cygusami, na pochyłej płaszczyźnie, urnę odosobnioną, przykrytą płaskawym kamieniem ob. Obj. do mapy archeol. Prus Zach. Ossowskiego, str. 94; oprócz tego 2 naszyjniki, sporą ilość zwojów spiralnych z drutu bronzowego i bransoletę tamże, str. 106. W wojnie od r. 1768 72 dobra tutejsze bardzo zostały spustoszone ob. Gesch. d. Kr. Stuhm v. Schmitt, str. 233. Ramżyno, wś, pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , gm. Głębokie, okr. wiejski Wincentowo, o 9 w. od gminy, 15 dusz rewiz. Ranachów, wś, fol. i dobra nad rz. Chotecką al. Chotczą, pow. iłżecki, gm. i par. Ciepielów, odl od Iłży 20 w. , 22 dm. , 204 mk. W 1827 r. było 17 dm. , 147 mk. Dobra R. składały się w 1886 r. z fol. R. i Pcinolas, rozl mr. 581 fol R. gr. or. i ogr. mr. 169, łąk mr. 39, lasu mr. 95, nieuż. mr. 10, razem mr. 313; bud. mur. 3, z drzewa 6; płodozmian 8polowy; fol. Pcinolas gr. or. i ogr. mr. 225, past. mr. 40, nieuż. mr. 3, razem mr. 268; bud. mur. 2, z drzewa 2, las nieurządzony Wś R. os. 18, z gr. mr. 301. W 1569 r. wś R. , w par. Czepielów, własność Stanisława Ranachowskiego, miała 1 1 2 łanu, 1 4 łanu 3 zagr. , 1 kom. Pawiń. , Małop. , 304. Br. CL Ranchwitz, , wś, pow. niemczyński, par. ew. i kat. Prauss. W 1842 r. 15 dm. , dwór 93 mk. 14 katol. . Rańcza Wola, wś włośc, pow. pułtuski, gm. Kozłowo, par. Szyszki, ma 78 mk. , 169 mr. obszaru. Randarczyki, zaśc. w dobrach Rybiniszki, pow. rzeżycki. Randkunis, dwór, pow. nowoaleksandrowski, w 5 okr. pol. , o 78 w. od Nowoaleksandrowska. Randołka, ob. Arendol. Randorowo, wś włośc, pow. dzisieński, w 4 okr. po. , gm. Jazno, okr. wiejski i dobra skarbowe Kuryłowicze, o 11 w. od gminy a 8 w. od Dzisny, ma 2 dm. , 17 mk. w 1864 r. 3 dusze rewiz. . Randow, prawy dopływ Ukry, wpadającej do morza Baltyckiego. Złączony teraz z rz. Welse, lewym dopł. Odry dolnej. Rzeka R. według Hilferdinga zwała się pierwotnie Leknica. Randow niem. , dobra w Pomeranii, pow. Grimmen, st. p. Demmin. Randówka, wś, pow. homelski, gm. Telesze, ma 30 dm. i 174 mk. , z których 1 zajmuje się bednarstwem. Randowshof, fol. do Bogucic Bogschuetz, pow. oleśnicki. Randzie, okolica, pow. szawelski, gm. Skiemie, o 43 w. od Szawel. Randziłowszczyzna, dobra, pow. Słonimski, w 4 okr. pol. , gm. Kozłowszczyzna, o 25 w. od Słonima. Ranenburg, właściwie Oranienburg, przez lud Anbur zwane, mto pow. gub. razańskiej, przy zlewie rz. Jagodnej i Stanowy, o 132 w. od Razania odległe, ma 4816 mk. , 5 cerkwi, szkołę powiat. i miejską, szpital, fabryki miodu, mydła, tytuniu, znaczny handel, zwłaszcza zbożem; st. pocz. i st. dr. żel. razańskokozłowskiej, pomiędzy st. Szeremetiewo o 10 w. a Zimarowo o 12 w. , o 65 w. od Kozłowa. W XVIII w. folwark ks. Menszykowa, tudzież mała twierdza, zbudowana przez niego na wzór holenderskich i nazwaną Oranienburg, której ślady dotąd pozostały, potem miejsce pobytu więźniów stanu. Ranenburski powiat ma na przestrzeni 2701 w. kw. 129, 038 mk. , trudniących się przeważnie rolnictwem, które jest w stanie kwitnącym. Powierzchnia równa, grunt urodzajny, pod względem geogno Ramżyno Ramzy Ramuże Ramuty Ranischau Rangiele stycznym należy do formacyi dewońskłej, posiada węgiel kamienny, wapień z licznemi skamieniałościami. Znaczniejsze rzeki Ranowa, Woroneż, Rjasa; wielkie bagna; lasy zajmują 10 ogólnej przestrzeni. Rangiele, wś, pow. rossieński, par. wojnucka. Ranglack, fol. , pow. frydlądzki, st. pocz. i tel. Domnau. Ranglacken, wś i leśn. , pow. wystrucki, st. pocz. i tel. Puschdorf. Rangocin i Rangoczino, ob. t. VIII, 909 i Rangówka, wś, pow. trocki, w 3 okr. pol. gm. Wysoki Dwór, okr. wiejski Różewo, w 1864 r. 7 dusz rewiz. Podług spisu z 1866 r. folw. i karczma, o 35 w. od Trok, 3 dm. i 48 mk. 44 katol i 4 żydów. Rangowo 1. zaśc, pow. trocki, w 3 okr. poi, gm. Wysoki Dwór, okr. wiejski Jasudańcej w 1864 r. 6 dusz rewiz. W spisie z 1866 r. podane 2 zaśc, o 35 w. od Trok mający 3 dm. i 44 mk. katol. , oraz o 36 1 2 w. od Trok, 6 dm. i 54 mk. katol. 2. R. , fol. szl. nad pot. Rangówka, pow. trocki, w 3 okr. pol. , o 35 w. od Trok, 1 dm. , 17 mk. katol. Rangul, potok, ob. Negrylassa i por. też t. IV, 929. Ranicowo, w dok. Renickowe, Rainikowo, Ramikowo, zaginiona wś pod Kartuzami, w pow. kartuskim. Wś ta leżała między Starem Grabowem a Mączewem ob. Majątki biskupie p. Kujota, str. 12. Nadał ją w 1241 r. ks. Sambor bisk. kujawskiemu ob. Zeitsch. d. Westpreuss. Gesch. Ver. , X, 102. Kś. Fr. Ranigłów, własność klasztoru w Mogilnie w XI w. ob. t. VIII, 654. Ranie, wś, pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 4 okr. pol. , gm. Kamieniec Litewski, o 32 w. od Brześcia. Raniewicze wś i ferma, pow. wołkowyski, w 3 okr. pol. , gm. Swisłocz, o 29 1 2 w. od Wołkowyska. Ranino, wś, pow. witebski, między Witebskiem i Kołyszkami, wysoko wzniesiona npm. Ranikowo, wś, ob. Ranicowo, Raniowice z Młynkami Harasymowymi, po rus. Ranewyczi, wś, pow. drohobycki, 5 klm. na wschód od Drohobycza. Na płn. lezą Poezajowice, na płn. wsch. Marcypol al. Marcinpol, część Michałowice, na płd. wsch. Neudorf i Bolechowce, na płd. Kołpiec, na płd. zach. Solec, na zach. i płn. zach. Drohobycz. Wzdłuż granicy płn. zach. płynie Tyśmienica; środkiem obszaru dopływ Tyśmienicy Słonica, Wchodzi ona tu od wsch. z Neudorfu i Bolechowiec, płynie na zach. , po przyjęciu lewobocznego dopływu Dubicy skręca na płn. i wpada do Tyśmienicy od praw. brzegu. Na praw. brzegu Słonicy leżą zabudowania wiejskiej na zach. od nich, na granicy, grupa do mów Młynki Harasymowe. Wznies, wynosi 317 mt. na płn. , a 284 mt. na zach. Własn, większa rządowa ma roli or. 13, łąk i ogr. 17, pastw. 1 mr. ; własn, mn. roli ora. 600, łąk i ogr. 212, pastw. 231 mr. W r. 1880 by ło 109 dm. , 606 mk w gminie; 6 rz. kat. , 582 gr. kat. , 18 izrael. ; 5 Polaków, 601 Rusinów. Par. rz. kat. w Drohobyczu, gr. kat. w Bolechowcach, dek. drohobycki, dyec. przemyska We wsi jest cerkiew p. w. św. Piotra i Pawła i kasa pożyczkowa gminna z kap. 5789 zł. w. a. Za czasów Rzpltej należała do dóbr koronnych, ststwa drohobyckiego. Wspomnia na juz jest w dokumencie z r. 1409 ob. Akta Gr. i Ziem. , t. IV, str. 76. W wykazie doku mentów znajdujących się w archiwum gubernialnem lwowskim, sporządzonym w r. 1787 Rk. Os. . 2837, str. 188 i 189 czytamy A. 1533 Sabbatho infra octav. Ascensionis Christi Cracoviae, Privilegium Sigismundi primi regis, quo mediante idem rex villas Medynice, Raniowicze etc. im Capitaneatu Drohobycensi jacentes, a tributo seu praestatione Boum praedicta Odumarszczyzna nuncupato liberat, tum quoque a censu et podwodis im munes declarat praeter podwodas praesenti rege. A. 1563 die 27 Februarii. Petricoviae in comitiis. Privilegium Sigismundi Au gusti regis, quo mediante innovatur et confirmatur Privilegium ejusdum regis dto in Wolniki feria secunda post festum Nativitatis Beatissimae Virginii Mariae 1555 Generosis Josepho Wojewodka et Sophiae, conjugibus collatum super exemptionem molendini in villa Raniovice Capitaneatus Brohobycensis de manibus Alberti Buchrey et ejus conjugis salva eorundem Generosorum Wojewodkow circa idem molendinum usque ad exemptionem conserYatione. Lu. Dz. Ranis, pierwotna nazwa wsi Pielgrzymo w0, w pow. niborskim. Ranis dok. ob. Ryńsk. Ranisch niem. , ob. Runzka. Ranischau, kolonia niemiecka, pow. kolbuszowski, mająca obszar tabularny wspólny z Raniżowem, leży na północzachód od Raniżowa, posiada paraf. ewang. , 45 dm. , 343 mk. ; 51 rz. kato. , 248 ewang. i 44 izrael. a pod względem narodowości 285 Niemców i 57 Polaków. Jest to osada nowszas pochodząca z czasów Józefa II. Posiada kasę pożyczkową gm. z kap. 1907 złr. i szkołę ewangielicką. Par. ewang. augsb. liczy 1146 dusz, ma kościołek drewn. , 1834 r. poświęcony. Filie w Steinau i Sulichowie. Mac. Raniuny, wś, pow. kowieński, w 4 okr. poi, o 53 w. od Kowna. Raniżów, w dok. Ramiżów, Ramyschów i Ramyżów, wś, pow. kolbuszowski, w piasz Rangiele Ranglack Ranglacken Rangocin Rangówka Rangul Ranicowo Ranigłów Ranie Raniewicze Ranino Ranikowo Raniowice Ranis Ranisch Raniżów Raniuny Ransdorf Raniżowska Ranje Rankau Rankemuehle czystej równinie, pod 39 38 wsch. dług. 5 a 50 75 30 płn. szer. , wznies. 206 mt. nad Zyzogą, dopł. Łęgu z lew. brzegu. Z R. . prowadzą drogi na zach. do Kolbuszowy, na wschód do Sokołowa koło Rzeszowa, na płd. do Rzeszowa przez Głogów, na płn. zach. do Lipnicy. Wieś ma szkołę ludową 2kla8. i kasę pożyczk. gm, z kapit. 1128 złr. , par. rz. kat. i urz. pocz. Liczy 237 dm. , z tego obszar dwor. 2, a wólki Lisy 12 dm. , 72 mk. ; Piaski 39 dm. , 156 mk. ; Piaskówka 4 dm. , 34 mk. ; Sudoły 5 dm. , 30 mk. ; Warzochy 8 dm. , 60 mk. i Wilki 6 dm. , 40 mk. Według Siarczyńskiego Słownik geogr. Galicyi, rps. bibl. Ossol. 1826 powstały te osady już po r. 1776. Z ogólnej liczby ludności 2333 mk. jest 2066 rz. kat. , 10 ewang. i 257 izrael. ; 267 Niemców a 2066 Polaków. Gleba piaszczysta, nieurodzajna, lasy sosnowe. Obszar więk. pos. Towarzystwa pomocy obywatelskiej w Jarosławiu ma 3 mr. roli, 13 mr. łąk, 2 mr. past. i 893 mr, lasu; pos. mn. 1463 mr. roli, 419 mr. łąk, 430 mr. pastw. i 113 mr. lasu. Regularny rozkład zabudowań, znaczna ilość izraelitów i targi, odbywające się każdego czwartku, nadają wsi pozór miasteczka. Parafia ma kościół murowany, wzniesiony w r. 1815, należący do dyec. przemyskiej, dek. głogowskiego. Parafia jest jednak dawną. Dokumentu erekcyjnego niema, ale w r. 1409 świadczy na dokumencie erekcyjnym parafii w Łące proboszcz de Ranischów. Przypisują założenie parafii rodzinie Ramsch lub Ramisch, która w XV w. miała rozległe dobra koło Przeworska. Par. , niegdyś do dyec. krakowskiej należąca, obejmuje Mazury, Wolę Raniżowską, Staniszewskie i Zielonki. Za Długosza L. B. , II, 369 obejmowała tylko Wolę Raniżowską. Miała wówczas duże role, łąki, młyn i sadzawkę, bór z barciami, karczmę z rolą ale tylko 9 zagrodników na rolach. O dziesięciny, wartości 3 grzyw. , toczył się spór między plebanem a biskup. krak. ; pleban opierał się na prawie parafialnem, biskup zaś twierdził quod villa ipsa in crado radice locata sit. To wskazuje, ze R. został na początku XV w. założony. W 1581 r. Pawiński, Małopolska, 202 było tu 16 kmieci na 5 łanach, 5 zagród z rolą, 1 komornik z bydłem i 2 komor. bez bydła. R. graniczy na płn. z Wolą Raniżowską, na wschód ze Staniszewskiem, na płd. z Pogwizdowem a na zachód z Dzikowcem. Mac, Raniżowska Wola, . wś, pow. kolbuszowski, w piaszczystej, borami pokrytej równinie, wznies. 236 mt. npm. , na północ od Raniżowa, na lew. brzegu Zyzogi, zabudowana w długą ulicę wzdłuż drogi wiodącej od potoka, za którym rozpoczyna się bór, na wschód do Lipnicy. Odl. o 3 7 klm. na północ od Raniżowa, gdzie ma paraf. rz. kat. i urz. pocz. Dzieli się na trzy grupy chat wieś i wólki Poręby i Stece pierwsze na wschód od wsi 50 dm. , 265 mk. , drugie na płn. 17 dm. , 99 mk. , Ogółem jest tu 622 dm. i 3368 mk. 1681 męż. , 1687 kob. , mianowicie 3182 rz. kat. , 21 ewang. i 165 izrael. , a pod wzgledem narodowości 186 Niemców i 3182 Polaków. We wsi jest kaplica murowana, w której się czasem nabożeństwo odprawia, szkoła ludowa z dwoma nauczycielami i kasa pożyczkowa gm. z kapit. 8063 złr. Gleba piaszczysta a pastwiska składają się przeważnie z wydm, które obecnie zalesiają. Pos. większa Leonar. Rychlickiego ma 13 mr. roli, 3 mr. łąk i 5 mr pastw. ; pos. mn. 3819 mr. roli, 802 mr. łąk, 837 mr. pastw. i 55 mr. lasu. Była to wieś królewska, należąca wraz z Raniżowem do ststwa sandomierskiego. Za Długosza L. B. . II, 169 liczyła 40 łanów kmiecych i sołtystwo na wolnych łanach, przytem proboszcz raniżowski miał prawo wykarczowania dla siebie czterech łanów. W 1581 Pawiński, Małopolska, 202 liczyła 121 kmieci na 50 3 8 łan. , 5 leśnych na łanach, 2 zagrody, 3 komorników z bydłem, komor, bez bydła, 6 rzemieśl. Sołtys Konarzewski miał oprócz swego łanu 6 kmieci na 1 1 2 łanie. Wś otoczona od północy i wschodu borami, graniczy na płn. z Wilczą Wolą, na wschód z Markowizną, na płd. z Raniżowem a na zach. z Lipnicą. Wydmy w stronie połudn. 238 mt. npm. mają nazwę Stołowe góry. Mac. . Ranje, ob. Łużyce t. V, 842. Rankau, 1376 Rankou, wś i dobra, pow. niemczyński, posiada kościół par. ew. , szkołę. Dzieli się na dwie części królewską i prywatną. W 1842 r. część pryw. 60 dm. , dwór i folw. , 480 mk. 31 katol. ; część królew. 10 dm. , 83 mk. Ranke, rzeka w Inflantach, dopływ rz. Oger ob. . Rankemuehle, młyn wodny w Henrykowie, pow. ziębicki. Ranken 1. dobra koronne, w okr. i pow. goldyngskim, par. frauenburska Kurlandya. Do dóbr należy folw. Peterhof. 2. R. , dobra koronne, w okr. mitawskim, pow. bowski, par. neugutska Kurlandya. Ranna, kol. , pow. koniński, gm. i par. Kramsk, odl. od Konina 17 w. , ma 13 dm. , 57 mk. , 36 os. , 156 mr. Wchodziła w skład dóbr Kramsk. Ranna al. Rauna, rzka, dopływ rz. Gauja, Ranne, białor. Rannoje, wś u źródeł rzki Mużanki al. Możanki, lew. dopł. Berezyny Dnieprowej, pow. borysowski, w 1 okr. pol. chołopienickim, gm. Łosznica, ma 35 osad; cerkiewka na cmentarzu grzebalnym; grunta lekkie, miejscowość dość lesista. A Jel, Ransdorf, 1490 Rademansdorf, wś i dobra, Raniżowska Wola Rank Ranna Ranne pow. głogowski, par. Jakobskirch. W 1842 r. 38 dm. , dwór, folw. , sołtystwo, 341 mk. 51 katol. . Ransen, 1296 i 1442 r. Ransau, wś i dobra, pow. stynawski. Posiada kościół par. ewang. istniał już 1607 r. , szkołę ewang. w 1650 młyn wodny, cegielnią. W 1842 r. 77 dm. , dwór i dwa folw. , 579 mk. 17 katol. . Par. katol Stynawa. Ransern, 1220 Randino, 1257 Ranzin, 1315 Ransen, wś i fol. , pow. wrocławski, par. ew. Psary. W 1842 r. 49 dm. , dwór i folw. , 350 mk. 62 katol. , szkoła ewang. , młyn, olejarnia. Część wsi stanowiła własność klasztoru klarysek w Wrocławiu. Do R. należy folw. Waldvorwerk. Rańsk, niem. Rheinswein, wś i dobra ryc. na pol. prus. Mazurach, pow. szczycieński, 22 klm. na płd. wsch. od Biskupca, pomiędzy jez. Rańskiem a Babięckiem, w okolicy pagórko watej, z glebą gliniastą i piaszczystą. Miesz kańcy w liczbie 335, protestanci, trudnią się rolnictwem. Pocztowa agentura. Gorzelnia. Nazwa niemiecka Rheinswein miała dostać się wsi od zamku, jaki wielki mistrz dla ło wów zbudował tu w XV w. Zamku tego nie ma śladu. Jednakże dokument z tegoż czasu nazywa wieś Raynsno też Rainske. Hen ryk Reuss z Pławna, komtur morąski, nadaje Janowi Jane, Fryderykowi, Guntrowi i Bal tazarowi Kuchmeistrom, braciom, wsie Mingwy, Rańsk wraz z młynem, oraz Orzyny i Rogale Rogenaw na prawie magdeburskiem, z wyższem i niższem sądownictwem. Dan w Królewcu w dzień Grzegorza papieża r. 1468. Według rachunków ststwa szczycieńskiego z r. 1601 dwa dobra rańskie obejmowały 2611 2 włók; wsie Orzyny, Rańsk, Rogale, Kałęczyn, Grądy, Zalesie, Mingwy Monmenken, śledzie Hering, Mojtyn Modien, Po powa Wola, Grodzisko i Przytuły. Do kościo ła w Rańsku, którego patronem był od r. 1468 Kuechenmeister v. Sternberg, należały 4 włó ki i 3 łaszty zboża. Dzisiejsze dobra mają ob szaru 917 ha. Znaleziono tu przed laty ka mienną siekierę. Ad. N. Rańskie, jezioro na pol. prus. Mazurach, pow. szczycieński, około 3 klm. długie, w koń cu wschodnim najszersze, a coraz węższe ku zachodowi, wytwarza na północ półwysep, przeszło 1 klm. długi. W środku jeziora leży mała wyspa. Rzeczka łączy je z jez. Babięckiem. Ad. N. Ranty, dobra ryc. na pol. Mazurach, pow. lecki, 6 klm. od st. pocz. , tel. i kol. żel. Wydmin. Obszar 615 ha. Cegielnia i wyrób drenów. Ad. N. Ranzin, dobra ryc. w Pomeranii, pow. gryfijski, st, pocz. Zuessow. I Ranzow, dobra ryc. w Pomeranii, pow. rugijskij st. pocz. Nipmerow. Rapa Nowa, ob. Nowa Rapa, Rapa 1. wś na polpms. Mazurach, pow. ządzborski, nad jez. Łuknajńskiem, o 2 klm. na płn. od łuknajńskiego przewozu, gdzie się łą czą wody jez. Łuknajńskiego z jez. Śniardawskim, na wschód od Mikołajek st. p. . 2. R. , ob. Węgorap. Ad. N. Rapaty, okolica szlach. , w pow. przasnyskim, odl. 26 w. od Przasnysza. W obrębie jej lezą wsie 1. R. Górki, wś i fo. , gm. BugzyPłoskie par. KrzynowłogaWielka, ma 2 dm, 27 mk. , 94 mr. ziemi użyt. i 60 mr. nieużytk. Fol. R. Górki oddzielony został w 1872 r. od dóbr Duczymin Kościelny. 2. R. Swęchy, wś, gm. BugzyPłoskie, par. KrzynowłogaWiel ka, ma 5 dm. , 40 mk. , 74 mr. ziemi użyt. i 40 mr. nieuż. 3. R. Sulimy, wś, par. Chorzele, gm. Krzynowłoga, ma 7 dm. 43 mk. , 26 mr. Wieś stanowiła jedną całość z wsią Czarzaste Wielkie. 4. R. Żachy, wś, gm. KrzynowłogaWielka, par. Chorzele, ma 9, dm. , 35 mk. , 278. mr. użyt. i 53 mr. nieuż. Rapaty, wś, pow. ostródzki, nad jeziorem, o 2 Hm. po prawej stronie tom kol. toruńskowy struckiej, 2 1 2 klm. na zach. od Biesalu st. p. , tel. i kol. żel. . Winryk v. Kniprode w, mistrz, nadaje r. 1352 Rapacie czyli Rapocie i bra ciom jego 40 włók w ziemi saskiej na prawie chełmiń. , z obowiązkiem 9 lat służby i 9 lat wolności. Ad. N. Rapczyce, ob. Rabczyce. Rapeczki, wś, pow. wiłkomierski, gm. Ołoty, o 28 w. od Wiłkomierza. Rapeje, wś, pow. wileński, w 3 okr. pol. , gm. Janiszki, okr. wiejski i dobra Stackiewiczów, Jodzieniszki, o 5 1 2 w. od gminy, 4 dusze rewiz. Rapedorf niem. wś, pow. pr. holądzki, st. pocz. , tel i kol. żel Guldenboden. Dnia 25 grudnia 1316 nadaje Fryderyk v. Wilden berg. szpit. i komtur elblągski, Janowi Wigand 42 włóki na prawie chełm. w celu założenia wsi Rapotendorf dziś Rapendorf, 2 wł. wolne dla sołtysa, każda inna włóka płaci na św. Marcin 1 markę i 2 kurczęta ob. Regest. Warm. , I. Ad. N. Rapenia, zaśc. włośc. , pow. święciański, w 3 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Twerecz, o 3 w. od gminy a 27 w. od Święcian, ma 1 dm. , 16 mk. katol. 6 dusz remiz. ; należy do dóbr skarbowych Dzisna. Rapiełaławka, w spisie z 1866 r. Ripielełówkis, zaśc. nad jez. Bołasze, pow. święciański, w 2 okr. pol. , gm, okr. wiejski i dobra skarbowe Łyngmiany, o 8 w. od gminy a 38 w. od Święcian, ma 5 dm. , 43 mk. katol. w spisie z 1864 r. podana 1 dusza rewiz. . Rapiszki 1. wś włośc. , powświęciański, Ransen Ranty Rapiełaławka Rapedorf Rapeje Rapeczki Ransern Rańsk Rapczyce Rapaty Rapa Ranzow Rańskie Rapiszki Ranzin Rarvin w 2 okr. pol. , gm. Daugieliszki, okr. wiejski Michałowo, o 9 w. od gminy a 23 w. od Swięcian, ma 8 dm. , 64 mk. katol. w 1864 r. tyl ko 18 dusz rewiz. ; należą do dóbr skarbo wych Dawiliszki. 2. R. , wś włośc, pow. święciański, w 2 okr. pol. , gm. i dobra skar bowe Daugieliszki, okr. wiejski Ożany, o 4 w. od gminy a 30 1 2 w. od Święcian, ma 4 dm. , 29 mk. katol. 14 dusz rewiz. . W spisie z 1866 r. podane jako zaścianek. 3. R. , wś, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 46 w. od Nowoaleksandrowska. J. Krz. Rapiszkiele, zaśc, pow. święciański, w 2 okr. poi, gm. Zabłociszki, okr. wiejski Cejkinie, o 12 w. od gminy, 4 dusze rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Daugieliszki. Raponiszki, os. , pow. władysławowski, gm. Światoszyn, par. Poniemoń, odl. od Władysławowa 44 w. , ma 2 dm. , 22 mk. Rappeln niem. , fol. , pow. iławkowski, st. pocz. , tel. i kol żel. Iławka. . Rappenhagen. , dobra ryc. w Pomeranii, pow. gryfijski, st. pocz. Kemnitz. Rappin niem. , mko w pow. werowskim gub. ryskiej, przy ujściu rzki Woo do jez. Ciepłego 400 mk. , znaczny handel lnem, 2 szkoły niemiecka i estońska, w pobliżu fabryka papieru; założone w 1860 r. Rappin niem. , dobra w Pomeranii, pow. rugijski, st. pocz. Patzig. Rapszany 1. dobra, pow. wiłkomierski, gm. Kowarska o 29 w. od Wiłkomierza; w 1859 r. była tu gorzelnia. 2. R. , wś, pow. wiłkomierski, gm. Kowarsk, o 29 w. od Wiłkomierza; własność Butlerów. Raptówka, grupa zabudowań w gm. Niedź wiedź, pow. limanowski, tuż nad granicą z Porębą Wielką. Br. G. Raptowo, ob. Reptowo. Rapy Dylańskie i R. Bojarskie, wś, pow. biłgorajski, gm. Puszcza Solska, par. Biłgoraj. R. Dylańskie mają 8 os. , 91 mr. , wchodziły w skład dóbr Byle, zaś R. Bojarskie sta, nowią część wsi Bojary. W 1827 r. było 8 dm. , 54 mk. Raray dok. , ob. Wrocławki, Rarfin, dobra ryc w Pomeranii, pow. białogrodzki, st. pocz. Podewils. Rarog, os. karcz. , pow. płocki, gm. Rogozino, par. Imielnica, odl. o 7 w. od Płocka, ma 1 dm. , 3 mk. , 65 mr. Rarówka, polana z zabudowaniami halnymi, gm. Radziechów, w pow. żywieckim, na płn. stoku Glinnego 1021 mt. . Br. G. Rarvin niem. , dobra ryc w Pomeranii, pow. kamieński, st. pocz. Greifenberg. Rasawa, Rusawa, rzka i mko w pow. kaniowskim, oraz rzeczka w pow. jampolskim, ob. Rosawa, Raschdorf 1. 1316 Jemna quod Radissindorf dicitur, wś, pow. ząbkowicki, par. , Raudnitz. W 1842 r. 45 dm. , folw. , 312 mk. 119 ewang. ; młyn wodny, warsztaty tkackie. Bo R. należy kol. Traenkendorf. 2. R. , przys, do Stephansdorf ober, pow. nowotarski, na Szląsku pruskim. Raschen, 1203 Rassovo, 1348 Raschov, wś i dobra, pow. trzebnicki, par. Trzebnica. W 1842 r. 18 dm. , dwór, folw. , 165 mk. 40 ew. . Dawniej własność klasztoru trzebnickiego. Raschewitz, 1204 Rasseuichi, wś i dobra, pow. trzebnicki, par. ewang. Stroppen. W 1842 r. 67 dm. , 364 mk. 12 katol. , dwór, folwark, warsztaty płócienne. Do R. należy przyległe Schidlowe, 13 dm. , 69 mk. 4 kat. . młyn wodny. Raschgrund, wś, pow. ząbkowicki, par. katol. Schoenwalde. W 1842 r. 22 dm. , 127 mk. 24 ew. . Raschnik niem. , jezioro na obszarze należącym do miasta Jeziorany Seeburg, w pow. reszelskim. Raściborz, dawna polska nazwa miasta Rastembork ob. . Raściuny 1. wś włośc, pow. lidzki, w 2 okr. poi, gm. Aleksandrowo, okr. wiejski Rakliszki, o 9 w. od gminy, 40 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Koniuchy. 2. R. , wś włość. nad rz. Swiłką, pow. święciański, w 3 okr. pol. , o 30 w. od Święcian, 15 dm. , 179 mk. 173 katol, 6 starowier. . 3. R. , os. karcz. , tamże, ma 1 dm. , 6 mk. żydów. Rasdumischken, fol. , pow. kłajpedzki, st. pocz. , tel. i kol. żel. Kłajpeda. Rasenfeld niem. , majętność chełm. w Pomezanii, pow. suski, st. pocz. , tel. i kol. , par. kat. Susz, o 6 klm. , par. ew. Ząbrowo; z folw. Willenbruch obejmuje 331 ha 252 roli orn. , 47 łąk, 7 lasu. W 1885 r. R. sam miał 3 dm. , 76 mk. ew. ; hodowla bydła i owiec 850 sztuk. Kś. Fr. Rasica, rzeczka we wsi Chomentowo, w pow. płockim. Rasiecy, wś, pow. szawelski, gm. Popielany, o 35 w. od Szawel. Rasienka, innna nazwa rzki Kozinki, w pow. lepelskim. Rasinski Folwark, niem. Reimershof, fol. do Pszczewa, pow. międzyrzecki, o 6 Mm. na płd. od Pszczewa, między Obrą a kończyną jeziora Chłop. ; par. , okr. domin. i poczta w Pszczewie, st. dr. żel. w Bukówcu o 8 klm. ; 1 dm. , 11 mk. Rasiukowszczyzna, wś, pow. oszmiański, w 1 okr. pol. , gm. Graużyszki, okr. wiejski Horodniki, o 10 w. od gminy, 6 dusz rewii. ; należy do dóbr Bołtup, Śniadeckich. Raskaty, wś w gub. samarskiej, posiada kośc. katol. murowany, w 1878 r. przez ks Rapiszkiele Raskaty Rasiukowszczyzna Rasinski Folwark Rasienka Rasiecy Rasica Rasenfeld Rasdumischken Raschgrund Raschewitz Raschen Raschdorf Rasawa Rarówka Rarog Rarfin Raray Rapy Raptowo Raptówka Rapszany Rappin Rappenhagen Raponiszki Rapiszkiele Rasławica Jana Gibuzia, rodem ze Żmujdzi, wzniesiony. Par. katol. ma 2638 dusz. Raskeim niem. , pow. bartoszycki, st. p. , tel. i kol. Bartoszyce. Raski, niem. Rauske, wś i dobra nad Nissą z praw. brzegu, pow. niemodliński, odl. 2 mile od Niemodlina, par. ewang. Loewen, katol. Schurgast. Dobra mają 1145 mr. 606 mr. roli a wieś przeszło 300 mr. Młyn wodny. W 1861 r. 141 mk. 58 katol. . Raslawica 1. węg. MagyarRaszlowicz, wś, hr. szaryskie, ma kościół paraf. katol. , żyzną glebę, 275 mk. 2. R. , po węg. TothRaszlo wicz5 wieś w hr. szaryskiem, kościół katol lilial. , żyzna gleba, 622 mk. Raśle, ob. Rosło. Rasławica, ob. Rostawica. Rasło 1. Raśle, wś, pow. święciański, w 4 okr. pol, gm. i okr. wiejski Dubotówka, o 3 w. od gminy a 72 w. od Święcian, ma 38 dm. , 279 mk katol. w 1864 r. 126 dusz rewiz. ; należy do dóbr Żodziszki, dawniej Miłoczewskich, następnie Bokszańskich. 2. R. , rzeczka w pow. mozyrskim, prawy dopływ Słuczy, pomiędzy wsiami Milewicz i Załutycze, w obrębie gminy Lenin. J. Krz. A. Jel. Rasmar, rzeczka, lewy dopływ Frischingu, wpadającego do zatoki Świeżej. Raśna, Rjasna 1. mko i dobra nad rz. Pul wą, pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 5 okr. poi, gm. Wysokie Litewskie, o 42 w. od Brześcia a 4 w. od Wysokiego Litewskiego, w 1878 r. 400 mk. 189 męż. i 211 kob. , w tej liczbie 60 żydów; cerkiew, kościół ew. reform. w 1857 r. 38 wiernych. Par. praw. , dekanatu błahoczynia wysokolitewskiego, ma 2598 wiernych 1316 męż. i 1282 kob. . Własność niegdyś ks. Sapiehów, w połowie zeszłego wieku Matuszewiczów, z których Jerzy, cześnik miński, około 1753 r. funduje tu kościół i klasztor maryanów, i uposaża ich fol. Tokary i futorem Zabłocie. Obecnie R. należy do hr. Grabowskich. Włościanie zapłacili 10, 711 rs. 20 kop. wykupu za wydzieloną im ziemię. 2. R. , mko nad rzką Wierzbówką Wierbowką, pow. czausowski, w 2 okr. pol. , gm. Raśna, o 25 w. od Czaus, przy b. dr. pocz. z Mohylewa do Mścisławia. Ma 112 dm. drewn, z nich 55 należy do chrześcian a 57 do żydów, 818 mk. 404 męż. i 414 kob. , 169 prawosł. , 8 katol. , 1 ewang. i 640 żydów; 16 sklepów, cerkiew drewniana, kośc. katol. filalny murowany, synagoga i dwa domy modlitwy żydowskie. W miasteczku znajduje się zarząd 2 okr. pol. , zarząd gminny, szkoła ludowa, młyn wodny, folusz i olejarnia. Odbywają się dwa nieznaczne jarmarki. Własność niegdyś Pociejów, obecnie Spytkowa. Kościół katol, p. w. św. Kazimierza, wzniesiony został w stylu gotyckim z muru w 1819 r. kosztem Słownik Geograficzny T. IX. Zeszyt 103. parafian, na miejscu drewnianego z 1751 r. , który spłonął w 1804 r. W wielkim ołtarzu pomieszczony jest obraz św. Kazimierza, pendzla Simlera. Par. ma 971 wiernych i kaplicę w Zabłociu. W okolicy R. grunta są żyzne i urodzajne; znajduje się dużo zaścianków szlacheckich. Jest to dość dawna osada. W latopisach występuje w XIV w. jako mto litew skie. W 1335 r. spalone przez wojsko w. ks. moskiewskiego Iwana Kality. W 1430 r. należało do Bwidrygajły. W 1499 r. nadane przez króla Aleksandra, wraz z innemi miasta; mi, ks. Michałowi Żesławskiemu, który przy jął tytuł ks. Mścisławskiego. Na początku XVI w. było miastem powiatowem wwdztwa mścisławskiego i podczas wojen z Rossyą kil kakrotnie uległo zniszczeniu. W czasie wojny północnej w 1708 r. stał w R. przez czas pe wien oddział jazdy rossyjskiej. W XVIII w. założoną tu została przez Pocieja misya je zuicka. W 1863 r. oddział powstańców, pod dowództwem Topora Zwierźdowskiego, zajął R. , przyczem zniszczono papiery i akta miej scowego biura policyjnego. Gmina obejmuje 507 dm. , zamieszkałych przez 4987 mk. 1900 męż. , 1528 kob. i 1559 dzieci. W gminie znajduje się 2820 dzies. lasów prywatnych i 646 dzies, lasów włościańskich. Opis R. podał Tygodnik Illustr. z 1872 r. , 247. 3. R. , wś, pow. czausowski, gm. Rasna, ma 43 dm. i 167 mk. , z których 2 zajmuje się krawiec twem, 1 szewctwem, 2 stolarstwem. 4. R. , wś, pow. sieński, gm. Rasna. Gmina ma 7464 mk. 2300 męż. , 2475 kob. i 2689 dzieci, z których 550 zajmuje się przemysłem leśnym, używa jąc do pomocy 375 koni. W gminie znajduje się 9505 dzies. lasów prywatnych i 864 dzies. lasów włościańskich. J. Krz. Raśne, jez. w pow. dorohobuskim gub. smoleńskiej, 8 dzies. rozl. , niedaleko wsi Biziukowa, o 12 w. od Dorohobuża. Raśniki 1. przysiołek w pow krzemie nieckim, zapisany wraz z zamkiem i mkiem Krupa w 1578 r. przez Jerofieja Hostskiego żonie Annie z Kozińskich ob. t. VIII, 351. 2. R. , wś nad Horyniem, pow. ostrogski, o 45 w. na płn. od Ostrogu, rozłożona na wy niosłem miejscu, posiada piękny pałac z ogro mną piętrową oficyną, cerkiew paraf. , szkółkę wiejską, kapl. katol. par. Tuczyn, dawniej par. Horyngród. Glebę stanowi czarnoziem pierwszorzędny, pszenny. Włościanie zajmu ją się rolnictwem i furmanstwem i są w ogóle dość zamożni, pracowici i moralni. Własność niegdyś Łaźnińskich, w 1807 r. nabyta przez Józefa Steckiego, chorążego wwdztwa wołyń skiego, przez wnuka jego Henryka sprzedana ks. Abamelek. Z. Róż. Rasno, małe jezioro w pow. pińskim, w o34 Raskeim Raslawica Rasno Rasmar Raski Rasło Raskeim Rasona Raspol Raspenau Rasowa Rastawica Rastauckinia Rastag Rassy Rassmansdorf Rasochowicze Rasslowitz brębie gminy Brodnica, na płd. wschód od jez, Zawiszcze. , A. Jel. Rasochowicze Razsochowicz, wś, pow. klimowicki, gm. Kościukowicze, ma 27 dm. i 137 mk. , z których 7 wychodzi na zarobek. Rasochy, sioło, pow. rohaczewski, gm. Rasochy, ma 63 dm. i 307 mk. , z których 1 zajmuje się wyrobem wojłoków, 2 krawiec twem, 1 kowalstwem, 15 furniaństwem, 20 wychodzi na zarobek. Gmina R. ma 4690 mk. 1534 męż. , 1593 kob. i 1563 dzieci, z któ rych 400 zajmuje się przemysłem leśnym, używając do pomocy 600 koni. W gminie znaj duje się 1802 dzies. lasów prywatnych i 446 dzies. lasów włościańskich. J. Krz. Rasochy, wś nad Użem, pow. owrucki. Rasoka, , rzeczka w pow. wilejskim, przepływa pod zaśc. Łap osie. Rasona al. Rasonia, mała odnoga rz. Ługi, łącząca się z rz. Narową Narwą przy samem jej ujściu do zatoki Fińskiej. Rasowa, ob. Rassy. Raspenau, wś, pow. wałbrzyski, par. ew. i kat. Friedland. W 1842 r. 80 dm. , sołtystwo, 472 mk. 5 katol. , szkoła ewang. , młyn wodny, łomy piaskowca, warsztaty płócienne i bawełniane. Raspol, folw. pryw. , pow. wilejski, w 1 okr. pol. , o 10 w. od m. pow. Wilejki, 1 dm. , 10 mk. Rasselwitz niem. , ob. Racławice. Rasselwitz 1. Gross, pow. wrocławski, ob. Jerasselwitz, 2. R. Klein, 1275 Ratzlawitz, 1360 Raslowicz, par. ew. Piskorzów, katol. Domajewice. W 1842 r. 14 dm. , 108 mk. 48 katol. . Dawniej własność klasztoru św. Krzyża w Wrocławiu. Rasslowitz, obecnie Heydaenichen, 1325 Roslawicz, wś, pow. wrocławski. W 1842 r. 14 dm. , dwór, folw. , 121 mk. 28 katol. ; par. ew. Domslau. Rassmansdorf niem. , dobra w Brandenburgii, pow. BeeskowStorkow, niegdyś własność Marwiczów. Rassy al. Rassowa, w XVI w. Raschowy, kol. , pow. piotrkowski, gm. Woźniki, par. Bełchatów, ma 36 dm. , 303 mk. , 562 mr. ziemi włośc. Wchodziła w skład dóbr Kącik. W XVI w. należy do par. Drużbice, lecz z łanów kmiecych daje dziesięcinę na stół arcybiskupi Łaski, L. B. , I, 461. Rastag, fol. w pow. wyrzyskim, ob. Łobżenica. Rastauckinia, ob. Podbirże, Rastawica, rzeka w gub. kijowskiej, lewy dopływ Rosi, bierze początek w pow. berdyczowskim, pomiędzy mkami Białołówką a Machnówką, z połączenia kilku jarów, z t. zw. wyżyny Machnowieckiej, za Mecherzyńcami Wołoskiemi, na wysokości Sokulca i Koziatyna, a więc z punktu, w pobliżu którego biorą również źródła Hnyłopiat i Hujwa. Rzeczka ta płynie naprzód w kierunku południowowschodnim, potem skręca się na wschód i płynąc około Biłołówki, Pustochy, Rużyna, Jahniatyna, Korabczejowa, kędy aż pięć rozległych zasila stawów, znów swój kierunek na płn. wschod odmienia, i od Pawołoczy już podaje się więcej ku połud. wschodowi, a zraszając następnie obszary wsi Strokowa, Buków, Taborowa i Szamrajówki, w pow. wasylkowskim, niedaleko wsi Truszek, uchodzi do Rosi naprzeciwko wsi Pilipczy. Dopływami są Sytnia łączy się z nią w Biłołówce, Bystrzyk w Rużynie, Pawołoczka w Pawołoczy, Werchowenka al. Podstol i kilka innych pomniejszych. R. w biegu swoim formuje rozległe stawy, zaprzątnięte młynami, dochód znaczny właścicielom przynoszące. Jest to jedna z powabniej szych rzeczek na Ukrainie kijowskiej, przepływa bowiem krainę słynną z płodności gruntu i uroczego położenia. Szczególniej uderza nas rozkoszny widok we wsi Bukach. Rzeka płynie tu w zacieśnionem korycie, a brzegami jej idzie szereg granitowych, wysoko uciętych skał. Osobna i stroma góra dźwiga na sobie grodzisko starożytne. Na polach tychże Buków, jak też i w pobliżu położonego Jahniatyna widzieć się dają całe szeregi mogił, pojedynczo rozsypanych lub w grupach, a przypominających o bojach z Tatarami tu staczanych. Ciche dziś brzegi R. niejednokrotnie wonczas były widownią bohaterskich czynów. Tu głośny z męztwa rycerz Struss, chcąc przeciąć odwrót Tatarom u Rastawicy, wpadł na ich liczne zastępy. Na czele hufca swojego rzucił się w odmęt walki, ale wobec przeważnej mnogości nieprzyjaciół, gęstemi przywalon strzsłami, waleczną śmiercią legł na pobojowisku. Pamięć tego zgonu opiewał Mikołaj Sęp Szarzyński. Mogiłę Strussa pokazują dziś jeszcze w pobliskiej wiosce Rohoźnie. Jakub Pretwic, syn Bernarda, co nosił przydomek postrachu tatarskiego, tu pod Turobem dziś Turbijówka, w bliskości Rastawicy położonym, ze szczętem znosi cały kosz tatarski Niesiecki, III, str. 730. Niemniej i Michał Sokołowski z rodu Gozdawitów, nad tąż Rastawicą, około 1577 r. mężnie z Tatary się uciera i na głowę ich poraża; vir multis praeliis celeberrimus Okolski, Orbis pol. , II, fol. 228. Tu też w 1607 r. pod Biłołówką Jarosz Wilga Godzimirski, w męztwie i świetnych przewagach niepośledni, zasłaniając piersiami swemi ojczyznę, podczas boju od tatarskiej ginie szabli ob. Godzina szczęśliwości etc, kazanie na pogrzebie Teofili z Godzimirskich Wilgów Strybylowej, miane w Berdycz. kośc. karm. przez Jana Chryzo Rasochowicze Rasselwitz Rasochy Rasoka Rastów Rastówka Rasupis stoma Lubińskiego, druk w Berdycz. 1762 Nareszcie ludowa legenda opowiada, że jakoby we wsi Jahniatynie Polacy byli niegdyś wyrznięci przez Tatarów jak, , jagnięta ob Jahniatyn, ztąd nazwisko wsi. W końcu nadmienić należy, że R. nadała nazwę swoją jednej z ugód, jaką zawarto z Kozakami w 1618 r. , a to dla tego, że tranzakcya ta komisarska podpisaną została nad Rastawicą poniżej Pawołoczy Niemcewicz, Zbiór pam. hist. , VI, str. 132. R. w czasie wiosennego osobliwie wezbrania wielkie zrządza szkody w groblach i młynach. Grobla we wsi Bukach jest z kamienia. Granit we wsi Jahniatynie siwy, podobny do korosteszowskiego Teofiłaktów. W biegu swym zrasza powiaty berdyczowski, skwirski i wasylkowski. Edward Rulikowski. Rastawica, przedmieście mka Białołówki, w pow. berdyczowskim, na praw brzegu rz. Rastawicy, niegdyś sioło pow. żytomierskiego. Ob. Arch. J. Z. R. , cz. I, t. 4 614; cz. III, t. 2 405; cz. VI, t, I 350. Por. też Leśniki t. V 163. Rastembork, niem. Rastenburg. miasto powiatowe regen. królewieckiej, pod 54 5 płn. szer. i 39 5 wsch. dłg. , nad rz. Guberą, dopływem Łyny, na półn. stoku wschodniopru skiej wyżyny, wznies. 105 mt. , w okolicy urodzajnej, z glebą ciężką, gliniastą, bogatą w wapno, odl. 95 Hm. na płd. od Królewca. W 1886 r. było 466 dm. , 7188 mk. , przeważnie luteran. Część ludności mówi po polsku, ztąd jest tu parafia ewang, polska. Trudnią się handlem, przemysłem i rolnictwem. Pszenica, żyto, groch i buraki stanowią ważne artykuły handlowe. W mieście znajduje się stadnina państwowa. Miasto posiada gimnazyum, szkołę średnią, pensyonat dla panien, zakład dla chorych na umyśle, urząd lantratowy, mierniczy, filią banku państwowego, 2 młyny parowe i wodne, 2 lejarnie, 2 gisernie, 1 browar parowy, kilka cegielni, cukrownię, pocztę, st. tel. i st. dr. żel. , odl. 99 klm. od Grajewa. Poczta osobowa kursuje ztąd do Bart, Drengfurtn i Ządzborku; poczta konna do Sztynortu, piesza do Nakomiad Eichmedien. W 1329 r. Krzyżacy zbudowali obronny zamek, który miał służyć im przy wyprawach na Litwinów i Polaków za punkt oparcia i miejsce wypoczynku, zkąd i nazwisko niemieckie Rastenburg wywodzą. Przy zamku skupili się koloniści niemieccy. W r. 1348 jednakże spustoszyli Litwini zamek i podzamczeNiedługo wzniósł się zamek na nowo a mianowicie r. 1354 59 nadaje komtur baldzM Johann Schindekop Henrykowi Padelusze Padeluchen przywilej na założenie miasta. W. mistrz Winryk v. Kniprode odnowił i potwierdził przywilej ten r. 1378. Gmachy zamkowe utrzymały się do dziś i służą za mieszkanie dzierżawcy domeny rastemborskiej. Rastemborski powiat leży we wschodniej części obwodu regencyjnego królewieckiego, między 53 56 i 54 17 płn. szer, a 38 37 i 39 16 wsch. dłg. Graniczy z półn, z pow. frydlądzkim i gierdawskim, ze wsch. z węgoborskini i leckim, z połud. z ządzborskim i reszelskim, z zach z reszelskim i frydlądzkim. Obejmuje 875 klm. kwadr, i liczy podług spisu ludności z 1886 r. 45, 112 mk. , z tej liczby mieszka 9979 w trzech miastach powiatu Rastemborku, Barcianach i Dryforcie, zaś 34, 081 po wsiach. Rzeki znaczniejsze są Guber, Fain i Dain. W jeziora obfituje wschodnia i połu dniowa część powiatu, w innych częściach znajdują się tylko nieznaczne jeziorka. Ko munikacyą w powiecie dogodna, bo bitych traktów dużo, przytem przerzynają powiat tory kolejowe. W powiecie ludność przeważ nie niemiecka, ztąd tylko dwie parafie pol skie Rastembork i Bezławki. Ad. N. Rastenburgshoefchen niem. , dobra w powiecie rastemborskim, st. p. i tel. Rastembork. Rastenburgswalde al. Tannenwalde, dobra w pow. rastemborskim, st. p. i tel. Rastembork. Rastenburgswiese niem. , dobra, pow. rastemborski, st. p. i tel. Rastembork. Rastów, wzgórze na obszarze Mięczyszczowa, w pow. brzeżańskim. Rastówka 1. Mała, wś nad rzką Żyd, powiat lipowiecki, oddzielona owragiem i niewielką polaną od R. Wielkiej, w 2 okr. pol. , o 72 w. od Lipowiec, ma 482 mk. ; cerkiew Pokrowsk, drewniana, wzniesiona w 1776 r. Własność Koszowskich. Do par. prawosł. należy wś Marwin. 2. R. Wielka, nad bezim. dopł. rzki Żyd, pow. lipowiecki, w 2 okr. pol. , o 24 w. od Lipowiec, ma 1385 mk. , 2092 dz. ziemi. Cerkiew drewniana p. w. św. Michała, wzniesiona w 1763 r. , uposażona jest 47 dz. ziemi. Własność Koszowskich, J. Krz. Rasupis, rzeczka w gub. kowieńskiej, lewy dopływ Iszyliny, praw. dopł. Szałtony lew. dopł. Szeszuwy; przybiera od lewego brzegu strumień Berkupis. Raszany, wś, pow. rossieński, par. rossieńska. Raszawy, wś i osada nad rzką Swędrnia, pow. kaliski, gm. Koźminek, par. Chlewo, odl. od Kalisza 22 w. Wś ma 4 dm. , 61 mk. ; os. 1 dm. , 5 mk. Rasząg 1. wś na Warmii, pow. reszelski o 9 Mm. na płn. zach. od miasta Biskupca, nad jeziorkiem, tuż przy granicy pow. olsztyńskiego i szczycieńskiego, w równinie z glebą w części piaszczystą a częścią gliniastą. Pokłady torfu, łąki dobre. Ma 600 mk. , prawie wyłącznie katolików, w części i Polaków, którzy trudnią się rolnictwem, także Rastenburgshoefchen Rastawica Rastembork Rastawica Raszany Raszawy Rasząg Rastenburgswalde Rastenburgswiese Raszewy Raszczyce chowem bydła. 2. R. , dobra ryc, tamże; obszar 820 ha; cegielnia, hol. wiatrak, gorzelnia; urząd poczt. w miejscu; poczta piesza do Biskupca. Stanisław Hozyusz, bisk. warmiński, nadaje r. 1569 bratu swemu Janowi 60 włok na prawie magdeburskiem ad utrumque sexum, z obowiązkiem jednej służby zbrojnej. Teodor Potocki, biskup warmiński, podaje do wiadomości, że Marcin Jakubusz, Krzysztof Jakubusz, Adam Szyk, Kacper Zalewski, Tomasz Zalewski, Jerzy Falten, Jan Becz ze wsi Sąpiaty, oraz Marcin Kurek z Małszewskiej Wólki, ziemianie pow. szczycieńskiego capitaneatus Szczytnensis w Prusiech brandenburskich, pozbawieni środków utrzymania w skutek ciężarów i podatków nieznośnych, oraz spowodowani chęcią przyjęcia wiary katolickiej, udali się z żonami i dziećmi do biskupstwa warmińskiego, aby się tam osiedlić; w tym celu nadaje biskup 12 włók boru w kameracie jeziorańskim pod Raszągiem. Ban w Warszawie r. 1723. Biskup Szembek zatwierdza r. 1731 powyższe nadania ob. Kętrzyński, O ludności pol. , 559. Ad N. Raszczyce, niem. Raschuetz, 1531 Rassisitzo, wś i dobra ryc, pow. raciborski, posiada kościół filialny par. Markowice, odbudowany 1608 r. W 1861 r. 91 dm. , 637 mk. 2 ew. ; obszar większej własności wchodził w skład dóbr ks. raciborskiego; wieś miała 800 mr. , trzy młyny na strumieniu leśnym, szkołę dwuklasową. Raszelki, wś, pow. sieradzki, gm. Zadzim, par. Rossoszyca, odl. od Sieradza 19 1 2 w. , ma 10 dm. , 86 mk. Raszełka, zaśc szl. nad jez. Łokaje, pow. , święciański, w 2 okr. poL, o 45 w. od Swięcian, 2 dm. , 13 mk. kat. Raszew, w XVI w. Rossewo, Roschewo, wś włośc, pow. kutnowski, gm. i par. Kutno, po siada szkołę początkową i urząd gm. , 6 dm. , 81 mk. , 19 osad, 84 mr. W 1827 r. było 12 dm. , 85 mk. Wchodziła w skład dóbr Kutno. W XVI w. łany kmiece dawały dziesięcinę plebanowi w Orłowie, fol. zaś do Kutna Ła ski, Lib. Ben. , 480, 491. Br. Ch. Raszewka al. Raszowka, w dokum. Raszawka, mko nad rz. Psioł, w pow. hadziackim gub. połtawskiej, na pograniczu pow. mirhorodzkiego, na płd. zachd od Hadziacza, ma 4800 mk. , 2 cerkwie, jarmarki, gorzelnią, wyrób miodu, znaczny handel pierzami, puchem i szerścią, st. poczt. o 18 w. na zachód od Hadziacza. Raszewo, wś i fol. , pow. płoński, gm. Sielec, par. Kobylniki, odl. o 23 w. od Płońska, ma 20 dm. , 153 mk. W 1887 r. fol. R. z nomenkl. Swarzyce rozl. mr. 674; obecnie rozdzielony między 17 częściowych nabywców. Wś R. os. 22, z gr. mr. 31. Raszewo, dobra, pow. grodzieński, w 3 okr. pol. , gm. Gudziewicze, o 51 wiorst od Grodna. Raszewo 1. wś i okr. wiejski, pow. gnieźnieński Witkowo, o 7 1 2 klm. na płd. wsch. od Trzemeszna st. dr. żel, par. Ostrowite Prymasowskie, poczta w Słowikowie, 7 dm. , 63 mk. Około r. 1523 składało się R. z sołtystwa i łanów kmiecych; własnością arcybiskupów było aż do nowszych czasów. Zabrane przez rząd pruski, wcielone zostało do domeny skorzęcińskiej, później gnieźnieńskiej. W skład okręgu wiejskiego wchodzi leśnictwo RaszewoWyrobki 7 mk. ; cały okrąg ma 8 dm. , 70 mk. 44 kat. , 26 prot. . 2. 1. Wyrobki, niem. Raschau, leśnictwo, tamże. Raszewy 1. wś i domin. , pow. krobski Gostyń, o 6 klm. na zachód od Kobylina; par. Pępowo, poczta i st. dr. żel. w Kobylinie. R. leżały niegdyś na granicy pow. pyzdrskiego i kościańskiego. Regestra poborowe pow. pyzdrskiego z r. 1578 Pawiński, 1, 217 wykazują między dobrami, niemającemi kmieci, R. siedzibę Raszewskich, o której nie mogliśmy się przekonać, czy jest temi Raszewami. Przy schyłku zeszłego stulecia należały E. do Wilkońskich, a później do Stablewskich, W nowszych czasach wykopano tu garnek z monetami wendyjskiemi z XI w. Wś ma 16 dm. , 108 mk. 103 kat. , 5 prot. . Dominium liczy 29 mk. ; obszaru ma 230 67 ha; chów bydła i owiec 2. R. , wś i fol. , pow. wrzesiński, o 3 klm. na płn. wschód od Żerkowa urz. poczt. ; par. Żułkowo dawniej Żerków, st. dr. żel. w Chrzanie. W r. 1578 zarządzał wsią Wojciech Chmielewski, urzędnik Stanisława Zaremby; w r. 1618 posiadał je Adam Czamkowski, woj. łęczycki. Około 1640 r. właścicielem jest Franciszek Sędziwój Czarnkowski, ststa międzyrzecki i pyzdrski, a przy schyłku zeszłego wieku Poniński, ststa kopanicki. Szczątki fundamentów i stary ogród świerkowy świadczą, że tu stał niegdyś dwór dziedziców. R. leżą o sto stóp wyżej niż łąki, a ku zachodowi ciągnie się pasmo wzgórz, wznoszących się o tyleż nad osadą. Na jednym z pagórków postawili w r. 1831 Prusacy rodzaj obserwatoryum, z którego śledzili ruchy wojska polskiego. Tuż pod R. , wśród sześciu starych lip, wypływa zdrój o dziewięciu otworach, Ubiedrzem zwany, ulubione ustronie ststy kopanickiego. Zjeżdżał on tu z pobliskiego Brzostkowa sam lub w towarzystwie gości i raczył się wodą źródlaną. Tą wodą leczą się mieszkańcy okoliczni wrazie zapalenia ócz. Kopiec t. zw. szwedzki, przy domu mieszkalnym, wznosi się 60 stóp nad poziom łąk; z pod niego wypływa drugi zdrój. Podanie mówi, że Szwedzi za Jana Kazimierza, ziemię czapkami znosząc, kopiec ten usy Raszew Raszełka Raszelki Raszczyce Raszewka Raszewo Raszka pali i że broń i żółte dukaty są tu zachowane. Wś ma 24 dm. , 254 mk. kat. Fol. liczy 81 mk. kat. w 5 dm. ; obszaru ma 257 60 ha. Wła ścicielem jest Zygmunt hr. Czarnecki, dzie dzic Przybysławia i Ruska. E. Cal. Raszka, rzka, lewy dopływ Mołdawicy. . Raszkieta, rzeczka w gub. kowieńskiej, lewy dopływ Wyrwity, lew. dopł. Wenty; przybiera od lew. brzegu Żyzdzie. Raszków, wś, fol. i dobra, pow. włosz czowski, gm. i par. . Słupia, odl. 28 w. od Włoszczowy; posiada cegielnię i pokłady tor fu; st. poczt. w Szczekocinach. W 1827 r. by ło 43 dm. , 385 mk. Bobra R. składają się z folw. R. , Zagórze, nomenkl. Bolesławow, rozl. mr. 1320; fol. R. gr. or. i ogr. mr. 544, łąk mr. 101, past. mr. 5, lasu mr. 377, nieuż. mr. 25 razem mr. 1053; bud. mur. 8, z drze wa 12; płodozmian 6 i 8połowy; fol. Zagórze gr. or. i ogr. mr. 218, lasu mr. 44, nieuż. mr. 5, razem mr. 267; bud. mur. 1, z drzewa 2; płodozmian 6 i 8polowy, las nieurządzony. Wś R. os. 69, z gr. mr. 468; wś Wielkopole os. 6, z gr. mr. 57. W XV w. Rasków, w par. Słupia; własność Jana i Mikołaja h. Odrowąż, miał 21 łan. km. , z których dziesięcinę, war tości 15 grzyw. , dawano prepozyturze krakow skiej; karczma, zagrodnicy, 2 rycerskie dwory miały parafią w Szczekocinach, gdzie z dwóch folw. płacono dziesięcinę, wartości 4 grzyw. Długosz, L. B. , I, 23; II, 208, 214. Według reg. pob. pow. lelowskiego wś R. miała 20 półłanków km. , ćwierć karcz. , 3 zagr. z rolą, 3 kom. z bydł. , 5 kom. bez bydła, 2 rzem. PawińsM, Małop. , 77, 436. Br. Ch. Raszków 1. mko przy ujściu strugi Raczkowcj Doliny do Dniestru, pow. olhopolski. w pobliżu granicy pow. bałckiego, w 3 okr. pol. Pieszczanka, gm. i par. Raszków, st. p. Ernte, o 50 w. na płd. zachód od Olhopola, 273 w. od Kamieńca a 25 w. od st. dr. żel. kijowskoodeskiej Kodymy, ma 428 dm. , do 2500 mk. , w większej połowie żydów, 5 młynów, 1496 dz. ziemi włośc, 4327 dzdworskiej wraz z Katerynówką, 2 cerkwie, kościół ormiańskokatol. , zarząd gminy, synagogę, 6 garbarni, 26 targów, szkołę miejską, st. poczt. , przystań na Dniestrze roczny ruch towarów wynosi 35, 120 rs. , przeprawę promem przez Dniestr do Bessarabii, aptekę, 158 rzemieślników. W skałach nad Dniestrem wykute są obszerne jaskinie, przemieniane w zimie na wygodne owczarnie. Na stokach znajdują się winnice, dające do 1000 wiader wina rocznie. W okolicy znajduje się kamień wapienny, ciosowy, młyński, na brusy i toczydła oraz margiel, glina i piasek do robienia szkła. Jedna z cerkwi p. w. św. Trójcy, wzniesiona w 1760 r. i uposażona 40 dz. ziemi, ma 1131 parafian, druga zaś, p. w. N. M. P. , wzniesiona w 1740 r. , ma 740 wiernych i 46 dz. ziemi. Kościół orm. katol. p. w. św. Kajetana, wymurowany w 1749 r. przez ks. Lubomirskiego podług rubrycelli, w 1786 r. zaś kosztem kś. Józefa Krzysztofowicza podług Marczyńskiego a w r. 1791 przez arcyb. lwowskiego Tymanowicza konsekrowany. Par. kat. dekan. bałckiego, ma 1087 wiernych i kaplicę w Zahnitkowie. Do par. raszkowskiej, rozciągającej się od wschodu na zachód na 40 w. , a z południa ku północy na 25 w. , oprócz R. , należą mka Kamionka i Zahniatków i wsie Aleksiejówka, Biłocz, Chrustowa, Jurydyka, Kajetanówka Teklowka, Katerynówką, Księdzówka Raszkowska Słobódka, Kuźmin, Oknica, Podejmą, Podejmica, Sewerynówka, Stroińce, Studenna, Waiadynka i WodyturkuŁ Do gminy raszkowskiej należą R. , Aleksicjówka, Basztanków, Katerynówką, Księdzówka, Podejma, Podejmica, Stroińce, Waladynka i Zahnitków, w ogóle 10 okr. wiejskich starostw, mających 1782 osad, 10976 mk, włościan 5406 męż. i 5550 kob. , ziemi należącej do włościan 12632 dz. ornej 8215 dz. Oprócz tego w obrębie gminy zamieszkuje 2454 osób innych stanów i znajduje się 16376 dz. ziemi rządowej i prywatnych właścicieli 7268 dz. ornej, w ogóle więc gmina obejmuje 13420 mk. i 29008 dz. przestrzeni 15483 dz. ornej. Mko założone przy końcu XVII w, należało początkowo do Zamoyskich. Włość raszkowska składała się z miasta i 10 wsi a dochód z niej w 1682 r. wynosił do 140, 000 złp. Barbara Zamoyska wniosła jako wiano wraz z całą Szarogrodczyzną, składającą się z 39 miast i 136 wiosek, w dom Koniecpolskich. Miasteczko było wówczas dość ludno, osiadłe przez zamożnych Wołochów, Greków i Ormian, którzy trudnili się rozległym handlem, wyrabiali wyborne safiany i utrzymywali stada koni, Aleksander Koniecpolski, wwoda sandomierski, wypuścił R. Domnie Rozandzie, córce wojewody wołoskiego Bazyego Lupula, wdowie po Tymoszku Chmielnickim, w zastaw za 60, 000 złp. Następnie mieszkał tu w zameczku Duka, władca księstwa niemirowskiego z ramienia Turcyi. W czasie rozruchów kozackich a następnie wojen tureckich, miasto bardzo ucierpiało. Po traktacie karłowickim w 1703 r. dobra te w róciły do Koniecpolskich i wkrótce przeszły w posiadanie Lubomirskich. Chociaż znacznie już upadłe, liczyło mko w 1775 r. jeszcze 65 domów w mieście i 255 na przedmieściach. W czasie działu majątków Stanisława Lubomirskiego w 1776 r. między 4 jego synami, klucz raszkowski składał się z miasta i 15 wsi, a dochód z niego określony był na 84, 700 złp. Po upadku Rzpltej cesarzowa Katarzyna kupiła tę majętność, przejąwszy 500, 000 czerw. złot. długu w banku holender Raszka Raszkieta Raszków skim, zaciągniętego przez Aleksandra Lubomirskiego. Według wykazów rządowych by ło wtedy w całym kluczu 15, 000 dz. ziemi, z tych 5000 dz. z Raszkowem cesarz Paweł darował b. namiestnikowi izasławskiemu Wo łyń Tutolminowi, wzamian za klucz brusiłowskij który zwrócony był Czackim. Syn namiestnika Aleksander usunął Ormian, któ rzy przenieśli się do Lwowa i Kamieńca, a z nimi znikł handel i miasto upadło jeszcze więcej. Przez wnuka generała Raszków sprze dany na publicznej licytacyi, nabyty został przez Barszczewskiego, wnuczka którego około 1860 r. zmarła w Kamieńcu prawie w nędzy. Ostatni z Barszczewskich, znany filantrop, zmarły przed kilku laty w Franzensbadzie, zostawił R. w posiadaniu siostry swojej 1mo voto Jurjewiczowej, 2do voto Rodokonaki 2. R. , dawna nazwa wsi Horodyszcze, w pow. taraszczańskim. Dr. M. Raszków, wś nad bezim. dopł. Dniestru, pow. chocimski gub. bessarabskiej, par. Chocim, gm. Rukotyn, przy drodze z Rukotyna do Georgene. Jest tu cerkiew drewniana, posterunek celny, 179 dm. w 1868 r. . X M. O. Raszków, wś, pow. horodeński, odl. 9 7 Mm. na płn. zachód od Horodenki sąd pow. , st. poczt. i tel. . Granice wschod. Potoczyska, połudn. Horodenka i Tyszkowce, zachod. Olejowa Korolówka, półn. Czernelica, Dubki, Daleszów i Siemakowce. Obszar dwor. 329, włośc. 734 mr. W 1857 r. 551 mk. ; w 1880 r. w gminie 683, na obszarze dwor. 21 mk. ; rz. kat 8, par. Michalcze; gr. kat. 699, par. Ole jowa Korolówka. Kasa pożycz. gm. z kapit. 658 złr. Właściciel posiadł. dwor. Jakub br. Romaszkan. B. R. Raszków, mto i okr. miejski, pow. odolanowski, , dek. koźmiński, o 11 klm. na płn. zach. od Ostrowa, na trakcie krotoszyńskim, w równinie nad Ołoboczką, która je oddziela od Raszkówka. Posiada kościół katol, synagogę, urz. poczt. trzeciorzędny, towarzystwo polskie przemysłowców i 4 jarmarki. Najbliższa st. drogi żel. w Biniewie o 5 Hm. Mieszkańcy przeważnie Polacy, trudnią się handlem i uprawą rolL Dawniej kwitło tu garbarstwo. Przy schyłku zeszłego stulecia było tu 18 szewców, 17 gorzelników, 9 kołodziei, 7 mielcarzy, po 5 młynarzy, garncarzy i krawców, 4 płociennikóWy po 3 piekarzy, bednarzy i kuśnierzy, 2 stolarzy, 1 sukiennik, olejnik, rymarz, ślusarz, kowal, cieśla, golarz i muzykant; miasto utrzymywało dwóch stróży nocnych, a roczne dochody miejskie wynosiły 194 tal. Jarmarków odbywało się 7 do roku. Mieszkańców liczyło miasto 692 13 żyd. ; dymów było 118, wiatraków 6 i 2 kościoły. W r. 1811 liczono 131 dm. i 800 mk. ; 1837 r. 130 dm. ,1605 mk. ; 1839 r. 157 dm. , 1526 mk. 1214 kat. , 214 żyd. i 98 prot. ; 1848 r. 1638 mk. 10 którzy wyłącznie językiem niemieckim władali; 1861 r. 1381 mk. ; 1871 r. 120 dm. , 1319 mk. ; nowsze wykazy nieurzędowe podają 1473 mk. i więcej. Herb miasta wyobraża bramę zamkową z trzema wieżyczkami; na czterech rogach tarczy znajdują się litery M S B R, au spodu rok 1444. Kościół p. w. św. Marcina i św. Heleny, istniał już przed 14gg r. Jako grożący upadkiem, rozebrany został około 1759 r. Stał tu jeszcze drugi p. w. Znalezienia św. Krzyża; wystawił go Władysław Leszczyński, podkomorzy poznański, dziedzic dóbr, około r. 1660, a poświęcił w r. 1664 Stanisław Domaniewski, sufrag. włocławski. Przy kościele zaprowadzone były bractwa r. 1609 św. Anny i r. 1676 Rożańcowe. Kościół ten zgorzał 1882 r. , w miejscu jego stanął w r. 1886 nowy, z cegły palonej, w stylu gotyckim, poświęcony przez kś. Ołyńskiego, dziekana koźmińskiego. Parafią skladają Bieganie, Biegańskie Holendry, Dąbrowa, Drogosław, Głogowa, Józefów, Raszków i Wrześnica; dusz liczy 2226. Szkoła istniała w Raszkowie około 1683 r. ; rekterem był Sebastyan Michałowicz, który zarazem pełnił obowiązki organisty; z miasta pobierał cztery korce żyta i tyleż owsa, a z akcydensów kościelnych część trzecią, mieszkał w domu rektorskim obok kościoła św. Marcina i miał do pomocy nauczyciela, który pobierając pensyą od magistratu, uczył osobno chłopców i osobno dziewczęta w domku wystawionym przez mieszczan. Rektor i nauczyciel mieli, prócz tych dochodów, jeszcze procent od kapitału 200 złot. Szpital o jednej wielkiej izbie ogrzewanej i o sześciu komorach, stał w r. 1683 obok kościoła paraf. ; uposażony był folwarczIdem, dwoma ogrodami, z których jeden przy Targowisku i trzema płosami nowin, zwanych Kopaniną. W r. 1885 przy budowie nowego kościoła znaleziono garnek zawierający 240 monet srebrnych, holenderskich i szwajcarskich z r. 1620 1698, wielkości talara, tudzież jednego talara brandenburskiego z 1596 r. Zachodzących w aktach grodzkich poznańskich między t. 1386 i 1390 Raszkowskich odróżnić nie można należycie od Raczkowskich z Raczkowa. W r. 1403 przekazał Wojciech Jastrzebiec, bisk. poznański, dziesięcinę z R. osadzonym przez siebie mansyonarzom. W 1504 r. Jan i Mikołaj de Krasko Raszkowscy sprzedają R. , dziedzictwo swoje, za sto grzywien Bieniaszowi Zadorskiemu; z rąk Zadorskich przeszedł do Kościeleckich, z których Jan, podkomorzy krakowski, sprzedał go braciom Chwalczewskim w r. 154O; na jednej atoli części Raszkowa siedział jeszcze wówczas Mikołaj Baran Raszkowski; r. 1637 był właścicielem Raszkowa Piotr Sieniuta; r. Raszków Raszków Raszkowiecka Słobódka Raszkówka Raszkowo Rasznowo Raszkuciany Raszniówka 1664 Wacław Leszezyńskis woj. podlaski, a w r. 1683 Stanisław Leszczyński; późniejszymi dziedzicami są kolejno Mycielscy i Skórzewscy. W r. 1580 było tu 10 szewców, 6 komorn. , po 3 krawców i kowali, po 2 sukienników, płócienników, rzeźników, piekarzy kołodziei, bednarzy, jeden nieckarz, dziegciarzy olejnik, rymarz i handlarz mąki. Soszu podwójnego złożył ławnik Jan Placek 5 złp. 22 gr. ; od 2 mielcarzy nie płacono nic, ponieważ nie warzyli piwa; od 2 kół korzecznych po 24 gr. i od dwu wiatraków po 5 gr. płacił podatek Wojciech Rąbczyński. Ogółem płaciło miasto 47 złp. 14 gr. R. 1618 oddali burmistrz z radą miejską szoszu podwójnego z domów 5 złp. 22 gr. od 6 szewców, 2 płócienmków, 3 kowali, ślusarza, 2 sukienników, 2 kołodziei, 2 rzeźników, olejnika, 2 piekarzy, 2 bednarzy i jednego krawca po 15 gr. od 2 przekupek po 12 gr. , od 3 komorników po 6 gr. i od jednego źrzebia roli 30 gr. ; ogółem 20 złp. 4 gr. W 1637 r. sprowadził Piotr Sieniuta Niemców do Raszkowa, nadając im prawo niemieckie; r. 1771 płacili żydzi raszkowscy 16 złp. pogłównego; r. 1793 przeszło miasto z częścią pow. kaliskiego, do którego należało, pod panowanie pruskieW r. 1848 d. 26 kwietnia zaszła w Raszkowie potyczka między wojskiem pruskiem, pod dowództwem podpułkownika v. Bonin, a powstańcami, którzy cofnęli się ku Pleszewowi. W skład okr. miejskiego wchodzi fol. Józefów 5 dm. , 103 mk; cały okrąg ma 125 dm. , 1422 mk. 1160 kat. , 167 żyd. i 95 prot. . R. par. , dek. koźmiński, ma 1852 dusz 1873 r. . E. Cal. RaszkowaDolina, struga, bierze począ tek w pow. bałckim, płynie z północy ku po łudniowi, mija wś Aleksiejówkę i pod m. Ra szkowem wpada od lewego brzegu do Dnie stru w pow. olhopolskim, ubiegłszy zaledwie 1 milę. X. M. O. Raszkowce, wieś, powiat prużański, na wschód od W. Sioła. Raszkówek al. Raszkówko, wś, domin. i okr. domin. , pow. odolanowski, na płn. zachód od Ostrowa, nad Ołoboczką, par. Pogrzybów, poczta w Raszkowie, st. dr. żel. w Biniewie o 5 klm. R. istniał już przed r. 1579 i należą częściowo do Marcina Rąbczyńskiego i Wojciecha Pacynowskiego; wr. 1618 był dziedzicem Mikołaj Domaniewski; na R. był wtedy jeden tylko łan, 2 zagrodn. i młyn o jednem kole. Wś ma 16 dm. i 142 mk. kat. Domin. liczy 170 mk. w 7 dm. ; obszaru ma 1279 74 ha, czyli 849 33 roli, 83 10 łąk 15 23 pastw. , 291 50 lasu, 38 33 nieuż. i 2 25 wody; czysty doch. gr. 11, 224 mrk; gorzelnia parowa, młyn i cegielnia; chów bydła; właścicielem jest Kazimierz hr. Skórzewski. W skład okr. domin. wchodzą folw. Skrzebów, Drogosław, Dąbrowa, leśnictwo Zielonka i os. Pia ski; cały okrąg ma 20 dm. , 565 mk, 552 kat, 13 prot. . E. Cal Raszkowice, niem. Raschkowitz wś, pow. frydecki na Szląsku austr. , ma 1499 mr. obszaru i 135 mk. We wsi kaplica katol. p. w. N. M. P. , filia par. Morawka; par. ew. Ligota. Raszkowice 1. niem. Raschwitz, 1396 Rozkowicz, wś, pow. brzeski na Szląsku prus. , par. ew. Mąkoszyce. W 1842 r. 52 dm. , fol. dóbr rządowych, 284 mk. 20 katol. , królewskie podleśnictwo, szkoła ewang. 2. R. , ob. Roszwice. Raszkowiecka Słobódka, al. Księdzówka, słobódka pod Raszkowem, w pow. olhopolskim, ma 26 osad, 168 mk. , 110 dz. ziemi. Należała do kościoła w Raszkowie, dziś własność rządu. Raszkówka al. Roszkówka, fol. , wś i zaśc. w jednej okolicy, pow. borysowski, w 3 okr. pol. , gm. i par. kat. Dokszyce. Wś ma 5 osad pełnonadziałow. ; fol. jeszcze w czwartym dziesiątku b. stulecia należał do Świętorzeckich i miał 56 poddanych pł. mę. .; obecnie Prószyńskich, ma 788 dzies. ziemi dwors. ; grunta lekkie, miejscowość falista, dość leśna. A. Jel. Raszkowo, wś, pow. oszmiański, w 3 okr. pol. , gm. Łogumowicze, okr. wiejski Czapuń, o 8 w. od gminy, wraz ze wsiami Czapuń i Przystań 167 dusz rewiz. w 1864 r. ; należy do dóbr Mikołajów, hr, Zamoyskich. Raszkuciany 1. wś, pow. oszmiański, w 1 okr. pol. , gm. Graużyszki, okr. wiejski i dobra Umiastowskich, Klewica, o 7 w. od gminy, 18 w. od Oszmiany a 12 w. od Dziewieniszek, ma 34 mk. katol. podług spisu z 1864 r. 44 dusz rew. . 2. R. al. Reszkutony, wś nad potokiem Gromenis, pow. Święciański, w 2 okr. poi, gm. Zabłociszki, okr. wiejski i dobra Perwieniszki, o 7 w. od gminy a 11 w. od Święcian, ma 18 dm. , 143 mk. kat. podług spisu z 1864 r. 109 dusz rewiz. , w tej liczbie 4 jednodworców. Dawne dziedzictwo Narbutów, następnie Spitznaglów, później Ertelów. Raszniówka 1. al. Reszniówka, wieś nad dopł. rz. Słuczy, pow. starokonstantynowski, na pograniczu nowogradwołyńskiego, na zachód od mka Ostropola; ob. Arch. J. Z. R. , cz. TI, t. I 291. 2. R. Wielka, wś nad dopł. Słuczy, pow. zasławski, na zachód od mka Połonnego w pow. nowogradwołyńskim; ob. Arch. J. Z. R. , cz. TI, t. 1. 290. 3. R. Kosa, wś, pow. zasławski, na płd. wschód od Sudyłkowa; ob. Arch, , cz. TI, t. 1 292. Rasznowo, wś włośc, pow. maryampolski, gm. Freda, par. Godlewo, odl. od Maryampola 45 w. , 15 dm. , 114 mk, 16 os. , 319 mr. W 1827 r. było 7 dm. , 198 mk. Wchodziła w skład dóbr Freda Dolna; obszar dworski i lasy weszły w skład dóbr Mazuryszki ob. . Raszkowa-Dolina Raszkowa Dolina Raszkówek Raszkowce Raszkowice Raszkowice Raszowka Raszówek Raszówka Raszówki Rasztobol Rasztów Raszowa Raszowa 1. niem. Raschau, 1401 Raschow, . 1532 Raschowy, wś kośc. nad strum. Dembio, pow. opolski odl. 2 1 2 mili od Opola, posiada kościół par. kat. , istniejący już w 1297, pierwotnie p. w. św. Stanisława. Po spaleniu wzniesiono 1781 r. nowy murowany p. w. Boskiej Opatrzności. We wsi szkoła kat. , młyn. Obszaru 1118 mr. ; 1861 r. 76 dm. , 482 mk. 1 ewang. . Ludność bezrolna wychodzi w lecie na zarobek przy robotach mularskich i pracuje przy obróbce drzewa w okolicznych lasach królewskich. 2. R. , niem. Roschowa, 1532 r. Russowa, wś i dobra ryc, pow. kozielski, par. kat. Rokicie. W 1861 r. 51 dm. , 475 mk. 1 ewang. . Obszar dóbr 566 mr. 476 mr. roli; wieś 638 mr. 482 mr. roli. Do 1810 r. stanowiła posiadłość klasztoru cystersów w Jemielnicy. Raszówek, fol. nad rz. Nidą odl. 1 w. , pow. miechowski, gm. Racławice, par. Kalina Wielka, odl. 14 w. od Miechowa. W 1827 r. było 10 dm. , 51 mk. W 1885 r. fol ten rozl. mr. 350 gr. or. mr. 232, lasu mr. 114, nieuż. mr. 4; bud. mur. 2, z drzewa 7; płodozmian l0polowy, las. nieurządzony. Raszówka al. Raszejówka, os. , pow. kielecki, gm. i par. Mniów, leży śród wyniosłości jednej z odnóg pasma Łysogór. W 1827 r. było 2 dm. , 7 mk. Raszowka, ob. Raszewka. Raszówki al. Raszówka, karczma na obszarze Siekierczyny, pow. limanowski, przy gościńcu sądeckolimanowskim, wznies. 577 mt. Rasztobol, wś, pow. suwalski, gm. Jeleniewo, par. Filipowo, odl. od Suwałk 14 w. , ma 13 dm. , 105 mk. W 1827 r. należała do par. Jeleniewo, miała 15 dm. , 95 mk. Rasztów, wś i fol. , pow. radzymiński, gm, i par. Klembów, odl. 5 w. od Radzymina, ma 223 mk. W 1827 r. było 12 dm. , 147 mk. Fol. R. w r. 1872 oddzielony od dóbr Kraszew, rozl. mr. 540 gr. or. i ogr. mr. 193, łąk mr. 85, past. mr. 43, lasu mr. 209, nieuż. mr. 10; bud. mur. 1, z drzewa 8; las nieurządzo ny. Wś R. ma 20 os. i 382 mr. ; wchodziła w skład dóbr Kraszew. Br, Oh. Rasztowce ze Ścianką, wś, pow. skałacki, nad pot. Gniła, w pasie pogranicznym; lasy R. dochodza Zbrucza, oddzielajacego Galicyą od gub. podolskiej. Granice wschod. Zbrucz, połud. Dubkowce, zachod. Soroka i Kluwińce, półn. Borki. Obszar dwor. wraz z ubkowcami ma ról, łąk i ogr. 1050 mr. , lasu 1619 mr. ; włośc. 2247 mr. W 1857 r. wraz z Dubkowcami 1272 mk. W 1880 r. bez Dubkowiec w gminie 868, na obszarze dwor. 100; rz. kat. 294, par. Touste; gr. kat. 603, par. Dubkowce. Szkoła etat. o 1 naucz. , kasa pożycz. gm. z kapit. 2444 złr. Właśc. pos. dwor. spadkobiercy Torosiewiczów. Obszar R. i najbliższa okolica tej wsi góry Miodoborskie przedstawia wielką obfitość ciekawych zabytków przedchrześciańskiej kultury. Szereg tych zabytków rozpoczyna Dźwinogród, starożytne grodzisko, oraz w pobliżu dwie tak zwane skałki Rasztowiecka i Borecka. U stóp Dźwinogrodu leży dolina Babina; dalej Kruhla Hirka na Brzeźniaku, . z olbrzymią bryłą kamienną, wspartą na 6 7 piętrach większych i mniejszych głazów. W pobliżu jedna z największych i najlepiej zachowanych Dupnych mogił, 18 mt. wysoka, z dwoma wałami. Dalej rozległa góra Sokolicką zwana, której skalisty, brunatny, kręty występ, prawie prostopadle do Zbrucza spada. U stóp tego występu, w dolinie zwanej Zbiegła, na pierwszym załomie Zbrucza, w obrębie gm. Horodnica, wydobyto w r. 1848 ze Zbrucza posąg Swiatowida. O ćwierć mili od Sokolicy położone zamczysko, najwyższy punkt w Miodoborach, z wałami, bastyonami, ołtarzem pogańskim i bramą kamienną. U stóp dolina lesista zwana Bohod, oddzielona od przyległych lasów szerokim wałem, który się łączy z wałami zamczyska. Za Sierkowcami jest jeszcze zamczysko, ale mniej ciekawe. Większa część wspomnianych pomników, jak Zamczysko, Bohod i Sokolicha, wraz z cmentarzyskiem, kurhanami, horodyszczem, znajdują się na obszarze wsi Horodnicy nad rz. Gniła pow. husiatyński. Podobne zabytki spotykamy i na lewym brzegu Zbrucza w gub. podolskiej, pomiędzy Satanowem a Husiatynem. Takie skupienie zabytków na stosunkowo niewielkiej przestrzeni świadczy, że istniały tu ludne osady, otaczające centralny gród Dźwinogród, rezydencyą władcy, przy której stała świątynia Swiatowida, z ołtarzami ofiarnemi. Prawdopodobnie po obaleniu Swiatowiday w Liczkowcach wzniesiono świątynię chrześciańską p. w. św. Mikołaja, dotąd istniejącą. Wiadomo bowiem, że Swiatowida przy wprowadzeniu chrześciaństwa u niektórych szczepów zastąpu św. Wit, jak naprzykład w Pradze czeskiej, u innych św. Mikołaj, a jak Swiatowidowi składano w ofierze koguty żywe, to i dziś jeszcze w Liczkowcach w dzień św. Mikołaja znoszą do kościoła koguty i kury, nawet z dalszych okolic z za Zbrucza. Dźwinogród lezący w obrębie Rasztowiec, poprzedzają duże skałki Rasztowiecka i Bobrecka. Są to olbrzymie, piętrzące się nad parowem skały. Na szczycie pierwszej przechowały się ślady wykuć i wyżłobień. Dźwinogrodem nazywał A. H. Kirkor rozległą górę, w której od płn. zachod. strony wykuta niewielka pieczara, stale zamieszkała przez pustelnika. W środku urządzony ołtarz, przy którym lud gromadnie, szczególnie w święta, składa swoją daninę. Obok izdebki jest ro dzaj niszy, służącej za sypialnię. Dzisiejszy pustelnik kopiąc koło swej siedziby, natrafił na mnóstwo gruboziarnistych skorup. Idąc od pustelni na południe napotyka się fosę mającą 17 mt. głębokości, a za nią szeroki i długi wał. Dalej przeszedłszy 208 mt. spotykamy drugą fosę, a za nią drugi wał. Po za tym ostatnim rozległa równina nosi nazwanie, , Starego zamczyska. Są tu ślady murów kamiennych, z głazów układanych. Głazy te ręką ludzką obrabiane, tkwią w ziemi. Z za chodniej strony, blisko na ćwierć mili ciągnie się głęboki jar, od wschodu zaś i południa otacza Zbrucz Widoczna zatem, że warownia miała ważne obronne znaczenie. W północnej stronie u stóp Dźwingrodu dolina leśna i dziś nazywa się, , Babiną. Żyją jeszcze ludzie, którzy pamiętają stojący tu posąg kamienny babę, który przed trzydziestu laty jakiś le śniczy rozbił i użył do budowli. Często po wtarzająca się na obszarze Rusi nazwa Dźwi, nogród Zwenihorod, Świnihorod i niezbyt wielka odległość między temi grodami, utru dnia roztrzygnięcie, które z wiadomości kro nikarskich odnieść należy do Dźwinogrodu nad Zbruczem. Dalsze losy tego grodu wiążą się z dziejami Trembowli. B. R. Rasztówka, wś, pow. stąrokonstantynowsM, na mocy tranzakcyi kolbuszowskiej w r. 1753 darowana przez ostatniego ordynata Ostrogskiego Ksaw. Szydłowskiemu. Rasztowska Wola, wś i dobra, pow. radzymiński, gm. i par. Klembów, odl. 5 w. od Radzymina, posiada szkołę początkową ogól ną, 387 mk. Przechował się tu stary dwór z końca XVII w. Wś za Jana III należała do Chrzanowskich. Fol. R. Wola miał około 1867 r. 2054 mr. W 1885 r. fol. R. Wola rozl. mr. 481 gr. or. i ogr. mr. 311, łąk mr. 41, past. mr. 17, lasu mr. 90, nieuż. mr. 22; bud. mur. 8, z drzewa 32; las urządzony. Wś R. Wola os. 41, z gr. mr. 423. Br. Ch. Raszucie, u Afanasiewa Ramucie, wś i dobra, pow. szawelski, gm. Kurszany, o 77 i 78 wiorst od Szawel. Raszyn, wś i kol. , w równinie nad rzką, dopływem Mrowy uchodzącej do Bzury, pow. warszawski, gm. Falenty, par. Raszyn. Leży na płd. zach. od Warszawy, przy drodze bitej, w odl, 11 w. , posiada kościół par. , szkołę początkową ogólną, sąd gm. okr. II, 252 mk. , 25 mr. ziemi dwor. , 89 mr. włośc. w kol. i 4 mr. we wsi. W 1827 r. było 13 dm. , 145 mk. O starożytności osady świadczy znalezione tu cmentarzysko z popielnicami. W ostatnich wiekach R. wchodzi w skład dóbr Falenty i z niemi wspólne przebywa koleje. W 1603 r. wizyt. Goślickiego, bisk. poznań. , wykazuje tu kościół par. drewniany p. w. św. Stefana i św. Anny. Kiedy R. przeszedł w ręce Opackich, dziedziców Falent z poblizkiego Opacza, wtedy Zygmunt Opacki, wojew. dorpacki, wzniósł nowy murowany kościół w 1654 r. Syn jego Wojciech, podkomorzy warszawski 1680, przyozdobił kościół i został w mm pochowany. W końcu XVIII w. dziedzicem R. został bankier Piotr Tepper, który z gruntu odnowił i ozdobił kościół w 1790 r. On też udzielił czasowo w R. przytułku żydom, wyrugowanym w 1784 r. ze Starej Warszawy, rozporządzeniem Michała Mniszka, marsz. w. kor. Utworzenie osady żydowskiej w R. obiecywało też same niedogodności dla miasta co i poprzednia kolonia żydowska Nową Jerozolimą nazwana, założona w 1775 r. za rogatkami Jerozolimskiemi i z tego powodu miasto zakaz wkrótce cofnęło. Położenie R. , jako stacyi na drodze idącej od przeprawy przez Pilicę pod Białobrzegami ku przeprawie na Wiśle pod Warszawą, uczyniło wieś polem walki, stoczonej tu w dniu 19 kwietnia 1809 r. przez korpus ks. warszawskiego, pod dowództwem ks. Józefa Poniatowskiego, złożony z 10 do 12, 000 Polaków i oddziału Sasów 1200 ludzi, a armią Austryacką pod dowództwem arcyks. Ferdynanda, liczącą do 30. 000 ludzi. Wkroczywszy w granice księstwa pod Nowem Miastem nad Pilicą dnia 14 kwietnia, posuwali się austryacy ku Warszawie, którą osłaniał korpus polski. Po wstępnych utarczkach rozpoczął się zacięty bój, który trwał do nocy. Korpus polski mimo straty 2000 ludzi w zabitych utrzymał się na swych stanowiskach. W boju poległ znany poeta i wojak z legionów włoskich Cypryan Godebski, dowodzący tu 8ym pułkiem piechoty. O świcie korpus polski cofnął się pod okopy Warszawy. Po upływie 24 godzin dopiero na propozycyą arcyksięcia rozpoczęto układy, których rezultatem było swobodne odstąpienie wojsk polskich z bronią i bagażami na prawy brzeg Wisły i kapitulacya Warszawy, wprowadzona w wykonanie 23 kwietnia. Pamiątką bitwy były napisy na statuach M. Boskiej w Falentach i Raszynie. R. par. , dek. warszawski dawniej piaseczyński, ma 3200 dusz. O wykopaliskach w R. pisał Al. hr. Przeździecki w Bibl. Warsz. 1852, IV, 574. Br. Ch. Raszyn, wś, pow. kobryński, w 3 okr. pol. , gm. Ziołowo, o 41 w. od Kobrynia. Raszyn, wś wspomniana w dok. z r. 1459 ob. Alek. hr. Stadnicki, Ziemia lwowska. Leżała w pow. lwowskim; dziś nie istnieje, pod tą nazwą przynajmniej. Rata, rzeka, lewy dopływ Bugu, ma początek w płaskowzgórzu stanowiącym dział wodny Bugu i Sanu i będącym dalszym ciągiem wyżyny Tomaszowskiej w lubelskiem; płynie w kierunku od płn, ku płd. wschod, na obszarze pow. Rawa Ruska, przez Werchratę. Rasztówka Rata Raszyn Raszucie Wola Rasztowska Rasztówka Rataj Rataje Ratąjczyk Prusie, Hutę Zieloną, a potem na wschód przez Ratę, Rawę Ruską, Hole Rawskie, Hujczę, wzdłuż granicy Wólki Mazowieckiej i Kamionki Lasowej, następnie wchodzi do pow, żołkiewskiego we wsi Przystanie, przepływa Wolicę, Mosty, Borowe, Dworce i uchodzi do Bugu w pow. sokalskim powyżej od Sołokii, uchodzącej pod Krystynopolem. Ważniejsze dopływy R. są w pow. rawskim z lew. brzegu Błotnia, powstająca w Kuliczkowie z połączenia pot. Wilczyna i Ostryłki; z praw. brzegu Dziewięcierz, płynący od wsi t. n. a uchodzący pod Werchratą. W pow. żołkiewskim uchodzi z praw. brzegu Tylica od Potylicza pod Borowem i Zełdec al. Pasieczny od Kłodna. Moszczona z Muranką. R. płynie śród bagnistych i lesistych brzegów. Poziom Bugu przy jej ujściu wznies. 198 mt. Rata, wś, pow. rawski, ob. Rawa Ruska, Rataj Ordynacki, wś, i R. Suprymowany, os. , pow. janowski, gm. Kawęczyn, par. Janów. Rataj jezioro w pow. chodzieskim, 1 klm. szerokie i 2 klm. długie, oblewa wschodnią połać miasta Chodzieżą. Zasilane drobnemi przypływami, odpływa rzeczką Bolemką do Noteci. Na wybrzeżach rozłożyły się prócz Chodzieżą osady Buczkowo, Neuwerder i Ra taje. E. Cal Ratajczyce, wś, pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 4 okr. pol. , gm. Ratajczyce, o 30 w. od Brześcia. Ratąjczyk, niem. Subken, spolszczone Zobki, pustkowie, pow. odolanowsM, par. i poczta w Sulmierzycach, okr. domin. Chwaliszew, ma 2 dm. i 14 mk. Rataje 1. wś, fol. i dobra, pow. gostyński, gm. Rataje, par. Gostynin, odl. 1 w. od Gostynina, posiada kościołek filialny, 281 mk. W 1827 r. było 17 dm. , 242 mk. Na obszarze folwarku jezioro Kocioł, mające do 10 mr. rozległości i drugie mniejsze. W R. mieści się cmentarz miejski Gostynina i kościołek filialny św. Jakuba, w którym odbywało się nabożeństwo w latach od 1809 do 1839, gdy kościół w Gostyninie był spalony. W akcie z 1462 r. , tyczącym się ziemi gostyńskiej, wymienione są już Rataje Kod. Maz. , 232. Dobra Rataje składały się w 1881 r. z fol. R. i Huta Ratajska nomenkl. Podzamcze, Ziejka, Zawaliska al. Zawali Droga, rozl. mr. 1081 gr. or. i ogr. mr. 795, łąk mr. 152, pastw. mr. 7, wody mr, 16, lasu mr. 60, nieuż. mr. 51; bud. mur. 6, z drzewa 17; płodozmian i 10po lowy; las nieurządzony; pokłady torfu na obszarze 90 mr. , grubości do trzech łokci. W skład dóbr poprzednio wchodziły wś R. os. 23, z gr. mr. 273; wś Białotarsk os. 23, z gr. mr. 474; wś Dąbrowka os. 30, z gr. mr. 559; wś Budy Kozickie os. 15, z gr. mr. 383; wś Kozice os. 25, z gr. mr. 676. 2. R. , os. , pow. kutnowski, gm. i par. Kutno. Znajduje się tuż przy mieście i na obszarze jednej morgi mieści browar parowy z prod. na 15, 000 rs, , i gorzelnią z prod. do 52, 000 rs. , należące do dóbr Kutno. 3. R. , wś i folw. nad rzeką Wartą, pow. słupecki, gm. Dłusk, par. Samarzewo, odl. od Słupcy 12 w, , leży na granicy od w. ks. poznańskiego; wś ma 80 dm. , 366 mk. ; fol. 4 dm. , 42 mk. Bobra R. składały się w 1881 r. z fol. R. i Wymysłów, rozl. mr. 1235 fol. R. gr. or. i ogr. mr. 589, łąk mr. 192, past. mr. 100, lasu mr. 13, nieuż. mr. 61, razem mr. 955; bud. mur. 16, z drzewa 2 płodozmian 11polowy; fol. Wymysłów gr. or. i ogr. mr. 274, nieuż. mr. 6, razem mr. 280; bud. mur. 3; płodozmian 10polowy. W skład dobr wchodziły poprzednio wś R. os. 69, z gr. 968; wś Walga os. 5, z gr. mr. 38; wś Wojtostwo os. 13, z gr. mr. 50; wś Dłusk os. 32, z gr. mr. 382. Według reg. pob. pow. pyzdreńskiego z r. 1578 wś R. , w par. Szamarzewo, własność Stanisława Boboleckiego, podst. pyzdreńskiego, miała 3 ślady, 2 zagr. , 1 kom. Pawiński, Małop. , 214. 4. R. , wś i fol. , pow. iłżecki, gm. Wielka Wieś, par. Wąchock, odl. od Iłży 26 w. a 7 w. od Wąchocka, ma 18 dm. , 82 mk. , 367 mr. dwors. , 105 mr. włośc. Fol. R. stanowi majorat rządowy, nadany Mikołajowi Milutynowi. 5. R. al. R. Karskie, wś nad Wisłą, pow. stopnicki, gm. i par. Pacanów. Leży na granicy od Galicyi, posiada szkołę początkową ogólną i urz. celny, 48 os. i 262 mk. Wchodziła w skład dóbr Pacanów al. Karsy Wielkie. W 1881 r. wywieziono tędy za 132, 229 rs. W 1827 r. było 37 dm. , 256 mk. W 1508 r. połowa wsi R. wraz z częścią Pacanowa, wsiami Niegosławice, Słup, Szczuczyn i Wola należała do Jana z Pacanowa, Inne części w Ratajach wraz z Pacanowem, Karsami, Książnicami, Zabrzem do Jana Wapowskiego. W XV w. wś. Rathagie, w par. Pacanów, własność klasztoru imramowickiego, miała łany km. , z których dawano jaja, sery, koguty, osep, powabę. Karczma, folw. , zagr. płaciły ze wszystkich ról dziesięcinę. Długosz, L. B. , m, str. 103, 109. W r. 1579 wś R. , w par. Szczucz3rn, w części Pacanowskich miała 5 osad. , 2 1 2 łan. , 3 biednych. Stanisław Karwicki miał 6 osad. , 3 łan. , 8 zagr. , 3 komom. Pawiński, Małop. , 234, 460, 489. Br. Ch. Rataje, uroczysko około Bohuryna al. Buhryna, wsi pow. ostrogskiego. Rataje 1. niem. Rattay dok. Ratagin, wś i folw. , pow. babimoski Wolsztyn, o 5 klm. na południe od Grodziska, nad strugą, która spływa do Obry; par. Gnin, poczta w Grodzisku, st. dr. żel. w Opalenicy o 15 klm. W r. 1285 pisał się Burgardus z R. ; około 1530 r. Ratajczyce Ordynacki Rata Rata Ratajska Wólka Ratąjowa Ratąjnica Ratajnica składka się ta osada z 3 łanów, 5 zagrod. , 1 j komom. , 2 osadn. , z dworzyszcza dziedzicznego i wiatraka. W końcu zeszłego stulecia należała do Michała Krzyżanowskiego, kaszt. międzyrzeckiego, dziedzica Ruchocic. Wś R. ma 35 dm. i 260 mk. 70 katol. , 190 prot. . Folw. 2 dm. , 41 mk. wchodzi w skład okr. domin. Ruchocice. 2. R. , niem. Rattay, wś, pow. chodzieski, o 2 klm. na wschódpółnoc od Chodzieża, na płn. wsch. brzegu jez. Rataja w nizinie nadnoteckiej; par. , poczta i st. dr. żel. w Chodzieżu Kolmar in P. ; ma 30 dm. , 360 mk. 82 katol, 5 żyd. i 273 prot. . Fol. , należący do dóbr podstolickich, nie tworzy odrębnej całości; obszaru ma 191 50 ha. R. były królewszczyzną i różnemi czasy wchodziły w skład starostw ujskiego, rogozińskiego i budzyńskiego. W r. 1430 zastawił król Władysław Marcinowi z Sławska, miasto Ujście z Ratajami i innemi włościami; w r. 1514 Zygmunt I pozwolił Hieronimowi Moszyńskiemu z Bnina, tenutaryuszowi ujskiemu, wykupić te dobra. Ztąd powstały spory o R. między Moszyńskim a Mikołajem Chodzieskim z Chodzieżą, które król rozsądził na korzyść Moszyńskiego Rykaczewski, Invent. , 281, 303 i 4. W r. 1580 składały się R. z 10 pół łankówi 8 zagrodn. ; trzymał je wówczas Stanisław Górka, woj. poznański; regestra poborowe wykazują je dwukrotnie pod parafią chodzieską, raz w powiecie poznańskim, drugi raz w kcyńskim. Zabrane przez rząd pruski z innemi dobrami starościńsMemi, wcielone zostały do domeny Podstolice. 3. R. , niem. Engelsmuehle, papiernia, w pow. ostrzeszowsMm, okr. wiejskim Rojów, w pobliżu Ostrzeszowa. 4. R. , niem. Rattay, dok. Aratorum Campus, wś, pow. poznański, o 2 Hm. na płd. od Poznania, na praw. brzegu Warty; par. św. Jana Jerozolimskiego, poczta i st. dr. żel. w Poznaniu; ma 36 dm. , 358 mk. 322 kat. , 36 prot. W r. 1253 ks. Przemysław i Bolesław nadali R. nowemu Poznaniowi na lew. brzegu Warty. W XV w. podczas wojen z Krzyżakami pozwoliło miasto wsie swoje R. i Żegrze puścić w zastaw Kazimierzowi Jagielończykowi, który je też zastawił PępowsMm. Od Ambrożego Pępowskiego, wojewody sieradzkiego, nabył Łukasz Górka, ststa wielkopolski, ten zastaw w r. 1508; syn jego Andrzej Górka ustąpił swych praw do R. Grzegorzowi Lubrańskiemu 1524 1529, a następnie wrócił ten zastaw do Górków. Około r. 1562 Stanisław Górka, woj. poznański, założył na obszarach ratajskich miasteczko, które od swego imienia nazwał Stanisławowem dzisiejsze Miasteczko; zatargi, jakie ztąd wynikły rozstrzygł wprawdzie król Zygmunt August w r. 1571 na korzyść Poznania i nakazał rozebrać postawione w Stanisławowie domy, lecz wyrok ten nie doczekał się wyko nania. Po śmierci wojewody 1592 nabył prawo do R. i Zegrza Henryk Girk, mieszczanin poznański, który w r. 1599 ustąpił miastu swych praw w jednej połowie sposobem darowizny, w drugiej za 3000 ówczesnych złp. Nie wiadomo, jakim sposobem miasto wypuściło te wsie z ręki między r. 1620 i 1632. W drugiej połowie XVII w. dostały się Wojciechowi Bułakowskiemu, pisarzowi grodzkiemu poznańskiemu. Miasto wyrobiło sobie naprzód konstytucyą z r. 1677 wolność odkupienia dóbr, od posiadłości miejskich odpadłych, a potem, na mocy tej konstytucyi, spłaciło w r. 1682 Bułakowskiemu zastaw a R. i Żegrze prawem własności objęło. Instygator koronny wytoczył wprawdzie miastu proces, jakoby R. i Zegrze, jako dobra królewskie, nieprawnie sobie przywłaszczyło, ale Jan III dekretem z 17 lipca 1688 r. oddalił skargę instygatora, i miastu wolne posiadanie wsi tych zapewnił. R. składały się z folw. , 12 kmieci i 7 zagrodn. Kmiecie, obowiązani do pańszczyzny, płacili po 22 gr. czynszu, a zagrodnicy po 18 gr. ; prócz tego składali jedni i drudzy pewną ilość jaj i kapłonów. W r. 1771 płaciły R. 100 złp. łanowego a wspólnie z Zegrzem 66 złp. 12 gr. hyberny. Zdaje się, że stosunek wsi tych do Poznania doczekał się należytego uregulowania dopiero w nowszych czasach. 5. R, . niem. Rattay, dominium, pow. wyrzyski, tuż pod Łobżenicą, par. Łobżenica, okr. domin. Chlebno, st. dr. żeL o 15 klm. w Osieku i nieco dalej w Krajence; ma 13 dm. , 222 mk. ; wchodzi w skład dóbr łobżeńskich, które w XVIII w. należały do Radolińskich. R. istniały już przed r. 1728. E. Cal. Ratąjnica, potok, ob. Kościelisha Dolina IV, 451. Ratąjowa Wola al. Ratajwola, os. na pol. prus. Mazurach, pow. ządzborski, nad m. Krutyngiem, wśród krutyńskich lasów, około 30 klm. na płn. wsch. Ządzborka, 5 klm. na płn. zach. od st. pocz. Stare Ukty. Wieś polska, założona w r. 1502 przez Jakuba Rataja. Ratajska Hutta, fo. , pow. gostyński, gm. Rataje, par. Gostynin, ma 61 mk. , 1275 mr. ziemi dwors. W 1827 r. było 4 dm. , 28 mk. Ob. Rataje, Ratajska Wólka, wś nad rz. Białą, pow. janowski, gm. Kawęczyn. Rataliszki 1. wś rząd. , pow. wileński, w 1 okr. pol, o 37 w. od Wilna, 5 dm. , 43 mk. katol. 2. R. , zaśc. włośc. , pow. wileński, w 2 okr. pol. , gm. Mejszagoła, okr. wiejski Borekuny, o 7 w. od gminy a 29 w. od Wilna, ma 2 dm. , 4 mk. praw. i 15 katol. w 1864 r. 6 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Mussa. 3. R. , wś włośc. nad potok. Pozelwianka, pow. wileński, w 2 okr. pol. , o 68 w, Wola Hutta Rathenfeld Ratanciszki Ratanica Ratanice Rataniec Rataszeli Ratcza Ratczansdorf Ratcze Ratele Rateniki Ratgebin Rathau Rathe Rathebur Rathsberg Ratschenber Raths Rathsdorf Rathsgrenz Rathsgrund Rathsgut Rathshof Rathskampe Rathskaweln Rathsthal Rathstube Rathswalde Rathsweide Ratanciszki od Wilna, ma 4 dm. , 30 mk. katol. 4. R. , dwa zaśc. włośc, pow. wileński, w 3 okr. pol. , gm. Podbrzeź i Adamejciszki, o 11 w. od gminy, 12 i 5 dusz rewiz. ; należą do dóbr skarbo wych Jęczmieniszki. J. Krz. Ratanciszki, dwór, pow. nowoaleksandrowski, 60 dzies. , własność Radwańskich; w spi sie urzęd. niepomieszczony. A. K. Ł. Ratanica, leśniczówka na obszarze Drogini, pow. myślenicki. Ratanice, część Czernichowa, pow. kra kowski, w płn. części obszaru Czernichowa, nad granicą Przegini Narodowe, nad potok. Rudnem. W 1880 r. 21 dm. , 120 mk. Ob. Czernichów. Br, G. Rataniec, os. młyn nad rz. Czarną Przemszą, pow. będziński, gm. Wojkowice Kościelnej 1 dm. 5 4 mk. , 28 mr. Rataszeli, zaśc, pow. kowieńiski, w 4 okr. pol. , o 25 w. od Kowna. Ratcza, wś, pow. mohylewski, gm. Krugłe, ma 35 dm i 222 mk. , z których 1 zajmuje się szewctwem. Ratczansdorf dok. , ob. Wrocławki, Ratcze, jezioro, na płn. zach. od wis Garbatówka, w pow. chełmskim, gm. Cyców. Znajduje się śród błot i lasów, na wschód od większego jez. Uścimierz, Ratele, wś, pow. poniewieski, w 4 okr. pol. , o 25 w. od Poniewieża. Rateniki wś, pow. poniewieski, w 3 okr. pol. , o 66 w. od Poniewieża. Ratgebin dok. , ob. Nowydwór pod Turznem, pow. toruński. Rathau 1. wś, pow. brzeski na Szląsku prus. , par. Brzeg. W 1842 r. 42 dm. , 263 mk. 35 katol. 2. R. , 1201 Radtaj, wś, pow. wołowski, par. Lubiąż. W 1842 r. 49 dm. , fol. dóbr rząd. , 318 mk. 21 ewang. , szkoła katol. Rathe, 1288 Rathai, wś i fol. , pow. oleśnicki, par. Oleśnica. W 1842 r. 57 dm. , sołtystwo, folw. , 396 mk. 23 katol. , szkoła ewang. Rathebur niem. , dobra ryc. w Pomeranii, paw. nakielski, st. pocz. Ducherow, Rathen 1. Nieder i Ober, pow. kładzki na Szląsku prus. R. Nieder, w par. Albendorf, miało w 1842 r. zamek, trzy folw. , 122 dm. , 444 mk. 1 ewang. ; R. Ober, w par. Wuenschelburg, składało się z dwóch części. mających razem 92 dm. , 370 mk. katol. 2. R. , Ober i Nieder, 1336 Rhaten, 1361 Rathen, wś i dobra, pow. nowotarski na Szląsku, par, ewang, Hermannsdorf pow. wrocławski, par. katol. Leśna Lissa. W 1842 r. dwór, 54 dm. , 378 mk. 53 ewang. . Rathenfeld al. Rattenfeld, po polsku Bambry, osada wiejska, w pow. kościańskim, o 10 klm. na płd. wschód od Szmigla; par. Górka Duchowna, poczta i st. dr, żel. w Starem Bojanowie o 6 klm. ; ma 13 dm. , 81 mk. 63 kat. . 18 Prot. . Bambry te powstały na obszarach zabranych klasztorowi lubińskiemu. Rathmannsdorf, 1340 Raczmannsdorf, wś, pow. nissański, posiada kościół paraf. katolicki z 1755 r. , szkołę 3klasową, 1971 mr. obszaru, w tem 348 sołtystwa. W 1861 r. 57 dm. , 307 mk. katol. Wś, sołtystwo i patronat kościoła należały do bisk. wrocławskich. Par. R. , dek. odmuchowskiego, w 1869 obejmowała 1113 katol. , 26 ewang. Rathsberg niem. , wyb. do Skarszew, pow. kościerski. W 1885 r. 1 dm. i 12 mk. R. 1772 folw. mający 1 1 2 włóki, wydzierżawiony za 82 fl. 15 gr. Kś. Fr. Ratschenber 1. Raczowa góra wzgórze pod Woisdorfem, o trzy ćwierci mili od miasta Jaworza na Szląsku prus. Znajdują się tu szczątki murów, pokryte grubą warstwą ziemi. 2. R. , wś, pow, kładzki, par. katol. Reinerz. Leży na stokach góry t. n, wznies. 2400 stóp czeska nazwa Hradysz. Wedle tradycyi stał tu gród zburzony przez Hussytow w 1428 r. W 1778 r. stało tu przez 8 tygodni 6000 wojsk austryackich, strzegąc drogi do Czech prowadzącej przez lewińską dolinę ob. Miesteczek al. Lewin. Ratschin al. Rotschoenau, wś, pow. szunowsld na Szląsku, par. ew. Tiefhartmannsdorf. RathsDamnitz, ob. Damnica Kaszubska, Należała do r. 1811 do mta Słupska, które ją założyło. W 1877 r. było 1119 mk. , ewang. przeważnie. Istnieje tu papiernia, założona r. 1590 i urząd pocz. Kś. Fr. Rathsdorf, ob. Radziejewo. Rathsgrenz 1. fol. , pow. welawski, 7 klm. od st. pocz. Gruenhayn. Obszar 22 ha. 2. R. , os. leś. , tamże. Rathsgrund niem. , ob. Rozgrunt. Rathsgut niem. , ob. Gronowskie pustki. Rathshof 1. Gross, pobra ryc. i cegielnia, pow. królewiecki, 4 klm. od Królewca. Ob szar 370 ha. Właścicielem jest potomek pol skiej rodziny von Batocky. 2. R. Klei, fol. , tamże. Ad. N. Rathskampe niem. , wyb. w dobrach Neukruegerskampe, pow. gdański dolny, 1 dm. , 7 mk. KsFr. Rathskaweln, kol. należąca do mta Nowego. W 1885 r. 6 dm. , 35 mk. Rathsthal niem. , dobra, pow. gierdawski, 6 klm. od st. pocz. , tel. i kol. żel. w Gierdawach. Obszar 221 ha. Rathstube niem. , ob. Radostowo. Rathswalde niem. , dobra ryc, młyn i cegielnia, pow. labiewski, 10 klm. od st. pocz. i tel. Laukischken. Obszar 318 1 2 ha. Rathsweide, dobra nad Wisłą z praw. brzegu, pow. kwidzyński, st. pocz. Kurzebrack. Wchodzą w skład gm. Oberfeld. W 1885 r. Ratkowszczyzna Ratine Ratki Ratków Ratkowo Ratkunie 2 dm. , 30 mk. Należały do Kwidzyna, nadane miastu jeszcze w XIV w. ob. Kwidzyn, t. V, 23. Kś. Fr. Rathsziegelei niem. , wś, pow. welawski, st. pocz. i tel. Tapiewo. Ratibor, ob. Racibórz. Ratine, zaśc. szl. , pow. wileńskij w 3 okr. pol. , o 44 w. od Wilna, 3 dm. , 14 mk. kat. Ratkelinieii niem. , maj. na prus. Litwie, pow. darkiejmski, 3 klm. od st. pocz. Szabienen. Obszar 271 ha. Ratki 1. fol. szl. nad jez. Kuźmicze, pow. święciański, w 3 okr. pol. , o 49 w. od Święcian, 1 dm. , 8 mk. prawosł. 2. R. , ob. Raćki. , Ratków, fol. , pow. słucki, około 9 włók, należy do ordynacyi nieświeskiej ks. Radzi wiłłów. A. Jel. Ratkowo, wś, pow. słucki, w 3 okr. pol kopylskim, gm. Pociejki, przy gośc. z mka Cimkowicz do Nieświeża, ma 3 osady; miej scowość małoleśna, grunta urodzajne, szczer kowe. A. Jel. Ratkowo, węg. Ratko, miasteczko w hr. goemoerskiem Węgry, ma kościół paraf. ewang. , st. pocz. Przemysł garbarski, uprawa lnu, tytuniu; 1023 mk. Ratkowszczyzna al. Radkowszczyzna, białoruskie Ratkouszczyza, dobra nad rz. Uszą, prawym dopł. Berezyny, pow. ihumeński, w 2 okr. pol. śmiłowickim, gm. Wierchmień. Niegdyś R. należała do klucza śmiłowickiego, od końca XVIII w. dziedzictwo Moniuszków, w pierwszej połowie b. stulecia miała świetną chwilę, gdy filantrop Dominik Moniuszko, syn Stanisława, założył tu dwie szkoły ludowe, w których uczono według metody Pestalozzi ego i Lankastra. Przy szkole z oddziałami dla chłopców i dziewcząt był piękny ogród, plantacye roślin leczniczych, szpital, laboratoryum chemiczne, którem zawiadywał Sciborowski później aptekarz w Mińsku, obszerna biblioteka, gabinet fizyczny, zbiór globusów i map. Oprócz nauk elementarnych uczono gimnastyki, sztuki felczerskiej, ogrodnictwa, koszykarstwa, miernictwa, a najzdolniejszym z nauczycieli był miejscowy włościanin Andrzej Klennicki. Moniuszko usamowolnił swych poddanych i rozkolonizował ich w folwarczkach, do 3 włók rozległych. Dziedzic pozostawił dla siebie pewien obszar, lecz mieszkał wśród ludu, w całkiem wieśniaczej zagrodzie i pozostawiwszy ludowi samorząd, zapewnił sobie tylko władzę dla czuwania nad nauką i moralnością włościan. Zakłady naukowe tutejsze stały się tak głośne, że w trzecim dziesiątku b. stulecia cesarz Mikołaj przysłał dla obejrzenia ich gen. Strogonowa, który złożył jak najpochlebniejszą o nich opinią. Około 1838 r. szkoły ludowe w R. i Pocieczcie ob. istnieć przestały, a założyciel ich zmarł w Mińsku w 1848 r. Dobra przeszły na brata jego Czesława, oj ca kompozytora Stanisława. Czesław Moniu szko przea. nieumiejętny zarząd nadwerę żył i uszczuplił fortunę i tylko tyle poło żył zasługi, iż wzniósł kamienny obelisk na cześć brata swego Dominika. Po śmierci Cze sława Moniuszki rodzina syna jego Stanisła wa musiała odprzedać R. w 1874 r. p. Drauslau, a następnie kupił ją za 4000 rubli Gardiner, Anglik. Rozległość folwarku wynosi obecnie 50 włók; grunta lekkie, szczerkowe ale uro dzajne, miejscowość dość równa i lesista. R. pamiętną jest i tem, że tu 21 lutego 1836 r. zmarł głośny z nauki i filantropii rodzony brat Dominika Kazimierz Moniuszko. A. Jel, Ratkunie, zaśc, pow, nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 43 w. od Nowoaleksandrowska. Ratkuny l. dwór nad rz. Neretką, pow. nowoaleksandrowski, okr. pol. poniedelsM, o 92 w. od m. pow. , 19 mk, gorzelnia 1859, 1383 dzies. ziemi dworskiej; własność Piotra Komorowskiego. 2. R. , wś, pow. nowoaleksandrowski, w 3 okr. pol. , o 52 w. od Nowoąleksandrowska. 3. R. , wś, pow. poniewieski, w 3 okr. pol. , o 62 w, od Poniewieża. J. Krz. Ratmirowicze, wś, pow. bobruj ski, w 2 okr. poL paryckim, gm. Broża, ma 13 osad; grunta piaszczyste, włościanie zajmują się pszczolnictwem po lasach. A. Jel. Ratna, zaginione sioło we włości chodorkowskiej, na pograniczu pow. radomyskiego i skwirskiego. Ratnawica, wś, pow. sanocki, w porzeczu Sanoczka, do którego z obszaru wsi spływa po tok uchodzący z praw. brzegu pod Markowcami, leży w okoliey podgórskiej, 434 mt. wznies. . Par. rzym. kat. w Bukowsku 12 Hm. na zachód, gr. kat. w Wolicy. We wsi jest drewniana cerkiew, uposażona 17 mr. roli, 3 mr. łąk i 19 mr, pastw. Wraz z obszarem więk. pos. Truskulawskich liczy ta górska osada 33 dm. i 207 mk. ; 6 rz. kat. , 193 gr. kat. i 8 izrael Obszar więk. ma 329 mr. lasu; mn. pos. 233 mr. roli, 30 mr. łąk i 82 mr. pastw. R. istniała już w XV w. jako atyn. Niebieszczan a dziedzice mieli prawo karania zbrodni wielkich i małych, co widać z procesu o kradzież, znajdującego się w aktach grodz kich i ziemskich sanockich t. XI, str. 345, 346 i 348 z r. 1449. Z tegoż czasu wspomi nają akta częściej tę wieś, z powodu różnych układów z Jaćmierzem 352, 381, 386, 387, 399, 440, 451, 461, 471 i 473. R. graniczy na płn. ze Zboiskami, na wsch. z Niebieszczanami, na płd. z Zawadką a na zach. z Wolicą i Bełchówką. Mac. Ratnawy al. Radnawy, wólka, grupa domów i folw. w obr. gm. Zamościa, pow. brzeski, na płd. brzegu gościńca tarnowskiego, Ratkuny Ratna Ratmirowicze Ratnawy Ratnawica Rathsziegelei Rathsziegelei Ratibor wznies, do 275 mt. W 1880 r. 21 dm. , 119 mk. 6 żyd. , Ob. Zamoście, W Kodeksie małop. wyd. Piekosińskiego, II znajduje się dokument z 22 sierpnia 1329 r. , w którym Piotr, Mścigniew i Włodko, dziedzice Mikołajowic, przy sposobności sprzedaży sołtystwa Rathnów przez sołtysa Marcina niejakiemu Falisconowi, wyliczają prawa sołtysa i osa dników. Osada powstała na prawie nowomiejskiem nouifori. Sołtys po 20 latach wolno ści jest obowiązany brać udział w wojnie konno 2 włóczniami i tarczą. Prawdopodo bnie w tym czasie powstaje ta osada na ru bieżach. Mac. Ratniki, wś, , pow. poniewieski, w 4 okr. pol. , o 58 w. od Poniewieża. Ratno 1. mko rząd. nad Prypecią, przy ujściu rz. Tur, pow. kowelski, w 3 okr. pol. ratneńskim, gm. Horniki, o 6 1 2 w. od Hornikj 19 w. od Zabłocia, 48 w. na płn. zchd od Kowla a 357 w. na płn. wschd od Żytomierza, przy dawnym trakcie brzeskokijowskim. W 1870 r. było tu 458 dm. , 2099 mk. , w tem 65 żydów, 3 cerkwie, kościół katol. , synagoga, 20 sklepów, 3 jarmarki. W R. znajduje się zarząd okręgu policyjnego i inkwirent sądowy. Pod mkiem most na Prypeci. Kościół paraf. katol. p. w. św. Krzyża, wzniesiony z muru w 1784 r. przez kś, Faliszewskiego. Kościół istniał tu przed 1504 r. , jak się okazuje z przywileju króla Aleksandra, wydanego i r. w Krakowie, mocą którego zatwierdza nadane kościołowi przez Jakuba de Siekluka, kasztel, wojnickiego, ststę bieceńskiego i rateńskiego, dworzyszcze Jaworyszcze, wraz 2 rolami i łąkami. Par. katol. , dek. kowelskiego, ma 351 wiernych; kaplica w Lelikowie. Okrąg policyjny ratneński obejmuje gminy Horniki, Lelikowo, Chocieszowo, Wielinie i Zabłocie. W dobrach ratneńskich, przy ujściu Wyżwy do Prypeci, znajduje się jezioro, 2 którego rybołówstwo w pomyślne lata przynosiło do l0000 rs. W pierwszej połowie XV w. R. wraz z powiatem, zawojowane przez Giedymina, zostawało pod władzą jego potomków; posiadsł je mianowicie Lubart, ks. wołyński al. włodzimierski, a zarazem pan ziemi chamskiej. Dopiero Kazimierz Wielki uskromiwszy najazdy Litwinów, zajętych walką z zakonem krzyżackim, zawarł w 1366 r. ugodę z Olgierdem, w. ks. litewskim, i jego lennikami, mocą której powiat ratneński razem z przyległemi ziemiami został przyłączony do Polski i R. zamienione na ststwo niegrodowe. Przywilejem Władysława, króla polskiego i węgierskiego, z 1420 r. w Budzie wydanym, R. przeniesione zostało z prawa polskiego i ruskiego na prawo niemieckie magdeburskie. Podług lustracyi z 1569 r. było w obrębie miasta 278 dm. , z każdego dają czynszu per gr. 3, laziebnego każdy dom per gr. 6. Placów pustych jest 25, komorników 33, dają każdy z nich po gr. 1, a łaziebnego per gr. 11 2 a wszelakoż to łaziebne nie idzie do zamku, ale to obracają na barwierza, ho to jest jego salarium, i owszem jeszcze ktemu dają mu z zamku nadto fl. 6. A iż u rewizorów poprzedzających stoi, że niedawno temu barwierzowi jedno flor. 4, tedyśmy go na tem postanowili. Łaników miejskich albo ogrodówjest w rewizyi zapisanych 24, ale ex inquisitione nostra tedy się ich nie pokazało więcej jedno 19. Solnego myta natenczas niearendują, a wszakoż wybrano tego roku tołp 2000, każdy po gr. 10. Rzeźników jest 7, dają czynszu per gr. 15, a ktemu łoju surowego po 1 kamieniu, każdy per flor. 1, i po łopatce do zamku. W 1570 r. mto przynosiło rocznej intraty 216 zł. 3 gr. , ststwo zaś 3079 zł. 8 gr. Zygmunt III przywilejem wydanym d. 21 maja 1615 r. w Warszawie mając osobliwszy wzgląd i miłościwe baczenie na tak wielkie zniszczenie miasta R. , pozwala mu szafowanie na własną korzyść gorzałką, pod obowiązkiem składania pewnej opłaty do zamku, przyczem stanowczo dodaje Do tego by w młodzi miejskiej reformacya była i ćwiczenie nauki i bojaźni bożej, na bakałarza lackiego przy kościele mieszkającego, któryby uczył dzieci, z tejże gorzałki powinni dawać na każdy rok dwiema ratami fi. 40 polskich; który bakałarz żadnego salarium od dzieci miejskich wyciągać nie ma, ale je darmo ma uczyć, okrom kto mu da co z łaski, to mu się nie zagradza, więc i od obcych może brać zapłaty. Nadto do szpitala polskiego, który będzie znowu budowany, do rąk tego kto będzie starszym nad niem, co rok z tejże gorzałki po fl. 20 polskich dawać winni będą. Podług lustracyi odbytej w 1628 r. pod przewodnictwem kasztelana radomskiego Słupeckiego posesorem ststwa ratneńskiego był Mikołaj Sieniawski, podczaszy koronny. W skład ststwa wchodzily wówczas mto R. i wsie Zamszany dająca prowentu fl. 349 gr. 12, Datyn fl. 171 gr. 16, Synów fl. 208 gr. 6 den. 9, Wielemcze fl. 285 gr. 8, Tur fl. 598, Zdomyślany fl. 187, Kortylesy fl. 605 gr. 14, Powiecie fl. 167 gr. 29, Radostów fl. 192 gr. 27, Szczodrohość fl. 203 gr. 28, Wiotły fl. 236 gr. 27 i den. 9, Załosy fl. 250 gr. 29 i den. 9, Hłuchy fl. 39 gr. 25, Zastawie al. Przechód fl. 213 gr. 17 den. 9, Dubieczno fl. 66 gr. 19, Krymno fl. 89 gr. 18, Kościenie fl. 15, Zerzyck fl. 55 gr. 20, Samarowice fl, 139, Wydranica fl. 60 i Postupla fl. 1 gr. 18. Suma prowentu ze wszystkich wsi wynosiła fl. 4008. Folwarki były pod zamkiem i w Dubiecznie fl. 766 gr. 24 den. 9. Arenda karczem, młynów, targowego, mosto Ratniki Ratno Ratniki Ratomka Ratowce Ratoszyn Ratoski Ratomla Ratoczyna wego i jarmarcznego wynosiła fl. 950. W ogóle wszystkie dochody ststwa czyniły fl. 6316 gr. 11, po Potrąceniu zaś na podstarościego fl. 200 i na dwóch urzędników dwóch folwarków po fl. 16 fl. 32, pozostała suma fl. 6084 gr. 11. W 1771 r. posiadał je Aleksander Lubomirski, opłacając zeń kwarty 11676 złp. 12 gr. a hyberny 4908 złp. 17 gr. Na sejmie z 1773 75 Stany Rzpltej przez oddzielną konstytucyą nadały te dobra narodowe w posiadanie emfiteutyczne spadkobiercom Wincentego i Katarzyny z Sosnowskich Platerów, pisarzów w. ks. lit. , pod warunkami bliżej w prawie wyszczególnionemi. Na tymże sejmie wyznaczono także oddzielną komisyą dla ścisłego oznaczenia granic tego starostwaPod miastem znajdował się zamek na wzgórku nad Prypecią, z drugiej strony oblany rz. Tur i zabezpieczony rozległemi błotami. Okolica nosi charakter poleski. Cenną monografią Mstorycznockonomiezną o starostwie rateńskiem podał ks. T. Lubomirski Bibl. Warsz. , 1855 r. , t. II, str. 209 232. Porównaj też Jabłonowski, Lustracye królewszczyzn ziem ruskich str. 152 162. 2. R. , w dokum. Ratnów sioło nad rz. Połonką, pow. łucki, na płd. zachód od Łucka. Podług rewizyi zamku łuckiego z 1545 r. wś była w posiadaniu Jana Zaborowskiego, który zobowiązany był do utrzymywania 2 horodni w zamku łuckim ob. Jabłonowski, Rewizye 39 i 56 i Pam. Kij. Arch. Kom. , t. III, cz. 2 132, 134, 135 i 176; t. IV, cz. 2 83, 117. W 1860 r. własność Adama hr. Gorajskiego. J. Krz. Ratoczyna, szczyt górski na obszarze gm. Popiele, w pow. drohobyckini na granicy od Jasienicy Solnej, wznies. 720 mt. Ze stoków R. z leśnych źródlisk wypływa pot. Czecza, łączący się z pot. Ratoczyną i uchodzący do Tyśmienicy z lew. brzegu. W pobliżu bierze początek pot. Ratoczyna, tudzież pot. Kałowiec i Słony łączące się z nim. Ob. Dereżyce, Horodyszcze. Ratomka, rzka w pow. mińskim, prawy dopł. Świsłoczy. Bierze początek w podgó rzach pod wsią Horany, płynie w zakrętach w kierunku wschodnim koło folw. Rogowicze, Ratomla i Prudziszcze młyn, pod wsią Ratomką ma młynek, po za nią przecina linią dr. żel. lipaworomeńskiej i odtąd płynąc 4 w. lesistemi nizinami, uchodzi do Swisłoczy. Długość biegu około 2 mil. A. Jel. Ratomka 1. fol. nad rzką t. n. , pow. miński, w pobliżu st. dr. żel. lipaworomeńskiej Ratomka, w 2 okr. pol. i par. kat. Raków, około 9 1 2 włók. Od 1872 r. własność Fogelów, ma grunta szczerkowe, z gliną zmieszane; miejscowość dość leśna; młyn wodny. 2. R. , wś nad rz. t. n. , pow. miński, w 2 okr. pol. rakowskim, gm. Zasław, o 1 w. od st. dr. żel. lipawo romeńskiej Ratomka, ma 8 osad; miej scowość dość leśna, nieco falista, grunta szczerkowe. 3. R. , zaśc. w pobliżu rz. t. n. i st. dr. żel. lipaworomeńskiej, pow. miński, w 2 okr. pol. rakowskim, gm. Zasław, par, kat. Raków, ma 3 osady; miejscowość falista, dość leśna, grunta szczerkowe. 4. R. , st. dr. żel, lipaworomeńskiej w pow. mińskim, na przestrzeni MińskWilno, pomiędzy Mińskiem o 16 w. a Radoszkowicami o 18 w. , o 158 w. od st. Wilejka. Zbudowana na grantach folw. t. n. , własności Ilryhorowiczów; okolica bezwodna. A. Jel. Ratomla, fol. nad rz. Ratomką, praw. do pływem Swisłoczy, pow. . miński, o 3 w. od st. dr. żel. lipaworomeńskiej Ratomki, w 2 okr. pol. rakowskim, gm. Zasław, par. kat. dawniej Zasław, teraz Raków; własność dość dawna Naborowskich, należy do dóbr Prudziszcze; miejscowość dość leśna, grunta i łąki dobre. Gniazdo rodziny Ratomskich. A. Jel. Ratoski, ob. Gosprzydomo, Ratoszyn 1. pow. radomski, gm. i par. Radzanów, odl. od Radomia 35 w. , ma 25 dm. , 269 mk. W 1827 r. było 17 dm. , 196 mk. W 1874 r. fol. R. rozl. mr. 669 gr. or. i ogr. mr. 192, łąk mr. 41, lasu mr. 404, nieuż. mr. 32; bud. mur, 2, z drzewa 10; płodozmian 10polowy; las nieurządzony, wiatrak. Wś R. os. 33, z gr. mr. 385. Według reg. pob. pow. radomskiego z r. 1508 wś R. i Olszowa, wła sność Adama z Rathoszyna, płaciły poboru 2 grzyw. gr. 8. W r. 1569 własność Krzysztofa Rathowskiego, miał 4 1 4 łan. , 2 zagr. Pawiński, Małop. , 311, 473. Według Lib. Ben. Ła skiego I, 661 i 697 łany kmiece w R. dawały dziesięcinę, wartości do 14 grzyw, , pleban. we Wrzeszczowie, zaś łany dworskie pleban, w Gowarczowie, wartości do 3 grzyw. Wieś cała należała jednak do par. w Radzanowie. 2. R. , wś i fol. , pow. lubelski, gm. i par. Cho del, leży tuż pod osadą Chodel, posiada ko ściół drewniany, filią par. Chodel. Wś ma 93 os. , 1691 mr. ; fol. 3283 mr. 1263 roli, 1871 lasu, 49 mr. wody stawy. R. wchodził w skład dóbr Chodel. W 1827 r. było 40 dm. 227 mk. Kościół paraf. istniał w R. już w połowie XV w. a wieś należała do Grothka Baluna Długosz, L. B. , II, 544, 545. Wś rzą dziła się prawem niemieckiem; w 1531 r. spo tykamy tu 1 łan wójtowski. Łany kmiece w liczbie 10 i młyn należą do Maciejowskiego, dziedzica Chodla Pawiński, Małop. , 358. Po wzniesieniu kościoła w Chodlu Maciejowscy uzyskali przeniesienie parafii do tej miejskiej osady w 1541 i odtąd kościół w R. został filialnym, choć parafia dotąd nosi nazwę ratoszyńskiej, należy do dek. lubelskiego, ma 1936 dusz. Br, Ch. Ratowce 1. wś włośc, pow. wilejski, w 3 Ratułów okr. pol. , o 63 w. od m. Wilejki, 4 dm. , 47 mk. 2. R. , fol. pryw. nad bezim. rzką, pow. wilejski, w 3 okr. poL, o 63 w. od Wilejki, 1 dm. , 6 mk. katol. Ratowice, niem. Rattwitz, 1352 Raduschowitz, 1371 Rathowicz, wś i dobra, pow. olawski, par. ew. Laskowice, kat. u św. Małgorzaty w Wrocławiu. Obszar większej posiadłości dzieli się na część królewską dawniej bisk. Wrocław. i prywatną. W 1842 r. było tu 119 dm. , 1115 mk. 316 kat. , szkoła. Ratowicze, wś, pow. sokólski, w 1857 r. 18 ewang. Ratowiec, uroczysko i osada, pow. sokólski, w 3 okr. pol. , gm. Czarna Wieś, o 30 w. od Sokółki. Ratowiecka Wólka, wś, pow. sokólski, w 3 okr. poi, gm. Czarna Wieś, o 24 w. ód Sokółki. Ratówka, zaśc. w pobliżu rz. Uszy, pow. ihumeński, przy gośc. pomiędzy zaśc. Szabunie i folw. Ratkowszczyzna, w 2 okr. pol. śmiłowickim, gm. Wierchmień; od końca zeszłego stulecia do niedawna własność Moniuszków; grunta lekkie, miejscowość leśna. Ratowo 1. wś, fol. i dobra nad rz. Mławką, przy zbiegu jej z Działdówką, pow. mławski, gm. Ratowo, par. Radzanów, odl. 21 w. od Mławy, posiada kościół i klasztor pobernardyński, kasę wkładowozaliczkową, cegielnię, karczmę, 32 dm. , 354 mk. i 3404 mr. obszaru w tem 689 mr. roli, 395 mr. włościańskiej ziemi i 244 mr. nieuż. . Klasztor bernardynów założył tu wraz z kościołem w 1685 r. Tomasz Narzymski dziedzic R. Obecny kościół murowany pochodzi z 1736 45 r. W kościele znajduje się głośny z cudów obraz św. Antoniego z Padwy, gromadzący na odpust 13 czerwca licznych pielgrzymów. Dobra te wraz z Rad, zanowem od 1806 do 1830 r. były własnością Józefa Niemojewskiego, gener. wojsk polskich, następnie należały do Sadkowskiego. R. gmina należy do sądu gm. II okr. , obejmuje 18, 413 mr. obszaru 1257 mr. nieuż. , 6206 mk. W gminie znajduje się klasztor i kościół katol. , 1 ewang. dom modlitwy, synagoga, 6 wiatraków, 2 tartaki, gorzelnia, 2 młyny wodne, 1 cegielnia, 4 karczmy. W skład gminy wchodzą Agnieszkowo, Adamowo, Adolfowo, Bębnowo, Bębnówko, Beżany, BudyBudzkie, B. Zofijki, B. Brzeziny, B. Wolińskie, Breginie, Brzeźno, Bojanowo, Cegielnia, Gradzanowo Zbieńskie, Giełczyn, Giełczynek, Goszczk, Józefowo, Kalasantowo, Luszewo, Łaszewska Wola, Maryśka, Mączki, Prusoein, Ratowo, RatowskieBudy, Radzimowice, Radzanów, Radzanówek, Rydzyn, Staroguby, Trzcieniec, Wygoda, ZgliczynPobodzy, ZglWitowy. 2. R. Stare i R. Piotrowe, wś szl. , pow. łomżyński, gm. i par. Śniadowo. Wspominane w dok. z 1415 r. Gloger, Ziemia łomżyńska. W 1827 r. R. Stare ma 10 dm. , 56 mk. a Piotrowo 16 dm. , 74 mk. Br. Ch Ratowo 1. Stare, fol. do Głogowca, pow. mogilnicki, ma 1 dm. i 8 mk. 2. B. Nowe, nazwa Gadowa ob. . RatowskieBudy, fol. , pow. mławski, gm. Ratowo, par. Radzanów, odl. o 25 w. od Mławy, 1 dm. , 7 mk. , 45 mr. Ratowszczyzna, fol. , pow. sejneński, gm. i par. Sereje, odl. od Sejn 42 w. Ratowty 1. wś, pow. wiłkomierski, gm. i par. Wieprza, o 18 w. od Wiłkomierza; własność Sudyków. 2. R. , okolica, tamże, o 16 w. od Wiłkomierza. Ratowtyszki, dobra, pow. poniewieski, w 4 okr. pol. , o 34 w. od Poniewieźa. Ratteick niem. , dobra ryc, z agenturą poczt. , pow. Sławiński, w 1877 r. 365 mk. ew. W miejscu jest huta szklana i tartak. Kś. Fr. Ratucicze, ob. Ratutycze. Ratułów, wś, pow. i obw. sąd. nowotarski, nad pot. Bystrym, o 15 klm. na płd. zach. od Nowegotargu a 7 1 2 klm. na płd. wschód od Czarnego Dunajca. Graniczy od wsch. z Międzyczerwonem, od płn. i zach. z Cichem, a od płd. z Zubsuchem. Przez obszar R. z płd. na północ przepływa potężny strumień Bystry, dzielący wieś na dwie połaci wschodnią i zachodnią. Potok ten wpływa tu z obszaru Zubsuchego, a wchodzi następnie na obszar Rogoźnika. W części wschod. , nad granicą Międzyczerwonego, rozpościera się wzgórze Bachledówka 952 mt. . Zachodnią zaś połać stanowią stoki wzgórza Nad górkami 844 mt. . Wznies, obszaru a droga z Miętustwa, do 800 mt. , na płd. od granicy R. z Miętustwem, b o 650 mt. dalej na płd. budynki po zach. stronie drogi 707 mt. ; c płd. brzeg pot. Bystrego, o 1350 mt. poniżej granicy Ratułowa z Zubsuchem, 758 mt. ; d ujście pot. przybywającego od, granicy Międzyczerwonego do Bystrego, do 900 mt. , poniżej granicy zubsuskiej, 753 mt. ; e wierch na granicy Ratulowa z Cichem, po drodze z R. do Kościelisk, 1075 mt. , wprost na zach. od poprzedzającego wzgórza, 892 mt. W 1869 r. obszar mniejszej posiadł. obejmował roli or. 2017, łąk i ogr. 199, past. 164, lasów 175 mr. austr. Więk. posiadłości nie ma. W r. 1777 było 175 dm. , 828 mk. ; 36 źrebiąt, 138 koni, 112 wołów; w 1799 r. 197 dm. , 1137 mk. ; 4 źrebiąt, 179 koni, 48 wołów; w 1824 r. 206 dm. , 1072 mk. 204 koni, 62 wołów, 473 krów, 409 owiec; w 1869 r. 220 dm. , 1139 mk. ; w 1880 r. 239 dm. , 1085 mk. Wieś ta zwała się pierwotnie Radultów od sołtysa Radułta. Według lustracyi z roku 1636 było tu siedlarzy i zarębników 19, zagrodnik 1, chałupn. 2; było w niej sołtystwo; czynszu rocznego płacili Ratowty Ratowszczyzna Ratowskie Ratowice Ratowo Ratówka Wólka Ratowiecka Ratowicze Ratowice Ratowiec Budy Ratucicze Ratteick Ratowtyszki złp. 211 gr. 18Lustracya z r. 1660 powiada. Jest w tej wsi zagrodników piętnastu; na nierównych zagrodach zasiedli, przeto też nie równy czynsz doroczny płacą. Tego czynszu dorocznego od wszystkich dostaje się złp. 276 gr. 26; ciż kwartalnego dają na kwartał po złp. 10, facit na rok złp. 40; spy owsianej ogólnie wszyscy dają korcy 7 miarek 6, ra chując po groszy 12 korzec, facit złp. 3; opra wy dorocznej wszyscy insimul dają łokci 25, łokieć rachując po groszy dwa i pół, facit złp. 2 gr. 2 den. 9. Robią wszyscy dorocznie dni 6 pieszo, bydłem także dni 6 i insze danie wydają jako i w drugich wsiach wyżej opisa nych. Tego sołtystwa R. posesorem jest ucz ciwy Maciej Ratułowski, który przy rozkazy waniu robót po drogach i innych powinności oddaje czynszu dorocznie złp. 12. Pokazał przywilej Serenissimi Sigismundi III de data Varsavie die 17 mensis Julii 1643 in personam rodzica swego konferowany. Item pro dukował supra scripti privilegii confirmationem Serenissimi Vladislai IV de data Cracoviae in comitiis Felicis Coronationis die 15 mensis Martii 1633. Insuper reproduxit Pri vilegium moderni Srnimi regis Casimiri Do mini nostri, de data Varsaviae 1656 super scultetiam in villa Ratułow moderni possessoris Mathiae Ratułowski serviens cum omnibus agris, pratis, campis, lundis, pascuis, silvis, fluviis, molendino et molla certa, vulgo tracz dicta nec non subditis, eorum laboribus, censibus, proventibus, aliisque in genere attinentiis et pertinentiis, nunc et ab antiquo spectantibus ad extrema vitae tempora konfero wany. Item intromissionem in eadem bona per ministerialem regni generalem providum Joannem Iskrzycki de Nowytarg et duos nobiles Joannem Gajlicki et Adamum Ostrow ski accepit et coram actis castrensibus Sandecensibus feria sexta post Dominicam Judica proxima anno 1644 recognitam reproduxit. Summa census de hac villa exclusis desertatis facit złp. 333 gr. 28 den. 9. Według lustracyi z r. 1765 było tu osiadłości, inaczej ról 18, młynów 3. Podatku rozmaitego płacono złp. 2157 gr. 2 den. 2. Sołtystwo zaś było w posiadaniu Anton. i Marcina Ratułowskich za przywilejem Augusta III z 12 lipca 1751. Szczegóły o rozwiniętym tu przemyśle ludo wym podała Wisła z 1888 r. t. II, 96. Wś należy do par. łaciń, w Czarnym Dunajcu. St. poczt. Czarny Dunajec. Br. G. Ratułowski al. Bystry, potok w obrębie gm. Zubsuche, w pow. nowotarskim, w gm. Ciche, łączy się z pot. Cichy i tworzy z nim pot. Rogoźnik, prawy dopływ Dunajca Czarnego. Ob. Nadgórkami. Ratunciewa, potok, prawy dopływ Łuczki, w pow. kołomyj skim. Słownik Geograficzny T. IX Zeszyt 103 Ratupie, zaśc, pow. wiłkomierski, gmina Wojtkuny, o 11 w. od Wiłkomierza. Ratusz al. Włodwice os. karcz. , pow. będziński, gm. Włodowice, 2 dm. , 7 mk, 4 mr. Ratusza, wś nad rzeczką Jałańcem, dopł, Szumiłówki Markówki, pow. jampolski, gm. Klembówka, par, katol. Dżygówka, prawosł. Jałaniec, ma 66 osad, 272 mk. , 488 dz. ziemi włośc. 2096 dz. dwors. z Jałańcem, do którego należy. Własność Giżyckich. Dr. M, Ratutycze al. Ratucicze, białor. Ratutyczy al. Ratuciczy, wś nad rz. Możanką al. Mużanką, lewym dopł. Berezyny, pow. borysowski, w 1 okr. pol. chołopienickim, gm. Łosznica, ma 49 osad pełnonadziałowych. Cerkiew par. pounicka, wzniesiona w 1784 r. p. w. Opieki N. M. P. przez Guzowskiego, ma około 1300 parafian i do 200 starowierców pł. ob. Uposażona z dawnych zapisów 6 1 4 włók. , ma filią we wsi Klon. Miejscowość lesista, grunta lekkie, łąk dostatek. Fol. R. niegdyś należał do ststwa borysowskiego, lecz w 1643 r. przez Władysława IV, wraz z folw, i wsiami Nowosiółki i Klonek, został nadany kościołowi borysowskiemu. Ówczesny ststa borysowski Adam z Kazanowa na Czasznikach Kazanowski, marszałek n. kor. , zrzekł się pretensyi do danego na rzecz kościoła obszaru. A. Jel. Ratwaj al. Ratvaj, wś, w hr. szaryskiem Węg. , łąki, lasy, 143 mk. Ratwica, ob. Wolaniny. Ratyczów, wś i fol. , pow. tomaszowskie gm. Czerkasy, par. Łaszczów, wsch. obrz. Żerniki, odl. 24 w. od Tomaszowa, ma 44 dm. 267 mk. 10 rz. kat. . Cerkiew drewn. Młyn, staw, ludność rolnicza. Folw. R. należy do dom. Żerniki Świeżawskich. Cerkiew tutejsza niewiadomej erekcyi, filialna par. Żerniki; obecna z 1837 r. W 1827 r. R. miał 36 dm. , 206 mk. W 1881 r. fol. R. rozl. mr. 324 gr. or. i ogr. mr. 258, łąk mr. 44, lasu mr. 11, nieuż. mr. 11; bud. mur. 3, z drzewa 8; jest młyn, pokłady torfu. Wś R, os. 39, z gr. mr. 385. Ratymla, ob. Retymla. Ratyn wś, fol. i dobra, pow. koniński, gm. Golina, par. Lądek, odl. od Konina 14 w. , posiada szkołę począt. ogólną, 44 dm. , 237 mk. Dobra R. składały się w 1885 r. z fol. R. i Sługocin, rozl. mr. 1205 fol. R. gr. or. i ogr. mr. 457, łąk mr. 89, past. mr. 161, w odpadkach mr. 15, nieuż. mr. 60; bud. mur. 9, z drzewa 3; fol. Sługocin gr. or. i ogr. mr, 1685. łąk mr. 49, past. mr. 173, nieuż. mr. 35; budowli mur. 2. W skład dóbr poprzednio wchodziły wś R. os. 51, z gr. mr. 409; wś Jaroszyn os. 37, z gr. mr. 585; wś Wielodwór os 12, z gr. mr. 74; wś Ląd os. 38, z gr. mr. 195; wś Dolany os. 80, z gr. mr. 1315; wś Sługocin os. 65, z gr. mr. 958; wś Wymysłów os. 2, z gr. mr. 15; wś Wocławek os. 16, z gr. mr. 279. Ratułowski Ratułowski Ratunciewa Ratupie Ratusz Ratutycze Ratwaj Ratwica Ratyczów Ratymla Ratyn Ratzebuhr Wś ta należała pierwotnie do bisk. poznań skich. W 1282 r. biskup Jan zamienił R. na wieś klasztoru lędzkiego Skarboszewo koło Słupcy biskupiej ob. Poznań, VIII, 940. Na początku XVI w. nie było w R. łanów kmie cych, tylko zagrodnicy, płacący pleb. w Ląd ku meszne Łaski, L. B, I, 294. Według reg, pob. pow. konińskiego z r. 1579 ws R. , w par. Landek, własność opactwa lądzkiego, miała l 5 8, łan. , 3 zagr. bez roli, 4 komor, bez bydła, 1 rzeźnik Pawiński, Wielkp. , I, 232. W 1880 r. spadł tu dnia 12 sierpnia aerolit, ważący przeszło 2 funty. Br. Ch. Ratyńce, fol. , pow. miński, o 5 w. ku północy od mka Wołmy, w 3 okr. pol. kojdanowskim, gm. Rubieźewicze, par. kat. Raków, dawniej Wołma. W pierwszej połowie b. stulecia własność Ratyńskich, teraz Burzyńskich, ma 464 dzies. ziemi dworskiej; miejscowość wzgórzysta, małoleśna, grunta szczerkowe. Ratyniec 1. wś włośc, pow. iłżecki, gm. Wierzchowiska, par. Krępa, odl. od Iłży 22 w. , ma 12 dm. , 146 mk. 275 mr. Wchodziła w skład dóbr Krępa. 2. R. Nowy i R. Stary, wś, pow. sokołowski, gm. Olszew, par. Kossów. R. Nowy ma 38 dm. , 238 mk. , 917 mr. W 1827 r. było 29 dm. , 166 mk. R. Stary ma 19 dm. , 149 mk. , 378 mr. W 1827 r. było 21 dm. , 139 mk. Br, Ch. Ratysławów, wś włośc, pow. radzymiński, gm. Zabrodzie, par. Niegów, ma 153 mk. , 194 mr. Ratyszcze, wś, pow. brodzki, 32 Mm. na płn. zach. od sądu pow. i urz. poczt. w Załoźcach. Na płn. leży Wierzbowczyk, na wsch. Podbereźce i Załoźce, na płd. Czystopady i Trościaniec Wielki, na zach. Markopol. Przez wieś płynie Seret i tworzy w półn. stronie obszaru staw wzn. 320 mt. ratyski, do któ rego wpadają wszystkie ramiona górnego Se retu. Zabudowania wiejskie leżą na zach. od stawu, u stóp wzgórza 391 mt. . Własność więk. hr. Włodzimierz Dzieduszycki ma 796 mr. ziemi, a wł. mn. 1113 mr. W r. 1880 by ło 81 dm. , 661 mk. w gm. , 3 dm. , 9 mk. na obsz. dwor. ; 292 rz. kat. , 328 gr. kat. , 50 izr. ; 30 Polaków, 633 Rusinów, 6 Niemców. Par, rz. kat. w Załoźcach, gr. kat. w miejscu, dek. załoziecki, archidyec. lwowska. Do par. nale żą Czystopady. We wsi jest cerkiew p. w. Uśpienia N. M. P. , szkoła filialna, młyn o kil ku kamieniach. Lu. Dz. Ratzdorff, wieś w Nowej Marchii, pow. Landsberg. W 1517 r. należały tu dwa dzia ły do Marwiczów. Ks. Fr. Ratzeberg, góra, wznies. 757 st. n. p. m. , odl 1 1 2 mili od Marchijskiego Frydlądu, w pow. wałeckim ob. Gesch. d. Dt. Croner Kreises v, Schmitt, str. 5. Ki. Fr. Ratzebuhr niem. , ob. Okonek. Ratzeburg niem. , os. leśn. na pol. prus. Mazurach, pow. szczycieński, około 2 mil na wschód od Szczytna, st. poczt. Chochol Frie drichsfeld. Ad. N. Ratzlasdorf dok. , ob. WrodawM. Raubańce, wś włośc, pow. trocki, w 3 okr. pol. , gm. Butrymańce, okr. wiejski Skrejciany, o 5 w. od gminy, 59 dusz rewiz. ; należy de dóbr skarbowych Olita. Raubany wś, pow. poniewieski, w 4 okr. pol. , o 42 w. od Poniewieża. Rauben 1. wś, pow. wystrucki, st. poczt. Aulowoehnen. 2. R. al. Degelgirren, wś na prus. Litwie, pow. darkiejmski, st. poczt. , tel. i kol. żel. Darkiejmy. Ad. N. Raubiszki 1. fol. i wś nad rz. Wersoką, pow. lidzki, w 2 okr. pol. , gm. Ej szyszki, okr. wiejski Poraduń, o 40 w. od Lidy a 14 w. od Ej szyszek; fol. ma 19 mk. kat. , wś zaś 4 dm. i 32 mk. kat. w 1864 r. 11 dusz rewiz. ; na leży do dóbr Haubiszki, Turskich. 2. R. , zaśc. rząd. nad jez. Gulbina, pow. święciański, w 1 okr. pol. , ma 3 dm. , 43 mk. kat. 3. R. . zaśc, pow. wileński, w 3 okr. poł, gm. Janiszki, okr. wiejski i dobra skarbowe Gockiszki, o 15 w. od gminy a 26 w. od Wilna, ma 1 dm. , 12 mk. w 1864 r. 7 dusz rewiz. . J. Krz. Raubschmalboth al. Zenkuhnen, dobra, powiat kłajpedzki, st. p, Carlsberg. RaubszenJon ob. Pasehelischhen. Rauby, dobra, pow. szawelski, gm. Radziwiliszki, o 30 w. od Szawel. Rauchersdorf, kol. niem. w pow. nisieckim, dzieli się na Klein R. 33 dm. i 196 mk. i Gross R. 30 dm. i 143 mk. . SpecialOrts Repertorium podaje z ogólnej liczby 339 mk. , 328 rz. kat. , 3 gr. kat. i 8 izrael. Pod. względem narodowości są według spisu urzędowego Polakami, co wskazuje, że kolonia nie utrzymała się lub spolszczała. Por. Kurzona. Rauczak, zaśc, pow. ihumeński, w 4 okr. pol. i gm. Puchowicze, par. kat. błońska, o 5 w. na płd. od mka Puchowicz, o 7 w. od st. dr. żel. lipaworomeńskiej Marina Horka Ma ryi Góra. W okolicy kamień narzutowy i glina w podłożach; miejscowość lekkofalista, dość leśna, grunta szczerkowe. A. Jel. Raudamita, rzeczka w pow. trockim, przepływa pod wsią Komaruńce. Raudań, wś, pow. kalwaryjski, gm. Raudań, par. Kalwarya, odl. od Kalwaryi 3 w. , ma 13 dm. , 41 mk. R. gmina ma 13896 mr. obszaru i 3361 mk. , sąd gm. okr. I i st. poczt. w Kalwaryi; urząd gm. we wsi Niemonajcie. W skład gminy wchodzą Borowszczyzna, Bruki, Butanowice, Dominissdd, Dymitrowszczyzna, Iłgoławka, Iwantyszki, Iwaszki, Jachimowicze, Jawrynie, Jucewicze, Juniszki, Kamszyce, Karoliszki, Kochanowszczyzna wś Ratyńce Ratyniec 1 Ratysławów Ratyszcze Ratzdorff Ratzeberg Ratzlasdorf Raubańce Raubany Raubiszki Raubschmalboth Jon Rauby Rauchersdorf Rauczak Raudamita Raudań Ratyńce i fol, Kwiatkowszczyzna, Łakińskie, Małakorzyść, Michaliszki, Niemonajcie, Nowiny, Paleńszczyzna, Palnica, Podkirsna, Pograntyszki, Pojawiszki, Poszeszupka, Poszyłale, Potrakinie, Raudań, RaudańskiOgrod, Raudoniszki, Rudka, Samowszczyzna, Sontoka, Skiersobole Rządowe, S. Tatarskie wś i fol. , Słobódka, Sośniki, Szarkowszczyzna, Sztegmanowo, Szyłańce, Taborowskie, Traki, Wincentyszki, WysokaBuchta, Zapolimo i Żubry. Raudań al. Rawdań od litew. raudonasczer wony 1. dwór i dobra nad Niemnem, przy ujściu rzki Raudony, pow. kowieński, w 1 okr. pol. 5 o 58 w. od Kowna, o 1 milę poniżej Wielony. W 1859 r. była tu kapl. domow, prawosł. , st. pocz. i młyn wodny. Posiada pałac nad samym Niemnem, niegdyś zamek krzyżacki, mury którego tworzyły dawniej kwadrat, umocowany wieżami po rogach, z których jedna, wyższa od drugich, przechowuje się w pierwiastkowym kształcie; trzy inne wieże są znacznie uszkodzone a jedna ściana od zachodu zniesiona dla otwarcia widoku na Niemen. Na dziedzińcu zamkowym była niegdyś głęboka studnia, obficie wody dostarczająca, teraz zupełnie zasypana; pod wieżą zaś główną znajdował się loch prostopadły, mający wymiary wieży, która się nad nim wznosiła. otwór do niego był tak wąski, że jeden tylko człowiek mógł się przezeń przecisnąć; było to zapewne więzienie zamkowe. Zamek ten wzniesiony został podczas wyprawy przedsięwziętej w 1337 r. na Litwę przez w. mistrza Teodoryka z Altenburga, przez głównego dowódcę krzyżowców ks. Henryka bawarskiego i nazwany przez niego Bayern al. Bayersburg, przez okolicznych zaś mieszkańców Raudonpillis twierdza Raudony. Miejscowość ta przez samą naturę przeznaczoną została na silny gród warowny. Nie była to góra wysoka, ni stromemi opatrzona skałami, ale panowała daleko, w obie strony, nad Niemnem i traktem Zapuszczańskim. Wkrótce potem ks. Henryk zmuszony był opuścić Litwę, i udał się wezwany sprawami domowemi w rodzinne strony. Przed odjazdem nadał nowemu zamkowi herb Bawaryi, zaopatrzył go w dostateczną załogę oraz zostawił wielkie zapasy. Przejeżdżając przez Malborg sprzedał zamek R. oraz Friedeberg wzniesiony na zgliszczach Wielony w. mistrzowi za znaczną kwotę pieniężną. W następnym roku 1338 Giedymin, powróciwszy z wyprawy tatarskiej, jednemu z synów swoich polecł zdobyć zamek Bayern, ten jednak po dwudziestodniowym oblężeniu, wskutek nadejścia odsieczy pod wodzą marszałka zakonu Henryka Bussmera v. Aifberg i wojewody Renu, zmuszony był ustąpić. W odwrocie swym, który odbył sie w zupełnym porzadku, zeszedł znienacka i zdobył zamek Friedeberg Wielonę, zostawił w nim silną i liczną załogę, a nastę pnie z dymem puścił pobliski zamek krzy żacki RomaynWerder, wzniesiony na wy spie Niemna, w pobliżu dzisiejszego Iłgowa, poczem z tryumfem powrócił do Wilna. Na początku 1339 r. Giedymin wyruszył wraz z synami swymi Olgierdem, Kiejstutem i Jawnutem na czele silnego wojska, odebrał za braną znów przez Niemców Wielonę, poczem całą potęgą uderzył na Bayern, ranny jednak przy szturmie, zmarł w Wielonie i tamże po grzebany został u podnóża góry zamkowej. Po śmierci ojca Giedyminowicze zebrali się w Kownie i postanowili doprowadzić do celu rozpoczęte przez niego dzieło. Nad zgromadzo nym 40, 000 tysiącznem wojskiem objął dowódz two najstarszy z braci Montwid i po kilku dniowych zaledwie bojach, zdobył zamek Bayern i całą załogę wziął w niewolę. W 1343 r. zdobyty przez w. mistrza Ludolfa Koeniga von Weizau, został z jego polecenia zburzony i natomiast o milę poniżej, na wy niosłej górze, otoczonej ze wszech stron wąwozami, zbudowany wielki zamek, ró wnież Bayerburg zwany. Twierdza ta istnieje do dziś jeszcze i zowie się zamkiem Giełgudowskim, od nazwiska znakomitej rodziny li tewskiej, która go zamieszkiwała przed niedawnemi czasy. Od tego czasu zamek Bayern leżał zapomniany w gruzach blisko przez dwa wieki. Dopiero Zygmunt August nadał ob szerne dobra raudańskie prawem dziedzicznem Kryszpinowi Kirszenstein, który odbudował zamek i w nim zamieszkał. Jego tarcza her bowa po dziś dzień znajduje się nad głównem wejściem do zamku. W pierwszej połowie XVIII w. , po wygaśnięciu Kryszpinów, odzie dziczyli dobra raudańskie spokrewnieni z ni mi Olendzcy, od których w 1810 r. nabył R. ks. Platon Zubów. Pod kierunkiem biegłego budowniczego polecił on restaurować uszko dzony przez pożar zamek, przed zupełnym je dnak wykończeniem gwałtowny ogień znisz czył na nowo dach cały i wewnętrzne urzą dzenie. Śmierć niedozwoliła mu ukończyć roz poczętego dzieła. W spadku po nim R. zprzyległemi włościami otrzymała baronowa von Pirch, 2do voto gen. Kajsarowa, która wzięła się do odbudowania rezydencyi. Roboty ukończone zostały w 1871 r. , użyty Jednak do tego dzieła nieudolny budowniczy zeszpecił zamek, odejmując mu wszelką cechę staroży tności. Widok zamku w dzisiejszym stanie pomieścił Orda w swym Albumie, powtóraony w Kłosach. 638, dzieje zaś skreślił Baliń ski w Starożytnej Polsce t. III, 542 3 i Wład. Zaleski w E2osach 1879 r. , 711 i 712. 2. R. , Raudandwaris, ob. Czerwony Dwór. J, Krz, Raudań Raudań Rauki Raugi Raugaliszki Raugale Raudyszki Rauducken Raudszen Raudonupie Raudonis Raudohn Raudnitz Raude Raudandwaris Raudanwaris Raudandwaris, ob. Czerwony Dwór. Raudaniszki 1. zaśc, pow. wileński, w 4 okr. poi, gm. Worniany, okr. wiejskie Podworance, o 15 w. od gminy, 6 dusz rewiz. ; należy do dóbr Michaliszki, Brzostowskich. 2. R. , zaśc, tamże, o 9 w. od gminy, 7 dusz rewiz. należy do dóbr Kacienowicze, Krassowskich. 3. R. , zaśc nad Wilią, pow. wileński, w 4 okr. pol. , gm. Worniany, okr. wiejski Podworańce, o 10 w. od gminy a 64 w. od Wilna, ma 2 dm. , 12 mk. katol. 6 dusz rewiz. ; należy do dóbr Kacienowicze, Krassowskich. Raude, folw. , pow. gierdawski, st. pocz. i tel. Nordenburg. Bauden 1. Raudensche Bach, rzeczka w Kurlandyi, lewy dopływ Wenty, w par. amboteńskiej, płynie na pograniczu gub. kowieńskiej. 2. B. łotew. Raude dobra pryw. w Kurlandyi, w okr. i pow. hazenpockim, par. amboteńska. 3. R. , dobra prywatne w Kurlandyi, w okr. , pow. i par. tukumskiej. Należy do nich folw. Niederhof. Bauden 1. dobra w Pomeranii, pow. białogrodzki, sŁ pocz. Polzin. 2. B. , ob. Rudnu. 3. B. ob. Ruda. BaudeniCj wś, pow, poniewieski, w 1 okr. pol. , o 19 w. od Poniewieża. Baudis, strumień w pow. telszewskim, w połączeniu ze strumieniem Osz wis, płynącym przez Janów dó w, daje początek rz. Okmianie, lew. dopł. Jury. Baudisclikeii, dobra ryc, z fol. Waldhof, pow. gierdawski, 2 klm. od st. pocz. Perlswalde. Obszaru 945 ha. Raudnitz niem. , ob. Rudzicz, Raudnitz wś, pow. ząbkowicki, par. katol. w miejscu, ewang. w Lampersdorf. W 1842 r. 76 dm. , 654 mk. 153 ewang. . Kościół katol. wznies. na nowo 1795 r. , szkoła katol od 1752 r. Do R. należy kol. Michelsdorf, założona około 1750 r. Raudohnen 1. wś na prus. Litwie, pow. darkiejmski, st. pocz. Kleszczewo. 2. R. , wś na prus. Litwie, pow. stołupiański, st. pocz. , tel. i kol. żel. Stołupiany. 3. R. , wś, pow. gołdapski, st. pocz. Tollmingkehmen. Ad. N. Raudonatsehen 1. dobra ryc z folw. Laugallen, Schackwethen i Wedern, na prus. Litwie, pow. ragnecki, 7 Mm. od st. pocz. i tel. Kraupischken. Obszar 1128 ha. Cegiel nia i wiatrak. 2. R. , wś, tamże. 3. B. Klein, kolon. , w tymże powiecie, st. pocz. Rauten berg. Ad. N. Raudoniany, sioło, pow. kowieński, w 1 okr. poL, o 59 w. od Kowna. Ranionie zaśc, pow. rossieński, gm Skawdwile, o 34 w. od Rossień. Raudoniki, wś nad rz. Jesią, pow. kalwaryjski, gm. Nadniemeńska, par. Udrya, odl. od Kalwaryi 55 w. , ma 15 dm. , 143 mk W 1827 r. było 11 dm. , 73 mk. Raudonis, jezioro w pow. kalwaryjskim, leży na prawo od drogi bitej z Suwałk do Kalwaryi, przy wsi Raudoniszki, ma brzegi nizkie, błotniste, bezleśne, do 214 mr. obszaru. Wypływa z niego rzeczka Raudonis. Raudoniszki, wś w pobliżu jeziora Raudonis, pow. kalwaryjski, gm. Raudań, par. Kalwarya, odl. od Kalwaryi 5 w. , ma 25 dm. , 174 mk. Wchodziły w skład majoratu rząd Kalwarya lit. B. Raudonupie, wś, pow. maryampolski, gm. Chlebiszki, par. Płutyszki, odl od Maryampola 31 w, , ma 3 dm. , 26 mk. Raudszen 1. ob. Peter Alksnapohl. 2. R. , ws na prus. Litwie, pow. ragnecki, st. pocz. , tel. i kol. żel. Ragneta. Raudten 1. miasto w pow. stynawskim, odl. 11 mil od Wrocławia a 2 w. od Stynawy, posiada kościół par. ewang. , kościół paraf. katol. , szkołę ew. i katol. , szpital dla 5 ubogich, przemysł tkacki płócienny i wełniany, 1314 mk. W 1842 r. było 190 dm. , 135 budynków, 1217 mk. 1000 ew. , 213 katol, 4 żyd. . Wspominane w dziejach już w 1300 r. Ks. Konrad III potwierdza sprzedaż wójtowstwa miastu w 1409 r. Ks. Fryderyk lignieki udziela w 1527 r. jarmark. Zaraza niszczy miasto w 1631 i 1633 r. , Szwedzi w 1642 i 1644 a wojska rossyjskie w 1758 r. 2. R. Alt, 1366 Rudna antiqua, wś i dobra, pow. stynawski, par. ewang. w miejscu. W 1842 r. zamek z pięknym parkiem, 2 folw. , 335 mk. 12 katol. , kopalnie torfu. Do dóbr należały 3 młyny wodne Eichmuehle, KirschmueMe, Sandmuehle. 3. R. 1514 Burglehen zum Mmdenn, zamek z przyległ. , pow. stynawski. Leży tuż przy mieście Raudten. Bo R. należy Smolne Schmohl. Rauducken niem. , wś, pow. wystrucki, st. pocz. Berschkallen. Randy, zaśc, pow. wileński, w 4 okr. pol, gm. , okr, wiejski i dobra skarbowe Bystrzyca, o 4 w. od gminy, 7 dusz rewiz. Raudyszki, u Buszyńskiego Rawdyszki, wś, pow. rossieński, gm. i par. Szweksznie, o 112 w. od Rossień. Raugale al. Raugały, wś nad rz. Nopaitis, pow. władysławowski, gm. Leśnictwo, par. Władysławów odl. 8 w. , ma 14 dm. , 139 mk. Raugaliszki, zaśc, pow. wiłkomierski, gm. Subocz, o 68 w. od Wiłkomierza. Raugi al. Rawgi, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 47 w. od Nowoaleksandrowska. Rauki, u Buszyńskiego Rawkie, wś, pow. rossieński, gm. i par. Szweksznie, o 126 w. od Rossień. Raukothienen, wś na prus. Litwie, pow. Raukothienen Raukucewicze Raukucie Raukutten tylżycki, st. pocz. NeuArgeningken. Ranksztany 1. wś, pow. poniewieski, w 1 okr. pol. o 25 w. od Poniewieża. 2. R. , wś, pow. wiłkomierski, gm. Ołoty, o 62 w. od Wiłkomierza. Ranksztyszki, wś, pow. rossieński, gm. Jurborg, o 55 w. od Rossień. Raukucewicze, wś, pow. wilejski, odl. 59 w. od Wilejki, w 1 okr. pol, przy drodze z Wilna do Mińska, ma 16 dm. , 135 mk, Raukucie, wś, pow. wileński, w 3 okr. pol. , gm. Malaty, okr. wiejski i dobra Dowgiałłow Bebrusy, o 6 w. od gminy, 58 w. od Wilna, ma 3 dm. , 33 mk. katol. Raukutten, wś, pow. szyłokarczemski, st. pocz. Kukoreiten. Raulinshoefchen, dobra, pow. węgoborski, st. pocz. , tel. i kol. , żel. Węgobork. Raulitt al. Rautitt, dobra, pow. królewiecki, 9 Hm. od Królewca. Obszar 138 ha. Raum Gross, os. leśn. , pow. rybacki, st. p. Schugsten. Raumkienbruch, dawniej Grilla leśnictwo królewskie, w pow. czarnkowskim; paraf. , poczta i st. dr. źel. w Trzciance, okr. domin. Rychlik; 1 dm. , 9 mk. RaumlandBresiner, ob. Rumunki Brzezińskie. Raumnitz Ober i Nieder kol. i część Ullersdorfu, pow. Madzki. Raunau niem. , wś na niem. Warmii, two rzy z Reimerswalde jedną parafią, dekanat i pow. licbarski, st. pocz. , tel. i kol. źel. Licbark. Kościół p. w. św. Szymona i Judy. Za łożona już przed r. 1347, bo dokument z tegoż roku podaje prope granicias Tillarum Ru now. Bliższych wiadomości o wsi dostarcza dokument z r. 1359, w którym Jan, biskup warm. , mówi, iż jeszcze za życia przeszłego bi skupa, zastępując tegoż, ufundował wś Runow i 90 włók jej nadał, a prócz tego kilka włok na to wyznaczył, aby mógł być kościół zbu dowany i na utrzymanie księdza. Pierwszym sołtysem był Piotr Krebisse, który otrzymał 9 włok wolnych, sądownictwo niższe, 1 3 wyż szego, połowę dochodu z karczmy i prawo wolnego rybołóstwa w jeziorze Bangen na potrzeby własnego stołu. Wszystkie inne włóki płacą po 1 2 marki i 2 kuraki na Boże Narodzenie. W r. 1359 odnawia biskup wszy stkie przywileje dla Hermana de Kolberg. W r. 1683 otrzymał 1 lipca Jan Łączyński prawo na użytkowanie z karczmy Ob. Codex Warm. , II. Ad. N. Raune według W. Pola Rawna, Ranna, rzeka w gub. inflanckiej ryskiej, lewy dopływ rz. Aa Gauja, Gawia, powstaje w par. Ronnenburg Romberg, Raunas Pillis z połączenia strum. Sprohe wypływającego z jez. Spander w par. Serben, ze strum. Raunais, wypływającego z jez. t. n. , i uchodzi powyżej Kiesi w par. Wenden. Rauniat, wś, pow. borysowski, w 2 okr. pol. łohojskim, gm. Prusewicze, ma 3 osady; miejscowość falista, dość leśna. A. Jel. Raupie, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 69 w. od Nowoaleksandrowska. Raupiszki, kar. rząd. nad jez. Iłgie, pow. wileński, w 3 okr. pol. , o 61 w. od Wilna, 1 dm. , 4 mk. katol. Raupiszro, zaśc, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 73 w. od Nowoaleksandrowska. Raupliszki, wś, pow. rossieński, gm. Jurborg, o 40 w. od Rossień. Rausa al. Rousa, rzeczka w gub. inflanckiej ryskiej, dopływ rzki Palzc, lewego dopł. rz. Aa Gauja, Gawia. Rausche rzka, lewy dopływ Popradu. Rauschbach niem. , wś, pow. świętosiekierski, st. pocz. Eisenberg Ostpr. Rausche al. Rauscha, wś i dobra, pow. zgorzelicki, posiada kościół par. ewang. , szkołę ewang. W 1842 r. było 172 dm. , 2 fol. , 1025 mk. 10 ew. ; smolarnia i huta szklana w os. zwanej Brand. Kościół istniał już w 1346 r. ; rozszerzony 1725 r. Rauschen 1. dobra ryc. z udziałem do folw. w Altendorf, 1 1 2 klm. od Gierdaw. Obszar 131 ha. 2. R. , wś, pow. rybacki, st. p. St. Lorenz. 3. R. Klein, osada, pow. gierdawski, blisko Gierdaw, kopalnie bursztynu. Rauschenbach, ob. Drużbaki, Rauschendorf, urzędowa nazwa Czymanowa ob. . Wś ma 286 ha 112 roli orn. , 12 łąk, 63 lasu; 1885 r. 10 dm. , 17 dym. , 93 mk, 48 kat. , 45 ew. Kś. Fr. Rauschin rzeka, płynie na granicy pow. pilkałowskiego i stołupiańskiego, od Torpupoehnen do Daynen i po za granicą król. polskiego, gdzie wpada do Szyrwinty pod osadą Szyrwinty, w pow. władysławowskim. Ad. N. Rauschken 1. ob. Ruszkowo. 2. R. , ob. Rusek Rauschnick, dobra ryc, pow. święto Siekierski, 3 klm. od st. pocz. Baldiau. Obszar 213 ha. Rauschninken niem. , wś, pow. welawski, st. pocz. Goldadler. Rauschwalde, wś, pow. zgorzelicki, par. ewang. Kunerwitz. W 1842 r. 35 dm. , dwór, fol. , 174 mk. 1 kat. . Do 1815 r. należała wś do Saskich Łużyc. Rauschwitz 1. wś, pow. kładzki, par. kat. Pyskowice Pischkowitz. W 1842 r. 55 dm. , fol. , 344 mk. katol. 2. R. , 1290 Raschowitz, 1307 Ruscheuich, 1311 Ruschowiz, wś, pow. głogowski, par. ewang. Głogowa Wielka, par. katol. Jaczów. W 1842 r. 56 dm. , 632 mk. Rauksztany Raulitt Raumkienbruch Raumland Raumnitz Raunau Rauniat Raupie Raupiszki Raupiszro Raupliszki Rausa Rauschbach Rausche Rauschen Rauschenbach Rauschendorf Rauschin Rauschken Rauschnick Rauschwalde Rauschwitz Rauszwa Rautsery Rautnik Rauthschoys Rautershof Rautersfelde Rauteaburg Rautenberg Rautelbach Rauszki Rawa Rawa 206 katol, trzy młyny wodne, papiernia, dwa wiatraki, cegielnia. Dzieliła się na część królewską i na część należącą do miasta Głogowa. Bo wsi należała os. Goldammer. Rausen, wś na Szląsku austr. , ob. Rusin. Rausse, 1201 Ruzke, 1414 Raws, Rawske, wś i koi, pow. nowotarski na Szląsku, posiada kościół par. ewang. , szkołę ewang. , kopalnie gliny, cegielnią. W 1842 r. 49 dm. , dwór, 404 mk. 27 katol. Kolonia t. n. miała 23 dm. , 162 mk. 17 katol. Na jej obszarze znajduje się źródło wody mineralnej żelazistej, podobnej składem do źródeł w Landeck. Przy źródle urządzono zakład kąpielowy. Raussen, wś, pow. żegański, par. ew. Reichenau. Rauszki al Rawszki, okolica, pow. rossieński, gm, Pojurze, par. zwingewska, o 80 w. od Rossień. U Buszyńskiego podane jako dwór, własność Jacynicza, i wieś. Rauszwa, rzeka, wypływa z bagien Packleddim, płynie w kierunku płn. wschodnim przyjmuje z pilkałowskiego powiatu dopływa jącą Bredup, nieco więcej na północ jeszcze rzkę Leponę i wpada do Szyrwinty. Długa około3 1 2 mili. Nadbrzeża jej tworzą dobre łąki. Ad. N. Rautelbach rzka, lewy dopływ rz. Radne w Pomeranii tworzy granicę między pow. białogrodzkim a bobolickini. Rauten, jezioro w Kurlandyi, w okr. zelburskim, w pobliżu jez. Subbat i Poniemież, spływa do Dźwiny. Rautenberg 1. dok. , ob. Sarnowo, pow. chełmiński. 2. R. niem. , ob. Radziejewo. Rautenberg 1. wś, pow. ragnecki, nad traktem z Pilkał do Szilen, 26 klm. na wsch. od Szilen, w urodzajnej równinie. Mieszkańcy ewang. , trudnią się rolnictwem, chowem by dła i koni; poczta w miejscu. 2. . R. Gross, wś kośc. na niem. Warmii, o 10 klm. na płn. wsch. od Fromborku, 10 klm. od Muehlhausen, nad rz. Bandą, w pobliżu obszernych la sów. Kościół p. w. W. św. , urz. pocz. , 417 mk. ewang. Wś założona w r. 1297, dokumen tem z 14 marca otrzymała nazwę od pier wszego właściciela Marcina v. Ruthenberch. W r. 1538 sprzedają wikaryusze tumscy z Fromborku kilka włók, jakie tu posiadają, Jerzemu v. Prewke za 310 marek. Dnia 23 marca 1589 r. sprzedał Krysztof Kersten, obywatel z Królewca, 7 włók Jakobi Bartschowi z Brunsbergi za 900 pruskich marek. W r. 1712 nabyła całą wieś kapituła warmińska. W r. 1656 wymienia dokument 50 włók właśc. Wulfen ob. Codex Warm. , I. . 3. R. Klein, wś, tamże, o 2 Mm. na północ od Gr. R. Ad. N. Rauteaburg, wś i dobra ryc, z folw. Eeatmchkm Endreiechken i Schoenwisse, pow. nizinny, 1 klm. od st. pocz. i tel. Lappienen ob. . Gorzelnia, browar i holend, młyn. Ob szaru 2089 1 2 ha. Ad. N. Rautensee łotew. Raude Mujża dobra prywatne w Kurlandyi, w okr. zelburskiai pow. iłukszteński, par. dyneburska. Należą do nich fol. Marienhof i Komaryszek Komarischekk. Rautersfelde, dobra ryc. , pow. gierdawski, 6 klm. od Gierdaw st. pocz. , tel. i kol żel Obszar 333 1 2 ha. Rautershof, fol, pow. gierdawski, st. p. Skandau. Rauthschoys, nazwa jeziora we wsi Jankowo, pow. olsztyńskim, na pols. Warmii ob t. III, 603. Rautnik al DawydPole, Dawidpole, ob. , fol, pow. miński, w 1 okr. pol, gm. ostroźycko horodecka, o 9 w. od Mińska, od 1862 r. własność Hindenburgów, ma około 35 1 4 włók; miejscowość dość lesista, grunta lekkie. Rautsery, dobra, pow. rossieński, gm. Kroże, o 33 w. od Rossień. Ravenhorst 1. dobra ryc. w Pomeranii, pow. kamieński, st. pocz. Guelzow. 2. R. , dobra ryc. w Pomeranii, pow. Franzburg, st. pocz. Semlow. Ravensberg, starożytny szaniec okrągły pod Gellen, w pow. szczecinkowskim. Ma 33 mt. średnicy i leży o 300 kroków na połu dnie od Auenfelde. Znaleziono w nim grube skorupy i kości. Kś. Fr. Ravenstein niem. , domena fiskalna w Pomeranii, pocz. Saazig, st. p. Reetz. Rawa miasto powiatowe gub. piotrkowskiej, leży pod 51 45 5 szer. płn. i 37 56 9 dłg. wsch. , nad rz. Rawką i wpadającą tu do niej Rylską, częścią w dolinie nadrzecznej, częścią na zamykających ją wyniosłościach Odl 14 w. od Starej Rawy, 26 w. od st. dr. żel warsz. wiedeń. w Skierniewicach, około 80 w. od Warszawy, 56 w. od Piotrkowa, 28 w. od Nowegomiasta nad Pilicą. Posiada kościół paraf. murowany, kościół poklasztorny, trzy kaplice katol, cerkiew prawosł. od 1870 r. , kościół ewang. parafialny, synagogę, szpital św. Ducha na 27 chorych i 3 ubogich starców, ochronę dla sierot, szkołę początkową miejską 73 uczn. , szkołę żeńską 52 uczen. , szkołę począt. ewang. 10 uczn. i 3 uczen. , sąd pokoju okr. III, należący do zjazdu sędziów w Piotrkowie, oddział hypoteczny, notaryusza, urząd powiatowy, urząd miejski, urząd poczt. i telegr. , straż ogniową ochotniczą od 1881 r. 103 czynnych, 75 honorowych członków, szkołę muzyczną od 1884 r. , ma 20 członków, dwie apteki, piękny park nad rzką Rawką, upiększony i rozszerzony w 1886 r. Z zakładów przemysłowych istnieją browar z prod. 13, 428 rs, , dwa mły ny wodne prod. 19, 194 rs. , dwa wiatraki prod. 4956 rs. , olejarnia prod. 1440 rs. , garbarnia prod. 2300 rs. , cegielnia prod. 165 rs. . Miasto w obecnym stanie i na obeenem miejscu zabudowało się dopiero od 1824 r. a głównie od 1861 r. , po spaleniu się dzielnicy żydowskiej nad rzką Rylską i przeniesieniu się żydów do środka miasta w 1862 r. Obecnie składa się z 284 posesyi i zabudowań 64 mur. , 160 pustych placów; ma 6485 mk. 1887 r. , w tej liczbie 3214 katol, 40 prawosł. , 184 protest. , 3046 żyd. W 1827 r. było 256 dm. 5 3189 mk. Posiadłości miejskie stanowią fol. Fawory, fol. szpitala św. Trójcy, przysiółki Pasieka pod Głuchówkiem, Pasieka pod Wałowicami, Przy Wilczyńskiej drodze. Nadzieja i Skoczydół; wsi Chrusty, Osada Dolna z młynem i Podkonice. Ogólny obszar ziemi miejskiej 3831 mr. , w tem 3316 ornej, 598 lasów, 326 ziemi włośc, 227 mr. szpitala św. Trójcy. U. , podobnie jak Piotrków i Radomsk, leży w zagłębieniu śród wyżyny wznoszącej się od południa i zachodu. Zagłębienie to jest zbiornikiem wód okolicznego płaskowzgórza, ztąd prócz zbiegających się rzek Rawki i Rylska, znajdują się tu obszerne stawy, zasilane wodami Rawki. Nazwisko miasta, będące zarazem mianem herbu a zapewne i starego zawołania rodowego, wskazuje, iż osada zawdzięcza zapewne swój początek Rawitom, których działalność kolonizatorska rozciągała się daleko na wschód północny po Wieprz i Tyśmienicę. Wś Stara Rawa w pow. skierniewickim, około 14 w. na północ od miasta R. , także nad rz. Rawką położona, może służyć za ślad kierunku w jakim się oni posuwali, a zapomniane miasteczko Rawa Lubartowska i Rawa Ruska mogą być pamiątkami rozszerzania się Rawitów na wschodnich obszarach. Przy pierwotnej osadzie, którą była dzisiejsza Stara Rawa, istniał gród książęcy a przynajmniej dwór myśliwski, czego pamiątką jest nazwa pobliskiej wsi Psary. Kiedy gród książęcy przeniesiono do Nowej Rawy niewiadomo i ztąd trudno odgadnąć o ile dawniejsze świadectwa dziejowe odnoszą się do Starej a o ile do Nowej Rawy. Dzieje, Pierwszy raz w dokumentach występuje R. jako miejsce urodzenia jednego ze świadków aktu z 1249 r. Marcina, S3ma Jana niegdyś z R. Kod. Maz. , 14; Rzysz. , II, str. 66 oraz Jana, kanonika błońskiego z 1261 r. Istniała już zapewne w końcu poprzedniego XII wieku. Zdaje się że osada ta w lesistej, nieludnej okolicy małe miała znaczenie, ztąd w czasie napadu Prusaków 1263 r. na kasztelanią łowicką i liczne wsie w okolicy, które uległy rzezi i pożarom, jedyny zamek płocki uważany był za osłonę Mazowsza Mon, Hist. , II, 588. Na początku XIV w. 1313 jest już kasztelan rawskie a więc istniał juz gród w R, która staje się Ktolicą księstwa odrębnego, wydzielonego z ziemi czerskiej. Chwilowo zabrana przez Kazimierza W. , w obawie, by Ziemowit III za przykładem Wańka, swego stryja ks. na Płocku, nie złożył hołdu Czechom, 1355 r. wróciła z zamkiem do Ziemowita z nadania tego króla Kod. Maz. , 69; Dług. , IX, 251. W 1374 r. już jest Stara i Nowa R. Kod, Wlkp. , Nr. 1697, pierwsza gdzie wieś Stara R. z dworami w obu ksiąźęcemi. Wszakże wyraźnie odróżniające się miejscowości co do fundacyi pobożnych, dostatceznie w dziejach się nie wyosobniają. Dla tego też nic można rozstrzygnąć w której R. Ziemowit II bawił 1313, 1317 r. , biorąc tytuł księcia wiskicgo, a 1350, 1353 i 1377 Ziemowit III, jako książę rawski. Przed 1382 r. więziona in była przez męża Eufemia, księżniczka ziembicka, jako podejrzana niesłusznie, za syna wspólnego Henryka, który w ukryciu pod R. się chował, gdy matkę ojciec kazał udusić za mniemane cudzołóztwo Mon. Hist. , II, 693. Dało to treść, jako okazali Koźmian i Elzenberg, Winter Tale Szekspira. Ziemowit IV dziedzic rawskiego od działów 1379 Kod. Maz. , posiadał obie R. Jedna z nich uległa spustoszeniu od wojsk Zygmunta margr. brandenb. i pana Polski 1383 Mon. Hist. , II, 748. Przed 1400 r. musiała mieć prawo niemieckie, bo tego roku służyła R. za wzór lokacyi Pobiednej. Zapewne też do Nowej R. 1385 r. kazał Ziemowit IV przywieść 10, 000 kop gr. prags. będących od korony sumą wykupową za posag, i w niej też z ich odbioru kwitował 26 maja 1389 r. podkanc. Klemensa z Moskarzewa i Hinczka z Przemankowa, podskarbiego Rżysz. , II, 765 i 809. W 1415 był Ziemowit IV w Starej R. i wspomina o prawie niemieckiem, civitatis Ravensis Kod. Maz. , II, n. 1. O Ziemowicie V, jego synu wiemy, że zmarł 1442 w Nowym Dworze pod Starą R. a pochowany jest w R. Nowej Mon. Hist. , III, 123. Ten to Ziemowit syn Ziemowitowy 1436 nadał miastu pobór wszech czynszów od rzemiosł, rezerwując część to jest 80 grzyw, i 100 spondów owsa, do zamku, co wynosiło 1616 r. 80 flor. gotówką i 200 fl. za owies Lustr. 1616 r. . Star. Pol. W 1449 r. Władysław, trzeci brat Ziemowita IV zostaje przy Rawie Ruskiej i Bełzie; w 1450 r. syn tegoż Władysław II miał pod Rawą apud Ravam w Nowym Dworze umrzeć, otruty przez Gotarda z Rybna, kasztel. sochaczews. , ale pochowany w Płocku Dług. , XVII, 340 1462 r. Tegoż roku, wcielenie księstwa przez króla Kazimierza III odbyło się w miasteczku in oppido R. , przyczem zwolnił je od podwód i nadał prawo chełmińskie Cod. epist. Rawa sec. XV, B; A. G. Z. , IX, Nr. 120. Grot z Czaśnik z Nowegomiasta, dzierżący Rawę po śmierci książąt, odparł napad ich siostry Katarzyny, a wdowy po Michałuszku litewskim Długosz, XVII, 341. Pretensye drugiej siostry Małgorzaty uspokojono 1465 Długosz i na tych warunkach wznowione pretensye synów Bolesława IV w 1470 odrzucono co do R. Długosz. Starostą był najprzód ów Grot z Czaśnik, a potem z Nowegomiasta, później jego syn Hieronim od 1476 do 1484 r. Kod. ifaz. . W tym czasie Bolesław V, jeden z odsądzonych w 1470 r. , w 1478 i 1480 przybiera tytuł pana ziem warszawskiej i rawskiej i t. d. Bandkc, Jus Polon. , 460; Kod. Maz. . Wydawanie rozporządzeń prawodawczych 1478 z takim tytułem zwierzchniczym, mimo wcieleniaziemi R. do korony, jest dowodem zawisłości R. od tego księcia 1488. Z czasów Jana Olbrachta datuje 1496 wskazanie R. na miejsce sejmików ziemskich, co wpłynąć musiało na podniesienie życia miejskiego. W 1513 Zygmunt I jadąc z Poznania na Koło i Łęczycę, przejeżdżał do Radomia na Rawę i dał zakonnikom 3 grosze Ks. stołu 45, Łubom. str. 44. Od 1509 r. dawała R. wóz wojenny, który 1521 miał 4 konie, Mikołaja woźnicę z szablą framea, dwu pieszych z mieczem i siekierą. Na wozie łopatę, motykę, siekierę, łańcuch. 6 worków mąki, 4 kopy chlebów, 6 szynek, 94 porcyi wędzonego mięsa i t. d. Od 1539 naznaczone 18 groszy z łanu na wojsko, kazano składać w R. ; egzaktor pierwszy Jan Bogucki, sędzia rawski brał 10 grzyw, , Pensyi. D. 18. maja 1555 Zygmunt August nadał przywilej R. A. G. Z. , Nr. 1049. W 1562 63 uchwalono, by 4tą część dochodów z królewszczyzn kwartę składano do R. na wojsko, a do jej szalunku od 1569 r. podskarbi i po 2 członków senatu i izby wyznaczeni pensye 1000, 300, 200 zł. i pobór naznaczony w R. , wypłata w Łowiczu; sejmik powiatowy, wiece ziemskie i sądowe w R. po św. Marcinie przen. na św. Jan Chrzc. od 1563 do 1569 r. siedział w zamku R. jako więzień stanu Krzysztof Meklemburski, koadyutor arcybiskupa rygskiego. W 1574 r. ciało Zygmunta Augusta ostatniego stycznia przewożono przez Bolimów, pierwszego lutego było w Rawie, gdzie dano ofiarę piętnastu groszy rektorowi szkoł miejscowej Ks, stołu, 248; następnego dnia ciało było już w Inowłodzu, a trzeciego lutego w Opocznie. W R. odbyły się sejmiki przedelekcyjnc 1 stycznia 1575 r. wedle uchwały Jędrzejowskiej. W 1576 r. Stefan Batory z Lubochni przez R. jechał do Bolimowa. W 1576 R. zalegała podatki koronacyjne, wynoszące na raz 32 fl Podwód opłacała 72 fi. Przed 1578 r. Anzelm Gostomski, wojewoda rawski osadził w zamku swego syna Jana, inowiercę dla wiary. Posłusznego w końcu uwolnił Paprocki, Herby, str. 212. W 1573 r. w zamku został osadzony Gradowski, syn Wawrzyńca, cześnika sochaczewskiego. Bawił się nigromancyą i per incantationem chciał króla Stefana o śmierć przyprawić Paprocki, Herby, 435. List u Mosbacha Wiad. 153 zwie go czarnoksiężnikiem, nieznanym zkadinąd, oskarżonym o zamach ten przez czarownicę. Obżałowany winował biskupa poznańskiego Łukasza Mościskiego o podmowę, z czego ten się bronił rozkazem uwięzienia wydanym la Gradowskiego. Dwu pieszych pilnujących więźnia od 25 marca 1578 r. do 10 kwietnia, wzięło 3 zł. , a na żywność Andrzej Łożewicki, łożniczy króla w Sandomierzu dostał 10 flo. Źr. Dziej. Paw. , IX a, 211. Wedle Paprockiego, otruto go. Tenże Jędrzej Łożewicki do R. ze Lwowa zaprowadził kozaka Podkowę, i na drogę wziął 58 fl. 10 gr. Źr. Dziej. , IX, 193 a, Mosbach. W 1581 komornik Jan Godebski przywiózł jeńców z wyprawy północnej do R. i Gostynia, mając danych na drogę 15 fl. Pawiń. , Zr. dziej. , IV, B, 16, 46. Mylnie świecki osadza w R. Filareta, metropolitę rostowskiego i Wasila Galicyna, uwięzionych 1611 r. , bo posłów tych obu zawieziono Dnieprem do Kamionki starostwa hetm. Żółkiewskiego i ztamtąd, po śmierci Golicyna, Filaret wyszedł 1620 r. Niemcewicz, Dzieje Zygm. III, t. II, 56. Za to od 1601 siedział w R. z Pontusem de la Gardie wzięty do niewoli pod Wolmarem przez Zamoyskiego syn nieprawy Karola IX szwedzkiego, Karol Karolusyn Gilenhilm. W bezkrólewie, 80, 000 fl. z kwarty leżących na zamku w R. starosta owoczesny Stanisław Gostomski wydał Zamoyskiemu, nie chcąc ich strzedz Heidenstein, co wielce pokrzepiło partyą szwedzką, a gdy Zygmunt III już stanął w Brześciu Kujawskim, Rawianie pod wodzą tegoż Gostomskiego, zarazem kaszt. sochaczewskiego, przybyli pod jego znaki do Piotrkowa, ile że na ten ns u Rawy 8 maja 1587 r. było nakazane okazowanie. Z Piotrkowa, Zygmunt III niemając dość wojska, zawrócił do Warszawy, a gdy już umyślne pogłoski o powrocie do Prus rozeszły się, Anna Jagiellonka z Anną królewną pojechały do Warki, a król nagle z Rawy, gdzie więcej wojska zebrał, zawrócił się i pod Nowemmiastem przebył Pilicę, spiesząc do Krakowa, gdzie stanął 8 grudnia 1587 r. Heidenstein i Piasecki. W 1592 r. po 19 czerwca królewna Anna Jagiellonka z siostrą królewską Anną, przejechały tędy do Warszawy, unikając zarazy w Krakowie. Tędy też z nową królową Anną Rakuską jechał Zygmunt III na sejm wrześniowy inkwizycyjny. W 1595 r. jeździła tam i napowrót do Krako Rawa Lwow wa z Warszawy na chrzest Władysława IV, I i tędy ją 1596 r. 29 września wieziono w kondukcie pogrzebowym do Krakowa. W 1616 r. pozwolono Rawianom, kosztem podatku sześciogroszowego z łanu, zbudować sklep do chowania ksiąg ziemskich w R. Vol. Leg. , W 1640 r. kupcy, mający prawo wywozić saletrę, mogą to czynić tylko na R. A. G. Z. , X, Nr. 4049. W 1659 stało tu wojsko cesarskie, w pomoc nadesłane przeciw Szwedom. W1662 r. zniesiono kondemnatę z ziemi R. za spalenie wsi Oprzessów Oprzężów w czasie wojen ze Szwedami Vol. Leg. . Kiedy wybuchł zatarg z Lubomirskim, w 1665 r. , od 25 wrześ. do 16 paździor. , Jan Kazimierz i hetman w. kor. Stanisław Potocki Rewera, stali obozem pod R. A G. Z. , X, Nr. 4989 4992. Był ten obóz między R. a Głuchowkiem, dziedziczną wsią Sułkowskiego; królestwo oboje w kolegium jezuitów Pasek 1665 r. , str. 244 mieszkali. Spustoszenie też przez częste stanowiska obozów brano w kwesty i finansowej dla rawskiego w rachunek na sejmie 1667 Vol. Leg. . IV, 459 zgodnie z prośbą sejmiku, na którym marszałkował Pasek str. 267, 272. Lustracya 1616 r. Star. Polska wskazała dochodu miejskiego w skutek tego spustoszenia 5 grzywien tylko. Verdum 1671 r. pisze Mieszkańcy tych miejscowości, mężczyźni i kobiety są bardzo bezczelni. Przed paru dniami, było tu 5ciu polskich szlachciców u jednej szlachcianki w gościnie. Kiedy się nie chcieli zachować w spokoju, porwała szlachcianka za szablę ze ściany, zadała nią wszystkim 5ciu drągalom rany i wypędziła ich sama z domu. Byłaby ich niezawodnie i dalej scigała, gdyby jeden z nich nie był jej z pistoletu prawej ręki przestrzelił Cudzoziemcy, str. 74 W r. 1672 w grudniu marszałek Jan Sobieski, na czele skonfederowanych wojsk w Szczebrzeszynie, rozbił wojsko konfederacyi gołąbskiej, przychylnej Michałowi królowi, pod Rawą, ciągnąc na Zwoleń do Łowicza. W r. 1690, R. wedle uchwały z 1678 o pogorzelcach, na lat 8 zwolniono od podatków Vol. Leg. , narówni z Bełzem, Sanokiem, Warką i Grójcem, ile że częste pożary je zniszczyły. W listopadzie 1704 r. goniąc Augusta II, Karol XII szedł z Pragi na Łęczycę przez R. Ststa miejscowy Jan Grudziński poszedł potem do Benderu i spóbował choć daremnie odbudować władzę Karola XII w Polsce 1712 r. W listopadzie 13000 Sasów i Polaków Augusta II pod Flemingiem, stojących w Nowemmieście nad Pilicą, dało się i R. uczuć. August III zwykle jeździł traktem Batorego na Lubocheń, R. do Wrocławia Kitowicz, I. W 1741 r. murów obwodowych już mało znać Łubieński. W 1771 r. Pułaski Kazimierz z Częstochowy na Przedbórz i Radom szedł do Rawy przeciw Suworowi, gdy Drewicz maszeruje po rawskiem. W 1791 r. wdowa po aptekarzu Welke w R. , dysydentka, za powieszenie medalika św. na szyi lalki przez jej dziecko ledwo unikła stosu z wyroku komisyi wojsk. cyw. rawskiej, w każdym razie lalkę na stosie spalono Gaz. Nar. i Obca 1791, Nr. 73, 74. D. 24 lutego 1793 r. Prusaków 600 piechoty i kilkadziesiąt konnych od Łowicza przyciągnęło do R. Kitowicz, II, 204. Granica ich wzdłuż Pilicy szła od źródła do Nowegomiasta i wzdłuż tej rzeki 7 kwietnia pozakopywali słupy graniczne 206 W 1794 r. brygadyer Madaliński w Starej Rawie i mieście R. pobił Prusaków, ztąd przeszedł do Inowłodza. Wszakże, jak to mówi Kitowicz II, 238 jedną rzecz dziką zrobił, porozcinawszy beczki z pruską solą i solarza, prawda że pijanego a przeto zuchwałego zabiwszy. Po opuszczeniu Warszawy po Wielkiejnocy, przez wojsko, marudery łupili kilkakroć Rawę, znęcając się nad kościołami, szlachtą, żydami, kobietami. Od chłopów brali podwody tylko 249. Założono też potem w R. lazaret dla pomocy rannych 254. W 1795 r. Rawa włączona do nowych Prus południowych, kamery i rejencyi. Sobolewski jest pierwszym landratem rawskim Kit. . Od 1807 należy do departamentu warszawskiego, jako stolica powiatu. W 1816 ma 141 dm. i 1200 mk, , stacyą pocztową na trakcie do Wrocławia leżącą, od 1815 w wojew. mazowieckiem jest stolicą obwodu rawskiego; w 1821 dość porządna i obszerna, prócz szkoły ma sąd pokoju, miejsce sejmików i zgromadzeń gminnych, 256 dm. 16 mur. , 3189 mk. 1065 żyd. . Kóściói parafialny w Starej R. istnieje zapewne dawno, ale dopiero 1430 r. zjawia się w aktach kś. Jan Kod. Maz. rektor kościoła paraf. może ten sam, co 1437 r. Kod. Maz. kś. Łuba rektor kościoła parafial. w R. W Starej R. jest pod 1521 r. kościół paraf. św. Szymona i Judy Łaski, Lib. Ben. II, 288 ze wsiami Podole i Zalesie wieś z różnoimiennemi połowami, Strzyboga, . Kawęczyn, Suliszów, Trzciana z Wolą, Juliszew. W Nowej R. kościół jest pod wez. św. Piotra i Pawła apost. Przed 1526 miał trzech wikaryuszy, a w jego parafii były prócz R. i przedmieść, Wola Zamkowa, Pukienin, Byszowice, Głuchów ek, Bogusławezewicze potrójne dziś Bogusławki Wielkie i Małe, Wałowice potrójne dziś Wałowice i Huta Wałowska Żydomice Żytomice, Konopnica. Pobierał proboszcz z miejskich łanów po 2 1 2 korcy jęczmienia i po 2 1 2 owsa, co wynosiło po 130 korcy jęczmienia i owsa, meszne missalia na św. Marcin kolendę po groszu z domu, ab inquilinis po 1 1 2 grosza. Miał na ulicy Pasiecznej 7 ogrodów, z czynszem 5 gr. i robocizną pielenia jedno Rawa dniowego w ogrodzie proboszcza, oraz własny ogród na przedmieściu, między ogrodem Jakóba Kotki i Lieszki. Do proboszcza należała wieś Rzeszkow, parafialna Białej nadana przez Ziemowita; dwa Kłopóczyny Wielki i Mały, Trębaszów Trębaczew, Wola T. albo Jajkowa Wola dziś Jajkowice i folw. Emilin oraz Lipno z parafii Mogilnickiej dziś Lubania dziesięcinę mu dają. W kościele jest kaplica św. Michała, fundacyi Kazimierza 1446 i Władysława 1455 ks. Mazowsza, z funduszem na Orlej górze par. Biała. Dla altarysty na ołtarz książęcy 1616 r. Lustr. miasto z swych dochodów dawało 6 fl. Przy kóściele dom dla dwu gracyalistów Łaski. Lib. Ben. . Kościół i klasztor augustyanów N. M. P. w Nowej R. fundował Ziemowit III 1353 r. wraz ze swoją żoną Eufemią. Potwierdzenie papiezkie z 1356 r. wymienia tytuł kościoła taki, , N. Ciała Chrystusa, M. Boskiej i św. Jadwigi Tejner, I, 571 2, a w 1372 r. innych patronów dodano str. 678. Przed 1392 r. przeorem augustyanów był kś. Jan i na jego imię Piotr z Małoszyc, chorąży R. , darował łan w Wilkowie Kod. Maz. . Zdzisław, dziedzic Leszowa wrotny portulanus zamku R. nadał pół młyna w Leszowie nad rz. Białą, co Ziemowit płocki, rawski i t. d. , potwierdził 1397. W 1400 tenże książę dał młyn w 11. Aleksandra Olgierdówna, wdowa Ziemowita IV, darowała augustyanom dom naprzeciw zamku będący i ogród sięgający do mostu zamkowego w 1431 r. Ziemowit V robił z augustyanami wymianę gruntu 1437 r. Kod. Maz. . Po łacinie pisano regułę św. Augustyna dla tutejszego konwentu w XV w. Wiślicki, Katalog, Nr. 3542. Za rządów królestwa został zupełnie przerobiony, choć niby styl pierwotny gotycki utrzymano. Od 1775 r. wokoło kościoła, żydzi wyrugowani z Zamkowej Woli za rz. Rylsk, rozsiedli się Star. Pol, Opis ręk. z 1850. Klasztor skasowany 1864 r. Kościół i klasztor oo. franciszkanów w Starej R. zyskał uposażenie od Stanisława Pukiewskiego w gruntach zwanych Pisarzewskie 1545 Ks. Met. 70, str. 102, 104. Ten kościół był p. w. św. Stanisława Star. Polska. Kościół i szpital św. Ducha w Nowej R. z domem ubogich, pod zarządem benedyktynów od św. Wojciecha na zamku płockim. Ma 5 łanów w Nowej R. i ogród w mieście Stara R. , dzierżawiony za 9 groszy. Ma własność Komarowa i Byszowic Łaski, Lib. Ben. . Star. Polska wspomina ten kościół św. Ducha. Kolegium i kościół jezuitów powstał w 1620 r. za sprawą bisk. łuckiego Pawła Wołuckiego. Gdy rozwiązano zgromadzenie 1773 r. , gmachy objęli kanonicy regularni grobu Chrystusa z Miechowa, któ; lych skasowano 1819 r. W kolegium istniały szkoły. Szkoła w R. niewiadomo której znaną jest już 1334 w osobie Marcina rektora szkoły rawskiej i pisarza książęcia panującego Kod. Wlkp. , Nr. 1131. Na początku XVI w. Łaski, Lib. Ben. , II, 293 jest szkoła w Nowej R. Że była w Starej R. trzeba się domyślać z wyrazu minister ib. 188 9, wstęp XXV. W jednej z tych szkół był bakałarzem Błażej z Chroślina, przy którym 1526 r. skończył. Paradoxa Cycerona z polskiemi notami Bartłomiej z Nowegomiasta nad Pilicą Wisłocki, Nr. 2463. Tutejszy ziomek Marcin z R. jest pisarzem arcybisk, gnieźnieńskiego w 1368 Kod. Wlkp. , Nr. 1604, co świadczyć może o wykształceniu mieszczan tutejszych. W Krakowie na uniwersytecie byli następni Rawianie z R. 1407 r. Mikołaj syn Bartłomieja z R. , 1411 zapisuje się Jan syn Janusza z R. , 1412 Marcin syn Macieja, Bartłomiej syn Stoigniewa, Jan syn Stanisława z R; 1413 Dobiesław syn Mikołaja; 1414 i 1415 Maciej i Stanisław syn Jana; 1427 Marcin syn Stanisława i Mikołaj syn Filipa; 1430 Wojciech syn Janusza z R. ; 1431 Mikołaj bakałarzuje się; 1434 Maciej syn Piotra; 1468 jeden Jan bakałarz, 1471 magister; drugi 1484 bak. , 1488 mag. , trzeci bak. 1511; Grzegorz bak. 1493; Marcin 1496; Paweł syn Andrzeja wpisuje się 1499, 1502 bak. , w r. 1538 jest doktorem medycyny; 1505 Feliks z R. pleban; 1507 Paweł penitencyaryusz inowłodzki; 1515 Andrzej pierwszy, 1534 drugi, 1550 trzeci bak. ; Stanisław pierwszy bak. 1518, drugi 1519 umiera po egzaminie na zarazę; trzeci bak. 1539, czwarty 1540, piąty 1561 r. ; Marcin w 1524 jest potem peniten. gnieźn. i dokt. praw. W 1538 r. Paulin z R, medicus. W 1525 Walenty bak. , 1534 mag. , jest penii krakow. collega domus majoris, 1541 jest dziekanem. Zdaje się, źe jego to pracą Walentego z R. bakałarza sztuk w Krakowie jest Liber hymnorum 1533 Wisłocki, Nr. 2047. Zdaje się, że innym jest Walenty piszący Lecturae joanni Andreae 1515 r. Nr. 2069, pobierający czynsz w 1584 do 1614 latach Nr. 214. W 1561 Wojciech z R. uczy się w Krakowie; 1571 Maciej syn Piotra z R. bak. Album stud. i Statut n. n. 1. prom. . Stanisław z R. mistrz sztuk wyzwolonych drukował swój przekład z niemieckiego w Łowiczu Przepowiedzenia skutków zaćmienia słonecznego, które lat od Nar. 1567, 1568 1569 panować będą. Inne Przepowiednie od 1564 na lat 20, przekład z łacińs. oryginału Serwicyusza, drukował u Siebeneychera w Krakowie 1565 r. Maciejowski, Pism. pol. , III, 206. Widzimy obok tego na uniwersytecie Jana z Żelazny, syna Prandoty 1403; Spytka syna Stanisława, Marcina syna Przybysława z Jeżowa, Jakóba syna Klemensa w r. Rawa Rawa 1406, 1408 i 1416; Mikołaja syna Jana z Lubani 1401; Klemensa syna Jana z Lubani 140 5; 1410 Mikołaja syna Piotra z Mogilnicy. Ze względu że album studentów wyraźnie przy Nowemmieście położyło Korczyn str. 70 możnaby sądzić, że Nowemiasto nad Pilicą rawskie, wysłało np. 1419 Jana syna Wacława i t. d. Przed 1620 r. Paweł Wołucki, biskup łucki, od 1617 kujawski, zmarły 1622 r. braćmi założył tu z rezydencyą jezuicką konwikt dla ubogiej młodzieży. Kolegium wspaniałe było przed 1641 r. W latach 1651 i 1674 dostało biblioteki po Marcinie Kalińskim, kanoniku z Chodcza i Floryanie Czartoryskim, arcybiskupie. W 1673 r. kś. Turobojski Walenty, archid. chełmski, bursę dla ubogiej młodzieży, dawniejszą Wołuckich, odnowił Łukasz. , Hist. szkół, IV, 143 4. Pasek do tych szkół uczęszcza pod 1669 r. , str. 70 i 91, wyd. 1877. Po 1773 r. były tu szkoły podwydziałowe o 4 klasach, pod kierunkiem Miechowitów. W 1782 3 było w nich 194 uczni Łukasz. , II, 448. Gazeta Nar. i Obca z 1791 r. wymienia przy popisie 23 lipca tych szkół, uczni obdarzonych medalami z klas 3 do 6. Opis z 1816 r. i Święcki z t. r. szkół nie wspominają, tylko Geografia Stejna z 1821 r. mówi znów o podwydziałowej. Kalendarzyk polski z 1841 r. wymienia szkołę obwodową z inspektorem prefektem i 8 nauczycielami. Drogi publiczne do R. szły z półn. przez Maków 1339 r. z Łowicza Łaski, Lib. Ben. , II, 537, 291, z płn. zach. z Głuchowa i Miłochniewic przed 1521 II, 328, jedna droga do R. , niby dalszy ciąg publicznej z Jeżowa do Dmosina, granicami wsi Kołacin i lasu Przyłęk dziś wsi 1334 r. Kod. Wlkp. , Nr. 113; 1385 r. szła droga na Inowłódz do Rawy Rzysz. , II, 766. Ciało Zygmunta Augusta 1574 r. wieziono przez Błonie, Kaski, Bolimów, R. do Inowłodza i Krakowa Ks. stołu, 298. W 1611 r. uchwalono drogę do Prus na Piotrków, R. , Dybów Fol. Leg. . Handel kierujący się przez R. był obciążony cłem 1616 r. Lustr. , który pobierano w R. , Jeżowie, Głównie, Budziszewicach, Mogielnicy i Biały. Dla ststy szło z niego rocznie 120 fl. ; 1640 saletrę wozić miano tylko na R. Higiena, Szpital św. Ducha jest znany już na początku XVI w. w Nowej R. Przed 1791 Welkie, protestant trzyma aptekę. Od 1790 Zaor otwiera aptekę Mat. do dz. Farm. , III, Od 1797 r. R. jest stolicą jednego z 10 fizykatów okręgowych, z brzezińskim poddanego opiece dra Borcharda Mat. do dz. Farm. , II. Przemysłu ślad w R. w poborze 687 fi. 8 gr. czopowego z 1580 r. , który to podatek na 15 miast sstwa rawskiego, ustępuje jedynie łowickiemu 906 fl. 26 gr. , a reszta chwieje się między 15 fl. Trąbki a 262 fl. 22 gr. Sochaczew. Drugą wskazówkę mamy w lustracyi 1616, iż piwowarzy zalewają zboża na słody po 12 korcy. Wybierali zaś rocznie 900 korcy, z czego prócz 1 3 na młynarza 540 fl. szło na zamek dochodu z miasta. Nadto za 4 1 2 grosza dawali piwa pół beczki pruskiej do zamku. Na słody gorzałczane zalewają po 12 korcy żyta z owsem; słodów jest rocznie korcy 150. Rzeźnicy wiejscy i miejscy dostarczali łopatek zamkowi; w ogólnej cenie 1616 r. 30 fl W 1624 r. przywilej królewski ustanowił cechy kowali, ślusarzy, kotlarzy, mieczników, paśników i konwisarzy. W 1821 r. była tu fabryka sukna. Sól dla Rawy i całego sstwa była w Pieczyskach 1611, 1623 i t. d. o co były liczne bójki. Zamek w R. N. wymienia akt z 1355 Kod. Maz. 69 w St. i N. R. w Sochaczewie i Regnowie akt z 1379 Kod. Wlkp. Nr. 1697. Powstał zapewne między 1263 a 1313 kiedy prócz zamku łowickiego nieznależli innych Prusacy, i kiedy pierwszego kasztelana rawskiego poznajemy. W 1374 występuje Henryk prebendarz i pisarz zamku rawskiego w Nowej R. Kod. Maz. 84, co może dowodzi istnienia kaplicy zamkowej. W 1509 cieśle królewscy pracowali na zamku w R. Lubomirski 3 rozdz. , str. 21, Kś. Metr. 36. Koło 1521 r. do zamku tego szło 30 miar czyli spondów z Jeżowa Łaski II, 384. Osiecki kanclerz 18 września 1550 r. przepisał tutejszym sstom aby W3 stępni zbrodni w prędkości dopełnionej siedzieli razem, bo mogą na siebie wpłynąć zwłaszcza jeżeli u nich jest skrucha. Występni zbrodni dowcipnie ułożonej mają siedzieć oddzielnie, by samem będąc niekształcili się w hultajstwie. Zaleca wreszcie udzielanie nauk duchownych i dozór nad moralnością. Obok więźniówzbro dniarzy osadzono tu i więźniów stanu. Słynny był ten zamek z echa, jakie dawały jego obszerne mury Ładowski Inwentarz 1685. W 1740 Wł. Łubieński w Świecie str. 399, zamek nazywa zdezelowanym; 1766 spaliły się akta grodzkie i 1768 do lat dwu przedłużono prawo robienia oblat z ksiąg tych pogorzałych na mocy innych dowodów do sądów grO dzkich i ziemskich. Gdy znacznie podupadł, 1789 dźwignął zamek ssta Franciszek Lanckoroński, akta uporządkował i do zapisów otw orzył Stara PoL. Świecki 1816 wzmiankując tradycyę o echu, czerpaną przez się z ust żyjących ludzi, pisze nietknięte te mury dopiero przez Prusaków rozebrane. Dziś wieża tylko ostro ścięta została i ślady fundamentów por. Opis z 1850. Starostwo rawskie za książąt samodzielnych istnieje jako włodarstwo czy też ekonomia. Kś. Wacław kanonik płocki jest 1334 włodarzem prokurator rawskim księcia Kod. Wlkp. Nr, 1131. Rawa W 1385 r. sstą rawskim jest Junosza, podkomorzy zakroczymski Kod. Wlkp. j Nr. 1839. Junosza ten jest podkomorzym zakroczymskim 1379 r. a przestaje nim być przed 1390 Kod. Maz. . Czyżby był jednocześnie i ciągle sstą rawskim, choć tylko takim podany 1385 r. Niewiadomo. Niejesteśmy też pewni, czy Stefan podkomorzy i starosta niby zawski, 1397 Kod. Maz. , str. 122, jest nim istotnie; czy też niejasno podany Stefanem z Jasieńca sstą płockim i podkomorzym gostyńskim 1378 1398. Przybko albo Przybysław 1399 1402 Kod. Maz. Ryszcz. I, podany wyraźnie sstą rawskim. Po wcieleniu do korony, jest sstą Grot z Nowego miasta, którego syn Hieronim Piotr 1476 dostaje toż starostwo za zasługi ojca. W 1484 r. za 450 fl. płatnych do skarbu, Kazimiera III pozwolił Je wykupić od Grotów Wincencie z Łażenie wdowie po Piotrze Duninie z Prawkowic wojew. brzeskim, a jej synowi Janowi lub innemu być sztą Kod. Maz. . Wiadomość ta przeciwi się Paprockiemu Herby, str. 568 mianującemu już Piotra ssta rawskim co powtórzył wydawca Łaski, Lib. benef. , II, 181. W 1508 r. ssta był Jan Buczacki poseł do Turek kędy umarł 1510 Lubom, roz. 3 Kś. Metr. 36, 40. Zapewne po nim 1512 Jędrzej z Radziejowic wojewoda płocki Vol. leg, , W 1515 r. niema tytułu ssty Raczyń C. M. P. 206. Paprocki wymienia sstów 540 Jana Pakosza z Rokitnicy i jego syna Jana Lenka, Brykcyusza SobocMego. W 1569 Anzelm Gostomski kasztelan płocki, 1578 1588 Stanisław z Łażenie Gostomski kaszt. Sochacz. Vol. leg. , Racz. Zr. dziej. IX, 1613 Filip Wołucki ssta. 1631 1642 Sebastyan ale 1635 Filip Wołucki kaszt. małagojski, 1648 Samuel Lipski, 1674 Jan Franciszek Lipski, 1690 Aleksander Szczęsny Lipski, 1703 Jan Grudziński, 1710 36 Józef Załuskij 1764 Franciszek z Brzezia Lanckoroński w 1773 dostał je tenże w emfiteutyczne posiadanie z N. dworem Regnowem i wójtostwami. W 1580 sstwo rawskie dawało 1445 fi. 21 gr. dochodu, z tego 289 fi. 4 gr. kwarty, sochaczewskie 6626 fl. 27 gr. , gostyńskie 1633. Prócz tego były tenuty Czerwonka, Pieszo wice, młyn w sstwie gostyńskim, Regnów, Podskarbice; Długołęka i Bolimów płaciły 3028 fl. 27 gr. W 1664 lustr. sstwo rawskie obejmowało miasto, wójtostwo z folwarkiem i wsie Wolę Zamkową, Księżą i Pukinin. Z miasta, młyna i folwarku 1616 miał ssta dochodu 1771 fl. 6 gr. , zaś w 1660 900 fl. 22 gr. W 1718 wyliczono w województwie rawskim sstwa rawskie z miastem, sochaczewskie, bolimowskie, Wiskitki, gostyńskie i Długołęka; dzierżawy Kaski, Gąbin i Kapinos. W 1740 Świat Łubińsk. wyliczono sstwa niegrodowe bolimowskie, gąbińskie. wiskickie i długołęskie. W 1776 kwarty było 1189 fł. 25 gr. , hyberny 1128 gr. 16. Ziemiarawska zdaje się że ze śmiercią Bolesława I Ziemowitowicza wnuka Konrada I, czyli po 25 kwietnia 1313 r. wydzieliła się jako odrębna dzielnica, bo we wrześniu t. s. r. przy jego synu Ziemowicie II Bolesławiczu ks. Mazowsza i Wizny jeszcze 1324, Kod. Wlkp. , Nr. 2044, w R. występuje kasztelan Przecław 1313 1317, Kod. Maz. j, 1334 wiodarz rawski kś Wacław Kod. Wlkp. , Nr. 1131 poprzednik ssty, 1345 Adam sędzia rawski, dwaj podsędkowie Pakosław i Mikołaj Kościesza, oraz podskarbi rawski Tomasz, 1350 chorąży Tomasz, podkomorzy Jan rawscy Kod. Maz. , 1353 Mikołaj skarbnik rawski Rzycz. I, 209. W r. 1348 występuje nazwa powiat districtus rawski Kod. Wlkp. , Nr. 1278, w 1379 ziemia rawska Nr. 1697, a Ziemowit III, 1350 r. bierze tytuł dux de Rava et dominus de Czyrnsko Kod. Maz. . Mamy tedy już w pierwszej połowie XIV w. znamiona zupełnej organizacyi ziemskiej Prócz kasztelana rawskiego, już 1298 nie 1278 występuje drugi kasztelan w tej ziemi, w Biały, o którym ślad spotykamy 1334 r. obręb tej ziemi da się wykryć z następujących faktów. Zachodnią granicę wskazują 1399 wsie Świdno i Grzmiąca leżące w ziemi rawskiej Kod. Maz. 129, tuż pod Brzezinami, które 1332, 1345 i 1488 należały do łęczyckiego Rzyszcz. II, 249, 691, 577. Stryków 1452 w sprawach granicznych zależący od łęczyckiego podkomorzego Rz, II, 510, dalej na płn. wytyka ścianę zachodnią. Tu docierają majątki Benedyktynów w Jeżewie, zależne od kasztelana w Biały 1298 nie 1278 Rz. I, 100 nast. , por. wyprawę pod r. 1297, Mon. Hist. II, 883. W 1295 Popień i Budziszewice własność kasztelana z Biały i ks. Bolesława czerskiego Kod. Maz. 32, zaliczone 1540 do rawskiej ziemi potwierdzają taką styczność na zach. granic ziem łęczyckiej, i rawskiej. Godność podsędka i sędziego R. piastowana przez Jakóba Kazika z Główna od 1430 do 1444 Kod. Maz. zdaje się Głowno zaliczać także do rawskiego. Między Sobotą a Bielawą leżą Walewice w rawskim powiecie 1445 Lib. benef. . Łaski II, 264. Ku Pilicy znowu nad rz. Luciążną leząca wś Glinna, dalej Rzeczyca tak 1364 jak 1505 leż4 w pow. brzezińskim ziemi łęczyckiej Rzyszcz. I, 228. Jak widać z fundacyi Ujazdu 1422 1436, las tej nazwy leżał na granicy Mazowsza Łaski lib. benef. II, 321, od której jeszcze dzielił go Malec w ziemi łęczyckiej nie tęczyńskiej w powiecie brzezińskim Paprocki, Herby 99 1539 r. , oraz Rzeczyca, Lubochnia i Lubochenek Lubochnia W. i M. w XV w. stanowiące uposaże nie kancelaryatu łęczyckiego w kapitule krakowskiej Dług. Lib. benef. I, 509. Fakty te potwierdzają wskazówki powyższe. Na płn. leżące Bielawy 1434 Łaski II, 254, Rz. I, 316, podobnie jak Sobota 1250 i 1357 Rz. , II. 41, I. 304 leżały w łęczyckiem. Walewice koło Bielaw będące, należą do pow. rawskiego Ła ski TT, 264. Potwierdzają ten stan rzeczy spisy z XVI w. Źród, dziej. XIII uzupeł niając ścisłej granicę. Gdzieniegdzie tylkojak np. Budziszewice łub Grzmiące pow. łę czycki zabiera tak, że Bzura. jestzachodnią granicą do Brzezin, a zbliżając się ku Pilicy Lubochnia i Rzeczyca stanowią klin wscho dni z łęczyckiego w rawskie. Granica półno cna ziemi R. wedle określeń pow. łowickiego leżącego w księstwie Sochaczewskiem z r. 1359 Kod. Wlkp. , Nr. 1404 zaczynałaby się linią na Szkoradki, Domaniewice, Kaleniecj Przybyszyce, Słupią i Gzów na płn. Jeżowa Głuchów, Miłochniewice, Złotą, Skoczykłody oraz Pamiętną koło Skierniewic obie ostat nia na zach. od rz. Rawki. Jeźowo z wsiami Górą, Jasień, Mikulin, Krośczową w 1298 na leży do kasztelanii w Biały Rzyszcz. I, str. 100 i Kod. Wlkp. , a koło 1521 jako mko składa miejskie daniny czosy i 30 miar czyli spadów do zamku rawskiego Łaski II, 334, tworząc ząb na zach. we wschodniej granicy łęczyckiego. Granica wschodnia, nie daleko od Pamiętnej ma punkt wytyczny w Chojnatach, nadanych Jeżowu przez Bole sława I 1313, 1334 a określony w grani cach przez sędziego i woźnych rawskich Kod. Wlkp. , Nr. 1131. Na wschód od Chojnat jest granica oddzielająca rawskie od sochaczewskiego w 1451 u rzeczki Korabiewice, wsi Zator Zuków, Mszczonów. Kod. Maz. , str. 215. Wedle aktów z 1472 1532 to i Karnice, koło Korabiewic, leżą w pow. sochacz. Kapica Herbarz, str. 23 niedaleko Zawad w rawskiem z 1334 r. Kod. Wlkp. , Nr. 1131 położonych. Wilków z 1392 posiadany przez chorążego rawskiego, pod Orlą górą jest w par. Biała rawska Kod. Maz. , str. 115, Lib. benef. , Łaski II, 295. Wykaz parafii czerskich Ks. ziem. Czersk, w Jeziorze Lipiach, Łęczeszycach z Błędowem, Goszczynie z Będkowem i w Przybyszewie oraz Wyśmierzycach wy kreśla do reszty granicę wschodnią rawskiego. Pobledną 1400 w ziemi rawskiej leżąca wskazuje na Wisłę jako granicę ziemi od po łudnia Kod. Maz. Stan pierwotny ziemi cha rakteryzuje rozwój osadnictwa pod Mogilnicą. W 1249 wieś ta ma kaplicę, dwa Otolęże, bo bry i karczmy; 1313 przybywa targowy ry nek forum i rzemieślnicy fabricae łąki, łowiska i rybołóstwo, 1317 już jest nowowykrudowana czwarta nomenklatura Dębo wa i nadana autonomia miejska, wedle wzoru Środy, W 1350 już miasto Mogielnica ma 2 Otelęźe, Popowice, Mnichowiee i przewidywany jest przybytek nowych osad. Wóz wojenny idzie z miasta w 3 grzyw, toruńskich po 20 gr. Kod. Maz. . D. 7 grudnia 1462 r. w miasteczku Rawie, Kazimierz III wcielił ziemiędo Wielkopolski Kod. epistoł. XI, B. , str. 215 218. Przyznano prawo elekcyi sędziego i podsędka wybór przez króla z 3 kandydatów j zniesiono dawne kary jednane 15 groszy, swadziebne na ślub 20 pytcme piętnadzesiąt 50 gr. niestanie 7 1 2 gr. Woźny za visum expert. 1 grosz. Wbrew dotychczasowym prawom, wedłe praw koron. córki wbraku synów dziedziczyć będą. Od pozwów pisarz brać będzie 1 2 gr. Służba wojenna wedle wici wielkopolskich i swych przywilei. Wykup ziem i jeziór. Wolność od danin prócz 2 gr. 2 kmiecego łana. Kmieć jeden może ruszać się co roku bezkarnie inaczej zbieg, Zygmunt I 1524 do poboru ceł od 3 powiatów rawskiego, sochaczewskiego i gostyńskiego wyznaczył jednego dozorcę w osobie Hieronima Okonia, łącząc je w jedną jakby jednostkę finansową Racz. , Wlkp. 222. Poborcy w 1527 wyznaczono 60 grzywien pensyi, gdy poznański i kaliski brali po 900 a podolski, najmniej, 30. W 1539 powołano z rawskiego 350 jezdnych. W sto lat później 1563 r. Vol. leg. ziemia czyli województwo rawskie obejmowało 4 powiaty rawski, sochaczewski, gostyński i gąbiński. Tyleż ich wylicza Gwagnin 1578, podając w liczbie urzędników, wojewodę i 3 kasztelanów rawskiego, sochaczewskiego i gostyńskiego. Zgodnie z Paprockim Herby, za herb podaje orła czarnego ze złotą literą R. na piersiach w czerwonem polu; okazywanie od 1564 jak sądzę w Sochaczewie. Miejsca w senacie mieli wojewoda 27e, kasztelan rawski 23e po podlaskim, od 1569 r. W 1580 województwo obejmowało miast 15 opłacających szosu duplo 724 fl. 1 gr. , czopowego 3661 fl. gr. 21, od ryb i śledzi 126 fi. 11 gr. Miasta w rawskim w XVI w były Rawa, Nowe Miasto, Główno, Sochaczew, Bolimów, Gostynin, Kutno, Trąbki, Skierniewice, Mogilnicą, Jeżów, Łowicz, Mszczonów, Gąbin, Osmolin Źródła dziejowe IX. Czopowe z całego województwa wynosiło w latach kolejnych od 1578 do 1582 r. 3661 fl. 21 gr. , 3043 fi. 1 gr. , 2884 fl. 6 gr. i dwa lata po 8000 fl. Pobór w 1578 wynosił z województwa 11594 fl. 23 gr. W 1636 r. pobór roczny z powiatu rawskiego samego 1948 fl. , podymne pojedyncze 3318 fl. czopowe roczne 1100 fl. Niemcewicz, Dzieje Zygmunta III, wstęp. W 1649 r. podymne z tegoż powiatu dało 3320 fi. Vol Leg. . W 1667 r. sejmiki trzech powiatów połączono poselskie i relacyjne w Bolimowie, deputackie i urzędni Rawa cze w Rawie, Sochaczewie i Gombinie. W 1795 r. rejencya i kamera warszawska objęła Rawę, Brzeziny, Sochaczew, Orłów, Gostynin, Łęczycę, Błonie, Czersk i Zgierz. Od 1807 do 1815 jest w departamencie warszawskim, powiat rawski z Rawą, Skierniewicami, Nowemmiastem obok powiatów gostyńskiego, brzezińskiego i sochaczewskiego i t. d. . Od 1816 r. obwód rawski ma miast i miasteczek 13, wsi 638, gmin 179; w 1811 ludności 101, 090, dwa powiaty rawski i brzeziński, miasta Rawa, Skierniewice, Nowemiasto, Biała, Brzeziny, Stryków, Ujazd, Inowłodz, Bielawy, Bentków, Główno, Jeżów, Sobota, wieś Dmosin gdzie hamernia i olejarnia. Kasztelani rawscy znani są Przecław 1313 1317; Piotr 1350 63 Kod. Maz. ; Mroczek z Kod. Wlkp. , Nr. 1403, jest raciązkim nie rawskim; Sasin 1377 Bandtke, Jus Pol. ; Marek z Popienia 1439 Kod. Maz, ; Jan z Prus 1493 97 M. M. Aevi, Y; A. G. Z. , VII; Piotr z Niemygłowa 1505 6 A. G. Z. IX; Vol. Leg. ; Bartosz. , III, 138; Jan Lutomirski, podskarbi 1564; Piotr z Mirowa Myszkowski 1569 Paprocki, 176; Anzelm Gostomski 1578 Racz. , Kod. Wlp. ; Mikołaj Firlej z Dąbrowicy 1578 89 Źr. dziej. , IX; Vol. Leg. ; po Janie Gostomskim od 1596 Stanisław Uchański Kś. Metr. 136, str. 102; 1596 Trzciński ze Trzciany Ks. Metr. , 140, str. 228; Piotr Myszkowski 1601; Stanisław Radziejowski 1613 21; Walenty Plichta 1629 37; Kacper z Lipia Lipski 1648; Wojciech z Mokronowa Mokronowski 1660 68; Hieronim Załuski, ststa brzeskokujawski 1696 1710; Trzciński Wacław 1726 40; Józef Siemianowski 1764; Maciej Łuszczewski, ststa sochaczewski 1775. Wojewodowie rawscy poczynają się z Mikołajem z Kutna razem i gostyńskim wojewodą 1464 66 Cod. epist. XT s. , II, 29; Rzysz. II; Grot z Nowegomiasta nad Pilicą, jest 1470 płockim i rawskim, nawet i sochaczewskim, 1468 85 rawskim Kod. Maz. Raczyń. ; WIkp. ; A. G. Z. , VII, 126; Rzysz. , II; Paprocki, Herby, 545; M. M. Aevi, V; 1493 Andraej z Kozłowa A. G. Z. , lV, VI, IX; M. M. Aevi V; 1501 Andrzej z Kutna Kucieński Rzysz. I, Łaski, Lib. Ben. , II, 473, 479; 1505 15 Prandota z Trzciany lub Żelaznej M. M. Aevi, V; Bartosz. , III; Vol. Leg. ; A. G. Z. , IX, II, III; Rzysz. Wlkp. 206; 1518 Andrzej z Żelaznej A, G. Z. , II; 1535 Stanisław Kś. Gacki Bend. Kl. na Łysej górze; w 1555 znana wdowa Jadwiga z Łaskich Kucieńska wojewod. rawska Star. Pol. , I, 591; 1555 1564 Andrzej Sierpski z Gulczewa, ststa płocki A. G. Z. , I, 15; Vol Leg. ; 1572 85 Anzelm Gostomski Hejdenstein, Paprocki, Pawiński, Żr. dziej. , IX; 1589 Stanisław Gostomski 1587 kaszt. sochaczewski, Hejdenstein ststa rawski; 1601 Piotr Myszkowski Vol. Le. ; 1607 Grudziński Zygmunt manifest Zebrzydowskiego u Niemcewicza; 1618 27 Stanisław Radziejowski od 1628 wojew. łęczycki 1628 42 Wołucki Filip; 1648 Andrzej z Grudnej Grudziński; 1667 74 Jan Wojciech Lipski; 1676 1693 Aleksander Załuski; 1696 f 1726 Józef Załuski złożył urząd; 1726 1733 Głębocki Andrzej; 1740 Jabłonowski; 1764 68 Granowski Kazimierz; 1775 1788 Bazyli Walicki. Rawski powiat gub. piotrkowskiej utworzony został w 1867 r. z części dawnego powiatu t. n. Graniczy od płn. ze skierniewickim, od wschodu ze skierniewickim i grójeckim, od południa rz. Pilica oddziela go od pow. radomskiego, pod Nowem Miastem linia graniczna przechodzi na przeciwległy brzeg Pilicy, od zach. z pow. brzezińskim. Obszar powiatu wynosi 23 59 mil kwadr. Zajmuje on stanowisko przejściowe między pasem środkowych dolin a wyżyną małopolską towarzyszącą brzegom Pilicy. Poziom obszaru wznosi się szybko w kierunku od płn. wschodu ku płd. zachodowi. W części północnej blisko granicy pow. skierniewickiego wzniesienia sięgają 700 st. Pod Babskiem prawa krawędź doliny Białki dopł. Rawki sięga 670 st. ang. , pod Miłochniewicami pow. skierniewicki o 10 w. na zachódpłn. od Rawy, wyniosły taras sięga 745 st. , pod Skoczyläodami o 6 w. od Rawy do 730 st. Brak oznaczeń cyfrowych na karcie woj. sztab. XIX B obejmującej środkową i połudn. część powiatu nie pozwala oznaczyc stopniowego wzrostu wzniesień zbliżających się zapewne do 800 st. na linii działu wodnego Pilicy i Bzury, przechodzącego w odległości 9 do 14 w. od doliny Pilicy. Część wschodnia obszaru zawarta między Rawą, Białą i Nowem Miastem nad Pilicą przedstawia lekko sfalowaną równinę o żyznej, w części pszennej glebie piasek, glinka, margiel. Lasy znikły tu ustępując miejsca licznym wsiom i średniej wielkości folwarkom, przeważnie świeżego pochodzenia. Część płd. zachodnia powiatu przedstawia wyniosły lesisty a w części i bagnisty obszar, pokryty przez rozległe lasy księstwa łowickiego leśnictwo Lubocheńskiej śród których znajduje się na folw. leśnym Spała, myśliwski pałac cesarski, wzniesiony przed trzema laty. Wody tego obszaru dają początek Rawce głównej rzece powiatu, którego przeważna część należy do jej dorzecza. W dorzeczu Pilicy spotykamy tylko drobne strumienie, z których ważniejsze są Spała z lasów lubocheńskich i Gostomka we wschod, krańcu powiatu. Z ogólnej rozległości przypadało na własność większą ziemi pszennej i pod budynł. 7258 mr. , żytniej 54, 738 mr. , łąk 6795 mr. , past Rawa Rawa wisk 14208 mr. , lasów 27646 mr. , nieużytków 4422 mr. , ogółem 115, 067 mr, rozdzielonych między 206 folw. i nomenklatur. Z tego należy do cudzoziemców 2342 mr. i do żydów 4107 mr. Zdaje się iż wliczono tu dobra rządowe i instytutowe zajmujące 6 3 obszaru ogólnego, podczas gdy sama prywatna większa własność zajmuje 50 3. własności mniejszej należało ziemi pszennej i pod budyn. 3693 mr. , żytniej 57, 195 mr. , łąk 4586 mr. , pastwisk 16, 171 mr. , lasów 1478 mr. , nieużytków 2021 mr. 5 razem 85, 144 mr. rozdzielonych między 319 wsi i stanowiących 43 4 obszaru ale zapewne z ziemią miejską. Do miast i osad należy ziemi pszennej i pod budynk. 161 mr. , żytniej 1, 276 mr. , łąk 369 mr. , pastwisk 411 mr. , lasów 1, 025 mr. , nieużytków 371 mr. , razem 3613 mr. Przemysł rolniczy i w ogóle kultura rolna, hodowla owiec i bydła w dobrym znajduje się stanie, a szczególniej w majątkach Boguszyce, Babsk, Cielądz, Nowemiasto folwark, Rzeczyca, Trębaczew, Regnów, Zdźary, Gostomia rybołóstwo wzorowe. Mniejsze gospodarstwa włościańskie najzamożniejsze w gminach Regnów, Lubania, Góra i Starowieś. Przemysł fabryczny w powiecie przedstawiało w 1887 r. 11 gorzelni z produkcya 690, 411 rs. i 63 robotnikami; 4 browarów z prod. 18, 728 rs. i 11 robot. ; 41 młynów w. z prod. 120, 624 rs. i 70 robot. ; 36 wiatraków z prod. 33, 083 rs. i 42 robot. ; 1 olejamia z prod. 1440 rs. i 1 robot. ; 1 fabryka pieców z prod. 712 rs. i 2 robot. ; 1 garbarnia z prod. 2700 rs. i 2 robot. ; 2 cegielnie z prod. 705 rs. i 7 robot. ; 2 papiernie z prod. 1116 rs. i 6 robot. ; 6 piekarni z prod. 18, 418 rs. i 10 robot. ; 2 tartaki z prod. 5250 rs. i 10 robot. ; ogółem 107 fabryk z prod. na 893, 187 rs. zajmujących 224 robot. Przemysł rękodzielniczy przedstawiał 15 bednarzy z prod. 3200 rs. ; 6 powroźników z prod. 800 rs. ; 3 waciarzy z prod. 410 rs. ; 6 gwoździarzy z prod. 240 rs. ; grzebieniarz z prod. 190 rs. ; 6 garncarzy z prod. 900 rs. ; 5 blacharzy z prod. 1800 rs. ; złotników z prod. 450 rs. ; 3 cukierników z prod. 900 rs. ; 3 kotlarzy z prod. 1600 rs. ; 7 kuśnierzy z prod. 7200 rs. ; 23 kołodziei z prod. 6500 rs. ; 8 koszykarzy z prod. 160 rs. ; 64 kowali z prod. 5900 rs. ; 47 mularzy z prod. 22, 900 rs. ; 8 farbiarzy z prod. 3820 rs. ; 2 malaray z prod. 620 rs. ; 35 rzeźników z prod. 35, 900 rs. ; 1 nożownik z prod. 360 rs. ; 10 cie śli z prod. 2900 rs. ; 6 introligatorów z prod. 1200 rs. ; 40 krawców z prod. 13, 340 rs. ; 6 zdunów z prod. 1200 rs. ; 3 piernikarzy z prod. 520 rs. ; 130 szewców z prod. 30, 380 rs. ; 7 siciarzy z prod. 880 rs. ; 8 ślusarzy z prod. 6200 rs. ; 25 szklarzy z prod. 1900 rs. ; 50 stołarzy z prod. 28, 500 rs. ; 18 siodlarzy z prod, 6600 rs. ; 23 tkaczy z prod. 10, 800 rs. ; 6 tokarzy z prod. 1800 rs. ; 10 kominiarzy z prod. 1000 rs. ; 2 zegarmistrzów z prod. 7200 ra. ; 20 czapników z prod. 2000 rs. ; 2 mechaników do naprawy maszyn roi. z prod. 3600 rs. Ogólna suma produkcyi 213, 870 rs. Następne drogi bite łączą Rawę z przyległemi miastami i osadami 1. Trakt grójeckoopoczyński od wsi Brzostowca przez Nowe Miasto, Żdżarki do granicy pow. opoczyńskiego; na tej przestrzeni w granicach powiatu znajduje się 13 wiorst i 12 1 2 saż. szosy. 2. Piotrkowskora wski trakt od granicy brzezińskiego powiatu w lesie lubocheńsHm, ciągnie się przez wsie Lubochnią, Czerniewice, do Rawy na tym trakcie w 8 kawałkach 6 wiorst 321 saż. szosy. 3. NowomiejskoskiemiewsM od Nowego Miasta przez wsie Żdżary, Cielądz, Rawę, Kurzeszyn i Wołuczę do granicy pow. skierniewickiego, na tej przestrzeni szosy 16 wiorst 110 saż, i nowo budującej się między Rawą i Cielądzem 4 wiorsty 172 saż. 4. Łódzkoraw ski od Rawy przez Szosyce do st. dr. żel. Rogów, na przestrzeni od Rawy do granicy pow. skier, we wsi Złota wybudowano 2 wiorsty 208 saż. Ogólna ludność powiatu wraz z Rawą wynosi 71, 935 mianowicie katolików 58, 790, prawosławnych 193, protestantów 3743, żydów 9209. W ciągu roku urodziło się katolików 2357, prawosławn. 10, protestantów 184, żydów 194; umarło katol. 1511, prawosł. 18, protestantów 115, żydów 91. Ogółem urodziło się 2745, zmarło 1735. Szkół początkowych było we wsiach i osadach 26, w Rawie 3. Uczących się 1774 r. chłopców 1067, dziewcząt 707 nauczycieli 28. Pod względem kościelnym powiat stanowi dekanat rawski dyecezyi warszawskiej, składający się z 21 parafii Babsk, Biała, Boguszyce, Budziszewice, Cielądz, Czerniewice, Inowłodz, Krzemienica Kurzeszyn, Lewin, Lubania, Lubochnia, Łęgonice, Nowe Miasto, Rawa, Regnów, Rzeczyca, Sadkowice, Sierzchowy, Żdżary i Żelechlin. Klasztor etatowy kapucyów w Nowem Mieście. Kościołów 22 i 7 kaplic. Rawa należy do parafii prawosławnej w Łodzi. Parafia ewangielicka rawska obejmuje cały powiat. Synagóg Instytucye dobroczynne ochrona dla sierot w Rawie, dom schronienia dla starców w Czerniewicach. Instytucye sanitarne szpital św. Ducha w Rawie, zakład wodoleczniczy w osadzie Nowe Miasto nad Pilicą Dra Jana Bielińskiego założony w 1874 r. Lekarzy w Rawie 6 4 wojskowych, w Bisiy 1 wolnopraktykujący, przy Zakładzie wodoleczniczym w Nowem Mieście 2 stałych lekarzy. Aptek w Rawie 2, w Nowem Mieście 1, w Biały 1, w Inowłodzu od r, 1888 1, akuszerek 5, felczerów 18, weterynarz 1. Kasy włościańskie wkładowozaliczkowe istnieją w 11 gminach Budzisze Rawa Rawa wice, Czerniewice, Gortatowice, Góra, Lubochnia, Maryanów, Lubania, Regnów, Rzeczyca, Wałowice, Żelechlin. Pod względem sądoj wpn powiat rawski stanowi 1 okrąg sądu pokoju dla Rawy, i 4 okręgi sądów gminnych Boguszyce, Nowe Miasto, Czerniewice, Biała, należące do I okręgu zjazdu sędziów w Piotrkowie. Pod względem administracyjnym powiat dzieli się na 1 miasto i 13 gmin Boguszyce, Budziszewice, Czerniewice, Góra urząd gm. w osadzie Nowe Miasto nad Pilicą, Gortatowice, Lubochnia, Lubania, Maryanów urz. gm. w os. Biała, Regnów, Rzeczyca, Starawieś, Wałowice, Żelechlin. Dzieje R. opracował E. S. Swieżawski, inne części na podstawie danych zebranych na miejscu przez p. Grotowskiego Br. Ch. . Rawa 1. Stara, wś i kol. nad rz. Rawką, pow. skierniewicki, gm. Doleck, par. Rawa Stara, odl. około 14 w. na północ od miasta Rawy. Posiada kościół par. i szkołę początkową. Wś ma 214 mk. , 386 mr. ; kol. 83 mk. , 100 mr. W 1827 r. było 52 dm. , 312 mk. Jest to starożytna osada, zapewne dawny gród książęcy przeniesiony z czasemdo Rawy miasta. Kościół par. p. w. św. Szymona i Judy niewiadomej erekcyi; obecny z 1731 r. Na początku XVI wieku prawo patronatu należało do króla. Pleban miał dwa łany kmiece, dwóch zagrodników bez roli. Kmiecie płacili po fertonie czynszu i odrabiali j eden dzień w tygodniu, zagrodnicy odprawiali tylko posługi w domu plebana. Prócz tego miał pleban łąkę dającą do 8 wozów siana, łan roli, sadzawkę z rolą. Część wsi dawała dziesięcinę plebanowi, druga część na stół arcybiskupi. Wójtowstwo dawało plebanowi. W skład par. wchodziły Podole, Zalesie, Strzyboga, Kawęczyn, Trzcianna, Suliszew Łaski, L. B. , II, 288, 209. 2. R. , wś, dawniej miasteczko nad rzką Mininą dopł. Wieprza pow. lubartowski, gm. i par. Rudno, leży pomiędzy Michowem, Łysobykami i Firlejem, ma 43 osad, 498 mr. obszaru. W 1827 r. było 27 dm. , 204 mk. Długosz mówi o parafii Rudno i wylicza składające ją wsie Ostrów Wielki, Węgielce, Rudno Wielkie i R. Małe z Wolą, Wolicę, Samoklęski Sawoklaushy. W tej okolicy mieszkali Rawitowie jak w Starościnie i Ożarowie L. B. , II, 543 556. Być może iż który z nich albo założonej nowo osadzie dał nazwę herbu albo też zmienił dawniejszą nazwę z tych wsi których dziś nie spotykamy. Kiedy ta Rawa, założona nie wcześniej zapewne jak w końcu XT w. , uzyskała przywilej miejski, niewiadomo. Musiała wzrastać dość szybko kiedy w 1569 r. płaci 24 fi. szosu poblizki Michów tylko 4 fl. , Parczów 16 fl, Chodel 4 fl. Regestra pobor, z 1531 r. nie wymieniają Rawy w liczbie wsi wchodzących w skład par. Rudno, widocznie już była Ra wa miastem i prawdopodobnie posiadała ko ściół parafialny. Zapewne wtedy już weszła w skład rozległych dóbr jakie posiedli w tych stronach Firlejowie. Wzmianka Węgierskiego o zborze w Rudnie odnosi się do poblizkiej Rawie wsi kościelnej. Być może iż po zajęciu kościoła w Rudnie na zbór, nabożeństwo dla katolików odby wało się w Rawie co mogło trwać pra wie do połowy XVII w. Łukaszewicz, Dzie je kośc. helw. w Małopol. , 404. Nie mając warunków pomyślnego rozwoju, śród całej grupy drobnych miasteczek, zdala od głó wnych dróg, R. zatraciła z czasem charakter miasta i stała się wsią. Znikł zrujnowany ko ściół a z nim parafia, jeżeli takowa istniała. Inwentarz dóbr Lubartowskich z 1788 r. wy mienia miasteczko Rawę ob. Lubartow, t. V, 380. Ani Dykc. Geogr. Echarda ani Staroź. Polska nie wspominają o tej zapomnianej osa dzie. Br. CL Rawa Buska, miasto powiatowe, odl. 67 klm. na płn. zachód od Lwowa, między 50 2 40 a 50 l5 40 płn. szer, i 41 15 a 41 2015 wsch. dłg. od F. , ma sąd powiatowy, st. dr. żel. , urząd, . poczt i tel. Na płn. leżą; Hrebenne i Rzeczki, na wschod. Hole rawskie, na płd. Kamionka Wołoska, na płd. zach. Potylicz, na zach. Huta Zielona, Borowe i Siedliska. Cały obszar leży w dorzeczu Bugu za pośrednictwem Raty. Wchodzi ona tu od zach. z Huty Zielonej a płynie środkiem obszaru do Hola Rawskiego. Na praw. brzegu Raty leży miasteczko, prawie w środku obszaru, na wschód przedmieście Karły, a dalej na wschód grupa domów Smolicha al. Smalicha a na płd. zach. grupa Lipnik. Na lew. brzegu Raty leżą wś Rata, zajmująca płn. zach. część obszaru, grupy domów Szabelnia i Hływy wreszcie klasztor reformatów. Najwyżej wznosi się w płd. wschod. stronie obszaru na granicy Kamionki Wołoskiej góra Wołkowica 349 mt. ; w płn. zach. części obszaru wznosi się punkt jeden do 281 mt. ; część płn. wsch. , moczarzysta, spada do 238 mt. Na płn. wschód od miasteczka leży las pod Niedźwiedziem, a w zach. stronie wsi Raty las Czemernik z Babiczą górą, Z miasta wychodzi gościniec i kolej żelazna na płn. zach. do Bełzca, na płd. wsch. do Żółkwi, a droga żel. na płd. zach. do Jarosławia, a na płn. wsch. do Sokala. Własność większa ks. Adama Sapiehy ma roli or. 106, łąk i ogr. 35, pastw. 344, lasu 669 mr. ; włas. mn. roli orn. 1128, łąk i ogr. 526, pastw. 196, lasu 61 mr. We wsi Rata własn. więk. roli or. 326, łąk i ogr. 112, pastw. 48, lasu 466 mr. ; wł. mn. roli or. 347, łąk i ogr. 73, pastw. 27, lasu 6 mr. W r. 1880 było 891 dm. , 6468 mk. w gm. ; 16 dm. , 121 mk. na obsz. dwor. Rata 89 dm. , 459 mk. w gm. , a 14 dm. , 112 mk. na obsz. dwor. . Między mieszkańcami było 1592 obrz. rzym. kat. , 1087 gr. kat. , 3905 izrael. ; 3624 Polaków, 742 Rusinów, 2181 Niemców, 29 innych narod. Par. rzym. kat. w miejscu, dek. żółkiewski. Do par. należą Hole Rawskie, Hrebenne, Hujcze, Kamionka Wołoska, Lubycza W. i Lubycza Kniazie wieś. Potok, Rata, Rzeczki, Siedliska, Siękowice, Tyniatyska, Wólka Mazowiecka, Zaborze i Żurawce. Data erekcyi nieznana. Kościół pierwotny, drewniany, wzniósł w r. 1612 Wawrzyniec Trzciński, kaszt. rawski, a dziedzic miasteczka. Dzisiejszy kościół murowany zaczął budować w r. 1770 Andrzej z Wielkiej Rzeczycy Rzeczycki, kaszt. bełzki, z żoną Katarzyną z hr. Krasickich. Budowę ukończono w r. 1775. Konsekrowano w 1843 r. p. w. św. Józefa. Klasztor reformatów założony w r. 1725 przez Grzegorza Rzeczyckiego, ststę bełzkiego, i Józefa Głogowskiego. Przy klasztorze kościół, konsekrowany w r. 1738 p. w. św. Michała archanioła. Par. gr. kat. w miejscu, dek. potylicki, dyec. przemyska. Do par. należy wś Rzeczki. W Rawie jest cerkiew murowana, bez kopuł, wzniesiona w r. 1849 p. w. św. Jerzego. Metryki istnieją od r. 1795. W r. 1612 zbudowali rawscy Rusini cerkiew, która stała do r. 1812. W Racie, w miejscu gdzie dziś kaplica, stał klasztor bazylianów. We wsi Rzeczki jest w aktach cerkiewnych dokument z r. 1615, w którym Trzciński pozwala presbyterowi Janowi Popowiczowi pełnić w tej cerkwi funkcye kapłańskie. W mieście jest szkoła etat. męzka 4klas. i przebywa też rada szkolna okręgowa na powiat rawski. Tutejszy fundusz ubogich na 6 ubogich ma majątku 630 złr. , a zostaje pod zarządem łacińskiego proboszcza miejscowego. O początku R. nie wiemy nic pewnego. Staroż. Polska t. II, str. 1227 przypuszcza, iż miasteczko to założył Władysław, ks. bełzki i mazowiecki, około r. 1455 i nazwał je mianem swej dzielnicy Rawy na Mazowszu. Według podania w r. 1509 oddziały Bogdana, wojewody wołoskiego, sprawiły tu wielkie spustoszenie w miasteczku jak i w okolicy. W metryce koron, znajduje się przywilej z r. 1622 ua jarmarki w R. rkp. Ossol, Nr. 2836, str. 236. Sobieski bywał tu często, jeżdżąc z Żółkwi do swoich Pielaskowic w Lubelskiem. Ztąd w r. 1666 donosił żonie, że śpieszy na jej wezwanie Helcel, Listy Sobieskiego, Kraków 1860, str. 53. W Dzienniku pogromu Tatarów od Krasnobrodu do Kałuszy z r. 1672 Kluczycki, Pisma do wieku i spraw Jana Sobieskiego, Kraków 1881, t. I, cz. II, str. 1091 czytamy, , Dnia 6 października pod Rawą p. Atanazy Słownik Geograficzny T. IX. Zeszyt 104. Miączyński, rotmistrz, przed kilką dni na podjazd posłany, Agi ZorMurzów pogromił, ZorMurzę z niemałą innych zabiwszy, siedmiu żywcem wziąwszy, jasyru kilkaset odbił. Kiedy August II wybrał się d. 24 lipca 1698 r. z Warszawy na Ruś, gdzie się ściągały koronne i saskie wojska na wojnę turecką i stanął d. 9 sierpnia w Rawie, przybył do niego w odwiedziny Piotr W. , wracając z podróży po Europie, na wieść o buncie strzelców w Moskwie. Na dworze Augusta w Rawie znajdował się podówczas naczelnik malkontentów inflanckich Jan Reinhold Patkul. Trzy dni wśród uczt i zabaw gościli tu obaj monarchowie, zawarte zaś ścisłe związki przyjaźni, oraz i plan tu ułożony, stały się na przyszłość podstawą wspólnego działania przeciw Szwecyi, powodem do wojny północnej. Gdy w ciągu tej wojny Karol XII zaopatrzywszy w r. 1704 Lwów w załogę, wybrał się w pochód ku Warszawie wraz z Stanisławem Leszczyńskim, szedł przez Rawę do Hrebennego, gdzie przybył d. 27 września i przez dwa dni się zatrzymał. Słynny zdzierca, kwatermistrz armii szwedzkiej Magnus Stenbock, poprzedzał marsz króla o dni kilka i urządził w Rawie magazyn Z czasów saskich, Jarochowski, Poznań 1866, str. 332. W r. 1716, w czasie konfederacyi tarnogrodzkiej, wojska polskie i saskie za wdaniem się senatorów obrały R. Ruską za miejsce, gdzie się miały odbywać konferencye pokojowe. Rokowania rozpoczęły się d. 6 stycznia. Zjechał do R. hetman Sieniawski, wojew. Chomentowski i wielu stronników królewskich. Komisarze saskiego wojska Mikołaj Golc i Michał Franciszek Sapieha, pisarz litewski, postawili ostre warunki, jako to wynagrodzenie wszystkich szkód, zniesienie konfederacyi natychmiast, zwinięcie pułków, które do związku przystąpiły, całoroczny pobyt wojska saskiego w Polsce. Komisarze konfederacyi żądali, aby Sasi natychmiast wyszli z kraju. Pod przewagą żywiołów nieprzyjaznych konfederatom, stanął nareszcie d. 18 stycznia traktat, mocą którego konfederacya i wojska saskie miały pozostać aż do zwołać się mającego sejmu; . Wojska zaś saskie miały po 17 tynfów z dymu pobierać na utrzymanie. Fleming ręczył w traktacie słowem honoru, że u króla wyjedna całkowite ustąpienie wojsk saskich. Podobnąż usługę obiecał wyświadczyć co do wojsk cara. Pomiędzy wojskiem związkowem i saskiem miało trwać zawieszenie broni. Rada konfederacka włodzimierska odrzuciła ten traktat jako wymuszony i nieformalny. Właścicielami R. w XVII w. byli Trzcińscy hSlepowron. Na początku XVIII w. była Rwspólnem posiadaniem trzech rodzin Głogowskich, Suchodolskich i Boguszów. W r, 1739 36 Słow Rawa Ruska zmarły Jerzy Rzeczycki, ststa rzeczycki czyli bełzki, zostawił synowi swemu Andrzejowi zjednoczone państwo rawskie. W r. 1791 był dziedzicem R. Franciszek Głogowski, ststa krzywiecki, z żoną Barbarą, z domu Zapłatyńskich. W r. 1808 było miasto w posiadaniu Stanisława Jabłonowskiego, około r. 1828 zaś zostali dziedzicami R. Ludwik i Józef Jabłonowscy. W r. 1862 nawiedził miasto znaczny pożar, ale największą klęską był pożar d. 20 sierpnia 1884 r. Wówczas zgorzało 243 domów mieszkalnych 15 jednopiętrowych. Spalona część była zamieszkaną prawie wyłącznie przez izraelitów; z pogorzałych domów 9 tylko należało do chrześcian. Ogólna szkoda wynosiła do 500, 000 złr. Rawski powiat w atlasie Kummersberga karty 4 i 12; szt. gen. Z. 4, C. 29, 30 i Z. 5, C. 28, 29, 30 leży między 50 4 40 a 50 28 20 płn. szer. i 40 59 a 41 41 wsch. dłg. od F. graniczy na wschód z pow. sokalskim, na płd. wsch. z żołkiewskim, na płd. z jaworowskim, na zach. z oieszanowskim. Półn. część powiatu przylega do pow. tomaszowskiego w królestwie polskiem. Obszar wynosi l, 401 11 klm. kwadr. Gmin katastralnych zawiera 67, administracyjnych 72, obszarów dworskich 66. W obrębie okręgu sądow, niemirowskiego 15 gmin katastr. , 13 gmin administr. , 13 obsz. dwor. leżą następujące gminy administracyjne i obszary dworskie Biała, Huta Obedyńska, Magierów, Niemirów, Olszanka, Parypsy, Przedmieście, Radruż, Smolin, Szczerzec, Ulicko Seredkiewicz, Ulicko Zarębane i Wróblaczyn. W obrębie okr. sądow. rawskiego 24 gmin katastr. , 28 gmin admin. , 26 obsz. dwor. leżą Bełżec, Dziewięcierz, Einsingen, Hole Rawskie, Horodzów, Hrebenne, Hujcze, Huta Lubycka bez obsz. , Huta Zielona, Kamienna Góra, Kamionka Wołoska, Kornie, Ławryków, Lubycza Kameralna, Lubycza Kniazie, Lubycza Królewska, Monasterek, Mosty Małe, Okopy bez obsz. , Pogorzeliska, Potylicz, Rawa, Rzeczki, Siedliska, Tyniatyska, Werchrata i Zamek. W obrębie okr. sądow, uhnowskiego 28 gmin katastr. , 31 gmin administr. , 27 obsz. dwor. leżą Bruckenthal, Chlewczany, Choronów, Domaszów, Dyniska, Józefówka Josefinendorf, Karów, Korczmin, Korczów, Krzewica, Machnów, Michałówka bez obsz. dwor. , Nowosiółki Kardynalskie, Nowosiółki Przednie, Ostobuż, Poddubce, Rzeczyca, Sałasze, Staje, Szczepiatyn, Tamoszyn, Tehlów, Uhnów bez obsz. dwor. , Ulhówek, Wasylów, Wierzbica, Woronów. Wólka Mazowiecka, Zaborze, Zastawie i Żurawce. Obszar powiatu leży w dorzeczu Wisły, a mianowicie przeważna część powiatu w dorzeczu Bugu za pośrednictwem jego lewobocznych dopływów Sołokii i Raty, Raw a mała cząstka płd. zach. w dorzeczu Sanu za pośrednictwem dopływów Lubaczówki. Dorzecze Sołokii obejmuje półn. część powiatu. Sołokija wchodzi od płn. z pow. tomaszowskiego do wsi Żurawce, płynie wzdłuż granicy Lubyczy i Rudy Żurawieckiej, przez Tyniatyska, Mosty Małe, Kornie, Wierzbicę i Poddubce aż do Uhnowa, odkąd przybiera znowu kierunek przeważnie wschodni, a przepłynąwszy przez Karów, Domaszów, Ostobuż, Woronów i Tehlów opuszcza powiat i wchodzi do Witkowa w pow. sokalskim. Z dopływów Sołokii ważniejsze od lewego brzegu potok Zabrodna, wpadający w Uhnowie; potok Rzeczyca, wchodzący tu z krolestwa polskiego, od zachodu ze Sliatyna a płynący zrazu na wschód, potem na płd. wschód, przez Hubinek, Rzeczycę, Tamoszyn, Szczepiatyn i Korczmin do Machnówki pow. sokalski. Od praw. brzegu potoki Krynica, Łukawica ob. Lubycza Kniazie i Prudnik al. Pruśnik. W dorzeczu Raty leży środkowa i płd. wsch. część powiatu. Wody z płd. zach. narożnika powiatu płyną do Sanu za pośrednictwem Sołotwiny z Gliniańcem i Radrużką od lew. brzegu i Smolinki z Baczenką i Seredenką od praw. boku, które łączą się i tworzą jedno z ramion Lubaczówki, t. zw. Sołotwę, a dalej za pośrednictwem Rybna i Smerdech z Czerniawką od praw. brz. , które wpadają od praw. brzegu do drugiego ramienia Lubaczówki, t. zw. Zawadówki. Dział wodny między dopływami Bugu a Sanu tworzą wzgórza Załuska góra 351 mt. , Dubniowice 355 mt. . Tyczna góra 373 mt. , Podłysa góra 379 mt. i Łysa góra 384 mt. . W zachodniej części powiatu woda spadająca z gór sprawia zwykle wielkie spustoszenia. Parowy wymyte wodą, rozszerzyły się, pogłębiły, a szczególniej przedłużyły nieraz o kilkaset sążni. Porównanie map z r. 1854 z teraźniejszym stanem wykazuje dokładnie te zmiany w układzie powierzchni. Za czasów jurysdykcyi dworskiej przestrzegano surowo, by zasadzaniem wierzb lub kamiennemi zaporami, zresztą płotami, zapobiegać zniszczeniu. Obecnie, gdy właściciele niedbają o utratę gruntu z powodu ubóstwa gleby, dopuszczają, iż często w innej gminie woda i piasek niszczą do szczętu najżyźniejsze łąki. Z innej strony powiat dostarcza przykładu pomyślnego wpływu regulacyi dokonanej częściowo na Sołokii. Wywiera ona na łąki nadbrzeżne wpływ wielce pomyślny czyt. Wiadomości statyst. o stosunkach krajowych, Lwów 1880, rocznik V, zesz. II, str. 149. Powiat rawski przedstawia się na płn. wsch. jako rozległa równina, zrazu nieco zapadła, moczarzysta miejscami opada tu poziom do 204 mt. n. p. m. , a dalej ku płd. i zachód, wznoszącą się stopniowo i zamknięta od płd. i Rawa Ruska zach. pasmem pagórków, wypełniających płd. i zach. część powiatu. Pagórki te są częścią t. zw. Roztocza Żółkiewskiego, oddzielającego dolinę Bugu od doliny Sanu. W Magierowie wzgórze Jaworniki sięga do 312 mt. ; odtąd wznoszą się coraz to wyższe pagórki w kierunku Niemirow a, a mianowicie w Szczerzyku dochodzą Mazury do 350 mt. , a w Szczercu Łysa góra do 384 mt. Jest to najwyższe wzniesienie w płd. części powiatu. Ztąd począwszy zniżają się pagórki ku Potyliczewi i Werchracie coraz bardziej Chomyczyna w Ulicku Seredkiewicz 366 mt. ; Topyszka w Fotyliczu 352 mt. , aż znów nagle w Lubyczy, na samej granicy Werchraty, wznosi się Kruhły Haraj do 395 mt. Odtąd zniżają się pagórki ponownie ku półn. , a w Bełzcu opadają do 321 mt. Stoki tych pagórków, szczególniej północne, są przeważnie mało spadziste, z nielicznemi wyjątkami; więcej strome a nawet spadziste są stoki południowe, z nachyleniem ku zach. i wschodowi, jak Wołkowica, Szczerzec, Przedmieście, Parypsy i inne. Należą one do ogniwa miocenu trzeciorzędnej formacyi, które się tu szeroko rozwinęło. Obfitują począwszy od Potylicza, na Siedliska aż do Lubyczy, w wyborne gliny garncarskie i białe fajansowe, oraz w gruby wapień i piaskowiec drobnoziarnisty, o silnem spoiwie krzemowem na całem pasmie. Wapienie numulitowe przedarły powierzchnię w kilku miejscach, głównie zaś na wzniesieniach Szczerca, Przedmieścia i Parypsy. Węgiel brunatny znachodzi się sporadycznie, głównie w okolicy Rudy Monastyrek. Piaskowiec stanowi tu cenny materyał do budowy i konserwacyi dróg; miększe gatunki używane są do budowli. Gliny, . szczególniej białe, wywołały tu przemysł, dotąd się utrzymujący, lecz upadający obecnie. Z rud żelaznych znajdują się tylko sferosideryty. Nazwy miejscowości Ruda Magierowska, Ruda Manastyrek i t. p. kazałyby się domyślać, że je dawniej eksploatowano, lecz chyba wspólnie z rudą bagienną, której wytapiania zaniechano dawno z powodu zbytecznej kruchości. Na siarkę wskazują silne źródła żelazistosiarczane w Niemirowie i w okolicy. Począwszy od płn. i płn. wsch. końca, t. j. od kończyn ziemi bełzikiej i granicy z królestwem polskiem aż ku Rawie i dalej na płd. w miejscowych podłużnych zagonach ku pagórkom, rozpostarła się formacya kredy, a mianowicie najmłodsze jej ogniwo. I tak margle sine i białe w pasmach i gniazdach, opoka biała kredowa, siwak, przeciągają z nieregularnemi przerwami, począwszy od Żurawców na granicy aż do Ulicka. Margliste iły łupkowate ciągną się w podłużnych przerywanych pokładach, począwszy od Lubyczy przez Teniatyska, po za Rawę aż do Rudy Magierowskiej i okolicy. Na pokładach kredy osiadły po największej części grube warstwy diluwialne piasku i gliny na przemian, przerwane gniazdami i pasmami iłów sinych i rudych, oraz aluwialne warstwy smugami wzdłuż biegu wód. Rzadko występują na wierzch opoki, zato częściej margle, tuż pod aluwialnym osadem. Na uwagę zasługują głazy eratyczne, rozsiane obficie w środkowej i południowej części tej okolicy t. j. począwszy od Wołkowicy, grupy domów w Kamionce Wołoskiej pod Rawą, aż na Radróż w jednę, a ku Ulicku Seredkiewicz w drugą stroną. Jedne z nich leżą na powierzchni ziemi, rozrzucone zwykle z jednego punktu środkowego w promieniach, drugie pokryły warstwy diluwialnej gliny, częstokroć na kilka metrów grube. Ulegają one nader powolnie wietrzeniu i dlatego dziś jeszcze większa część z tych, które leżą na powierzchni, zachowała się w stanie twardym, do różnego użytku przydatnym. Szczególnie dobrze są zachowane te, które pokryła glina. To też wytworzył się tu, głównie w okolicy Wołkowicy i dalej, rodzaj kamieniarstwa, polegający na wydobywaniu owych głazów i obrabianiu w kostki, odstawiane do Lwowa, gdzie służą jako wyborowy materyał do brukowania ulic. Inna odmiana tychże głazów używaną jest na stępy do mielenia piasku kwarcowego i tarcia z glinką w fajansarniach np. w Lubyczy. Florę leśną cechuje sosna pospolita, która tu zajmuje najrozleglejsze obszary, wynoszące razem 70 ogólnego zalesienia. Znachodzimy ją w naj rozleglej szych borach, począwszy od Chlewczan na wschod, krańcu aż po Wierzbicę, wszędzie w jednolitych drzewostanach, w których utrzymują się tylko w drobnej przymieszce inne rodzaje drzew. Po małej przerwie od Wierzbicy ku Teniatyskom, ciągnie się od Rawy, na Potylicz, Ratę, Siedliska, Hrebenne, Teniatyska, Mosty Małe, Lubyczę aż do Bełzca drugi pas ziemi, opanowany przeważnie przez sosnę. Postępując na płd. i płd. zach. na Rudę, Magierów aż do Białej z jednej, a okolice Ulicka i Radruża aż do Niemirowszczyzny z drugiej strony, spotykamy sosnę nie tylko na równiejszych, lecz i na mocno falistych położeniach, wstępującą nawet na pagórki. Dąb zapuszczał tu swe kolonie z bełzkiej ziemi i osiedlał się wszędzie, gdzie tylko kęs lepszej gleby sprzyjał jego bytowi; jak rolnictwo szerzyć się poczęło, ustępował i ustępuje dąb coraz bardziej i tworzy już tylko 7 ogólnego zadrzewienia. Występuje on jeszcze w znaczniejszych drzewostanach w Tarnoszynie, Korczminie i najbliższej okolicy; w drzewostanach jednolitych lub przetkniętych lipą, grabem, wiązem, brzozą i osiką w Wólce Mazowiec Rawa Ruska kiej, Choronowie, Chlewczanach i Karowi0; j nareszcie pomieszany z wymienionemi już rodzajami w Techlowie, Stajach i Dyniskach. Odtąd, znajdując już coraz mniej warunków istnienia, pojawia się w pomniejszych ostępach i kępach, oraz w pojedynczych osobnikach wpośród borów sosnowych i mieszanych la, sów, począwszy od Rzeczek i Siedlisk aż na płd. zach. kraniec, występując jeszcze w Niemirowie, Wróblaczynie i Radrużu po raz ostatni. Buk zajmował do niedawna dość znaczne stanowisko w tutejszej florze; ustępując jednak zwolna brzozie i osice zajmuje dzisiaj już tyllvo 2 ogólnego zadrzewienia. Utrzymał się mianowicie w znaczniejszych drzewostanach jednolitych i częściowo mieszanych w Lubyczy, Hucie Lubyckiej, Hrebennem, Werchracie, Prusiem, oraz w Wróblaczynie i Niemirowie z przyległościami. Rozmaitością flory leśnej odznacza się płd. zach. zakątek powiatu, z panującym szczytem Szczerca. Do opisanych już rodzajów drzew przybywają tu nowe. Pojawia się mianowicie jodła w Wróblaczynie, a obok niej świerk tak tu, jak i w Niemirowie. Obydwa te rodzaje drzew znajdujemy to w całych kępach i pomniejszych ustępach, to w pojedynczych osobnikach, przymieszane do drzewostanów głównych, a obok nich goszczą też wiąz, klon i grab, tu i owdzie brzoza, a wzdłuż ruczajów i potoków olcha czarna. Świerk znachodzi się jeszcze w Siedliskach wśród sośniny. Dalej ku płn. pojawia się jodła wspólnie z świerkiem na małych wzniesieniach o glebie płytkiej, złożonej głównie z gliny i piasku, na podglebiu z gruzu wapnistego i iłów łupkowato marglowatych, gdzie występują w całych kępach jednolitych, oraz w całych drzewostanach mieszanych z bukiem i sosną. Nakoniec znachodzimy je jeszcze w narożniku leśnym Bełzca, wysuniętym najdalej na północ. Jodła pozostała tu już w nielicznych pojedynczych osobnikach rozstrzelona, świerk zaś w znacznym jeszcze drzewostanie, zkąd zapuścił dalej zagony swoje w Lubelskie. Grab trzyma się żyźniejszej gleby na płn. od Dynisk aż po Szczepiatyn, w zmieszaniu wspólnem z brzozą i osiką, które go coraz więcej wypierają, a tylko w Stajach i okolicy w znaczniejszych litych drzewostanach. Olsza czarna trzyma się miejsc podmokłych. Do największego rozszerzenia doszła na moczarach Wólki Mazowieckiej, gdzie zajmuje przeszło 197 ha obszaru. Brzozę można tu znaleść wszędzie, na każdym niemal rodzaju gleby; osika unika suchej i jałowej gleby piaszczystej. Do największego rozszerzenia doszły oba gatunki w Dyniskach, Tarnoszynie, Szczepiatynie, Korczminie, oraz w Wierzbicy, Hrebennem, Prusiu i Wołkowicy. Obszar powiatu co do użytkowania przedstawia 64, 564 ha 21 ar roli, 22, 620 ha 60 ar. łąk, 1, 466 ha 37 ar ogrodów, 13, 987 ha 36 ar. pastwisk, 33, 233 ha 31 ar. lasów, 35 ha 48 ar. moczarów i stawów, 4, 207 ha 81 ar. innych gruntów. Co do rodzaju kultury lasów zajmują wysokopienny liściasty 4, 805 73 ha, szpilkowy 22, 193 53 ha, niskopienny 4, 559 04 ha, pastwiska z podrzędnem użytkowaniem drzewa 1, 730 77 ha, nieużytki zdolne pod uprawę leśną 837 ha; gospodarstwo leśne urządzone obejmuje 8, 076 13 ha, nieurządzone 23, 48117 ha. W r. 1880 było w powiecie koni 15, 473, bydła rogatego 39, 119, owiec 15, 288, kóz 4, świń 20, 134, uli pszczół 6, 202. Na jeden klm. kwadr. wypada koni 11 04, bydła rogatego 27 92, owiec 10 91, świń 14 37, uli 4 42. Na sto ludzi wypada koni 18 14, bydła rogatego 45 86, owiec 17 92, świń 23 61, uli 7 27. W r. 1880 było 85, 287 mk. wraz z wojskiem, a mianowicie 15, 724 w okręgu sąd. niemirowskim, 40, 833 w okr. sąd. rawskim a 28, 730 w okr. sąd. uhnowskim. Na 1 klm. kwadr. wypada 61 mk. , na jednę gminę administr. 1, 126, na jeden obszar dworski 63 mk. Wedle wyznania było 11, 636 rz. kat. , 61, 268 gr. kat. , 11, 898 izrael. , 485 innych wyznań. Na 1000 mk. było 136 44 wyznania rz. kat. , 718 37 gr. kat. , 139 50 izrael. , 5 69 innych wyznań. Języka polskiego używało 13, 388, rusińskiego 62, 119, niemieckiego 9, 649, innych 29. Na 1000 mk. używało języka polskiego 157 2, ruskiego 729 2, niemieckiego 113 3, innych 0 3. Umiejących czytać i pisać było męż. 3, 206, kob. 1, 621, razem 4, 827; umiejących tylko czytać męż. 869, kob. 597, razem 1, 466; nieumiejących ani czytać ani pisać męż. 37, 909, kob. 41, 085, razem 78, 994. Na 1000 mk. umie czytać i pisać męż. 76 4, kob. 37 4; tylko czytać 20 7 męż. , 13 8 kob. ; ani czytać ani pisać 902 9 męż. , 948 8 kob. Według sposobu i źródła zarobkowania na 100 mk. 80 787 zajmuje się rolnictwem, leśnictwem i żyje z roli; 006 górnictwem; 5 67 przemysłem, 3 42 handlem, 0 06 ma zajęcie przy środkach komunikacyjnych lądowych i wodnych; 1 53 przypada na urzędników państwa, kraju, powiatu, gmin, wojskowych czynnych, służbę bezpieczeństwa publicznego, duchownych, nauczycieli, zakłady publiczne, ich rodziny, domowników i służbę; 0 10 na adwokatów, notaryuszów, architektów, inżynierów, geometrów prywatnych, artystów, literatów, lekarzy, służbę zdrowia, ich rodziny, domowników i służbę; 1 10 na właścicieli domów i rentierów, ich rodziny, domowników i służbę; 7 28 na robotników ze zmiennem zajęciem, na służbę dochodzącą i ludność niewiadomego zatrudnienia. Śmiertelność od r. 1878 do 1885 stosunek zmarłych lub nieżywo urodzonych do 1000 ludności Rawa Ruska w 1878 r. 33 7; w 1879 r. 37 8; w 1880 r. 39 2; w 1881 r. 37 6; w 1882 r. 41 6; średnia śmiertelność 37 9; w 1885 r. 42 4 powyższe daty statystyczne podane są wedle Rocznika statystyki Galicyi, wyd. przez kraj. biuro statysta pod kierunkiem dra Tadeusza Rutowskiego, Lwów 1887. Od 1 lipca 1888 r. tworzy powiat rawski osobny okrąg szkolny, którego rada szkolna okr. ma swoją siedzibę w Rawie Ruskiej. Szkół średnich nie ma w powiecie. Ze szkół ludowych istnieją etatowa 4klas. męz. w Rawie, etatowa 2klas. męz. w Magierowie, Niemirowie, Potyliczu, Rzeczycy, Uchnowie i Wólce Mazowieckiej; 17 etatowych jednoklas. , a mianowicie w Bełzcu, Chlewczanach, Domaszowic, Dziewięcierzu, Hujcze, Kamionce Bobroidy, Kamionce Pulce, Karowie, Korczminie, Ławrykowie, Lubyczy Kniazie, Lubyczy Wsi, Smolinie, Ulicku, Wasylowie, Werchracie i Żurawcach; 14 filialnych, a mianowicie w Brokentalu, Horodzowie, Hrebennem, Korczowie, Machnowie, Michałówce, Poddębcach, Rzeczkach, Stajach, Szczepiatynie, Tarnoszynie, Ulhówku, Wierzbicy i Wróblaczynie; etat. 2klas, żeńska w Uhnowie, i szkoły ewangielickie w Einsingen i Smolinie Niemieckim. Z zakładów przemysłowych istnieją młyn parowy w Domaszowic Zofii Zakliczyny; 3 wodne amerykańskie młyny, a mianowicie Holem Rawskiem Izydora Łączyńskiego, w Rawie Mojżesza Scheindlinga, w Uhnowie Józefa Krausa i 32 wodnych zwyczajnych młynów, a mianowicie 2 w Bełzcu jeden z foluszem, 3 w Dyniskach 1 z tartakiem, w Hucie Zielonej, Karowie, Korczminie, 2 w Komiach, 3 w Lubyczy miasteczku jeden z tartakiem, w Niemirowie, Potoku, Potyliczu, Przedmieściu, 4 w Rudzie Magierowskiej jeden z tartakiem, w Rzeczkach z tartakiem, Rzeczycy, Smolinie, Wasylowie z foluszem, Werchracie, Wierzbicy z tartakiem, Wróblaczynie, Wólce Mazowieckiej i 3 w Żurawcach. . Gorzelnie są w Bełzcu, Domanowie, Kamionce Wołoskiej, Karowie, Mostach Małych, Nowosiołkach Kardynalskich, Okopach, Poddubcach. Racie, Rudzie, Starej Wsi, Ulicku Zarębanem, Wasylowie Wielkim, Wierbicy, Zamku i Żurawcach. Browary pospolite w Niemirowie i Racie. Fabryki fajansu w Lubyczy Królewskiej, Potyliczu i Siedliskach. Garncarstwo na większe rozmiary w Dziewięcierzu, Hrebennem, Kamionce Wołoskiej, Potyliczu, Radrużu, Rudzie Magierowskiej i Siedliskach. Cegielnie pospolite w Dyniskach, Hucie Obedyńskiej, Rawie Ruskiej, Rzeczkach i Wasylowie Wielkim. Wapniarki w Hui cie Lubyckiej i Radrużu. Kamieniołomy I w Werchracie. Olejarnie w Uhnowie i Magierowie. Papiernia w Wróblaczynie wyrabiają bibułę. Fabryki terpentyny i mazi w Choronowie, Lubyczy Królewskiej i Siedli skach, Tartaki wodne; w Hrebennem, Luby czy, Werchracie, Wróblaczynie i Wólce Ma zowieckiej. Powiat rawski otrzymał w osta tnich latach dwie linie kolejowe jarosławskosokalską i Iwowskobełzecką. Jarosławskosokalska wchodzi tu od zachodu z pow. cieszanowskiego, z Horyńca, przerzyna powiat w kierunku przeważnie płn. wsch. ku granicy pow. sokalskiego i ma stacye Werchrata, Huta Zielona, Rawa Ruska, Zielona Machnowska, Uchnów i Korczów. Kolej lwowskobełzecka otworzona 23 paźdz. 1887 r. wcho dzi tu od płd. wschodu z Dobrosina w pow. żółkiewskim a przerzyna powiat w kierunku płn. zach. ku granicy królestwa polskiego i ma stacye Kamionka Lipnik, Rawa Ruska, Hrebenne, Lubycza i Bełżec niedaleko To maszowa. W Rawie Ruskiej jest wspólny dworzec dla obu kolei. Kasy pożyczkowe gminne istnieją w Lubyczy Kniazie, Kamion ce Wołoskiej, Magierowie, Nowosiółkach i Ulchówku. Z zakładów dobroczynnych istnieją w powiecie fundusz ubogich w Magierowie, założony przez Samuela Bełzkiego w r. 1642, z majątkiem zakładowym 1700 zł. w. a. ; fun dusz ubogich w Niemirowie, założony przez Wiktora Stadnickiego w r. 1860, z mająt. zakł. 1247 zł. ; fund. ubog. w Potyliczu, założony ze szczodrobliwych datków w r. 1846, z ma jątkiem zakł. 200 zł. ; fund. ubog. w Rawie, z mająt. zakł. 630 zł. ; fund. ubog. w Uhnowie, założony w r. 1697 przez Maryą de Zborów Duniową, właścicielkę Uhnowa. Pod wzglę dem fizycznym opisał powiat Al. Nowicki w pracy Okolice Rawy Przewód, nauk. i liter. , Lwów 1879, na której opartą jest charakterystyka stosunków geologicznych i flory leśnej obszaru. Lu, Dz, Rawa, rzeka w pow. borysowskim, ob. Rowa, Rawałowice, wś i fol. , pow. miechowski, gm. i par. Luborzyca, odl. 25 w. od Miechowa. W 1827 r. było 24 dm. , 144 mk. W 1873 r. fol. Rawałowice rozl. mr. 393 gr. or. i ogr. mr. 284, łąk mr. 24, lasu mr. 61, nieuż. mr. 24; bud. mur. 1, z drzewa 12; płodozmian 9po lowy; las nieurządzony. Wś R. os, 19, z gr. mr. 133; wś Zielona os. 4, z gr. mr. 20. Według reg. pob. pow. krakowskiego z r. 1490 wś Rawolowice miała 41 2 łan. W r. 1581 R. , w par. Luborzyca, własnośc starostwa stężyckiego, miała 5 łan. km. , 1 4 roli, 2 zagr. z rolą, 1 komor. bez bydła Pawiński, Małop. , 20, 441. Rawanicka Słoboda, wś nad Uszą, pow, ihumeński, posiada fabrykę sukna oraz parową fabrykę gwoździ drewnianych ob. Rawanicze. Rawa Ruska Rawa Rawałowice Słoboda Rawen Rawica Rawbajcie Rawdyszki Rawele Rawenicze Rawdonka Rawanicze al. Rawenicze, wś i dobra w pół nocnej części pow. ihumeńskiego, w 3 okr. pol. i par. kat. berezyńskiej, gm. Bieliczany. Niegdyś królewszczyzna, należąca do dzier żawy ocbełnickiej ob. t. VII, str. 362. Pod koniec XVIII w. R. stały się własnością Słotwińskich i do dziś dnia są w ich władaniu. Wieś ma 14 osad pełnonadziałowych; cerkiew paraf. pounicka p. w. Narodzenia N. M. P. , fundacyi Słotwińskich z 1799 r. , ma około 1200 parafian i ziemi z dawnych zapisów 2 włóki; kaplice na cmentarzu grzeb, w R. , w Drechczy i Wołoducie. Kościół katol. mu rowany p. w. św. Antoniego, fundacyi cześnika Antoniego Słotwińskiego z 1790 r. , fi lialny par. berezyńskiej, z grobami rodziny Słotwińskich. Dobra, rozległe 15, 575 dzies. ziemi dworskiej, mają charakter poleski, zra sza je kilka rzek, głównie Usza, prawy do pływ Berezyny. W okolicy rozległe puszcze; grunta chociaż lekkie, lecz z powodu wielkiej ilości siana w dobrej kulturze; znaczne kopal nie wapna i gliny; wypala się jedno i drugie. Do domin. R. należy kilka folwarków i wszystkie są dobrze zagospodarowane. Niedawno zmarły właściciel Ludwik Słotwiński, syn Antoniego, były marszałek gub. mińskiej od 1853 do 1859 r. , niezmiernie podniósł R. Za łożył bowiem o 4 w. od R. , nad rzeką Uszą, w Słobodzie Rawanickiej wielką fabrykę su kna, dalej w całej rezydencyi wzniół budynki murowane, wystawił pałac, założył obszerne sady fruktowe, opatrzył włościan swoich. Zostawił syna jedynego Gwidona, obecnego dziedzica. Młyny, propinacye i fabryka sukna czynią przeszło 2000 rubli dochodu, W pusz czach znaczny wyrób smoły, dziegciu i ter pentyny. W pałacu księgozbiór i archiwum dotyczące w ogóle gub. mińskiej pod wzglę dem statystycznym, społecznym i administra cyjnym, zebrane i uporządkowane przez Lu dwika Słotwińskiego. A. Jel. Rawbajcie, wś, pow. szawelski, gm. Gruździe, o 30 w. od Szawel. Rawbutanie, wś, pow. kowieński, w 1 okr. pol, o 33 w. od Kowna. Rawda, rzeczka w gub. kowieńskiej, prawy dopływ Żyżmy, lewego dopływu Wenty Windawy. Rawdałki Rawdanki, zaśc, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 17 w. od Nowoaleksandrowska, 90 dzies. ziemi; własność Turczyńskich. Rawdanka al. Raudanka, rzeczka w pow. lidzkim, przepływa pod wsią Jurańce i Powiłańce, okol. szlach. Gaworskie, Jurele i Łubiance oraz fol, Kudajuńce i Milkuńce. Rawdokle, wś, pow. wiłkomierski, gm Żmujdki, o 31 w. od Wiłkomierza. Rawdoniszki, dwór, pow. kowieński, w 1 okr. pol, o 47 w. od Kowna. Rawdonka 1. zaśc. szl nad rzką Rzeszą, pow. wileński, w 1 okr. pol, o 15 w. od Wilna, 1 dm. , 7 mk. katol. 2. R. , zaśc. szlach. nad pot. Kabarszcza, pow. wileński, w 2 okr. pol. , o 65 w. od Wilna, 2 dm. , 16 mk. starow. ; młyn wodny. 3. R. ,, kar. szl. , pow. wileński, w 5 okr. pol. , o 20 w. od Wilna, 1 dm. , 14 mk. katol. Rawdynie, wś, pow. telszewski, w 1 okr. pol. , o 46 w. od Telsz. Rawdyszki 1. wś, pow. szawelski, gm. Błagowieszczeńsk, o 56 w. od Szawel. 2. R. , obręb, pow. szawelski, gm. Gruździe, o 28 w. od Szawel. Rawdziany, żmujdz. Raudinaj, mko rząd. nad rzką Rawdzą, pow. szawelski, gm. Kurszany, o 37 w. od Szawel, posiada kościół par. p. w. św. Bartłomieja apost. , wzniesiony z drzewa w 1739 r. przez ks. Horaina. W 1859 r. 20 dm. , 272 mk. , dom przytułku dla 9 ubogich. Parafia katol. , dekanatu wiekszniańskiego, ma 3569 wiernych. Filia w Józefowie, z kośc. . p. w. św. apost. Szymona i Judy, wzniesionym w 1825 r. przez dziedzica Nagórskiego. Rawdzie, wś, pow. szawelski, gm. Kurszany, o 69 w. od Szawel. Rawejki, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 61 w. od Nowoaleksandrowska. Raweki, ob. Rawkie, Rawele, wś, pow. suwalski, gm. Kadaryszki, par. Łubowo, odl. od Suwałk 29 w. , ma 28 dm. , 249 mk. W 1827 r. było 14 dm. , 145 mk. , należały do par. Wiżajny. Rawen 1. folw, dóbr pryw. Zirau łotew. ZihrawasMujża, w okr. i pow. hazenpockim, par. piltyńskohazenpocka. 2. R. , folw. dóbr pryw. Pormssaten, w okr. i pow hazenpockim, par. gramzdeńska. 3. R. , dobra koronne, w okr, , pow. i par. tukumskiej. Rawenicze, ob. Rawanicze. Rawgiele, wś, pow. rossieński, gm. aleksandrowska, o 96 w. od Rossień. Rawica 1. pow. brzeziński, ob. Rewica. 2. R. , wś, pow. radomski, gm. Kuczki, par. Tczów, odl. od Radomia 18 w. , ma 56 dm. , 344 mk. , 400 mr. ziemi dwors. , 805 mr. włośc. W 1827 r. było 42 dm. , 350 mk. Według reg. pob. pow. radomskiego z r. 1569 wś Rawicza Nowa al. Tczewska Wola, własność Jana Modrzewskiego, burgrabiego radomskiego, miała 10 półłanków Pawiński, Małop. , 323. Według taryfy, , Płatą Woyska z 1771 r. R. , dzierżawa królewska, w ręku Konstantego Trębeckiego, płaciła kwarty 319 zł. 26. gr Rawicz, kol. , pow. piotrkowski, gm. Wadlew, par. Drużbice, ma 41 dm. , 331 mk. , 882 Rawdynie Rawdokle Rawdanka Rawdałki Rawda Rawbutanie Rawanicze Rawdziany Rawejki Raweki mr. Wchodziła dawniej w skład dóbr Grabica. Rawicz, niem. Rawitsch, miasto powiatowe od r. 1887, przedtem w pow. krobskim, st. dr. żel. poznańskowrocławskiej, odl. o 90 klm. na południe od Poznania i o 63 Mm. na północ od Wrocławia. Leży pod 51 37 płn. szer. i 34 31 wsch. dług. , w pobliżu granicy Szląska, wznies. 97 3 mt. npm. , w okolicy wzgórkowatej, lesistej i miejscami bagnistej. Otoczone od wschodu w półkole pagórkami piaszczystemi stoją na nich wiatraki, mieści się podobno na obszarach, oblanych niegdyś przez jeziora; budowane jest regularnie w, szachownicę, z rynkiem w środku. W miejscu dawnych rowów i wałów miejskich pozakładano promenady. Stacya dr. żel. znajduje się na zachodnich krańcach miasta; ku południowi rozsiadły się drobne dworki wiejskie. Herb przedstawia w złotem polu czarnego niedźwiedzia Rawicz bez panny; u dołu tarczy wije się wstęga z rokiem 1639. Drogi bite rozchodzą się z R. do Bojanowa, Wąsosza, Stramborka, Dupina, tudzież na Sarnowę do Kobylina i Dolska. Miasto ma 2 kościoły par. katolicki i protestancki, synagogę, lożę wolnych mularzy, ratusz, pomnik na cześć poległych w wojnie francuzkiej, gimnazyum realne, 2 szkoły żeńskie, 6 szkół element. , seminaryum nauczycielskie, mieszane co do wyznań i narodowości, zakład karny dla mężczyzn, superintendanturę protestancką, urzędy ziemiański, budowniczy i katastralny, sąd okręgowy, kasę powiatową, kasę oszczędności miejską, agencyą banku rzeszy niemieckiej, towarzystwo pożyczkowe 388 członków, gazownię, st. tel. , urz. pocz. pierwszorzędny, 5 lekarzy, weterynarza, chirurga, 2 aptekarzy i 13 adwokatów. Stoi tu batalion 3 pułku dolno szląskiego. W 1885 r. było 12, 919 mk. 7172 męż. i 5747 kob. , co do wyznań 3616 kat. , 8226 Prot. i 1077 żydów; dymów ma 909, obszaru 1205 ha 911 roli, 173 łąk, 2 lasu. Czysty dochód z ha roli 16 06 mrk, łąk 16 45 mrk, lasów 0 78. Mieszkańcy trudnią się przeważnie handlem i przemysłem. Słynną jest tutejsza tabaka. Znajduje się tu 10 fabryk cygar i tabaki, zatrudniających 550 robot. , 3 fabryki mebli 260 robot. , fabryki maszyn i wyrobów żelaznych, grzebieni, mąki z kości, kobierców, oleju, przędzalnia włósia końskiego, 2 gorzel nie, browary, garbarnie i kotlarnie, młyn parowy i 46 wiatraków. Głównemi przedmiotami handlu są skóry, wina, drzewo, bydło i zboże. Sukiennictwo, które tu kwitło dawniej, upada. Około r. 1804 wyrabiał R. rocznie sukna za 1, 167, 600 złp. , płótna za 87, 366, kapeluszów za 39, 000, skór za 21, 010, oleju za 2610, garnków i kafli za 1800, rękawiczek za 1000, krochmalu za 900, narzędzi żelaznych za 900, piór za 600 i laku za 480 złp. Wyrobów sukiennych wyprowadzono ztąd do królestwa polskiego i dalej na wschód za 800, 000 złp. Przy schyłku zeszłego wieku było 355 sukienników, 250 gremplarzy, 80 młynarzy, 63 handlarzy, z których 30 handlowało bydłem, 9 suknem i 2 winem, 51 szewców, 40 krawców, 39 rzeźników, 33 piekarzy, 32 płócienników, 25 kuśnierzy, 16 cieślów, 14 guzikarzy, 11 piwowarów, 10 siodlarzy, tylu muzykantów, po 9 kołodziejów i bednarzy, 8 stolarzy itd. Magistrat składało 2 burmistrzów i 3 rajców. Rawicz miał 873 dymów, 74 wiatraków, 2 kościoły, 1 klasztor 21 zakonnik. , 8 budynków publicznych. Mieszkańców było 7136, przeważnie protestantów 948 żydów. W 1811 r. było 935 dym. i 7179 mk. ; 1816 r. 7456 mk. 1200 żydów; 1837 r. 8316 mk. 1600 żydów; 1858 r. 10, 062 mk. ; 1861 r. 10, 408 mk. ; 1871 r. wraz z fol. miejskim 18 dm. , 162 mk. 862 dm. , 10. 672 mk. 2330 kat. , 7177 Prot. i 1165 żydów. Kościół paraf. katolicki p. w. św. Antoniego Padewskiego zgorzał i dotąd nie odbudowany. Pierwotne dzieje jego nie są znane, sięgają zaledwie XVII w. Parafią dek. krobski, liczącą 3701 dusz, wcielono do Łaszczyna, a nabożeństwo odbywa się w kościele poreformackim. W skład par. wchodzą Dębno Polskie al. Cegielnia, HoppeSeidel, Karlsruhe, Kąty Eckvorwerk, Kitzel, Krystynka, Lindenhof, Masłowo, Rawicz, Sierakowo, Sprette, Szymanowo i Zepter. Franciszkaniereformaci pojawili się tu w r. 1660. Na kongregacyi, którą zakonnicy ci odprawiali w klasztorze podgórskim dnia 26 sierpnia t. r. za usilną expostulacya Jana Opalińskiego, podkom. poznańskiego, oo. pozwolili, iż w dziedzicznem miasteczku jego Rawiczu osiędzie dla rezydencyi kilku braci, z tą kondycyą, aby ta rezydencya miała dependencyą od gwardyana góreckiego i żeby ta rezydencya miała kaplicę do nabożeństwa, dwie izdebki i cel kilka Additament do Kroniki Br. mn. ś. Franciszka, Warszawa, 1722, str. 58 i 9. Obszerniejszy nieco klasztor i kościół z drzewa wzniósł im w r. 1673 tenże Opaliński wspólnie z żoną Zofią z Przyj emskich. W r. 1707 spłonął kościół razem z miastem; w r. 1732 wystawiła Katarzyna z Opalińskich Sapieżyna nowy kościół i klasztor z cegły palonej. W r. 1819 rząd pruski zabrał majątek klasztorny, a klasztor zamienił na więzienie karne. W kościele porefermackim spoczywają zwłoki Jana z Lachowicz Sapiehy 1730 i syna jego Pawła 1737. Kościół protestancki stanął w r. 1639 staraniem i nakładem założyciela miasta Adama Olbrachta z Przyjmy Przyj emskiego. Po zburzeniu miasta w r. 1707 przez wojska nieprzyjacielskie wystawili protestanci nowy kościół 1724 5, który zgo Rawicz rzał w pierwszych latach bieżącego stulecia i 1 został następnie zbudowany w kształcie dzisiejszym. W r. 1860 składała się parafia pro testancka z 15 osad i liczyła 8462 dusz. Ratusz dzieląc losy miasta, przechował w murach swoich wizerunki Jana III i Stanisława Augusta, tudzież dziedziców Przyj emskiego, Kretkowskiego, Sapiehy, Katarzyny z Opalińskich Sapieżyny i Mycielskiego, a przytem archiwum złożone z 20 dokumentów pergaminowych i 12 ksiąg miejskich Acta publica, z których najstarsza sięga do r. 1661. Fundamenta pod ratusz położono w r. 1683, budowę na nowo podjęto w r. 1753. Następnego roku zaciągnięto na wieżę ratuszową złotą gałkę, w której, po zdjęciu przed kilkoma laty, znaleziono różne współczesne monety i dokument w języku łacińskim, opiewający ważniejsze miejscowe wypadki. Zamek dziedziców zgorzał także w r. 1707; ostatnimi z nich byli Mycielscy, potomkowie Jana Nepomucena Mycielskiego, starosty ośniskiego. W skład klucza rawickiego wchodziły Dębno Polskie al. Cegielnia, Masłowe, Rawicz, Sierakowo i Szymanowo. Drukarnia istniała w R. już w XVII w. ; w r. 1697 wyszedł tu elaborat niemiecki p. n. Eine polnische Muetze auf die franzoesische Peruque, a w r. 1759 B. Malinowskiego Stylus ligatus. W r. 1846 wychodziło pismo niemieckie Neuigkeitsbote fuer R. und Krotoschin. Gimnazyum realne liczyło na początku roku 18878 uczniów 198 25 katol. , 54 żydów i 119 protest. ; grono nauczycielskie sHadało się z 18 członków. Dzieje R. sięgają do r. 1626. Około tego czasu Adam Olbracht z Przyjmy Przyj emski zaczął osadzać w swych dobrach przesiedlających się skutkiem wojny trzydziestoletniej protestantów. Mieścił ich na południowych obszarach wsi Sierakowa i nadawał im różne przywileje. Najstarszy dokument jego pochodzi z dnia 26 kwietnia 1626 r. , inny z 2 czerwca 1638 i trzeci, którym nadał prawo niemieckie osadnikom, z dnia 20 kwietnia 1639. Odnośne przywileje króla Władysława IV są z dnia 1 lutego 1637 i 24 marca 1638, a potwierdzenia następców jego Jana Kazimierza r. 1649, Michała z r. 1669, Augusta II z r. 1713, Augusta III z r. 1748 i Stanisława Augusta z r. 1780. Sejm z r. 1638 potwierdził przywileje królewskie na skład przędzy i lnu w R. Obdarzone Wielkiemi swobodami, rozwijało się miasto bardzo szybko. W r. 1640 zawiązał się tu cech sukienników. Rowy i mury otaczały osadę, a ulice były wykładane kamieniami. Tygodniowo odbywały się 2 targi, a dorocznie 4 jarmarki. W r. 1704 dnia 14 listopada wkroczył tu Karol XII i bawił do lipca roku następnego. Dnia 18 lipca 1707 zajęły miasto wojska rossyjskie pod dowództwem pułk. Schultza i zburzyły je do szczętu. W r. 17101 srożyło się powietrze morowe, na które zmarło 1835 mk. Miasto wybudowało się niebawem; oprócz ratusza wystawiło sobie składy miejskie, nabyło młyn, cegielnie i 8 folwarków; mielcuch miejski wydzierżawiono. Podczas wojny siedmioletniej w r. 1757 R. znowu ucierpiało; wojska rossyjskie założyły tu magazyny, o które kusili się daremnie Prusacy w 1761 r. Konfederaci barscy zburzyli część R, w r. 1768. Żydzi rawiccy płacili w r. 1771 pogłównego 1126 złp. Dnia 25 sierpnia 1794 r. wkroczyły do miasta wojska polskie, lecz opuściły je niebawem za zbliżeniem się Prusaków. Do r. 1791 wchodził R. w skład powiatu kościańskiego, potem wschowskiego; późniejsze losy dzielił z w. ks. poznańskiem. W r. 1832 dnia 17 lipca uzyskał ordynacyę miejską; z r. 1836 ustal dawny stosunek dziedziców do miasta. Podczas ruchów r. 1848 oświadczyli się mieszkańcy R. za wcieleniem do rzeszy niemieckiej. Pod miastem wykopywano popielnice. Tędy szedł dawnemi czasy trakt handlowcy z Poznania na Poniec i Stramborek do Wrocławia. Rycinę wyobrażającą dawny R. posiada poznańskie Towarz. Przyj. Nauk. Powiat rawicki, utworzony z południowej części pow. krobskiego, graniczy na zachodzie i południu z Szląskiem, na wschodzie z Szląskiem i pow. krotoszyńskim, a na północy z rozpołowionym pow. krobskim. Pod Smolicami, na wysokości Kobylina, pociągnięto linią graniczną ku zachodowi, która pozostawia przy pow. krobskim Smolice, Raszewy, Oczkowice, Gostkowo, Szurkowo, Dzięczyn, Poniec i Janiszewo, a przy pow. rawickim Rawicz, Rogożewo, Płaczkowo, Dłonie, Rzyczkowo, Roszkowo, Sowiny, Zawady i Waszków W. Liebenow, Karte d. Pr. Posen, 1887. Z miast dostały się pow. rawickiemu Rawicz, Jutrosin, Dupin, Górka Miejska, Sarnowa i Bojanowo. Kościoły paraf. katolickie Gołaszyn, Łaszczyn, Rawicz, Zakrzew i Sarnowa wchodzą w skład dekanatu krobskiego, Górka Miejska, Gołejewko, Konary, Pakosław, Słupia, Sobiałkowo, Dupin, Jutrosin i Szkaradowo należą do dekan. jutrosińskiego. W powiecie są trzy sądy okręgowe, podporządkowane sądowi ziemiańskiemu w Lesznie, 3 okręgi policyjne, 6 miejskich, 79 wiejskich i 56 dominialnych, 197 osad, 5342 dymów i 43 gmachy publiczne. Obszaru zajmuje 49, 540 ha 34, 365 ha roli, 5347 ha łąk i 4808 lasu; czysty dochód z ha roli wynosi 13 71 mrk, łąk 17 62 mrk, lasu 3 92 mrk. Na miasta przypada 4800 ha i 1930 dym. ; na okręgi wiejskie 19, 093 ha 14, 283 roli, 2286 łąk, 218 lasu i 3017 dym. , a na dominialne 25, 647 ha 16, 380 roli, 2368 łąk, 4583 lasu i 395 dym. Rawicz Mieszkańców było w 1871 r. 43, 487, w 1875 r. 44, 341, w 1880 r. 47, 402, w 1885 r. 49, 227, t. j. 24, 218 płci męzkiej i 25, 009 żeńskiej, a co do wyznań 28, 685 katol. , 19, 233 prot. i 1309 żydów. Z ostatniej liczby mieszkańców przypada na miasta 21, 595 8019 katol. , 12, 278 prot. , 1298 żyd. ; na okręgi wiejskie 21, 085 15, 218 kat. i 5867 prot. , a na dominialne 6547 5448 kat. , 1088 prot. , 1 żyd i 10 żydówek. Powierzchnia powiatu jest przeważnie równiną falistą; na południu pochyla się ku dolinie Baryczy. Pasmo wzgórz ciągnie się od Krobi pod Rawicz; drobne pagórki rozsiane są w okolicy Pakosławia, Grąbkowa i Górki Miejskiej. Od Bojanowa poza Rawicz zniża się powierzchnia od 1165 mt. do 94 mt. npm. Główny spadek rzek jest od północy ku południowi. Pod Pawłowem, na południeza chód od Kobylina, wpływa Orla do powiatu; zasilona Rdzącą i Ochlą pod Jutrosinem, rozdziela się pod Dupinem na trzy koryta i na wysokości Szkaradowa skręca ku zachodowi. W biegu tym przyjmuje z praw. brzegu strugę Grąbkowską poniżej Golejowa, a następnie Dąbrożnę, z którą opuszczając powiat, płynie do Szląska. Długość biegu jej w powiecie wynosi 24 klm. w linii powietrznej; brzegi niskie i przeważnie bagnista, zwłaszcza poniżej Dupina i pod Sowami. Płynąca od Siedlca między Krobią a Pogorzelą Dąbrożna wchodzi do powiatu pod Rzyczkowem, płynie łąkami od północy ku południowi, oblewa Górkę Miejską, zasila się Złotnicą na wysokości wsi Zielonej i wpada do Orli pod Widawami Wydawy; długość biegu jej w powiecie około 20 klm. Trzecią rzeczką jest Kopanica dzięczyńska niem. Massel i HauptLandgraben, płynąca równolegle prawie z Dąbroźną od Dzięczyna na wschódpołudnie od Ponieca, wśród łąk i lasów ku południowi. Z prawego brzegu przyjmuje naprzeciw Dąbrówki strumień Trzebosz, który w pobliżu Pakówki wpływa z Szląska; o 5 klm. na południezachód od Rawicza opuszcza powiat i wpada do Orli pod Korzeńskiem na Szląsku; długość biegu jej w powiecie wynosi do 20 klm. Jezior nie ma; stawy są nieliczne i nieznaczne, jak np. Ostojskie, Konarskie stawy, Zielony Staw i Górny pod Bojanowem. Łąki ciągną się wzdłuż wymienionych rzek; znaczniejsze lasy są pod Szkaradowem, Pakosławiem i Łaszczynem. Główną komunikacyą w zachodniej części powiatu etanowi droga żel. poznańskowrocław ska, na przestrzeni 19 klm. , ze stac. Bojanowo i Rawicz. Od Bojanowa idzie takaż droga 3 klm. do Góry Szląskiej. Droga bita z Rawicza na Górkę Miejską i Kobylin do Krotoszyna 23 klm. w pow. łączy linię poznańskowrooławską z koleją gnieźnieńskooleśnicką. Inne drogi bite w powiecie są 2 z R. na Bojanowo do Ponieca 20 Mm. , 3 na Sarnowę do Krobi 12 klm. , 4 na Golejewko i Dupin do Jutrosina 24 klm. , 5 do Stramborka 3 1 2 klm. , 6 do Wąsosza 4 klm. , 7 z Jutrosina na Bartoszewicze do Pogorzeli 8 klm. i 8 z Bojanowa do Góry Szląskiej 3 klm. . Ludność zajmuje się handlem, przemysłem i rolnictwem. Prócz zwykłych zbóż uprawiają się buraki w Golinie i Golejewku, a len w Szkaradowie. Znaczniejsze owczarnie są w Dłoni, Domaradzicach i Śląszkowie; chowem koni słynie Pakosław; chów i tucz bydła jest powszechny w znaczniejszych majątkach; w Sierakowie pod Rawiczem istnieje towarzystwo bartników, a w Kawczu fabryka serów. Gorzelnie czynne są w Golinie, Gościejewicach, Konarzowie, Łaszczynie i Pakosławiu. Cegielnie w Dłoni, Góreczkach, Kawczu, Konarach, Łaszczynie, Osieku, Sowinach i Żołędnicy; browary w miastach a wiatraki w Osieku i przy każdem mieście ob. Krobia. Najstarszą w dokum. osadą jest Czestram r. 1136. Granice południowozachodnie Polski sięgały wówczas do Baryczy. Po Czestramie pojawiają się w r. 1237 Sierakowo, r. 1241 Waszków Weszkowo i Golina, r. 1243 Rogożew, r. 1252 Konarzewa i Żylica, r. 1267 Dupin, r. 1271 Słupia Krobska, r. 1281 Jutrosin, r. 1282 Konary, r. 1284 Masłowe, Osiek, Śląszków i Sowy, r. 1288 Domaradzir. 1290 Bartoszewice, r. 1296 Stwolno, ce, r. 1310 Chojno; Gołaszyn, Gościejewice, Łaszczyn, Niemarzyn, Płaczkowo, Pakosław, Reszków, Rozstępniewo, Szkaradowo, Sobiałkowo, Woszczków Weszkowo, Żołędnica i Zawady Ponieckie, r. 1360 Grąbkowo, r. 1375 Pomocne, r. 1387 Kawcze, Sarnowa i Zakrzew, r. 1396 Gierłachowo, r. 1440 Jutrosin, r. 1444 Szymanowo, r. 1448 Dłoń, r. 1573 Sielec Siedlec, r. 1580 Sarnówka, Golinka, Golejewko, Golejewo, Góreczki, Ostrobudki, Sowiny, Szemzdrowo, Tarchalin i Zielona Wieś, r. 1622 Goruszki, r. 1626 Rawicz i w r. 1638 Bojanowo. Z rodzin szlacheckich siedzieli na tym odłamie Wielkopolski w różnych okresach czasu Bartoszewscy, Bnińscy, Bojanowscy, Bronikowscy, Budziszewscy, Choińscy, Czarneccy, Czartoryscy, Drzewiccy, Duninowie Dohna, Działyńscy, Gajewscy, Garczyńscy, Gawieccy, Gołascy, Golińscy, Górkowie, Gostkowscy, Grudzińscy, Jaraczewscy, Jastrzębscy, Jutrosińscy, Karłowscy, Kołaczkowscy, Kołudzcy, Konarscy, Konarzewscy, Koźmińscy, Kretkowscy, Krzekotowscy, Krzyccy, Krzyżanowscy, Lanckorońscy, Łaszczyńscy, Leszczyńscy, Małachowscy, Mieleńscy, Mielżyńscy, Modlibowscy, Mycielscy, Nasiorowscy, Opalińscy, Pakosławscy, Ponieccy, Ponińscy, Potuliccy, Potworowscy, Pruscy, Przyj emscy, Rogaliń Rawicz scy, Sapiehowie, Sarnowscy, Szczanieccy, Siekierzeccy, Sieniutowie, Siewierscy, Sobiescy, Sułkowscy, Szczurscy, Szołdrscy, Twardowscy, Unrugowie, Wałknowscy, Wargowscy, Wilkońscy, Włościejowscy, Wyganowscy, Zakrzewscy, Zawadzcy, Żelisławscy, Zginalscy i Żychllńscy. Utrzymali się przy ziemi rodzinnej Czartoryscy, Sułkowscy, Czarneccy, Modlibowscy, Sczanieccy, Szołdrscy, Rogalińscy i Karłowscy. Arcybiskupi gnieźnieńscy posiadali Czestram w r. 1136, kapituła poznańska Stwolno i Słupię r. 1357, klasztor henrykowski z pod Ziębic Sierakowo. Konarzewo i Żylicę w r. 1252. Do probostwa niepartskiego należy dotąd Woszczków Woszkowo. Powiat obejmuje miasta Bojanowo, Rawicz, Sarnowa, Górka Miejska, Jutrosin i Dupin. Przywileje na prawo niemieckie uzyskały Osiek i Dupin r. 1284, Sarnowa r. 1407, Jutrosin r. 1534, Bojanowo r. 1638 i Rawicz 1639. Pierwszy kościół posiadało Sobiałkowo w r. 1362, potem Sarnowa 1407, Szkaradowo 1443, Szymanowo 1444, Konary, Dupin i Górka Miejska w r. 1445, Dłoń i Czestram Golejewko w r. 1448, Gołaszyn, Pakosław i Zakrzew w r. 1510, Słupia i Goruszki w r. 1622, Rawicz ok. r. 1626. Kościół w Górce Miejskiej słynie cudami; mansyonarze ustanowieni byli przy niem w r. 1553. W ręku protestantów znajdował się kościół w Gołaszynie od r. 1570 do 1631. Bracia czescy mieli swój kościół w Waszkowie pod Poniecem w r. 1609. Kościoły protestanckie istniały już ok. r. 1640 w Jutrosinie i Rawiczu, a klasztory oo. reformatów na Goruszkach w r. 1622 i w Rawiczu w r. 1660. Dom sierot fundacyi Radojewskich stanął w nowszych czasach w Górce Miejskiej. Kasztelania dupińska trwała od r. 1271 do 1278. Zwany obecnie powiatem rawickim skrawek ziem wielkopolskich nie był widownią donioślejszych wypadków dziejowych. Siady kilkoletniego panowania Henryka szląskiego przechowały się w dyplomatach. Książe ten ustanowił w r. 1310 powiat poniecki, który obejmował całą przestrzeń dzisiejszego pow. rawickiego, a na północnozachodnich jego krańcach osady Kaczków, Rojęczyn i Trzebosz, oderwane z biegiem czasu i wcielone do Szląska. W r. 1383 Peregryn z Węgleszyna, ststa wielkopolski, pustoszył okolicę Słupi; r. 1458 dostawiła Sarnowa 4 żołnierzy pieszych, Lozane myasto tyleż i Dupin jednego. W czasie wojny trzydziestoletniej 16181648 zbiegali się tu dotknięci przez nią Niemcy protestanci i doznawali gościnnego przyjęcia. W r. 1704 przechodziły tu wojska szwedzkie, a w r. 1707 rossyjskie; w r. 1700 1711 srożyło się powietrze morowe; w r. 1768 pojawili się konfederaci barscy a w r. 1794 wojska polskie. Do r. 1791 wchodził ten kawał ziemi w skład pow. ko ciańskiego, potem wschowskiego, a od r. 1815 do 1887 krobskiego. Cmentarzyska przedhi storyczne znajdują się pod Dupinem i Waszkowem; w pagórku Nagłówka pod Sowami znaleziono stare monety i wykopano kości ludzkie. Zamczyska stały w Czestramie i Dupinie. Podania ludowe o czarnym kocie, o wianie Halinki i o wdowie zamożnej, która schronić chciała przed gromem swego jedy naka, przechowują się w okolicach Bojanowa, Goruszek i Rawicza. E. Cal. Rawiliszki, Rawaliszki, wś nad rz. Wilią, pow. trocki, w 1 okr. pol. , gm. Jewie, okr. wiejski Aleksandryszki, o 8 w. od gminy a 21 w. od Trok, 12 dusz rewiz. ; należy do dóbr Oleniszki, dawniej Iliniczów, następnie Michajłowskich. W spisie z 1866 r. podany jako zaśc, mający 2 dm. i 11 mk. 4 prawosł. i 7 katol. . Rawinowicze, wś, pow. słonimski. Rawiny al. Rowiny, wś i fol. nad rzką Dorogówką, lewym dopł. Serwecza, pow. nowo gródzki, w 2 okr. pol. horodyszczańskim; wś ma 16 osad; miejscowość falista, dość leśna, grunta urodzajne, szczerkowe. A. Jel. Rawiszki żmuj. Rawiszkiaj, fol. , pow. nowoaleksandrowski, w 5 okr. pol. , o 100 w. od Nowoaleksandrowska; w 1859 r. 38 mk. , gorzelnia. Rawka al. Bolimówka, rzeczka, prawy dopływ Bzury, powstaje w okolicach Rawy z połączenia trzech strumieni, rozlewających się w dwa obszerne stawy pod kol. Frydrychowem i po za osadą fahr. Tatary. Najważniejszy z tych trzech strumieni uprowadza leśne wody stoków płaskowzgórza, którego grzbietem płynie Pilica. Bierze on początek w lasach na północ od Lubochenka, między Stanisławowem a Annopolem, płynie ku wschodowi na Trzemesznę, Chociw i zwróciwszy się ku półn. , płynie szeroką doliną o wyniosłych brzegach, przyjmując z lew. brzegu strumienie z pod Ząbek, Czerwonek i największy z lasów z pod Rewicy i Leszczyn. Temu ostatniemu karta szt. gener. XIX B daje nazwę Rawki; z praw. brzegu znowu w samej Rawie łączy się strumień Rylski. Płynąc dalej w kierunku półn. wschod. szeroką doliną, przyjmuje z praw. brzegu większe dopływy Białkę z pod Biały rawskiej, uchodzącą pod Wołuckim młynkiem, a powyżej Dolecka rzkę b. n. od Woli Pękoszewskiej i Jeruzala. Dolina R. staje się w tych okolicach bagnistą, wyniosłe krawędzie doliny się obniżają, zwłaszcza z praw. brzegu. Od punktu w którym R. przecina tor drogi żel. warsz. wiedeńskiej w pobliżu Miedniewic pomiędzy st. Radziwiłłów a Skierniewicami, wchodzi ona w ob Rawiliszki Rawiliszki Rawinowicze Rawiny Rawiszki Rawka Rayersdorf Rawtopole Rawusen Rawuszka Rawy Rax Rawka Rawkie Rawkieta Rawkiszki Rawkle Rawkowicze Rawlack Rawłaliszki Rawna Rawno Rawnopol Rawszry szar lasów dawnej puszczy bolimowskiej tu nosi zwykle miano Bolimówki, przepływa pod Bolimowem, pod Budami Bolimowskiemi przyjmuje z praw. brzegu Korabiewkę i po między Kęszycami a Sierzchowem uchodzi z praw. brzegu do Bzury. Bługość ogólną po dają zwykle na 10 mil; szerokość średnia 4, miejscami do 10 sążni; głębokość przy dość bystrym biegu i obfitości wody dość znaczna, choć bardzo zmienna. Przy ujściu rozlewa się szeroko, ale staje się płytką. Br. Ch. Rawka 1. wś włośc, pow. będziński, gm. Górna, ma 20 dm. , 179 mk. , 157 mr. 2. R. , wś, pow. włoszczowski, gm. i par. Słupia, leży przy drodze z Jędrzejowa do Szczekocin. W 1827 r. było 17 dm. , 125 mk. Rawka, szczyt w dziale dukielskoskol skim Karpat wschodnich, wznies. 1303 mt. Rawka, karczma w Przyłbicach, pow. jaworowski. Rawkie 1. u Buszyńskiego Raweki, wś, pow. rossieński, gm. Andrzejów, o 99 w. od Rossień. 2. R. , ob. Rauki. Rawkieta, rzeczka w pow. święciańskim, dopł. Dzisny, ma ujście pod mkiem Twerecz. Rawkiszki, wś włośc. , pow. święciański, w 1 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra skarbowe Święciany, o 5 w. od gminy, 4 dusze rewiz. Rawkle, obręb, pow. rossieński, gm. i par. Szydłów, o 12 w. od Rossień. Rawkowicze, wś nad rz. Berezyną, pow. oszmiański, w 4 okr. pol. , o 45 w. od Oszmiany, 13 dm. , 70 mk. 38 prawosł. , 32 katol. . Rawlack niem. , wś, pow. rastemborski, st. p. , tel. i kol. żel. Rastembork. Rawłaliszki, wś, pow. szawelski, gm. Poszwityń, o 39 w. od Szawel. Rawna, wieś, pow. horodecki, wchodziła w skład ststwa Jezierzyszcze. Rawno niem. , ob. Równe. Rawnopol 1. fol. szl. , pow. oszmiański, w 1 okr. pol. , o 13 w. od Oszmiany, 1 dm. , 31 mk. kat. 2. R. , karczma szl. , pow. oszmiański, w 1 okr. pol. , o 10 w. od Oszmiany, ma 1 dm. , 16 mk. żyd. 3. R. , wś włośc. , pow. święciański, w 1 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra skarbowe Łyntupy, o 8 w. od gminy, 7 dusz rewiz. 4. R. , wś nad rzką Lebiodą, pow. wileński, w 3 okr. pol. , gm. Podbrzeź, okr. wiejski i dobra Jeleńskich Glinciszki, o 2 w. od gminy, a 30 w. od Wilna, ma 4 dm. , 71 mk. , w tej liczbie 17 prawosł. i 54 katol podług spisu z 1864 r. 15 dusz rewiz. . Rawszry, wś, pow. rossieński, gm. Kroże, o 30 w. od Rossień. Rawtopole, zaśc. szl. nad rz. Wilią, pow. trocki, w 2 okr. pol. , o 22 w. od Trok, 1 dm. , 4 mk. katol. Rawusen niem. , dok. Rawos, Ragoysen, wś na niem. Warmii, pow. brunsberski, par. Plastwich, st. p. Packhausen. Dokument lo kacyjny mówi, że kapituła warmińska, stara jąc się najgorliwiej o dobro kościoła i myśląc bardziej o przyszłości jak teraźniejszości, po stanowiła obsadzić rolnikami bory i miejsca opuszczone, zkąd obecnie nie ma żadnych do chodów. Dla tego oddaje w celu obsadzenia 20 włók w polu Rans nad rz. Ywanthi viris discretis Tholaymes, Stephano, Michaeli i stenem, Prusakom, ob illibatum constanciam, qua semper religioni katholice pre ceteris neophitis firmiter adheserunt, a to wszystkim jako we współkę in solidum jure Theutonicali ac hereditario. Z tych 2 włóki mają wol ne, od pozostałych 18 włók płacą po 13 la tach wolności 1 2 grzywny czynszu nomine census. Oddano im sądownictwo mniejsze i 1 3 dochodów z sądownictwa większego, we dług prawa chełmińskiego Judicium quoque iure culmensi videlibet denarium iuramenti etc. . Również pozwolono wspomnionym Pru sakom mieć młyn i karczmę i zabezpieczono im razem cum heredibus suis rusticis wszel ki użytek co do pszczół i użytków na zawsze w równy sposób, jak to zabezpieczono sołty som i chłopom po wsiach sąsiednich niemiec kich. Dan w Frauenburgu 11 kwietnia 1304 ob. Codex dipl. Warm. , I. Ad. N. Rawuszka, wzgórze, 724 mt. wznies. , nad. pot. Kolconów, na obszarze Matyaszowiec, w hr. spiskiem. Rawy 1. Gaczkowo al. Gackowo, wś nad rz. Brok, pow. ostrowski, gm. i par. Zaręby Kościelne, ma 20 dm. , 129 mk. W 1827 r. 26 dm. , 158 mk. Mieszka tu drobna szlachta. 2. R. Kurzątki i 3. R. Stasie, wsie szl. , pow. makowski, gm. Sypniewo, par. Gąsewo, mają 860 mr. obszaru. W 1827 r. R. Kurzątki miały 28 dm. , 156 mk. a R. Stasie 8 dm. , 67 mk. Rawy 1. zaśc. nad bezim. strumykiem, pow. wilejski, w 3 okr. pol. , gm. Gruzdowo, o 79 w. od Wilejki, ma 4 dm. , 23 mk. katol. 2. R. , zaśc. szl. nad potokiem, pow. wileński, w 4 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Bystrzyca, o 43 w. od Wilna, ma 2 dm. , 5 mk. prawosł. i 10 katol. w 1864 r. 2 dusze rewiz. . Rax i Raxowe, ob. Raks i Raksowe. Rayersdorf, wś, pow. bystrzycki, posiada kościół par. kat. W 1842 r. 138 dm. , 2 folw. , 766 mk. 8 ewang. , szkoła katol. , 4 młyny wodne, olejarnia, gorzelnia. Razań, Riazań, dawniej Perejasławl Riazański, główne mto gub. riazańskiej, przy ujściu rz. Łybedi do Trubeży, o 2 w. od. ujścia jej do Oki, przy linii dr, żel. łączącej Moskwę przez R. , Kozłów i Woroneż z Rostowem, ma 19, 990 mk. , 21 cerkwi, 3 monastery, ważniejsze z nich sobor Uśpienski, z cudownym obrazem Bogarodzicy i wielu zabytkami, da Razań Rawka Razań lej Archangielski, z grobami książąt panujących i in. Z budowli swieckich odznaczają się teatr, pałac władz rządowych, pałac arcybiskupi, dawniej książęcy, seminaryum, nowe gimnazyum, zamek, ogród botaniczny i in. Posiada gimnazyum męzkie i żeńskie, szkołę powiat. świecką i duchowną, wiele szkół prywatnych, bibliotekę publiczną, zakłady dobroczynne, szpitale, banki, 19 fabryk, produkujących rocznie za 129, 425 rs. Rzemiosłami zajmuje się 1211 osób. Handel zbożem i bydłem, przystań, st. poczt. , tel. i dr. żel. , targi tygodniowe i dwa jarmarki. W przystani tutejszej ładuje się corocznie zboża i innych produktów przeszło na 100, 000 rs. W 1876 r. dochód miasta wynosił 57, 761 rs. , rozchód zaś 58, 395 rs. Założone około 1095 r. , do XIII w. niewspominane w historyi, wzniosło się dopiero od ustanowienia katedry biskupiej w 1335 r. , wkrótce potem stolica udzielnego księstwa, doznało wiele klęsk podczas wojen domowych, między książętami udzielnymi prowadzonych, oraz podczas walk z Tatarami. Od 1517 r. wraz z całem księstwem wcielone do w. ks. moskiewskiego. Opis Olenina i in. Razański powiat ma na przestrzeni 3941 w. kwadr. 154, 251 mk. , zajmujących się głównie rolnictwem i przemysłem rolnym. Powierzchnia równa, zroszona rzekami systemu Oki i jej dopływami, między któremi ważniejsze Woża, Miecza i Trubież; wiele jezior i bagnisk; lasy zajmują 29 ogólnej przestrzeni. Razańska gubernia, jedna ze środkowych Rossyi Europejskiej, graniczy na północ i płn. wschód z gub. włodzimierską, na wschód i południe z tambowską, na zachód z tulską i moskiewską i na przestrzeni 36, 9225 w. kwadr. ma 1, 477, 433 mk. , zajmujących się głównie rolnictwem i przemysłem. Podług kalendarza Hurlanda z 1879 80 r. było w gubernii 377 żydów. Z całej powierzchni gubernii ziemia uprawna zajmuje 2 5, lasy 1 3 i łąki 1 12 część. Rz. Oka dzieli gubernią na dwie nierówne i odmienne części, z tych północna mniejsza, na lew. brzegu Oki leżąca, tak zwana strona meszczerska, jest niska, pokryta błotami i jeziorami i porosła lasem, część zaś południowa jest otwarta, mnóstwem strumieni i parowów poprzecinana, pozbawiona zupełnie lasów. Z rzek, oprócz Oki i Donu, ważniejsze Trubeż, Pronia, Osietr, Woża i in. Jeziór jest wiele; rozległe bagna. Klimat w ogóle zdrowy, umiarkowany, nieco ostrzejszy w części północnej niż południowej; średnia roczna temperatura wynosi w Razaniu 38 R. Pod względem geognostycznym należy gubernia do formacyi węglowej i jurajskiej. Z rzeczy kopalnych znajduje się węgiel kamienny, ruda żelazna, wapień, margiel, glina, gips, torf bardzo obficie. W lasach rośnie osika, brzoza, olsza, w wielu miejscowościach dąb, klon, lipa, leszczyna, oraz wszędzie niemal drzewa iglaste. Z roślin zbożowych sieją żyto, owies, tatarkę, pszenicę, groch, jęczmień, proso. Gleba w południowej części gubernii składa się głównie z czarnoziemu, zmieszanego miejscami z mułem, piaskiem i gliną; w północnej zaś jest piaszczystą i niekiedy gliniastą. Przemysł fabryczny, zwłaszcza w części północnej, dość ożywiony. Z pomiędzy fabryk odznaczają się fabryka zwierciadeł we wsi Kirycy pow. spaski, zajmująca około 500 robotników, i dwie fabryki szpilek w pow. prońskim. W ogóle w fabrykach, roczna produkcya których podaną jest na 8, 167, 527 rubli, pracuje 10, 527 osób; nadto w gubernii liczą 7040 rzemieślników. Pod względem administracyjnym gubernia dzieli się na 12 powiatów razański, dankowski, egoriewski, kasimowski, michajłowski, proński, ranenburski, rażski, sapożkowski, skopiński, spaski i zarajski. W gubernii znajduje się 12 miast, 35 słobód i 2024 wsi. Historycznie obszar dzisiejszej gubernii razańskiej zamieszkiwały pierwotnie ludy pochodzenia fińskiego Mordwa, Murom, Mera al. Meszczera, których ślady dotąd pozostały. W IX w. osiedli między nimi Słowianie; w X w. utworzyło się księstwo muromskorazańskie, które w 1179 r. rozpadło się na razańskie i prońskie, podbite następnie przez Wszewołoda III, w. ks. kijowskiego. Po wielu daremnych usiłowaniach Gleba Włodzimierzewicza wybicia się z pod władzy książąt kijowskich, R. po jego śmierci poddał się Ingwarowi, synowi Igora, który w 1219 r. został panem wszystkich krajów razańskich. W 1227 r. Batychan zdobył R. i wszystkich jego mieszkańców wraz z książętami w pień wyciął. Potem R. oddany był przez chana pod zarząd baskaków namiestników, aż Oleg Kraśny wyjednał sobie tytuł w. księcia, zawsze pod zwierzchnictwem chana. Taki stan trwał do 1507 r. , w którym Wasili, w. ks. moskiewski, zawezwał Iwana, ks. razańskiego, przed sąd wielkoksiążęcy, za to, że z chanem krymskim MengliGirejem zawarł przymierze, wtrącił go do więzienia i ks. razańskie przyłączył do swoich posiadłości. Za panowania książąt z domu Romanowych założono tu linią obronną przeciwko ludom koczującym; w 1719 r. utworzono prowincyą a w 1776 r. namiestnictwo razańskie. Z opisów gubernii najważniejszy Baranowicza 1860 r. ; ob. także Iłowajskiego Istorija kn. riazanskago 1859 r. . Razańskokozłow ska droga żelazna, długa 198 w. , oddaną została do użytku publicznego d. 5 września 1866 r. Przebiega w kierunku południowym, nieco ku wschodowi nachylonym, przez gub. razańską i tambowską i ma w ogóle 17 stacyi, Razantowa z których główniejsze Starożyłowo, Korablino, Rażsk, Ranenburg. W Razaniu łączy się z drogą żel. moskiewskorazańską długą 165 w. , w Rażsku z rażskowiazemską i rażskomorszańską, w Kozłowie zaś z tambowo kozłow. i kozłoworostowską. J. Krz. Razantowa, ob. Rozentowo. Razbojna, wś, pow. mohylewski, gm. Krugłe, ma 30 dm. i 170 mk. , z których 2 zajmuje się garbarstwem, 3 powroźnictwem, 4 wyrobem narzędzi rolniczych. Razbojnikowo 1. wś, pow. newelski, w 1 okr. pok. do spraw włośc, gm. Korotajewo. 2. R. , wś, tamże, gm. Trechalewo. Razbrosanna, os. włośc, pow. radomski, gm. Skaryszew, par. Odechów, odl. od Radomia 17 w. , ma 4 dm. , 17 mk. , 63 mr. Utworzona i nazwana po 1864 r. przy stosowaniu ukazu o uwłaszczeniu włościan. Razchodno, wś, pow. sieński, gm. Ulanowicze, ma 23 dm. i 114 mk. , z których 1 zajmuje się kołodziejstwem. Razchody, zaśc, pow. borysowski, w 2 okr. pol. łohojskim, gm. Hajno, par. kat. do 1865 r. Hajno, odtąd Łohojsk; miejscowość falista, dość leśna; grunta szczerkowe. A. Jel. Razderka al. Razdziorka, u Korejwy Razdzierze, wś włośc, pow. dzisieński, w 4 okr. pol. , gm. Jazno, okr. wiejski i dobra skarbowe Pawłowicze, o 18 w. od Dzisny, 4 dusze rew. Była tu st. poczt. na trakcie z Mołodeczna przez Wilejkę do Dzisny. Razdielnaja, ob. Rozdzielna. Razdolje, wś włośc, pow. wileński, w 5 okręgu pol. , gm. Ilino, okr. wiejski Słoboda, o 7 1 2 w. od gminy, 9 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Swirany. Razdor, fol. , pow. klimowicki, młyn parowy, zatrudniający 2 ludzi i dający dochodu 1200 rs. rocznie; własność Konosiewiczów. Razdory, wś, pow. wilejski, w 2 okr. pol. , gm. Wilejka, okr. wiejski Barańce, o 10 w. od gminy a 12 w. od Wilejki, ma 3 dm. , 26 mk. prawosł. w 1864 r. 5 dusz rewiz. ; należy do dóbr Teklinopol Skirmuntów. Razdyna, wś, pow. rossieński, gm. Kołtyniany, o 57 w. od Rossień. Razdzierka, al. Razderka. Razdzierze, ob. Razderka. Razień, , wś, pow. kobryński, na płd. wsch. od Łosic. Razjezża, wś, pow. radomyski, o 7 w. od Korohodu par. prawosł. , a 1 1 2 w. od Żołnierzówki, ma 220 mk. , nadzielonych 603 dz. ziemi, z której rocznie płacą 257 rs. 22 kop. wykupu. Należy do klucza czarnobylskiego hr. Chodkiewiczów. Razkazy, wś włośc. , pow. wileński, w 1 okr. pol. , gm. Rzesza, okr. wiejski Bukiszki, o 10 w. od gminy, 24 dusz rewiz. osadników w. ross. ; należy do dóbr skarb. Ginejciszki. Razki, wś, pow. oszmiański, w 1 okr. pol. , gm. Polany, okr. wiejski Bejkany, 2 dusze rewiz. ; należy do dóbr Bryndziszki Zawadzkich. Razkiczy, wś nad rz. Brożą, pow. bobrujski, w 2 okr. pol. , gm. Broża, ma 7 osad; miej scowość poleska, grunta piaszczyste, łąk ob fitość. A. Jel. Razlay w dok. z 1251 r. Woelky, Urk. B. d. Bist. Culm, str. 17, są to Wrocławki w po wiecie chełmińskim ob. Zeitsch. d. Westpr. Gesch. Ver. , XVI, 32. Kś. Fr. Razlicje al. Razlito, wś, pow. borysowski, u źródeł rzeczek Bierezanki i Lipki, prawych dopł. Derażyny Dzieraczyny, w 2 okr. pol. łohojskim, gm. Osowo, przy drodze ze wsi Nidal do Klinnik, ma 17 osad pełnonadziało wych; od północy miejscowość nizinna, lesi sta, od południa wzgórzysta; kamień narzuto wy, grunta szczerkowe. A. Jel. Razlito, ob. Razlicje. Razmowje, fol. w pobliżu rz. Omniszewki, dopł. Wilii, pow. borysowski, w 2 okr. pol. łohojskim, gm. Osowo, przy drożynie ze wsi Słoboda do wsi Łonwa; miejscowość dość ró wna, grunta lekkie. A. Jel. Razmy, wś, pow. rossieński, gm. i par. Szweksznie, o 124 w. od Rossień. Raznieńskie jezioro, ob. Raźno. Raźniów, rus. Rażniew, wś, pow. brodzki, 16 klm. na płd. zachód od Brodów, 5 klm. na płn. zach. od urz. poczt. i tel. w Zabłotcach. Na płn. leży Ruda, na wsch. Ponikowica Mała, na płd. wsch. Zabłotce, na płd. Czechy, na zach. Turze. Wś leży w dorzeczu Dniepru, za pośrednictwem Styru. Przez płn. część obszaru płynie prawe ramię Styru od wschodu z Ponikowicy na zach. ; środkiem obszaru przechodzi drugie ramię Styru, tak zwane Łahodów, od płd. wsch. z Zabłociec na płn. zach. i tworzy staw podługowaty, z którego wypłynąwszy, łączy się z prawem ramieniem. Przez zach. część wsi płynie trzecie lewe ramię Styru, od płd. z Czech na płn. i łączy się niedaleko granicy z połączonemi dwoma. Zabudowania wiejskie leżą w dolinie środkowego ramienia. Grupy domów mają nazwy Babin, Kiecki, Lipnik Łypnyk, Mandycze w Lisku, Srakuła, Wdin Wełyn. Karczmy dwie Pod Rudą i Zdybanka. Własn. więk. Władysław Gniewosz tu i w Łabaczu ma 1336 mr. ; wł. mn. 796 mr. ob. Łabacz, W r. 1880 było 90 dm. , 576 mk. w gminie, 13 dm. , 93 mk. na obsz. dwor. ; 40 rz. kat. , 557 gr. kat. , 72 izrael. ; 115 Polaków, 550 Rusinów. Par. rz. kat. w Olesku, gr. kat. w miejscu, dek. oleski, archid. lwowska; do par. należy Ruda Brodzka. We wsi jest cerkiew i od 1865 r. szkoła filialna z językiem wykład. ruskim. Gorzelnia i dwa młyny wodne. Dzisiejsza część wsi Babin by Razantowa Raznieńskie Razmy Razmowje Razlito Razlicje Razlay Razkiczy Razki Razkazy Razjez Razień Razdzierze Razdzierka Razdyna Razdory Razdor Razdolje Razdielnaja Razderka Razchody Razchodno Razbrosanna Razbojnikowo Razbojna Raźno Raźny Razodranka Razuwajka Razuwa Razunowa Razwołoże ła niegdyś wsią odrębną. Wymienia ją dokum. z 1629 r. ob. Barącz, Wolne miasto handlo we Brody, Lwów 1865, str. 11. Według A. Schneidera Encykl. do krajoznawstwa Galicyi, t. II, str. 116 została zniszczona przez Tatarów w połowie XVII w. Lu. Dz. Raźno, łotew. Raznas azars, niem. RasnaSee, jezioro w Inflantach polskich, w połud. wschod. części pow. rzeczyckiego. Długość 10 1 2 w. , szerokość 7 w. , ma 48 1 2 w. kw. powierzchni; największa głębokość wynosi od 10 do 20 sążni. Brzegi przeważnie piaszczyste, otaczają zewsząd wyżyny, po części dosyć znaczne. Ze strony wschodniej wypada rzeka Rzeżyca po łotew. Rejzieknie, w przebiegu swoim zrasza niemal cały powiat i przyjąwszy kilka pomniejszych dopływów w tymże pow. uchodzi do jeziora Łuban. Część północna jeziora R. tworzy rozległą zatokę, od wnoszącego się nad nią starożytnego dworu jez. Duksztygał zwaną. Jezioro R. zaliczają ogólnie do najbardziej rybnych, a ryba w niem i duża i smakowita. Sędacze, szczupaki, leszcze, okunie oraz słynna stynka raźnieńska Osmerus eperlanus vel spirynchus przynoszą rozmaitym właścicielom kilkaset rubli rocznej dzierżawy. U południowych wybrzeży przechodzi pasmo wzgórz, ciągnące się od gub. pskowskiej przez pow. siebieski i luceński a stanowiące dział wodny pomiędzy dopływami rzeki Wielikiej i porzeczem Dźwiny. Na wschodniopołudniowym wybrzeżu R. napotykamy najwynioślejsze ze wzgórz okolicznych, noszące nazwę Góry obłoków Wolkenberg. Góra ta, uwieńczona zwaliskami najstarszego w tym kraju zamczyska, jest niewyczerpanem źródłem do podań i powieści, które zwane są pod nazwą legend nadraźnieńskich. Podług jednej z nich przed laty cała ta okolica należała do wdowy po władcy na Wolkimborgu. Zmarła ona bez potomstwa męskiego i tylko pozostawiła trzy córy, między które cała ta kraina rozdzieloną została. W każdej z trzech posiadłości wzniósł się zamek obronny, od imienia właścicielki nazwany. Najstarsza Róża otrzymała w dziale Rositen, dziś Rzeżyca, druga Lucya Lucyn, a najmłodsza Marya Maryenhauz. Podanie to widocznie jest późniejszego pochodzenia i nie jest wytworem ludowym. Bardziej narodową legendę nadraźnieńską ogłosił ks. Józef Macilewicz w wydanej w Wilnie w 1850 r. książce łotewskiej Pawujciejszona un wyssajdi sposobi diel ziemniku Łatwiszu etc. t. t. Wiadomości i t. d. dla łotewskich wieśniaków o przebywającej w podziemiach góry wolkenburskiej zaczarowanej dziewicy oraz znajdujących się tamże skarbach, strzeżonych przez dwa wielkie psy. Baśń tę opowiadają Łotysze w okolicach bardzo wielu zamków inflanckich i kurlandzkich. Od jez. R. bierze swą nazwę obszerny dekanat rzeżyckoraźnieński, w skład którego wchodzi 11 parafij ob. art. Inflanty, t. III, str. 285. Por. art. Bilensteina w Baltische Monatschrift, t XXIX, str. 720 721. G. Manteuffel. Raźny, al. Reźny, wś, kol. i folw. , pow. węgrowski, gm. i par. Sadowne, posiada szkołę początkową ogólną, 111 dm. , 734 mk. ; kol. ma 117 mr. , wieś ma 107 osad i 1984 mr. W 1827 r. było 42 dm. , 277 mk. Wchodziła w skład dóbr Kołodziąż. Do 1748 r. istniał tu kościół parafialny. Razodranka al. Razadranka, 1. Stara, wś, pow. sokólski, w 3 okr. pol. , gm. Kamionka, o 11 w. od Sokółki. 2. R. Nowa, wś, tamże, o 10 w. od Sokółki. Razorówka, wś, pow. mścisławski, gm. Lubawicze, ma 11 dm. i 77 mk. Razsolne, jezioro w pow. homelskim, rocznie łowi się około 18 pudów płoci, okoni, szczupaków i leszczy. Raztrebki, zaśc. w południowej części po wiatu borysowskiego, w 2 okr. pol. łohojskim, w par. katol. dawniej Hajno, po 1865 r. Łohojsk. Miejscowość lekkofalista, dość le śna, grunta szczerkowe. A. Jel. Razunma, wś włośc, pow. lidzki, w 2 okr. pol. , gm. Koniawa, okr. wiejski Krzywile, 2 dusze rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Dubicze. Razumowka, wieś, pow. czehryński, ob. Erazmówka. Razunowa, folw. w pow. wilejskim, należy do dóbr Łopaczewo. Razuwa, karczma w pobliżu rzeki Berezyny, pow. borysowski, przy drodze z folw. Radziwiłowa do miasta Borysowa. Al. Jel. Razuwajka, karcz. , pow. borysowski, na gośc. z Ziembina do Zabołocia, w gminie Ziembin. Al. Jel. Razwiedowka, las sosnowy na północnowschodnim brzegu bagna Griada, w pow. lepelskim. Razwołoże, podług podania ludu niegdyś gród, stojący na miejscu dzisiejszej wsi Antonów, w pow. skwirskim, zniesiony przez najście Tatarów w połowie XVII w. R. jeszcze w 1592 r. należało do sstwa białocerkiewskiego ob. Antonów. Raże, wś, pow. szawelski, gm. Gruździe, o 30 w. od Szawel. Rażepy, wś nad rzką Dunniczem Dumką, dopł. Rowu, pow. lityński, okr. pol. , gm. i par. Meżyrów, o 36 w. od Lityna, ma 80 osad, 280 mk. , 337 dzies. ziemi włośc, 418 dzies. dworskiej, 25 dz. cerkiew. Cerkiew p. w. św. Krzyża, wzniesiona w 1795 r. , filialna do par. w Stodulcu. Gleba glinkowata. Należała do dóbr koronnych; w czasie ostatniej lustracyi Razwiedowka Razumowka Razunma Raztrebki Razsolne Razorówka Raźno Rąbież Rąb była w posiadaniu Olszewskich, którzy opła cali 477 złp. kwarty. Następnie władali nią Sakowscy, Bienkiewiczowie, obecnie Stęp kowskich. Dr. M. Rażnicze, w dokum. Raznicze wś nad Styrem, pow. łucki, na wprost mka Kołki, należała do zamku łuckiego, nadana ks. Konstantemu Ostrogskiemu wraz z 3 dworzyszczami w Rudnikach i 3 dworzyszczami w Kołkach, które tenże wydając siostrzenicę swą za Jana Duchnę, dał jej tytułem wiana. Ob. Jabłonowski, Rewizye, str. 84 i Pamiat. Kij. Arch. Kom. , t. IV, cz. 2 180. Rażsk, Riażsk mto pow. gub. razańskiej, nad rz. Ćhuptą, przy linii dr. żel. łączącej Razań z Kozłowem, z którą zbiegają się w mieście linie idące w przeciwne strony do Wiaźmy i Morszańska, ma 2931 mk. , 8 cer kwi, szkołę powiat. , miejską, fabrykę skór i potażu, targi i jarmarki. Założone w XVI w. , niegdyś warowne. St. dr. żel. razańskoko złowskiej, pomiędzy st. Podwisłowo o 13 w. a Szeremietiewo o 15 w. , odległą jest o 107 w. od Razania a 91 w. od Kozłowa. Rażski powiat ma na przestrzeni 2651 5 w. kwadr. 111326 mk. , zajmujących się rolnictwem. Powierzchnia równa i wzniesiona, gleba czarnoziem, znaczniejsze rzeki Pronia i Chupta, lasy zajmują 21 ogólnej przestrzeni. Rażskomorszańsha droga żelazna, długa 121 35 w. , otwartą została dnia 2 grudnia 1867 r. Prze chodzi w kierunku wschodniopołudniowym przez gub. razańską i tambowską. Rażskowiaziemska droga żelazna, długa 465 w. , od daną została do użytku publicznego częścio wo od 1 czerwca 1870 do 15 grudnia 1874 r. Przebiega w kierunku zachodniopółnocnym przez gubernie razańską, tulską, kałuską i smoleńską, z głównemi stacyami R, , Sko piu, Uzłowaja, Tuła, Protopopowo, Aleksin, Ka ługa, Miatlewo, łącząc się w Wiaźmie z dr. żel. moskiewskobrzeską w Tule z moskiewsko kurską. Ze st. Uzłowaja wychodzi linia do Jelca, długa 181 w. J. Krz, Rąb niem. Romb, wyb. do Załęża należące, pow. kartuski, st. p. Przodkowo; 1885 r. 34 dm. , 242 mk. Rąbaniska, leśniczówka na obszarze Wy sokiej, pow. myślenicki. Br. G. Rąbany Most Rubanyj Most, wieś, pow. humański i czehryński, ob. Most. Rąbarg, ob. Rombarg. Rąbczyn 1. niem. Rombczyn, wś i folw. nad Ołoboczką, pow. odolanowski, o 2 klm. na połud. wschód od Raszkowa urz. poczt. , st. dr. żel. w Biniewie o 5 klm. ; par. i okr. domin. Pogrzybów; R. należał w r. 1579 do Marcina Rąbczyńskiego i Wojciecha Pacynowskiego, a w r. 1618 do sukcesorów Daćboga Karnkowskiego. Folw. , zwany Starym R. , ma 3 dm. i 194 mk. katol. W Spisie gmin i okręgów nie wykazana. 2. R. , niem. Romczyn i Rombczyn, dok. Repczino, Rapoczino, Rapczino Rapcino osada wiejska, domin. i okrąg domin. , pow. wągrowiecki, o 5 klm. na płn. od Mieściska urz. poczt. ; par. Łekno, st. dr. żel. w Janowcu o 11 1 2 klm. Około r. 1390 pisali się stąd Rąbczyńscy; za czasów arcyb. Łaskiego składał się R. z ról dziedzicznych i kmiecych, z których dawano dziesięcinę snopową prob. w Łeknie; kmiecie płacili też kolędę po groszu od dymu, a zagrodnicy po 1 2 grosza. Przy schyłku XVIII w. należał R. do Jakuba Radońskiego. Rozkopano tu cmentarzysko, w którem znaleziono popielnice w rodzaju twarzowym z ornamentyką, a w nowszych czasach wyorano garnek z srebrnemi monetami, polskiemi i krzyżackiemi, z XV w. Osada ma 17 dm. , 114 mk. 60 kat. , 54 prot. . Domin. liczy 239 mk. , w 21 dm. ; obszaru ma wraz z folw. 2553 22 ha, t. j. 1539 10 roli, 313 50 łąk, 46 74 past. , 585 20 lasu, 45 96 nieuźyt. , 22 72 wody; czysty doch. grunt. 18178 mrk; gorzelnia parowa z młynem i 2 cegielnie; chow bydła i owiec. Do dóbr należy Mrowiniec, Nowa wieś i Augustowo, które z leśniczówką tworzą okręg domin. , mający 38 dm. , 654 mk. 435 katol. , 219 prot. . Rąbień, w XVI w. Rambyenie, kol. , folw. i trzy osady, pow. łódzki, gm. Rąbień, par. Kazimierz, odl. 9 w. od Łodzi, posiada kopalnię torfu, z produkcyą dochodzecą do 5000 rs. rocznie. Kol. ma 35 dm. , 386 mk. , 872 mr. włośc; folw. 3 dm. , 43 mk. , 209 mr. dwors. ; 1sza os. 33 mr. dwors. ; 2ga os. 60 mr. włośc; 3cia os. 86 mr. dwors. ; karcz. 1 dm. , 3 mr. dwors. W 1827 r. było 46 dm. , 358 mk. Według Lib. Ben. Łask II, 379 wieś dawała dziesięcinę kapitule łęczyckiej, zaś pleb. w Kazimierzu tylko kolędę po groszu z łanu. Według reg. pob. pow. łęczyckiego z r. 1576 wś R. , w par. Kazimierz, należała w części do Jakuba Stokowskiego, miała 4 1 2 łan, rzem. descruit; 18 osad. Część Jarosza Romiszewskiego miała 4 1 2 łan, 1 karczmę Pawinski, Wielkop. II, 64. R. gm. należy do s. gm. okr. IV w os. Aleksandrowo tamże i st. poczt. , ma 1806 mk. 1870 r. . Br. Ch. Rąbierz 1. al. Rąbiesz, wś i folw. , pow. radzymiński, gm. Rudzienko, par. Dobre, odl. 33 w. od Radzymina, ma 179 mk. W 1827 r. było 11 dm. , 134 mk. W 1885 r. folw. Rąbierz rozl. mr. 611 gr. or. i ogr. mr. 537, łąk mr. 56, past. mr. 6, nieuż. mr. 22; bud. mur. 5, z drzewa 9; płodozmian 11polowy. Wś R. os. 8, z gr. mr. 236; wś Nowe Rudno os. 12, z gr. m. 40. 2. R. al. Rąbież, folw. , pow. węgrowski, gm. Jaczew, par. Liw, ma 2 dm. , 19 mk, 151 mr. W 1827 r. było 3 dm. , 21 mk. 3. R. Kryski, wś, pow. płoński, gm. Naru Rąb Rąbierz Rąbinek Rąc szewo, par. Krysk, odl. o 12 w. od Płońska, posiada karczmę, 36 dm. , 252 mk. , 483 morg. 4. R. , J wś i folw. , pow. ciechanowski, gmina i par. Grudusk, odl. o 23 w. od Ciechanowa, ma 18 dm. , 128 mk. W 1876 folw. Rąbierz rozl. mr. 487 gr. or. i ogr. mr. 273, łąk mr. 30, past. mr. 33, lasu mr. 126 zarośli mr. 16, nieuż. mr. 9; bud. mur. 4, z drzewa 11. Wieś R. ma 24 os. , 76 mr. 5. R. wś i folw. , pow. ciechanowski, gm. i par. Opinogóra, odl. o 11 w. od Ciechanowa, ma 5 dm. , 75 mk. , 431 mr. obszaru. Br. Ch. Rąbież ob. Rąberz. Rąbin i. al. Rąbino Rombino, wś i folw. , pow. inowrocławski, o 2 klm. na połud. zach. od Inowrocławia par. , poczta i st. dr. żel. R. wchodził w skład sstwa inowrocławskiego już przed r. 1505 Kod. dypl. Rzyszcz. , II, 977; zabrany przez rząd pruski, wcielony został do t. zw. amtu inowrocławskiego. Wieś ma 24 dm. i 220 mk. 1 prot. . Folw. liczy 66 mk. , 5 dm. ; obszaru ma 239 34 ha, t. j. 226 93 roli, 0 78 łąk, 6 40 past. , 4 86 nieuż. , 0 37 wody; czysty doch. grunt. 5854 mrk. 2. R. al. Rombin, wś kościelna, domin. i okr. domin. , pow. i dek. kościański, o 10 klm. na płn. wschód od Krzywinia; par. w miejscu, poczta Turew, st. dr. żel. w Szremie o 12 Mm. R. znany już w r. 1316 Kod. Wielkop. 988, był gniazdem rodzinnem Rąbińskich h. Łodzia; stąd pisał się Dzierzysław w r. 1371, Sędziwój w r. 1394 i prawdopodobnie kanonik Piotr, wymieniony w Kod. dypl. Rzyszcz. między r. 14881492 t. II, 575 i 582. Około r. 1580 składał się R. z 15 3 4 łanów osiadłych, 9 zagrod. , 8 komorn. , 4 rzemieśl. i 2 wiatraków; owiec było 36. Od Rąbińskich przeszła majętność do Strzeleckich, a następnie Chłapowskich, którzy ją dotąd posiadają. Wykopaliska miejscowe znajdują się w zbiorach Pozn. Tow. Przyj. Nauk. Kościół p. w. św. Piotra i Pawła wystawić miał Piotr Bunin, jak podaje Długosz pod r. 1144; w każdym razie istniał przed r. 1391. Obecny z cegły palonej stawiany był około 1610 r. ; rycinę jego zamieścił Przyjaciel Ludu r. 1841, VIII, 129. Altaryę M. B. Rożańcowej założyła przy nim w r. 1616 i uposażyła Zofia Chrzypska, bractwo rożańcowe zaprowadzone było w r. 1665. W kościele znajdują się nagrobki Jana Rąbińskiego 1648 r. i drugiego Jana Rąbińskiego, zmarłego w podeszłym wieku, opisane przez J. Łukaszewicza Opis kośc. par. , II, 177. Nagrobek Józefa Chłapowskiego, ssty kościańskiego, stoi na cmentarzu. W skład par. wchodzą Donato wo, Jeleńczewo, Rąbin i Rąbinek. Wieś liczy 42 dm. , 346 mk. Dominium ma 16 dm. , 246 mk. ; obszaru wraz z Rąbinkiem 133618 ha, t. j. 56382 roli, 152 87 łąk, 8 79 past, , Rąc 563 46 lasu, 44 58 nieuż. i 2 66 wody; czysty dochód grunt. 11447 mrk; cegielnia; właści cielami są Chłapowscy. W skład okr. domin. wchodzą folw. Rąbinek i dom borowy RąbinPodborem. Owczarnia RąbinPiaski, pod Turwią, nie tworzy odrębnej całości. Cały okrąg liczy 365 mk. katol. w 72 dm. E. Cal. Rąbinek wś, włośc, pow. łódzki, gm. Rąbień, par. Kazimierz, ma 10 dm. , 59 mk. , 124 mr. W 1827 r. było 10 dm. , 46 mk. Rąbinek 1. al. Rombinek posiadłość w pow. inowrocławskim, o 2 klm. na zachód od Inowrocławia par. , poczta i st. dr. żel. , okr. wiejski Grodztwo Grostwo; 3 dm. , 35 mk. , ma obszaru 46 87 ha. 2. R. al. Piaski, folw. do Rąbina, pow. kościański, o 11 klm. na zachód od Szremu, par. i okr. domin. Rąbin, poczta Turew, st. dr. żel. w Szremie i Czempiniu; 7 dm. i 106 mk Rąbkowa wieś, pow. nowosądecki, par, rzym. kat. i urz. poczt. w Zbyszycach o 5 klm. . Wieś leży na lewym brzegu Dunajca, na południowych stokach Ostrej góry. To pasmo lesiste ciągnie się od góry Chełmu 793 mt. aż po ujście Łososiny do Dunajca pod Witowicami. Przez wieś płynie potok do Dunajca, na południe zaś idzie dioga gminna do gościńca słotwińskosądeckiego, z któ rym się łączy w pobliżu kościółka św. Justa. Malownicza okolica pochyla się z 477 mi w stronę połud. i wschodnią w dolinę Dunaj ca, którego koryto wznies. 252 mt. Graniczy na zach. z Bilśkiem, na wsch. z Tabaszową i Znamirowicami, na płd. z Roćmirową częścią Bilska a na płn. z Witowicami i Witkówką. Z obszaru 515 mr. przypada na własn. więk. Hipol. Raciewski 291 mr. 137 roli, 14 łąk i ogr. , 72 past. i 68lasu; własn. mniej. 224mr. 166 roli, 16 łąk i 42 past. . W 1880 r. było 42 dm. 2 na obszarze więk. pos. i 263 mk. 127 męż. i 136 kob. ; 241 rzym. kat. i 22 izrael Izraelici mieszkają na obszarze dwor skim. Mac. Rąblów, wś i folw. i R. Nowy wś włośc, pow. nowoaleksandryjski puławski, gmina Celejów, par. Wąwolnica. W 1827 r. było 26 dm. , 164 mk. R. , folw. dobr. Celejów, ma 1630 mr. obszaru, w tem 454 mr. roli i 1093 mr. lasu. Do włościan należy 427 mr. Nowy Rąblów, wś włośc. , wchodząca w skład dóbr Kazimierz, ma 17 os. , 237 mr. Według. reg. pob. pow. lubelskiego z r. 1531, wś Ramblów, w par. Wąwolnica, miała w części Mikołaja Słotwińskiego 1 1 2 łan. ; Piotr Przylog, opiekun dzieci Marcina, 1 2 łan. , Piotr Przylog 1 łan, Stan. Podgajny 1 4 łan Pawiński, Małop. , 358, 369. Rączki, w XVI w. Ranczky, Raczkow, wś, folw. i dobra nad rz Pilicą, pow. konecki, gm. Dobromierz, par. Przedbórz. Odl. od Końskich Rąbież Rączki Rąblów Rączyna Rączna Rączki 39 w. , leży nad rzeką; na wybrzeżach której znajduje się na obszarze dóbr 8 małych jezior i 6 stawów. Pokłady torfu i kamienia wapiennego. We wsi szkoła początkowa. Wieś ma 44 dm. , 281 mk. Na obszarze dworskim jest kaplica wystawiona przez Stanisława Kłosowskiego, dziedzica. Dobra Rączki składały się w 1870 roku z folwarku Rączki, Wymysłów i Poręba, nomenklatur Smuga, Grudek, Dolny; os. Pustkowie Błotne. Rozl. mr. 2619 gr. or. i ogr. mr. 653, łąk mr. 112, past. mr. 45, wody mr. 34, lasu mr. 1564, zarośli mr. 130, w osadach mr. 10, nieużytki mr. 67; bud. mur. 14, z drzewa 16; płodozmian 6 i 10polowy, las nieurządzony; są trzy młyny wodne. Wieś R. os. 37, z gr. mr. 325; wś Wymysłów os. 10, z gr. mr. 81. Na początku XVI w. R. są osadą przeważnie leśną i nadrzeczną. Chodowla pszczół liczne pasieki, rybołóstwo i pasterstwo stanowią główne gałęzie przemysłu okolic nadpilickich. Rolnictwo małą odgrywa rolę. Dziesięcina z folwarcznego obszaru w R. i z karczmy miała wartości około 1 1 2 grzywny. Z łanów kmiecych, wartości do 3 grzyw. , dawana była kanonii i prebendzie kurzelowskiej. Za dziesięcinę konopną płacono po 2 gr. z łanu Łaski, Lib. Ben. , 555, 603, 616 619. Według reg. pob. pow. chęcińskiego z r. 1508 wś Ranczki i Dobromyrz, własność Mikołaja Masłomiackiego, płaciły poboru 2 grzyw. gr. 5. W r. 1540 własność Masłomianckiego, miały 10 km. na pół łan. , 3 zagr. , 2 karczmy, płacących po 1 grzyw. Był tam dwór, folw. , łąki, lasy, 4 sadzawki i młyn. Oceniona na 350 gryw. Pawiński, Małop. , 484, 573. Jeszcze w 1765 r. wś R. obowiązaną była do danin dla starostwa przedborskiego. Należały do rodziny Karwosieckich. Za Stanisława Augusta poszukiwano tu soli, lecz bez skutków. 2. R. Mileu o, pow. ciechanowski, ob. Mileiuo, Mączki niem. Rontzken, dokum. Runtzky, Rauntzky, wś na pol. prus. Mazurach, nad rz. Nidą, pow. niborski, nad traktem z Niborku do Olsztynka, 8 klm. na półn. od Niborku. Wieś założona r. 1351 w dzień po św. Idzim. Gunter Ton Hohenstein, komtur ostródzki, na daje swemu słudze Dobrymysławowi 22 1 2 włók chełm. w ziemi saskiej przy granicy Załusek. Książę Olbracht obdarza na polece nie Achacego Czemy, wojewody malborskiego, jego sługę Jerzego Nachtrabe dobrami Rącz ki. Dan w Królewcu dnia 31 maja 1565 r. W r. 1600 mają Rączki samych mieszkańców polskich ob. Kętrz. , O ludn. . Ad. N. Rączna, wś, pow. krakowski, par. rzym. kat. i urz. pocz. w Liszkach, odl. o 3 8 klm. , na lew. brzegu Wisły, między rzeką a gościńcem z Liszek do Czernichowa. Składa się z pięciu grup chat. Ma 161 dm. , 955 mk. ; Słownik Geograficzny T. IX. Zeszyt 104. 944 rzym. kat. i 11 izrael. Dwór zwany La sem i osada Podlasem 2 dm. , 12 mk. ; Rączna 124 dm. , 734 mk. ; wólki Dzikowiec 5 dm. , 24 mk. ; Na Powieszonej 4 dm. , 18 mk. ; Podlasem 19 dm. , 119 mk. ; Zalasem 7 dm. , 60 mk. Obszar większy Antoni Jezierski wy nosi 131 mr. roli, 21 mr. łąk i ogr. , 26 mr. past. i 192 mr. lasu; pos. mn. 607 mr. roli, 187 mr. łąk i 240 mr. past. We wsi znajduje się szkoła ludowa. Wieś założył lub nabył około r. 1456 klasztor tyniecki. Wspomina ją przywilej Kazimierza Jagiellończyka z 6 października 1456, potwierdzający posiadło ści klasztorne Kod. dypl. opactwa tynieck. , wyd. Kętrzyńskiego, str. 400. Za Długosza L. B. , I, 123 należała do par. w Tyńcu jako wieś klasztorna, miała 6 i ćwierć łanów kmie cych, karczmę, 3 zagrody z rolą, pół pola zwanego Dąbrówkami i folwark klasztorny. Dąbrówki noszą w tym czasie nazwę Ką ty ibid. , III, 185. Prócz zwykłych danin i robót musieli kmiecie zwozić drzewo do klasztoru tynieckiego. W 1581 Pawiński, Małop. , 42 składała się z 31 półłanków kmie cych, 6 zagród z rolą, 2 komorników z by dłem, 1 kom. bez bydła, 4 rzemieśL; miała nadto ćwierć roli klastornej i ćwierć młynar skiej. Po zniesieniu opactwa została wcielona do funduszu religijnego a w końcu sprzedaną. Graniczy na wschód ze Ściejowicami, na płn. z Liszkami, Kaszowem i Nową Wsią, na wsch. z Zagaciem a na płd. z Wołowicami i Jezio rzanami. Muc, Rączyna, góra lesista, na granicy gm. Rączyny pow. jarosławski, Huciska pow. rzeszowski, Drohobyczki i Śliwnicy pow. przemyski, pod 40 2 wschod, dłg. a 49 53 25 płn. szer. . Od strony płn. mają tu swe źródła Łopuszka i Turzy pot. , a od płd. Ka mieniec. Las od płn. zwie się Niwą lasową. Wzniesienie 452 mt. Br. G. Rączyna, potok, powstaje na płd. zach. krańcu wsi t. n. , w pow. jarosławskim; płynie na płn. wsch. między domostwami Rączyny; zwraca się na płn. , przechodzi do Pantalowic, przepływa obszar Krzeczowic i w obrębie Rożniatowa uchodzi do Mleczki z lew. brzegu. Długość biegu 12 1 2 klm. Od Pantalowic zwie się także Pantalówką ob. . Br. G. Rączyna, wś w pagórkowatej części pow. jarosławskiego, nad Rączyną, dopływem Pantalówki a z nią Mleczki. Na południu ma duży las na wzgórzach, z których Rączyna sięga 425 mt. , na wschód podgórza 275 mt. oddzielające potok ten od pot. Rzeplina, na zach. płaskowzgórze 341 mt. , dzielące pola Rączyny od Mleczki. Domy ciągną się po brzegach potoku, koło dworu wznies. 245 mt. We wsi szkoła ludowa; par. gr. kat. w Rozborzu Okrągłym, rzym. kat. w Pantalowicach, urząd 37 poczt. w Pruchniku odl. o 7 klm. . Wieś. ma 163 dm. i 891; obszar więk. pos. 9 dm. , 93 mk 40 męż. , 53 kob. . Pod względem wyznania jest 788 rzym. kat. , 161 gr. kat. i 35 izrael. Z całego obszaru 2267 mr. wynosi obszar więk. Wład. Skrzyński 1211 mr. 405 roli, 65 łąk i ogr. . 3l pa8t. i 705 lasu; mniejszy 1056 morg. 915 roli, 119 łąk, 89 past. i 33 lasu. R. graniczy na zach. z Łopuszką Wielką, na płd. z Swiebodną, a na wschód z Rozborzcm Okrągłym i Rzcplinom a na półn. z Pantalowicami. Według Śiarczyńskiego Slow. gcogr. Galicyi, Rkp. bibl. Ossol, Nr. 1826 dziedziczyli R. Kmitowie, potom Dereźniakowie, Olszewscy, Żurowscy, Duninowie Borkowscy, a obecnie w posagu za Celiną hr. DuninBor kowską otrzymał Władysł. Skrzyński. Mac. Rączy potok, potok podtatrzański, powstaje w gm. Między czerwone, pow. nowotarski, płynie na płn. , tworzy granicę od Skrzypnego; przechodzi na obszar Maruszyny, zwraca się tutaj na płn. zach. i w obr. Starego Bystrego uchodzi do Rogoźnika Wielkiego z prawego brzegu. Długość biegu 5 klm. Br. G. Rąkcice, wś i fol. , pow. płocki, gm. Mąkolin, par. Orszymowo, odl. 28 w. od Płocka, ma 16 dm. , 200 mk. W 1875 r. folw. Rąk cice rozl. mr. 606 gr. or. i ogr. mr. 476, łąk mr. 18, past. mr. 5, lasu mr. 82, nieuż. mr. 25; bud. mur. 4, z drzewa 5; płodozmian 11polowy. Folw. ten należał dawniej do dóbr Dzierżanowa. Wś R. osad 22, z gr. mr. 168. Rąkczyn, kol. i os. nad rz. Ner, pow. łęczycki, gm. i par. Poddębice, odl. od Łęczycy 26 w. ; kol. ma 16 dm. , 134 mk. , os. 5 dm. , 3 mk. stałych. Rąpel folw. , pow. wieluński, gm. Mokrsko, par. Krzyworzeka, odl. od Wielunia 16 w. , ma 10 dm. , 71 mk. Rąty al. Ronty, niem. Ronti, wś na Kaszubach, pow. kartuski, st. poczt. Hopy, par. kat. Goręczyn, ewang. Szymbark. Wieś zawiera 9 gburstw i 2 zagr. , 285 ha 176 roli orn. , 32 łąk. W 1869 r. 21 dm. , 202 mk. ; 44 kat. , 158 ew. ; 1885 r. 23 dm. , 143 mk 43 kat. , 97 ew. , 3 innych wyznań. Osada powstała z parcelacyi folw. należącego do Czapielska; w wieczystą dzierżawę została wydana r. 1800. Szkoła ewang. od 1858 r. ma 1 naucz. i 65 dzieci. R. 1241 nadaje książe Sambor kasztelanią goręczyńską z 18 wsiami, między któremi są i Rąty Ranci, biskupowi kujawskiemu ob. P. U. B. V. Perlbach, str. 63. W dok. z roku 1291 zowie się ta wieś Tranthe tamże, str. 427. Od roku 1311 należały Rąty do wójtostwa tczewskiego i miały prawo polskie ob. Zeitschr. d. Westpreuss. Gesch. Yer. , YI, 133. Według wizytacyi Szaniawskiego z r. 1710 R. winny dawać meszne Rdu 8 kor. żyta i tyleż owsa, ale od lat 15 płacą tylko połowę str. 18. Kś. Fr. Rchowo, ob. Orchoivo, Rdeń Rdyń, ob. Irdyń. Rdeńskietrzesawiska, ob. Irdyń. Rdiiłtów 1. al. Rdutów właściwie Rudultowo, w. XV w. Rudulthowo, wś i kol. nad rzką Rgilewką dopł. Warty, pow. kutnowski, gm. i parafia Rdułtów, posiada kościół parafialny murowany, szkołę początkową, urząd gminny, 32 dm. , 271 mk. , 796 mr. Ludność zamożna, gleba żyzna, przcważnie pszenna. R, Podnckoivmj, osada, ma 2 dm. , 12 mk. , 113 mr. ; R. , folw. donacyi rząd. Kłodawa, ma 4 dm. , 44 mk. i 362 mr. obszaru ob. Kłodawa, R. wraz z wsią Koczowy, należał do dóbr arcyb. gnieźnieńskich i posiadał kościół paraf. przynajmniej od XIV w. Arcyb. Gruszczyński 1464 73 nadał probostwo R. , za zezwoleniem króla i Rzymu, klasztorowi kanon. lateraneńskich w Kłodawie, przez przyjaźń dla Sędziwoja z Czechla, prob. kłodawskiego. Odtąd aż do kasacyi tego zgromadzenia zarządzało ono parafią. Według wizyt z 1785 r. prob. był ks. Franciszek Hercyk, kan. regularny, a kościół chylił się do upadku. W 1800 r. Tomasz Byszewski, dziedzic Bomyczyn, wystawił nowy, murowany, o trzech ołtarzach. W wielkim ołtarzu obraz przedstawiający N, P. Maryą ma datę 1621 r. , odznacza się wartością artystyczną. W 1871 2 r. odnowiono z gruntu zrujnowany kościół. Wieś R. dawała w XVI w. proboszczowi swemu tylko meszne po korcu żyta i pół grosza z łanu a dziesięciny na stół arcybiskupi. Łany wójtowskie dawały pleb. dziesięcinę. Pleban miał swe dwa łany roli z łąkami odpowiedniemi Łaski, Lib. Ben. , II, 459, 460. Według reg. pob. pow. łęczyckiego z r. 1576, było 16 łan. , 3 zagr. , 2 karczmy, 2 szynk. , 3 zagr. po 4 grosze, 3 łany wójtow. , 2 łany czynszowe, 18 osad Pawiński, Wielkp. , II, 52. R. gm. należy do s. gm. okr. II w Krośniewicach, st. poczt. w Kłodawie. Gmina ma 12, 238 mr. obszaru, w tem 3100 mr. włościańskich. Lasy zajmują 869 mr. , łąki 90 mr. , resztę stanowią ziemie orne, z glebą przeważnie żytnią a w części pszenną. Na obszarze gminy jest 318 dm. i 3635 mk, 12 wsi, 11 folw. , 2 kol. i 2 osady. 2. R. , w XVI w. Radolthmo, wieś i dobra, pow. kutnowski, gm. Mikstal, par. Imielno, odl. 13 w. od Kutna; ma 11 dm. , 97 mk. W 1827 r. było 8 dm. , 62 mk. Dobra Rdułtów, w r. 1886 połączone z dobrami Imielno, składają się z folw. R. i Imielno; rozl. mr. 1145 folw. R. gr. or. i ogor mr. 162, łąk mr. 30, past. mr. 38, lasu mr. 107, nieuż. mr. 14, razom mr. 351; bud. mur. 3, z drzewa 3; płodozmian 6polowy; folw. Imielno gr. or. i ogr. mr. 670, łąk mr. 71, past, mr. 2, lasu mr. 15, nieuż. mr. 36, razem Rączy potok Rączy potok Rąkcice Rąkczyn Rąpel Rąty Rdu Rchowo Rdeń Rdeńskie Rdzawe Rdz Rdułtowice Rdzawka Rdząca mr. 794; bud. mur. 12, drzewa 7; płodozmian i 4 i 11polowy5 las urządzony, wiatrak. Wieś R. os. 10, z gr. mr. 72; wś Imielno os. 19, mr. 178. Pierwotnie należał do par. Grocho wo, ale po utworzeniu w XVI w. kaplicy filialnej w Imielnie, zamienionionej w 1698 r. I na oddzielną parafię, R. pozostał w parafii Imielno. Br, Ch. Rdultowiece wś i folw. , pow. noworadomski, gm. Przerąb, par. Gorzkowice, odl. 20 w. od Radomska; wieś ma 12 dm. , 109 mk. , folw. 2 dm. , 44 mk. W 1878 r. folw. Rdułtowice rozl. mr. 275 gr. or. i ogr. mr. 191, łąk mr. 73, past. mr. 1, nieuż. mr. 10; bud. z drzewa 8; płodozmian 9polowy, pokłady torfu. Folw. R. wchodzü w skład dóbr Krzemieniewice. Wieś R. osad 14, z gr. mr. 127. Rdzawa, wś, pow. bocheński, par. rz. kat. w Trzcianie, leży w okolicy podgórskiej, 406 mt. wznies. , u źródłowisk pot. Przcyni dopł. Tar nawy a z nią Stradomki. Przez wieś prowa dzi droga gminna z Rzegociny 7 5 klm. do Tarnawy. Graniczy na północ z Kierlikówką, na zacóh z Tarnawą, na wschód z Rzegociną, na południe z Bełdnem i Rybiem Starem. Ze wszystkich stron otaczają tą osadę lasy. Liczy ona 55 dm. i 289 mk. rz. kat. Pos. więk. K. Wesołowskiego ma 163 mr. roli, 4 mr. łąk, 10 mr. pastw. i 105 mr. lasu; pos. mn. 213 mr. roli, 51 mr. łąk, 34 mr. pastw. i 67 mr. lasu. Wieś została założona prawdopodobnie w XIII w. , mamy bowiem dokument Bolesława Wstydliwego z 9 maja 1262 Kod. kat. krak. wyd. Piekosińskiego, I, 86 nadający Dzierżykrajowi z Niegowicz i jego bratu Wiskonowi, kan. krak. , las w oko licach Bochni rdzawe. Za Długosza pisał się stąd Jan Rdzawski. Wieś miała L. B. , II, 178 7 łanów kmiecych, karczmy i zagrody; dziesięciny od kmieci miały wartość 4 grzy wien a z łanów szlacheckich 2 grzywny. W 1581 była własnością Marcina Rdzawskiego, a miała 3 łany kmiece, 7 zagród z rolą, 6 ko morników z bydłem, 6 kom. bez bydła i 1 rze mieślnika. Mac, Rdzawe 1. al. Rdziawe, wś na pol. prus. Mazurach, pow. margrabowski, blisko granicy powiatu gołdapskiego, st. pocz. i tel. Grabowo. Ks. Olbracht nadaje r. 1560 Kasprowi Nostyczowi 60 włók boru w powiecie straduńskim, położonych obok 50 włók, które Nostycz kupił. Granica 60 włók zaczyna się od miejsca, gdzie powiaty straduński i węgoborski się stykają, idzie potem do włości Grzegorza z Domaszewa, który był sołtysem wsi pod wysoką górą, do jeziora rdzawskiego Riedzewo do wielkiego kamienia, do włości Grzegorza, sołtysa, i do wsi Wężowo. Na tem terytoryum powstały Rdzawe i Golubie. R. 1589 sprzedaje Fryderyk Nostycz, dziedzic na Lampertsdorficj radca JXMci, Stań, kowi, sołtysowi z Szczybał, Nikołajowi Golubiowi i Szymonowi Gucowi 16 włók, włókę po 50 kop. czyli 100 złot. pol. na prawie chełm. , t. j. Rdzawe ob. Kętrz. , O ludn. . 2. R, , dobra ryc, tamże. Obszar 101 ha. Ad. N, Rdzawka, potok, powstaje w obr. gm. Rdzawki, w pow. nowotarskim, na płn. zach. stokach Gorców. Płynie na płn. zach. dolinką wzgórzystą, opłukując wschodnie stopy góry Piątkowej 715 mt. ; uchodzi do Poniczanki z lew. brz. , na płn. wschod. granicy Rdzawki z Ponicami. Długość biegu 4 1 2 klm. Przyj muje liczne małe strugi Br, G. Rdzawka, wś nad potokiem t. n. , pow. nowotarski, dawniej myślenicki, odl. 10 1 2 klm. na płn. od Nowegotargu, przy gościńcu myślenicko nowotarskim. Graniczy od płn. z Rabką i Habówką, od zach. z Rokicinami i Sieniawą, od płd. z Klikuszową i Obidową, a od wsch. z Ponicami. Obszar wsi legł na płn. zach. stoku Gorców i opada nagle ku płn. Na płd. bowiem granicy wzbił się do 907 mt. i 840 mt. , a na płn. , granicy, tuż przy ujściu Rdzawki do Poniczanki, 536 mt. W zach. części góra Piątkowa ma 715 mt. Więk. posiadł, ma 2 mr. , a mniejsza gr. or. 1462, łąk i ogr. 46, pastw. 232, a lasu 336 mr. W 1869 r. było 123 dm. , 765 mk. ; w r. 1880 136 dm. , 816 mk. rz. kat. 807, żyd. 9. Par. łac. i urz. p. w Rabce. W r. 1869 właścicielem większej posiadłości był Julian Zubrzycki. Br. G Rdzawki, grupa zabudowań wiejskich w obr. gm. Roździela, pow. bocheński. Br, G. Rdząca al. Rzedziąca, Radząca, Rdęca, Radencüj dok. z 1303 r. Radancza, rzeczka, powstaje w Borzęciczkach, o 8 klm. na wschód od Pogorzeli, w pow. krotoszyńskim; płynie od północy ku południowi; oblewa Kaczą Górkę, Bułaków, Malej ów, Wziąchów, Poradów, Targoszyce, Maryanów, Wilanowo, Wyganów i Fijałów; łączy się pod Kobylinem z Ochą, z którą wpada do Orli, Z lew. brzegu przyj muje strugę b. n. pod Malejowem i drugą w pobliżu Kromolic. Długość biegu około 16 klm. E. Cal Rdziostów, wś w pow. nowosądeckim, na lew. brzegu Dunajca, tworzy wspólną całość tabularną z Chełmcem, paraf. rz. kat. w Nowym Sączu. Leży przy gościńcu z Nowego Sącza 3 7 klm. do Marcinkowic. Obszar przecina tor kolei państwowej Nowy SączŻy wiec. Od płd. ma lasy na wzgórzach Chełmiec, zwane Szczabem, na płn. graniczy z Marcinkowicami a na zachód z lasem i Klęczanami. Wraz z os. Drzykową, pod lasem ku zachodowi 9 dm. , 59 mk. , liczy 51 dm. , 326 mk. Z tej liczby na obszarze więk, pos. spadk. Teod. Wittiga 4 dm. 28 mk. Pod względem wyznania jest 242 rz. kat. , 18 ewangielików Rdzawa Rdzów Rdzów Rdzowska Wólka Rdzuchów Rebeki Reatisehken Reberce Rebki i 7 izraelitów. Osada założona w końcu XIII stulecia, zwie się w dokumentach dawniej szych Srostów, u Długosza Vrzostów L. B. , III, 344 i Zwrosztow ibid. , I, 562. Wspo mina już tę wieś akt Gryflny, wdowy po Le szku Czarnym, pani ziemi sądeckiej, dany w Sączu 21 grudnia 1293 Wacławowi synowi Rincona Kod. Małop. , wyd. Piekosióskiego, II, 193. Królowa nadaje tutejsze sołtystwo Wacławowi, który za zgodą ksieni klasztoru klarysek miał założyć w lesie wieś na prawie niemieckim, jakie mają Barcice. Osadnicy bę dą mieć 15 lat wolności, poczem będą takie daniny płacić jak mieszkańcy Barcic. Sołtys otrzymał karczmę, łan lasu na wieczność i łan pola na czas, jak długo będzie sołtysem, po czem z niego ma zakonnicom płacić czynsze. W dok. danym w Starym Sączu 30 kwietnia 1316 mamy rozgraniczenie Rdziostowa, Cheł mca i Chomianic ibid. , 232. Dwie pierwsze wsi należały do klasztoru klarysek, trzecia do Marcina z Brzezia. Za Długosza należała wś do paraf, w Podegrodziu; miała 6 szerokich i długich niemieckich łanów kmiecych, równych 12 innym. Każdy kmieć płacił klasztorowi 8 Szkotów czynszu, dawał koguta, dwa sery i 20 jaj. Za osep dawali miarę pszenicy, dwie miary owsa i 4 grochu; robili powabę a dzie sięcin prebendzie chochorowskiej w Nowym Sączu dawali 17 do 20 grzywien. Według in nej wersyi L. B. , I, 562 należała wieś już wtenczas do parafii w Nowym Sączu i miała 3 łany kmiece i młyn. Mac, Rdzów, w XVI w. Rzow, wś, pow. radomski, gm. i par. Potworów, odl. od Radomia 35 w. , ma 29 dm. , 363 mk. , 600 mr. ziemi dwors. , 709 mr. włośc. W 1827 r. było 24 dm. , 225 mk. Dobra Rdzów składały się w 1880 r. z fol. R. i Wólka Rogalińska, rozl. mr. 1035 gr. or. i ogr. mr. 476, łąk mr. 143, pastw. mr. 86, lasu mr. 136, zarośli mr. 96, nieuż. mr. 98. Wś R. os. 32, z gr. mr. 712. Lib. Ben. Łask. I, 684 podaje, iż wieś Rczanicz, którą wydawcy objaśniają jako Rdzów, dawała dziesięciny wartości do 12 grzyw. z łanów kmiecych pleb. we Wrzosie a za dziesięcinę konopną po 2 gr. z łanu. Należała do paraf. Potworów. W spisie par. Potworów wspo mniana pod nazwą Rzow. W 1569 r. Rdzów, w par. Potworów, własność Wojciecha Rokickiego, miał 7 1 2 łan. , 4 komor. Pawiński, Małop. , 313. Rdzowska Wólka, ob. Rogalińska Wólka. Rdzuchów wś i fol. nad rzką Wiązownicą, pow. opoczyński, gm. Rusinów, paraf. Klwów, odl. od Opoczna 28 w. , ma 37 dm. , 420 mk. W 1827 r. było 25 dm. , 148 mk. W 1878 r. fol. Rdzuchów rozl. mr. 988 gr. or. i ogr. mr. 420, łąk mr. 169, pastw. mr. 111, lasu mr. 256, nieuż. mr. 32; bud. mur. 5, z drzewa 21; las nieurządzony. Wś R. os. 18 z gr. mr. 493. Reatisehken 1. wś i dobra, pow. nizinny, st. p. Joneiten. 2. R. , dobra ryc, tamże, należące do hrabstwa Rautenberg, własn. hr. Keyserlinga. Obszaru 154 ha; st. p. i tel. Lappienen. Rebedąjłówka, Rehedełówka wś nad ru czajem Ławrusychą, pow. czehryński, pomię dzy mkami Żabotynem i Kamianką, w 2 okr. pol. , o 49 w. od Czehrynia, w glebie czarnoziemnej, ma 678 mk. , w tej liczbie 20 katol. W 1808 r. było tu 51 osad i 506 mk. Cer kiew p. w. N. M. P. , drewniana, wzniesiona w 1796 r. na miejsce dawniejszej. Była tu kaplica katol. par. Śmiła. We wsi znujduje się gorzelnia, założona w 1830 r. Dawniej własność Dawydowa, następnie Cichockich, od których przeszła do Trypolskich, którzy wraz z sąsiednią Rewówką mają do 5800 dzies, ziemi. J. Krz. b, ob. Rehedajłówka. Rebeki, Rabieki. Rebel, dobra na pol. prus. Mazurach, pow. lecki, st. pocz. Dunajki. Rebelow niem. , dobra ryc. w Pomeranii, pow. nakielski, st. pocz. Wegezin. Rebeniszki, wś, pow. rzeżycki, w 3 okr. pok. do spraw włośc. , gm. Salujony, w 1863 r. wraz ze wsią Kościukowe 136 dusz rewiz. Reberce 1. os. leś. w Leszczowie Dolnej, pow. dobromilski. 2. R. , grupa domów w Leszczowie Górnej, pow. dobromilski. Rebiatki, wś, pow. czorykowski, gm. Bielica, ma 41 dm. i 241 mk. Rebin al. Rzewoń dok. z 1403 Reban, 1415 Rebyn, dok. łac. z 1328 Rewan, fol. zagi niony, w powiecie toruńskim, w pobliżu Młyńca. W 1328 r. nadaje go w. m. Werner v. Orselen benedyktynkom w Toruniu ob. Woelky Urk. B. d. Bist. Culm. , str. 159. Z r. 1403 jest wiadomość, że mieszkańcy tutejsi jako i z Kamionek, Nowegodworu, Zelgna Segelin byli zobowiązani zboże wozic do młyna klasztornego nad rz. Łąką. Księga czynszów z r. 1589 pisze Rebin albo Rzewoń, pusta majętność, którą trzymają gbury z Młyńca. Uczciwy Jan Strobant, burmistrz, przywiódł ją na czynsz 8 gr. Później R. zni ka ob. Klasztory żeńskie p. Fankidejskiego, str. 168. Kś Fr, Rebki, leśniczówka i tartak koło Majdanu, na obszarze Lelechówka, pow. gródecki. Reblewo, wś, pow. newelski, w 3 okr. pok. do spraw włośc, gm. pieszczańska, w 1863 r. 86 dusz rewiz. Rebin niem. , dobra ryc. w Pomeranii, pow. Sławiński, st. pocz. Zitzewitz, Rebrowacz, stok lesisty szczytu górskiego Ryza, na obszarze Mikuliczyna, w pow nadworniańskim; ob. Gfrzebień Rebrowacz Rebin Reblewo Rebryszcze Reckow Recknitz Reckendorf Reckeitschen Recice Rechy Rechtów Rechln Rechenberg Rechcino Rechawkak Recetis Recens mare Rebuszówka Rebryszcze Rebryszcze al. Rabryszeze zaśc. w płn. czę ści pow. mińskiego, w gm. ostrożyckohoro deckiej; miejscowość nieco falista, dość leśna, grunta szczerkowogliniaste. A. Jel. Rebuszówka, rzeczka w pow. kowelskim, pomiędzy Wołoszkami a Lubitowem. Recens mare dok. z 1295, ob. Zatoka świeża, Recetis szczyt w Karpatach bukowińskich, na granicy Fundula Mołdawskiego i Sadowy, w pow. kimpoluńskim, pod 43 5 wsch. dłg. g. F. , a 47 33 46 płn. sz. g. , na lew. brzegu pot. Tymonu, a na płn. od doliny rz. Mołdawy. Od grzbietu, w którym R. się wznosi, odrywa się na wsch. dział górski Mińczoła al. Munczyla. Wznies. 1236 mt. npm. szt. gen. . Rechawkak, wś, która wchodziła w skład ststwa drohickiego, ob. Drohiczyn t. II, 150. Rechcino, niem. Rexin, dobra ryc. w Po meranii, pow. słupski, st. pocz. Stójcino, kol. Potęgowo, 851 ha roli orn. i ogr. , 24 łąk, 41 pastw. , 150 lasu, razem 1066 ha; czysty do chód 8125 mrk, gorzelnia parowa. W 1284 r. nadaje Mestwin dobra Bezino, t. j. Rechcino i spustoszało Kodutow Bożej owi, syno wi Wetkona, na prawie dziedzicznem. Volumus etiam, ut nostri praedicti Bozei una cum filio in praedictis hereditatibus dominentur. Si autem virginem ducere voluerit, tunc ad praedictas hereditates ipsa nullum habebit respectum. Świadkami są Suncza, kasztelan słupski, Andrzej, kasztelan de danczk gdań ski, Unisław i Wawrzyniec, podkomorzowie. Dan w Sławnie ob. Gesch. d. L. Lauenburg u. Buetow von Cramer, II, 222 i Odpisy Dregera w Peplinie, 72 str. . Ks. Fr. Rechenberg, wś i dobra, pow. złotowskohajnowski, par. ew. Konradsdorf. Rechln Gross, jezioro w zach. południowej stronie pow. wałeckiego, wznies. 63 mt. npm. , 3 3 mili długie. Rechów, jezioro w dorzeczu Prypeci, w pow. mozyrskim ob. t. VI, 759. Rechta 1. rzeczka, lewy dopływ Gopła, w pow. mogilnickim Strzelno, bierze początek w pobliżu Strzelna; oblewa Rechtę, Rusewo, Mirosławidce, Chrosno i Sierakowo; uchodzi pod Włostowem i Siemionkami, o 10 klm. na południe od Kruszwicy. Długość biegu około 10 klm. 2. R. , dok. Rekta, jeden z licznych lewych dopływów Wisły, w pow. bydgoskim, w okolicy Trzęsacza, między Fordoniem a Świeciem Rzyszcz. , Kod. Dypl. , II, 169, pod r. 1305. Rechta Rzechta. , fol. do Suków, pow. mogilnicki Strzelno, o 5 klm. na wschódpołu dnie od Strzelna poczta, u źródeł Rechty; par. Polanowice, st. dr. żel. w Janikowie Amsee o 20 klm. ; okr. domin. Suko wy; ma 4 dm. , 42 mk. Kaplica p. w. św. . Barbary, wystawiona około 1580 r. przez dziedziców sukowskich. Regestra poborowe z XVI w. nie wykazują R. E. Cal. Rechtów pow. lubelski, gm. Piotrowice, par. Kiełczowice. Rechty rum. , pow. sierpecki, gm. Lisewo, par. Mochowo, odl. o 11 w. od Sierpca, ma 2 dm. , 20 mk. , 34 mr. Rechy, wzgórze na obszarze wsi Petranka, w pow. kałuskim. Recice al. Reszyce i Redszyc, kasz. Reszece, niem. Redschitz al. Redzitz, kol. do Udzierza należąca, pow. świecki. W 1868 r. 3 dm. , 32 mk. , 9 kat. , 23 ewang. ; 1885 r. 11 dm. , 70 mk. Recima dok. z r. li98, struga pod Skarszewami, w pow. kościerskim ob. P. U. B. V. Perlbach, str. 9. Wypływa z jez. tejże nazwy pod leśn. Kochanką i uchodzi od północy do Wierzycy. Rećka, wś nad rz. Prudok, praw. dopł. Prypeci, pow. mozyrski, w 1 okr. pol. skryhałowskim, gm. Słobodą Skryhałowska, o 9 w. od Mozyrza, ma 10 osad pełnonadziało wych; miejscowość falista, grunta szczerkowe, urodzajne. A. Jel. Reckeitschen al. Retthetschen al. Rekaitschen Gross i Klein, wś i os. , pow. wystrucki, st. pocz. Aulowoehnen. Reckeln 1. wś pow. gąbiński, st. pocz. i tel. Nemmersdorf. 2. R. , wś, pow. stołupiański, st. pocz. i tel. Stołupiany. Reckendorf niem. , ob. Brzyn. W 1885 r. 22 dm. , 40 dym. , 227 mk. , 168 ew. , 59 kat. Właśc, w 1858 r. y. Reck, od którego zapewne ta wieś przybrała nową nazwę. Reckfeldj kol. , pow. piotrkowski, gm. Ręczno, par. Bęczkowice, ma 20 dm. , 125 mk. , 240 mr. Recki 1. wś nad rz. Dzisienką, pow. dzisieński, w 4 okr. pol. , gm. Mikołajów, okr. wiejski i dobra Miedunieckich Horki, o 2 1 2 w. od gminy a 4 w. od Dzisny, ma 2 dm. , 22 mk. , w tej liczbie 18 prawosł, i 4 katol, w 1864 r. 6 dusz rewiz. . 2. b. , wś, pow. bielski gub. grodzieńskiej, w 2 okr. pol. , gm. Rajsk, o 8 w. od Bielska. Recknitz al. Raxa, rzeczka, dopływ morza Baltyckiego na Pomorzu; uchodzi po lewej stronie od ujścia Odry. Reckow 1. dobra ryc. w Pomeranii, pow. bobolicki, st. pocz. Coesternitz. 2. R. , dobra ryc. w Pomeranii, pow. kamiński, st. p. Parlowkrug. Rećkowicze, wś, pow. wilejski, w 1 okr. pol. , gm. i dobra Giecewiczow Wiazyń, okr. wiejski jałowski, o 6 w. od gminy a 15 w. od Wilejki, ma 13 dm. , 136 mk. 74 dusz rewiz. . Rećkowo, wś nad rz. Dzisienką, pow. dzisieński, w 3 okr. pol. , gm. Hermanowicze, o 31 1 2 w. od Dzisny, ma 7 dm. , 62 mk. 50 prawosł. , 9 katol. , 3 żydów. Recz Reczul Reczpol Recowo Reczni Reczewo Reczeń wlReckowszczyzna, folw. pryw. , pow. lejski, wl okr. pol, przy b. dr. pocztowej z m. Mołodeczna do gr. pow. mińskiego, o 50 w. od Wilejki, ma 1 dm. , 5 mk. .. Recowo niem. Ritzow, wś w Pomeranii, pow. słupski, st. pocz. Łebczyno. Recz dawniej Rdećz i Redecz, wś i domin. , pow. wągrowiecki Żnin, o 6 klm. na zachódpołudnie od Rogowa, nad jeziorkiem, które łączy się z jeziorem Rogowskiem; par. Kołdrąb, poczta i st. dr. żel. w Łopiennie o 7 klm. Około r. 1523 składał się R. z dwóch folw. szlacheckich i łanów kmiecych; od łanów dziedzicznych składano dziesięcinę snopową proboszczom kołdrąbskim; kmiecie płacili po groszu od łanu, a zagrodnicy po korcu owsa. W r. 1580 należał R. częściowo do Redeckich i Zaleskich; około 1618 r. sie dzieli na R. Jan Redecki, Wawrzyniec Siernicki i Wojciech Zaleski; później zlały się te trzy części w jedną całość. Przy schyłku ze szłego wieku był dziedzicem Franciszek Chmielewski, później jeden z Iłowieckich, na stępnie Feliks Matecki, a w końcu Seweryn Mielecki. W 1884 r. nabył na subhastacyi Niemiec. Wieś ma 6 dm. i 55 mk. katol. Do minium liczyło w 1871 r. 202 mk. 1 prot. w 11 dm. ; obszaru ma 461 61 ha, t. j. 376 03 roli, 54 47 łąk, 7 66 pastw. , 8 13 nieuż. i 15 32 wody; cz. doch. gr. 5080 mrk; cegielnia; chów bydła holenderskiego. E. CalMeczany, domek strażnika kolej o w. , pow. trocki, w 2 okr. pol. , 36 w. od Trok, 1 dm. , 4 mk. kat. Reczeń, wś niegdyś ks. Radziwiłłów, w za chodniej części pow. bobrujskiego, w 3 okr. pol. hłuskim, gm. Zabołocie, przy drodze ze wsi Obczyna do wsi Zakolna, ma 52 osad peł nonadziałowych; grunta lekkie, miejscowość dzika, mało ludna. A. Jel. Reczewo, fol, pow. płocki, gm. Lelice, par. Bonisław, odl. o 25 w. od Płocka, ma 1 dm. , 18 mk. , 419 mr. Wchodzi w skład dóbr Lelice. Beczki, fol. , pow. siedlecki, gm. Skupie, par. Mokobody, ma 1 dm. , 14 mk. , 156 mr. Ób. Mokobod. Beczki 1. wś włośc, pow. lidzki, w 2 okr. pol. , o 41 w. od Lidy, 6 dm. , 80 mk. 2. R. , wś w zach. płn. części pow. borysowskiego, w 3 okr. pol. dokszyckim, gm. Milcz, przy drodze ze wsi Milcz do Zamosza, ma 5 osad; miejscowość mocno falista, grunta szczerkowe. 3. R. , wś i fol. nad rzką Husaczok, dopływem Usy berezyńskiej, pow. ihumeński, w 3 okr. pol. berezyńskim, gm. Jakszyce, przy gościńcu poczt, z Ihumenia do Jakszyc; wś ma 15 osad pełnonadziałowych. R. do 1863 r. były własnością Swiętorzeckich i należały do domin. Bohuszewicze. Gdy dobra te zasekwestrowano, folwarki rozdano urzędnikom, a R. wziął Iwan Baszkirów. W 1822 nabyła R. Eugenia Ostororożyna, z domu Popów, teraz ma być rozparcelowany pomię dzy włościan. Ma on około 33 włók; grunta lekkie, urodzajne, łąk wielka obfitość. 4. R, zaśc, pow. miński, w gm. Stanków, par. kat. Kojdanów, ma 3 osady; dziedzictwo Czap skich; należy do domin. Stańków. 5. R, , wś, w płn. zach. części pow. pińskiego, w 4 okr. pol. i gm. Telechany, ma 17 os. ; grunta nizin ne, piaszczyste, miejscowość dzika, odludna; lud w stanie pierwotnym. A. Jel. Beczki, karczma przy Jaroszowicach, pow. wadowicki, na obszarze Golenia Dolnego. Reczko al. Rek, Redzkie, jezioro w pow. wejborowskim; ob. Gorzychie jezioro. O jezioro to toczyły się długie spory między Gdań szczanami, jako tenutaryuszami ststwa puc kiego, i dziedzicami Bolszewa. Dopiero r. 1531 został ten proces na korzyść Gdańska roz strzygnięty. Kś. Fr. Beczków 1. w 1577 r. Raczków, wś i fol. , pow. konecki, gm. i par. Skotniki, odl. od Końskich 30 w. , ma 23 dm. , 199 mk. , 222 mr. dwor. , 401 mr. włośc W 1827 r. 10 dm. , 80 mk. Lib. Ben Łaskiego I, 620 w opisie par. Skórko wice podaje wieś Raczków w liczbie składających parafią. Według reg. pob. pow. opoczyńskiego z r. 1577 wś Raczków, w par. Skotniki, własność Stanisława Dobrzykowskiego, miała 41 2 łan. Pawiń. , Małop. , 295. 2. R. , pow. olkuski, gm. i par. Bolesław. Reczni, wś na praw. brzegu rz. Berezyny, pow. borysowski, w 3 okr. pol. dokszyckim, gm. Tumiłowicze, ma 15 osad pełnonadziało wych; grunta lekkie, łąk dostatek; miejsco wość dość leśna. A. Jel. Reczpol al. Rzeczpol, rus. Reczpil, wś, pow. przemyski, 14 klm. na zach. od Przemyśla, 3 klm. na płd. wsch. od urz. poczt. w Krzyw czy nad Sanem. Na płn. leży Wola Krzywiecka, na wsch. Korytniki i Krasice, na płd. Chołowice, na płd. zach. płynie San od płn. zach. na płd. wsch. i tworzy na małej przestrzeni granicę połud. Środkiem obszaru płynie od płn. zach. dopływ Sanu, zasilony od lew. brze gu licznemi strugami. W dolinie tego potoku leżą zabudowania wiejskie. Płn. część wsi prze biega gościniec przemyskodubiecki wznies. 365 mt. . Własn. więk. probostwa łacińsk. w Krasiczynie ma roli or. 246, łąk i ogr. 30, past. 33, lasu 244 mr. ; wł. mn. roli or. 394, łąk i ogr. 49, past. 53, lasu 48 mr. W r. 1880 było 89 dm. , 558 mk. w gminie, 1 dm. , 22 mk. na obsz. dwor. ; 293 obrz. rz. kat. , 264 gr. kat. , 23 izrael; 326 Polaków, 254 Rusinów. Par. rz. kat. i gr. kat. w Krzywczy nad Sa nem. We wsi jest cerkiew. Lu. DzReczul al. Reczule, wś i fol. , pow. skiernie Reckowszczyzna Reda Reczuny gm. Głuchów, par. Janisławice, ma 110 mk. , 296 mr. dwor. , 221 mr. włośc. W 1827 r. było 11 dm. , 71 mk. W XVI w. dziesięcinę daje wieś pleb. w Godzanowie a właściwemu pleb. w Janisławicach tylko kolędę po groszu Łaski, Lib. Ben. , II, 285, 331. Br. Ch. Reczuey, jezioro w pow. oszmiańskim ob. t. VII, 753. Reczyca 1. odnoga Dniepru w pow. rze czyckim, w obrębie gm. Jołcza, naprzeciwko słobody Komaryn. W tem miejscu Dniepr dzieląc się na wiele gałęzi, tworzy wyspy; z drugiej strony, już w gub. czernihowskiej, leży wieś Mniewo. 2. R. , wazka odnoga Prypeci, w pow. mozyrskim, naprzeciwko wsi Siemihościczy, gm. Chorsk; kończy się licznem rozgałęzieniem koryt. A. Jel. Reczyca 1. wś i dobra nad Hory niem, pow. piński, w 3 okr. pol. płotnickim, gm. Stolin, przy linii dr. żel. przeprowadzonej w 1885 r. z Łunińca de Rowna, przy dawnym gościńcu z Wysocka do Stolina, ma 26 osad pełnona działowych; miejscowość bogata w dary na tury, lecz małoludna. Włościanie zajęci rol nictwem, rybołówstwem i flisactwem. Dobra, dość dawna własność Wirionów, 213 włók. 2. R. , 5 ob. Rzeczyca. A. Jel. Reczyca 1. dobra, pow. rówieński, były własnością Ksawerego Jodki. 2. R. , wś nad rz. Kostarówką al. Turyą, dopł. Prypeci, pow. radomyski, na pograniczu gub. mińskiej, o 129 w. od Radomyśla, o 3 w. poniżej sioła Tołsty Les parafia prawosł. , ma 268 mk. , nadzie lonych 885 dz. ziemi, z której płacą rocznie 191 rs. 2 kop. wykupu. Należy do Jakuba i Michała Pawszów 11 dz. roli i 47 nieużyt. , Krzyżanowskich 117 roli, 103 lasu, 69 nie użyt. , Żytkowa 272 roli, 175 lasu i 36 nie użyt. i Zajkowskich 116 roli, 17 lasu i 23 I nieużyt. . J. Krz, Reczyce al. Rzeczyce, wś, pow. łowicki, gm. Łyszkowice, par. Domaniewice, odl. 16 w. od Łowicza, leży przy drodze z Łyszkowic do Chruślina, ma 65 dm. , 444 mk. 1879 r. . W 1810 r. było 236 mk. Wś ma 61 osad i 1834 mr. w tem 184 mr. nieuż. . Dwa stawy Osowski i Szafarka należą do dóbr księstwa łowickiego. W 1827 r. cesarsz Aleksander I włączył R. do dóbr ks. łowickiego. W XVI w. wieś płaci dziesięcinę na stół arcybiskupi, a plebanowi w Domaniewicach tylko kolędę po groszu z łanu Łaski, Lib. Ben. , II, 345. Reczyce ob. Redczyce, pow. szubiński. Rzezyczany, ob. Rzeczyczany. Reczyczów, futor, pow. owrucki, na płn. od rz. Hrezli. Reczyn i Ręczyn, niem. Retschin ob. Rzeczyn, pow. czarnkowski. Reczyno, wś i fol. , pow. płocki, gm. Mąkolin, par. Bodzanów, odl. o 24 w, od Płocka, ma 38 dm. , 269 mk. , 986 mr. Fol. R. wchodzi w skład majoratu rząd. Mąkolin. Reczyszcze 1. prawa odnoga Prypeci, w pow. mozyrskim, naprzeciwko wsi Dreszewicz, w obrębie gm. Laskowicze, długa na 4 w. Wpada do niej rzką Karasino, w połącze niu ze strugą Jama. 2. R. , duża zatoka roz gałęziona w kotlinie Prypeci, z lewej strony, w pow. rzeczyckim, pomiędzy mkiem Naro wią i wsią Łomot; zatoka ta łączy się z dal szym rozlewem jeziornym zwanym Łomot, bardzo jest rybna. Półkole, które zatacza, wynosi do 6 wiorst. A, Jel. Reda niem. Rheda, dok. 1245 Rada, rzeka na Kaszubach, powstaje w pow. wejherowskim, w pobliżu granicy Pomeranii, z kilku mniejszych dopływów, w rozległej dolinie, wznies, około 46 mt. npm. , między Strzebielinem, Charwatynią i dobrami Platen, po półn. stronie toru kolei pomorskiej por. Domatowo Wielkie i Gorzychie jezioro. Płynie 1 1 2 mili w kierunku północnym przez uroczą okolicę, śród wzniosłych, lesistych brzegów, mijając Jaegerhof most, Żelewo i Bielawy, tworzy potem na małej przestrzeni granicę między Zach. Prusami a Pomeranią. Okrążywszy wyżyny pod wsią Górą, zwraca się ku płd. wsch. i płynie 2 3 5 mili aż do wsi i dworca Redy. Wije się więc między Knie wem a Zamostnem, gdzie przez nią przechodzi szosa wejherowsko źelewska, mija Orle, Bolszewo, Nanic, Wejherowo, Śmiechowę i Pielesze w o, przerzyna szosę pucką i dzieli się przed wsią Redą na 3 ramiona, za wsią jednak łączą się znów te odnogi. Odtąd aż do ujścia wynosi jej bieg już tylko 1 2 5 mili. Teraz przybiera R. płn. w8chodni kierunek, mija Ciechocin i wstąpiwszy w powiat pucki, zapuszcza się w Mostowe moczary das grosse Bruecksche Bruch. Dla osuszenia i melioracyi przyległych łąk przekopano tu przeszło milę długi kanał, który aż do Polchowa płynie prawie równolegle z Redą. Pod Polchowem zaś dzieli się Reda na dwie odnogi, z których północna przybiera miano Stremming al. Stroemming. Obok niej ciągnie się kanał jeszcze na znacznej przestrzeni, aby się ostatecznie z nią połączyć. R. zaś mija teraz już tylko Brzeźno, i zwróciwszy się ku wschodowi, uchodzi pod wyb. Beką do zatoki Puckiej por. Lachswehr i Jazowe. Porzecze R. obejmuje blizko 9 mil kwadr. , jej długość bez licznych pomniejszych zakrętów wynosi 5 mil; spławną zaś jest nieomal na całej przestrzeni. Dla swego nieznacznego spadu i dla licznych serpentyn, jako i dla wzbierania wody w czasie wichrów wschodnich od morza wiejących, wystęiguje R. nieraz ze swego łożyska, zalewając przyległe pola. Pod Bolszewem przyjmuje z prawej strony Bolszewską strugę Bolschau, Reczuey Reczyca Reczyce Reczyn Reczyszcze Reda której źródło leży przy Zęblewie 176 mt. I n. p. m, , a której długość wynosi nieomal 3 mile. Pod Gościcinem łączy się z Bolszewską strugą Gościcińska Gossentiner Bach, przy chodząca z pod Wysoki. Oba strumyki płyną przez piękną okolicę, którą przerzyna kolej pomerańska, przechodząca przez Bolszewską strugę, między Zieleniszem a wejherowskolęborską szosą nawet trzy razy. Pod Wej herowem uchodzi do Redy potok Cedron, 3 5 mili długi, wypływający z lasu gniewo wskiego. Niedaleko ujścia zaś wpada do pra wej odnogi Stremming rz. Biała. Z lewej strony uchodzą do R. tylko dwa znaczniejsze dopływy jeden z pod Rybna, drugi z pod Kniewa, Młyny pędzi R. pod Kłębowem, Boii szewem, Wejherowem, w Nanicu, Pieleszewie, Redzie i Brzeźnie, hamernie zaś w Wej herowie, Nanicu i Redzie. Obfituje w ryby, zwłaszcza łososie. Pod Brzeźnem znajduje się jaz, gdzie chwytają łososie na sprzedaż. W dolnym biegu dzieli R. Pucką kępę od Oksywskiej ob. Die Kassubei und TuchlerHaide Ton Pemin, str. 64 i 65; Gesch. d. Kr. Neustadt Ton Prutz, str. 3. Co do wzmianek w dok. o R. por. Gręzowo, Mrzezin i t. VIII, str. 673. Kś Fr. Reda, niem. Rheda, wś włośc, w Kaszubach, nad rz. t. n. , pow. wejherowski, odl. 8 1 klm. na wschód od Wejherowa. Posiada kościół katol, filialny, w pruski mur budowany, szkołę 2klas. 2 naucz. , 153 dzieci, st. drogi żel. gdańskosłupskiej, agenturę poczt, i st. tel. , kilka młynów i hamernią. Gleba piaszczysta ale dosyć urodzajna. Znajdują się znaczne pokłady torfu, na wschód ciągną sie wielkie moczary Mostowe grosses Bruecksche Bruch, na zachód zaś na wyżynach rozległe lasy. Mieszkańcy trudnią się głównie rolą i hodowlą bydła. Dworzec dr. żel. , odl. 2 2 klm. na płd. od wsi. R. obejmuje lazem z dworcem 10 gburskich posiadeł i 52 zagród, razem 88 włok i 12 mr. , czyli 687 ha. W 1869 r. było 692 mk. , 629 kat. , 63 ew. , 55 dm. ; 1885 r. zaś 79 dm. , 170 dymów, 784 mk. 691 kat. , 90 ew. , 1 dysyd. i 2 żyd. . Kościół par. tak kat. jako i ew. znajduje się w Rumii o 7 klm. . Tutejszy kościół katol. p. w. św. Katarzyny, patronatu rządowego, był dawniej parafialnym. Dopiero r. 1683 został przyłączony do Rumii. Przy kościele istnieje bractwo różańcowe. W skład filii wchodzą Reda, Ciechocin wś i ol. , Rekowo z wybudowaniami, Łężyce, Zagórze, Gniewowo, Pieleszewo, Biała, Szmelca Zagórska, Zbiechowo, Reszki, Pińsk, Nowydwór, Wyspowo, Starapiła i Widlin z łąkami. Wizytacya Rozdrażewskiego z r. 1583 donosi, że tu był kościół drewniany. Proboszcz posiadał 4 włóki, ale nie całe. Włościan było 5, dawali mesznego od włóki pół korca żyta i tyleż owsa coloni enim singuli tres cum demidis laneos colunt. Oprócz tego należały do par. Rakowe, Ciechocin, Gniewowo, Zagórze, Łężyce i Pieleszewo. Proboszczem był Wawrzyniec Barański str. 12. R, 1635 odnawia Władysław IV sołtysowi Szymonowi Borsch jego przywilej, który w wojnie z Gdańskiem wraz z wsią był się spalił ob. Gesch. d. Kr. Neustadt, von Prutz, str. 206. Według lustracyi z r. 1658 był tu tylko 1 gbur i 3 puste posiadła tamże, str. 140. Ciekawe szczegóły zawiera lustracya ststwa puckiego z r. 1678 Reda wieś ma włók 20, kościół w tej wsi juris patronatus J. K. M. , kościelnych włók 4. Sołtys Szymon Berzk siedzi na 3 włók. za przywilejem; podwody gdy nakażą z zamku odprawuje, albo jak conventum było z nim, za nie dawać ma fi. 24, zubożał. Gbur w tej wsi szarwarkowy Marcin Zela siedzi na 3 włókach, po większej części zarosłych, powinność jego do folw. pieleszewskiego robić bydłem samowtór 3 dni w tydzień od św. Marcina do św. Wojciecha, a dalej po dni 4 na tydzień. Czynszu daje 4 grzywien pruskich, 6 kur albo pieniędzy za nie fl. 4 gr. 15, jaj mędel albo gr. 6za nie; przędzę wyprządz na rok łokci 24 albo jeśli zamek będzie chciał, każdy gbur za przędzę da fl. 1 gr. 15. Ten gbur ma budynki dobre, sam je opatruje. Drew na każdy rok pół pręta w lesie wyciąć, wywieść, spławić rzeką i wystawić u Beki powinien, a wtenczas 4 niedziele wolne ma od szarwarku. Osad pański ma taki wołów 4, krów 2, świni 4, jałowiąt 2, koni 4; dwa wozy bose, na każdem kole po czterech rynkach żelaznych; pług z jedną parą żelaz; cofta cofry, oska, wici i inne potrzeby do pługa cale żelazne; szli konopnych 4, uzd konopnych z wędzidłami żelaznemi 4; 1 waga żelazem okowana i wici żelazne przednie, siekiera 1, wideł gnojowych żelaznych 2, widły sianne żelazne 4, kos do traw 2, kosa do sieczki 1, lada z stalnicą 1, babka i młotek do klepania kos 1, żyta wysianego korcy 18, owsa korcy 12, jęczm. 10, jarki 3, grochu 1. Ten gbur ma 3 synów, czwartą dziewczynę, niedorosłe. Notandum taki osad gburów w starostwie całem puckiem jest, który się już pisać nie będzie, ale gdy się wspomni gbur szarwarkowy supponitur, że ma tyle. Jan Helwar, karczmarz, poddany, z żoną, ma dzieci dwoje małych, siedzi na włóce 1 za przywilejem; jego przodek miał dożywocie, bo sam karczmę budował, którą po śmierci jego zamek z gruntami odebrać może successoribus, zapłaciwszy szacunek budynków. Co zleciliśmy uczynić, ponieważ pomarli ci, którym dożywocie służyło. Większy tedy czynsz z tej karczmy iść może, ponieważ dotąd tylko 7 fl. dawano. Piwo i go Redchenhagenj Redebas Reddlschau Reddies Reddestow Redchenhagen Redemyn rzałkę pańską w tej karczmie szynkować powinno. Prokop Meyer, poddany, ma dzieci czworo niedorosłych, siedzi na gburstwie, ma włók trzy arendą, daje na rok na św. Marcin fl. 30, robi we żniwa niedziel dwie, z grabia mi tydzień, a z kosą drugi tydzień. Tomasz Stubert, wolny, trzyma gburstwo, włók 3, aren dą, daje na rok czynszu na św. Marcin fi. 30, we żniwa robi jak i inszy. Wojciech Dobk, poddany, z żoną, ma dzieci troje niedorosłych, na włókach 3, siedzi arendą, daje na rok na św. Marcin fl. 30, we żniwa robi jak i wyż szy. Jakub Orzech, poddany, kołodziej, z żoną, daje od rzemiosła na św. Marcin fl. 10, roli nie ma. Andrys Omnis, kowal, wolny, na rok daje czynszu pro die prima mai fl. 12 ob. str. 56 6a, manuskrypt w Peplinie. W wizyt. Szaniawskiego z r. 1710 czytamy, że mesznego miała R. dawać 10 kor. żyta i tyleż owsa, ale płaciła tylko 8 kor. żyta i ty leż owsa. Parafian było około 300. Kościołem zawiadował proboszcz z Rumii str. 36. Przy dworcu dr. żel. znajduje się na szczycie wy niosłej góry cmentarzysko przedhistoryczne. Przy budowie kolei natrafiono tu na liczne groby skrzynkowe, które zburzono ob. Obja śnienia do mapy archeol. Prus Zachód, przez Ossowskiego, str. 62. Ks. Fr. Redchenhagenj potok w Beskidach spiskich, lewy dopływ rz. Lubicy ob. . Redczyce al. Reczyce, dawn. Rączyce, niem. Rettschuetz, wś i domin. , pow. szubiński, o 7 1 2 klm. na północ od Żnina, przy strudze, która spływa do Gąsawki; par. i poczta w Chomętowie Hedwigshorst, st. dr. żel. w Kcyni i w Damasławku o 20 klm. R. składały się w XIII w. z łanów kmiecych i dziedzicznych. około 1618 r. należała część R. do Popowskich; w końcu zeszłego wieku byli dziedzica mi Słupeccy w jednej części a Adam Osiow ski w drugiej. Wś ma 15 dm. , 148 mk. 46 kat. , 102 prot. . Dominium, przezwane Lawrenzhof od nazwiska współczesnych właści cieli, liczy w 7 dm. 119 mk. 100 kat. , 19 prot. ; obszaru ma 513 64 ha, czyli 395 75 roli, 33 77 łąk, 71 71 lasu, 8 29 nieuż. i 4 12 wody; chow i tucz bydła. E. Cal. Redden 1. fol. , pow. welawski, st. p. i tel. Allenburg. 2. R. , wś i dobra, pow. frydlądzki, 4 klm. od st. p. i tel. Domnau. Obszaru 471 ha. Reddenau al. Rodenau, wś, pow. iławkowski, 12 klm. na zachód od Bartoszyc, dokąd prowadzi trakt bity, w okolicy górzystej, z glebą gliniastą. Ma około 500 mk. ewang. , trudniących się rolnictwem. Wś egzystowała już w r. 1326, a przed 200 laty więcej liczyła mieszkańców i odbywały się w niej jarmarki. Prawo odbywania jarmarków sprzedano za 200 tal. miastu Landsberg. St. p. w miejscu. Reiientin al. Reddenthin, wś w Pomeranii, pow. Sławno, st. p. Zitzewitz. W dok. z 1297 r. wymieniony jako świadek Virchewiez, miles in Redenthin ob. P. U. B. v. Perlbach, str. 494. Do dóbr należy folw. Medenick. Reddestow niem. , ob. Redystowo. b, wś, pow. gołdapski, st. poczt, Szittkehmen. Reddies niem. , dobra ryc. w Pomeranii, pow. miastkowski, st. p. Bamow; cegielnia. Reddlschau niem. , ob. Radoszewo. . Redebas niem. , fol. ze st. p. , w Pomeranii, pow. Franzburg. Redecz 1. Wielki, wś, kol. i fol. i 2. R. Kalny, wś i fol. , pow. włocławski, gm. Piaski, par. Lubraniec, odl. 20 w. od Włocławka. R. Wielki ma 212 mk. , młyn wodny; R. Kalny 179 mk. W 1827 r. R. Wielki miał 134 mk. ; R. Kalny 10 dm. , 123 mk. W 1887 r. dobra R. Wielki składaly się z fol. R. Wielki i R. Kalny rozl. mr. 1568 fol. R. Wielki gr. or. i ogr. mr. 844, łąk mr. 37, past. mr. 2, nieuż. mr. 22; bud. mur. 16, z drzewa 1; płodozmian 10polowy; fol. R. Kalny gr. or. i ogr. mr. 613, łąk mr. 27, nieuż. mr. 21; bud. mur. 8, z drzewa 2; płodozmian 12polowy. Wś R. Wielki os. 52, z gr. mr. 244; wś R. Kalny os. 39, z gr. mr. 151. Według reg. pob. pow. brzeskiego z r. 1557 1566 wś Redeez major, w par. Lubraniec, własność kaszt. Erazma z Kretkowa, miała 10 łan. , 2 kom. Część Lubienieckiego 12 1 2 łan. , 2 zagr. , 1 kom. W tym czasie istniały jeszcze części R. Kalni par. Lubraniec, własność Redeckiego, miała 3 1 4 łan. Część Łaskarzewa 31 4 łan; R. Krowi, własność Bernarda Łaskarza, 2 łany Pawiński, Wielkop. , II, 12. W XVII w. dobra R. były własnością Wojciecha Mora z Korytowa Korytowskiego, a w drugiej połowie XVIII w. należały do Dąbskich ob. łów, t. III, 270. 2. R. Krukowy, wś i fol. , pow. włocławski, gm. Falborz, par. Dąbie, odl. 15 w. od Włocławka; ma 110 mk. , 644 mr. dwor. , 161 mr. włośc. W 1827 r. 7 dm. , 134 mk. W 1884 r. fol. R. Krukowy rozl. mr. 683 gr. or. i ogr. mr. 557, łąk mr. 107, nieuż. mr. 19; bud. mur. 9, z drzewa 1; płodozmian 16polo wy. Wś R. Krukowy os. 32, z gr. mr. 164. W 1557 r. wś R. Kruków, w par. Dambie, własność Niemojewskiego i Dambskich, miała 41 2 łan. , 3 zagr. Pawiński, Wielkop. , II, 11. Redecz, ob. Recz, pow. wągrowiecki. Redel niem. , dobra ryc. w Pomeranii, pow. białogrodzki, st. p. w miejscu; hodowla bydła i owiec. Redemyn dok. , ob. Madomno. Reden, os. górnicza, kopalnia i pokład węglowy, w pow. będzińskim. Osada i kopalnia leżą w gm. Górniczej, par. Będzin, odl. 1 1 2 mili od Będzina, ma szkołę początkową, 182 Redel Redecz Redd Redendorf dm. , 1630 mk. , 80 mr. włośc, i 163 mr. ziemi rządowej. Stanowi właściwie część wielkiej osady górniczej, zwanej Dąbrowa. Leży w dolinie rzki Bogoryi, o pół mili od Huty Bankowej, także wchodzącej w skład Dąbrowy. Dobywanie węgla w tem miejscu rozpoczęło się już około 1786 roku. Dobywano średnio po 20, 000 korcy rocznie. Za rządów pruskich rozpoczęto prawidłową eksploatacyą i wtedy przy kopalni powstała osada, której dano nazwisko ówczesnego dyrektora górnictwa Redena. Czynną była do 1806 r. Za królestwa polskiego kopalnia ta zostawała jako własność rządowa pod administracyą zarządu górniczego. Pożary w 1860 i 1865 r. sprawiały wielkie spustoszenia i przerwały roboty. Nazwa kopalni nadaną została także najważniejszemu pokładowi węgla kamiennego w polskoszląskiem węglowem zagłębiu. Pofałdowane warstwy tego zagłębia tworzą na przestrzeni między Dąbrową a Sielcami tak zwaną nieckę a między Sielcami a Modrzejowem siodło. Z licznych warstw zagłębia pierwszorzędne znaczenie ma pokład sięgający do 18 mt. grubości. Liczne ale cieńsze i mniej dobre jakościowo pokłady, leżące powyżej tej warstwy, zwane są górnemi a niższe dolnemi, odnośnie do pokładu Reden. Północne skrzydło pokładu występuje najdalej na zachodzie w Wojkowicach Komornych i Grodźcu, ma ono tu do 7 5 mt. grubości, przy lekkiem pochyleniu południowem. Urywa się on nagle na granicy Gródźca i występuje ponownie powyżej Będzina, pomiędzy szosą grodziecką a Brzozowicami, przy grubości do 8 mt. Na wschód od Brzozowie uskok poprzeczny zwraca pokład w górę, tak że jego wychodnia występuje dopiero w Dąbrowie, w kolonii Ksawery. Część tę eksploatowała dawniej kopalnia rządowa Ksawery, a obecnie towarzystwo francuskie w kopalni Koszelew i Barbara. Grubość sięga tu do 14 mt. , pochylenie południowe pod kątem 6 do 8. Na wschodnim krańcu hut cynkowych nowy uskok przerzuca pokład na dół ku kopalni Paryż, a następnie ku kopalni Cieszkowski, gdzie grubość warstwy 18 mt. , przy upadzie 50. Ta ostatnia kopalnia po pożarze w 1873 r. zatopiona, jest dotąd bezczynną, podobnie jak i przyległa rządowa kopalnia Reden, której węgiel zaledwo w dziesiątej części wyczerpany został. Kilkakrotne pożary zatamowały dostęp do znacznej części pola kopalnianego. Nowy uskok prowadzi warstwę węglową, na głębszym poziomie ku Zagórzu, gdzie istnieje kopalnia Ignacy Kramsty. Przy średniej grubości do 15 mt. upad sięga 30. W lesie na wschód od Zagórza odkryto niedawno wychodnie tego pokładu, podniesionego tu przez uskok. Odbudowują się one obecnie w odkrywce. Ten sam pokład zasila kopalnię Kazimierz. Wychodnie Redenu nie są tu znane, lecz szybem dosięgnięto najgłęb szego poziomu tego pokładu na 240 mt. pod powierzchnią. Grubość warstwy zmienna od 6 mt. wschodni uskok do 15 mt. część za chodnia. Dalej na wschód istnieje zalana obecnie kopalnia Feliks I i we wsi Niemce Fe liks II, gdzie pokład ma do 7 mt. grubości, przy upadzie 30 mt. Jestto najdalszy znany dotąd wschodni kraniec północnego ciągu Re denu. Być może, iż pokłady w Sierczy pow. chrzanowski w Galicyi są dalszym ciągiem. Wychodnie północn. skrzydła Redenu przedstawiają układ schodowy, wy wołany przesu waniem się ciągłem ku północy, przy stopniowem obniżaniu się poziomu, z godną uwagi regularnością. Południowe skrzydło Redenu, z upadem północnym, ciągnie się od Czeladzi przez Milowice, Sosnowiec i Sielec do Dandówki. Pokład ten rozszczepia się w Sielcu na dwa, a dalej Milowice i Czeladź na trzy oddzielne warstwy, odległe od siebie 15 do 50 mt. Upad północny wynosi w Sielcu 30 do 45. Istnieją tu kopalnie Ludwigshoffnung i Fanny. W Milowicaoh kopalnia Wiktor wy robiła już pierwszy pokład a drugi zostaje w odbudowie. W Czeladzi istnieją dwie ko palnie Saturn ks. Hohenlohe i Ernest Mi chał Societe anonyme. Pierwszy pokład ma grubości 4 mt. , drugi 7 mt. , trzeci przeszło 8 mt. Ostatnie skrzydło Redenu z upadem po łudniowym zajmuje niewielką stosunkowo przestrzeń pomiędzy Modrzejowem a Niwką. Górny poziom tej części koło Modrzejowa, na obszarze koncessyi hr. Renarda, jest zalany od 1881 r. , za to w Niwce kopalnie Jerzy, Karol i Edward G. t. Kramsty odbudowują spiesznie bardzo pokład mający do 10 mt. grubości, przy słabym upadzie. Wielka regu larność pokładu i silny strop piaskowcowy ułatwiają pracę, ztąd kopalnie te dostarczają obecnie prawie 1 3 całej produkcyi węgla w królestwie. Ogólny zasób węgla w pokła dzie Reden wynosi do 700 milionów tonn tonna 1000 klgr. 10 korcom. Wydobyto dotąd 45 milionów tonn. Pokłady górne i dol ne zawierają około miliarda tonn. Przy zdwo jonej produkcyi zapas ten może starczyć na 400 lat ob. Nasze kopalnictwo węglowe przez Br. Jasińskiego, Wszechświat, Nr. 24 do 24 z 1888 r. . Br. Oh, Redendorfj część wsi Bielszowic, w pow. bytomskim. Rederitz niem. , zwane też Nadorzyce ob. , Naderitz, Rederzyce, Nadarzyce, Redewice i Rozdrżyca, po obu stronach Piły, na północ od Wałcza. Z wyb. Koenigsfort 1 dm. i 4 mk. miały R. 1885 r. 1188 mk. , 724 kat. , 454 ew. , i 11 żyd. Wś ta powstała dopiero w XVI w. , w czasie szerzenia się tu luteranizmu. Pier Redieszczyk Redershorst Redgoszcz Redigkainen Rediul Redkodub Redkoduby Redkowicze Redkunie Redla Redlaiika Redlau Redtica Redlin Redlowo Rednia Redociny Redschitz Reduchów Reducin wszy przywilej nadał jej ststa wałecki Hie ronim Gostomski r. 1590. Lokatorem i pier wszym sołtysem był Jan Hutgriger. Juz ry chło stanął tu kościół ew. , który jednak 1616 r. wydać musieli lutrzy katolikom. Gdy zda je się wskutek tego wybuchły rozruchy, mu siała wieś 1624 r. 300 flor. kary zapłacić. R. 1631 był tu proboszczem kat. Baltazar Fuchs. R. 1641 obejmowała ta wieś 42 włók, między temi 9 pustych. W pobliżu R. są znaczne pagórki, zwane po niem. Kaninchenberg i Wessenberg. Wyb. Koenigsfort, pe wnie właściwie Koenigsfurt, t. j. Królewskibród, oznacza pewnie miejsce, kędy było przejście przez rz. Piłę ob. Gesch. d. Westpreuss. Gesch. Ver. , XVI, 117 i Powiat wa łecki p. Calliera, str. 39. R. 1886 znaleziono tu żelazny garnek z złotemi i srebrnemi monotami z XVII w. , z 6 srebrnemi kulkami wielkości włoskiego orzecha i kilku niebioskiemi kamieniami. Kś. Fr. Redershorst, pow. babimostski, ob. Kaszczor. , jezioro, w pow. wągrowieckim, na południe od Łekna, 1 klm. długie, około 1 2 klm. szerokie, przerznięte przez płynącą od Niemczyska strugę, łączy się z jez. Rgielsko, z którem spływa do Wełny dopł. Warty. Na wschodnim wybrzeżu leży Redgoszcz, a na płd. zach. Mrowiniec. E. Cal. Redgoszcz al. Radgoszcz, dawniej Rzedgoszcz mylnie Regdoszcz, dok. Radgost, wś i domin. , pow. wągrowiecki, o 4 klm. na płd, wschód od Łekna par. i poczta, 7 klm. na północ od Mieściska, nad jeziorem t. n. ; st. drogi żel. w Janówcu o 20 Hm. W r. 1216 Świętosław, rozporządzając dobrami swemi, zapisał R. żonie swojej; r. 1258 pisał się z R. komes Piotr, r. 1297 Piotrek i Wincen ty, r. 1322 Wierzbięta i Wincenty, synowie Piotra, w r. 1398, Wigłosz. Około r. 1523 składał się R. z łanów kmiecych i dziedzicz nych; w nowszych czasach należał do Łąc kich. Wś ma 7 dm. , 54 mk. 47 kat. , 7 prot. . Bom. liczy 115 mk. 1 prot. w 7 dm. ; obsza ru ma 386 48 ha, czyli 272 52 roli, 75 96 łąk, 1 01 pastw. , 7 06 nieuż. i 29 93 wody; wła ścicielem jest Władysław Janta Połczyń ski. E. Cal Redigkainen, ob. Redyhajny, Redieszczyk, prawy dopływ pot. Szybenego, ob. Izwor i Radzieska, Br. G. Rediul, wzgórze polne, na obszarze gm. Ipotestie, w pow. suczawskim, na płd. od wsi, między nią a Bosańczami, dochodzi 432 mt. npm. szt. gen. . Br. G. Redkodub, wś nad Tykiczem Gniłym, pow. zwinogródzki, w 3 okr. pol. , o 38 w. od Zwinogródki, o 4 w. powyżej wsi Kamienny Bród par. prawosł. , ma 310 mk. Część wsi na prawym brzegu Tykicza zowie się Semenówką. Należy do klucza olszańskiego hr. Branickich. Redkoduby, Rydkodu, wś nad rzką Wójtowiną, dopł. Bohu, pow. proskurowski, okr. pol, , gm, , par. i st. poczt. Czarny Ostrów, ma 134 osad, 642 mk. , 843 dzies. ziemi włośc, 57 dzies. cerkiewnej. Cerkiew p. w. Wnie bowzięcia N. M. P. , wzniesiona w 1776 r. , ma 930 parafian. Należy do klucza czarnoostrowsMego hr. Maryi z Przcździeckich Walew skiej. Lr. Ml Redkowicze, wś poradziwiłłowska w po bliżu rz. Oressy, pow. bobruj ski, w 3 okr. pol. hłuskim, gminie Zabołocie; grunta lekkie; miejscowość pozbawiona dróg. A. Jel. Redkunie, dobra, pow. nowoaleksandrowski, w 5 okr. pol. , o 97 w. od Nowoaleksandrowska. Redla, strumień, wpada do rz. Świder na obszarze Kozłowa, w pow. nowomińskim. Redlaiika, wś włośc, pow. grójecki, gm. Konie, par. Lutkówka, ma 147 mk. , 116 mr. Redlau, zwykle Hochredlau, ob. Radiowo. Redtica, os. włośc, pow. radomski, gm. Gzowice, par. Radom, odl. od Radomia 11 w. ; ma 1 dm. , 5 mk. , 20 mr. Redlin, wś i folw. , pow. radomski, gm. Białobrzegi, par. Jasionna, odl. od Radomia o 28 w. , ma 11 dm. , 165 mk. W 1886 r. folw. Redlin rozl. mr. 688 gr. or. i ogr. mr. 248, łąk mr. 268, pastw. mr. 130, nieuż. mr. 42; bud. mur. 1, z drzewa 12. Wś R. os. 15, z gr. mr. 177. Redlowo, ob. Radiowo, Rednia al. Radnia, rzeczka, właściwie Redla ob. . Redociny al. Redociany, kol. i os. karcz. , pow. piotrkowski, gm. Wadlew, par. Dłutów; kol. ma 36 dm. , 277 mk. , 564 mr. włośc; os. karcz. 1 dm. , 7 mk. , 16 mr. dwors. R. wchodziły w skład dóbr Grabica. W 1827 r. było 33 dm. , 240 mk. ; należała do par. Krzepczów. Redschitz niem. , ob. Recice, Reduchów, w XVI w. Raduchow, wś i fol. , pow. sieradzki, gm. Szadek, par. Korczew, odl. od Sieradza 14 w. ; wś ma 7 dm. , 72 mk. ; fol. 3 dm, , 4 mk. Dobra wraz z Boczkami miały 2062 mr. obszaru 1224 mr. lasu. W XVI w. łany kmiece dają dziesięcinę pieniężną na stół arcybiskupi a pleban. w Korczewie kolędę po groszu z łanu. Łany sołtysie dawały za dziesięcinę pleban. w Korczewie po fertonie. Folwarku nie było Łaski, L. B. , I, 481. Według reg. pob. pow. Szadkowskiego z r. 1552 i 1553 wś Raduchów, w par. Korczów, miała 10 osad. , 3 łany Pawiński, Wielkp. , II, 230. Reducin, w XVI w. Ra luczin, wś włośc, pow. garwoliński, gm. i pa. Górzno, ma 24 Redershorst Redwan Redwińce Redy Redzeń Redzie Redzyńskie Redzitz Redźki Redzniin Redykąjny Redykanowo Redystowo dm. , 349 mk. , 482 mr. Wchodziła w skład dóbr Górzno. W 1827 r. było 11 dm. , 125 mlc. Według reg. pob. pow. stężycldego z r. 1569 wś R. , własność Katarzyny Gojskiej, miała 2 łany. Franciszek Goszyński 16 półłanków Pawiński, Małop. , 335. Reducz kol. włośc, pow. piotrkowski, gm. i par. Ręczno, ma 16 dm. , 170 mk. , 223 mr. Redulty, wś i fol, pow. bielski gub. grodzieńskiej, w 1 okr. pol. , gm. Orla, o 14 w. od Bielska. Redus, os. leś. , pow. piotrkowski, gm. i par. Chabielice, ma 1 dm, 5 mk. , 4 mr. dwors. Reduta, wś, pow. święciański, w 1 okr. pol. , gm. Łyntupy, okr. wiejski Świrduny, o 6 w. od gminy, 17 w. od Święcian, ma 7 dm. , 106 mk. katol. i 5 żyd. W 1864 r. było 27 dusz rewiz. ; własność Kątkowskich. Redutów, fol. , leśniczówka i gajówka na obsz. dwor. Siemakowce nad Prutem, pow. kołomyjski. Redwan, dział górski lesisty, w gm. Mołdawicy Ruskiej, pow. kimpoluńskim, tuż nad zach. granicą z Briazą, na płn. od pot. Czerneńkiego, między nim a Ardżelem ob. Mołdawica. Zachodni czubek 1336 mt. , wschodni 1281 mt. npm. szt. gen. . Br. G, Redwińce wś między rzekami Bożkiem i Żyłeczką, pow. latyczowski, gm. Bachmatowce, par. Międzyboż o 12 w. , ma 141 osad, 632 mk. , 1425 dzies. ziemi; cerkiew p. w. N. M. P. , wzniesiona w 1741 r. i uposażona 36 dzies. ziemi, ma 862 parafian. Należała do ks. Adama Czartoryskiego, któremu skonfisko wana. Dr. M. Redy, wś, pow. lidzki, w 2 okr. pol. , gm. Aleksandrowo, okr. wiejski i dobra hr. Potockich Rakliszki, o 7 w. od gminy, 65 dusz rewiz. Redykąjny, niem. Redigkainen, wś na pol. Warmii, nad jeziorem t. n. , blisko brzegów Ływy, o 6 klm. na płn. zach. od Olsztyna. Należy do par. brunswałckiej. St. pocz. , tel. , kol. żel, sąd okr. w Olsztynie. Wś polska. Redykanowo al. Redykanów, góra lesista, w Karpatach zachodnich, w dziale babiogór skim, w płd. jego rozgałęzieniach, na granicy Namiestowa i Jasienicy, w hr. orawskim Węgry, w pow. namiestnikowskim, pod 37 5 41 wsch. dłg. g. F. , a 49 26 46 płn. sz. g, na lew brzegu rz. Wesełówki, dopływu Orawy. Wznies. 926 mt. npm. Na płn. wzno si się Radykalnów 934 mt. , na płd. Palenica 860 mt. , Pelkówka 921 mt. i Ślepczanka 925 mt. Br, G, Redykowce, os. nad Prutem, na Bukowinie t. IX, 109. Redystowo, niem. Reddestow, dok. Reddistów i Rodistow, dobra ryc. w Pomeranii, pow. lęborski, st. pocz Dzięcielice 3 klm. odl. , par. kat. Rozłazin, st. kol Lębork 9 3 klm. . R. ma 233 83 ha roli or. i ogr. , 9 37 łąk, 35 35 pastw. , 101 22 lasu; czysty dochód z gruntu 124 38 mrk; hodowla owiec. R. 1361 feriasecunda post festum Joannis B. , t. j. 26 czerwca nadaje komtur gdański Giselbrecht v. Dudelsheim Piotrowi z Kaczkowa i jego synowi Semycauca Semyanta za Kaczko wo do bra B. Redestow na prawie magd. , zno sząc stary czynsz pol. z obowiązkiem płace nia nam 2 grz. ; mają nam także służyć jak inni, którzy to samo prawo posiadają ob. Gesch. d. L. Lauenburg u. Buetow, von Gramer, II, str. 232 i odpisy Dregera w Peplinie, str. 71. W koponhadzkich tablicach woskowych występuje r. 1392 i 1401 Bartke von Redestow jako ręczyciel, r. zaś 1404 Ratke al. Rutke v. R. ob. Zeitsch. d. Westpr. Gesch. Ver. , IV, str. 76. Kś. Fr. , część gm. Tarnawy Górnej i leśni czówka, w pow. żywieckim. Br. G. Redzeń 1. kol. i os. włośc. , pow. brzeziński, gm. Mikołajew, par. Budziszewice, posiada szkołę początkową ogólną, 51 dm. , 560 mk. , 1210 mr. włośc. W 1827 r. było 6 dm. , 48 mk. 2. R. , kol. i os. , pow. sieradzki, gm. Majaczewice, par. Burzenin, odl. od Sieradza 13 w. ; kol. ma 10 dm. , 64 mk. ; os. ma 9 dm. ; stanowi jedną całość z wsią Tyczyn. Br. Ch Redzie, jezioro na obszarze dóbr Orniany, w pow. wileńskim. Należy do całej grupy drobnych jezior. Redzitz al. Redschitz, ob. Recice. Redźki, Red ki 1. wś, pow. dzisieński, w 4 okr. pol. , gm. Stefanpol, okr. wiejski i dobra Tarkowskich Janowo, o 7 w. od gminy, 30 dusz rewiz. 2. R. , zaśc. szlach. , pow. dzisieński, w 3 okr. pol. , o 6 w. od Dzisny, 1 dm. , 5 mk. żydów. 3. R. , wś, pow. oszmiański, w 2 okr. pol. , gm. Bienica, okr. wiejski Redźki, o 2 w. od gminy a 52 1 2 w. od Oszmiany, ma 15 dm. i 131 mk. prawosł. 69 dusz rewiz. ; należy do dóbr Kazimierzowo Bohdanowiczów. W skład okręgu wiejskiego wchodzą wsie R. Długi Ług Dołgij Łog, Gajewce, Górki, Trzepałowo, Uźlany i zaśc. Uźlany, w ogóle 184 dusz rewiz. włościan uwłaszczonych i 2 dusze b. włośc, skarb. w zaśc. Uźlany. Redzniin ob. Radźmin, Redzyńskie, wś i fol. , pow. nowomiński, gm. Iwowe, par. Latowicz, ma 229 mk. , 537 mr. dwors. , 527 mr. włośc. W 1827 r. było 46 dm. , 255 mk. Reeckow, dobra ryc. w Pomeranii, pow. Regenwalde, st. pocz. Gr. Borkenhagen. Reegen, folw. dóbr pryw. Telssen, w okr. hazenpockim, pow. i par. grobińska. Reesau al. Rehsau, dobra ryc, pow. węgoborski, 3 klm. od st. pocz. i tel. Drengfurth. Obszar 1277 ha. Reducz Reeszen Regentówka Regerteln Regetówka Regetowka Regetzow Reggen Regajnie Refuzowizna Reff Reforma Reftkiszki Regentpole Regehmen Reszen al. Roesehen, dobra, pow. rybacki, st. pocz. Drugehnen. Beetz 1. miasto w Nowej Marchii, pow. Arnswalde. W 1878 r. 3128 mk. , przeważnie ewang. W 1294 r. został tu założony klasztor cystersek, który zniósł po wprowadzeniu reformacyi margrabia Jan z Kostrzyna. 2. R. , dobra ryc, w Pomeranii, pow. rugijski, st. p. Neuenkirchen. 3. R. Gross i R. Klein, dobra ryc, pow. miastkowski, st. p. Pollnow. 4. R. , ob. Raciąż, Reff niem. , ob. Rewa. Reforma fol. , pow. kaliski, gm. Marehwacz, par. Rajsko, odl. od Kalisza 16 w. , ma 3 dm. , 30 mk. W 1874 r. fol. Reforma rozl. mr. 134 gr. or. i ogr. mr. 125, łąk mr. 2, nieuż. mr. 7; bud. z drzewa 9. Folw. ten oddzielony został od dóbr Marchwacz. Reforma, folw. nad bezim. rzką, pow. słucki, w 3 okr. pol. kopylskim, gm. Pociejki; miejscowość dość leśna, grunta szczerkowe, urodzajne. A. Jel. Reftkiszki, wś, pow. rossieński par. jurborska. Refuzowizna, niem. Refusoiviszna, wś na pol. prus. Mazurach, pow. margrabowski, o 1 klm. od granicy król. polskiego. St. p. Wieliczki. Bega 1. rzeka w Pomeranii, wytryska z płd. stoków wyżyny t. z. pomerańskiej Szwajcaryi, na południe od m. Polzin. Płynie najprzód na południe, lecz wnet zwraca się na północ i tworząc granicę z pow. białogrodzkim, zmienia niebawem kierunek na południowy, mija mto Schivelbein, wykręca się na północ i na północ od Wuhrowa wchodzi w pow. Regenwalde, który przerzyna aż do m. Labes w kierunku południowym. Potem zwraca się na północ aż do Elvershagen, a następnie dąży w płn. zach. kierunku do m. Regenwalde. odtąd bieży na zachód, lecz przy WendlersKate zwraca się na północ, przerzyna mto Plathe i wstępuje do pow. Greifenberg, mija Greifenberg i Treptow i wpada przy OstBeep do Bałtyku. Największym dopływem R. jest Molstow, wpadający z prawej strony pod Behlkow; z lewej zaś R. przyjmuje strugę Zampel. Mniejsze dopływy są Krebs, Ahl, Batzwitzer i WoedtkerBach. Długość R. wynosi 25 mil, szerokość za Treptowem 30 mt. ; ale ponieważ dolne łożysko jest zamulone, dla tego spław bardzo utrudniony. 2. R. Staraniem. Alte Rega, prawe ramię Regi, odłącza się od niej niedaleko ujścia przy WestDeep i uchodzi po krótkim biegu do jeziora Camp, leżącego tuż nad Baltykiem. Regajnie, wś, pow. szawelski, gm. Kurszany, o 33 w. od Szawel. Regania. , wyniosłość przy os. karcz. Borowa, w pow. piotrkowskim, gm. Łękowa. Regehmen niem. , wś, pow. rybacki, st. p. St. Lorenz. Regelhruby, ob. Jaworzynka, szczyt. Regellen, wś, pow. gołdapski, przy bitym trakcie z Gąbina do Ełku, na płn. wsch. od Gołdapi, wznies. 250 mt. npm. , ma 390 mk. ewang. Gleba gliniasta, mieszkańcy trudnią się rolnictwem i chowem bydła i koni. St. p. w miejscu. Ad. N, Regecya, wyb. wchodzące w skład gm. Dolnego Młyna, pow. toruński, st. p. Cierpice, par. kat. Podgórz; 181 09 mr. W 1865 r. 4 bud. , 2 dm. , 31 mk. ewang. ; 1885 r. 3 dm. i 22 mk. W miejscu ewang. szkoła 1 naucz. i 115 dz. . Regensberg al. Kessel, wś, pow. lwowski na Szląsku, par. ew. Giehren. W 1842 r. 58 dm. , 252 mk. 8 katol. , szkoła ewang. , warsztaty tkackie. Przy wsi na górze miał wznieść jeden z książąt piastowskich, imieniem Bolesław, zamek myśliwski, zwany później Kesselschloss. Regentówka al. Rejntówka, wś, pow. mohylowski, okr. poL l, par. i st. pocz. Bar o 10 w. , gm. Tereszki, ma 25 osad, 138 mk. , 125 dzies. ziemi włośc, 156 dzies. dworskiej. Le ży w pięknem położeniu, grunta ma glinkowa te, miejscami górzyste. Własność Sołowkowa, dawniej Wincent. Andrzejewskiego, podsędka. Dr, M, Regentpole folw. folw. nad rz. Dzisienką, pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , o 25 w. od Dzisny, 1 dm. , 22 mk. katol. Regenwalde 1. miasto nad Regą, w Po meranii. Położenie wzgórzyste, gleba piasz czysta. Istnieją tu fabryki machin gospodar czych, krochmalu, przędzalnia parowa i inne. Oprócz tego mto jest siedzibą sądu okręgowe go, st. meteorobgicznej. Poczta osobowa do chodzi do Labes i Greifenberg. W 1885 r. by ło 3370 mk. 2. R. , dobra ryc, tamże, tuż pod miastem. Ks. Fr. Regerteln, wś na niem. Warmii, pow. licbarski, st. p. Arnsdorf. Wś założona 1297 r. Biskup warmiński Henryk nadaje 14 maja tegoż roku Aleksandrowi de Lichtenow sto włók in Campo Rogedel. Później posiadali wieś tę Peter i Wolfgang Von Oelschnitz, którym biskup Szymon Rudnicki w r. 1618 przywilej odnawia. Na gruncie do wsi nale żącym założono później jeszcze 3 wsie Beiswald, Deusterwald i Lauterwald ob. Cod. dipl. Warm. , I D. . Ad. N, Regetówka, rzeka w pow. gorlickim, dopływ pot. Konieczna, uchodzącego do Ropy. Regetowka, węg. Regetto wś w hr. szaryskiem, kościół paraf. gr. katol, lasy, 303 mk. Regetzow dobra ryc w Pomeranii, pow. UsedomWieluń, st. p. Usedom; cegielnia. Reggen, dobra prywatne w Kurlandyi, Regienenhof Regielskie Regietówką Regielski Regimin Regielnica Reginów Regiel Regieski Regietów w okr. i pow. hazenpockim, par. alszwangska. Należy do nich fol. Windau. Regiel al. Ryyiel, Regell, Riegell, Rygielsk, wś na pol. prus. Mazurach, pow. łecki, nad jeziorem t. n. , na zrębie baranowskich lasów. St. p. , tel. i kol. żel. Ełk, o 7 klm. na płn. zach. R. istniał już r. 1473; Walter Kiekierzyc bowiem nadał, niewiadomo w którym roku, Janowi Rygielskiemu na prawie magdeburskiem 30 włók; przywilej ten odnowił r. 1499 Rudolf V. Diepoltskirchen, komtur ryński, wdowie po Janie Rygielskim. Ad. N. Regielnica al. Rygielnica al. Klein Rygel, Rygelnitcze dok. , dobra na pol. prus. Mazurach, pow. łecki, nad jeziorem regielskiem, 7 klm. od Ełku, gdzie st. p. , tel. i kol. żel. R. istniała już r. 1484. R. 1544 nadaje ks. Olbracht Janowi Małeckiemu Maletius, plebanowi łeckiemu, 5 włók i 20 mr. nad jeziorem rygielskim i strumykiem Rygielnica. Dan w Królewcu, 16 października 1544 r. Ad. iV. Regielski Róg, niem. Reglersehe Spitze, os. leśna, na pol. prus. Mazurach, pow. łecki, nad jez. łeckiem. Osada leży na końcu cypla, ja kim jezioro łeckie na wschodnim brzegu w ląd się wrzyna. Ad. N. Regielskie jezioro, małe jez. na pol. prus. Mazurach, pow. łecki, prawie okrągłe, odl. o 2 klm. od wielkiego jeziora Selment. Regienenhof dobra, pow. świętosiekierski, st. p. Brandenburg Ostpr. Regieniszkij zaśc. rząd. , pow. wileński, w 1 okr. pol. , o 33 w. od Wilna, 1 dm. , 15 mk. katol. Regieski potok, nazwa średniego biegu pot. Szybeny ob. . Regietów Niżny i Wyżny dwie wsie górskie nad pot. Regietówką, dopływem pot. Konieczny z lew. brzegu dopł. Ropy, w pow. gorlickim, na granicy węgierskiej. Leżą w zwartej dolinie potoka. R. Niżny 487 mt. , Wyżny 575 mt. npm. Odnogi górskie tworzące poboczne działy wodne otaczają dolinę górską od zachodu pasmo między Ropą i Regietówką, ze szczytami Hańczową Góra 821 mt. , Kozie Żebro 853 mt. i Jaworzynka 872 mt. , od wschodu pasmo między Regietówką i Konieczną potokiem z Randulną lub Ratundą 775 mt. , Działem 712 mt. i Jaworzyną 885 mt. bezwzględnej wysokości. Przez wsie prowadzi droga gminna ze Smerekowca do Zbóró na Węgrzech. W obu osadash są drewniane cerkie gr. kat. a w R. Wyższym parafia i szkoła ludowa. Obszar mn. pos. ma 1352 mr. roli, 444 mr. łąk, 545 mr. pastw, i 475 mr. lasu. W R. Niższym jest 50 dm. i 294 mk. ; 4 rz. kat. , 284 gr. kat. i 6 izrael. ; w R. Wyż. 87 dm. i 547 mk. ; 536 gr. kat. i U izrael. Cerkiew parafialna wzniesiona w r. 1856, należy do dyec. przemyskiej, dekanatu bieckieRag go. Parafia obejmuje. R. Niżny i Skwirtne. Uposażenie proboszcza składa się w ogóle z 117 mr. roli w kilku parcelach i 125 złr. dodatku do kongruy. R. należą do urzędu pocztowego w Gładyszowie odl. o 8 kim. . Graniczą na zachód z Wysowa i Hańczową, na płn. ze Skwirtnem i Smerekowcem, na wschód z Ługiem Łuh, Zdynią i Konieczną. Mac. Regietówką, pot. podgórski, powstaje w obr. Regietowa Wyźniego, pow. gorlickim, ze źródeł leśnych, w paśmie Jaworzyny, z pod grzbietu granicznego Karpat wschodnich, na wys. 646 mt npm. Podąża na płn. między do mostwami Regietowa, zabierając strugi z oko licznych stoków; mija szerszą dolinką R. Niżni, płynąc korytem wygiętym na zachód, wresz cie zrosiwszy łąki gm. Smerekowca, uchodzi z lew. brzegu do Koniecznej, praw. dopływu Ropy. Nad praw. brzegiem wznoszą się Ja worzyna 885 mt. , Dział 712 mt. , Ratunda al. Randulną 776 mt. , a od lew. Jaworzynka 872 mt. , Kozie Żebro 853 mt. , Hańczową 821 mt. . Banne 594 mt. . Długość biegu 10 klm. Obraca kilka młynów. Źródła wznies. 646 mt. , ujście 450 mt. Br. G. Regimin, wś i fol. nad rz. Łydynią, pow. ciechanowski, gm. Regimin, par. Lekowo, odl. o 8 w. od Ciechanowa, posiada szkołę początkową ogólną, urząd gminny, kasę wkładowozaliczkową, 23 dm. , 212 mk. , 653 mr. obszaru. R. gmina należy do sąd. gm. I okr. , liczy 785 dm. , 8410 mk. , 28, 569 mr. obszaru, w tem 872 mr. nieuż. W gminie znajdują się 3 kościoły, 1 kaplica, urząd gm. , sąd gminny, 2 szkoły, 2 cegielnie, 2 karczmy. W skład gm. wchodzą Bolewo, BudyBolewskie, BudySuł kowskie, BarakiPawłowskie, Bogdanka, Czarnocin Ochotnia, Cz. Pachtarnia, Cz. Smętne, Czarnocinek, Feliksowo, Grzybówo, Grabienice Małe, Gr. Wielkie, Detkensowo, Jałowa Wieś, Jankowo, Jarłaty Małe, J. Wielkie, Kalisz, Karniewo, KlinLekowski, Klice, Kliczki, Kątki, KozdrojeWłosty, Koziemędy, Koziczyn, Koziczynek, KonopkiPiaski, Kontrowers, Kozdrojo, Koterman, Krośnice, Krajewo, Kałęcz, Lekowo, Lekowiec. Łebki, Leśniewo Dolno, Lipa, Modła, Modelka, Modełka Józefowo, Mościce, Marylka, Niedzborz, Nieborzyn, Pieńpole, Pawłowo, PawłowskaWola, Pawłówko, PniewoWielkie, P. Czeruchy, P. Nowe, Przedwojewo, Pokrytki, Pokrycki Las, Radzymin, Rajmundowo, Regimin, Stefankowo, SułkowoPolne, Szulmierz, Targane, Trzcianka, Unikowo, Zenbok. Regina, os, karczma i fabr. nad rz. Liswartą, pow. częstochowski, gm. Lipie, par. Przymiechy, 1 dm. , 5 mr. dwors. Należy do dóbr Rembielice. Reginów 1 kol. , pow. brzeziliski, gm. Ciosny, par. Budziszewice; ma 12 dm. , 76 mk. , Regiel Regieniszkij Regitten Reginów Regle Reglański 719 mr. włośc. 2. R. wś, pow. koniński, gm. Piorunów, par. Wyszyna, odl. od Konina 17 w. , ma 9 dm. , 52 mk. Reginów al. Reginowo, wś, pow. Słonimski, była tu kapl. b. parafii katol. Dziewiątkowicze. Własność Jundziłłów. Regitten 1. wieś, dobra ryc. z młynem i cegiel, na niem. Warmii, pow. brunsberski, o 3 1 2 klm. od Brunsbergi st. p. , tel. i kol. żel. . W r. 1291 nadaje 4 września biskup warmiński Henryk Otonowi dc Russen Campum Rogiten. Później kupiła wieś kapituła warmińska i posiadała ją aż do okupacyi w r. 1772. 2. R. , dobra ryc. , pow. rybacki, 5 klm. od st. p. , tel. i kol. żel. Metgethen. Obszaru 317 ha. 3. R. , os. leś. , tamże st. p. Powayen. 4. R. , dobra ryc, pow. królewiecki, 3 klm. od st. p. Trompau. Obszaru 265 ha. Ad. N. Reglański potok tatrzański, prawy do pływ Białej spiskiej, powstaje na płn. stoku Tatr bialskich, na płn. stoku Szalonego wier chu 2061 m. , płynie wąskim i głębokim jarem na płn. do Białej. Długość biegu 3755 metrów. Br. G, Regle, w języku Podhalan są to lesiste zbocza tatrzańskie. Pas ten sięga od 950 mt. do 1800 mt. npm. i obejmuje do 550 mt. pionowego zasiągu. Podzielić j e można ze względu na drzewostan na wyższe i niższe. Niższa część R. , obejmująca 250 mt. pionowego zasiągu, stanowi wraz z Podhalem krainę buczyny. obejmuje ona lasy przeważnie liściaste i sięga do górnej granicy buku, rosnącego na północnej stronie Tatr jeszcze na wznies. 1200 mt. W pasie drzew szpilkowych rośnie prócz buku, z drzew liściastych, we wnętrzu Tatr także lipa Tilia parvi folia, w dolinie Kościeliskiej sadzona 970 mt. i tamże spotykamy klon Acer platanoides jako krzew. Olsza biała Alnus incana znajduje się obficie nad potokami aż po za granicę buku. Jawor Acer Pseudoplatanus sięga do 1270 mt. a jako krzew wysuwa się po nad górną granicę świerku do 1588 mt. , gdy tymczasem krzew mukinia Sorbus Aria rośnie tylko w krainie buczyny. Do górnej granicy lasów dochodzi iwa Salix copraca, 1475 mt. , a jeszcze wyżej 1495 m. wysuwa się Salix silesiaca. Najwyżej z arzew liściastych sięga brzoza Betula alba, bo 1550 mt. Buk i olsza rosną w Tatrach gromadnie, inne z drzew liściastych już to po jednemu, już toż grupami. Jawor w odległej przeszłości musiał tworzyć po zboczach Tatr całe drzewostany, zaczem przemawiają pojedyńcze odwieczne, po części przez burze pouszkadzane okazy, po różnych miejscach jeszcze dotąd napotykane. Z biegiem czasu miejsce jaworów zajęły buczyny. Górską krainę R. zajmowały niegdyś cisy wysokopienne. Ostatnie ich ślady przechowują się po dziś dzień w postaci nielicznych krzewów. Górna część pasu R. , kraina świerczyny, sięga do górnej granicy świerku, obejmując 300 mt. pionowego zasiągu. Ze świerkiem ustają lasy a tę granicę cechuje karło wacenie drzew. W Tatrach karłowacieje świerk na wysokości 1424 mt. , a znika w zupełności na wys. 1486 mt. po stronie półn. , a 1517 mt. po str. południowej. Między świerkami rośnie w całym paśmie Tatr jodła, nie tworząc wszakże nigdzie jednolitego drzewostanu i ustając już na wysokości 1087 mt. Wyjątkowo tylko na północnych stokach Tatr znachodzi się ona na wapieniach 1292 mt. npm. Miejscami na wsch. i płd. stokach rośnie sosna. Na płn. stronie we wnętrzu Tatr nie ma jej podobno nigdzie, wyjąwszy kilka okazów na Czerwonej Skale nad Białką, idąc z Bukowiny ku Rybiemu. Liczniej znachodzi się modrzew, dzisiaj w wielu miejscach sadzony, sięgając do wys. 1557 mt. Górna granica jodły jest zarazem dolną granicą limby. Piękne to drzewo, lekkomyślnie niszczone a na płd. stronie Tatr odzierane ze szyszek, które na targach sprzedawają, tworzyło niegdyś małe drzewostany, np. nad Rybiem ku Czarnemu Stawku. Zwyczajny zasiąg limby leży między 1295 i 1612 mt. Wyjątkowo napotyka się ją od 1270 do 1700 mt. W krainie R. znajduje się z krzewów aż po górny jej koniec bez koralowy Sambucus racemosa. Świerk przeważa nad wszelkie inne gatunki drzew, tworzył on niegdyś piękne i gęste lasy, dziś bardzo przerzedzone, a miejscami zupełnie wyniszczone. Gleba tych lasów i poręby pokrywają się nadzwyczaj bujnym i trudnym niekiedy do przebycia zarostem borówki Vaccinium myrtyllus, pomiędzy którą obficie rosną widłaki, paprocie i inne charakterystyczne rośliny. Ze zwierząt znajdują się w R. i u ich stóp nietoperze, ryjówki, kret, jeż, lis, tchórz, kuny leśna i domowa, gronostaj i łaska, wiewiórka, pilchy, norniki, myszy, zając, sarna; zdarza się niekiedy niedźwiedź i wilk. Ptaków jest kilkadziesiąt, przeważnie śpiewaków. Drapieżnych niebrak, jak puhacze, orły. Potoki płynące wśród Regli ożywione są kordukami Cinclus aquaticus i pliszkami Motacilla alba, boarula, a strome ściany skał przeszukuje za żywnością krasnopiory mentel Tihovroma muraria. W lasach reglańskich przebywa głuszec i jarząbek po miejscach podmokłych żeruje słomka. W limbach żyje orzechówka Corvus caryocatactes. Płazów mało spotyka się, np. żmija, padalec, kilka żab, traszki i salamandry. Z ryb stałych są tylko głowacze, strzeble i pstrągi, posuwające się aż do stawów, ale tylko dwóch, t. j. Rybiego i Popradowego. Ze zwierząt bezkręgowych występują najliczniej owady, Reginów po nich pająki, już to w gatunkach wyłącznie R. właściwych, już tez znajdujących się w innych krainach. Ozdobą R. jest wspaniały motyl Apolo Doritis Apollo, tudzież piękny granatowy ślimak Limax Scliwabii. R. okrywają na płn. stronie nie tylko zbocza samych Tatr lecz zarazem rząd ostrych malowniczych niższych wierchów, złożonych z wapieni namulitowych i dolomitów, wznoszących się do 1400 mt. , jak np. Hruby regiel 1339 mt. , Ły sanki 1457 mt. , Sarnia skała 1375 mt. , Białe skałki, Krokiew 1378 mt. , Nosal 1215 mt. , Kopieniec 1334 mr. , Kopy sołtysie 1336 it. d. Tych przedgórzy urozmaicająch rzeźbę Tatr od strony płn. brak na stronie południowej. Dlatego też Tatry widziane od południa nie sprawiają na widzu tak silnegowrażenia, jak od północy. W obrębie R. leżą uprawiane pod siano polany, tudzież szałasy paster skie. Lr. G. Reglitz Gross i Mein niem. , ob. Ryglica. Regnitz, ob. Roegnitz i Rehnica, Regiiitz, wś nad Odrą, pow. nowotarski na Szlązku, par. ew. Rausse, par. katol. Kumejże Camoes. W 1842 r. 69 dm. , sołtystwo, 388 mk. 130 katol. . Wieś należała dawniej do klasztoru lubuskiego. Rozległe łąki nad odrą, przewóz na rzece; lasy należące do król. podleśnictwa. Regiiów, wś, folw. i prob. , pow. rawski, gm. i par. Regnów, odl, 9 w. od Rawy; posiada kościół par. murowany; wś ma 46 dm. , 480 mk. , 901 mr. ; prob. 2 dm. , 10 mk. , 6 mr. ; folw. 9 dm. , 66 mk. , 719 mr. i obszar nieuprawny 248 mr. R. poduchowny, wś, 9 dm. , 92 mk. , 137 mr. W 1827 r. było 51 dm. , 347 mk. W 1885 r. folw. Regnów z awulsem Sowi Dół, rozl. mr. 962 gr. or. i ogr. mr. 901, łąk mr. 26, past. mr. 1, lasu mr. 18, nieuż, mr. 15; bud. mur. 10, z drzewa 16; płodozmian 7polowy, cegielnia. W skład dóbr wchodziły poprzednio wś R. os. 57, z gr. mr. 914; wś Podskarbice os. 14, z gr. mr. 318; wś Annosław os. 25, z gr. mr. 957; wś Kazimirow os. 25, z gr. mr. 606; wś Łaszczyn os. 31, z gr. mr. 945. R. był wsią królewską, która jako dzierżawa zostawała w ręku starostów rawskich. Według wykazu z 1774 r. Płata wojsk zostawała w posiadaniu ssty rawskiego Franc. Lanckorońskiego i płaciła kwarty 688 złp. 2 gr. Kościół i parafią podobno erygował Konrad, ks. mazowiecki. Obecny pochodzi z 1773 r. R. par. , dek. rawski, 1367 dusz. Regny, kol. i os. leś. , pow. brzeziński, gm. Mikołaj ew, par. Budziszewice, odl. 5 w. od Koluszek, st. dr. żel. warsz. wied. Kol. ma 20 dm. , 219 mk. , 397 mr. włośc; os. 1 dm. , 9 mk. , 31 mr. włośc. ; leś. os. 1 dm. , 40 mr. W 1827 r. było 6 dm. , 48 mk. R. straż leReg śna leśnictwa lubocheńskiego w ks. łowickiem, obejmuje 5476 mr. lasu. Na tym obszarze znajdują się błota Kiełpień, mające 150 mr. rozległości i dwie osady leśne Białobrzegi 1 dm. , 5 mk. , 15 mr. i Jelenia Góra 2 dm. , 30 mr. . W XVI w. kmiece łany dawały dziesięcinę na stół arcybiskupi, a pleb. w Budziszewicach tylko kolendę Łaski, L. B. , II, 325. Regów 1. wś i folw. , pow. błoński, gm. i par. Kaski, ma 243 mk. W 1827 r. było 5 dm. , 47 mk. Folw. R. ma 256 mr. obszaru, wchodzi w skład dóbr Kaski; wś ma 21 os. , 430 mr. 2. R. , wś i folw. nad rz. Wisłą, pow. kozienicki, gm. Sarnów, par. Regów. odległa od Kozienic 22 w. , posiada kościół par. drewniany, przytułek dla 4 starców, szkoło początkową ogólną, 43 dm. , 517 mk. W 1827 r. było 27 dm. , 282 mk. Dobra Re gów składały się w 1873 r. z folw. R. , Boguszówka i Wysokie Koło, przyl. Figa, osady miejskiej Granica; rozl. mr. 2259 folw. R. gr. or. i ogr. mr. 279, łąk mr. 95, past. mr. 16, lasu mr. 54, nieuż. mr. 18, razem mr. 462; bud. mur. 2, z drzewa 14; płodozmian 6polo wy; folw. Boguszówka gr. or. i ogr. mr. 667, łąk mr. 24, past. mr. 10, wody mr. 2, lasu mr. 395, nieuż. mr. 54, razem mr. 1152; bud. mur. 8, z drzewa U; płodozmian 10polowy; folw. Wysokie Koło gr. or. i ogr. mr. 214, łąk mr. 42, past. mr. 223, wody mr. 10, lasu mr. 113, nieuż. mr. 26, razem mr. 628. Nadto w osadzie młyn. mr. 17; bud. z drzewa 8; pło dozmian 6polowy, lasy nieurządzone, młyn wodny, dwa wiatraki i cegielnia. W skład dóbr wchodziły poprzednio wś R. os, 44, z gr. mr. 353; wś Boguszówka os. 18, z gr. mr. 343; wś Wysokie Koło os. 28, z gr. mr. 481; wś Markowa Wola os; 20, z gr. mr. 429; osada Granica miasteczko osad 107, z gr. mr. 169. Według reg. pob. pow. radomskiego z r. 1508 Regów, Wola, Wysokie Koło, wła sność Stanisława z Regowa, dawały poboru 2 gry w. gr. 3. W r. 1569 R. , wś kościelna, własność Mikołaja Ragowskiego i innych, miała 3 3 5 łan, 5 zagr. , 2 komor. Pawiński, Małop. , str. 319 i 475. R. w XVII wieku wchodził w skład dóbr Jedlonka ob. . Ko ściół i parafia erekcyi niewiadomej. Obecny drewniany wystawił 1747 prob. Maciej Gwiaz dowski. R. par. , dek. kozienicki dawniej zwoleński, 1150 dusz. 3. R. Nowy, wś włośc, pow. kozienicki, gm. Sarnów, par. Regów. odl. od Kozienic 25 w. , ma 11 dm. , 91 mk. , 192 mr. Br. Ch. Reguciszki, dobra, pow. święciański, w 2 okr. pol. , gm. Zabłociszki, okr. wiejski Ciejkinie, własność Bukowskich. Regule 1. wś i dobra, pow. kowieński, w 2 okr. pol. , o 76 w. od Kowna. 2. R. , zaśc, Regów Reguciszki Reglitz Regnitz Regiiitz Regiiów Regny Reglitz Regul Regulice Rehbergj Regulice Rehaagen tamże. 3. R. , wś, pow. pruźański, wchodziła w skład dóbr Kabaki, należących do ekonomii pruźańskiej. Regulice, wś, pow. chrzanowski, w okolicy pagórkowatej i lesistej, wzdłuż pot. Regulickiego dopływ Wisły z lewego brzegu, przy gościńcu z Alwerni 2 klm. do Chrzanowa, wznies. od 260 do 290 mt. npm. Posiada ko ściół par. rzym. kat. , szkołę ludową, dwa młyny wodne. Składa się ze 198 dm. i 1197 mk. , z tego 3 dm. i 37 mk. na obszarze wiek. pos. Zgromadz, panien franciszkanek w Kra kowie. Między mieszkańcami jest 1147 rzym. kat. a 50 izrael. Obszar większej własności ma 149 mr. roli, 31 mr. łąk, 22 mr. past. i 344 mr. lasu; mniejsza własność 907 mr. roli, 104 mr. łąk, 206 mr. past. i 20 mr. lasu. Kościół par. drewniany, mały, w ziemię wro śnięty, niewiadomej erekcyi, ale przed 1440 r. fundowany, ma w ołtarzu obraz św. Jana Ne pomucena, dobrego pędzla, a w bocznych ołta rzach św Józefa i M. B. zakryte srebrnemi blachami. Na ścianie obraz szkoły staronie mieckiej św. Mikołaja jest dobrze zachowany. Obok kościoła w kaplicy M. B. , jest stary na na drzewie malowany obraz przedstawiający M. B. i Maryę Magdalenę, klęczące u stóp krzyża Chr. por. Łepkowski, Rocznik Tow. nauk. krak. , 1861. Za Długosza L. B. , II, 125, III, 190 były R. wsią opactwa tyniec kiego, z kościołem p. t. św. Wawrzyńca i li czyły 9 łanów i 9 prętów roli kmiecej, łan sołtysi, karczmę i zagrody. Roli klasztornej nie było. Dziesięciny pobierał biskup kra kowski w wartości 10 gryw. , coby wskazy wało, że wieś niedawno przedtem została na rubieży założoną. W 1581 Pawiński, Małop. , 31 dziedziczą część tej wsi Reguliccy Ber nard, Piotr i Jan i Gabryel Płocki. Pierwsi mieli 5 łanów kmiecych, 6 zagród bez roli i 3 komorników bez bydła; drugi 1 2 łanu kmie cego i 2 zagrody z rolą. Kiedy i od kogo otrzymał te wieś konwent p. franciszkanek nie wiadomo. R. graniczą na płd. z Alwernią i Kwaczałą, na wsch. z Grójcem, zach. z Li powcem, na płn. Kazimirówką. Par. należy do dyec. krakowskiej, dek. nowogórskiego. Obej muje Grójec. Mac, Regulice, niem. Rieglitz, 1334 Reglicz, wś, pow. nissański, par. Nissa. W 1861 r. 35 dm. , 220 mk. kat. , 1549 mr. obszaru. Dawniej należały w części do biskupów wrocławskich. Regulka al. Siemotka, Szywotka, Regulicki potok, rzeka, poczyna się w Regulicach, pow. chrzanowski, w dolinie Siemioty Szymoty, otoczonej z obu stron wysokimi wzgórzami. Płynie wprost na wschód korytem krętym, zabierając od lew. brzegu strumień regulicki, który poczyna się w stronie płn. wchod. Regulic, w lesie Szymocic. Ten strumień trySłownik Geograficzny T. IX Zeszyt 104. ska z opoki wapiennej, tworzą stok obszerny; wśród wsi rozdwaja się, obraca młyn, zabiera stoki drobne z lew. brzegu i w stronie płd. Regulic łączy się z głównym ramieniem. Ma dno kamieniste, brzegi 1 2 mt. wysokie. otacza go wieś, zajmująca wzgórze z praw. brzegu, następnie łąki. Wśród nich dobiega wzgórzy Alwerni; obraca młyny Niezgodę i Zawadę. Poniżej zabiera z lewego brzegu strugi z Kamionki wólki do Poręby należącej. Pod karczmą Skowronkiem rozdwaja się; za biera z lew. brzegu strugę od Brodły i Porę by. Poniżej opływa od zach. wzgórza Mirowa. W załamie ku wschodowi oblewa wzgórza la su Poręby. Tu tworzą się wysokie łęgi, wśród których wije się i dobiega do Okleśny. Wieś ta zajmuje obydwa brzegi, domy wznoszą się nad poziom wody 1 1 3 2 1 3 mt. Tu obraca dwa młyny. Na płd. Okleśny wpada do Wi sły z lewego brzegu. Ma 4 mt. szer. , brzegi 3 mt. wys. Należy do wód szybko po desz czach wzbierających, a wtedy topi łąki Al werni i Skowronka; niekiedy zalewa Okleśną. Długość biegu 11 1 2 kil. Br. G. Regulówka, dobra ryc, pow. węgoborski, 7 klm. od st. p. i tel. Kruklanek, z wiatrakiem, obszaru 445 ha; wś polska. W r. 1576 mieszka tu Marcin Drygalski. Regul al. Regały, w spisie urzęd. z 1877 r. Regut, wś włośc, pow. garwoliński, gm. i parosieck, ma 50 dm. , 353 mk. , 59 osad, 835 mr. W 1827 r. było 32 dm. , 186 mk. Wieś ta wchodziła w skład dóbr sstwa osieckiego, a w ostatnich czasach w skład dóbr Osieck. Reguły 1. Duże, wś i folw. nad rz Mrową, pow. warszawski, gm. Pruszków, par. Raszyn, odl. o 4 w. na płn. wschód od Pruszkowa, st. dr. żel. warsz. wied. , mają 180 mk. , 568 mr. ziemi dwors. , 283 mr. ziemi włośc. W 1827 r. było 11 dm. , 63 mk. 2. R. Kuchy, wś i folw. , pow. warszawski, gm. Pruszków, par. Raszyn, odl. 9 w. od Warszawy, mają 26 mk. W 1827 r. było 7 dm. , 47 mk. W 1886 r. folw. Reguły Kuchy rozl. mr. 568 gr. or. i ogr. mr. 485, łąk mr. 60, past. mr. 9, nieuż. mr. 14; bud. mur. 7, z drzewa 11; płodozmian 6 i 9polowy, pokłady torfu. Folw. ten dawniej należał do dóbr Pęcice. Do włościan należy 8 mr. W r. 1877 folw. R. Malichy A. B. rozl. mr. 79 gr. orn. i ogr. mr. 70, łąk mr. 5, nieuż. mr. 4; bud. z drzewa 6. Regut, ob. Reguł. Rehaagen, wś, pow. licbarski, st. p. , tel. i kol. żel. Licbarg. Założona w 1356 r. Rehbergj folw. dóbr pryw. Adsirn, w okr. tukumskim, pow. talseński, par. kandawska Kurlandya. Reliberg, kol. niemiecka, 2 klm. na płd. zach. od wsi Sarny, w pow. j aworowskim. Szkoła ewangielicka. 38 Regulka Regulówka Reliberg Reichau Rehberg Rehwalde Rehtha Rehthal Rehhof Rehstall Rehheide Rehfeld Rehdorf Rehbruch Rehberg Rehwiese Rehberg 1. folw. i leśn. nad rz. Piłą, pow. wałecki. Należą do Nakielna, powstały w r. 1822; st. p. Jabłonowo, par. kat. Nakielno, ew. Łubno. W 1868 r. 12 bud. , 5 dm. , 57 mk. ewang. ; 1885 r. 4 dm. , 56 mk. 2. R. , leśn. król, pow. brodnicki, st. p. Bartniczka; zało żone 1829 r. , należy do nadleś. Rudy; 1885 r. 1 dm. , 8 mk. 3. R. , folw. do kadyńskich dóbr ryc. należący, pow. elbląski, st. p. Łęcze, 32 klm. odl. ; 275 ha roli orn. i ogr. , 50 łąk, 16 past. , razem 346 ha. W 1885 r. 6 dm. , 86 mk. Osadę tę wspomina już dok. z 1347 r. Nao koło ciągną się piękne lasy bukowe i dębowe. 4. R. leśn. do Elzanowa należące, pow. człuchowski; 1885 r. 1 dm. , 9 mk. 5. R. , ob. Sarnówek, Sarnia Góra. Kś. Fr. Rehberg, dobra ryc. w Pomeranii, pow. nakielski, st. p. Clempenow. Rehberg 1. folw. , pow. morąski, st. poczt. Maldeuten. 2. R. , wś na niem. Warmii, pow. reszelski, st. p, Rothfliess. Rehbruch, wyb. do Brzezin należące, pow. świecki, st. p. Osie. W 1868 r. 9 dm. , 56 mk. , 17 kat. , 39 ew. ; 1885 r. 26 dm. , 160 mk. Rehden niem. , ob. Radzyn. Rehdorf niem. , ob. Sarnowo, Rehfeld, kol. niem. , tuż na zach. od Sarnik, w pow. bóbreckim. Szkoła filialna. Rehfeld 1. osada leśn. na pol. prus. Mazurach, pow. jańsborski, st. p. Orzysz. 2. R. , wś, pow. świętosiekierski, st. p. Eisenberg Ostpr. 3. R. leśniczówka, pow. frydlądzki, st. p. Szępopel. Rehheide, wś w Pomeranii, pow. sztumski, okr. urz. stanu cywil. Ryjewo, par. kat. Postolin, ew. Louisenwalde; obejmuje 73 ha 49 roli or. , 20 łąk; hektar roli przynosi 5 73 mrk dochodu. W 1885 r. było 72 dm. , 170 dym. , 641 mk. 284 kat. , 355 ew. , 2 dyss. . Rehhof 1. leśn. król. , należy do nadlesn. stęgwałdzkiego, pow. kartuski, st. p. Hoppendorf. W 1885 r. 1 dm. , 7 mk. 2. R. , ob. Sarniak, Ryjewo. 3. R. , nadleśnictwo w pow. suskim, ob. Gonty. 4. R. , 5 leśnictwo w pow. kwidzyńskim ob. t. V, 28. Rehhof leśniczówka na pol. prus. Mazurach, pow. szczycieński, st. p. Friedrichshof. Rehkrug 1. karczma do Drużyn dawniej należąca, pow. brodnicki; 1868 r. 1 dm. , 10 mk. 5 ew. , 1 kat. . 2. R. , ob. Sarniak. Rehsau al. Resau, ob. Rydzówka. Rehstall, dobra ryc. z folw. Stumplack, Ottoswalde i Pastern, pow. rastemborski, 10 klm. od st. p. i kol. żel. Rastemborka. Obszaru 909 ha. Rehthal, pow. gnieźnieńaki, ob. Mystki 2. Rehthal, os. na pol. prus. Mazurach, pow. jańsborski, st. p. Turośl. Rehwalde 1. wś na wielkich Żuławach malborskich, pow. malborski, st. p. Nowydwór, par. kat. Tiegenhagen, ew. Tiegenort. Zawiera 4 gburstwa i 2 zagrody, razem 131 ha; hektar roli daje tu 30 35 mrk czystego dochodu. W 1869 r. było 5 dm. i 39 mk, 1 kat, , 33 ewang. i 5 menonitów; w 1885 r. 4 dm. i 32 mk. 28 ew. i 4 dysyd. . Odl. od m. pow. wynosi 4 1 2 mili. 2. R. i 3. R. kein, ob. Rywałd i Rywaldzik, Rehwiese, , pow. obornicki, ob. Igrzyna. Rehwinkel 1. os. leś. do Pruskiego Frydlądu należąca, pow. człuchowski, st. p. , par. kat. i ew. Pruski Frydląd. W 1868 r. 1 dm. , 9 mk. ewang. 2. R. al. Jakobswalde, wyb. tamże; należy do Frydlądu; 1885 r. , 3 dm. , 39 mk. W 1886 napotkano przy orce wielki grobowiec, w którym oprócz starej broni, róż nych ozdób i kości, znajdował się starożytny granitowy posążek, dochodzący 5 stóp wyso kości. Posąg ten, grubo obrobiony, przedsta wia postać ludzką typu słowiańskiego i służy obecnie za ozdobę ogrodu właściciela posia dłości ob. Westpreussische Volks Zeitung, 1886, Nr. 138. Kś. Ff. Reibnitz 1. 1288 Ribiz, 1360 Rybicz, wś, pow. wrocławski, par. katol. Jaeschguetel. W 1841 r. 13 dm. , folw. , 86 mk. 30 ew. . Wś należała do katedry wrocławskiej. 2. R. 1397 Rybing wś i dobra, pow. jeleniogórski, posiada kościół par. ewang. od 1743 r. , kaplicę katol. , filię Kemnic Kępice, szkołę ewang. W 1841 r. było na obszarze dominialnym 2 dm. , folw. , 24 mk. ewang. ; we wsi 224 dm. , 1004 mk. 23 katol. . Młyn wodny, warsztaty tkackie, hodowla owiec. Ruiny budowli, zdała na wzgórzu się znajdujące z datą 1234 r. , podawane bywają za szczątki istniejącego tu jakoby klasztoru reginek żebrzących mniszek. Reichandres niem. , ob. Rychendrysy. Reichau, wś, pow. cieszanowski, 15 klm. na płd. wsch. od Cieszanowa, 11 klm. od sądu powiat. , urz. poczt. , tel. i st. kol. jarosławskosokalskiej w Lubaczowie. Na zach. i płn. leży Basznia Górna, na wsch. i płd. Sieniawka. Wś leży w dorzeczu Sanu za pośrednictwem Smolinki i Baszenki, płynących środkiem obszaru od płd. wsch, z Sieniawki na płn. zach. do Baszni Górnej. Zabudowania wiejskie leżą na lew. brzegu Smolinki. Dolina Smolinki moczarzysta. Na lew. brzegu Smolinki średnie wznies, sięga 236 mt. Włas. więk. hr. Maryi Gołuchowskiej ma roli or. 30, łąk i ogr. 42, past. 1, lasu 164 mr. ; wł. mn. roli or. 150, łąk i ogr. 78, past. 3 mr. W r. 1880 było 24 dm. , 194 mk. w gminie; 9 rz. kai, 15 gr. kat. , 170 ew. ; 9 Polaków, 15 Rusinów, 170 Niemców. Par. rzym. i gr. kat. w Lubaczowie. Ewangielicy mają kaplicę od 1856 i parafią, do której należą kolonie Ostrowiec, Smolin, Einsingen, Lindenau, Deutschbach i Reibnitz Reichenforst Reichenow Reichenstein Felsendorf, w ogóle 1150 dusz 750 ewang. augs. i 400 reform. ; ob. Bredetzky, Histor. Beitrag zum deutschen Colonialwesen in Eu ropa, Bruenn, 1812. We wsi jest szkoła ewang. Kolonią założył rząd austryacki po zajęciu starostwa lubaczowskiego. Nabył ją był wraz z wsiami Basznią i Hutą Kryształo wą przy licytacyi w r. 1818 Egidiusz hr. Pawłowski. Łu. Dz. Reichau, wś kośc. i dobra ryc, pow. morąski, o 13 klm. na wschód od Morągu, nad jez. Narien, w okolicy pagórkowatej, lesistej, z gliniastą glebą. Ma 96 mk. ew. , rolników. St. poczt. w miejscu. Dobra mają 1958 ha. ; gorzelnia. Ad. N, Reichau Ober i Nieder, 1372 Reichów, wś i fol. , pow. niemczyński, posiada kościół par. ewang. , szkołę ewang. W 1841 r. 38 dm. , fol, 290 mk. 21 kat. , młyn wodny, gorzelnia, łomy wapienia. Reichatren fol. , pow. morąski, st. poczt. Reichenbach in Ostpr. Reichen 1. 1310 Rychenau, wś, pow. górski Guhrau na Szląsku, par. ew. Heinzendorf. W 1841 r. 24 dm. , fol, 172 mk. 13 kat. . 2. R. Gross, 1418 Reichenau, wś i dobra, pow. lubiński na Szląsku; posiada kościół par. ew. W 1841 r. ma 51 dm. , dwór, 341 mk. ew. , młyn wodny i wiatrak. Kościół tutejszy już w 1551 roku otrzymał pierwszego pastora. 3. R. Klein, 1273 Richnau, 1353 Reichenau, wś, pow. lubiński. W 1841 r. 22 dm. , 118 mk. ewang. Reichenau niem. , ob. Rychnawa. Reichenau 1. wś i dobra, pow. kładzki, posiada kaplicę kat. , szkołę, młyn wodny. W 1841 r. 105 dm. , 594 mk. kat. 2. R. Alt i iNeu, dwie wsi, pow. bolkowieki, nad Strzygowską wodą. R. Alt ma kościół paraf. kat. od 1689 r. z kaplicą św. Anny od 1736 r. , kościół par. ew. od 1742 r. , szkołę kat. , nadleśnictwo królewskie. W 1841 r. 278 dm. , 2226 mk, 1095 ew. ; R. Neu 83 dm. , 582 mk. 58 kat. , szkołę ew. ; par. ew. i kat. w Giesmannsdorf. Do 1810 r. należało do klasztoru w Gryzoborze Gruessau. 3. R. Nieder i Ober, wś i dobra, pow. żegański, par. kat. Koźle; posiada kaplicę kat. do 1668 r. ew. i szkołę ew. przed 1668 i od 1742 r. . W 1841 r. było 145 dm. , dwór, 2 folw. , 744 mk. 24 kat. , dwa młyny wodne, cegielnia, warsztaty płócienne. Do dóbr należały BuschYorwerk i wś Paganz 21 dm. , folw. , 80 mk. . 4. R. Ober i Unter bei Priebus, wś i fol. , pow. żegański, posiada kościół par. ew. , kaplicę kat. W 1842 r. była szkoła ew. , dwa folw. , 39 dm. , 371 mk. 15 kat. . Kościół tutejszy miał już w 1538 r. pastora ew. ; w 1668 r. zwrócony katolikom, lecz w 1827 r. ponownie oddany ewangielikom. Reiehenbach, kol. niem. , pow. lwowski. W r. 1880 było 31 dm. , 226 mk. ; 12 rz. kat. , 19 gr. kat. , 191 ew. , 4 izrael. ; 35 Rusinów, 191 Niemców. Ewangielicy mają swoją para fią w Dornfeldzie. We wsi jest szkoła etat. 1klasowa. Por. Krasów. Lu, Dz. Reichenbach wś, młyn i leśn. , pow. prusko holądzki, 17 klm. na płd. wschód od st. kol. żel. Gueldenboden, nad bitym traktem do Zełwałdu, w górzystej okolicy, z glebą gli niastą, łąkami licznemi i torfiskami, ma 750 mk. ewang. trudnią się rolnictwem i ogro dnictwem, chowem bydła i koni. Prowadzą handel masłem z Berlinem i Szczecinem. Ko nie tutejszego chowu chętnie zakupują na re monty dla wojska. W pobliżu znajduje się młyn wodny i olejarnia a także browar. St. poczt. i tel. w Mejscu. Omnibus pocztowy do Gueldenboden i Zełwałdu. Ad. N. Reicheiibach 1. 1263 Eichenbach, wś, pow. żegański, par. kat. NeuWaldau, ew. Kottwitz. W 1842 r. 80 dm. , sołtystwo, 539 mk. 256 kat. , kaplica kat. filialna, szkoła kat. , szkoła ew. Wś należała dawniej do klasztoru augustyanów w Żeganiu. Do R. należą młyny Dobermuehle i Scholzenmuehle nad rzeczką, dopływem Brzeźnicy. 2. R. Nieder i Ober, wś i majorat, pow. zgorzelicki. Do 1815 r. należał do saskich Łużyc. W 1842 r. R. Nieder 54 dm. , dwór, 328 mk. ew. ; R. Ober 27 dm. , folw. , 172 mk. ew. 3. R. , miasto na Łużycach, ob. Rychenbach. 4. R. miasto powiatowe na Szląsku pruskim, ob. Rychbach Reichenbach niem. , dobra ryc. w Pomeranii, pow. pierzycki, st. p. Amswalde. Reichenberg niem. , wś, pow. licbarski, st. p. Liewenberg. Reichenberg, ob. Rychemberk. Reichenberger Gasse, wyb. do Rychemberka należące, pow, gdański nizinny. W1885 r. 5 dm. , 71 mk. Reicheneck dok. , ob. Rajhowy, Reichenforst wś, pow. kładzki, par. kat. Wuenscheburg; 1842 r. 21 dm. , fol. , 101 mk. katol. Reichenhagen, wś, pow. królewiecki, st. poczt. Loewenhagen, Reichenhoff fol. , pow. welawski, st. poczt. i tel. Puschdorf. Reichenow, niem. Reichenau, 1295 Richnowe, wś, pow. ząbkowicki, posiada kościół par. kat. W 1841 r. 77 dm. , 522 mk. 3 ew. . Wś należała do 1810 r. do klasztoru w Kamieńcu, Reichenstein zwaliska zamku, na górze 464 mt. wysokiej, na płd. wschód od wsi Krautenwalde, pow. frywałdzki, obwód sąd. jawornicki, na Szląsku austr. Od wschodu opływa górę zamkową pot. Krebsbach, Z rozległości wałów rozpoznać można jeszcze dawny rozkład zamku, z którego pozostałe mu Reichau Reiehenbach Reichenau Reichau Reicheiibach Reichenberg Reichenberger Reichenhagen dowodzą silnej budowy i starożytnego po chodzenia. Odległy od Jawornika 4 klm. na płd. ryzachód. Br. G. Reichienstein, miasto w pow. ząbkowickim, wznies. 1103 stóp npm. , na północnych stokach Jauersbergu, posiada kościół paraf. ew. , kościół par. kat. p. w. Niepokalanego Poczęcia P. Maryi od 1708 r. , kaplicę cmentarną kat. od 1583 r. , szkołę kat. i ew. , szpital na 10 chorych, szpital dla górników, fabryki tytuniu, krochmalu, porcelany, cegielnie, młyn prochowy pod miastem. Od XII w. kwitnie tu przemysł górniczy. Pierwotnie dobywano tu złoto, którego produkcya w XVI w. dochodziła do 25, 000 duk. rocznie. Od 1701 r. wydobywają arszenikowe rudy, przerabiane na miejscu. Miasto samo, pierwotnie prywatna własność, przeszło w ręce ks. Brzegu w 1599 r. W XVII w. zaraza 1643, rabunek 1644 i pożary 1638 i 1796 r. zadawały mu ciężkie klęski. Reichenthal, uroczysko, pow. białostocki, w 1 okr. pol. , gm. Gródek, o 36 w. od Białegostoku. Reichenthal, pow. morąski, st. poczt. i tel. Liebstadt Ostpr. Reichertswalde, dobra ryc. z fol. Weeskenthal, Goldbach, Gottesgabe, Inruecken, Sil berbach, Stobbuitt, Hartwich, Gudnick, Gross i Klein Gillgehnen, Sorehnen, Weeskenitt, Woritten, odl. 7 klm. od st. p. i tel. Goettchendorf. Obszaru 4872 ha. Właściciel hr. DohnaLauck. Ad. N. Reichfelde, wś na małych Żuławach malborskich, pow. malborski, nad szosą z Kiszporka do Notzendorf, st. p. i par. ew. Stare Pole, par. kat. Notzendorf. Wś zawiera 7 gburstw i 10 zagr. , razem 608 ha 352 roli or. i 226 łąk. Gleba nadzwyczaj urodzajna, gdyż jeden ha roli przynosi 45 04 mrk czystego dochodu, a 1 ha łąk 44 65 mrk. W 1869 r. było 28 dm. , 351 mk. , 152 kat. , 187 ew. 1 menonita, 5 baptystów i 6 żyd. ; 1885 r. 30 dm. , 64 dym. , 304 mk, 120 kat. , 167 ew. , 8 dyssyd. i 9 żyd. We wsi jest szkoła ew. 1 naucz. i 33 dzieci. Przywilej lokacyjny wystawił w. mistrz Ludwik Koenig r. 1342. Reichhorst, wś na małych malborskich Żuławach, nad jeziorem Drużnem, 4 3 4 mili na wschód od Malborka, pow, malborski, st. p Hohenwalde, par. kat. Tiergarth, ew. Thiensdorf. Z wyb. Fellermannshuben i Dreirosenkrug obejmuje 12 gburstw i 1 zagr. , obszaru 374 ha 38 ha roli or. , 61 łąk, 7 lasu. Gleba żyzna; 1 ha roli przynosi 42 3 mrk czyst. do chodu. W 1869 r. było 13 dm. i 91 mk. 4 kat. , 51 ew. i 36 menonitów; 1885 r. 15 dm. , 19 dym. , 88 mk. 2 kat. , 52 ew. , 33 dyssyd, i 1 żyd. . Wybud. 1sze ma 1 dm. i 7 mk. ; 2gie 1 dm. , U mk. Kś. Fr. Reichow 1. Gross, wś i dobra ryc. w Po meranii, pow. białogrodzki, nad szosą z Białogrodu do Słupska, st. p. Podewils o 1 5 klm. . Okolica równa, gleba gliniasta. W 1878 r. 185 mk. ew. 2. R. Klein, dobra ryc, tamże, st. p. Podewils. Kś. Fr. Reichsen, wś, pow. licbarski, st. p. Roggenhausen. Reichsheim, wś, pow. mielecki, jest osa dą niemiecką obok wsi Dębiaki i Hyki, leży w piaszczystej równinie 142 mt. , nad Babusowskim pot. dopł. Wisły. Na wschód przy piera do dużych borów, na płn. do Czajkowy i Padewki, na wschód graniczy z Grochowem a na płd. z Dębiakami. Wś liczy 54 dm. i 262 mk. ; 39 rz. kat. , 201 ew. i 22 izrael. Pod względem narodowości 197 Niemców a 65 Po laków. Jest tu kościół i szkoła wyznaniowa ewang. Od r. 1867 filia paraf. ewang. Hohenbach, dusz 230. Od 1784 do 1867 r. była tu par. ewang. , z drewnianym domem modlitwy z 1802 r. Posiadłość więk. bar. M. Hirscha wynosi 2 roli, 1 łąk, 5 past. i 465 mr. lasu; pos. mn. 606 roli, 155 łąk, 413 past. i 38 mr. lasu. Jestto nowsza osada, z czasów pierwszej połowy bieżącego stulecia. Mac. Reichswalde niem. , osada, pow. wystrucki, st. p. Neunischken. Reichthal niem. , ob. Rychal. Reichwald, 1301 Richeniwalde, wś, pow. wołowski, par. ew. Dyhernfurth, kat. Wahren. W 1842 r. była tu kaplica kat. , młyn od 1353, browar, gorzelnia, cegielnia, sołtystwo wolne, folw. , 34 dm. , 248 mk. 83 kat. . Wieś należała dawniej do klasztoru lubuskiego. Reichwald niem. , ob. Rychwałd Reichwaldau niem. , ob. Rychwałd. Reichwaldau, wś, pow. szunowski, pan kat. i ew. Schoenau Szunów. W 1842 r. 56 dm. , fol. , 391 mk. 56 kat. . Reichwalde, wś i fol. , pow. pr. holądzki, 7 klm. od st. p. i tel. Liebstadt. Obszaru 312 ha. Reidervitz, , dobra ryc. w Pomeranii, pow. rugijski, st. p. Altenkirchen. Własność klasztoru św. Anny i Brygity w Stralsundzie. Reigelsdorf niem. , ob. Budzików. Reihe al. Reihe, wś i fol. , pow. głogowski, par. ewang. Dalków. W 1842 r. 13 dm. , 127 mk. ewang. Reiherbusch, obszar nieużytków do Elbląga należących. Reihergrund, król. leśn. , należące do nadleśn. Wierzchlas, pow. tucholski, st. p. i kol. Polski Cekcyn. Beiherhorst, ob. Zatomske leśnictwo, pow. międzychodzki. Reiherinsel, kol. , pow. ostródzki, tuż przy Ostrodzie. Reiherlug, leśn. król. , pow. obornicki, o 9 klm. na płd. od Rogoźna, w lasach łoskoń Reichfelde Reichenthal Reichsen Reichenstein Reichswalde Reichthal Reimerswlde skich, ztąd zwana też leśnictwem Łoskońskiem; 1 dm. , 12 mk. ; par. i poczta w Goślinie Długiej, okr. domin. Kąty, st. dr. żel. w Ro goźnie. E. CaL Reihershorst Kętrz. , ob. Zaręby. Reihwiesen niem. , ob. Rejwiz. Reiken pow. królewiecki, st. poczt. LiskaSchaaken. Reikeningken Gross i R. Klein, wś, pow. labiewski, st. p. i tel. Labiewo. Reimannsfelde posiadłość prywatna nad zatoką Fryską, o 2 mile na płn. od Elbląga, pow. elbląski, st. p. i par. ew. Łęcze o 3 5 klm. , par. kat. Elbląg. R. ma 123 ha 76 roli or. , 1 łąk, 11 lasu. Około 8 ha zasadzono drzewami owocowemi; są też 2 cegielnie z okrągłemi piecami i 2 młyny wodne. W 1869 r. było 6 dm. i 80 mk. , 5 kat. , 75 ew. ; 1885 r. 9 dm. , 12 dym. , 67 mk. 8 kat. , 59 ew. . Właśc. 1885 r. Albert Orbanowski. Już w r. 1858 istniał tu zakład kąpielowy. Około 1300 r. nadaje komtur elbląski Konrad von Lichtenhayn Janowi, młynarzowi, i jego spadko biercom 4 włóki w pobliżu wsi Dorrebach dziś Doerbeck, z obowiązkiem płacenia rocz nie od włóki pół grzywny i 4 kury czynszu; płużnego zaś od każdego pługa owych 4 wł. 1 kor. pszenicy i 1 kor. żyta. Nadto pozwa lamy mu postawić tam młyn i nadajemy mu na jego terytoryum rybołóstwo, zakazujemy także, aby ktokolwiek w obwodzie jednomilowym z jego szkodą jaki inny młyn zbudował; za to będzie nam rocznie płacił 3 grz. i 30 kur ob. Cod. dipl. Warmiensis, I, 64. Gdy r. 1347 zakon w pobliskich Kadynach chciał nowy młyn postawić, zawarł z spadkobierca mi Jana wprzód ugodę, według której wsie Rehberg, Doerbeck, Łęże i Gr. i KI. Steinort zboże swoje tylko w tutejszym młynie mleć mogły ob. Cod. dipl. Warm. , II, 88. Od woj ny 13letniej aż do roku mniej więcej 1554 stała tutejsza osada pusta. Dopiero około po wyższego roku ustanowiono nanowo czynsz od roli w kwocie 4 grzywien, podczas kiedy od młyna płacić miano 6 grz. Właścicielem był wówczas radny Krzysztof Weinreich. Pra wo co do młyna nabyło mto Elbląg r. 1732, ale już r. 1734 ustąpiło je radcy nadwornemu Poehling, który tutejsze dobra był kupił za 3500 złot. Tenże powiększył je także doku piwszy do nich 2 włóki roli sołeckiej w Łę żach ob. Der Elbinger Kreis, von Rhode, str. 47 i 88. Kś Fr. Reimannshof al. Reymannshof, wś, pow. ostrzeszowski, o 5 klm. na płn. od Ostrzeszowa par. , poczta i st. dr. żel. , graniczy z Siedlikowem; 19 dm. , 108 mk. 75 kat. , 33 prot. . osada ta powstała na zabranych przez rząd pruski obszarach. Mapa powiatu z r. 1821 oznacza w tej okolicy nieznane zkądinąd Parciny. E. CaL Reimen, 1411 r. Reyman, wś, pow. nissański, 1 3 4 mili od Nissy. W 1860 r. było tu sołtystwo rycerskie; wś miała 1894 mr. obszaru, szkołę, gorzelnię, 62 dm. , 345 mk. kat. Par. kat. Reinschdorf. Reimerischken, pow. gierdawski, ob. NeuAstrawischhen, Reimershof 1. fol, pow. bydgoski, z pocztą w Koronowie Crone a. d. Brahe, niewykazany w spisie gmin i okręgów. 2. R. , ob. Basiński folwark. Reimershuben wyb. do Hej bud należące, pow. malborski, st. poczt. Szymon. W spisie z r. 1885 niewymienione. Reimerswlde, wś na wielkich Żuławach malborskich, 3 1 4 mili od Malborga, st. poczt. i par. ew. Nowydwór, kat, Tiegenhagen. Zawiera 13 posiadłości, 255 ha 95 roli or. i 56 łąk. W 1869 r. było tu 127 mk. 15 kat. , 40 ew. , 72 menonitów, 19 dm. ; 1885 r. zaś 18 dm. , 22 dym. , 121 mk. , 11 kat. , 78 ew. i 32 dyssydentów. We wsi jest szkoła ewang. z 1 nauczycielem i 36 dziećmi. Ks. Fr. Reimerswalde, wś, pow. licbarski, st. p. i tel. Licbark. Reimsbach, właściwie Reibnitzbach, wś, pow. walbrzyski, par. ew. NiederWueste Giersdorf. W 1842 r. 34 dm. , sołtystwo wolne, 84 mk. 2 kat. , dwa młyny. Reimsdorf, fol. należący do domeny rastemborskiej, pow. rastemborski. Obsz. 512 ha Reimswaldau Reibnitzwaldau, wś, pow. walbrzyski, par. ew. LangWaltersdorf. Posiada kaplicę kat. W 1842 r. 108 dm. , sołtystwo, 768 mk. 18 kat. , 5 młynów wodnych, krochmalnie, warsztaty bawełn. i płociennne. Reimswalde, osada, pow. świętosiekierski, st. poczt. Zinten. Reinau, wś, pow. inowrocławski, o 12 staj od mta pow. na wschód, między osadami Niemojewo, Nowy Dwór, Modliborzyce i Franopole, wśród lasów; poczta w Pieraniu, st. dr. żel. w Inowrocławiu, ma 28 dm. , 299 mk. 202 kat. , 97 prot. . Reinberg, dobra w Pomeranii, pow. Grimmen, st. p. w miejscu. Reinberg 1. dawniej Reibnig, wś i dobra, pow. kożuchowski. W 1842 r. 103 dm. , 896 mk. 51 kat. ; par. kat. Bytom nad Odrą odl. pół mili. Wielka gorzelnia, warsztaty płócienne. Do R. należy Karlsberg, fol. i zamek książęcy z parkiem. 2. R. wś nad Odrą, pow. głogowski, par. ew. Weissholz. Przewóz na Odrze. W 1847 r. 10 dm. , 72 mk. 8 kat. . Do R. należy fol. Perschkevorwerk. Reinbruch, ob. Czyste Błoto. Razem z wyb. Świniarnią 2 dm. i 13 mk. obejmuje 191 ha. obie osady liczyły w 1885 r. 24 dm. , 30 Reichershorst Reihwiesen Reiken Reikeningken Reimannsfelde Reimannshof Reimen Reimershof Reimershuben Reimerswalde Reimsdorf Reimsw Reimswalde Reinau Reinbruch Reinlacken Reinland dym. , 150 mk. , 93 katol. , 57 ewan. ; st. poczt. Pokrzydowo. Reindoerfel, 1404 Raumedoerfel, wś i fol. , pow. ziębicki, par. kat. i ew. Ziębica. W 1842 r. 65 dm. , fol. , 445 mk. 175 ew. , 4 młyny wodne, gorzelnia, hodowla owiec. Bo R. należał Viehhoefel fol. i 10 dm. , 49 mk. 16 kat. . Reiłiecken al. Reineken, dobra, pow. ragnecki, 6 klm. od st. p. i tel. Kraupischken. Obszaru 68 1 2 ha. Reinersdorf, wś i dobra ryc. nad rz. Protwą dopł. Prosny, pow. kluczborski, par. ewang. w miejscu. Leży na granicy od w. ks. I poznańskiego. Wzgórze, na którym stoi wiai trak, wznies. 500 st. npm. W 1861 r. 101 dm. , 1103 mk. 1037 ew. , 48 kat. , 18 żyd. . Dobra miały 8684 mr. 2669 mr. roli, 416 łąk i 5548 mr. lasu; była cegielnia, tartak, browar, owczarnia 2400 owiec, trzy folw. Wraz z obszarem wiejskim R. miało 11, 271 mr. W 1775 r. powstała tu kolonia Freidorf 1607 mr. roli, 73 mr. ogr. i 68 mr. łąk. Kościół ew. istniał tu już w XVI w. ; obecny z 1754 r. Szkoła ewang, od połowy zeszłego wieku. Ob. Komorzno, Reinerz w dok. Rinharcz, Reihartz, oppidum Reinhardi, czeskie Dussnik, miasto i zdrojowi sko z zakładem kąpielowym, pod 50 30 18 płn. szer. i 34 3 56 wschod, dług. , na wznies. 1680 do 1719 st. npm. , niedaleko granicy cze skiej, na lewym brzegu Bystrzycy Kładzkiej, przy ujściu Romsbachu, w bagnistej dolinie, na stokach południowych Hirtenbergu, w pow. kładzkim. Posiada kościół paraf. katolicki z 1710 r. , drugi p. w. św. Trójcy na wzgó rzu za miastem, zbudowany 1698 na pamiątkę morowej zarazy w 1679 r. , kaplicę św. Anny z 1773 r. , kościół par. ewang. , zbudowany przez związek Gustawa Adolfa, huty żelazne pod mistem, 3167 mk. 1872 r. , przeważnie katolików. Jest to dawna osada górnicza, zniszczona w czasie wojny 30letniej, odżyła później wskutek rozwoju przemysłu płócienniozego i sukiennictwa. Tutejsze stowarzy szenie muzyczne istnieje od 1591 r. a papier nia od 1562 r. Obecnie rozwinął się przemysł drzewny drobne wyroby. Zakład zdrojowy powstał na południe od miasta, nad Bystrzycą, przy tryskających tu źródłach szczawy obfi tujące w gaz węglany. Jedno z nich letnie ma ciepłotę 14 R. , drugie 9 Znane były już w XVII w. Obecnemu zakładowipoczą tek doktór Mogollna początku obecnego wieku. Zakład kąpielowy leży na wznies 1699 do 1720 st. , w wąskiej, nieco wilgotnej dolinie. Ważnym czynnikiem leczniczym prócz wód i powietrza górskiego jest serwatka, z której przyrządzania mleko kozie i ośle pozyskał zakład sławę. Urządzono tu również kąpiele. Br. Ch. Relnfeld, pow. kartuski, ob. Przyjaźń 1. Reinfeld 1. wś i dobra ryc. ze st. pocz. , w Pomeranii, pow. białogrodzki, nad Regą. W pobliskich wyniosłościach znajdują się pokłady wapienne; w okolicy lasy dębowe i bukowe. W 1878 r. 625 mk. ewang. ; trudnią się wywozem wapna i drzewa. 2. R, dobra ryc. w Pomeranii, pow. miastkowski, st. p. Barnow; 1314 10 ha; czysty dochód z gruntu około 3000 mrk; cegielnia. Dziedzic ks. Bismarck. 3. R. , dobra ryc, tamże, posiadają st. pocz. ; gorzelnia. Reinholdsfelde, dobra w Pomeranii, pow. Sławiński, st. pocz. Zollbrueck. Reieholdshof, fol. do Wyczechowa należący, pow. kartuski; 1885 r. 4 dm. , 47 mk. Reinholdsthal, ob. Radontowo. Reimschdorf niem. , ob. Ryńsk, Reinken, dobra i młyn, pow. frydlądzki, st. pocz. Schoenbruch. Reinkendorf Klein, dobra w Pomeranii, pow. Randow, st. p. Szczecin, 7 klm. odl. Reinkenhagen, dobra w Pomeranii, pow. Grimmen, st. p. Miltzow. Reinlacken, wś, pow. welawski, st. pocz. i tel. Taplacken. Reinland, wś na wielkich Żuławach malborskich, pow. malborski, st. pocz. i par. ew. Nowydwór, katol. Tiegenhagen, odl. od mta pow. 3 3 4 mili 215 ha obszaru 49 roli or. , 77 łąk; czysty dochód z 1 ha roli 29 07 mrk. W 1885 r. 26 dm. , 159 mk. , 20 katol. , 97 ew. , 42 dyssyd. Szkoła ewang. 1 naucz. i 47 dzieci. Kś. Fr. Reinschenhof niem. , fol. , pow. świętosiekierski, tuż przy mieście powiatowem. Relnsdorf dok. , ob. Kurkocin. Reinshain Ober i Nieder, 1426 r. Reinoldishain, wś i dobra, pow. kożuchowski, par. ew. i kat. Weichau. W 1842 r. R. Nieder 47 dm. , 220 mk. ; R. Ober 40 dm. , 206 mk. 14 kat. j, szkoła ewang. Dwa folw. , trzy młyny wodne. Reinwasser 1. pol. Czysta Woda, karczma nad Wierzycą, pow. kościerski, st. pocz. , paraf. kat. i ew. Skarszewy, odl. od Kościerzyny 4 1 2 mili gmina Schwarzhof, zawiera 315 81 mr. W 1869 r. 1 dm. i 10 mk. katol; 1885 r. 2 dm. , 32 mk. Tu wpada Więtcysa Fietze do Wierzycy. Lustracya komisyi pruskiej z r. 1772 r. donosi Czysta Woda, folw. i karczma, została r. 1755 sołtysowi w Bożempolu Michałowi Klatt na 50 lat jure emph. sprzedana wraz z 4 włókami. Ten zadzierżawił ją Krystyanowi Zadach za 75 tal. Wysiew wynosi 50 korcy żyta, 10 jęczmienia, 20 owsa, 2 grochu, 3 tatarki, 5 jarki; zbiera trzecie ziarno. Kanonu płaci 50 tal. , kwarty 3 tal. , hyberny 3 tal. 30 gr, zagłównego 1 tal. 30 gr. ob. Zeitsch. d. Westpr. Gesch. Ver. , XV, 161. 2. R. , pol. Czysta Reinshain Relnsdorf Reinschenhof Reiłiecken Reinersdorf Reinerz Relnfeld Reinfeld Reinholdsfelde Reieholdshof Reindoerfel Reinholdsthal Reimschdorf Reinken Reinkenhagen Reiszdorf Woda, wyb. a nie wieś ob. t. I, 885 do dóbr stężyckich należące; 1885 r. 4 dm. , 41 mk. Reinwasser, wś i dobra ryc. ze st. pocz. , w Pomeranii, pow. miastkowski, nad szosą bytowską, gleba piaszczystogliniasta. Pokłady wapienne i lasy sosnowe. R. ma 489 mk. ewang. 1878. Rolnictwo, hodowla bydła i wywóz tuczonej trzody chlewnej do Berlina i Hamburga. Reinzig, ob. Roińskie Holendry, pow. międzyrzecki. Reipen, dobra, pow. welawski, 7 klm. od st. p. Gruenhayn, obszaru 373 ha. Reisau, wś i dobra, pow. niemczyński, par. ew. Gruen Hartau. W 1842 r. 31 dm. , dwór i folw. , 165 mk. 22 katol. . ReischenJetkaut wś, pow. kłajpedzki, st. pocz. Dt. Crottingen. Reischvitz, dobra ryc. w Pomeranii, pow. rugijski, st. p. Bergen. Reisendorf, 1389 Ruessindorf, 1417 Rusindorf, wś. i dobra, pow. grotkowski, odl. 3 mile od Grotkowa. W 1861 r. było 14 dm. , 108 mk. katol. Większa posiadł, miała 292 mr. , wś 51 mr. Reisewitz, 1368 Rysewicz, wś i dobra, pow. grotkowski, odl. 3 1 4 mili od Grotkowa, 1 m. od Odmuchowa, par. Karłowice Wielkie. W 1861 r. 38 dm. , 245 mk. 13 ewang. . Obszar ogólny 1428 mr. 1054 mr. roli, z tego na dobra ryc. przypadało 1276 mr. 450 mr. roli. Młyn wodny, hodowla owiec. Reisezagel, wś, pow. ząbkowski, par. kat. Baerwalde; 1842 r. 31 dm. , 208 mk. 50 ew. . ReisgenPasson, ob. PassonReisgen. Reisicht 1. posiadłość, pow. złotoryjskohajnowski, odl. 3 8 mili od Złotoryi Goldberg. 2. R. , wś i dobra, pow. złotoryjskohajnowski; 1842 r. 81 dm. , dwór, folw. , sołtystwo, 591 mk. 14 kat. , szkoła ew. , młyn, gorzelnia. Obecnie st. dr. żel. na linii od Lignicy odl. 24 klm. do Żegania. Do R. należały Birkfleck Ober i Nieder, Nieder Reisicht, 0s. , i Klein Tschirbsdorf, wś, fol. i młyn. ReissFrankenstein, ob. Fraksztyn, 1 dm. , 13 mk. Reinsterbruch, ob. Lapissena. Reiszdorf, dobra, pow. labiewski, 6 klm. od st. p. i tel. Goldbach. Obszaru 129 1 2 ha. Reitersdorf, wś, pow. prądnicki, odl. 1 8 mili od Głogowy Górnej, par. Kierpień. W 1861 r. 21 dm. , 117 mk. katol. , 130 mr. Reitz niem. , ob. Bejca. Rejbenie, wś, pow. szawelski, gm. Żagory, o 43 w. od Szawel. Rejbeniszki, wś, pow. szawelski, gm. Żagory, o 44 w. od Szawel. Reiby, wś i dwór, pow. rossieński, gm. i par. Kielmy, o 38 w. od Rossień; własność Preciszewskich. Reje, wś u źródeł rz. Kodenki, dopł. Hujwy, pow. żytomierski, par. Kodnia; cerkiew drew. Własność Chuchrowskich. X. M. O. Rejentówka, ob. Regentówka, Rejkie, wś, pow. rossieński, par. gawrańska. Rejkowszciyzna, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 3 okr. pol. , o 76 w. od Nowoalek sandrowska. Rejmentarówka, wś u źródeł SyregoTaszliku, pow. czehryński, w 3 okr. pol. , o 70 w. od Czehrynia a 5 w, na południe od Ositniażki, ma 1267 mk. i do 2820 dzies, ziemi. W 1808 r. było 98 osad i 992 mk. Cerkiew p. w. św. Mikołaja, drewniana, wzniesiona w 1770 r. i uposażona 17 dzies. ziemi. We wsi znajduje się fabryka cukru, założona w 1843 r. Gleba bardzo urodzajna; za czasów poddaństwa właściciel zbierał do 3500 kóp pszenicy i do 11, 000 berkowców buraków. Na mocy umowy wykupnej włościanie w 1863 r. nabyli 803 dzies; ziemi za 39, 579 rs. Na początku bieżącego wieku własność gen. Dawydowa, od którego w 1807 r. nabył Trębowelski, lecz wkrótce odprzedał Kajetanowi Krasińskiemu, do sukcesorów którego obecnie należy. Nazwę otrzymała wś od regimentarza Stempkowskiego, który przed 1766 r. stał przez czas dłuższy w tych okolicach ze swym oddziałem. Rejmentarszczyzna al. Antonówka, wś nad rzką Uzką, pow. wasylkowski, w 3 okr. pol. , o 38 w. od Wasylkowa, o 2 w. poniżej Jankówki Łopatynszczyzny, ma 1329 mk. ; w 1863 r. było 906 mk. praw. i 146 kat. Cerkiew p. w. Podwyższenia krzyża św. , drewniana, wzniesiona w 1802, po spaleniu się w 1857 r. , na nowo wystawiona w 1858 r. , uposażona jest 38 dzies, ziemi. Do par. praw. należy wś Olejnik. R. należy do klucza białocerkiewskiego hr. Branickich. Rejinikiszki, ob. Remejkiszki, Rejmundowo, ob. Rajmundowo, Rejnie, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 1 okr. pol. , o 32 w. od Nowoaleksandrowska. Rejnis, os. leśn. w dobrach Dobrowola, pow. maryampolski. Rejnowo, wś, pow. drysieński, par. Leszczyłowo. Rejothen niem. , fol. , pow. świętosiekierski, st. pocz. Wolittnick. Rejów, os. fahr. , kol. i obręb leśny nad rz. Łączną, pow. kielecki, gm. Suchedniów, par. Skarzysko, leży pomiędzy Suchedniowem a Bzinem, w pobliżu drogi żel. dąbrowskoiwangrodzkiej, odl. 30 w. od Kielc a 43 w. od Radomia. Os. fabr. rządowa zajmuje wraz ze stawem i kanałami 110 mr. ; w 1880 r. pracowało w zakładach 100 ludzi. Kolonia, założona w 1857 na odpadkach rządowych lasów le Reinwasser Reinzig Reipen Reisau Reischen Reischvitz Reisendorf Reisewitz Reisezagel Reisgen Reisicht Reiss Reinsterbruch Reiby Reinwasser śnictwa Samsonów, składa się z 23 osad, mają cych od 20 do 26 mr. ziemi piaszczystej. W 1827 r. było tu 19 dm. , 171 mk. Obszar na którym powstała ta osada stanowił pierwotnie własność klasztoru wąchockiego. Było tu wójtowstwo ale wieś nie istniała czy też opusto szała. Uboga gleba tego lesistego podgórza nie zachęcała do pracy rolniczej. W 1730 r. klasztor wybudował tu dymarkę do wytapia nia rud i kucia żelaza. W 1770 r. zniesiono dymarkę a wystawiono wielki piec i fryszerkę. W 1780 r. Józef Szaniawski, opat wąchoc ki, kanonik krak. , wypuściłwójtowstwoRejów z fabrykami i lasami na lat 50 w dzierżawę Adamowi i Maryannie małżonkom Michalskim. Po śmierci Michalskiego prawo przeszło na jego synowę. Gdy w 1830 r. wyszedł termin przywileju, rząd odebrał R. ze zniszczonemi zupełnie fabrykami. Bank polski objąwszy w 1833 r. zarząd zakładów górniczych kazał stare budowle fabryczne rozebrać a wznieść nowy wielki piec, który ukończony w 1838 r. , został w ruch puszczony. Motorem była jak i dawniej siła wodna, dostarczana przez rzkę Łęczne, mającą na obszarze R. 17 stóp spad ku. Wodę przeprowadzono kanałami sklepionemi doprowadzający 420 st. długi a 7 szer. , odprowadzający 600 st. długi. Woda groma dzona w stawie przechodziła do kanału górne go szluzą z kamienia ciosowego. Budowa za kładu kosztowała 789, 250 złp. 20 gr. czyli 118, 387 rs. 60 kop. Odtąd funkcyonuje ów za kład bez przerwy, produkując surowiec, wyta piany z pomocą węgla drzewnego. Od 1874 r. zaprowadzono przyrząd do ogrzewania powie trza, zmniejszający ilość węgla. W 1876 r. pobudowano piec kupellowy ogrzewany ko ksem szląskim i austryackim. Fabryka pro dukowała głównie żelazo surowcowe a w 1 3, części odlewy. Tu wykonano po części war szawskie bruki żelazne. Roczna produkcya dochodziła do 100, 000 pud. surowcu i 30, 000 pud. odlewów. A. W. Rejowiec 1. os. miejska, przed 1867r. miasteczko, pow. chełmski, gm. Rejowiec, par. rz. kat. Pawłów. Leży śród wyżyny lubelskiej, sięgającej w okolicy do 800 st. npm. , w dolinie rzki b. n. , uchodzącej z praw. brzegu do Wieprza. Droga bita z Chełma do Krasnostawu przechodzi przez R. Droga żelazna nadwiślańska ma stacyą t. n. o 4 w. od osady. R. odl. 16 w. od Chełma, 55 w. od Lublina, 227 w. od Warszawy koleją żel. , posiada cerkiew prawosławną, synagogę, sąd gm. okr. III, urząd gm. , szkołę początkową, st, poczt. , aptekę, fabrykę wyrobów z miedzi, dwie garbarnie, olejarnią, pałac dziedziców z ogrodem, 121 dm. , 1408 mk. 1060 żyd. . Odbywa się tu 6 jarmarków. W 1827 r. było 100 dm. , 603 mk. ; 1858 r. było 99 dm. 19 murow. , Rej 1159 mk. 802 żyd. ; kasa miejska miała dochodu 266 ns. 53 kop. Obszar miejski zajmuje 321 mr. R. założony został przez Mikołaja Reja, który za żoną Zofią Kościeniową z Sędziszowa otrzymał w 1540 r. dobra Kobyle i Siennicę część zapewne jedną. Na obszarze Kobyla, posiadłości składającej się zapewne z samych lasów, z nieliczną ludnością, żyjącą z przemysłu leśnego głównie, ten energiczny gospodarz i kolonizator zakłada miasteczko Rejowiec a zapewne też i wieś Wólka Rejowiecka. Dziś osada miejska zajmuje 321 mr. , Wólka 632 mr. a wieś Kobyle 389 mr. , dołączywszy do tego obszar drobnych osad wś Rybie, Wereśce, wynoszący 600 mr. i obszary folwarczne, wypadnie iż pierwotna rozległość dóbr Kobyle wynosiła do 7000 mr. W 1547 r. Zygmunt I wydał przywilej lokacyjny dla miasta Rej owca, nadając prawo niemieckie, dwa jarmarki i 10 lat wolności. Zdaje się, iż wraz z miastem założył tu Rej zbór kalwiński, łącząc propagandę religijną z działalnością kolonizatorską. Swą gospodarczą działalność rozszerza Rej w różne strony ziemi lubelskiej, chełmskiej i halickiej. Za żoną przypadły mu dwie dzierżawy królewskie Stajne w pobliżu Rejowca i Plisków pod Rakołupami na płn. od Wojsławic; w 1542 r. wydzierżawia od Odnowskiego Mikołaja Bochotnicę. Stoczek i Stothlicze część dóbr Dyss w lubartowskiem pow. ; 1545 r. nabywa od Tęczyńskiego Andrzeja Ostrów w chełmskiem a oprócz tego w ziemi halickiej wydzierżawia i nabywa Srzednie i Dubowicę, Kołodziejów i Temerowce a w 1548 r. w ziemi lubelskiej oddaje mu Paweł Bystrem Popko wice i Skórzyce. Po 1550 działalność Reja przenosi się na obszar Małopolski. Obok odziedziczonych po ojcu nabywa tu rozliczne posiadłości i w 1554 r. zakłada miasto Okszę a w niej zbór kalwiński. Oba te centry działalności Reja zostają w ręku jego potomków do końca XVII w. W 1681 r. R. należy do Bogusława Reja, a ministrem przy zborze był Paweł Nemorecki. W ostatnich latach tego stulecia zbór istniał jeszcze ale brakowało wiernych i patrona, ztąd nie było środków na utrzymanie ministra. W 1720 r. Rzewuscy, właściciele R. , wystawili cerkiew unicką i uposażyli parafią. W 1796 r. rozpoczęto budowę murowanej cerkwi, którą wykończyli dziedzice R. Ossolińscy. Z kolei dobra te przechodziły do rąk ks. Woronieckich około 1853 r. a wreszcie hr. Łubieńskich. W lesie dóbr R. na wzgórzu stoi budowla piramidalnego kształtu, zwana przez lud grobisko. Opis R. podał Tyg. Illustr. z 1863 r. VIII, 282. Dobra Rejowiec składały się w 1881 r. z folw. R. , Adamów, Kadzin i Kostunin, rozl. mr. 5539 fol. R. gr. or. i ogr. mr. 574, łąk mr. Rejowiec Rejowiec Rejowiecka Wólka Rejowin Rejowiszcze Rejst Rejże Rejzekne Rejwiz Rejstaniszki Rejtyniki 244, pastw. mr. 190, lasu mr. 1830, nieuż. mr. 132, razem mr. 2972; bud. mur. 18, z drzewa 33; płodozmian 4, 5 i 7polowy; fol. Adamów gr. or. i ogr. mr. 359, łąk mr. 40, pastw. mr. 5, lasu mr. 276, nieuż. mr. 35, razem mr. 715; bud. mur. 1, z drzewa 11, płodozmian 10po lowy; fol. Kadzin gr. or. i ogr. mr. 212, łąk mr. 1, lasu mr. 466, nieuż. mr. 14, razem mr. 693; bud. mur. 2, z drzewa 4; płodozmian 4polowy; fol. Kostunin gr. or. i ogr. mr. 465, łąk mr. 152, pastw. , mr. 33, lasu mr. 489, nieuż. mr. 19, razem mr. 1158; bud. mur. 4, z drzewa 6; płodozmian 4, 8 i 10polowy; la sy nieurządzone; młyn wodny i cegielnia, po kłady wapna, torfu. W skład dóbr wchodziły poprzednio os. R. os. 97, z gr. mr. 321; wś Wólka Rejowiecka os. 32, z gr. mr. 632; wś Kobyle os. 38, z gr. mr. 389; wś. Rybie os. 27, z gr. mr. 336; wś Majdan Rybie os. 9, z gr. mr. 80; wś Kadzinek os. 5, z gr. mr. 23; wś Wereśce os. 9, z gr. mr. 161. R. gmina należy do s. gm. okr. III w os. Rejowiec, ma 4846 mk. W skład gm. wchodzą Aleksandrya, Aleksandrówko, Adamów fol. , Budki, Gru szów, GruszowMajdan, Felczyn, Kadzinek fol. , Klementynów, Kobyle, Krzywowola, Niedziałowice, Rybie, RybieMajdan, StaryMaj dan, Siedliszki, Tomaszówka, Wańkowszczyzna, Wereśce, Wańkowszczyzna, Zyngerówka. 2. R. , wś włośc. , pow. jędrzejowski, gm. i par. Nagłowice, ma 9 os. , 110 mr. obszaru. W 1827 r. było 7 dm. , 57 mk. Wcho dziła w skład dóbr Nagłowice. Br. Ch. Rejowiec 1. grupa domów i folw. , w gm. Weryni, pow. kolbuszowski, przy drodze z Kolbuszowy do Raniszowa. 2. R. , al. ReJowin, folw. na obsz. Rzemienia, na prawym brzegu Wisłoki, pow. mielecki, w płn. stronie obszaru, nad granicą Rzochowa. Obszar dworski, do którego R. należy, ma 5 dm. , 150 mk. Obszar folw. przecina tor dr. żel. Karola Ludwika na przestrzeni DębicaBaranów. Na wschód otacza fol. duży bór, Rzeniieński las, będący częścią puszczy sandomierskiej. Rejowiecka Wólka, wś, pow. chełmski, gm. i par. Rejowiec. Wchodziła w skład dóbr Rejowiec ob. . Rejowin, ob. Rejowiec. Rejowiszcze, wś, pow. włodzimierski, wchodziła w skład ststwa lubomelskiego, V, 445. Rejst, jezioro w pow. sejneńskim, w gm. Krasnobroda, ma 20 mr. obszaru. Rejstaniszki 1. folw. , pow. wileński, w 3 okr. pol. , gm. Janiszki, okr. wiejski Ołkuny, należy do dóbr Ołkuny hr. Tyszkiewiczów. 2. R. , wś, pow. nowoaleksandrowski, w 1 okr. pol. , o 13 w. od Nowoaleksandrowska. Rejstówka, zaśc. włośc, pow. oszmiański, w 3 okr. pol. , gm. , okrąg wiejski i dobra skarbowe Dziewieniszki, o 2 w. od gminy. Rejstry 1 wś, pow. rossieński, gm. Pojurze, par. żwingowska, o 84 w. od Rossień. 2. R. , dobra, pow. rossieński, gm. Rossienie, par. ławkowska, o 28 w. od Rossień. Rejszaliszki, zaśc. rząd. , pow. wileński, w 1 okr. pol. , o 32 w. od Wilna, 3 dm. , 22 mk. katol. Rejszew, wś i os. leś. , pow. warszawski, gm. i par. Jabłonna; wś ma 34 os. , 777 mr. Wchodziła w skład dóbr Jabłonna. Rejsztokiemie, wś, pow. suwalski, gm. Sejwy, par. Puńsk, odl. od Suwałk 23 w. , ma 37 dm. , 276 mk. Rejszuła, strumień w pow. kowieńskim, dopływ Niemna. Rejterada al. Rajterada 1. na Kummersberga mapie Galicyi sekc. 10 Raytarda, gru pa domów w gm. Rudny Małej, pow. rze szowski, tuż przy gościńcu rzeszowskogło gowskim. Należy do obszaru dworskiego, obejmującego 6 dm. , 42 mk. 2. ., fol. i go rzelnia na obszarze dworskim Rudnej Wiel kiej, w tymże powiecie. Br, G. Rejterówka 1 al. Rychterówka, os. , pow. sandomierski, gm. i par. Połaniec, odl. od Sandomierza 40 w. , ma 4 dm. , 17 mr. włośc. 2. R. , ob. Rajtarówka. Rejtyniki 1. fol, pow. rossieński, gm, Mańkuny, o 19 w. od Rossień. 2. R. , wś, tamże, o 20 w. od Rossień. Rejwiz, niem. Reihwiesen, z kol. Rejwizem Starym niem. AltReihwiesen, wś, w pow. i obw. sąd. cukmantelskim, na Szląsku austr. , w okolicy górzystej, na płd. zach. od Cukmantla, o 8 klm. , przy gościńcu z Cukmantlu do Frywałdu. Graniczy od płn. z Ondrzejowicami, od zach. z Frywałdem i Buchelsdorfem, od płd. i wsch. z Gruntem Górnym OberGrund. W 1880 r. było 69 dm. , 393 mk. , 387 rz. kat. , 6 prot. ; 390 Niemców. Na osadę Stary Rejwiz przypada 13 dm. , 79 mk. Szko ła ludowa i kapelania miejscowa. Wś wznies. 757 mt. , najwyżej w całym Szląsku austr. Na płd. rozpościera się olbrzymie torfsko bór, 769 mt. npm. , obejmujące 249 71 ha. Wśród niego dwa znaczne jeziora. Tutaj ma źródła swe Czarna Opawica, główne ramię źródlane Opy. Br. G. Rejzekne, ob. Rzeżyca. Rejże 1. okolica nad rzką Lestą, pow. trocki, w 3 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i par. Butrymańce, o 5 w. od gminy a 57 w. od Trok, ma 30 dm. , 270 mk. , w tej liczbie 2 prawosł. , 72 katol. , 188 mahom. i 8 żydów w spisie z 1864 r. 25 dusz rewiz. . W 1880 r. okolica składała się z 10 folwarków, 2 wsi, 6 zaśc. Właścicielami byli Ryzwanowicz 120 dz. , Mokołowicz 40 dz. , Chalecki 17 Rychterówka Rejstówka Rejstry Rejszaliszki Rejszew Rejsztokiemie Rejterada Rejszuła Rejowiec Rejterówka Reklele Rejżewo Rejżewo Rekaińce Reckcin Rekentin Rekicie Rekiczyńce Rekiecie Rekieciszki Rekieniszki Rekiewo Rekijowskie Reklaniszki Rekle dz. , Wilczyński 20 dz. , Makowieoki 24 dz. , Jabłoński 16 dz. , Chazbiejewicz 52 dz. , Bohdanowicz 2 dz. i Abuniewicz 10 dz, . 2. R. , fol, tamże, okr. wiejski Ajciuny, własność meczetu mahometańskiego. Rejżewo, fol, pow. trocki, ob. Pieshuńce. Podług spisu z 1866 r. o 56 w. od Trok, 2 dm. , 30 mk. katol. W 1850 r. dobra R. , w par. Punie, składały się z 3 wsi, 2 fol. i 1 zaśc, miały 500 dzies. rozległości i należały do Rejźewskich i Zabłockich. Bek 1. os. , pow. lipnowski, gm. i par, Bobrowniki, odl. o 20 w. od Lipna, ma 1 dm. , 9 mk. , 73 mr. 2. R. , fol. , pow. lipnowski, gm. Szpetal, par. Bobrowniki, odl. o 20 w. od Lipna, 1 dm. , 13 mk. , 2 mr. Rekaińce, własn. szl. nad stawem, pow. wileński, w 6 okr. pol. , o 22 w. od Wilna, 4 dm. , 88 mk. katol. Reckcin, 1648 Rekcino, 1710 Rekczyn, myl nie Rexyn u Ossowskiego, niem. Rexin, dobra ryc, powiat gdański górny, nad szosą ze Skarszew do Gd. ań8ka wiodącą, wznies. 319 st. npm. Odl. 6 klm. na zach. od Pruszcza st. p. , tel. i kol. , par. kat. św. Wojciech, ew. Jaśki. obszaru 288 ha 2 łąk i 275 roli orn. ; czysty. dochód wynosi 5035 mrk. W 1869 r. 127 mk. , 78 kat. , 49 ew. , 8 dm. ; 1885 r. zaś 11 dm. , 17 dym. , 111 mk. , 71 kat. , 40 ew. Właścicielem już r. 1858 Bertram. Na obszarze dóbr znale ziono urny twarzowe ob. Obj. do mapy arch. Prus Zach. , Ossowskiego, 57. W drugiej po łowie XVIII w. utrzymywał tu Waleryan Piwnicki, miecznik pruski, domową kaplicę; w r. 1782 pełnił przy niej urząd domowego kapelana karmelita kś. Bogusław ob. Utra cone kościoły p. kś. Fankidejskiego, str. 185. Według taryfy z r. 1648, gdzie uchwalono pobór podwójny a akcyzę potrójną, płacił tu p. Sartowski od 9 wł. folw. i 4 ogr. 10 fi. 2 gr. ob. Roczn. T. P. N. w Poznaniu, 1871, str. 173. Taryfa na symplę z r. 1717 pisze Retcin combustum ob. Cod. Belnensis, str. 83. W wizytacyi Szaniawskiego z r. 1710 czyta my, że Rekczyn miał mesznego dawać 9 kor. żyta i tyleż owsa, dawał jednak tylko 7 1 2 kor. żyta i tyleż owsa str. 147. W gdań skich tablicach woskowych jest r. 1398 wy mieniony Marquart von Rexin, a r. 1411 Hans von Ryxin ob. Zeitsch. d. Westpr. Gesch. Ver. , XI, str. 25. Kś. Fr. Rekentin niem. , dobra ryc. w Pomeranii, pow. Grimmen, st. p. Tribsees. Rekicie, fol. , pow. grodzieński, w 4 okr. pol. , gm. Żydomla, o 21 w. od Grodna. Rekiczyńce, wś nad rz. Murachwą, pow. jampolski, okr. pol. i par. katol. Murachwą, gm. i st. pocz. Dźuryn, par. praw. Chomeńki, przy trakcie pocz. z Mohylewa do Dżuryna, o 28 w. od st. dr. żel. odeskiej Rachny, ma 96 osad, 598 mk, z Adamówką, 904 dzies. zie mi włośc, 866 dzies. dworskiej. Własność Sobańskich. X M. 0. Rekiecie 1. fol. i dobra, pow. święciański, w 3 okr. pol, gm. i okr. wiejski Melegiany, o 22 w. od Święcian. Fol. ma 1 dm. i 29 mk. katol. ; własność Bielikowiczów. 2. R, , wś i dwór Monkiewicza, pow. rossieński, par. pogromoncka. 3. R. , wś, pow. szawelski gm. Weksznie, o 72 w. od Szawel. 4. R. , wś, pow. telszewski, w 2 okr. pol, o 37 w. od Telsz. Rekieciszki 1. zaśc. , pow. święciański, w 3 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra skarbowe Hoduciszki, o 33 w. od Święcian, ma 2 dm. , 25 mk. katol. w 1864 r. 8 dusz rewiz. . 2. R. , zaśc szlach. , tamże, o 22 w. od Święcian, ma 3 dm. , 17 mk. 7 katol. i 10 starow. . Reklele, wś, pow. władysławowski, gm. Błogosławieństwo, par. Szaki, odl. od Władysławowa 30 w. , ma 2 dm. , 37 mk. , 93 mr. W 1827 r. było 2 dm. , 55 mk. Wchodziła w skład dóbr Giełgudyszki. Rekieniszki, zaśc, pow. wileński, w 3 okr, pol. , gm. i okr. wiejski Maiaty, o 9 w. od gminy, 8 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Czywile. Rekiewo, ob. Rekijów. Rekijów al Rekiewo, źmujdz. Rikijaus, dwór i dobra nad jez. Rekiewskiem al. Karpiowskiem, pow. szawelski, gm. Podubis, par. Pokopie, o 12 w. od Szawel, posiada kościół filialny p. w. Jezusa Chrystusa, wzniesiony w 1657 r. przez biskupa Karpia, wyrestaurowany w 1860 r. przez Eustachego Karpia, b. marszałka szlachty gub. wileńskiej, zmarłego tutaj w 1863 r. Nad brzegiem jeziora znajduje się piękny murowany grób Franciszka Karpia, posła na kilka sejmów. W 1859 r. było tu 62 mk. , wiatrak i gorzelnia. Gleba urodzajna. Dawna własność starej rodziny Karpiów. Do dóbr rekijowskich należy kilka wsi i folwarków. Rekijowskie, jezioro w pow. szawelskim, ob. Karpiowskie jezioro. Ma około 12 w. obwodu; głębokość dochodzi od 1 5 sążni. Brzegi od wschodu odkryte, od pozostałych stron porosłe krzakami i błotniste; dno gliniaste i tylko w niektórych miejscach pokryte piaskiem. Reklaniszki al. Raklaniszki zaśc, pow. wileński, w 3 okr. pol. , gm. Janiszki, okr. wiejski Ołkuny, o 14 w. od gminy a 49 w. od Wilna, ma 5 dm. , 8 mk. katol. 4 dusze rewiz. ; należy do dóbr Janiszki Iwaniszki hr. Tyszkiewiczów. Rekle, wś i fol. , pow. noworadomski, gm. Zamoście, par. Rząśnia, odl. 21 w. od Radomska; wś ma 19 dm. . 246 mk. ; fol. 6 dm. , 8 mk. W 1827 r. było 17 dm. , 103 mk. W 1885 r. fol. Reklin Reklew Rekle Rekle roz. mr. 897 gr. or. i ogr. mr. 55O, łąk mr. 73, pastw. mr. 9, lasu mr. 241, nieuż. mr. 24; bud. mur. 4, z drzewa 13; płodozmian 4, 8 i 9polowy; las urządzony. Wś R. os. 30, z gr. mr. 189. W XVI w. były tu części szla checkie i łany kmiece, dające dziesięcinę pleb. w Rząsni; kmiecie prócz tego dawali kolędę Łaski, L. B. , I, 538. W 1552 r. było tu 5 posiadaczy, mających od 1 4 do 1 8 łana Pawiński, Wielkp. , t, II, 283. Br. Ch. Rekle 1. wś, pow. białostocki, w 3 okr. pol. , gm. Krypno, 35 w. od Białegostoku. Wchodziła w skład ststwa knyszyńskiego ob. Knyszyn. 2. R. , wś, pow. poniewieski, w 1 okr. poL. , o 10 w. od Poniewieża. Reklew, fol. , pow. sandomierski, gm. Gór. ka, wchodzi w skład dóbr Konary ob. . Reklin al. Reklino, dok. Reschelin 1262, Ercelino 1312, Rechelin 1387, wś i domin. , pow. babimoski Wolsztyn, st. dr. żel. wolsztyńsko zbąszyńskiej, o 8 klm. na północozachód od Wolsztyna i o 15 klm. od Zbąszy nia; par. Wolsztyn, dawniej Niałek; poczta w miejscu. W r. 1262 Przybysław z Lutomia nadał klasztorowi obrzańskiemu dziedzictwo swoje R. z lasami, łoziną, łąkami, pastwiska mi, jeziorami, bagniskami i innemi przyległo ściami ob. E. Calliera, Powiat kościański, p. art. Ghorzemin. W r. 1387 pisał się Dobrogost I z R. ; około 1564 płaciła osada bisk. poznań skim od 10 łanów po 8 groszy fertonów; w r. 1580 należał R. do Jaromirskich, z których Zofia posiadała 5 łanów, 4 zagr. 3 komorn. a Jan 4 1 2 łana, 4 zagr. i 2 komor. ; późniejszy mi dziedzicami byli Aleksander Mielecki, dzie dzic Zakrzewa, około 1793, Prot Mielecki około 1836 i Jan Bniński około 1843 r. Wś ma 15 dm. , 136 mk. 113 katol, 23 prot. . Dominium liczy w 3 dm. , 63 mk. 47 katol. , 16 prot. ; obszaru ma 256 80 ha, czyli 212 36 roli, 29 48 łąk i 14 96 pastw. ; czysty doch. gr. 2065 mrk. E, Cal. Rekliniec z Dąbiem, rus. Rekłyneć, wś, pow. żółkiewski, 30 klm. na płn. wschód od Żółkwi, 7 5 klm. od sądu pow. , urz. pocz. i tel. w Mostach Wielkich. Na płd. leżą Batratycze, Kupiczwolai Strzemień, na zach. Mosty Wielkie i Borowe, na płn. Sielec w pow. sokalskim, na wschód Stryhanka i Dobrotwór obie w pow. kamioneckim. Wś leży w dorzeczu Wisły za pośrednictwem Zełdca, dopływu Raty. Wchodzi on ze Strzemienia i płynie w kierunku przeważnie płn. do Borowego. W obrębie wsi zasilają go z obu boków małe strugi. W dolinie Zełdca leżą zabudowania wiejskie. Ns lew. brzegu Żełdca leży część wsi Dąb, a na praw. brzegu Kolendy, Lasowe i Za Cegielnią. Obszar w znacznej części lesisty. Najwyżej, do 218 mt. , wznosi się Wysoka Góra naj łn. granicy wsi. Na płn. wschód loży las Stebny, na płd. wsch. Czarny Las, na płd. zach. Łubne i Parowe. Własn. większa Włodzimierza Goreckiego ma roli orn. 435, łąk i ogr. 188, pastw. 68, lasu 2603; wł. mn. roli orn. 701, łąk i ogr. 1485, pastw. 220, lasu 13 mr. W r. 1880 było 195 dm. , 1244 mk. w gm. ; 5 dm. , 54 mk. na obsz. dwors. ; 138 rz. kat. , 1106 gr. kat. , 54 izrael. ; 141 Polaków, 1102 Rusinów, 55 Niemców. Par. rz. kat. w Mostach Wielkich, gr. kat. w miejscu, dek. bełzki, dyec. przemyska. Do par. należy Strzemień. We wsi jest cerkiew p. w. św. Trójcy i szkoła etat. jednokl. Za czasów Rzpltej należała wieś do dóbr koronnych, pow. i woj. bełzkiego. Gertrudę Komorowską, porwaną w Nowem Siole d. 13 lutego 1771 r. , utopiono w przerębli strugi, płynącej koło wsi Relińca ob. Kraszewski, Starościna Bełzka, t. I, str. 153 i 154. W lustracyi z. r. 1765 Rk. Os. Nr 2835 str. 1 nn. czytamy Dzierżawa Rekliniec w posesyi JW. Pani Ewy de Kaniowskie Potockiej, niegdy JWP. Joachima Potockiego, wojsk kor. generała lejtnanta, małżonka, pozostałej wdowy, vigore juriscommunicativi od Augusta III w Schowie d. 7 czerwca r. 1752 tejże Potockiej danego. Osiadłość Reklińca i powinności poddanych W tej wsi pod poddaństwem pola ćwierci 27 i zagród 8 osiadłych w obszarach dworskich na pługów 6O5 łąk do dworu należących na kosarzów 80, poddanych z tywonem, gajowymi, mielnikiem i komornikami 54, to jest na ćwierciach siedzących, pańszczyzny i powinności odbywających poddanych 7, a zaś od powinności wolnych ty won, gajowych 4, po pół ćwierci pola mających poddanych 30, zagrodników 8, komorników 3. Powinności ich są te Pociężny na ćwierci siedzący zimą i latem, pociężny ciągłem, pieszy pieszo dni 2 w tydzień i dni latem powinnych 12, to jest zaor, obor, zakoś, obkoś, zażyn, obżyn, tłok 6 odbywa. Po pół ćwiercr zaś pola trzymający przez rok w tydzień dzień jeden i dni powinnych 6, a zagrodnik także co tydzień dzień jeden i dni powinnych równie jak ćwiertnik lub też czynszownik latem 12 odbywa. Oprócz pańszczyzny tak na zagrodzie jako i ćwierci siedzący kurę jedne, grzybów wieniec seu sztuk 100, chmielu półmacków dwa, czyi za każdy półmacek kurę, lub za kurę po gr. 10 płacąc dają, a półćwiertników dwóch na kurę i wieniec grzybów składają się i po półmacku chmielu każdy oddaje. Komornicy tylko od św. Wojciecha do św. Marcina, to jest przez niedziel 29 co tydzień dzień jeden odrabiają, konopie moczą, wywłoczą i z dworskiego włókna dwudniowi po 6 motków, dniowi po 3 motki prócz mielnika i komorników na arszynowe motowidło przędą, kapustę sadzą, polewają bez pańszczyzny, dziesiąty pień Rekliniec Reknitz Rekoszajcie Rękowe Rekowiszki Rek ajcie Rekownica pszczół do podrzynania należy, od owcy i świni stronki po gr. 8 płacą, szarwarki do reperacyi grobli ile potrzeba odbywają. Pola dworskie 1 obszar Rydarz nazwany na płu gów 14; 2 obszar Paproczyzna na pługów 14; 3 niwa w lesie przy granicy od Strzemienia na pługów 14; 4 niwa Ruba na pługów 18. Łąki dworskie 1 łąka Pyszczek na kosarzów 20; 2 łąka od granicy dobrotworskiej na kosarzów 12; 3 łąka Pański Kąt nazwana na kosarzów 8; 4 łąka na Towarnym na ko sarzów 8; 5 łąka na Perebiżu na kosarzów 13; 6 łąka na Parowym na kosarzów 11; 7 łąka od gościńca strumienieckiego na kosa rzów 10; 8 łąka na Łanie na kosarzów 8. La sy reklinieckie od płn. strony czyli Sielca zacząwszy od rzeki Rany, gdzie się łączy z Zelcem rzeką, ciągnie się na uroczyska, to jest na Krukową Sosnę, Niżne Hrebelki aż do Perekopu, w którym nie jest lasu na pół mili sosnowego samego obrzedniego, od wschod. strony czyli Dobro. .. i Stryhanki od Perekopu zacząwszy aż do Rakowej Szyi ciągnie się, od której zaczyna się kontrowersya z WP. Paparą na Bużatym, gdzie jest przyznaka dąb stary zwalony, czyli pień dębowy, od Bużatyna wpół Czarnego lasu, dębowego i różnego drzewa, gdzie przeszedłszy ten las Czarny jest przyznaka wywóz, przez który przed laty droga bywała, ciągnący się na grzędy ku Kołczetu, i tu kontrowersya z wyżej wspo mnianym WPanem Paparą, jest lasu na pół mili wzdłuż, a wszerz na pół ćwierci mili róż nego, sosnowego i dębowego, a zaś bez kontrowersyi w tę stronę lasu na ćwierć mili. Całego tedy lasu jest wzdłuż na dobre półtory mili i tyleż wszerz, a circiter w około, alias w kwadrat, mil sześć, to jest lasów tych, któ re są w kontrowersyi, na pół mili wzdłuż, a wszerz ćwierć mili, tych zaś lasów, o które sprzeczki nie ma, na milę i ćwierć wzdłuż, a wszerz na milę, między którymi lasami w po środku wieś, pola, łąki, ogrody, dworskie i gromadzkie, wyżej opisane, znajdują się. Pro went z Reklińca roczny 1972 zł. 18 gr. Expensa fundi wynoszą 252 zł. , intraty tedy, z której kwarta ma być płacona, zostaje 1720 zł. 13 gr. Lu. Dz Reklińskie Holendry, niem. Reklin Hauland, os. wiejska, pow. babimoski Wolsztyn o 8 klm. na płn. zachód od Wolsztyna, par. Siedlec, poczta i st. dr. żel. w Reklinie, ma 27 dm. , 175 mk. 4 kat. , 171 prot. . Holendry te istniały już w zeszłem stuleciu, wchodziły w skład dóbr Zakrzewo i należały do Ale ksandra Mielęckiego. E, Cal Rekła, wś, pow. czerykowski, par. Worodzków. Rekłajcie, wś, pow. szawelski, gm. Żagory, o 44 w. od Szawel. Reknica, także Bemhemica al. Czapielska struga, niem. Regnitz, Czapielherhach, a w dol nej części Sommerhauerfliess, Sambritza pewnie Ząbrzyca, jak to wioska Ząbrcz wskazuje, rzka, prawy dopływ Raduni, w pow. kartu skim. Wypływa z jeziorka pod Dolnem Klo nowem, na wznies. 176 mt. npm. , wije się po tem przez małe jezioro, pomiędzy Dolną i Gór ną Hutą, przerzyna jeszcze trzecie jezioro, le żące między Dolnym i Górnym Ząbrczem Sommerkau, oblewa Marszewo, Mały i Wiel ki Czapielsk, płynąc doliną lesistą, wpada opodal hamerni Louisenthal pod Kolbudami do Raduni. Przy ujściu tworzy dolinę malowni czą ob. Kassubei und TüchlerHaide von Pernin, str. 69. Kś. Fr. Reknitz niem. , ob. Rehownica, Rekoszajcie, wś, okolica szl. i dobra, pow. rossieński, gm. Skawdwille, par. Niemokszty, o 29 w. od Rossień. Rękowe, leśna osada na pol. prus. Mazurach, pow. niborski, st. p. Jedwabno. Rekowiszki, pow. maryampolski, gm. Gudele, par. Skrawdzie, odl. od Maryampola 25 w. , ma 5 dm. , 70 mk. W 1827 r. było 4 dm. 44 mk. Rekówka, wś nad rz. Iłżanką, pow. iłżecki, gm. i par. Ciepielów, odl. od Iłży 29 w. , posiada młyn wodny, tartak, 19 dm. , 142 mk. , 54 mr. ziemi dwors. , 503 mr. włośc. W 1827 r. było 17 dm. , 147 mk, R. wchodziła w skład dóbr Ciepielów. Rekownica, 1284 Netuse, 1687 Rękownica, niem. Recknitz al. Rehnitz, wś włośc, na Kaszubach, pow. koscierski, st. p. Nowa Karczma, par. kat. Stare Grabowo odl. 1 2 mili. Razem z wyb. Śledziową Hutą obejmuje 17 gburstw i 3 zagr. , obszaru 561 ha 23 lasu, 47 łąk i 376 roli. W 1869 r. było 23 dm. , 199 mk. 72 kat. , 127 ew. ; 1885 r. zaś 25 dm. , 37 dym. , 205 mk. ; 85 kat. , 120 ew. na Śledziową Hutę przypada 8 dm. , 49 mk. . R. leży opodal jez. grabowskiego, po obu stronach Wierzycy. Dawniej były to dobra ryc, których dziedzice mieli prawo zasiadania w sejmiku powiatowym, lecz r. 1834 zostały między czynszowników rozparcelowane a dawnemu posiadaczowi pozostała tylko roczna renta i prawo patronatu nad miejscowym kościołem. Roku 1867 był patronem Lewald Jezierski. W XVI wieku posiadali wieś Doręgowscy, ewangielicy, którzy tu zbór luterański wystawili, potem jednak wrócili do katolicyzmu i zamienili go na kościół katol. Ma on tytuł św. Michała arch. ; oprócz R. należą do osady Będomin, Będominek, Kula, Papiermuehle niem. , Pucka Huta, Śledziowa Huta i Einbaus niem. . Wizyt. Rozdrażewskiego z r. 1583 donosi, że tu wówczas było 5 gburów coloni, z których każdy dawał 1 kor. żyta i Reklińskie Holendry Rekówka Reklińskie Holendry Rekła Reklin Reknica Mekowo Rekownica tyleż owsa. R. naiezała wtedy do par. kościerskiej str. 23. R. 1687 pisze wizytator Albinowski, ze w R. jest kat. kościół drewniany, parafialny. We wieży wiszą 2 dzwony, przy kościele stoi kostnica. Do prob. należą 2 wł. roli. Wsie paraf. są R. , Bendomino i Bendominko; dusz kat. jest tylko 12, reszta są lutrzy. Plebanii nie ma, ale jest miejsce dla niej wraz z ogrodem nad rzeką i łąka. Jest także miejsce dla szkoły, która zgorzała i ogród. Obecnie zawiaduje parafią tutejszą prob. z Niedamowa; dziedzicem wsi jest Kliński str. 73. R. 1710 posiadał R. Nobilis a Gleysen Gorengowski ob. Wizyt. Szaniawskiego, str. 155. Ciekawe szczegóły zawiera lustr. komisyi pruskiej z r. 1772 R. składa się z 2 działów. Do Lewalda, szlachcica w Pucu, należy 7 gburów i półgburów i wyb. Śledziowa Huta, jako i 1 młynarz, do Wysockiego w Kiełpinie pod Gdańskiem 4 gburów. Mieszkańcy religii mieszanej; 9 familii wyznania luterskiego. Cztery włóki roli plebańskiej obsiewa i użytkuje proboszcz z Starego Grabowa, który tu co trzecią niedzielę odprawia nabożeństwo. Gburzy p. Lewalda wysiewają 49 1 2 kor. żyta, 8 jęcz. , 20 owsa, 5 1 2 tatarki, 2 3 4 grochu włącznie z młynem i wybudowaniem. Czynszu płacą 56 tal. 30 gr. gdańskiej monety i są wolni od tłoki. Gburzy p. Wysockiego sieją razem 24 kor. żyta, 5 jęcz. , 10 1 2 owsa, 3 tatarki, 1 1 2 grochu; zbierają zaś 2 2 1 2 ziarna. Płacą w ogóle 33 tal. 60 gr. i są także wolni od tłoki. Młyn posiada wdowa Burant na prawie dziedzicznem. Dobra Lewalda są zobowiązane tu zboże swoje mleć, za co młyn dostaje od korca jedne macę i po 1 groszu. Czynsz wynosi 20 tal. , z których p. Wysocki dostaje 5 tal. za to, że swoich gburów zobowiązuje także tu mleć. Dla dworu w Pucu musi młynarz mleć bez wynagrodzenia, nadto daje panu gęś, 2 kury, i 1 kor. tatarki. Drzewo musi młynarz kupować w Kościerzynie, drzewa na opał nie ma, oprócz kilku lichych zarośli, ale gburzy rzną torf, ale sprzedawać go nie mogą, gdyż w okolicy drzewa dosyć. Jezioro Grabusz dotyka po części osadę i w jednej części tutejsi posiadacze ło wią ryby. Poboru płacą na wielkopolski regiment rocznie 10 tal. , na co każdy gbur, z wyjątkiem dwóch, daje po 1 tal. , młynarz 1 tal. 3 gr. ; nadwyżkę wynoszącą 1 złoty dostają żołnierze przy odbieraniu pieniędzy, jako gratyfikacyą. Prob. grabowski pobiera od każdego gbura po 1 2 korca żyta i tyleż owsa; pastor szymbarski zaś od każdego ewang. pół korca owsa. Bydła mają tu 18 krów, 30 owiec i 18 świń Zeitsch. d. Westpreus. Gesch. Ver. , XV, 86. Według taryfy na symplę z r. 1717 płaciła R. 1 fl. 20 gr. ob. Cod. Belnensis w Peplinie, str. 83. Schuch domyśla się, że wymienione w dok. Mestwina z r. 1284 Netuse, później Neruse, oznacza prawdopodobnie Rekownicę ob. Zeitsch, d. Westpr. Gesch. Ver. , X, 109. Kś. Fr. Rekownica, wś na pol. prus. Mazurach, pow. niborski, st. p. Malga. Mekowo, wś, pow. sierpecki, gm. Kossemin, par. Jeżewo, odl. o 11 w. od Sierpca, ma 9 dm. , 51 mk. , 111 mr. Rekowo, płn. wschodnia odnoga jez. Kłodna, należącego do jezior raduńskieh ob. , w pow. kartuskim. Jest ona 1 4 mili długa a 1 10 mili szeroka, wznies. 160, 6 mt. n. p. m. otoczona z jednej strony wyniosłościami a z trzech. innych łąkami i polami; dno pia szczyste. Obfituje w leszcze, szczupaki, su my, płotki, węgorze, liny i karpie, lecz tru dno je dostać, bo jezioro głębokie. Panny norbertanki w Żukowie miały tu wolne rybo łówstwo ob. Klasztory żeńskie przez ks. Fankidejskiego, str. 61. Ks. Fr. Rekowo 1. 1583 i 1678 r. Rakowo, niem. Bekau, dobra na Kaszubach, pow. pucki, nad szosą pucką, odl. 6, 5 klm. na płn. od Redy st. kol. i katol. kościół paraf. . Wś posiada szkołę ewang. 1 naucz, i 46 dzieci, gorzelnią parową, a od r. 1884 agent. poczt. Razem z fol Emilshof 2 dm. , 13 mk. i karczmą 1 dm. , 7 mk. obejmuje 683 ha 388 roli or. , 70 łąk, 185 lasu. Wszystkie 3 osady razem liczyły 1885 r. 19 dm. , 38 dym. , 239 mk. , 189 kat. , 50 ew. Ossowski podaje, że w R. znajdywano zausznice bronzowe i drobne wyroby, wskazujące istnienie grobów skrzynkowych str. 63. W 1392 r. 19 lipca nadaje komtur gdański Jan Rumpenheim Hermanowi Volczer 43 włók w Rekowie na prawie chełm. i wyznacza dla niego jako sołtysa 4 włóki i 9 mr. wolnych jako i trzeci fenig kar sądowych. Beszta 38 włók i 21 mr. czynszują po 4 skojce i 2 kury od włóki i dają meszne i dziesięcinę proboszczowi i biskupowi. Sołtysowi wolno w pobliskiem jeziorze wszelkiemi narzędziami ryby łowić, ale zakonowi będzie służył na koniu w lekkiej zbroi przy wyprawach wojennych. Zdaje się, że pierwsza lokacya nie doszła do skutku, bo 14 grudnia 1400 r. potwierdza komtur gdański Albrecht von Schwarzburg przywilej, który niegdyś pierwszy posiadacz wsi Scibor V. Korstekow był wystawił. Według niego zawierają dobra rekowskie, które dzierży Paweł Swyarowitz na prawie chełm. , 50 włók. Sołtys posiada 5 wolnych włók i trzeci fenig kar od większych i mniejszych sądów i ma zakonowi służyć we wszystkich wyprawach z koniem wartującym 5 mrk. Reszta włók czynszuje 16 skojców i 2 kury i dają na wyprawy wojenne 1 skojec i 1 2 korca owsa. Mieszkańcy czynią rocznie 1 dzień tłokę ob. Gesch, d, Rekowo Rekownica Rekowo Kr. Neustadt v. Prutz, str. 206. Ciekawe szczegóły podaje lustracya ststwa puckiego z r. 1678 Wś i folw. R. ma włók 50. Folwark. Mieszkanie jedno dla urzędnika. Izba jedna w zrąb, okna dobre, piec dobry, komór dwie, 3 izby poboczne, w sieni stajnia dla koni i chlew dla drobiazgów. Szpichlerz nad izbą i sienią, ale posowa niedobra, dach stary, ale dobry. Stodoła o 3 klepiskach, stara, miejscami podparta, dach niezły. Kłótek żelaznych 6. Po jednej stronie szopa niedobra i dach stary, przy niej owczarnia stara, dach zły, podle niej szopa dla bydła stara, na której dach obalony. Z drugiej strony stodoły szopa stara, niedobra, cwele pogniły, w ziemię wlazła, dach niezgorszy. Przy dworze sad jeden, kiedy obrodzi, prowent z niego na zamek. Kocieł stary dziurawy, żelaza do wieszania kotłów w kominie. Siekiera jedna, kosa do sieczki jedna i lada z stalnicą. Widły gnojowe 1, widły żytne 2, brony żelazne o cynkach 44 i 2 haki żelazne, ław dwie. Czeladź w tym folwarku urzędnik z żoną poddany; myto i ordynaryą ma taką jak i Pieleszewski, ma ku temu czeladzi dwoje, parobka i dziewkę, których myto i ordynaryą taka jak i na folw. pieleszewskim. Bydło krów 12, od nich taki pakt, jak się opisał przy folw. Pielesz; stadnik 1, jałowic trzyletnich 3, jałowic dwuletnich 1, rocznych 3, juńców rocznych 4, latosich cieląt 5, świni starych 2, stadnik 1, nazimiąt 2, prosiąt 7, gęsi i kur tak jak na drugich folwarkach i pakt taki od nich. Owce tych załęcznych pańskich dojek jest 162, skopów starych 122, jarlaków owieczek 91, jarlaków skopów 83; między tymi ma owczarz na załęcz piątą owcę, z tego pożytek i szkoda na niego od piątej owcy, a za 4 owce na zamek. Za mleczno zaś daje od wszystkich owiec po gr. 12 i od załęcznych jego rachując. Prócz tych ma owczarz na poły owiec 79, od nich pożytek według trybu owczarskiego w Prusiech, połowa wełny i jagniąt. Za mleczno zaś daje od dojek wszystkich swoich od każdej po gr. 6, tak się był zgodził z zamkiem. Osada wiejska sołtys Wojciech Gniba z żoną, ma dzieci dwoje, na włókach 4, daje dani na rok 6 gr. i 2 szel. według przywileju, nadto podwody ex usu jak z zamku nakażą odprawuje; ma przy sobie braci 3 dorosłych a jeden z nich Jakub, żonaty, ma dziecię jedno. Gburów tam bywało 5, a teraz ich nie masz żadnego; był niedawno jeden, ale zniszczał i wzięto mu ostatek osady, koni dwa i wołu jednego słabego, które są u inszych gburów. Marcin Elwar, poddany, z żoną, ma dzieci pięcioro, na włókach 2; arendarz, daje czynszu fl. 30 i we żniwa pomaga jak i drudzy arendarze. Jan Elwar, poddany, z żoną, ma dzieci siedmioro na włóce 1; arendarz, daje fl. 27, robi jak i insi we żniwa. Michał Gaik, karczmarz, z żoną, dzieci ma czworo, daje dani fl. 10. Piwo i gorzałkę pańską szynkuje. Adam Elwar, poddany, z żoną, dzieci ma czworo; ogrodnik, siedzi na pustej chałupie gburskiej. Powinność jego jak i drugich ogro dników w starostwie. Jerzy Jętka, poddany, z żoną, dzieci ma siedmioro; dekarz, powinność jego dachy poprawiać. Hendrych Piper, pod dany, z żoną, dzieci ma pięcioro; ogrodnik, po winność jego jako i drugich, Melcher Cweybak, poddany, z żoną, dzieci ma pięcioro; ogro dnik, powinność jego jak i drugich. Michał Dzywa, poddany, z żoną, dziecię ma jedno, po winność jego jak i drugich. Owczarz człek wolny, w ogrodniczej chałupie siedzi. Zasiewki na zimę wysiano żyta łasztów2 korcy 32. Urzędnik powiedział, że jarzyny wysieje jęczmienia łaszt 1 korcy 30, owsa może wy siać łaszt 1, jarki korcy 3, grochu korzec 1. Jak wiele na to Ich MM. PP. Gdańszczanie zostawią, będzie niżej. A że pod bytność na szę w tym folwarku stał się przypadek, iż przez nieostrożność jednego poddanego sadze się w kominie zapaliły i za pomocą Bożą zala no, nie tylko ta chałupa, ale i wieś i folwark w niebezpieczeństwie były, tedy uczyniwszy inkwizycyą, ponieważ się pokazało, że sołtys ich w tem nie winien, tedy teraz wolnymeśmy go uczynili, jednak nakazaliśmy, aby co dwie niedziele z którymkolwiek sąsiadem wieś ob chodzi i kominy oglądał pod winą tal. 6 i siedzenia w więzieniu niedziel 2 w zamku; u któregoby też zastał niewytarty komin, każdego z takich wina gr. 18 i siedzeniem w gąsiorze przez 2 dni karać powinien, nieodwoływając się na zamek. Tego zaś podda nego, u którego się sadze zajęły, ponieważ to z nieostrożności się jego stało, zabiegając dal szym szkodom i przykład dając nieposłusz nym, postronkami skarać kazaliśmy str. 28 30, manuskrypt w Peplinie. Podług wi zytacyi Rozdrażewskiego z r. 1583 było tu 7 gburów, każdy dawał mesznego 1 korz. ży ta i tyleż owsa str. 12. Wizytacya zaś Sza niawskiego z r. 1711 pisze, że folwark tutej szy płacił mesznego 6 kor. żyta i tyleż owsa, sołtys zaś i 6 gburów jak wyżej str. 38. Uwłaszczenie 4 ostatnich gburów nastąpiło tu r. 1808 ob. Prutz, 1. c. , str. 170. 2. R. , niem. Rekau, leśn. należące do nadleśnictwa wejherowskiego; 1885 r. 1 dm. , 3 mk. 3. R. , mlekarnia, niem. RekauscheMilcherei, należy do fiskalnej domeny Ciechocina, pow. wejherowski, 1885 r. 2 dm. , 35 mk. Kś. Fr. Rekowo 1. niem. Reckow, wś w Pomeranii, pow. bytowski, leży nad bytowskochoj nicką szosą, o 11 kim. na płd. od Bytowa; posiada st. p. Gleba bardzo piaszczysta. W 1878 r. 665 mk. Według szematyzmu było tu Rekowo Rekście Reksino Rekście Reksul źrebce, 4 woły, 2 stadniki, 15 krów, 3 jałówki; 66 korcy żyta wysiewają. R. 1710 należało R. do par. garcigórskiej, gburów było 9, każ dy dawał mesznego 1 1 2 kor. żyta Wizytacya Szaniawskiego, 94. R. 1780 było 13 kat. i 41 ewang. ob. Wizyt. Rybińskiego z r. 1780, str. 98. Ks. Fr. Rekście 1. fol. pryw. nad strugą Niemkrupką, pow. lidzki, w 1 okr. pol. , o 14 w. od Lidy, ma 12 mk. , młyn wodny. 2. R. , wś włośc. , pow. lidzki, w 1 okr. pol. , o 10 w. od Lidy, ma 4 dm. , 41 mk. 3. R. Wielkie, fol. pryw. i okolica szlach. nad rz. Krzywcą, pow. lidzki, w 1 okr. pol. , gm. Żyrmuny, okr. wiej ski Apolin, o 5 w. od gminy a 12 w. od Lidy, ma 4 dm. , 47 ml. w 1864 r. 19, dusz rewiz. ; własność Rapackich. 4. R. Małe, fol. pryw. i okolica szlach. , tamże, ma 3 dm. i 52 mk. w spisie z 1864 r. podana 1 dusza rewiz. . 5. R. , wś, pow. rossieński, gm. Kołtyniany, o 60 w. od Rossień. 6. R. , okolica, pow. rossieński, gm. i par. Szydłów, o 29 w. od Rossień. 7. R. , wś u Buszyńskiego podana jako okolica szlach. , pow. rossieński, gm. i par. Taurogi, o 88 w. od Rossień. 8. R. , zaśc, pow. szawelski, gm. Popielauy, o 37 w. od Szawel. 9. R. , wś i fol. , pow. wołkowyski, w 5 okr. pol. , gm. Krzemianica, o 7 w. od Wołkowyska. J. Krz. Reksino, wś, pow. czehryński, ob. Forpost. Rekśnie, zaśc, pow. wileński, w 2 okr, pol. , gm. Szyrwinty, okr. wiejski Bejwidzie, o 14 w. od gminy a 64 w. od Wilna, ma 2 dm. , 18 mk. kat. 7 dusz rew. ; należy do dóbr Gursztany Romanowiczów. Rekśniszki, zaśc. rząd. nad jez. Mołkiasta, pow. święciański, w 2 okr. pol. , o 68 w. od Święcian, 1 dm. , 13 mk. kat. Rekstyszki, wś, pow. rossieński, gm. Szydłów, o 28 w od Rossień. Reksul, kol. i os. , nad rz. Bzurą, pow. łęczycki, gm. Chociszew, par. Ozorków, odl. od Łęczycy w. 20. Kol. ma 7 dm. a wraz z os. Kobylany 79 mk. ; os. dm. 1, mk. 4. Wieś ta wchodziła w skład dóbr rząd. Krzepocin. Rekszyn, w dok. z XV w. Radschin, Razyn, Racachin, wś, pow. brzeżański, odl. 17, 8 klm. na płn. zach. od Brzeżan a 6, 6 klm. od urz. poczt. w Dunajowie. Granice wschod. Urmań i Poruczyn, połud. Stryhańce, zachod. Nowosiółka, półn. Potoczany. Obszar dwor. 577 mr. , włośc. 1247 mr. W 1857 r. 589 mk. ; w 1880 r. w gminie 6885 na obsz dwor. z folw. Pisarówkę 96 mk. ; rz. kat. 92, par. Dunajów; gr. kat. 468, par. Stryhańce; szkoła etat. o 1 nauczycielu. Wieś należy do klucza Dunajów, dóbr stołowych arcyb. lwow. W Krakowie 10 marca 1424 r. Władysław Jagiełło nadaje Janowi, arcyb. lwow. i następcom jego, wsie królewskie Radszyn i Zdutyń, w pow. lwóww 1867 r. 568 kat. , parafia kat. Niezabyszewo. W 1437 r. płaciło R. od 30 włók 1 1 2 grzywny i 8 kur i było zobowiązane do jednej służby ob. Gesch. d. Lande Lauenburg und Buetow, Cramer, II, 302 i 304. R. 1607 d. 15 maja nadaje książę pomorski Franciszek I familiom Styp, Wrycz, Wantoch, Darseck Dorzick i Mrozick Mrozek 30 włók w R. i wolne rybołóstwo w jeziorze Stanissa i Małem Borowem Borrua Borren. Za to powinni nam pomagać przy budowlach, służyć na wszelkich wyprawach z 2 końmi, płacić rocznie 3 grzywny pruskiej monety i 1 funt wosku. Dan w Koszalinie tamże, str. 189. Weług taryfy z r. 1648, gdzie uchwalono pobór podwójny a akcyzę potrójną, płacili tutejsi włościanie od 30 włók folw. 30 Tl. ob. Roczn. T. P. N. w Pozn. , 1871, str. 199. Wizytacya Szaniawskiego z r. 1710 donosi, że R. , wieś szlachecka, dawała mesznego 13 kor. żyta, oprócz tego kolędę strenam i jajka wielkanocne; ogrodnicy zaś każdy na kolędę 6 gro szy str. 76. R. 1780 posiadali tu oddzielne części Jan Trzebiatowski, Józef Wrycza, Jakub Wętoch, Wład. Trzebiatowski, M. Wrycza, Chr. Cyrzan, Kaz. Wrycza, Marcin Styp, Ludw. Gliszczyński, Jan Wrycza, Chr. Wryczaj Jan Mark, M. Cysewski, Marcin Wyszk, Borzyszkowski, M. Wrycza i Jak. Ciemiński. Wś miała 164 mk. 154 kat. i 10 ew. . 2. R. , niem. Reckow, wś w Pomeranii, pow. lęborski, st. p. i par. kat. Lębork, 1 3 4 mili odl. , okr. urz. stanu cywiln. Garcigórz. R. 1393 d. 18 lipca nadaje Jan Rumpenheim, komtur gdański, wiernemu Hermanowi Volczer wś R. z 43 włókami na prawie chełm. z trzecim fenikiem sądów i z 4 włók. i 9 mr. wolnemi. Za każdą włókę będzie na M. B. Gromniczną czynszował 14 skojców i 2 kury, bisk. kujawskiemu pół wiardunka, prob. 1 kor. żyta i tyleż owsa. Sołtys będzie miał wolne rybołóstwo w jeziorze dla własnego stołu. Za to rybołówstwo będzie nam służył na koniu, w lekkiej zbroi, na każde zawołanie. Między świadkami figuruje wójt lęborski Jan V. Techouitz. Ban w Lęborku ob. Gesch. d. Lande Lauenburg u. Buetow von Cramer, II, 219 i Odpisy Dregera w Peplinie, str. 83. W księgach czynszowych z r. 1437 czytamy, że R. ma 38 wł, każda czynszuje na M. B. Gromn. pół grz. , z tych 9 radeł jest jeszcze wolnych, a 2 włóki są jeszcze puste. Z obsadzonych włók ma wpłynąć 16 i pół grz. , z wolnych 5 grz. , z pustych 1 grz. tamże, str. 294. Z zapisków kś. Gapińskiego wyjmujemy szczegóły 1658 r. sołtys Dawid Vick, gburzy Grzegorz Kalke, Paweł Granzin, Adam Gesch, Dawid Vick starszy, Marcin Katke, Jan Hans Lucht, Grzegorz Dupke, Dawid Vick i zagrodnik Grzegorz Zizon; mają 15 synów, 18 koni, 3 Rekśniszki Rekstyszki Rekśnie Rekszyn Rembiechowa Rekta skim położone A. G. i Z. , II, 711. Por. Pokropiwna i Potoczany. B. R. Rekta 1. rzka w gub. mohylewskiej, prawy dopływ Łobży, lewego dopływu Soży. 2. R. , rzka w gub. mohylewskiej, prawy dopływ Biesiedzi. Rekta 1. sioło, pow. bychowski, gm. Bycz, ma 121 dm. i 554 mk. , z których 1 zajmuje się krawiectwem, 1 bednarstwem, 1 kowal stwem, 23 wychodzi na zarobek. 2. R. , wś, pow. rohaczewski, gm. Tichinicze, ma 24 dm, i 167 mk. , z których 16 wychodzi na zarobek. Stanowiła niegdyś sstwo niegrodowe rektańskie, położone w wojew. mińskiem, pow. rzeczyckim. Według metryk litewskich obejmo wało ono wś R. z przyległościami, z których w 1766 r. opłacano kwarty 639 złp. 28 gr. Od 1720 r. kolejno posiadali je Dąbrowski, Hornowscy, Indyccy, Kończowie, a wreszcie z mocy przywileju króla Augusta III z d. 30 grudnia 1748 r. Antoni Kończa ustąpił je Mi chałowi i Justynie Piaseckim, oboźnym no wogródzkim. J. Krz. Rekucie, wś nad jez. Wajsnis, pow. święciański, w 2 okr. pol. , gm. Zabłociszki, okr. wiejski i dobra dawniej Spitznaglów, później Ertellów Perwieniszki, o 9 w. od gminy a 16 w. od Święcian, ma 12 dm. , 91 mk. katol. i 7 starow, w 1842 r. 47 dusz rewiz. . Rekusiki, zaśc, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 46 w. od Nowoaleksandrowska. Rekutany 1. zaśc, pow. wiłkomierski, gm. i par. Subocz, o 50 w. od Wiłkomierza. 2. R. , wś, tamże, okr. wiejski Pelisze, o 60 w. od Wiłkomierza; uwłaszczona od dóbr Pelisze Hoppena. Rekutowszczyzna, ob. Rakuciowszczyzna. Relice, zaśc. szlach. , pow. święciański, w 4 okr. pol. , o 54 w. od Święcian, 4 dm. , 28 mk. katol. Relicza, strumień w pow. święciańskim, wpada do jez. Wiszniewskiego. Reliszki, zaśc. rząd. , pow. wileński, w 1 okr. pol. , o 15 w. od Wilna, 1 dm. , 7 mk. kat. Relów, węg. Relyov, niem. Rill, wś w hr. spiskiem, pow. magórzański, w okolicy górzystej, nad górnym biegiem Kowniny, przy gościńcu kieżmarskostarowiej skim, wznies. 728 mt. Od płn. leżą Gaje Haghy, Gibel, Rychwałd, od wschodu Toporec, od płd. Kryg, a od zach. Jeziersko. Południową granicą podchodzi do głównego grzbietu Magóry Spiskiej. Tu powstaje rz. Kownina z połączenia się potoków Głębokiego i Scirbowego. W stronie płn. wznosi się na granicy szczyt Holak 1105 mt. , na wschód Palenica 984 mt. , na płd. Bukowina 1008 mt. . W 1780 r. było 83 dm. , 423 mk. Słow. ; obszaru 1650 katastr. sążni kwadr. Sąd pow. i urząd podat. w Kieżmarku a urz. poczt. w Starejwsi. W miejscu kościół paraf. rz. kat. p. w. Podniesienia św. Krzyźa. R. 1787 utworzono miejscową kapelanią, ar. 1809 samoistną parafią. Metryki od r. 1788. Do par. należy wś Gaje. Według szem. duch. dyec. spiskiej z r. 1878 było dusz rz. kat. 420, ew. 2, nieun. 55, żyd. 10, razem 487; wraz z Gajami rz. kat. 717, ew. 2, nieun. 95, żyd. 15, razem 829. Br. G. Relzow, dobra rycer. w Pomeranii, pow. gryfijski, st. p. Nakło. Rełówka, rzeczka w pow. łuckim, około wsi Dubiszcze, razem z Czołnicą uchodzi od praw. brzegu do Styru. Retowska Puszcza al. Rełowski las, w powiecie łuckim, pomiędzy rzką Rełówką a Styrem, na wprost mka Rożyszcze. Remana, potok, bierze początek w gminie Kosmacz, pow. kossowski, płynie na płn. wschód i w obrębie tej gminy uchodzi z prawego brzegu do Kosmacza. Dług. biegu 3 klm. Remberg, niem. nazwa folw. Chlebowo, w dobrach Ludomy, pow. obornicki. Rembertów 1. przyst. dr. żel. warsz. teresp. i osada złożona z kilku willi letnich, odl. 9 w. od Warszawy, pow. warszawski. 2. R. , wś i folw. , pow. grójecki, gm. Komorniki, par. Rembertów, posiada kościół paraf. nie wiadomej erekcyi. Obecny wzniesiony 1730 r. przez Siekierzyńskich a odnowiony w 1880 r. R. ma 114 mk. , 513 mr. dwors. , 112 mr. włośc. W 1827 r. było 13 dm. , 102 mk. R. par. , dek. grójecki dawniej błoński, 2125 dusz. 3. R. , ob. Jeńerzany. 4. R. , wś nieistniejąca obecnie. W XV w. należała do par. Siecie chów i była własnością opactwa sieciechowskiego. Miała 6 łan. kmiecych, z których rocz nie dawano po fertonie, 30 jaj, 2 koguty, jeden dzień w tygodniu odrobku. Była tam karcz ma z rolą, 1 zagr. pracujący 1 dzień w tygo dniu. Dziesięcinę snopową, wartości 6 grzyw. , dawano klaszt. sieciechowskiemu. Dziesięcinę konopną po jednym pęku Długosz, L. B. , III, 266. Według reg. pob. pow. radomskiego z r. 1569 wś R. , należąca do opactwa sieciechowskiego, miała 3 1 4 łan. , 4 kom. Pawiński, Małop. , 322. Br. CA. Rembiechowa, w XVI Rambiechowa, wś i folw. , pow. jędrzejowski, gm. i par. Węgleszyn, odl. 14 w. od Jędrzejowa. Folw. R. , mający 486 mr. obszaru, został rozparcelowany na kolonie; wś ma 14 os. i 310 mr. W r. 1827 r. było 14 dm. , 118 mk. Na początku XVI w. dziesięcina z ról kmiecych świeżo wykarczowanych szła dla pleb. w Węgleszynie, z dawniejszych do Mokrska. Wartość pierwszej wynosiło około fertona Łaski, L. B. , I, 585. Według reg. pob. pow. chęcińskiego z r. 1540 wś R. , w par. Węgleszyn, własność Feliksa Oleśnickiego, miała 6 1 2 łan. , z tych jeden osiadły, pozostałe puste; Rekucie Rekta Rekusiki Rekutany Rekutowszczyzna Relice Relicza Reliszki Relów Retowska Puszcza Remana Remberg Rembertów Remibieskie Remibielice Rembielszczyzna Rembiesznica lasy wspólne z Węgleszynem. Obydwie wsie ocenione na 800 gryw. W r. 1573 miała 3 4 łan. , 2 zagr. Pawiński, Małop. , 274, 563. Remibielice 1. Szlacheckie, w XVI w. Ramhyelicze, wś, folw. i dobra nad rz. Liswartą, pow. częstochowski, gm. Lipie, par. Parzymiechy, odl. 41 w. na płn od Częstochowy, posiadają pokłady wapienia i torfu. Istnieje tu fryszerka Regina, która w 1875 r. Wyrobiła 3200 pud. kutego żelaza, gorzelnia 1875 r. , piec wapienny, młyn zwany Kępina, ce gielnia. Wś ma 48 dm. , 488 mk. ; folw 7 dm. , 67 mk. W 1827 r. było 42 dm. , 398 mk. Do bra R. składały się w 1875 r. z folw. R. , Szyszków, Floryanów; nomenkl. Chwałków, Regiaa, Wapiennik, wsi R. , rozl. mr. 3694 folw. R. gr. or. i ogr. mr. 697, łąk mr. 41, past. mr. 126, lasu mr. 2005, nieuż. mr. 151, razem mr. . 2996; bud. mur. 12, z drzewa 23; folw. Szyszków gr. or. i ogr. mr. 387, łąk mr. 25, past. mr. 4; bud. mur. 1, z drzewa 3; folw. Floryanów gr. or. i ogr. mr. 263, łąk mr. 11, past. mr. 8; bud. mur. 2, z drzewa 2. W skład dóbr wschodziły poprzednio Wieś R. osad 55, z gr. mr. 530; wś Szyszków os. 23, z gr. mr. 271; wś Lindów os. 102, z gr. mr. 925. Na początku XVI w. pleban w Parzymiechach pobierał jako meszne po miarze cwiertnia owsa i żyta z łanu, ze sołtystwa 18 gr. za dziesięcinę, od zagrodników po gro szu mesznego Łaski, L. B. , II, 115. W 1552 r. wś R. , w par. Parzymiechy, własność Krzysztofa Kobylańskiego, miała 19 osad. , 5 łan. , karczmę, 1 łan sołtysi Pawiński, Wielkop. , II, 299. 2. R. Królewskie, kol. i folw. , pow. częstochowski, gm. Popów, par. Kłobucko, mają szkołę początkową ogólną, 132 dm. , 1021 mk. ; w os. karcz. i os. leś. 6 dm. , 40 mk. W 1827 r. było 62 dm. , 407 mk. Kol. włośc. mają obecnie 4800 mr. ziemi 2126 or. , os. karcz. i folw. rząd. 640 mr. , os. leśna 314 mr. 14 mr. roli. W XV w. R. par. Kłobucko miały 2 wolne sołtysie łany, z któ rych dziesięcinę pieniężną płacono klasztorowi kłobuckiemu, a snopową bisk. krakowskiemu Dług. , L. B. , III, 172. W 1581 R. , własność zamku krzepickiego, miały 16 półłanków km. , 1 sołtysi, 3 zagr. bez roli, dwa półłanki karcz. Pawiński, Małop. 79. R. część rządowa należały do uposażenia kanoników lateraneńskich w Krzepicach, osadzonych tu przez Ka zimierza W. w 1357 r. Zabrane przez rząd pruski w 1800 r. , wchodziły następnie w skład ekonomii Iwanowice. Istniał tu rozległy zwie rzyniec, którego ogrodzenie, złożone z 5017 przęseł, otrzymywane było przez obowiąza nych do tego osadników. Br. Ch. Renibielin 1. w XVI w. Rambielino, wś i folw. , pow. lipnowski, gm. Brudzeń, par. Rokicie, odl. o 25 w. od Lipna, posiada wiaSłownik Geograflczny T. IX. Zeszyt 104. trak, 6 dm. , 158 mk. W 1885 r. folw. R. lit. CDEH rozl. mr. 320 gr. or. i ogr. mr. 275, łąk mr. 38, nieuż. 7; bud. mur. 5, z drze wa 7; płodozmian 9polowy. Wieś R. os. 10, z gr. mr. 9. Według reg. pob. ziemi dobrzyń skiej z r. 1564 we wsi Rambielino, w par. Rokicze, było 4 poddanych Alberta Rembielińskiego i Zofii Borzewskiej, 2 zagr. , 1 łan. Mateusz Niewiczo, Andrzej Bank, pod dani Mateusza Żernickiego; Gorzechowscy mieli 1 1 2 łan. i 3 zagr. Sześciu poddanych Mateusza Mazowieckiego siedziało na 1 łanie. Płacono poboru 6 fl. 7 gr. Pawiński, Wiel kop. , t. I, 278. W 1876 r. odkryto tu na polu groby kamienne z epoki bronzu. W 1789 r. były tu 4 części szlacheckie. 2. R, al. Rembielino, wieś i folw. nad rzeką Orzyc, pow. przasnyski, gm. KrzynowłogaWielka, par. Chorzele, odl. o 25 w. od Przasnysza, posiada cegielnią, 25 dm. , 228 mk. W 1885 r. folw. Rembielino lit. AB rozl. mr, 1780 gr. or. i ogr. mr. 486, łąk mr. 176, past. mr. 318 lasu mr. 722, kontrowers mr. 13, nieuż. mr. 65; bud. mur. 4, z drzewa 19; las nieurządzony. W skład dóbr poprzednio wchodziły wś R. os. 34, z gr. mr. 152; wś Przątalino os. 4, z gr. mr. 34; wś Lipowiec os. 15, z gr. mr. 193; os. Bagienice Garstki os. 1, z gr. mr. 6. 3. R. al. Zawady, wś i folw. , pow. łomżyński, gm. Kupiski, par. Łomża. W 1866 r. folw. Rembielin rozl. mr. 345. Wś R. al. Zawady os. 12, z gr. mr. 14. Część miasta Łomża Nowa al. R. osad 17, z gr. mr. 10 Br, Ch. Renibielinek, wś nad rz. Orzyc, pow. przasnyski, gm. KrzynowłogaWielka, par. Chorzele, odl. o 27 w. od Przasnysza, ma 5 dm. , 23 mk. Rembielszczyzna, wś włośc, pow. warszawski, gm. i par. Nieporęt, leży przy drodze z Białołęki do Nieporętu, ma 160 mk. , 451 mr. W 1827 r. było 11 dm. , 131 mk. Remibieskie al. Rbielskie, wś i folw. nad rz. Brednią dopł. Warty, pow. sieradzki, gm. Wojsławice, par. Korczew, odl. od Sieradza 12 w. ; wś ma 17 dm. , 210 mk. , folw. 4 dm. , 56 mk. Na początku XVI w. łany kmiece dawały dziesięcinę na stół arcybiskupi, a plebanowi w Korczewie tylko kolędę po groszu, folw. zaś dawał dziesięcinę plebanowi Łaski, L. B. , I, 48. W 1552 r. wś R. , w par. Korczów, miała 4 osad, 2 1 2 łan. Część Kamockiego 1 łan. Część Pratkowskiego 1 łan Pawiński, Wielkop. , II, 229. Renibieszewska Branica, pow. łaski, ob. Branica Rembieszowska, Rembiesznica al. Rembiosznica, dawniej Czosnówek, wś, pow. lipnowski, gm. Mazowsze, par. Działyń, odl. o 29 w. od Lipna, ma 3 dm. , 27 mk. , 100 mr. obszaru. Wchodziła w skład dóbr Działyń, Dobra R. składały się w 1886 r. 39 Rembielice Rembieszów Rembinitza Rembiocha z folw. R. , Anielów, attynencyi Dębowiec, rozl. mr. 640 folw. R. gr. or, i ogr. mr. 267, łąk mr. 139, past. mr. 42, zarośli mr. 5, nieuż. mr. 37; bud. mur. 9, z drzewa 18; folw. Anielów gr. or. i ogr. mr. 101, łąk mr. 42, past. mr. 4, nieuż. mr. 3. Wieś R. osad 51, z gr. mr. 470. Rembieszów, w XVI w. Rabyeschowo, wś, folw. i osada nad rz. Widawką, pow. łaski, gm. Wola Wężykowa, par. Strońsko, leży na prawo od drogi z Widawy do Sieradza, odl. 14 w. od Sieradza, 10 w. od Widawy, posiada sąd gm. III okr. Wieś ma 52 dm. , 405 mk. ; folw. 6 dm. , 61 mk. ; os. 1 dm. , 5 mk. W XVI w. łany folw. dają dziesięcinę pleb. w Strońsku, kmiece zaś na stół arcybiskupi Łaski, L. B. , 477. W 1552 r. R. , w par. Strońsko, miał 6 osad, 1 1 2 łan. Pawiński, Wielkop. , II, 243. Br. CL Rembieszyce, 1174 r. Rambiescici, wieś i folw. nad rz. Nidą, pow. jędrzejowski, gm. Złotniki, par. Rembieszyce, odl. 15 w. od Ję drzejowa, posiada kościół par. drewniany, szkołę początkową ogólną, gorzelnię. W 1827 r. było 22 dm. , 140 mk. W 1887 r. folw. Rembieszyce rozl. mr. 490 gr. or. i ogr. mr. 248, łąk mr. 57, pastwisk mr. 45, lasu mr. 127, nieużyt. mr. 13; bud. mur. 7, z drzewa 6; pło dozmian 4, 6 i 9 polowy, las nieurządzony. Wieś R. os. 28, z gr. mr. 284. Dziesięciny dawane pierwotnie na stół arcybiskupi, prze kazał Jan, arcyb. gnieźnieński, klasztorowi w Jędrzejowie przy jego uposażeniu w 1174 76 r. Kod. Małop. , II, 8. W XV w. R. płaciły z łanów km. dziesięcinę snopową i konopną klasz. jędrzejowskiemu. Był folw. , karczma i zagrodn. Długosz, L. B. , III, 362, 373. Na początku XVI wieku łany kmiece dają dzie sięcinę pleb. w Złotnikach Łaski, L. B. , I, 579. Według reg. pob. pow. chęcińskiego z r. 1508 wś Rembieszyce, Mironice, Karśnica, własność Karsnickiej, płaciły poboru gr. 33. W r. 1540 R. , wś kościelna, własn. w po łowie Jakuba Karśnickiego i Gabryela Mirońskiego, miała 9 półłanków km. , 1 łan pusty, role folwarczne, lasy, 2 sadzawki, łąki wy starczające. W r, 1573 część Karśnickich miała 1 łan, 3 zagr. , część Jedliczki 1 2 łana Pawiński, Małop. , 272, 484, 563. Kościół i parafia istniały już 1521 r. Obecny wznie siony 1797 r. R. par. , dek. jędrzejowski, 870 dusz. Br. Ch. Rembiki al. Rzembiki, os. , pow. łomżyński, gm. Zambrowo, par. Kołaki. W 1827 r. był 1 dm. , 12 mk. Rembinitza niem. , ob. Rębinica. Rembiocha, wś i folw. , pow. lipnowski, gm. Mazowsze, par. Działyń, odl. o 28 w. od Lipna, ma 7 dm. , 74 mk. Folw. R. należy do dóbr Działyń ob. , wś ma 10 os. , leży przy jeziorach Korczyn i Gałom. R. 1789 folw. dóbr Działyń, należący do Stanisława Działyńskiego, miał 40 korcy żyta wysiewu. Remibiosznica, ob. Rembiesznica. Rembiska, kol. , pow. nowomiński, gmina i par. Jakubów, ma 4 os. , 24 mk. , 65 mr W 1827 r. był l dm. , 8 mk. Wchodziła w skład dóbr Łaziska. Rembisze, folw. i kol. , pow. ostrołęcki, gm. i par. Goworowo, ma 1666 morg. obszaru. W 1827 r. było 23 dm. , 172 mk. Rembiszewo Studzianki i R. Żegaały, wś, pow. łomżyński, gm. Kossaki, par. Kołaki. Mieszka tu częściowa szlachta. W 1827 r. R. Studzianki miały 15 dm. , 96 mk. , a R. Żegadły 11 dm. , 80 mk. Dokumenty sądowe z 1472 r. wymieniają R. Studzianki, R. Żegadły, R. Rzębiki. Jest to gniazdo Rembiszewskich Gloger, Ziemia łomżyńska. Rembków, wś, folw. i młyn, pow. garwoliński, gm. Wola Rembkowska, par. Garwolin, leży przy linii dr. żel. nadwiśl. , odl. 8 w. od st. Pilawa, ma 67 dm. , 681 mk. , 1829 mr. obszaru. W 1771 r. Płata wojsk Rębków wraz z Goździkiem, Uninem i ststwem garwolińskiem zostawały w ręku Stanisława Bielińskiego, który płacił z B. kwarty 2079 złp. 9 gr. W 1773 r. konstytucyą sejmową nadano R. na 50 lat Antoniemu Zabłockiemu, delegatowi ziemi czerskiej. Dobra Rembków, oddzielone od dóbr rządowych Garwolin, nadane zostały jako majorat w r. 1836 pułkownikowi Zwierewowi, składają się z folw. Rembków mr. 666, lasów mr. 623, os. młyn. mr. 33 i sołtystwa mr. 73. Wś R. osad 62, z gruntem mr. 1279; wś Zwierewki os. 10, z gr. mr. 62. Rembkowo, wś i folw. , pow. pułtuski, gm. i par. Winnica, odl. 14 wiorst od Pułtuska. W 1827 r. było 20 dm. , 168 mk. W 1885 r. folw. Rembkowo rozl. mr. 947 gr. or. i ogr. mr. 515, łąk mr. 93, past. mr. 16, lasu mr. 299, nieuż. mr. 24; bud. mur. 5, z drzewa 12; las urządzony, są pokłady torfu. Wś R. os. 29, z gr. mr. 37. Rembkowska Wola, wś i folw. , pow. garwoliński, gm. Wola Rembkowska, par. Garwolin, odl. 6 w. od Pilawy, st, dr. żel. nadwiśl. , posiada szkołę początkową ogólną, 258 mr. folw. i 142 włośc. Podług lustracyi z 1664 r. należała do ststwa garwolińskiego, dziś folw. rządowy. Rembów 1. 1297 r. Rambowo, wś włośc. i os. , pow. gostyński, gm. Rataje, par. Białotarsk, ma 235 mk. , 558 mr. W 1827 r. było 19 dm. , 127 mk. Wś wchodziła w skład dóbr ststwa kowalskiego a następnie dóbr rząd, Kowal. Osada, na której pomieszczono wysłużonych żołnierzy, ma 4 mk. , 106 mr. Bolesław, ks. mazowiecki i czerski, nadał w Socha Remibiosznica Rembiki Rembiska Rembieszów Rembieszyce Rembiszewo Studzianki Rembków Rembkowo Rembkowska Wola Rembów Remejki Remel Rembówka Rembówko Rembowo czewie 1292 r. bisk. poznańskiemu pięć wsi w okolicach Gostynina a w ich liczbie Rambowo. 2. R. ,, kol. i karcz. , pow. łaski, gm. Bałucz, par. Mikołajewice; kol. ma 18 dm. , 102 mk. , 225 mr. włośc; karcz. 1 dm. , 8 mk. , 4 mr. W 1827 r. było 24 dm. , 117 mk. 3. R. , folw. , pow. sieradzki, gm. i par. Brzeźno, odl. od Sieradza 15 w. , ma 2 dm. i wraz z folw. 43 mk. Dobra R. Zgórz, w 1874 r. oddzielone od dóbr Nowa Wieś. , składają się w 1884 r. z folw. R. i Zgórz, rozl. mr. 395 folw. R. gr. or. i ogr. mr. 256, łąk mr. 7, past. mr. 8, lasu mr. 24, nieuż. mr. 10; bud. mur. 2, z drzewa 2; folw. Zgórz gr. or. i ogr. mr. 78, łąk mr. 3, past. 2, nieuż. mr. 5; bud. mur. 5, z drzewa 6. 4. R. , wś i folw. , pow. opa towski, gm. Rembów, par. Szumsko. Odl. od Opatowa 28 w. , posiada urząd gminny, 49 dm, , 278 mk. W 1827 r. było 10 dm. , 83 mk. W 1886 r. folw. Rembów rozl. mr. 1022 gr. or. i ogr. mr. 254, łąk mr. 41, past. mr. 2, lasu mr. 710, odpadki mr. 1, nieuż. mr. 14; bud. mur. 4, drzewa 8. W skład dóbr po przednio wchodziły wś R. os. 15 z grmr. 106; wś Podzamcze os. 14, z gr. mr. 51; wś Podgrodzie os. 13, z gr. mr. 155; wś Kierdony os. 9, z gr. mr. 134. R. gm. należy do s. gm. okr. II w Iwaniskach, st. poczt. w Łago wie, ma 5046 mk. , rozległości 11269 mr. , w tem ziemi dwor. 5232. Fabryki papieru i żelaza, 2 tartaki i 4 młyny. W skład gmi ny wchodzą Antoniów, BardoDolne, B. Gór ne, B. Plebania, Chałupki, CzyżówRządowy, Dębno, Drogowle, Górki, Kajetanów, Kierdony, KrzyżówkiRadostowskie, K. Zaleskie, Leonów, Lipiny, Mocha, Podgrodzie, Pągowiec, Radostów, Raków, Rakówek, Rembów, Szumsko, Wójteczki, WąkopnaWola i Zale sie. 5. R. , wś i folw. , pow. pinczowski, gm. Kliszów, par. Kije, leży na lewo od drogi bi tej z Jędrzejowa do Chmielnika, w pobliżu Nidy, posiada szkołę początkową. W 1827 r. było 29 dm. , 244 mk. Folw. wchodzi w skład dóbr Kliszów. W akcie włączenia prebendy Kije do katedry kieleckiej, na początku XIII w. , wymieniono już R. ob. t. TUI, 666. We dług reg. pob. z r. 1540 we wsi R. część Ja na Borzychowskiego miała 1 łan wolny, servitori suo est inscriptus por illum et per ipsum servitorem possesus. Był tam młyn na Ni dzie. Całość otaksowana na 100 grzyw. W 1573 r. właścicielem jest Jarło Pawiński, Małop. , 271, 587. Br. G. Rembówka, wś rząd. , pow. olhopolski, gm. Werbka Czeczelnicka, par. kat. Czeczelnik, o 6 w. od Olhopola, ma 274 mk, 493 dzies. ziemi włośc. Niegdyś dobra starościńskie, ukazem cesarskim w 1818 r. nadane na 12 lat generałowi Karbonierowi, a od niego ustąpio ne Lipińskiemu. Dr. M. Rembówko, kol. i folw. , pow. ciechanowski, gm. Bartołdy, par. Pałuki, odl. o 11 w. od Ciechanowa, ma 6 dm. , 82 mk. W 1781 r. było 53 mk. W 1883 r. folw. Rembówko rozl. mr. 370 gr. or. i ogr. mr. 298, łąk mr. 19, past. mr. 3, lasu mr. 39, nieuż. mr. 11; bud. mur. 2, z drzewa 14. Wieś R. osad 13, z gr. mr. 62. Rembowo 1. wieś włośc, pow. koniński, gm. Sławoszewek, par. Ślesin, odl. od Konina 14 w. , ma 6 dm. , 81 mk. , 9 os. , 177 mr. 2. R. , wś, pow. płocki, gm. Rembowo, par. Wy szogród, odl. 39 w. od Płocka a 1 1 2 w. od Wyszogrodu. Posiada kościół drewniany, szkołę początkową, urz. gminny, karczmę, 129 dm. , 898 mk. , 2143 mr. obszaru. W skład wsi weszły ziemie należące przedtem do miesz czan wyszogrodzkich a wykupione przez wło ścian rembowskich, i wójtowstwo wyszogrodz kie. Na akcie wydanym w Czerwińsku przez ks. Ziemowita 1257 r. podpisany jest Boseg de Rubow Kod. Mucz. , Rzyszcz. , I, 83. W 1300 r. Wacław Wenceslaus, ks. mazo wiecki, nadaje opatom klasztoru miechowskie go prawo patronatu nad kościołami w Rembowie i Wyszogrodzie. Floryan, bisk. płocki, nadanie to potwierdził 1320 r. Kod. Małop. , II, 250. Widocznie więc istniał tu kościół parafialny już XIII w. , który następnie wcie lono do par. Wyszogród. R. gmina należy do s. gm. okr. IV, obejmuje 332 dm. , 2724 mk. , 7758 mr. obszaru, w tem 635 mr. nieuż. W gminie znajduje się kościół, dwie szkoły, młyn wodny, cegielnia, 3 karczmy. W skład gm. wchodzą Bolino, BrodyDuże, Chmielewo, Drwale, Kupise, KonstancyaKępa, Pod górze, Rakowo, Rembowo, Rybaki, Starzyno, StarzyńskaWólka, Wiązówka, Wilczkowo, Wyszogrodzka Kępa, W. Wójtostwo. 3. R. , wś nad rz. Orzyc, pow. przasnyski, gm. Bugzy Płoskie, par. Janów, odl. o 30 w. od Przasnysza, ma 8 dm. , 60 mk. , 116 mr. 4. R. , wś i folw. nad rz. Soną, pow. ciechanow ski, gm. Bartołdy, par. Pałuki, odl. o 10 w. od Ciechanowa, posiada wiatrak i cegielnię, 152 mk. W 1781 r. było 50 mk. W 1885 r. folw. Rembowo rozl. mr. 530 gr. or. i ogr. 493, łąk mr. 20, nieuż. mr. 17; bud. mur. 9, z drzewa 15; płodozmian 8polowy. Wś R. os. 19, z gr. mr. 10. Br. Ch. Remejki 1. wś, pow. nowoaleksandrow ski, w 5 okr. pol. , o 70 w. od Nowoaleksandrowska. 2. R. , pow. poniewieski, w 4 okr. pol. , o 44 w. od Poniewieża. Remejkiszki, Remikiszki, Rejmikiszki, folw. nad rz. Żyganką, pow. oszmiański, w 1 okr. pol. , gm. Holszany, okr. wiejski Rogiczynięta, o 15 w. od Oszmiany, ma 1 dm. , 27 mk. kat. ; własność Schaumanów. Remel, wś, pow. mozyrski, w 3 okr. pol. Rembówka Remejkiszki Remeseo Remete turowskim, gmina Chorsk; mają tu schedy dziedziczne szlachta Kieniewiczowie 10 włók i mieszczanin Pancewicz 6 1 4 włóki A. Jel. Remeniki, zaśc, pow. oszmiański, w 3 okr. pol. , gm. Traby, okr. wiejski Czeniewicze, 16 dusz rewiz. Remenów, ruś. Remeniw, wś, pow. lwowski, 20 klm. na płn. wsch. od sądu pow. we Lwowie, 6 klm. od urz. poczt. w Żółtańcach. Na płn. leżą Rudańce, na wsch. Kukizów, na płd. wsch. Jarynów Stary, na płd. Zapytów, na płd. zach. Wisłoboki. Półn. część wsi wciska się klinem w obszar pow. żółkiewskiego i graniczy od zach. z Sulimowem, od wschodu z Żółtańcami, a od płn. zach. ze Zwertowem. Wieś leży w dorzeczu Wisły za pośrednictwem dopływu Pełtwi i Kąpielówki, płynącej wzdłuż granicy płd. od zach. na wsch. , i jej lewobocznego dopływu Kulikówki, płynącej od zach. z Sulimowa na wschód do Kukizowa. Zabudowania wiejskie leżą w dolinie Kulikówki. Na płd. od nich wznosi się wzgórze Na werbce do 284 mt. i Remenów do 279 mt. Półn. krawędź wsi zajmuje las Brzezina, a na płd. od niego leży las Dębina. Własn. większa Czesława Lekczyńskiego ma roli or. 575, łąk i ogr. 136, past 6 lasu 389 mr. ; własn. mniej. roli or. 1170, łąk i ogr. 232, past. 45, lasu 20 mr. W r. 1880 było 179 dm. , 1020 mk. w gminie, 9 dm. , 77 mk. na obsz. dwor. ; 32 rzym. kat. , 1043 gr. kat. , 22 izrael. ; 25 Polaków, 1072 Rusinów. Par. rzym. kat, w Kukizowie, gr. kat. w miejscu, dek. kulikowski, dyec. przemyska. Do parafii należą Wisłoboki. We wsi jest cerkiew i szkoła etat. dwuklasowa, młyn, folw. Anielówka i karczma Leszczów. Wieś ta jest dość starą osadą. Na granicy Kukizowa znajdują się szczątki zamku, który otoczony był niegdyś wałami i rowami. Miejsce to zowią Zamczyskiem. W XVII w. należał R. do Sobieskich. Dnia 22 lutego 1671 r. wydzierżawia ją Jan Sobieski, hetm. w. kor. , Dominikowi Gumowskiemu Arch. krajowe we Lwowie, C. , t. 425, str. 2324. Później dziedziczyli Konstanty i Jakub Sobiescy, następnie Michał Radziwiłł, wojew. wileński. Po nim posiadali wieś ks. teatyni lwowscy około r. 1760. W r. 1776 kupił ją Teofil Szczuka za 6000 czer. zł. , a w r. 1783 sprzedał ją Janowi Nehrebeckiemu, adw. lwowskiemu. Następnie Augustynowicza, w r. 1817 nabyta przez hr. Komorowskiego. W 1883 wykopano przy budowie drogi, na granicy R. i Żółtaniec, na płd. stoku wzgórza najwyższego w tej okolicy, przedmioty pochodzące z różnych epok. Najwyżej ku płn. , na przestrzeni około 200 mt. kwadr. , w głębokości około 60 cmt. , odkopano 64 szkieletów, z których kilka leżało w różnych pozycyach, reszta zaś na wznak, blisko siebie, twarzami ku wschodowi. W odległości około 50 mt. od szkieletów widoczny jest rów na 1 1 2 mt. głęboki, zasypany ziemią, o czem przekonywa różnica koloru ziemi. W rowie tym znale ziono, oprócz wielu skorup różnej roboty, kilka łzawnic w całości zachowanych i przedmiot jakiś gliniany, toczony, prawdopodobnie ku ozdobie służący. Poniżej, w głębokości także około 1 1 2 mt. , oddalony około 50 m. od po przedniego, widoczny drugi rów, cały jakby wysiany krustą z wypalonej, niewyrobionej gliny, jakby z długotrwałego ogniska pocho dzącej. W rumowisku, którem ten rów jest zasypany, znaleziono kości zwierzęce, dużo skorup, kawałki kamienia granitowego, który nigdzie w tej okolicy się nie pojawia, 3 przed mioty gliniane niewiadomego przeznaczenia, rodzaj ciężarków w formie gruszki spłaszczo nej i jedną małą kulę kamienną z czerwonego piaskowca. Zbocze, na którem znaleziono te przedmioty, sięga łąki zwanej Zamczyskiem. Część wzgórza na drugiej stronie tej łąki zwie się Ostrowem. W szeregu pagórków cią gnących się ku wsch. , w odległości około 1 1 2 klm. od przekopanego wzgórza, widać z dale ka kurchan Kocurową mogiłę, nazwany, jak mówią, od pochowanego tamże watażki kozaczego Kocura. Lu. Dz. Remenów al. Rzemieniów, węg. Remenyó, przys. Frydmana, w hr. spiskiem, w pow. magórzańskim. Br. G. Remenyó węg. , ob. Remenów. Remerow al. RehmerowSee, jez. w Pomeranii, w pow. szczecinkowskim, 15 klm, na połud. od Szczecinka. Na wschod, brzegu znajduje się na pagórku okop, rowem otoczony i mający 70 kroków obwodu u wierzchu. Znaleziono w nim różne starożytne narzędzia żelazne, skorupy i kości zwierząt domowych i jeleni ob. Beschr. d. Altert, in Neustettiner u. Schlochauer Kr. v. Kasiski, str. 18. Remershoff, ob. Roemershoff. Remeseo, potok, ob. Remizów. Remessen, folwark dóbr pryw. Kalwen, w okr. i pow. hazenpockim, par. neuhauzeńska Kurlandya. Remestwo, wieś, pow. mścisławski, gm. Szamowo, ma 26 dm. i 187 mk. , z których dwóch zajmuje się wyrobem wojłoków, 1 stolarstwem. Remete Szepes węg. , ob. Mniszek. Remezowszczyzna, zaśc, pow. słucki, w 3 okr. pol. i par. katol. Kopyl, gm. Pociejki, przy drodze z Kokorycz do Pociejek, ma 5 osad; miejscowość dość leśna, grunta uro dzajne. Al. Jel. Remezy 1. wś, pow. telszewski, w 1 okr. pol. , o 47 w. od Telsz. 2. R. , wś, pow. telszewski, w 2 okr. pol. , o 52 w. od Telsz. 3. Remeniki Remenów Remenyó Remerow Remershoff Remessen Remestwo Remezowszczyzna Remezy Remeniki Remikiszki Remianówka Remiszew Remiszewice Remiaszów Remielki Remielkowszczyzna Remienkinie Remiesławki Remiezowicze Remianówka R. , wś i dobra nad rz. Czercień, lew. dopł. Sławeczny, pow. mozyrski, w 1 okr. pol. skryhałowskim, gm. Mieleszkiewicze. Wś ma 29 osad pełnonadziałowych; cerkiew paraf. p. w. N. M. P. , ma około 1400 parafian; do pleba nii należy 1 2 włóki ziemi. W drugiej ćwierci bieżącego stulecia R. stały się głośne przez niesłychane okrucieństwa dziedziczki Steckiej, która za straszne zbrodnie popełniane nad lu dem skazaną sądownie została do ciężkich robót, lecz zanim wyrok spełniono, otruła się w więzieniu w Mińsku. Sprawa ta została całkiem wiarogodnie opisaną przez Assygryta Łomaczewskiego w dziełku p. t. Gołuboj Mundir 1880 r. , str. 22 25. Długi czas dobra Stockich były później pod kuratelą rzą dową, a w 1874 r. nabył je kupiec ryski Ka rol Szepeller. Razem z dobrami Dzwiżki obejmują przeszło 795 włók; grunta lekkie, łąk wielka obfitość. Lud oprócz rolnictwa zajmuje się pszczolnictwem w puszczy; nie którzy włościanie mają po 200 kłod i są do statni. AL Jel. Remianówka al. Budyszcze, wś nad strum. Łumlą, dopł. Ryźni, pow. radomyski, w 1 okr. pol. , o 39 w. od Radomyśla, w pobliżu wsi Pirożki par. praw. , ma 46 mk. , nadzielonych 90 dz. ziemi, z której płacą 87 rs. 99 kop. wy kupu rocznie. W 1784 r. było w R. 32 mk. Jest to dość dawna osada, założona na grun tach wsi Pirożki przez Iwana Jelca; w 1571 r. własność Dymitra Jelca, miecznika kijowskie go, ożenionego z Olizarówną, po którym odzie dziczył Teodor Jelec, chorąży kijowski. Przed ruiną było tu 40 dm. , po ruinie zaś została pustką. W 1784 r. wraz z Pirożkami nale żała do bar. Józefa Defressa. Obecnie należy do dóbr Malin. J. Krz. Remiaszów, potok podtatrzański, powstaje w obrębie gminy Białki, pow. nowotarski, z pod Hornikowa Wierchu 951 mt. ; płynie na płn. wschód i przeciąwszy gościniec białczański do Jaworzyny spiskiej, uchodzi do Białki z lewego brzegu. Długość biegu 3 1 2 kilom. Br. G. Remielewszczyzna, Remielkowszczyzna, wś, pow. dzisieński, w 2 okr. pol. , gm. Woropajewszczyzna, okręg wiejski Ikaźń, o 6 w. od gminy a 56 w. od Dzisny, ma 4 dm. , 10 mk. prawosł w 1864 r. 8 dm. , rewiz. ; należy do dóbr Nawłok Klotów. Remielki, wś włośc, pow. dzisieński, w 2 okr. pol, o 109 w. od Dzisny, 12 dm. , 65 mk. prawosł. Remielkowszczyzna, wś, pow. dzisieński, w 3 okr. pol. , o 83 w. od Dzisny, 3 dm. , 25 mk. starow. ; własność cerkwi brasławskiej. Remienkinie, wś, pow. suwalski, gm. Hutta, par. Wigry, odl. od Suwałk 14, w. , leży śród błot, między jez. Leszczewo i Żubr, ma 43 dm. , 346 mk. W 1827 r. 20 dm. , 107 mk. Remiesławki, wś, pow. rossieński, par. szyłelska. Remiezowicze, sioło, w pow. owruckim, pierwotnie pusta ziemia Remiezowszczyzna, dziedzictwo ziemian Makarewiczów, na gruntach której wzniesionem zostało później miasteczko Makarów. Ob. Arch. J. Z. . R. , cz. IV, t. 1 13 15, 46, 406. Remigian Polski, os. w Wołczuchach, pow. gródecki. Remigolskie, błoto w pow. poniewieskim, pomiędzy mkami Remigołą a Truskowem, zajmuje do 120 w. kw. Nie stanowi ono jednak całości, lecz pomiędzy cząstkami różnej wielkości znajdują się pola uprawne. Najznaczniej sza część błota tego, ograniczona od wschodu błotnistą rzeką Upitą, ciągnie się ku zachodowi pod Krakinów i zajmuje przeszło 30 w. kw. Za pośrednictwem błotnistych ruczajów błoto to łączy się od południa z innemi błotami, z których Żałość, pomiędzy mkami Truskowem a Surwiliszkami, ma do 20 w. kw. Remigoła żmujdz. Remigała wś i mko rząd. nad rzką Upitą, pow. poniewieski, w 1 okr. pol. , o 84 w. na płd. od Poniewieża, posiada kościół katot. p. w. św. Jana Chrzciciela, w 1781 r. przez hr. Tyszkiewicza z drzewa wzniesiony. W 1859 r. było tu 63 dm. , 1116 mk. , dom modlitwy żydowski, dom przytułku dla ubogich. Par. kat. , dek. poniewieskiego, ma 5885 wiernych. Kaplice w Borkłojniach, Jaryszkach i Jaskiłdanach. Remikiszki, ob. Remejkiszki. Remiszew 1. os. włośc, pow. łaski, gm. Bałucz, ma 1 dm. , 9 mk. , 16 mr. 2. R. , kol. , pow, sieradzki, gm. i par. Szadek, odl. od Sieradza 30 w. , ma 28 dm. , 145 mk. 3. R. Mały i Wielki, wś, pow. sokołowski, gm. Wyrozęby, par. Sokołów. R. Wielki ma 13 dm. , 101 mk. , 180 mr. ; R. Mały 6 dm. , 40 mk. , 189 mr. W 1827 r. 20 dm. , 103 mk. Br. Oh. Remiszewice, w XVI w. Romyschevicze, Ronyssowicze, wś, fol. i os. młyn. nad rz. Wolborką, pow. łódzki, gm. i par. Czarnocin, leży w pobliżu linii dr. żel. warsz. wiedeń. , niedaleko Rokicin i Będkowa, odl. 24 w. od Łodzi, posiada młyn wodny, olejarnię, cegielnię. Wś ma 14 dm. , 188 mk. ; fol. 4 dm. , 29 mk. ; młyn 1 dm. , 4 mk. ; karczma 1 dm. , 2 mk. W 1827 r. 18 dm. 141 mk. W 1886 r. fol. R. rozl. mr. 577 gr. or. i ogr. mr. 279, łąk mr. 64, past. mr. 11, lasu mr. 204, nieuż. mr. 19; bud. mur. 4, z drzewa 13; płodozmian 13 polowy; las urządzony w kolei 80letniej. Wś R. os. 14, z gr. mr. 212. Na początku XVI w. R. należały do par. Czarnocin, lecz dziesięcinę z ról folw. dawały plebanowi w Mierzynie dziedzicom R. przysługiwał współudział w patronacie tego kościoła, z łanów kmiecych zaś Remigian Polski Remigolskie Remigoła plebanowi w Wolborzu. Do Czarnocina da wali kmiecie tylko kolędę Łaski, Lib. Ben. , II, 194, 230. Według reg. pob. pow. piotr kowskiego z r. 1552 53 wś R. , własność Adama Ronissowskiego, miała 9 os 5 łanów Pawiński, Wielkop. , II, 266. Br. Ch. Remiszówka, os. wiejska, pow. ostrzcszowski Kępno, o 12 klm. na płd. zachód od Baranowa i Kępna, na granicy Szląska, śród lasów; par. Baranów, poczta w Kępnie, st. dr. żel. w Bralinie na Szląsku, o 10 klm. , okr. wiejski Grębanin; 10 dm. , 104 mk. Remizów al. Remiseo, potok, powstaje w płd. zach. stronie gm. Wikowa Niżnego, na I granicy tejże gminy z gm. Putną; płynie na płn. wsch. łożyskiem krętem, zabierając licz ne strugi, spływające z Aloniszu 916 mt. i Magóry 832 mt. i w końcu zwraca się na wschód i kilku ramionami wpada do Suczawy z praw. brzegu. Długość biegu 10 klm. Obra ca kilka młynów. Wśród swego biegu pły nie przeważnie między domostwami Wikowa Niżnego. Br. G. Remizów al. Remiseo, Remizeu, część Wi kowa Niżniego, pow. radowiecki, nad poto kiem Remizowem. Br. G. Remizowce ze Szpikłosami, wś, pow. złoczowski, 10 klm. na płd. od sądu pow. , urz. poczt. , tel. i st. kol. w Złoczowie. Na wschód leżą Snowicz i Czyżów, na płd. Uhorce. na płd. zach. Żuków, na zach. Gołogóry, na płn. zach. Majdan. Połn. kraniec wsi wbiega klinem między Zalesie a Złoczów. R. leżą w dorzeczu Dniestru za pośrednictwem lew. ramienia Złotej Lipy. Płynie ono przez półn. część obszaru i rozlewa się na granicy Snowicza w obszerny staw Remizowski, do którego wpada jeszcze struga płynąca granicą wschodnią, a od wsch. potok ze Snowicza. Wypłynąwszy ze stawu biegnie rzeka wzdłuż granicy wschod, na płd. do Uhorzec. Na zach. od stawu leżą zabud. wiejskie R. , grupy domów Cycy i Hulaki, a na płn. od nich grupa Kurpity i Lasowy; na płn. zachód od nich, w dolinie Złotej Lipy zwanej też Łabazką zabudowania Szpikłosów. Na granicy połud. wznosi się wzgórze Lipki do 405 mt. ; na zach. od zabudowań Remizowiec wzgórze Gesłe al. Husie do 411 mt. ; na granicy zachod. w lesie kundrakowskim dochodzi wzgórze 435 mt. , najwyższe wznies. we wsi. W samym środku R. leży nad stawiszczem błonie, całkiem zamulone piaskami, wypłukanemi z debry zachodniej, na 2 do 3 klm. długiej. Przeciw tym piaskom budują tamy mało pomocne, gdyż każda ulewa sprowadza nowe masy piasku. Przyczyną tego są poszukiwania garncarzy szpikłosowskich za iłami w górnych częściach zworu tyle niebezpiecznego. Opoka senońska dołuje tu wszędzie aż po zachodni koniec wsi. Dopiero za wsią ustaje kreda, a na niej bezpośrednio leżą białawo i rdzawe piaski, warstwą do kilkunastu metrów. W połowie tej warstwy rozwinęły się iły garncarskie na 2 do 3 mt. grubości, spodem brunatnawo zielone, środkiem czarne, a powyżej znowu zielonawe. Iły te są przepełnione zwęglonemi szczątkami roślin, które szczególnie w spojach iłów piaskowatych brunatną barwą się wyróżniają. Odciski te są na 4 5 ctm. szerokie, ale tak niewyraźne, że niepodobna ich bliżej oznaczyć. Na kilka decymetrów pod wapieniami litotamniowemi, zajmującemi górną połowę przekroju, ciągnie się w piasku ławica na kilka centymetrów gruba, złożona z bardzo kruchych skorup ob. Łomnicki, Badania geologiczne między Gniłą Lipą a Strypą. Kosmos, t. V, str. 171. R. tworzą wraz z Szpikłosami jedne gminę katastralną. Własność wiek. ma roli or. 644, łąk i ogr. 227, past. 84, lasu 591 mr. ; wł. mn. roli or. 2230, łąk i ogr. 762, past. 271, lasu 11 mr. W r. 1880 było w R. 188 dm. , 1135 mk. w gminie, 8 dm. , 38 mk. na obszarze dwor. ; 76 rz. kat. , 1048 gr. kat. , 49 izrael. ; 84 Polaków, 1075 Rusinów, 14 Niemców. W Szpikłosach było 134 dm. , 799 mk. w gminie, 2 dm. , 28 mk. na obszarze dwor. ; 266 rz. kat. , 527 gr. kat. , 34 izrael. ; 44 Polaków, 783 Rusinów. Par. rz. kat. w Pomorzanach, gr. kat. w miejscu dek. złoczowski, archidyec. lwowska. Cerkwie są dwie w R. i Szpikłosach. W R. jest szkoła etat. 1klas. od 1873 r. z językiem wykładowym ruskim; w Szpikłosach szkoła filialna od 1872 r. W R. jest folwark, gorzelnia i młyn. Mieszkańcy Szpikłosów zajmują się garncarstwem. Gliny garncarskiej dostarczają im R. W r. 1415 poświadczają Piotr z Branic, sędzia, i Jan z Wysokiego, podsędek ziemscy lwowscy, że według zapisu w księgach sądu ziemskiego lwowskiego, z czasów urzędowania sędziego Jana z Zimnejwody i podsędka Ścibora z Wiszni, Dymitr ze Szpikłos zapewnił dominikanom lwowskim 12 kóp groszy z każdego spustu stawu urmańskiego, a 4 kopy ze spustu stawu remizowskiego, obowiązując ich do odprawienia mszy św. przed ołtarzem św. Krzyża czyt. Liske, A. G. Z. , II, 122. Wieś Remizowce występuje tu pod nazwą Rzemyaszowszky. W r. 1469 Piotr z Branic, sędzia, i Jan z Wysokiego, podsędek ziemscy lwowscy, na skargę prokuratora królewskiego Mikołaja Grzymały, odsądzają Piotra ze Szpikłos od prawa pobierania cła we wsi Remizowcach Liske, A. G. Z. , VI, 120. R. występują tu pod nazwą Rzemyezowcze. W XVI w. dziedziczyli R. i Szpikłosy Mikołaj i Piotr Kierdeje, a za zezwoleniem Stefana Batorego zbudowali w latach 1578 i 1579 zamek w R. i zameczek w Szpikłosach Za Remizów Remizowce Remiszówka Remiszówka Renardowice Remten Remuciszki Remzy Renard Renbark Rencziszo Renczkau Rendocin Rendzin Rendzińskie Renecie Reneciok Renewieczyzna Rempin Remizowo Remki Remmen Remne Remołka Remos Rempiewo kumskim, w par. kandawskiej, długie 1 1 2 a szerokie 1 w. Remten, dobra pryw. w Kurlandyi, w okr. tukumskim, pow. talseński, par. kandawska. Znajduje się tu piękny park. Należą do nich folw. Kasuppen i Neuhof. RemuciszkiBudryszki, zaśc. szl. , pow. święciański, w 3 okr. pol. , o 22 w. od Święcian, 2 dm. , 10 mk. kat. Remzy, wś, pow. lidzki, w 4 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra hr. Potockich Zabłoć, o 9 w. od gminy, 52 w. od Lidy a 18 w. od Wasiliszek, ma 10 dm. , 89 mk. kat. 40 dusz rew. . Renard, kopalnia węgla w pow. będzińskim, gm. Górniczej, na obszarze koncesyi hr, Renarda, 1 dm. , 61 mr. obszaru. Por. Reden. Renardowice, niem. Renardowitz, wś, pow. i obw. sąd. bielski, na Szląsku austr. , należy do gm. Czechowic. W 1880 r. 25 dm. , 151 mk. , 147 kat. , 4 żyd. ; 147 Polaków, 4 Niemców. Renbark, ob. Rynarzewo, Rencziszo al. Rencsisso, wś, hr. szaryskie Węg. , kościół paraf. gr. katol. , łąki, lasy. 264 mk. Renczkau niem. , ob. Rzęczkowo. Rendocin, kopalnia żelaza w pow. koneckim, ob. Mroczków, Rendzin ze Zwozem, niem. Zwoos, wś, pow. lubliniecki, par. Dobrydzień. W 1861 r. 41 dm. , 519 mk. 32 ew. , 360 mr. roli, 166 mr. łąk i 11 mr. ogr. Ludność prócz rolnictwa pracuje w kopalniach i hutach, tudzież przy obrabianiu drzewa. Rendzińskie, fol. , pow. nowomiński, gm. Iwowe, par. Latowicz, odl. 28 w. od Mińska. Fol. ten oddzielony w 1883 r. od dóbr Oleksianka, rozległy mr. 703 gr. or. i ogr. mr. 373, łąk mr. 99, past. mr. 121, lasu mr. 61, nieuż. mr. 50; bud. z drzewa 8. Renecie, wś, pow. rossieński, par. ławkowska. Reneciok, os. w Lubowicach, pow. raciborski. Renewieczyzna, fol. , pow. radzymiński, gm. Ręczaje, par. Cygów, odl. 14 w. od Radzymina. Fol. ten z nomenkl. Poświętne w r. 1867 został oddzielony od dóbr Cygów, rozl. mr. 601 gr. or. i ogr. mr. 258, łąk mr, 138, do spraw. włośc. , gm. Wyszedy, w 1863 r. 26 dusz rewiz. Rempin, wś i R. Budy, wś, pow. sierpecki, gm. Lisiewo, par. Gozdowo. odl. o 14 w. od Sierpca; R. ma 13 dm. , 157 mk. R, Budy 12 dm. , 146 mk. W 1885 r. fol. rozl. mr. 876 gr. or. i ogr. mr. 674, łąk mr. 54, past. mr. 30, lasu mr. 74, nieuż. mr. 40; bud. mur. 5, z drzewa 8; płodozmian 8 i 13polowy, las nieurządzony; wiatrak i pokłady torfu. Wś R. os. 43, z gr. mr. 179. Remten, jezioro w Kurlandyi, w okr. tumorski, Kronika Pomorzańska, str. 33. W r. 1604 nabywa Jan Piekarski od Kierdejów obie wsie. Akta z r. 1607 wspominają o zni szczeniu wsi w czasie napadu tatarskiego; od budował je Piekarski, od niego nabył je Ale ksander Brzozdowski, który znów darowuje je Margarecie z Bienkowej, matce Jana Za rzeckiego, w r. 1630. Następnie dziedziczyli wieś Koniecpolscy. W r. 1682 przybył tu król Jan III, aby obaczyć wieś, którą ówcze sny jej właściciel Stanisław Koniecpolski, woj. podolski, chciał dać kościołowi żółkiew skiemu w długach i wyderkafach Helcel, Li sty Jana Sobieskiego, Kraków 1860, str. 370. W r. 1694 nabył obie wsie Jan III W 1699 r. Jakub, królewicz polski, odstępuje Pomo rzany, Remizowce i inne wsie bratu swemu Aleksandrowi Arch. kraj. we Lwowie, C, t. 476, str. 593. W r. 1723 Konstantyn, króle wicz, puszcza Antoniemu Bekierskiemu, oboźnemu polnemu wojsk kor. , dobra swe Remi zowce, Szpikłosy, Snowicz i Czyżew w trzy letnią dzierżawę za dłużną mu kwotę 63, 000 zł. Arch. kraj. , C, t. 461, str. 771. Na pół noc od zabudowań wiejskich ciągną się pola Koropczyk zwane, na których wyorują czę sto kości ludzkie, długie noże, klucze i różne żelaztwo. Podanie głosi, że była tu niegdyś wieś Koropczyk, którą Tatarzy zniszczyli. Na drugim łanie były 3 mogiły, dziś rozrzu cone i zaorane Sokalski, Rys geogr. statys. złoczowskiego okręgu szkol. , Złoczów 1885, str. 167. Lu. Dz. Remizowo, 1. fol. nad stawem i dobra skarbowe, pow. oszmiański, w 3 okr. pol. , gm. Dziewieniszki, okr. wiejski Bieniakonie, o 55 w. od Oszmiany a 12 w. od Dziewieniszek, ma 23 mk. kat. R. al. Remirów należało do dóbr Nosiewicze, które Michał Pac, wwoda wileński, hetman litewski, zapisał na dochód artyleryi. 2. R. , wś, pow. wilejski, w 3 okr. pol. , gm. Duniłowicze, okr. wiejski i dobra skarbowe Pachowszczyzna, o 3 1 2 w. od gminy, 5 dusz rewiz. osadników w. rossyj, W. W. do Breitenpar. ewang. R. BreitenR. Marienfelder 2, 38 mk. Remki, wś, pow. gostyński, gm. i par. Pacyna, ma 21 dm. , 198 mk. , 650 mr. ziemi należącej do cząstkowych właścicieli szlachty i 84 mr. tworzących 5 osad włośc. W 1827 r. było 24 dm. , 177 mk. Remmen, leśnictwo należące felde, pow. człuchowski, st. p. i Lendyczek, kat. Heinrichswalde, felder ma 2 dm. , 13 mk. ; dm. , 18 mk. ; R. fol. 2 dm Remne, wś, w pow. wieliskim, z kaplicą katol. parafii Wieliż. Remołka, ob. Reszołka. Remos, fol. dóbr KirsnaOstrów, w pow. kalwaryjskim. Rempiewo, wś, pow. suraski, w 1 okr. pol. Remizowo Rengeuhof Rengieliszki Renowszczyzna Rengersdorf Rengaliszki Renowo Renówko Rengaliszki Rennecke Renneberg Renkiele Renkieczkie Reniszki Reniów Reniesze Reniasz Reniawa Reni lasu mr. 182, nieuż. mr. 23; bud. z drzewa 5; las nieurządzony. Rengaliszki, zaśc. włośc, pow. święciański, w 3 okr. pol, o 30 w. od Święcian, 3 dm. , 30 mk. kat. Rengeuhof, dobra prywatne w Kurlandyi, w okr. i pow. tukumskim, par. neuenburska. Do dóbr należą folw. Katharinenfeld i Friedrichsfeld. Rengersdorf 1. wś i dobra, pow. kłodzki, posiada kościół par. kat. , szkołę kat. , łomy kamienia na wyrób osełek, trzy młyny wodne. W 1842 r. było 8 części, mających razem 235 dm. , dwór, 4 folw. , 1170 mk. 4 ew. . Istniała też przędzalnia bawełny i fabryka wyrobów bawełnianych od 1841 r. . 2. R. , wś, pow. lubawski Laubau, posiada kościół par. ew. , który istniał już w XIV w. Do 1815 r. wieś należała do saskich Łużyc. Szkoła ew. od 1624 r. W 1842 r. 154 dm. , 854 mk. 4 kat. , młyn wodny, tkactwo płócienne. 3. R. , wś i dobra ryc, pow. żegański, par. kat. Brzeźnica. W 1842 r. 42 dm. , 355 mk. 46 ew. , kaplica kat. , szkoła. 4. R. Nieder, wś, pow. rozborski, posiada kościół par. ew. , istniejący już w 1346 r. , szkołę ew. od 1555 r. . Wieś do 1815 r. należała do saskich Łużyc. W 1842 r. 103 dm. , 466 mk. ew. W pobliżu stare sztolnie z XV w. po kopalniach złota. 5. R. Ober, wś, pow. rozborski, par. ew. . R. Ober, w 1842 r. 67 dm. , 332 mk. ew. , łomy piaskowca, młyn wodny, piec wapienny. Religi, wś, pow. szawelski, gm. Żagory, o 69 w. od Szawel. Rengieliszki, zaśc, pow. dzisieński, w 3 okr. pol. , gm. Przebrodź, okr. wiejski i dobra skarbowe Gabryełowo, o 12 w, od gminy, 6 dusz rewiz. Reni, mto portowe i warowne nad Dunajem, między ujściem Prutu a jez. Kagul, w południowej części Bessarabii; w 1857 r. na mocy traktatu paryskiego przez Rossyą odstąpione Turcyi, a w skutek traktatu berlińskiego z 1878 r. napowrót do Rossyi przyłączone, o 216 w. od Kiszyniewa odległe, ma 7500 mk. , st. poczt. i dr. żel. , znaczny handel. Obecnie budują port handlowy, na co wyasygnowano 1 milion rs. Stacya pograniczna dr. żel. kijowsko brzeskiej, na linii BenderyReni, odl. jest o 266 w. od Bender. Reniawa, szczyt tworzący płd. zach. narożnik pasma Widernego wierchu, należącego do Magóry spiskiej, na granicy gmin Rychwałdu, Lipnika Wielkiego i Toporca, w hr. spiskiem. Dochodzi 1005 mt. npm. Od strony półn. wypływa Sołtysi potok, lewy dopływ Lipnika a od połud. pot. Maltergrund, wpadający do Toporca dopł. Popradu. Br. G. Reniasz, szczyt w Tatrach spiskich, na płn. zach. od Przysłopu bialskiego 1531 mt. , nad doliną kieżmarską, cokolwiek na wschód od Białej Wody. Wznies. 1473 mt. npm. Reniesze, dwór, pow. kowieński, w 3 okr. pol. , o 56 w. od Kowna. Reniów, po rus. Reniw, w XVI w. Roniów, wś, pow. brodzki, 40 klm. na płd. wschód od Brodów, sąd pow. i urz. poczt. w Załoźcach. Na płn. zach. leżą Załoźce, na płn. wschód Blich, na wschód Mszaniec w pow. tarnopolskim, na płd. wsch. Wertełka w pow. brodzkim, na płd. Horodyszcze i Nosowce obie w pow. tarnopolskim, na płd. zach. Neterpińce i Białogłowy obie w pow. złoczowskim, środkiem obszaru płynie Seret od płn. zach. na płd. wsch. , a niedaleko granicy połudn. rozlewa się w staw wertełecki 314 mt. . Na praw. brzegu Seretu leżą zabudowania wiejskie, na lewym przysiołek Nowosiołka. Na wschód las wertełecki 384 mt. . Własn. wiek. Włodzimierza hr. Dzieduszyckiego ma 1696 mr. ; wł. mn. 1177 mr. ziemi. Z ziemi urodzajnej przypada 1152 mr. na grunta orne, 313 na łąki i ogrody, 444 na past. , 900 na lasy dworskie, z wyjątkiem 4 mr. należących do gminy. W r. 1880 było 122 dm. , 857 mk. w gminie, 6 dm. , 32 mk. na obszarze dwor. ; 390 rz. kat. , 471 gr. kat. , 28 izrael. ; 409 Polaków, 480 Rusinów. Par. rzym. i gr. kat. w Załoźcach. We wsi jest cerkiew i szkoła filialna, założona w r. 1851, z jeżykiem wykł. polskim. Por. Olesko t. VII, 466. Lu. Dz. Reniszki, zaśc, pow. szawelski, gm. Żagory, o 49 w. od Szawel. Renkieczkie dok. , pow. starogardzki, ob. Klonówka. Renkiele, wś, pow. rossieński, gm. Szydłów, o 27 w. od Rossień. Renneberg niem. , ob. Rynarzewo. Rennecke, rzeczka, dopływ rz. Rauschin, pow. pilkałowski, obw. reg. gąbiński. Rennersfeld, wioska należąca do gm. Kolnowic Kohlsdorf, pow. i obw. sąd. frywałdzki, na Szląsku austr. , wznies. 371 mt. W 1880 r. 44 dm. , 220 mk. , 218 rz. kat. , 1 ew. , 1 żyd; 179 Niemców. Br. G. Renówko, niem. Rennowken, os. do Bieszkowic należąca, pow. wejherowski. Dziś zwie się Krystkowo ob. . Renowo, żmujdz. Renawas 1. mko nad rzką Wardawą, pow. telszewski, w 2 okr. pol. , o 35 w. od Telsz, posiada kościół kat. drewniany p. w. św. Izydora, w 1786 r. kosztem barona Roenne wzniesiony, filialny par. Siady, oraz kaplicę drewnianą, wzniesioną w 1826 r. również kosztem bar. Roenne. 2. R. , dwór i dobra, tamże, o 33 w. od Telsz, w 1859 r. 32 mk. i młyn wodny. Renowszczyzna, wś pryw. , pow. dzisieński, w 2 okr. pol, o 101 w. od Dzisny, 4 dm. , 50 mk. Rentkokrug Renz Rensdorf, ob. Kołaczkowo, pow. szubiński. Rensegut niem. , wś, pow. świętosiekierski, 4 klm. od st. p. , tel. i kol. żel. Wolillnick. Obszaru 148 ha. Rensekow niem. , dobra w Pomeranii, pow. Greifenberg, st. p. tamże. Rensin niem. , ob. Rządz. Rensin niem. , dobra ryc. w Pomeranii, pow. Greifenberg, st. p. tamże; hodowla bydła i owiec. Reńsko, dawniej Renczko, Reczko i Rącko, wś i fol. , pow. kościański Szmigiel, o 6 Mm. na wsch. płd. od Wielichowa, w łęgach nadobrzańskich; par. Wilkowo Polskie, poczta w Wielichowie, st. dr. żel. w Kościanie i Sta rem Bojanowie o 15 klm. W r. 1416 wcho dziło R. w skład opola przemęckiego; r. 1580 było 5 zagrodn. , 1 rzemieśl. i 2 łany osiadłe. Około 1793 r. należało do Wincentego Zbijewskiego, dziedzica Białcza. Wś ma 37 dm. , 279 mk. 43 kat. , 236 prot. . Folwark liczy 15 mk. , 2 dm. ; właścicielem jest szambelan Marceli Żółtowski. E. Cal. Rensze dok. z 1514, jezioro w pow. chełmińskim. W 1514 r. komisya królewska rozstrzyga, że mto Chełmno ma wolne rybołówstwo we Wiśle od Topolna aż do jeziora R. ob. U. B. d. Bist. Culm v. Woelky, str. 660; może jestto jez. Rządz niem. Rondsen. Renta, wś nad rz. Prosną, pow. kaliski, gm. ostrów Kaliski, par. Giżyce, odl. od Kalisza 32 w. ; wś ma 15 dm. a wraz z wsią Nieszkodna i Mączyki Nowe 308 mk. Rentfiny, ob. Rętfiny. RentkerSee niem. , jezioro w pow. grudziądzkim, może pod os. Rentkokrug. Rentkokrug niem. , os. w pow. grudziądzkim, między Kitnowem a Dąbrówką, zaznaczona na mapie Reymana, ale w najnowszych spisach niewymieniona. Rentyny, niem. Rentienen, wś na pol. Warmii, pow. olsztyński, przy ujściu Młyńskiego Rowu do jeziora rentyńskiego, odl. 3 klm. od wschod, granicy pow. ostródzkiego, o 1 2 mili od Gietrzwałdu kościół parafialny. Wś zdawna i do dziś zupełnie polska. Założona przed r. 1383. W tym to bowiem roku potwierdza kapituła warmińska nadane dawniej 8 włók Rentynom Ranthenyn na prawie chełm. ; płacić za to zobowiązane po 1 2 marki od włóki na Boże Narodzenie. We wsi stała pierwotnie także karczma, później do młyna Margwarda, a w końcu około 1423 nad trakt do Stękin prowadzący przeniesiona. W dokumencie okupacyjnym z r. 1656 wymienione są R. z 12 włókami, z których dwie leżą odłogiem. Renz niem. 1. dobra w Pomeranii, pow. rugijski, st. p. Trent; należą do dóbr ryc. Granskevitz. 2. R. , dobra ryc, tamże, st. p. Garz. RentzSchutsche al. Barwen niem. wś, pow. szyłokarczemski, st. p. Kukoreiten. Repa, grupa domów w Mikuliczynie, pow. nadworniański. Repa Czarna, szczyt w Karpatach wschod. , w dziale skolskodelatyńskim, paśmie pogranicznym między Galicyą a Węgrami, w płd. stronie Różanki Wyźniej, w pow. stryjskim, ponad źródłami Różanki, praw. dopływu Oporu. Wznosi się 1288 mt. npm. Las rozpościerający się od str. płn. zowie się Obnoha. Repaszy Niźnie i Wyźnie, węg. Also i FelsöRépás, niem. Unter i Ober Ripsch, dwie wsi w hr. spiskim, w pow. lewockim, graniczą od płn. z Błażowem hr. szaryskie, od wsch. z Olszawicą, od płd. z Pawianami i Jabłono wem, od zach. z Ulożą, Zawadą i Toryskami. R. Wyźnie leżą nad pot. Rowinami, dopły wem Tarczy; R. zaś Niźnie nad pot. Tarczą. W obrębie R. Wyźniej wznosi się w zach. str. Pański Wierch 925 mt. , we wsch. zaś wzgó rze Spenar 882 mt. . Obszar R. Wyżnich wynosi 1782 katastr. sąż. kw. , zaś R. Niżnich 1740 katastr. sąż. kw. W 1880 r. w R. Wyź nich było 118 dm. , 591 mk. Słow. ; w R. zaś Niżnich 132 dm. , 702 mk. Słow. . Obie nale żą do sądu pow. i urz. podatk. w Lewoczy a do st. pocz. w Podegrodziu Spiskim. W R. Wyżnich jest par. łacińska ze starożytnym kościołem p. w. św. Katarzyny, który istniał już w 1307 r. Metryki kościelne sięgają r. 1681. Do par. należą R, Niźnie, Pawiany i Toryska. Według szem. dyec. spiskiej z r. 1878 było w par. dusz rz. kat. 855, gr. kat. 1887, nieun. 55, żyd. 40, razem 3088, z czego na R. Wyżnie przypada rz. kat. 505, gr. kat. 11, nieun. 55, żyd. 4, razem 575. Obszar R. Niżnich zrasza z płd. ku płn. rz. Tarcza, do której wpada potok Kotelec z lew. brzegu. Jest to wieś ruska, z cerkwią parafialną, było tu 28 rz. kat. , 672 gr. kat. , 76 nieun. , 16 żyd. , razem 792. W obu wsiach liczne mły ny wodne. Br. G. Repczyce, wś, pow. bielski gub. grodzieńskiej, w 1 okr. pol. , gm. Dubiażyn, o 26 1 2 w. od Bielska. Repechów al. Rzepechów, po rus. Repechiw, wś, pow. bobrecki, o 14 klm. na płd. wsch. od sądu powiat. w Bóbrce, 5, 7 klm. na płn. zach. od urzędu pocz. w Strzeliskach Nowych. Na płn. leżą Pietniczany i Zabokruki, na wsch. Trybuchowce i Bakowce, na płd. Kniesioło, na zach. Bertenów i Sieniawka część Sokołówki. Wzdłuż granicy płd. płynie od zach. na wsch. mały potok, t. zw. Bertenowski, dopływ pot. Bakowieckiego wpadającego do Boberki. W stronie płn. wsch. nastaje pot. Bakowiecki i płynie na płd. wsch. do Bakowiec. Zabudowania wiejskie leżą na płn. wsch. , przy drodze wiodącej ze Strzelisk No Repczyce Repechów Repaszy Repa Rentz Rensdorf Rensdorf Rensegut Rensekow Rensin Reńsko Rensze Rentfiny Rentker Rentyny Repice Repiacha Repetzko Repetajka Repeniszki Repelka Repeliszki wych do Bóbrki a niedaleko źródeł pot. Bakowieckiego. Własn. wiek. Roberta Domsa ma roli or. 18, łąk i ogr. 7, pastw. 2 mr. ; wł. mn. roli or. 565, łąk i ogr. 100, pastw. 41 mr. W r. 1880 było 82 dm. , 458 mk. w gminie; między miesz. 44 obrz. rz. kat. , 405 gr. kat. , 9 wyzn. izrael. ; 9 Polaków, 449 Rusinów. Par. rz. kat. w Sokołówce, gr. kat. w Bakowcach. We wsi jest cerkiew, szkoła filialna i kasa pożyczk. gmin. z kapit. 787 zł. w. a. Za czasów polskich należała wś do dóbr kor. , do dzierżawy bakowieckiej w ziemi lwowskiej. W lustr. wojew. ruskiego z lat 1661 i 1662 Rkp. Oss. Nr 2834, str. 118 nn. czytamy Wieś Rzepiechów juxta assertionem juratorum subditorum zasiadła na łanach 3. Poddanych w tej wsi przed wojną było 15, teraz tylko jeden, co na półdworyszczu, a trzech, co na czetwertynach. Jest tedy osiadłe dworzyszcze jedno i czetwertyna, a rabiają do folwarku bakowieckiego. Innych dworzyszcz najmują. Czynszu z dworzyszcza dają po groszy 6. Pszenicy dają z dworzyszcza macę miary rohatyńskiej, półmacek rachując po zł. 3. Owsa z dworzyszcza dają mac 2 miary rohatyńskiej, rachując półmacek po 1 zł. Kapłonów z dworzyszcza 2 przychodzi, po gr. 6. Kur prostych z dworzyszcza 2 przychodzi, po gr. 3. Jajec nie dają. Dziesięciny pszczelnej tego roku dostało się pniów 3, po zł. 2. Owiec tego roku nie mieli. Zagrodnik jeden, komorników 6. Z najmów ról pustych dostało się tego roku, jako to deductum perinquisitionem juratoreum zł. 36 gr. 27. Młynów w tej wsi bywało 2 i stawów dwa. Teraz spustoszał młyn jeden i staw jeden, którego się przy arendzie prowent położył restaurowany. Summa prowentu z tej wsi facit zł. 56 gr. 10. Wybraństwo jest w tej dzierżawie, z którego służbę wojenną odprawować powinno, na co mają prawo od króla i aprobacyą lustratorską, wolności na lat 4 od wyprawowania pachołka, a to dla tego, że teraz świeżo to wybraństwo osiedli. W r. 1663 rozszerza Jan Kazimierz prawo dożywocia na dobrach Bakowce, Repechów itd. , przysługujące Annie z Potoka 1o v. Bogusława Słuszki, na jej drugiego męża Michała Jana Stanisławskiego, kaszt. sądeckiego Arch. kraj. we Lwowie C, t. 413, str. 791. W r. 1755 rozszerza August III prawo przysługujące Dymitrowi Jabłonowskiemu, staroście kowelskiemu, do wsi Bakowce, Repechów itd. na żonę jego Józefę z Mycielskich 1. c. , C. , t. 572, str. 927 i t. 584, str. 1437. Według lustracyi z r. 1765 przynosiła wieś prow. 2183 złp. 16 gr. , z czego kwarta 545 złp. 16 gr. Lu. Dz. Repecki, folw. , ob. Opatowice. Repedaubie, zaśc, pow. rossieński, gm. Botoki, o 47 w. od Rossień. Repejka, strumień, dopływ rzeczki Chrabrej, wpadającej do Rosi. Repeliszki, zaśc. włośc. , pow. święciański, w 3 okr. pol. , o 30 w. od Święcian, 1 dm. , 30 mk. katol. Repelka, dobra, pow. wołkowyski, w 4 okr. pol. , gm. Werejki, o 28 w. od Wołkowyska. Repeniszki, wś, pow. poniewieski, w 4 okr. pol. , o 49 w. od Poniewieźa. Repetajka, niem. Repeteiken. Według Kętrz, miejscowość w pow. lubawskim, st. p. Radomno; w najnowszym spisie nie wymieniona. Repetzko, fol. dóbr Opatowiec, w pow. bytomskim. Repiacha al Repiach, rzeczka w pow. kaniowskim, bierze początek pod wsią Isajki, płynie zrazu z zachodu na wschód, poczem skręca ku północy i pod wsią Chochutwą uchodzi od prawego brzegu do Rosi. Repice, wś, pow. połocki, w 3 okr. pok. do spraw włośc, gm. Kraszuty, w 1863 r. 41 dusz rewiz. Repichy al. Repiechy 1. wś nad jez. Miadzioł, pow. święciański, w 3 okr. pol. , gm. Kobylniki, okr. wiejski i dobra Dowojnów Chomejki, o 10 w. od gminy a 51 w. od Święcian, ma 4 dm. , 38 mk. prawosł. i 5 żydów w 1864 r. 10 dusz rewiz. . 2. R. , wś, pow. wilejski, w 3 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra Domejków Sitce, o 2 1 2 w. od gminy, 84 dusz rewiz. 3. R. , wś, pow. wilejski, w 3 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra Domejków Sitce, o 2 1 2 w. od gminy a 71 w. od Wilejki, ma 24 dm. , 127 mk. prawosł. i 40 katol. 84 dusz rewiz. . 4. R. , wś, pow. prużański, w 2 okr. pol. , gm. Bajki, o 14 w. od Prużany. Repiej al. Woropaj, wś nad bezim. dopł. Wołmy, pow. miński, w 3 okr. pol. kojdanowskim, gm. Rubieżewicze, ma 11 osad; miejscowość wzgórzysta, małoleśna, malowni cza, grunta szczerkowe. A. Jel. Repińszczyzna, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 3 okr. pol. , o 71 w. od Nowoaleksandrowska. Repiski, wś, pow. bielski gub. grodzieńskiej, w 1 okr. pol. , gm. Łosinka, o 27 w. od Bielska. Repiski, potok, dopływ Demanówki, w dziale Dżumbiru, w Tatrach Niżnich. Repisko 1. szczyt w Magórze Spiskiej, na granicy gm. Osturni i Jaworzyny, w hr. spiskim, pow. magórzańskim. Leży na wschód od doliny pot. Jaworzynki; dochodzi wys. 1267 mt. Na płn. od niego legła polana Kacwińska a na płd. szczyt Przysłop 1216 mt. . 2. R. , szczyt w Beskidzie spiskim, na płd. od Jakubian, w hr. spiskim, pow. popradzkim, na granicy tejże gm. z Kolaczkową. Wznies. 1250 mt. npm. Miejsce znaku triang. 3. R. , szczyt w płn. rozgałęzieniach Dżumbiru, na Repecki Repejka Repedaubie Repecki Repisko Repiski Repińszczyzna Repiej Repichy Repiszcze Repisko Repiszcza Repiszczański Repisztje Repka płn. od dolinki pot. Repiska, wpadającego do Domanówki a na zach. od Demanówki. Wznios, 1204 mt. npm. szt. gen. . Br. G. Repisko, wś, hr. spiskie, pow. magórzański, w okolicy górskiej, w dorzeczu Białki, w płn. rozgałęzieniach Magóry Spiskiej, graniczy od zach. z Czarnogórą granica idzie tutaj z poza Pawlikowskiego Wierchu na Grabki a z nich przez Bryowski potok ku pot. Jurgowczykowi; dalej ku płd. z Jurgowem granicę tworzy pot. Jurgowczyk; wschod. granica z Osturnią idzie od Bryi Wierchu ku płn. popod Krzyżowy i Stary Wierch, po za Pilatów i Pawlikowski Wierch. W tych granicach obejmuje 1639 katastr. sążni kw. W 1880 r. było li3 dm. , 603 mk. Słow. . Cała wieś rozrzucona jest grupami, noszącymi oddzielne nazwiska Pawlikowce, Sołtysowce, Szyszkowce, Bryjowce, Wojłyczkowce i Grahołowce. Ważniejsze wzniesienia Pawlikowski Wierch 1018 mt. ; Grabki Wierch 929 mt. ; Pilatów Wierch 1007 mt. ; Przedni Wierch 915 mt. ; Pusty Wierch 978 mt. ; Stary Wierch 987 mt. ; Średni Wierch 923 mt. ; Zadni Wierch 928 mi; Bryja Wierch 1011 mt. Należy do par. rz. kat. w Jurgowie, sądu pow. i urz. podatk. w Kieżmarku. St. pocz. Starawieś. Br. G. Repiszcza, uroczysko, pow. prużański, w 4 okr. pol. , gm. białowieskoaleksandrowska, o 45 w. od Prużany. Repiszczański, potok górski, wypływa w obrębie Jakubian, hr. spiskim, pow. po pradzkim, z pod góry Repiska 1250 mt. ; płynie leśnym jarem na płn. wsch. a potem zrasza łąki Jakubiańskie i wpada do Jakubianki z lew. brzegu, powyżej Jakubian. Długość biegu 2 1 2 klm. Br. G. Repiszcze, zatoka jeziorna z lewej strony rz. Berezyny, na północnym krańcu pow. rzeczyckiego, w gm. jakimowskiej, do niej wpada rzka Rudzianka; bardzo rybna. A. Jel. Repiszcze 1. wś, pow. dzisieński, w 2 okr. pol. , gm. Jody, okr. wiejski i dobra Łopacińskich Rafałowo, o 2 w. od gminy, 25 dusz rewiz. 2. R. , wś, tamże, gm. Pohost, o 58 w. od Dzisny, ma 4 dm. , 13 mk. 12 praw. i 1 katol. . 3. R. , wś włośc, pow. dzisieński, w 4 okr. pol, gm. Jazno, okr. wiejski i dobra skarbowe Kuryłowicze, 7 dusz rewiz. 4. R. , wś nad bezim. rzką, pow. wilejski, w 2 okr. pol. , gm. Krajsk, okr. wiejski Głuboczany, o 10 w. od gminy a 69 w. od Wilejki, przy b. dr. poczt. mińskiej, ma 12 dm. , 129 mk. podług spisu z 1864 r. 24 dusz rewiz. ; należy do dóbr Truskowszczyzna Łaskich. 5. R. , zaśc. pryw. , pow. wilejski, w 3 okr. pol. , gm. Porpliszcze, o 79 w. od Wilejki, ma 1 dm. , 11 mk. katol. 6. R. , wś włośc. , pow. wilejski, w 3 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra skarbowe Wołkołata, o 10 w. od gminy a 70 w. od Wilejki, ma 6 dm. , 55 mk. katol. 28 dusz rewiz. . 7. R. , zaśc, pow. borysowski, w 3 okr. pol. dokszyckim, gm. Witunicze, par. katol. Kiemieszewice, ma 3 osady; grunta szczerkowe, len rodzące, faliste, okolica lesi sta. 8. R. , okolica szlach. , pow. ihumeński, w 4 okr. pol. i gm. Puchowicze, par. katol. Błoń. Mają tu posiadłości Wależyńcowie i Milkiewiczowie 3 3 4 włóki, Zdanowiczowie 6 3 4 włóki, Korbut 3 włóki, Jałowscy 3 włó ki. W ogóle jest 16 osad. Miejscowość lesista i bogata w dary natury; łąk i pastwisk obfi cie nad rzeczkami Bołoczą i Ihumenką, grunta szczerkowe, urodzajne. 9. R. , przysiołek, folw. i chutor, pow. Słonimski, w 4 okr. pol. , gm. Pacowszczyzna, o 52 w. od Słonima. J. Krz, A Jel. Repiszcze, wś w pobliżu lew. brzegu Horynia, pow. Ostrogski, o 20 w. na płd. zchd od Ostrogu, wśród lasów położona, ma grunt piaszczysty. Włościanie średnio zamożni, ma ją łąki nad Horyniem i po kilka morgów ogro dów, koni nietrzymają, tylko bydło i ptactwo wodne; prawie każden z nich zajmuje się ja kimś rzemiosłem. Wś ta należała niegdyś do dóbr ks. Ostrogskich, potem do ks. Jabłonow skich, w 1802 r. drogą kupna przeszła do Napruszewskich, obecnie własność Anieli z Napruszewskich Szczepkowskiej. Z, Róż. Repisztje, węg. Repas, wś w hr. goemoerskiem. Wyrób grubego sukna, 281 mk. Repka, takiż Repla, nieistniejąca osada nad Brdą, w pobliżu Bydgoszczy. W r. 1280 odbył się tu wiec, na którym ks. pomorski Mściwoj, mianujący się panem na Wyszogrodzie, nadał wsie Otorowo i Łęgnów Dobiesławowi, mężowi siostry swojej Świnisławy Perlbach, Pom. Urk. 2735. Dnia 14 maja 1288 bawiąc tu rzeczony książę zamienił wieś Gardnę, pod Słupskiem pomorskiem, na Małą Ujmę z pod Radziejowa, na Kujawach. R. występuje raz jeszcze w dyplomatach wielkopolskich pod r. 1301, przy oznaczaniu nie istniejącego już Chociszewa, w ziemi włocławskiej, nadanego kościołowi gnieźnieńskiemu. Jeżeli odnośne objaśnienia Kod. Wlkp. , n. 836 są trafne, leżałaby R. pod Bartodziejami, na wschód od Bydgoszczy. E. Cal. Repki 1. wś, fol. i dobra, pow. sokołowski, gm. Repki, par. rz. kat. Wyrozęby, gr. obrz. Szkopy, odl. 10 w. od Sokołowa, 28 w. od Siedlec. Posiada kaplicę katol. prywatną 1861 r. , szkołę początkową ogólną, sąd gm. okr. II, 55 dm. , 548 mk. , 2786 mr. ziemi. Na obszarze folw. gorzelnia 1873, browar, wiatrak, cegielnia. W 1827 r. było 48 dm. , 335 mk. Dobra Repki składały się w 1873 r. z fol. R. , Kamionka, Józin, Rogów Nowy, Rogów Stary, Bachorze, Miotki i Ewelin al. Rogów, rozl. mr. 5218 fol. R. gr. or. i ogr. Repisko Repnowo Reppersdorf Repplin Reppline Reppow Repszajcie Repkow mr. 503, łąk mr. 115, pastw. mr. 6, lasu mr. 705, nieuż. mr. 45; bud. mur. 13, z drzewa 13; płodozmian 10polowy; fol. Rogów Stary gr. or. i ogr. mr. 342, łąk mr. 43, pastw. mr. 2, lasu mr. 256, nieuż. mr. 8; bud. mur. 2, z drzewa 7; płodozmian 10polowy; fol. Rogów Nowy gr. or. i ogr. mr. 314, łąk mr. 47, pastw. mr. 10, lasu mr. 728, nieuż. mr. 21, razem mr. 1120; bud. mur. 2, z drzewa 9; płodozmian 10polowy; fol. Ewelin gr. or. i ogr. mr. 163, łąk mr. 37, nieuż. mr. 1; folw. Józin gr. or. i ogr. mr. 348, łąk mr. 14, nieuż. mr. 14; bud. mur. 1, z drzewa 2; płodozmian 8polowy; fol. Kamionka gr. or. i ogr. mr. 258, łąk mr. 49, pastw. mr. 19, lasu mr. 428, nieuż. mr. 16; bud. mur. 5, z drzewa 6; folw. Bachorze gr. or. i ogr. mr. 233, łąk mr. 16, pastw. mr, 16, lasu mr. 155, nieuż. mr. 13; bud. mur. 4, z drzewa 10; płodozmian 10polowy; las urządzony. W skład dóbr wchodziły poprzednio wś R. os. 41, z gr. mr. 767; wś Bogów os. 49, z gr. 767; wś Kamionka os. 31, z gr. mr. 604; os. Wasilew os. 1, z gr. mr. 9; os. Żółkwia os. 1, z gr. mr. 18. R. gm. należy do s. gm. okr. II w miejscu, st. pocz. Sokołow. Ma 4119 mk. , rozl. 17, 552 mr. W skład gm. wchodzą Bachorza, Baczki, Frankopol, Gałki Ruskie, Ignacpol, Kamionka, Karsk, Kończytrudy, Liszki, Mołomotki, Motki, Nowomodna, Ostrówek, Repki, Rogów, Rudniki, Salusin, Skrzeszew, Skwierczyn Ruski, Szkopy, Wasilew Skrzeszewski, Wasilew Szlachecki i Wierów. 2. R. Mierzejewo, wś, pow. ostrołęcki, gm. i par. Troszyn, ma 578 mr. obszaru. Mieszka tu drobna szlachta. W 1827 r. było 15 dm. , 75 mk. Br. Ch. Repkiepie, wś, pow. rossieński, par. szydłowska. Repkow niem. 1. dok. 1299 Repechowe, 1306 Repekowe, wś pod m. pow. Sławnem, w Pomeranii. R. 1299 podaje rycerz Jan Sledz Slethz do wiadomości, że granice mię dzy Eventhinem, wsią klasztoru bukowskiego, a swoją wsią Repkowem dokładnie oznaczył Primo et principaliter incipientes a pristan brunne usque ad rivulum tendentes qui Swrinze nuncupatur, deinde ad alium rivulum sive locum, cui nomen est Woldwastruga, abinde tendentes ad montem, qui dicitur Jazwineke, deinde ad alium montem qui dicitur Stremogurre sive Hauekesbergk, abinde tendentes ad locum, qui vocatur Bolessowe, deinde ad rivum sive ad antiquum pontem in locum, qui dicitur Grabowastruga, abinde ad alium rivum, qui Polinthz nuncupatur. Datum in Corlin ob. P. U. B. v. Perlbach, str. 511. 2. R. , dobra ryc. w Pomeranii, pow. kosza liński, st. pocz. SchuebbenZanow, hodowla bydła i owiec. Kś. Fr. Repla, folw. i dobra, pow. wołkowyski, w 4 okr. pol, gm. Werejki, o 32 w. od Wol kowyska. Znajduje się tu kościół par. katol. drewniany, p. w. św. Anny, stadnina, sklep wiejski; gospodarstwo postępowe. Założycie lem pierwotnego kościoła był w 1670 r. Je rzy Scypio, podkom. grodzieński, obecny zaś został wybudowany z drzewa w 1732 r. przez ks. Michała Massalskiego, kasztelana wileń skiego i hetm. poln. w. ks. lit. . Odnowiono go w 1850 r. Kształt ma prostokątny, z dwiema wieżami, długi 29 łokci a 17 szeroki, ma pięć ołtarzy. Par. katol. , dekanatu wołkowyskiego, ma 3241 dusz. ; kaplica w Tereszkach, dawniej też filia w Werejkach. Dziedzictwo niegdyś Scypionów, drogą wiana za córką Mauteusza Scypiona przeszła do Wołłowiczów, od których sukcesyjnie do ks. Massalskich; obecnie wła sność Glazerów. Włościanie wnieśli 5699 rs. 12 kop. wykupu za wydzieloną im ziemię. Po wierzchnia w części płaska, w części górzysta, bezleśna, gleba dobra. J. Krz, Replaszyńce, słobódka dzygowiecka, nad rz. Trościancem, dopł. Rusowy, pow. jampolski, okr. pol. Babczyńce, gm. i par. Dzygówka. W 1868 r. miała 11 osad. RepnajaHrada, odludne uroczysko leśne, na południowym krańcu pow. ihumeńskiego, w obrębie gm. słobodopereszewskiej, o 1 w. ku północy od zaśc. Osowiec, pomiędzy błota mi Zadnieje i Bobowe. Należy do kwatery le śnej hreskiej, własność poradziwiłłowska, te raz ks. Wittgensteina. A. Jel. Repnicze, dobra, pow. słonimski, w 3 okr. pol. , gm. Kostrowicze, o 18 w. od Słonima. Repniki 1. wś włośc. , pow. lidzki, w 1 okr. pol. , o 18 w. od Lidy, 11 dm. , 106 mk. 2. R. , wś, pow. białostocki, w 1 okr. pol. , gm. Zawyki, o 20 w. od Białegostoku. Repnowo, fol. , pow. władysławowski, gm. Giełgudyszki, par. Szaki, odl. od Władysławowa 28 w. , ma 1 dm. , 22 mk. Reppersdorf Mittel, Nieder i Ober, 1371 Reiprechtsdorff, wś i dobra, pow. jaworski, par. ew. Jaworz. W miejscu kaplica katol. , filia par. Malitsch. W 1842 r. 104 dm. , dwór, 4 folw. , 664 mk. 55 katol, szkoła katol, młyn wodny, hodowla owiec i bydła. Repplin dok. 1233 Repelin, mylnie w dok. z r. 1259 Teplin, wś i dobra ryc. w Pomeranii, pow. pierzycki, st. p. Doelitz ob. Kod. dypl Wielkop. , I, str. 127 i 334, Nr 377. Repplin, ob. Rzeplin. Reppline, 1252 Ripplen, wś, pow. wrocławski, par. ew. Domslau, katol Thauer. Od 1349 do 1810 r. własność katedry wrocławskiej. W 1842 r. 24 dm. , sołtystwo, 191 mk. 79 katol. Reppow niem. , ob. Rzepowo. Repszajcie, wś, pow. telszewski, w 3 okr. pol Repkiepie Repkiepie Repla Replaszyńce Repnaja Repnicze Repniki Reptówka Reptowo Repty Reptyńce Repuszki Repuszycha Reputany Repuszyńce Repużyńce Repzin Resa Reschenhof Reschje Reschl Reschoeft Reselkow Resem Resenatz Repsze Repsze 1. wś, pow. szawelski, gm. Szawlany, o 27 w. od Szawel. Należy do dóbr Dyrwiany Lucyana Nagórskiego. 2. R. ,Bu gienie, wś i dobra, pow. telszewski, w 2 okr. poi, o 50 w. od Telsz. Reptów, wś pomorska, w dok. z XII w. wspominana ob. t. VIII, 660. Reptówka, jez. w pow. chełmińskim ob. t. I, 566. Reptowo niem. , ob. Raptowo. Repty Stare i R. Nowe, niem. Repten Alt i Neu, wś, dobra i kol. , wznies. 953 st. npm. , pow. bytomski. R. Stare posiadają kościół par. katolicki, szkołę katol. W 1861 r. R. Stare miały 63 dm. , 806 mk. 3 ew. , 14 żyd. , R. Nowe 60 dm. , 717 mk. 23 ew. , 5 żyd. . Dobra R. należały od XII do XIV w. do klasztoru św. Wincentego we Wrocławiu ob. t. VIII, 663. Około 1860 r. właścicielem był hr. Henckel v. Donnersmark. Obszar fol. 806 mr. roli i 700 mr. lasu. Przy wsi znajdował się zwierzyniec 400 mr. , z pałacykiem myśliwskim, otoczony murem. Wieś ma 472 mr. Kol. Nowe R. , założona 1748 r. , ma 260 mr. i składała się z 60 osad przez górników zajmowanych. Kościół pochodzi podobno z XI w. ; dzwon ma datę 1111 r. R. par. , dek. tarnowskiego, 1869 r. miała 4500 katol. , 20 ew. , 70 izr. Reptyńce, pow. kamieniecki, ob. Hołosków 3. . Repuszki, wś, pow. wiłkomierski, gm. Androniszki, o 63 w. od Wiłkomierza. Repuszycha, okol. szlach. , pow. oszmiański, w 1 okr. pol. , o 32 w. od Oszmiany, 7 dm. , 135 mk. katol. Repuszyńce al. Repużyńce, wś, pow. horodeński, odl. 18, 09 klm. na północ od sądu, urz. pocz. i tel. w Horodence. Leży na płd. brzegu Dniestru, płynącego głębokim jarem, o stromych, lesistych brzegach. Granice wschod. Kolanki i Daleszów, płd. Dubki, zach. Czernelica, płn. Dniestr, za nim na wysokiej górze Latacz. Obszar dwor. ról, łąk i pastw. 18, lasu 333; włośc. ról, łąk i pastw. 743, lasu 152 mr. W 1857 r. 494 mk. ; w 1880 w gm. 578, na obsz. dwor. 8; rz. kat. 57, par. Michalcze, gr. kat. 560, par. Dubki Dąbki. Kasa poż. gm. z kapit. 1000 zł. Właśc. pos. dwor. Mikołaj hr. Romaszkan. Dokumentem wystawionym w Śniatynie 2 września 1439 r. Mużyło z Buczacza, ststa śniatyński i kołomyjski, funduje kościół par. w Michalczu, i uposaża takowy wsią swoją Repużyńce, leżącą w pow. koropieckim. Proinde nos Muzilo de Buczacz, capitaneus Snyathinensis et Kolomiensis, operibus pyetatis deposcentes prevenire, et ut ecclesia parochialis in Mychalcze, oppido collacionis nostre, in honorem omnipotentis Dei et sacratissimi Corporis Dominici, Michaelis Archangeli, sancte Stanislai et sancte Katherine fundata et de novo erecta certis donetur stypendiis Akt. gr. i ziem. , t. V. Kiedy i w ja ki sposób przeszła ta wś w posiadanie świeckie, niewiadomo. Por. Michalcze, B. R. Reputany 1. zaśc. włośc, pow. wileński, w 3 okr. pol. , o 62 w. od Wilna, 2 dm. , 62 mk. 25 kat. , 37 kat. . 2. R. , fol. nad stawem, pow. wileński, w 3 okr. pol. , gm. Malaty, okr. wiejski Bijuciszki, o 13 w. od gminy a 62 w od Wilna, ma 31 mk. prawosł. i 30 katol. w 1864 r. 8 dusz rewiz. ; należy do dóbr Zodziszki Pawłowiczów. Repużyńce, niem. Repuzynetz al. Repuzenitz, rus. Repużyńci, wś kośc. , w pow. kocmańskim, obw. sąd. Zastawny, na praw. brzegu Dniestru. Graniczy od zach. ze Zaleszczykami i Dobrowianami, od płn. i wsch. z obszarem Dobrowlan. Granicę zach. , płn. i wsch. od po wyższych osad galicyjskich tworzy Dniestr na przestrzeni 9 klm. Od płd. zachodu przy tyka do obsz. Kryszczatyka a od płd. wscho du sąsiaduje z Kulowcami. Wś legła na wzgó rzu, wznies. przeszło 100 mt. nad poziom Dniestru. W 1869 r. obszar obejmował 2313 ha 64 ar. 90 mt. kw. ; było 292 dm. , 1250 mk. W 1880 r. 304 dm. , 1384 mk. ; 105 rz. katol. , 1262 gr. orm. , 16 żyd. Co do języka Rusi nów 1289, Niemców 37, Rumunów 8, innej narodowości 50. W miejscu znajduje się cer kiew gr. orm. p. w. Obrony Maryi, zbudowa na przez byłego właściciela wsi Wasyla Mar ka w 1791 1800. Według szem. archiep. dyec. gr. orm. z r. 1885 liczyła par. rodzin 335, dusz 1260. Jest tu szkoła ludowa jednoklasowa. Mieszkańcy rz. kat. i gr. kat. należą do par. w Zastawnie. Młyny i gorzelnia na obsz. dworskim. St. pocz. Zaleszczyki. Wła ściciel Emanuel Tabora. Br. G. Repzin niem. 1. dobra w Pomeranii, pow. Schivelbein, st. p. Labenz. 2. R. , jezioro, tamże. Resa 1. rz. , dopływ rz. Ugry z prawej strony, w gub. smoleńskiej. 2. R. , Reschje, ob. Rimsaht, Reschenhof 1. dobra koronne, w okr. mitawskim, pow. bowski, par. neugutska Kurlandya. 2. R. , dobra koronne, w okr. i par. mitawskiej, pow. dobleński Kurlandya. Reschje, rzeczka w Kurlandyi, ob. Rimsaht. Reschl niem. , dobra ryc. w Pomeranii, pow. Naugard, st. pocz. Massow. Reschoeft niem. , ob. Rozewie, Reselkow niem. , dobra ryc. i dobra w Pomeranii, pow. CorlbergCoerlin, st. pocz. Roman. Resem dok. , ob. Prabuty. Resenatz, bór podany przy oznaczeniu granic Ciemna, w pow. bytowskim ob. Gesch. d. Repsze Reptów Resniate Reszece Resta Restaniszki Restarzew Restmujża Restynia Resurs Resza Reszatka Reszczuny Reszczyńce Reszecie Reszel Lande Lauenburg und Buetow von Gramer, II, 173. Resenburg dok. , ob. Prabuty. Resenschin niem. , ob. Rzeżęcin. Resia, starożytna ziemia, ob. Kwidzyn t. V, 31. Resin, starożytne terytoryum pruskie, ob. Pomezania t. VIII, 739. Reskowo al. Reskowskie, niem. RoeshauerSee, jezioro przy wiosce t, n. Ryskowo, w pow. kartuskim. Pierwotnie wraz z wsią należało do proboszcza w Chmielnie, który z rybołóstwa oddanego wieśniakom pobierał pewną część. Później przejęły je zakonnice z Żukowa. Jeszcze 1833 r. było tu 4 rybaków klasztornych, którzy w zimie około 60 dni dopomagali przy łowieniu, latem zaś co trzeci, w adwencie co tydzień nosili koleją po kobiałce ryb do klasztoru. Do jez. wpływają strumienie Osusznica i Warznica, przy których był jaz zastawiony na jesiotry ob. Klasztory żeńskie p. Fankidejskiego, str. 61. Przez tutejsze jezioro płynie rzeczka b. n. , która wystąpiwszy z niego wpada do jez. Sianowskiego i potem łączy się z Łebą. Długość jeziora wynosi 1 5 mili, szerok. 1 10, obszar około 3 włók; wznies. npm. 161 mt. Kś. Fr. Reskowo, ob. Ryskowo. Resmin niem. , ob. Radźmin. Resniate, wś, ob. Rzęśniate, Respondy, wś, pow. płocki, ob. Karwosieh R. Reszece, kasz. , ob. Recice, Resta al. Reta, rzeka w gub. mohylewskiej, prawy dopływ Proni. Przybiera od prawego brzegu Rudzie, Bielicę i Chocin Chotin, od lewego zaś Nawoźnicę i Wilią. Restaniszki, wś nad rzką Lantz około Dyneburga. Restarzew, w XV w. Rzestharzewo, Rzeschetarzow, wś i os. nad rz. Widawką, pow. łaski, gm. Chocin, par. Restarzew, leży przy drodze ze Szczercowa do Widawy, odl. od obu o 9 w. , posiada kościół par. drewniany, urząd gminny, 81 dm. , 508 mk. , 2184 mr. ziemi włośc. w tem os. R. poduchowny 70 mr. ; os. karcz. R. al. Goryń, własność rząd. , ma 2 mr. , os. prob. 6 mr. W 1827 było 53 dm. , 319 mk. , Tutejszy kościół wedle tradycyi powstał wraz z parafią w XII w. , fundacyi arcyb. gnieźnieńskich, którzy mieli tu prawo patronatu. Akta konsystorskie z XV w. nazywają kościół dawnym. W 1829 r. został rozszerzony przez dodanie nawy drewnianej. Obecnie odnowiony starannie. W XVI w. pleban miał tu swój łan roli, trzy kawałki łąk, trzy place zajęte przez dwie karczmy i zagrodnika; pleban przeniósł karczmarzy na łan swej roli. Z karczem płacili po fertonie a z pół łanu roli po trzy fertony a zagrodnik 6 groszy. R, par. , dek. łaski, 2770 dusz. Restmujża, wś, pow. lucyński, w 2 okr. pol. do spraw włośc, gm. Pyłda, w 1863 r, . wraz ze wsią Sawie 175 dusz rewiz. Restynia, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 25 w. od Nowoaleksandrowska. Resurs, fol. , pow. kalwaryjski, gm. i par. Urdomin, odl. od Kalwaryi 16 w. , ma 13 dm. , 28 mk. Resza, rzeka, dopływ rz. Wenty w Kurlandyi ob. t. IV, 899. Reszatka, potok w pow. stryjskim, na obszarze Wołosiatki, ob. Kiczery. Reszczuny, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 5 okr. pol, o 87 w. od Nowoaleksandrowska. Reszczyńce, uroczysko, pow. prużański, w 1 okr. pol, gm. Nikitycze, o 9 1 2 w. od Prużany. Reszecie al. Rzeszetniki, wś, pow. sejneński, gm. Klejwy, par. Sejny, odl. od Sejn 9 w. , ma 7 dm. , 72 mk. W spisie z 1827 r. wś Rzeszetniki ma 9 dm. , 51 mk. Reszel, niem. Roessel, miasto powiatowe na niem. Warmii, pod 54 3 półn. szer. i 38 49 wsch. dług. , odl. 15 klm. od Korsz, st. kolei toruńskowystruckiej i południowej wschodnio pruskiej, przy bitym trakcie do Ządzborku. Leży nad rzeką Zaine albo Eiser, w okolicy pagórkowatej, z urodzajną glebą gliniastą. Ma 4627 mk. , z których 27, 5 ewang. , 3, 6 żydów, pozostali są katolicy. Trudnią się przeważnie rolnictwem uprawiają pszenicę, chowem bydła rogatego rasy holenderskiej i wschodniofryzyjskiej, a wreszcie tkactwem. Zboże odstawiają do Królewca, bydło do Berlina. Istnieje tu wyrób grzebieni trzcinowych dla tkaczów, z trzciny rosnącej w pobliskiem jeziorze Zaine. Grzebienie te rozchodzą się po Prusach, Pomorzu, Poznańskiem i Polsce. W mieście znajdują się 2 gorzelnie, 2 browary, 3 cegielnie. Raz do roku odbywa się jarmark na płótna. Miasto posiada gimnazyum, urząd mierniczy, sąd, pocztę i telegraf. Poczta kursuje między Reszlem a Korszami i Reszlem a Ządzborkiem. Zamek w R. zbudowany został zaraz po pierwszem ujarzmieniu Bartów około r. 1240, ale załoga krzyżacka musiała go opuścić w 1262 r. , wypędzona przez ludność miejscową. Miasto przy zamku założonem zostało r. 1337 na mocy przywileju z 12 lipca wydanego w Licbargu przez kapitułę warmińską. Założeniem zająć się miał discretus et fidelis noster, Elerus, który za to 8 włók z 80 włók ogółem jako założyciel, zaś 2 de speciali gratia otrzymuje. Na mieszkańców wolno mu przyjmować tak Niemców jak Prusaków i obdzielać ich gruntami; Reskowo Rze cin Resenburg Resenburg Resmin Respondy Reszka Reszetyłowka Reszewy Reszetyłówka 6 włók przypada kościołowi. Osadnicy mają 10 lat wolności; od 11 roku płacą od włóki 1 2 marki czynszu w święto Oczyszczenia M. Boskiej. Dokument ten potwierdza w 3 lata potem r. 1340 biskup Herman. Owemu Elerusowi w 1368 nadaje biskup Jan na wieczyste czasy sołectwo w Reszlu. I o mieście samem pamiętali biskupi. W 1367 r. nadaje biskup Jan drzewo z 30 włók lasu tak do budowli domów jak i na opał. Po wycięciu wracają włóki w posiadanie biskupa. Dziś budynki zamkowe służą za mieszkania prywatne i rezydencyę pastora, a kościół zamkowy oddano protestantom. Kościół katolicki p. w. św. Piotra i Pawła jest piękną budowlą ostrołukową. Patent okupacyjny z 1656 r. wspomina prócz tego jeszcze kościół jezuicki z klasztorem i szkołą. Jezuici osiedli tu w r. 1631 i zajęli opuszczony klasztor augustyanów. Jan Kazimierz zapisał w 1661 r. dla kollegium tutejszego 100, 000 złp. , oparte na dobrach żywieckich. Kollegium składało 25 ojców, a dla uczniów były dwa gmachy i tak zw. konwikt, w którym mieszkali ci, co za własne pieniądze się utrzymywali, i bursa, w której mieszkali mniej zamożni, spełniający obowiązki korepetytorów. Także jest tam jeszcze kościół szpitalny pod owe czasy, ale bardzo nędzny, tak samo jak i klasztor zakonnic, których jest 12 a które żadnych innych dochodów nie mając, z szycia i haftowania żyją. Z czasów krzyżackich pochodzi wielki most przez rzekę Eiser, łączący miasto z przedmieściami. W jego filarach urządzono mieszkania dla biednych. Na roli obywatela Olszewskiego znaleziono poduczone urny z resztkami spalonych kości i t. d. Dawniej był R. stolicą wójtostwa, dziś powiatu. Dokument okupacyjny z 1656 r. zawiera szczegółowy spis inwentarza wójtostwa, wszystkich młynów, folwarków i jeziór, wreszcie dochodów i rozchodów, wysiewu na folwarkach; także spis wszystkich wsi wójtostwa, między któremi większość stanowią polskie. Ciekawe są zapiski o pensyach urzędników i cenach bydła i zboża. Wójt dostawał 100 tal. czyli 450 flor. , dalej 24 fl. na korzenie, 15 fl. na światło, 100 szef. żyta 225 flor. , 30 szefli jęczmienia 60 flor. , 5 szef. grochu, 3 łaszty i 49 szef. owsa, 6 szef. pszenicy 27 flor. , 7 8 masła 70 flor. , 7 kóp sera 21 fl. , 3 tłuste świnie po 5 tal. , 260 kur po 6 groszy, 80 gęsi po 15 groszy, 6 szefli jęczm. na ospę. Zaś 2 studentów w szkole reszelskiej u jezuitów dostaje utrzymanie i to kwartalnie gotówką 45 flor. , 4 szef. żyta, 1 szef. jęczm. , 1 4 szef. grochu, 1 2 szef. pszenicy, 2 szef. owsa, 6 kwart masła, 1 kopę sera, 12 kur, 6 gęsi, 4 szefie słodu na piwo, 1 połeć okrasy, 12 klaft drzewa. Reszelski powiat leży w wschodnie części regencyi królewiec kiej, między 53 W i 54 9 półn. szer. a 38 13 i 38 53 wsch. dług. Graniczy z półn. z pow. licbarskim, pruskoholądzkim i rastemborskim, ze wschodu z rastemborskim i ządzborskim, z południa z szczycieńskim i olsztyńskim, z zachodu z olsztyńskim i licbarskim. Obej muje 852 klm. kwadr. Najznaczniejszą z drob nych rzeczek w powiecie jest Rhain, wypły wający z jeziór w połud. wschod. części, któ ry przepłynąwszy jezioro Zain, przybiera je go nazwę i jako Zain wstępuje w granice pow. pruskoholądzkiego. Drugą rzeczką jest Dymra, wypływająca z jeziora t. n. w pow. szczy cieńskim, która dosięgnąwszy do Biskupia zwraca się na połud. zach. , przepływa jezioro Krax i wstępuje na obszar pow. olsztyńskie go. Z jezior ważniejsze Lautern, Dadal, Sprech i Zain. Zain należy do dóbr rycerskich Bischdorfu, a właściciel osusza je obecnie. Obszar osuszony ma według mniemania fachowych ludzi stać się równym holenderskim mocza rom. Na melioracyą tę dał powiat 260, 000 mrk zapomogi. Obszar powiatu obejmuje 333, 426 mr. pruskich, z tego 323, 707 mr. opodatkowanych 1866 r. . Roli ornej było 180, 681 mr. , ogr. 668, łąk 43, 214 mr. , past. 22, 633 mr. , borów i lasów 61, 330 mr. , wód 14, 613 mr. , nieuż. 565. Obszar ten należał do 3991 właścicieli i dzielił się na 9317 oddziel nych posiadłości, tworzących 83 wsi, 37 dóbr i 4 gminy miejskie Reszel, Jeziorany, Biszty nek, Biskupice. W 1866 r. było 46, 714 mk. , 1871 r. 49, 398 mk. 43, 156 kat, 5798 ewang. , 436 izr. , 9 dysyd. ; w 1886 r. 50, 143 mk. Według Schlotta tylko 1 6 część ludności mówi po polsku. W 1864 r. było w powiecie 11, 424 koni, 19, 149 sztuk bydła, 41, 935 owiec, 10, 355 świń, 438 kóz, 1943 ulów. Reszelski dekanat, dyecezyi warmińskiej, obejmuje pa rafie Reszel, Bisztynek, Ządzbork, GlocksteinSchellen, Koellen, Legionen, Plauzy, Santopy, Sturmhuebel i Świętolipka. Ad. N. Reszetyłówka, mko nad Ołtwą Hołtwą, w pow. i gub. połtawskiej, na zachód od Połtawy, ma 7000 mk. , 6 cerkwi, dwa domy modlitwy żydowskie, szkołę miejską, 4 jarmarki, słynne i pokupne wyroby kuśnierskie. Za czasów kozackich mto sotnicze. Reszewy, wś, ob. Ostr t. VII, 670. Reszka, os. młyn. nad rzką Osielnicą, pow. gostyński, gm. Skrzany, par. Gombin, młyn wodny o trzech gankach, 1 dm. , 12 mk. , 50 morg. W. W. Reszki 1. al. R. Smolęta, wś i folw. , pow. gostyński, gm. Szczawin Kościelny, par. Gombin, odl. 12 w. od Gostynina, ma 10 dm. , 104 mk. W 1827 r. było U dm. , 48 mk. W 1885 r. folw. Reszki Smolęta rozl. mr. 734 gr. or. i ogr. mr. 551, łąk mr. 19, lasu mr. 152, nieuż. Reszki mr. 11; bud. mur. 3, z drzewa 13; płodozmian 4 i 11 polowy, las nieurządzony. W skład dóbr poprzednio wchodziły wś R. os. 12, z gr. mr. 29; wś Smolęta os. 17, z gr. mrj. 283; wś Jesionka os. 23, z gr. mr. 259; wś Helenów część I os. 20, z gr. mr. 171; wś Helenów część II os. 10, z gr. mr. 36. 2. R. , os. , pow. rypiński, gm. i par. Załe, ma 1 dm. , 42 mr. Znajduje się na obszarze dóbr Nadróż. 3. R. , pow. mławski, ob. OlszewoR. 4. R. , wś i folw. nad jeziorem t. n. , pow. augustowski, gm. Bargłów, par. Rajgród, odl. od Augustowa 18 w. ; folw. ma 4 dm. , 8 mk. ; wś 19 dm. , 283 mk. W 1827 r. było 19 dm. , 131 mk. Jezioro łączy się kanałem z jez. Kuków. Reszki, niem. Reschke al. Reschken, wieś szlach. na Kaszubach, pow. wejherowski, 1 1 2 mili na połud. wsch. od Wejherowa, niedaleko Zagórskiej strugi, par. kat. , st. p. i kol. Reda, par. ewang. Rumia. Zawiera 2 zagrody i 9 gburskich posiadłości, 213 ha 51 lasu, 3 łąk i 136 roli. W 1869 r. 11 dm. , 124 mk. kat. ; 1885 r. zaś 19 dm. , 34 dym. , 219 mk. kat. R. należały dawniej do dóbr Wejherowo, których dziedzicem jest hr. Keyserling. Ks. Fr. Reszki, wś nad Drwęcą, na pol. prus. Mazurach, pow. ostródzki, st. p. Bergfreda, par, kat. Grabowo. W. m. Henryk Tusmer nadaje Mikołajowi z Reszek i jego rodzeństwu na prawie chełm. 124 włók w ziemi saskiej, pomiędzy któremi 3 włóki łąk nad Drwęcą, oraz patronat nad kościołem i rybołóstwo wolne w Drwęcy na potrzebę stołowką; pełnić zaś winien 2 zwyczajne służby w lekkiej zbroi; wolno mu także bydło paść w puszczy i drzewo stamtąd brać na swoje potrzebę. Granice Szmykwałd, Nastejki, strumyk Kraplewski, Balice, Naprom, Lipowo, strumyk Gryźlina, Drwęca. Dan w Malborku r. 1347 w dzień św. Jakuba. Roszki mają r. 1621 tylko polskich mieszkańców. Por. Lichtojny, Ad. N. Reszkietany 1. wś, pow. telszewski, w 4 okr. pol. , o 23 w. od Telsz. 2. R. , okolica, tamże, o 21 w. od Telsz. Reszkowce 1. wś, pow. sokólski, w 2 okr. pol. , gm. Romanówka, o 22 w. od Sokółki. 2. R. , uroczysko, tamże, o 21 w. od Sokółki. Reszkowo, wś pryw. , pow. dzisieński, w 2 okr. poL, o 64 w. od Dzisny, 5 dm. , 29 mk. katol. Reszkowo, ob. Ryskowo. Reszkutony, ob. Raszkuciany, Reszniate al. Ryszniate, po rus. Ryśniate, wś, pow. doliniański, 21 klm. na płd. wschód od Doliny, 9 klm. od Roźniatowa, 6 klm. od urz. poczt. w Perehińsku. Na płd. zach. leży Cieniawa, na zach. Cieniawa i Duba, na płd. zach. Olchówka, na płd. wschód Perehińsko, na płn. wschód Słoboda Równiańska pow. kałuski. Wschodnią część wsi przepływa Chłynówka, ramię potoku Radowy, płynące i wpadające w Równi napowrót do Łomnicy. W dolinie potoku leżą zabudowania. Na zachód wznosi się wzgórze do 429 mt. Własn. wiek. fundacyi hr. Skarbka ma past. 76; wł. mn. roli or. 154, łąk i ogr. 389, past. 435 mr. W r. 1880 było 77 dm. , 443 mk. w gm. , 1 dm. , 9 mk. na obsz. dwor. ; 434 gr. kat. 9 izr. ; 434 Rusinów, 9 Niemców. Par. gr. kat. w 01chówce, rzym. kat. w Roźniatowie. We wsi jest cerkiew pod wezw. św. Jana Chrzciciela i szkoła niezorganizowana. W inwentarzu klucza roźniatowskiego z r. 1758 Rkp. Ossol. , Nr. 1419 znajduje się str. 107 kontrakt na arendę tej wsi oraz Olchówki ob. Lu. Dz. Reszniówka, ob. Raszniówka. Resznowo, dobra, pow. słonimski, w 5 okr. pol. , gm. Dobromyśl, o 41 w. od Słonima. Reszołka, w spisie z 1864 r. Remołka, wś nad rzką t. n. , pow. wileński, w 3 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Malaty, o 17 w. od gminy, 6 dusz rewiz. ; własność Zajączkowskich. W spisie z 1866 r. podany jako zaśc, mający 1 dm. i 4 mk. katol. Reszów 1. opustoszała wieś włości połońskiej, t. j. w dzisiejszym pow. nowogradwołyńskim al. w pogranicznej części pow. zasławskiego; ob. Arch. J. Z. R. , cz. VI, t. 1 290. 2. R. , futor, pow. owrucki, nad lewym dopływem rz. Hrezli. Reszow, węg. Resso, wś w hr. szaryskiem Węg. , ma kościół par. gr. kat. , lasy, 276 mk. Reszuck, w dok. Roszka, wś nad Horyniem, pow. rowieński, na wschód od Żukowa; ob. Arch. J. Z. R. , cz. VI, t. 1 16L Reszutka, rus. Reszitka, grupa domów w Tarnawce, pow. stryjski. Reszyce, ob. Recice, Reta, eb. Resta. Reta al. Ritta, wzgórze polne na granicy gm. Czortowca i Tyszkowiec, pow. horodeński, pod 42 59 8 wsch. dłg. g. F. a 48 40 55 płn. sz, , wznosi się 306 mt. npm. Br. G. Retel, ludowe, ob. Rytel. Retelitz, dobra ryc. w Pomeranii, pow. rugijski, st. p. Schaprode. W skład dóbr wchodzą Charlottendorf, Dornhof, Poggenhof, Rosengarten, Schaprode i Trent. Retenie, zaśc, pow. wileński, w 3 okr. pol. , gm. Giedrojcie, okr. wiejski Gawejki, o 7 w. od gminy, 3 dusze rewiz. ; należy do dóbr Żylwiszki Aleksandrowiczów. Reteney al. Rethen, wś, pow. ragnecki, st. poczt. Szillen Retenta, pole i łąka w pow. kałuskim, na obszarze gm. Kopanka. Reteryjka, wólka, w obrębie gm. Przegini Duchownej, w pow. krakowskim; ma 7 dm. , 51 mk. Br. G. Rethow, terrytoryum ziemi nadrowskiej, Retenie Retelitz Retel Reta Reszyce Reszutka Reszuck Reszow Reszów Reszołka Resznowo Reszniówka Reszniate Reszkutony Reszkowo Reszkowce Reszkietany Reszki Rethow Reszki Reteryjka Retenta Reteney wspominane u Dusburga. Domyślają się, że leżeć musiało w okolicy Welawy, gdzie kilka wsi nosi nazwę Richau, w której dopatrują się owego starego Rethow. Ad. N. Retima, rzka w pow. nowogródzkim, prawy dopływ Osy, ob. Retymla. Retiwa, prawy dopływ Snowu, prawego dopływu Desny, lewego dopływu Dniepru. Retka Stara i Nowa, wś, pow. makowski, gm. i par. Płoniawy. Retki 1. wś włośc. nad rz. Prysową, pow. łowicki, gm. Jeziorko, par. Złaków Kościelny, odl. 10 w. od Łowicza a 3 w. od Złakowa, ma 42 dm. , 36 os. , 291 mk. , 924 mr. 399 mr. nieuż. . W 1827 r. 32 dm. , 189 mk. W XVI w. dziesięcina z ról kmiecych i sołtysich szła dla plebana w Złakowie a za kolędę dawano po korcu owsa z łanu Łaski, L. B. , II, 260. Jako wieś rządowa R. wchodziły w skład klucza Jeziorko, wcielonego w 1829 r. do dóbr ks. łowickiego. 2. R. , pow. ciechanowski, ob. HumięcinoR. Retkijówek, wś włośc, pow. łowicki, gm. Łyszkowice, ma 77 mk. , 291 mr. Retkinia, w XVI w. Rethynya, wś nad rzką Stawek, pow. łódzki, gm. Bruss, par. Pabianice, leży na lewo od drogi bitej z Łodzi do Konstantynowa; wś ma 50 dm. , 560 mk. 1356 mr. ziemi włośc; karcz. 1 dm. , 8 mk. , 1 mr. dwor. W 1827 r. 33 dm. , 300 mk. Na początku XVI w. R. , w par. Pabianice, wieś kapituły krakowskiej, dawała plebanowi tylko kolędę po groszu z domu Łaski, L. B. , I, 381. Według reg. por. pow. brzezińskiego z r. 1576 wś R. , w par. Łodzia, miała 12 łan. , 5 zagr. , 1 komor. , karczmę, młyn, 24 osad Pawiński, Wielkop. , II, 98. Retków, wś, fol. i kol. , pow. radzymiński, gm. Międzyleś, par. Stanisławów, odl. 21 w. od Radzymina, ma 131 mk. , 748 mr. ziemi dwors. , 75 mr. włośc. W 1827 r. 10 dm. , 77 mk. W 1871 r. fol. R. rozl. mr. 672 gr. or. i ogr, mr. 112, łąk mr. 152, past. mr. 132, lasu mr. 261, nieuż. mr. 15; bud. z drzewa 14, las nieurządzony. Wś R. os. 11, z gr. mr. 76; wś Papiernia Młyn os. 4, z gr. mr. 11. Obszar folwarczny uległ następnie parcelacyi na drobne folwarczki i kolonie. Retkowizna, kol. , pow. pułtuski, gm. Zegrze, par. Serock. Retkowo, majętność i st. poczt. w pow. szubińskim, w równej odległości od Kcyni. Żnina i Szubina, par. Brzyskorzystew, st. dr. żel. w Kcyni o 12 klm. ; ma 11 dm. , 215 mk. 206 kat. , 9 prot. ; obszaru 586, 25 ha, czyli 453, 89 roli, 61, 88 łąk, 44, 10 past. , 10, 02 lasu, 13, 47 nieuż. i 2, 89 ha wody; olejarnia i owczarnia zarodowa Rambouillet; właścicielem jest Eustachy Rogaliński, dziedzic Królikowa, Turzyna i Górek Dębskich. Około r. Słownik Geograficzny T. IX Zeszyt 104. 1523 składało się R. z łanów kmiecych i dzie dzicznych, od pierwszych płacono plebanom brzyskorzystowskim po groszu a od zagro dników po 1 2 grosza; z łanów dawano dzie sięcinę snopową proboszczom rynarzewskim. W 1577 r. składało się R. z 15 śladów osia dłych i 4 zagrod. w jednej części i z 2 śladów z 2 zagrodn. Retkowskich w drugiej. Około 1618 r. było tu 10 łanów osiadłych, 5 pu stych, 3 zagrodn. , karczmarz z ćwiercią roli i wiatrak. Przy schyłku zeszłego wieku nale żało R. do Onufrego Ostrowskiego, dziedzica Górek Dąbskich. E. Cal. Retkowskie Baraki; , os. , pow. radzymiński, gm. Międzyleś, par. Cygów, ma 53 mk. , 31 mórg. Retkowy, wś na pol. prus. Mazurach, pow. niborski, st. p. Zimna Woda. Retnica, w XVI w. Rothnycza, wś, pow. turecki, gm. Grzybki, par. Jeziorsko, odl. od Turka 33 w. , ma 13 dm. a wraz z wsią Wolą Zadąbrowską 213 mk. Dziesięcina z ról folwarcznych szła w XVI w. dla wikaryuszow w Jeziorsku a z łanów kmiecych na stół arcybiskupi, pleban brał tylko kolędę Łaski, Lib. Ben. , I, 408. Retniewice al. Retniewiec, wś włośc, pow. łowicki, gm. Łyszkowice, par. Lipce, odl. 20 w. od Łowicza, ma 12 dm. , 77 mk. , 291 mr. W 1827 r. 4 dm. , 30 mk. W 1822 r. została włączoną w skład dóbr ks. łowickiego. Obec nie do dóbr tych należą tylko miejscowe stawy. R. O. Retochowice, niem. Retthewitz al. Retkewitz, dok. z XIV w. Retechowicz i Retkowitz Kotzelau, wś i dobra ryc. na Pomorzu, w pow. lęborskim, niedaleko Łeby, st. p. , kol. i par. kat. Lębork odl. 7, 5 klm. . Dobra obejmują 515 ha roli or. i ogr. , 162, 92 łąk, 212, 2 pastw. , 168, 54 lasu, 10, 67 wody, razem 1070, 28 ha; czysty doch. z gruntu 4734, 63 mrk; cegielnia, hodowla owiec na strzyż i sprzedaż masła. W XIV w. nadaje w. mistrz Teodoryk Y. Altenburg 1335 41 wiernemu Janowi Pirich al. Pirych za jego usługi dobra Retechowicz, rozmierzone przez Macieja, proboszcza lęborskiego, dalej przez Mik. Robicow, sędziego, Jaśka de Janowicz, Wojciecha de Canyn, Subisława z Pogorszewa, Jakuba, z Wilkowa, Będzemira de Kodzelow i Marcina de Carsyn Ita quod praefata sua dona non debent excedere aquam dictam Leba, sed ab ista parte debent terminari hoc solum adjecto, quod idem Jan et sui posteri debent habere prata ex alia parte Lebae pro VI cumulis feni congregandis et falcandis. Nadaje mu zaś te dobra na prawie niemieckiem volentes eum et suos posteros universos a solucione porci et vaccae et ipsorum subditos a servicio quod dicitur falcacio feni de speciali gratia nostra 40 Retki Retka Retkinia Retiwa Retima Retkijówek Retków Retima Retochowice Retniewice Retnica Retkowy Retkowskie Baraki Retkowo Retkowizna Retów et favore esse in perpetuum liberos. Nadajemy mu także i jego spadkobiercom sądy większe i mniejsze, zastrzegając sobie tylko sądy drożne. Biskupowi włocławskiemu bę dzie od każdej uprawionej włóki zamiast dzie sięcin płacił pół wiardunka decimam vero manipulare ipse Jan et sui posteri quod suis censibus poterunt reservare. Za to będzie nam pomagał przy budowlach warownych i przy wyprawach non propriis expensis et damnis, tamen equis et armis na każde zawo łanie. Istae sunt graniciae infra Retcovicz et Kuczczelowe t. j. Chocielewo prima ma gna vallis est directa, de valle usque ad mi norem aquam, de minore aqua usque ad arborem, de ista arbore usque ad arborem, quae stat supra Lebam, quae proprio dicitur eyn Erle t. j. olsza; item graniciae infra Rethkouicz et Witoradze t. j. Witoradz de minore monte ad arborem, de arbore usque ad aquam, quae dicitur Newogene, de ista aqua usque ad Lebam, de Leba usque ad arborem, quae dicitur pinus, proprio eyn Kinbowm so sna et ista arbor stat infra Retkouicz et Pogrisschow. Item graniciae infra Nyedorf t. j. Nowa wieś et Retkouicz arbor et de una arbo re ad aliam; item infra Pogrisschow et Rethkouicz graniciae fons, qui jacet in nemore Canyn et Retkouicz magnus mons, de monte ad lapidem infra Janowicz graniciae lapis I vansyn et Retkouicz mons ob. Gesch. d. Lan de Lauenburg und Buetow y. Cramer, II, 226 i odpisy Dregera w Peplinie, str. 67. We dług taryfy z r. 1648, gdzie uchwalono pobór podwójny a akcyzę potrójną, płaciła tu Ja nowska od 3 włók osiadłych i 2 pustych 8 fl. ob. Roczn. Tow. P. N. w Poznaniu, 1871, str. 198. Por. Janowiec. Kś. Fr. Retów, żmujdz. Rietawas, mko nad Jurą, pow. rossieński, w 5 okr. pol. , gm. Łabardzie, o 84 w, od Rossień, przy trakcie komunikacyjnym z Rossień do Połongi, o 10 mil od Połongi a 6 od Telsz. Ma 1236 mk. , wspaniały kościół kat. par. w stylu romańskim, synagogę, szkołę agronomiczną z fermą dla praktyki, założoną w 1859 r. przez ks. Ireneusza Ogińskiego, szkołę muzyki i śpiewu, szkołę ludową, dom dla sierot, dom położniczy, wielki szpital, aptekę, pałac, st. poczt. i tel. , zarząd okr. policyjnego stanu. W 1859 r. było tu 46 dm. , 984 mk. , cegielnia i piec wapienny. Jest to niewielkie mko, zbudowane bardzo regularnie na równinie, pochyłej nieco w stronę północną ku Jurze. Dzisiejszą swą postać zawdzięcza R. zmarłemu w 1863 r. właścicielowi ks. Ireneuszowi Ogińskiemu, który całe prawie życie poświęcił upiększeniu dziedzictwa swego. Zakupił on stare i nędzne chaty miejskie, miasteczko o 1000 kroków dalej z porządnych domów wystawił a bagnisko, na którem poprzednio były zbudowane, osuszył przez wykopanie wielkiego stawu, po za którym wspaniały pałac z wieżą na rezydencyą dla siebie wystawił. Między pałacem a stawem znajduje się wielki dziedziniec, ozdobiony posągami i kwiatami. Po lewej strome dziedzińca są wielkie cieplarnie i ogród zimowy, po prawej wznosi się piętrowa oficyna z wieżą, na administracyą, gdzie mieści się zarząd dóbr i pokoje gościnne. Za pałacem ciągnie się park i ogród. Na przeciwko pałacu, za stawem, wśród rynku, wznosi się obszerny kościół paraf. p. w. św. Michała archanioła, zbudowany w latach 1853 do 1874 r. w stylu romańskim, blachą miedzianą kryty, z dwiema wyniosłemi wieżami i kopułą, podług planu budowniczego Gąsowskiego, pod kierunkiem słynnego architekta berlińskiego Stullera. Ogólny koszt budowy tej świątyni wynosił pół miliona rubli ze szkatuły książęcej. Od kościoła rozchodzą się 4 główne ulice pierwsza ku pałacowi, druga na staw, trzecia ku Płungianom, czwarta ku Rossieniom. Przed miastem od strony Rossień płynie Jura, mająca źródła w błotach na północ od R. , na której jest most drewniany na palach. Całe miasteczko jest zabrukowane i ma szerokie ulice. Mieszkańcy słynni z zamożności, prowadzą handel lnem i siemieniem. Odprawiają się dwa targi w tygodniu we środę i piątek i jarmark na św. Michała. W mku odbywają się wystawy rolnicze. Podług opisu w 1859 r. dobra retowskie miały 52, 274 dz. i 9176 mk. 4196 męż. i 4980 kob. i obejmowały one 97 wsi z 1200 osadami włościańskiemi i 3 miasteczka R. , Andrzejewo nazwane później Maryanów i Wewirżany. Włościanie byli oczynszowani i zamożni. Rozpowszechnioną była pomiędzy nimi hodowla poprawnej rasy koni żmujdzkich. Jest to stara osada. W traktacie Władysława Warneńczyka z Krzyżakami z 1436 r. , zawartym w Brześciu, wspomniano, że wszelkie sprawy między księstwem Stolpe i Prusami będą rozbierane jednego roku w Stolpe a drugiego w Ritau, t. j. w dzisiejszym R. W popisie szlachty żmujdzkiej z r. 1529 R. ukazuje się jako naczelne miasto powiatu retowskiego, miał więc swego ciwuna. Nie licznie jednak włość retowska była zamieszkała przez szlachtę, gdyż według tego popisu znajdowało się w niej 5ciu szlachty, stawiających po jednym koniu. Z ustawy Zygmunta I, nadanej w 1529 r. ziemi żmujdzkiej, widać że R. należał wówczas do dóbr stołowych książąt litewskich, a ponieważ nazwany został tamże miastem, widocznie musiał już posiadać kościół. W 1590 r. Zygmunt III nadał R. targi we środę i piątek oraz jarmark na św. Michał. Zygmunt III przywilejem z 1596 r. przechowanym w ar Retów Retsch chiwum kościelnem nadał nowemu kościołowi retowskiemu, wzniesionemu po kalwińskim, wś Łabardzie, za zgodą ówczesnego starosty retowskiego Lwa Sapiehy, kanclerza litew. , dodając wyraźnie, że nadaje kościołowi te same ziemie, które dawniej do niego należały. Mylnie przeto kś. biskup Wołonczewski podał 1606 r. jako datę fundacyi kościoła w R. W 1721 r. Michał Sapieha, wwoda podlaski i ststa retowski, i matka jego Izabela z Tarłów Benedyktowa Sapieżyna, podskarbina litewska, wystawili nowy kościół p. w, św. Michała i Jerzego, który ustąpił miejsca obecnemu kościołowi. Na sejmie w 1661 r. ststwo retowskie dane było w zastaw Pawłowi Janowi Sapiezie, wwodzie wileńskiemu, hetm. litew. , za 100, 000 złp. , który posiadał je już poprzednio dożywotnie. W 1662 r. R. licznie był zaludniony przez żydów. Konstytucyą sejmową z 1674 r. R. , za szczególne zasługi Benedykta Sapiehy, syna Pawła Jana, uwolniony był na 6 lat od konsystencyi wojskowej oraz wszelkich ciężarów nakładanych przez hetmanów. Podług spisów podskarbińskich z 1766 r. ststwo niegrodowe retowskie obejmowało mto R. i wsie Łabardzie, Łużany, Rudzolnie, Szyłany i Skrable. Na sejmie z r. 1773 75 stany Rzpltej w nagrodę zasług położonych zapewniły Ksaweremu Ogińskiemu, strażnikowi polnemu w. ks. litew. , ekspektatywę posiadania emfiteutycznego tych dóbr narodowych, z warunkiem opłacania podwójnej kwarty podług taryfy z r. 1765; pojedynczą kwartę opłacano z tego starostwa w ilości 6328 złp. 17 gr. Stanisław August przywilejem 1792 r. ustanowił w R. magdeburgią i nadał miastu za herb lwa w biegu, z mieczem w paszczy, a nad herbem napis za naród, króla i sławę. W 1812 r. nabył R. na dziedzictwo ks. Michał Ogiński, senator, po którym drogą spadku otrzymał syn jego Ireneusz; dziś własność synów jego Michała i Bogdana. D. 15 maja 1831 r. rozbity został w R. oddział powstańców przez generała Schirmana, który spalił znajdującą się tu fabrykę prochu i zabrał ośm dział, sprowadzonych z Worń. Podług biskupa Wołonczewskiego Opis biskup. żmujdzkiego w R. był niegdyś zbór kalwiński, fundowany przez Marka Ławrynowicza, ciwuna retowskiego, uległ jednak zniszczeniu dla braku funduszu. Pamięć o nim pozostała w cmentarzu grzebalnym, dotąd istniejącym za miastem, zwanym mogiłkami kalwińskiemi, na którym grzebią się protestanci retowscy. Przy zborze była szkółka elementarna i drukarnia. O zborze tym, równie jak o szkole i drukarni nie wspomina wcale Łukaszewicz w Dziejach kościoła wyznania helweckiego na Litwie. Parafia retowska, dekanatu t. n. , ma 7488 wiernych. Na cmentarzu grzebalnym kaplica murowana p. w. N. Maryi P Ostrobramskiej, wzniesiona w 1844 r. przez ks. Ir. Ogińskiego. Przy kościele są dwie altarye pierwsza tytułu Jezusa Ukrzyżowanego, fundowana w 1792 r. przez Ignacego Laugmina, skarbnika ks. żmujdzkiego, druga bez tytułu, fundowana tegoż roku przez Antoniego Strawińskiego, chorążego pow. retowskiego, dziedzica Gilogir. Do 1842 r. uposażenie plebanii retowskiej stanowiło 53 włók ziemi, 87 poddanych i 1153 rs. kapitału, oraz juryzdyka za kościołem leżąca. Dekanat retowski, dyecezyi telszewskiej al. żmujdzkiej, obejmuje 13 parafii Retów, Płungiany, Kule, Gorzdy, Chwejdany, Szweksznie, Nowemiasto, Żwingie, Andrzejewo, Żygajcie, Wiewirżany, Tenenie i Wojnuta, w pow. rossieńskim i telszewskim; 9 filii, 15 kaplic, 59784 wiernych. Opis R. podał Buszyński w Opisaniu pow. rossieńskiego str. 120 125; widok pałacu i kościoła zamieściły Kłosy 1879 r. Nr. 711 i 712. J. frz. Retsch, wś na niem. Warmii, pow. licbarski, tuż przy Licbarku. Retschke, ob. Drzeczkowo właśc. Drzęczkowo, pow. wschowski. Retta, fol. dóbr Smiłowice, w pow. pszczyńskim, nosił dawniej nazwę Dziechowice. Rettauen A i B, dobra, pow. frydlądzki, st. p. Schoenbruch. Rettkau, 1453 Retke, wś i dobra, pow. głogowski, par. ew. Gramschuetz, kat. Wysoki Kościół. W 1842 r. 44 dm. , dwór, 2 fol. , 364 mk. 91 kat. , szkoła ew. , młyn wodny, owczarnia, hodowla bydła. Rettkewitz niem. , ob. Retochowice. Rettno, ob. Rętno. Rettschuetz, ob. Redczyce, pow. szubiński. Retunda, wś, pow. chocimski gub. bessarabskiej, par. Chocim, przy drodze z Glinnej do HrenoneDiżos; cerkiew. Własność Burdyków, Retyczat, wyniosły szczyt w Karpatach siedmiogrodzkich, wznies. 2484 ob. t. III, str. 874. Retyczyn, rzeczka, powstaje z połączenia dwóch strug na granicy Jazowa Starego i Drohomyśla, w pow. jaworowskim, poniżej Tychotyna, przysiołka Wierzbian. Płynie zra zu na płd. zach. a potem na zach. , tworząc granicę między Czerniławą z jednej a Drohomyślem, Semerówką i Nahaczowem z drugiej strony; dalej przepływa obszar Kochanówki, następnie płynie granicą Przedborza i Rudy Kochanowskiej i w końcu poniżej Rudy Ko chanowskiej wpada z praw. brzegu do Szkła. Zabiera liczne strugi, między niemi najwię kszy Lipowiec. Bieg wód powolny. Źródła leżą na wys. 238 mt. , ujście zaś 209 mt. Długość biegu 14 klm. Br. G. Retsch Retschke Retta Rettauen A i B Rettkau Rettkewitz Rettno Rettschuetz Retunda Retyczat Retyczyn Reuszwalde Reuten Reut Retymia Reutowicze Reutersdorf Reuschwerder Rewssberg Rewsseu Rewssendorf Reussenfeldau Reuseny Reuschendorf Reur Reumen Reukuciewicze Reudchen Reuczje Reucha Retzin Retys Retynie Retymla Retymla al Ratymla, rzka w pow. nowo gródzkim, prawy dopływ Osy. Bierze począ tek w lesistych podgórzach za okolicą szlach. Bychowszczyzna i Tarasowszczyzna; płynie ścieśnionem, bystrem korytem pomiędzy wyniosłościami około wsi Retymla i Klukowicze, tu z prawej strony zasiliwszy się bezimienną strugą, obraca młyn; dalej pod wsią Worobiewicze, gdzie ściśnięta znowu wzgórzami, pły nie pomiędzy niemi aż do ujścia. Długość biegu około dwóch mil. A. Jel. Retymla, wś nad rzką t. n. , pow. nowogródzki, w 1 okr. pol. niehniewickim, ma 15 osad pełnonadziałowych; miejscowość mocno falista, bezleśna, grunta wyborne, pszenne. Retynie, wś i dobra, pow. telszewski, w 2 okr. pol. , o 52 w. od Telsz. Retys, jezioro w pow. trockim, na płd. wschód od Landwarowa. Retzin niem. , dobra ryc. w Pomeranii, pow. białogródzki, st. p. Gross Rambin. Reucha, ob. Rewucha. Reuczje, wś, pow. mohylewski, gm. Krugłe, 18 dm. i 171 mk. , z których 2 zajmuje się garbarstwem. Reudchen, wś i fol. , pow. wołowski, par. ewang. Mondschuetz; 1842 r. 29 dm. , fol. , 181 mk. 18 kat. . Reukuciewicze, wś włośc, pow. wilejski, w 1 okr. pol. , gm. i dobra skarbowe Radoszkowicze, okr. wiejski Bachmetówka, o 8 w. od gminy, 66 dusz rewiz. Reumen, wś, pow. ziębicki, par. kat. Wiesenthal. Należała do klasztoru w Henrychowie. W 1842 r. 45 dm. , 328 mk. 9 ew. . Reur al. Reul, wólka, gm. Seletyna, pow. radowiecki; w r. 1880 4 dm. , 12 mk. Br. G, Reuschendorf, ob. Ruska Wieś. Reuschenfeld, wś, pow. gierdawski, st. p. i tel. Nordenbork. Reuschhagen, ob. Ruszajny. Reuschwerder, ob. Ruskowo. Reuseny al. Reusseni, z przys. Pojana Silion, wś kośc. , pow. i obw. sąd. suczawski. Graniczy od płn. z RussManastiora, od zach. ze Sekuryczenami, od płd. z RussPlawalarem, a od wsch. z Ujdestie; przez obszar R. przepływa potok nadpływający z RussPlawalaru i wpadający w RussManastiora do pobliskiej Suczawy. W 1869 r. obszar wynosił 526 ha 69 ar. 71 mt. ; było 155 dm. , 678 mk. ; w 1880 r. 150 dm. , 643 mk. Z tego na przys. Pojana Silion przypada 63 dm. , 260 mk. Co do wyznania było 3 kat. , 616 gr. orm. , 21 żyd. , 3 innego wyznania; co do narodowości było 620 Rumunów, 23 Niemców. W miejscu znajduje się cerkiew gr. orm. murowana p. w. ścięcia św. Jana. Budowę cerkwi rozpoczął Stefan Wielki, ks. multański, r. 1502 a ukończył syn jego Bogdan r. 1504. . Wr. 1843 otrzymała od ówczesnego dziedzica Grzegorza Prunkuła nowy ikonostas. Do par. gr. orm. należy wś Sekuryczeny. Cała par. 1885 r. liczyła 135 rodzin, 596 dusz, z czego na R. przypada 84 rodzin, 399 dusz m. 212, k. 187. Sąd obw. i urz. podat. w Suczawie, st. p. Bosańcze. Właściciel Teodor Prunkuł. Br. G. Rewssberg, leśn. do nadleśn. Osieczna należące, pow. starogardzki, st. p. i par. kat. Lubichowo. W 1885 r. 1 dm. , 9 mk. Rewsseu, ob. Ruś. Rewssendorf 1. 1411 Rewsendorf, wś i dobra, pow. walbrzyski, par. ew. i kat. Dittmannsdorf. W 1842 r. 178 dm. , dwór i folw. , 1679 mk. 210 kat. , szkoła ewang. , 3 młyny, warsztaty tkackie bawełniane i płócienne, cegielnia, kopalnie węgla. 2. R. Ober i Nieder, wś i dobra, pow. kamienogórski Landeshut, par. ew. Kamienogóra. W 1842 r. 106 dm. , dwa folw. , 679 mk. 26 kat. , szkoła ew. , kaplica kat. , młyny wodne, warsztaty tkackie, hodowla owiec i bydła. Reussenfeldau, wś i dobra, pow. szprotowski, par. ew. Rueckersdorf; 1842 r. 20 dm. , 103 mk. ew. Reussenhof, osada leśn. , pow. nizinny, st. poczt. Heinrichswalde. Reuszwalde 1. leśniczówka, pow. welawski, st. p. Gross Schirrau. 2. R. , leśniczówka na pol. prus. Mazurach, pow. szczycieński, blisko Szczytna. Reut al. RediuMare al. Bołata, rzeka, prawy dopływ Dniestru. Od wsi RediuMare płynie przeważnie w kierunku płd. wschod. Lewe jego dopływy Kajnara, Kobołta; prawe Kopaczanka, Wielki Czułek, Średni Czułek, Kula. Uchodzi du Dniestru przy Dubossarach Nowych w gub. chersońskiej. Reut 1. wś, pow. rohaczewski, gm. Korma, ma 44 dm. i 289 mk. , z których 8 wychodzi na zarobek. 2. R. Pole, fol. w pobliżu stru gi Bojna, pow. borysowski, w 1 okr. pol. chołopienickim, gm. Wołosewicze; od 1859 r. własność urzędnika Iwanowa, ma 50 włok. Miejscowość nizinna, dość odludna, grunta lekkie; młyn przynosi około 500 rs. Niegdyś należał do Reutów. A. Jel Reuten, fol, pow. odolanowski Ostrów, o 7 klm. na północ od Ostrowa, między Lew kowem a Szczurami, wśród lasów; par. i okr. domin. Lewków, poczta i st. dr. żel w Ostrowie, 1 dm. i 6 mk. Reutersdorf, wś, pow. gołdapski, st. p. Grabowo. Reuthan, 1346 Rutyn, wś i dobra, pow. szprotowski, par. ew. Ottendorf. W 1842 r. 65 dm. , dwór i fol, 444 mk. 18 kat. , szkoła ewang. Reutowicze, fol, w pow. dzisleńskim, mający 5 włók rozl, nadany d. 28 maja 1596 r. Reuthan Reussenhof Reuschhagen Rewa Reuttowo kościołowi w Ikaźni przez Leona Sapiehę, kanclerza w. litew. Reuttowo, fol. w Inflantach polskich, pow. dyneburski, par. Warków. Reuty 1. wś włośc, pow. dzisieński, w 3 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Przebrodź, o 12 w. od gminy, 34 dusz rewiz. 2. R. , wś, pow. , nowoaleksandrowski, w 3 okr. pol. , o 45 w. od Nowoaleksandrowska. 3. R. , wś nad Swołną, pow. drysieński, most drewniany przez rzekę. Revier, Rojewiec, pow. wągrowiecki. Rewa, wś rybacka nad zatoką pucką, w Ka szubach, pow. pucki, odl. 3 mile od Wejhero wa, st. p. Kosakowo, par. kat. Oksywie. Po siada szkołę kat. 1 naucz. i 80 dz. , 23 za gród, obszaru ma 176 ha 21 roli i 71 łąk. W 1869 r. 35 dm. , 456 mk 453 kat. , 3 ew. ; 1885 r. 35 dm. , 111 dym. , 506 mk. kat. Wizytacya Szaniawskiego z r. 1710 donosi Singuli inquilini solvunt circa festum S. Joannis Baptistae gr. octo et pisces vulgo flondrów suchych 15 ob. str. 43. Przy wsi rozpo czyna się mielizna, także Rewą zwana, cią gnąca się aż do półwyspu Helu ob. Pucka zatoka. Kś. Fr. Rewakowce, wś, pow. i obw. sąd. kocmański, na lew. brzegu Prutu. Graniczy od zach. z Piedykowcami, od płn. z Osuchlibem, od wsch. z Berhometem Pruckim a od płd. z Hlinicą. Przez obszar R. przechodzi gościniec śniatyńskoczerniowiecki, jako też tor dr. żel. lwowskoczerniowiecko jaskiej. W r. 1 1869 obszar wynosił 732 ha 68 ar. 7 mt. kw. ; było 170 dm. , 750 mk. W 1880 r. 187 dm. , 817 mk. ; 34 rz. kat. , 742 gr. orm. , 41 żyd. ; 765 Rusinów, 41 Niemców, 11 innej narodowości. Cerkiew filialna p. w. św. Mikołaja, zbudowana 1765 r. , drewniana, należąca do par. w Berhomecie Pruckim al. Bermomitce. W 1885 r. było tu 164 rodzin, 750 dusz. Katolicy należą do par. w Kocmaniu. Sąd obw. i urz, podatk. w Kocmaniu; st. poczt. Niepołokowce. Właściciel Jakub Goldenberg. Br. G. Rewecie, wś i dobra, pow. szawelski, gm. Weksznie, o 82 w. od Szawel. Rewegów Gaj, gajówka na obsz. dworskim Litowisk, pow. brodzki. Rewejki, wś, pow. prużański, w 2 okr. pol. , gm. Malecz, o 21 w. od Prużany. Należała do ekonomii prużańskiej, darowanej przez cesarzowę Katarzynę II gen. Rumiancowowi. Rewel, niem. Reval, estoń. Tallin, łotew. DałiniPillis al. Danuplis t. j. duńskie miasto, ruskie dawniej Koływań, miasto główne i portowe gub. estońskiej, malowniczo położone na brzegu jednej z odnóg zatoki Finlandzkiej, przy drodze żel. baltyckiej. Posiada wąskie, nieregularne ulice, zabudowane przeważnie domami w stylu średniowiecznym, stare mury i bramy miejskie i ma 50, 486 mk. w 1881 r. . W 1820 r. było tu 12, 872 mk. , w 1871 r. zaś 31, 529 mk. Podług Siemionowa w 1867 r. było w R. 558 katolików. Miasto składa się z dwóch części, górnej dawniejszej i dolnej nowszej, do 1878 r. pod względem zarządu i sądownictwa zupełnie od siebie rozdzielonych, i jest otoczone rozległemi, po większej części z drzewa zabudowanemi przedmieściami. Dolne miasto jest siedzibą władz policyjnych, sądowych i kościelnych, oraz handlu i przemysłu, w górnej natomiast części przebywają wyższe władze państwowe administracyjne, prowincyonalne i szlacheckie rycerskie. Po 1857 r. przestał R. być warownią. W mieście znajduje się 5 cerkwi prawosł. , kościół katol. p. w. św. Piotra i Pawła z 1842 r. i 7 kościołów ewang. 3 niemieckie, 3 estońskie i 1 szwedzki, z pomiędzy których odznacza się kościół św. Olawa z 1240 r. , kilkakrotnie przez pożar zniszczony ostatni raz w 1820 r. i w 1840 r. wspaniale odbudowany w stylu ostrołukowym, z wieżą 139 metr. wysoką. W kościele św. Mikołaja znajduje się wiele zabytków wielki ołtarz średniowieczny, taniec śmierci, wiele nagrobków i t. d. . Z pomiędzy budowli świeckich ważniejsze zamek, ratusz, giełda, szkoła realna i in. Z zakładów naukowych posiada R. gimnazyum rządowe, szkołę szlachecką, szkołę realną i gimnazyum Aleksandryjskie rossyjskie. Istniejące od 1842 r. towarzystwo literackie posiada piękną bibliotekę, muzeum starożytności estońskich, zbiór matematyczny i etnograficzny oraz bardzo cenny zbiór skamieniałości. Przemysł niezbyt rozwinięty, z fabryk główniejsze spirytusu, wódek, drożdży prasowanych i obić papierowych; natomiast znaczny handel, który wzmógł się zwłaszcza od czasu otwarcia drogi żel. baltyckiej w 1869 r. . W 1884 r. do portu rewelskiego przybyło 781 statków, przeważnie parowych, z ładunkiem 376, 224 ton. Głównym przedmiotem przywozu były bawełna, maszyny, wyroby żelazne i stalowe, wino, oliwa, owoce świeże, sól, śledzie, kreda, węgle kamienne i żelazo. Wywożono przeważnie zboże, spirytus, len, konopie, makuchy, deski, kości, siemię lniane, skóry i szczecinę. W pobliżu miasta znajduje się pałac cesarski z pięknym parkiem, zbudowany przez Piotra W. , zwany Katharinenthal. Par. katol. , dek. petersburskiego, ma 635 wiernych. St. dr. żel. baltyckiej odległą jest o 45 w. od Baltyckiego Portu a o 323 w. od Petersburga. Założycielem R. był król duński Waldemar II, który w 1219 r. podług innych 1220 al. 1223 na wzgórzu, będącem podług podania grobowcem bohatera estońskiego Kalewa, na miejscu warowni estońskiej Lindanissa, wzniósł twierdzę, pod zasłoną której Reuttowo Reuty Revier Rewakowce Rewecie Rewegów Rewejki Rewel Rewellen Rewiatycze Rewiaki Rewiaczka Rewiaczyn Rewna Rewkutyszki Rewkowszczyzna zaczęło się wkrótce rozrastać miasto. Otrzy mało ono w 1248 r. od króla Eryka Plaggennig prawo lubeckie i wkrótce potem wstąpiło do związku hanzeatyckiego; w 1310 r. opasa no wysokiemi murami podług planu budowni czego duńskiego Jana Kanna, w 1346 r. sprze dane kawalerom mieczowym, od 1561 r. nale żało do Szwecyi. W 1602 r. pod R. pobił Żółkiewski Szwedów, zdążających na odsiecz twierdzy Biały Kamień Weissenstein. Od 1710 r. przyłączone do Rossyi. Opisy liczne, z nowszych ważniejsze Hausena, Fuehrer durch Reval 1878; tegoż Die Kirchen und ehemaligen Kloester Revals 1885; Amelunga Revaler Altertuemer 1884 i in. Rewelski al. harrieński powiat, ob. Harrya, Rewelska gubernia, ob. Estońska gubernia. J. Krz, Rewellen niem. , pow. szyłokarczemski, st. p. Schakuhnen. Rewiaczka, wś nad rz. Serwecz, pow. wilejski, w 2 okr. pol. , gm. i dobra Oskierków Budsław, okr. wiejski Polesie, o 1 1 2 w. od gminy a 49 w. od Wilejki, ma 13 dm. , 86 mk. kat. w 1864 r. 52 dusz rewiz. . Rewiaczyn 1. fol. nad bezim. dopł. Hajny, pow. borysowski, w okolicy mka NowaHaj na, w 2 okr. pol. i par. katol. Łohojsk do 1865 r. par. Hajna, gm. Hajna; miejscowość malownicza, dość leśna, grunta szczerkowe, kamień narzutowy. 2. R. , wś, pow. czauski, gm. Horodeck, ma 18 dm. i 111 mk. , z których 12 zajmuje się furmaństwem. A. Jel. Rewiaki, wś włośc, pow. wilejski, w 1 okr. pol. , gm. i dobra skarbowe Krasne Krasnesioło, okr. wiejski Granicze, o 3 1 2 w. od gminy, 8 dusz rewiz. włościan i 4 żydów rolników. Rewiatycze 1. z zaśc. Zabołcie, wś i dobra nad Niewiszą, dopł. Kotry, pow. lidzki, w 3 okr. pol. , gm. Dubicze, okr. wiejski Głębokie, o 4 w. od gminy a 30 w. od Szczuczyna. Folw. ma 20 mk. , wś zaś 4 dm. i 55 mk. 31 dusz rewiz. ; własność von Brennera. 2. R. , wś włośc, tamże, obok poprzedniej, ma 9 dm. , 75 mk. w 1864 r. 32 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Ostryna. 3. R. , wś w pow. orszańskim, gm. St. Tołoczyn, w pobliżu rozległego błota Byk, zajmującego do 2390 dzies. 4. R. , wś, pow. prużański, w 2 okr. pol. , gm. Rewiatycze, o 30 w. od Prużany, 14 w. od Berezy Kartuskiej a 190 w. od Grodna. Stanowiła niegdyś ststwo niegrodowe, położone w wwdztwie i pow. brzesko litewskim. Podług spisów podskarbińskich z 1766 r. było w posiadaniu Bułharyna, który zeń opłacał kwarty 1843 złp. , a hyberny 560 złp. Na sejmie warszawskim z 1773 1755 r. stany Rzpltej w nagrodę zasług zapewniły ekspektatywę na posiadanie tych dóbr Franciszkowi Ursynowi Niemcewiczowi, sędziemu ziemskiemu i posłowi wwództwa brzeskolitewskiego, z warunkiem opłacania dwu kwart podług taryfy z 1765 do skarbu litewskiego. Rewica 1. kol, os. leś. i młyn, pow. brzeziński, gm. Mikołajew, par. Budziszewice; kol. 7 dm. , 52 mk. , 123 mr. włośc. ; trzy os. leś. 3 dm. , 10 mk. , 1139 mr. lasu i 15 mr. roli; młyn 1 dm. , 5 mk. , 37 mr. W 1827 r. 3 dm. , 51 mk. W XVI w. łany kmiece dawały dziesięcinę na stół arcybiskupi, plebanowi w Jeżowie kolędę a plebanowi w Budziszewicach meszne po korcu owsa z łanu. Łany folw. dawały dziesięcinę plebanowi w Budziszewicach Łaski, Lib. Bon. , II, 325, 335. 2. R. , dwie wsi nad rz. Rewicą, pow. brzeziński, gm. Popień, par. Jeżów; wś 1sza 5 dm. , 30 mk. , 28 mr. ; wś 2ga 28 dm. , 121 mk. , 607 mr. W 1827 r. było 11 dm. , 89 mk. Rewisznie al. Rewiśnie, wś w hr. orawskiem Węg. , pow. dolnokubiński, na zach. od Dolnego Kubina. W 1880 r. miała 896 katastr. sążni kw. ; 29 dm. , 143 mk. Parafia łac w Wielicznie Nagyfalu, ewang. w Istebnem. Według szem. dyec spiskiej z r. 1878 było 40 rz. kat. , 62 ew, , 12 żyd. Sąd pow. , urząd podatk. i st. p. w Wielicznie. Br. G. Rewki, pow. kolneński, gm. Łyse, par. Lipniki. Rewki 1. wś nad rzką Łostajką, pow. oszmiański, w 2 okr. pol. , o 32 w. od Oszmiany, ma 5 dm. , 70 mk. 28 prawosł. i 42 kat. . 2. R. , wś włośc nad Bereżanką, pow. oszmiański, w 4 okr. pol. , gm. Wiszniów, okr. wiejski Ancelewszczyzna, o 10 w. od gminy a 35 w. od Oszmiany, ma 8 dm. , 28 mk. praw. i 49 katol. 37 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Krewo. Rewkowce, wś nad rz. Rakitną, dopł. Prutu, pow. chocimski gub. bessarabskiej, par. Chocim, przy drodze ze Stroniec do Rakitnej. Cerkiew. Rewkowszczyzna, zaśc, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 16 w. od Nowoaleksandrowska. Rewkutyszki, dobra, pow. poniewieski, w 1 okr. pol, o 34 w. od Poniewieża. Rewna, lewy dopływ Snowa, prawego dopływu Desny lew. dopł. Dniepru. Przyjmuje z lewej strony Irwaniec i Słat. Rewna 1. z Burdajem Burdigeu, wś kośc. , pow. i obw. sąd. czerniowiecki. Graniczy od płn. za pomocą Prutu z Łużanami, od zach. z Hlinicą, od płd. z Draczyńcem i Michalczem, a od wsch. z Stryłeckim Kutem i Mamajowcami Staremi i Nowemi. Wraz z Burdajem obejmuje obszaru 1473 ha 59 ar. 54 mt. kw. ; w r. 1869 było 178 dm. , 1096 mk. ; w 1880 r. było 241 dm. , 1069 mk. , z czego na Burdaj przypada 44 dm. , 199 mk. Co do wyznania Rewkowce Rewki Rewisznie Rewica Rewuca Rewnia było 17 rz. kat. , 1040 gr. orm. , 22 żyd. ; co do narodowości 1046 Rusinów, 28 Niemców, 5 innej narod. W miejscu znajduje się paraf. drewniana cerkiew gr. orm. p. w. św. Mikoła ja, zbudowana r. 1744 jako kościół klasztorny dla zakonnic przez Izajasza, proigumena mona steru Skiłu pod Maniową w Galicyi; w 1783 zniesiono klasztor i utworzono parafią. Wedł. szem. dyec. archiep. gr. orm. z r. 1885 było rodzin 533, dusz 2204 wraz z gm. Stryłecki Kut. Jest ta szkoła lud. jednoklasowa. W Burdaju znajduje się również cerkiew par. p. w. Wszystkich św. , drewniana, zbudowana r. 1827 przez wieśniaka Stefana Cocoiacinca z Mamajowiec. Parafią utworzono r. 1866. Sąd obw. i urz. podatk. w Czerniowcach; st. pocz. Łużany. Własność funduszu religijnego gr. orm. 2. R. , ob. Riwna. Br. G. Rewnia, potok podgórski, wypływa w obr. Rewny, pow. czerniowieckim, ze źródeł le śnych, na płn. wsch. stoku góry Spaski 455 mt. , w besarskim lesie; płynie jarkiem leśnym na płn. , a przeciąwszy wś Rewną, od której przybiera imię swe, wpada do Prutu z praw. brz. Długość biegu 5 1 4 klm. Br. G. Rewok, karczma szlach. nad rzką Łostajką, pow. oszmiański, w 2 okr. pol. , o 33 w. od Oszmiany, 1 dm. , 13 mk. żydów. Rewówka, wś po obu brzegach rz. Taśminy i ruczaju Prusianki, pow. czehryński, w 2 okr. pol. , o 50 w. od Czehrynia a 6 w. na zchd od Rebedajłówki, ma 489 mk. ; cerkiew p. w. N. M. P. , drewniana, wzniesiona w 1775 r. na miejsce dawniejszej. Niewielka fabryka sukna, założona w 1842 r. W 1808 r. było tu 54 osad i 614 mk. Własność dawniej gen. Dawydowa, następnie Zwolińskich, Pieńkowskich, obecnie Trypolskich. Wchodziła niegdyś w skład ststwa czehryńskiego. Rewowka, mko nad rz. Cybulniką, w pow. aleksandryjskim gub. chersońskiej, 806 mk. , cerkiew, gorzelnia, cegielnia, wyroby garncarskie, 2 jarmarki. Założona przez wychodzców serbskich w połowie XVIII w. Rewtowicze, wś. pow. Słonimski, w 3 okr. , gm. Czemery, o 22 w. od Słonima. Rewuca, rzeka, ob. Rewuczanka. Rewuca Wyźnia, Średnia i Niźnia, węg. Felsö, Közép, AlsóRevuca, al. HáromRevuca, wś kośc. nad rz. t. n. , hr. liptowskie, pow. rożeński rozemberski. Leży w okolicy górskiej, u wschod, stóp Fatry, a zach. podnóży Tatr Niźnich, przy gościńcu rożeńskozwo leńskim. Na płn. leży Osada, na wschód Korytnica, na płd. Donowal i Motyczko te dwie w hr. zwoleńskim, a na zach. Płatnica hr. turczańskie. Granica płd, R. jest zarazem granicą hr. liptowskiego i zwoleńskiego; wschodni jej narożnik tworzy szczyt Zwoleń 1403 mt. , a zachodni Wielkie Krzyżne 575 mt. ; w pośrodku przełęcz Hurecka 1010 mt. ; granica zaś zachodnia od szczytu W. Krzyżnego aż po Płaską Halę 1533 mt. oddziela hr. liptowskie od turczańskiego; reszta zaś jej od tejże Hali Płaskiej aż poza Rakitów 1568 mt. oddziela obszar R. od obszaru Lubochny w hr. liptowskiem. W 1880 r. obejmują te trzy R. razem 13, 373 katastr. sążni kwadr. i liczą 229 dm. , 1010 mk. Słow, . W R. średniej kościół łac. par. p, w. Oczyszczenia N. M. P. Par. utworzona r. 1787. Od tegoż roku poczynają się metryki. Według szem. dyec. spiskiej z r. 1878 było w R. średniej 639 rz. kat. , 191 nieun. , 10 żydów; w R. Niźniej 614 rz. kat. , 1 ewang. , 4 żyd. ; w R. Wyźniej 660 rz. kat. , 4 żydów; w leśniczówce Tepló i na przełęczy Stureckiej 56 rz. kat. W ogóle 1969 rz. kat. , 1 ew. , 191 nieun. , 18 żyd. , razem 2179. Sąd pow. i urz. podatk. w Rożeniu; st. p. Osada. Br. G. Rewuca 1. Wielka, węg. NagyRöce, niem. GrossRauschenbach, miasteczko w hr. goemoerskiem, nad pot. t. n. , kościół par. katol. i ewang. Na wieży kościoła katol. dzwon z XIII w. Rękodzieła, handel, szczególniej płótnem i deskami, wiele kuźnic żelaza, które kopią na górze Żelezniku, mnóstwo zwierzyny w okolicznych rozległych lasach. Znajdują się też topazy i kryształy górne. Miasto ma 2058 mk. 2. R. Mała, węg. KisRöce, niem. KleinRauschenbach, wś w pobliżu W. Rewucy, chów owiec, węglarnie, znachodzą się kryształy górne, 483 mk. Rewuch al. Rewucz, Rewecz, Renuch, posiadłość klasztoru lubińskiego, w Wielkopolsce, między r. 1258 i 1294 Kod. Wielkop. . Rewucha 1. futor nad rzką t. n. , do Woł ku wpadającą, pow. latyczowski, okr. pol. Derażnia, gm. Wójtowce, par. rz. kat. Latyczów, gr. Smitówka, leży przy drodze ze Smitówki do Tardówki, jest tu młyn wodny. R. fundacyi Rzewuskich, zapewne była własno ścią sławnego emira, którego kozacy nazywali Rewuchą. 2. R. al. Reucha, wś u źródeł rz. Orechowatki, pow, skwirski, w 1 okr. pol. , o 36 w. od Skwiry a 3 w. od wsi Topory par. praw. , ma 622 mk. prawosł. i 30 kat. Wła sność Zawadyńskich. 3. R. , uroczysko, pow. radomyski, w 4 okr. pol. , o 132 w. od Rado myśla, ma 5 mk. X M. O. Rewuchoje, mko nad rz. Dobrą, w pow. elizawetgradzkim gub. chersońskiej, 1400 mk. , cerkiew ze słynnym obrazem Bogarodzicy, zwiedzanym przez tłumy pobożnych, dom modlitwy żydowski, gorzelnia, cegielnia i targi. Rewuczanka al. Rewuca, rzeka górska, powstaje z połączenia trzech potoków, dwóch od zach. t. j. Łopuszny i Suchej rzeki, a jednego od płd. , z pod przecznicy Stureckiej płynącego. Łączą się u Rewucy Wyźniej Rewnia Rewok Rewówka Rewowka Rewtowicze Rewuch Rewucha Rewuchoje Rewuczanka Reza ce Rezany Rezcekow Rezena Rezenmujża w hr. liptowskim, pow. roźeńskim. Odtąd podążają wody potoku wąską, górską doliną na płn. wsch. przez Rewucę Średnią i Niźnią ku wsi Osadzie. Tutaj zasila się z praw. brzegu pot. Korytnicą i Łużnianką al. Łużną i wy chodzi na dolinę cokolwiek szerszą i podąża w kierunku płn. przez obszar Osady i Białego 1 Potoku popod Rożeń Rosenberg, gdzie po wschod. stronie uchodzi do Wagu z lew. brzegu. Długość biegu, licząc od połączenia się potoków, wynosi 25 klm. Doliną rzeki wiedzie od m. Rożenia bity gościniec przez przecznicę Sturecką i dolinę Bystrzycy do Zwolenia w dolinie Wronu. Dolina R. , łącząca dol. . Wa gu zapomocą przecznicy Stureckiej i dol. By strzycy z dol. Hronu, tworzy granicę między pasmem górskim Fatra od zach. a Niżniemi Tatrami od wsch. Od strony zach. wznoszą się nad doliną wierchy Wielka Krzyżna 1575 mt. , Ostredok 1591 mt. nad źródłami Łopuszny, Ostre Brdo 1306 mt. między Su chą rz. a Łopuszną, Suchy Wierch 1551 mt. , Ploska al. Płaska 1533 mt. , Czarny Kamień 1481 mt. , Mała Robota 1026 mt. , Magóra 1195 mt. , Kraczków 1397 mt. , Rakitów 1568 mt. . Skalna 1222 mt. , Smrekowica 1531 mt. , Dworzysko albo Sypruń 1462 mt. i Magórki 1208 mt. . Od str. zaś wschod. nad tąż doliną wzbiły się kończyny Niźnich Tatr jak Zwoleń 1403 mt. , Czarna Hora 1332 mt. , Kończysty 1249 mi, Magóra 1052 mt. . Czerwona Magóra 1298 mt. i Wielki Branków 1128 mt. . Spadek wód przedstawia 850 mt. złączenie potoków, 688 mt. Rewuca Średnia, 625 mt. ujście Skalnego potoku, 609 mt. Osada, 565 mt. pod Brankowem, 430 mt. Rożeń. Z pasma gór tatrzańskich spływają liczne potoki, od których doliny biorą swe nazwy, jak Pilna, Wielka Tureczka, Wielka Rakitowa, Tepla, Skalna, Szefarka i Matejkowa Wyżnia dolina, Z Niźnich Tatr spływają Sutecka, Kryczkowa, Korytnica, Łużnianka. W dolinie R. , koło wsi Białego Potoku po zach. stronie napotyka się margle neokomskie, jurasowe, wapienie optychowe, margle plamiste, wastwy koczeńskie i piaskowiec czerwony. Te same skały widać także po wschod. stronie doliny R. , na przeciw karczmy Zabawy. Dalej w górę sty ka się z czerwonym piaskowcem dolomit neokomski, który od Osady ciągnie się po Raki tów i ku Rewucy Średniej. Tutaj i koło Rewucy Wyźniej występują znowu margle neo komskie, jako calec dolomitu neokomskiego, pojawiającego się w kilku miejscach, miano wicie koło R. Wyźniej i poniżej przełęczy Stureckiej z czarnemi topkami proseckiemi. Powyżej R. Wyźniej znaleziono Ammonites difformis Emmr. Br. G. Rewucze, jezioro w pow, homelskim, w pobliżu wsi Morozówki, ma kształt prawie okrągły, do 1 1 2 w. średnicy i zajmuje 120 dzies. przestrzeni. Brzegi niskie, błotniste, pokryte obfitą trawą; dno czyste, iłowate. Rewucze, uroczysko na prawym brzegu Dniepru, w dzisiejszym pow. wierchniednieprowskim gub. ekaterynosławskiej, pomiędzy ujściami rz. Omelnika i Domotkani. Rewula, karczma na obszarze Wołczuch, pow. gródecki. Rewy 1. zaśc, pow. rossieński, gm. Szymkajcie, o 19 w. od Rossień. 2. R. , wś, pow. siebieski, w 4 okr. pok. do spraw włośc. , gm. Podduby; w 1863 r. 154 dusz rewiz. Rexin niem. , ob. Rekcin i Rechcino, Reyershof niem. , wyb. do dóbr Schellmuehl należące, pow. gdański. W najnowszym spisie nie wymienione. Reysen al. Resien, terra R. i Rezyx, stare terytoryum pruskie w Pomezanii; posiadało dwie warownie, tam gdzie dziś jest wś Riesenkirch i mto Prabuty. Sięgało aż pod Kwidzyń ob. Dusburg, III, c. 9 i 14 i Toeppen Hist. comp. Geogr. v. Preussen, str. 12. Rezáknák węg. , ob. Koperszady. Rezańce, wś, pow. mścisławski. Rezany, wś nad rz. Usą, dopł. Niemna, pow. miński, w gm. Kojdanow, ma 5 osad; miejscowość mocno górzysta, malownicza, grunta szczerkowe, łąki dobre. A. Jel, Rezcekow dok. 1338, jezioro pod Tarczynem, w pow. brodnickim. Należało do bisk chełmińskich ob. Urk. B. d. Bist. Culm. v. Woelky, str. 199. Rezena, mko nad Dniestrem, w pow. orgiejewskim gub. bessarabskiej, ma 1200 mk. , cerkiew, 2 domy modlitwy żydowskie, 2 jarmarki, przystań, st. pocztowa. Rezenmujża, wś i dobra, pow. rzeżycki, okr. pol. w Rzeżycy, gm. w miejscu, par. kat. Stalerowszczyzna Stolarów, odl. o 15 w. od Rzeżycy, w okolicy jeziora Raźno, nad którem leży jeden z folw. rezenmujskich Balinowo, słynny z malowniczego położenia. Znajduje się tu kapl. kat. par. stalerowskiej. Dobra rezenmujskie w lustracyach odbywanych za króla Stefana Batorego wiatach 1583 i 85 nazywane stale bona Resen, od czasów krzyżackich aż do końca panowania króla Augusta II wchodziły w skład posiadłości polsko inflanckiej gałęzi Manteufflów, której, jak świadczy lustracya z r. 1583, nadane zostały przez mistrza krzyżackiego Hazenkampa w 1546 r. na prawie lennowieczystem. W 1561 r. 8 września król Zygmunt August za pośrednictwem Mikołaja Radziwiłła utwierdza je jako dziedziczne w domu Jana Manteuffla przydomku Soye. W 1729 r. Anna Gertruda Manteufflówna wnosi je wraz z Duksztygałem jako wiano w dom Wereszczyńskich. Do Rewucze Rewucze Rewula Rewy Reyershof Reysen Rez kn Rezuszka Rezulińce Rezwy bra rezenmujskie, zroszone rzeką Rzeżycą, słyną z wielkiej ilości wyborowych łąk nad rzecznych. Obszar ziem dworskich wynosi 2068 dzies. Z tej liczby Ignacy Wereszczyński sprzedał w r. 1871 Stemplowi 1490 dzies, wraz z fermą dworską, zatrzymując dla siebie folwark Balinowo 578 dzies. . Stempel wkrót ce odprzedał R. Szwarcowi; obecnie ma przejść do nowego nabywcy. Lud łotewski, rzymsko katolickiego wyznania. G. Mant Rezentów, łot. Rozentowa, wś i dobra, pow. rzeżycki, stanowią osobną parafią dekanatu rzężyckonadraźnieńskiego, która w 1887 r. liczyła 2048 wiernych. Sam dwór R. leży w pięknem położeniu, na wyniosłości, u stop której przepływa wężykowato rzeka Małta. Przez dobra przechodzi szosa oraz linia dr. żel. petersburskowarszawskiej, w odległości 1 2 mili od dworu. Najdawniejsze wiadomości o R. sięgają pierwszej połowy XVI w. , w którym to czasie R. wchodził w skład dóbr Pressmen i Laedschen, stanowiących od r. 1507 dziedziczną posiadłość rycerskiego rodu de Overlaker, która w d. 2 czerwca 1554 r. za hermistrza Henryka Galena przechodzi do spokrewnionego z rodem Overlaker Wawrzyńca Brink, następnie do Bergów, Grothussów i Borchów. Ci ostatni sprzedają w 1714 r. R. wraz z Prezmą Janowi Sołtanowi. W 1766 r. Piotr Sołtan ustępuje R. i Czerniawsk Falkerzambowi, od spadkobierców którego te dobra w bieżącym wieku prawem sukcesyi przeszły do Bohomolców, w posiadaniu których dotąd się znajdują. Nazwa R. pochodzi od dawnej osady włościańskiej, wznoszącej się niegdyś na miejscu dzisiejszego R. , a w której mieszkał włościanin łotewski Rezen. Następnie przez czas krótki nazywano nowozałożo ny tu dwór Władysławowem łotew. Ładyszmojża, poczem powrócono do nazwy pierwotnej i przezwano dwór Rezentowem. Obszar dóbr wynosi 3086 dzies. Włościanie tworzą osobną gminę rezentowską, której zarząd oraz szkółka gminna znajdują się przy folw. Wirtukszna, nad jeziorem t. n. Na obszarze parafii rezentowskiej napotykamy jeszcze kilka malowniczo położonych jezior. W ogóle obszar obfituje w wody i łąki. Gleba składa się przeważnie ze żwiru, gliny, marglu i piasku. Okolica falista i wzgórkowata. Lud tu czysto łotewski, wyznania rzymskokatolickiego. We dworze kościół par. założony w 1770 r. przez Antoniego Falkerzamba p. w. Podwyższenia św. Krzyża. Dzieło J. Krzyszt. Brotze go Monumenta Livoniae podaje widok par. kośc. w R. t. VII, str. 149 oraz widok dworu rezentowskiego przy końcu zeszłego wieku t. , str. 165. W 1887 r. urządzono we dworze urząd pocztowy, przeniesiony tutaj z pobliskiego Antonopola, st. dr. żel. warszawskopeters burskiej. G. Mant. Rezgi, Rezgie żmujdzkie Rezgiej 1, 2 i 3, trzy majątki nad Szuszwą, pow. kowieński, w 2 okr. pol. , par. Kroki, o 78 i 79 w. od Kowna, z kaplicą drewnianą św. Eustachego, wzniesioną w 1759 r. przez dziedzica Terebeszę. W 1859 r. w jednym z dworów było 21 mk. , gorzelnia i młyn. Rezginki 1 i 2, dwa zaśc, pow. kowieński, w okr. pol. , o 73 i 74 w. od Kowna. Rezgojnie, dobra, pow. rossieński, gm. Skawdwile, o 28 w. od Rossień. Rezgole 1. wś, pow. rossieński, gm. Kołtyniany, o 45 w. od Rossień. 2. R. , wś i dwór, pow. rossieński, ob. PoszyleRezgole, 3. wś, pow. rossieński, gm. Skawdwile, par. Niemokszty, o 24 w. od Rossień. 4. R. , dwór i dobra, tamże, par. stulgiewska, o 32 w. od Rossień; własność Sobolewskiego. Rezina hora, wzgórze leśne, na granicy Iliniec i Rudnik, pow. śniatyński, między pot. Dubowcem od zach. a Gojanówką od płd. wsch. . Na płd. zach. od niego szczyt Obycz 301 mt. . Wznies. 338 mt. Ku płn. spada nagle do doliny Prutu. W tym miejscu zwierciadło Prutu leży 227 mt. npm. Br. G. Reźny, pow. węgrowski, ob. Raźny. Rezolińce, mylnie ob. Rezulińce. Rezulińce al. Rezolińce, wś u źródeł rz. Sa miec, pow. proskurowski, okr. pol. i par. Fulsztyn, gm. Malinicze, st. poczt. Jarmolińce, ma 54 osad, 252 mk. , 254 dzies. ziemi włośc, 316 dz. dworskiej, Wś bezleśna, grunta cze ścią równe, częścią pagórkowate. Należała do Turskich, Gąsiorowskich i Chrzanowskich, od których nabył Puzanow, dziś jego spadko bierców. Dr. M. Rezuszka, wólka, w obr. gm. Skei, pow. suczawski; ma 6 dm. , 57 mk. Br. G. Rezwy, folw. , pow. borysowski, w 3 okr. pol. dokszyckim, gm. Berezyna, w pobliżu dr. z Berezyny do mka Pyszno w Lepelskiem; grunta faliste, szczerkowe, len rodzące. Rezy 1. wś włośc nad rzką Solczyszcze, pow. lidzki, w 2 okr. pol. , o 50 w. od Lidy a 14 w. od Ejszyszek, ma 11 dm. , 125 mk. kat. 2. R. , wś, pow. lidzki, w 3 okr. pol. , gm. Rożanka, okr. wiejski Rakowica, o 50 w. od Lidy, przy dr. wołkowyskiej, ma 4 dm. , 40 mk. katol. 16 dusz rewiz. ; należy do dóbr Rutkiewicze Rychlewiczów. 3. R. , zaśc. , pow. wileński, w 1 okr. pol. , gm. Niemen czyn, okr. wiejski Padziuny, o 5 w. od gminy a 27 w. od Wilna, ma 2 dm. , 10 mk. katol. 6 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Jęczmieniszki. Rezyżów, wś, pow. newelski, w 3 okr. pok. do spraw włośc, gm. rykszyńska, w 1863 r. 23 dusz rewiz. Rezyżów Rezy Rezentów Rezentów Rezgi Rezginki Rezgojnie Rezgole Rezina Rezolińce Rębiszcze Reżawa Reżawa Reżgale Reżnica Reżuki Reżyca Rębakowszczyzna Rębana Rębiechów Rębiechowo Rębielcz Rębienica Rębiszewo Ręboszewo Rębowo Reżawa, wś nad Prypecią, pow. rzeczycki. Reżgale, pow. władysławowski, gm, Kidule, par. Sudargi, odl. od Władysławowa 33 w. , ma 36 dm. , 269 mk. Reżgale, wś, pow. telszewski, w 2 okr. pol, o 37 w. od Telsz. Reżnica, wś i karczma nad pot. Samawka, pow. trocki, w 1 okr. pol. , o 32 w. od Trok, 4 dm. , 21 mk. katol. Reżuki, pow. władysławowski, gm. Kidule, par. Sudargi, odl. od Władysławowa 29 w. , ma 5 dm. , 28 mk. W 1827 r. było 4 dm. , 43 mk. Reżyca, ob. Rzeżyca. Rębakowszczyzna, folw. nad stawem, pow. oszmiański, w 3 okr. pol. , o 66 w. od Oszmiany a 38 w. od Dziewieniszek, ma 17 mk. katol. i 4 żydów; własność hr. Zamoyskich. Rębana 1. leśniczówka i karczma na obszarze Czepielów, pow. brodzki. 2. R. , karczma w Łukawcu, pow. brodzki. 3. R. , leśniczówka w Sewerynce, pow. złoczowski. Rębiechów al. Rembiechów, wś i fol. , pow. krotoszyński, o 3 klm. na zach. północ od Kobylina par. , poczta i st. dr. żel. Wś ma 12 dm. , 89 mk. 42 kat. , 47 prot. ; fol. 5 dm, i 52 mk. ; wchodzi w skład dóbr baszkowskich ks. Reuss. Dawniej miewał R. tych dziedziców co Baszków i Kobylin. Wspomniane w przywileju lokacyjnym Kobylina z r. 1303 Rambechowo Kod. Wielk. , 864 nie jest R. lecz pobliskim Rzemiechowem. Regestra poborowe z lat 1580 1618 nie znają R. E. Cal. Rębiechowo, niem. Ramkau, 1209 Rambecove, 1224 Rambechovo, wś włośc, pow. gdań ski górny, nad Strzelniczką, dopł. Raduni, odl. 3 mile na zach. od Gdańska, st. p. i par. kat. Żukowo. Posiada szk. kat. 3 klas. 1887 r. 2 naucz. i 183 dz. i zawiera 28 gburstw i 9 zagród, razem 540 ha 47 łąk i 410 roli. W 1869 r. 47 dm. , 436 mk. katol. ; 1885 r. zaś 55 dm, , 89 dym. , 508 mk. , 506 kat. , 2 ew. Już r. 1209 było zapisane przez Mestwina norbertankom w Żukowie ob. P. U. B. v. Perlbach, str. 13 i Utracone kościoły, kś. Fankidejskiego, str. 57. R. 1317 lokuje klasztor tę wś na nowo na prawie niem. , lokatorem był Jan Belaw al. Balicz ob. Zeitsch. d. Westp. Gesch. Ter. , VI, 70. Młyn zaś został w dzierżawę puszczony r. 1318 ob. tamże. Hirsch utrzy muje, że Ramicovo jest Rębiechowo, czemu Perlhach przeczy ob. Zeitsch. d. Westpr. Gesch. Ver. , VI, str. 133. Kś. Fr. Rębielcz, niem. Rambeltsch, wś, odl. 22 klm. na płd. od Gdańska, na gdańskich Żuławach, na lewo od kolei i szosy z Tczewa dp Gdańska, nad rz. Białą, pow. tczewski, st. p. i kol. Pszczółki, par. kat. Miłobądz. Zawiera 11 gburstw i 8 zagród, 509 ha 3 łąk, 481 roli orn. . W 1869 r. 405 mk. , 92 kat. , 310 ew. , 3 żyd. , 35 dm. ; 1885 r. zaś 38 dm. , 102 dymów, 521 mk. , 195 kat. , 320 ew. , 3 dyssyd. , 3 żydów. We wsi jest szk. ew. 3 klas. 2 naucz, i 148 dz. i ew. kośc. paraf. R. należy dziś do złączonych szpitali św. Ducha i św. Elżbiety w Gdańsku. R. 1332 kasztelan Andrzej, który tę wś był otrzymał od w. m. Karola z Trewiru, nadaje wś za zezwoleniem w. m. Wernera v. Orselen, sołtysowi Jakubowi na prawie chełm. Kiedy szpitale gdańskie ją nabyły niewiadomo. Według Praetoriusa darowała ją córka jakiegoś rycerza. W 1570 r. występuje dozór szpitali jako dzierżyciel tej wsi, on też wystawił r. 1699 tutejszy w pruski mur zbudowany kościół. Ze zabytków sztuki zasługuje na uwagę kielich pozłacany, 18 cm. wysoki, pochodzący z r. 1451, darowany przez patrona r. 1862. Jego rysunek podał budowniczy Heise Bau und Kunstdenkm. , zesz. II, str. 132 i Brandstaeter D. Landkreis Danzig, str, 195. Pierwszy pleban ewang. nastał tu r. 1619. Kś. Fr. Rębienica, niem. Rembinitza, wyb. do Tuchlina należące, pow. kartuski, st. p. Sierakowice. W 1885 r. 11 dm. , 72 mk, Rebiska, wyb. do Warzna należące, pow. kartuski, st. p. Kielno. W 1885 r. 15 dm. , 103 mk. Rębiszcze, według Kętrz. miejscowość w pow. lęborskim. Rębiszewo Mroczki, pow. makowski, ob. Mroczki 7. Ręboszewo, 1710 i 1780 Remboszewo, dok. Rambeschowo, Rambessow, Rambessovo, Ramboscovo, Rambosovo, wś pod Kartuzami, pow. kartuski, nad jez. Małe Brodno i przy szosie z Kartuz do Bytowa, par. katol. Chmielno, ew. Kartuzy odl. 1 milę, szk. kat. w miejscu 1887 r. 1 naucz. , 72 dz. . Obejmuje 15 gburs. posiadłości i 10 zagród, Wyb, Poczdam należy do R. Obszar wynosi 416 ha 292 roli orn. , 46 łąk i 42 lasu. W 1869 r. 321 mk. , 306 kat. , 15 ew, , 40 dm. ; 1885 r. zaś 336 mk. , 334 kat. , 2 ew. , 51 dm. , 67 dymów. R. było dawniej własnością norbertanek w Żukowie, nadaną w 1252 r. przez ks. Świętopełka razem z przyległemi jeziorami M. i W. Brodno ob. P. U. B. v. Perlbach, str. 122. Tutejsze wolne sołectwo posiada przywilej wystawiony w Żukowie d. 19 stycz. 1651 r. Mesznego płaciło R. 1710 r. 5 kor. żyta i tyleż owsa ob. Wizyt. Szaniawskiego, str. 21. Za Rzpltej należała do pow. mirachowskiego. W wizyt. Rybińskiego z r. 1780 czytamy, że R. liczyło wtedy 77 kat. mk. , innowierców zaś żadnych str. 210. Po pierwszym podziale Polski rząd pruski wś tę sekularyzował i wy Ręb dał ją r. 1820 ówczesnym 15 czynszownikom na własność. Kś. Fr Rębowo al. Rembowo, dok. Rambovo, wś, pow. krobski, o 8 klm. na północowschód od Krobi poczta, tyleż od Gostynia st. dr. żel. , par. Domachów, ma 35 dm. , 232 mk. 227 kat. , 5 prot. . W r. 1293 leżało R. pustkami; Dziecirad Czeczirad, dziedzic, zastawił je za 30 grzywien Janowi, bisk. poznańskiemu, i nie wykupił. Około r. 1564 wchodziło R. w skład klucza krobskiego i składało się z 12 łanów, 2 sołtysich i 2 pustych. Regestra poborowe z r. 1580 wykazują też 2 zagrodn. , 3 komorn. 2 rzemieśln. i 4 ubogich komorn. ; bisk. po znańskim płacono z łanu po 1 zł. 12 gr. i skła dano po 2 kapłony, 2 kury i 10 jaj; od 2 ła nów pustych płacono 3 talary, cieśla atoli, który uprawiał jeden z tych łanów, dawał tylko 1 talara, ponieważ pracował na folwar ku biskupim; sołtys dostarczał podwód. R. pozostawało w ręku biskupów aż do nowszych czasów; zabrane przez rząd pruski, wcielone zostało do t. zw. domeny Chumiętki. F. Cal. Rębowo, niem. Rambau, dok. Rambaw, fol. do Otomina należący, pow. tczewski; 1885 r 3 dm. i 78 mk Rębowo, niem. Rambow, dobra ryc. w pow. słupskim, w Pomeranii, st. p. i tel. Lupowo 5, 5 klm. odl. , 447 ha roli orn. i ogr. , 14 łąk, 57 pastw. , 180 lasu, 5 wody, razem 703 ha; czysty dochód z gruntu 4485 mrk. Dziedzic V. Livonius. R. 1294 nadaje Mestwin, ks. po morski, kościołowi i bisk. poznańskiemu villam Rambowo i uwalnia mieszkańców od wszelkich ciężarów ab. Kod. dypl. Wielkop. , II, str. 87. Kś. Fr. Ręczaje 1. pow. błoński, gm. Skuły, par. Leszno; ostatnie spisy urzędowe nie podają tej miejscowości. 2. R, Polskie i R. Niemieckie, dwie wsi, fol. i dobra, pow. radzymiński, gm. Ręczaje, par. Poświętne, odl. 15 w. od Radzymina. R. Polskie mają 229 mk. ; w 1827 r. 18 dm. , 159 mk. R. Niemieckie mają dom modlitwy drewniany ze szkółką, 341 mk. ; 1827 r. było 54 dm. , 535 mk. Dobra R. składały się w 1886 r. z fol. R. , rozl. mr. 2162 gr. or. i ogr. mr. 522, łąk mr. 312, past. mr. 69, lasu mr. 1197, nieuż. mr. 62; bud. mur. 1, z drzewa 41; las nieurządzony. W skład dóbr poprzednio wchodziły wsi R. Niemieckie os. 29, z gr. mr. 987; R. Polskie os. 21, z gr. mr. 665; Kolno os. 16, z gr. mr. 508; Ossów os. 20, z gr. mr. 627; Grabie os. 39, z gr. mr. 1187; Krzywice os. 12, z gr. mr. 382; Mostówka os. 12, z gr. mr. 364; Majdan os. 16, z gr. mr. 500; Banachowizna i Wilkowizna os. 8, z gr, mr. 201; Łupinowizna os. 13, z gr. mr. 324; Grabicz os. 2, z gr. mr. 62; Leśniakowizna os. 11, z gr. mr. 316; Nadbiel z Za Ręc górnem os. 19, z gr. mr. 603; Wola Ręczajska os. 23, z gr. mr. 723 Ręczajska Wola, wś i fol. , pow. radzymiński, gm. Ręczaje, par. Poświętne, odl. 12 w. od Radzymina. Fol. Ręczajska Wola, w r. 1877 oddzielony od dóbr Ręczaje, rozl. mr. 429 gr. or. i ogr. mr. 227, łąk mr. 46, past. mr. 21, lasu mr. 61, nieuż. mr. 74; bud. mur. 2, z drzewa 9; płodozmian 7polowy Ręczki, część Wiszenki Wielkiej, pow. gródecki Ręczno 1. kol. , fol. , os. prob. , pow. piotrkowski, gm. i par. Ręczno, posiada kościół par. mur. Kol. ma 41 dm. , 402 mk. , 887 mr. ziemi włośc; fol. 5 dm. , 29 mk. , 882 mr. 300 mr. roli; prob. 2 dm. , 5 mk. , 6 mr. ; karczma 1 dm. , 44 mr. W 1827 r. 59 dm. , 382 mk. Dobra R. , oddzielone od dóbr rząd. Łęczno, nadane zostały w r. 1844 na prawach majoratu gen. majorowi Buturlinowi, składały się w 1854 r. z fol. R. mr. 357, fol. Łęk Królewski mr. 231, lasy mr. 991, razem mr. 1579; prob. R. mr. 236. Wś R. os. 66, z gr. mr. 1241; Łęg Ręczyński os. 15, z gr. mr. 199; wś Elżbinów os. 7, z gr. mr. 76; wś Łęg Królewski os. 13, z gr. mr. 245. Jestto dawna osada, nadana opactwu w Witowie, zapewne przy jego fundacyi w Xl w. Kiedy i kto założył tu kościół i parafią niewiadomo. Opaci klasztoru dzielili prawo patronatu z dziedzicami Majkowic wsi parafialnej. Uposażenie plebana stanowiły rola, kawał łąki, część boru nad rzką Stobienką z pasieką, część lasu nad Pilicą, dwie sadzawki na Stobience. Prócz tego od każdego waru piwa w karczmach po dwa dzbany, a od przywożonego piwa za każdą razą napoju tego za trzy denary. Dziesięciny ze wsi i z ról folwarku klasztornego należały do klastoru, pleban dostawał tylko po pół grosza kolędy. Tradycya miejscowa głosi, że św. Stanisław, którego obraz starodawny w kościele tutejszym ma sławę cudownego, odpoczywał tu, zaskoczony chorobą, w podróży do Łowicza. Już w XIII w. na miejscu dawnego drewnianego stanął tu kościół murowany, rozprzestrzeniony podobno w XVI w. przez dodanie nawy drewnianej. Po spaleniu w 1813 r. Wojciech Kamieński, opat Witowski, wzniósł z pomocą parafian nowy kościół w 1825 r. Do 1600 r. należał do par. Ręczno kościół filialny w Skotnikach, zamieniony następnie na parafialny Łaski, L. B. , II, 196 i 197 i przyp. . R. par. , dek. piotrkowski, 3432 dusz. 2. R. , Poduchowne, kol. , ma 14 dm. , 149 mk. , 223 mr, włośc. 3. R. al. Sergiejewka, os. leś. , ma 2 dm. , 8 mk. , 34 mr. 4. R. , ob. Ignaców Szlachecki. Br. Ch. Ręczyński Łęg, kol. , pow. piotrkowski, gm. i par. Ręczno, ma 14 dm. , 98 mk. , 184 mr. włośc Rębowo Ręczno Ręczyński Ręczki Ręczajska Rędzin Rędziny Rękaw Rękawczyn Rędzin, folw. dóbr Drużykowa, w pow. włoszczowskim. Rądzina al. Rendzina, wś i fol. należące do gm. Moszczanicy, w pow. żywieckim, pomię dzy rzeczką Łękawicą a gościńcem suskoży wieckim od płn. . W 1880 r. było 34 dm. , 196 mk. Br. G. Rędzinie, grupa zabudowań w gminie Moszczanicy, pow. żywiecki, ma 5 dm. , 19 mk. Rędzinowszczyzna, wś, pow. słonimski. Była tu par. kat. dekanatu Słonimskiego, z filią w Skrundziach. Rędzińskie al. Rędzyńskie, dziś Radzińskie, wieś, pow. nowomiński. Wchodziła w skład ststwa latowickiego a później należała do dóbr Oleksianka ob. . Rędziny 1. fol. , pow. wieluński, gm. Galewice, par. Cieszęcin, odl. od Wielunia 27 w. , ma 1 dm. , 7 mk. 2. R. , fol. i wś, pow. nowo radomski, gm. i par. Żytno, odl. 14 w. od Radomska, na lewo od drogi do Żytnego. Fol. lit. A ma 7 dm. , 37 mk. R. lit. B al. Młynki, fol. i os. leś. 1 dm. , 7 mk. , 1740 mr. ziemi dwor. R. , wś, ma 15 dm. , 278 mk. , 160 mr. włośc. W 1827 r. było 10 dm. , 70 mk, W 1886 r. fol. R. lit. A, oddzielony od dóbr Żytno 1874 r. , rozl. mr. 753 gr. or. i ogr. mr. 421, łąk mr. 57, past. mr. 9, lasu mr. 236, nieuż. mr. 30; bud. mur. 8, z drzewa 13; płodozmian 6, i 10polowy, las nieurządzony. Dziesięcina ze wszystkich ról należała do pleb. w Żytnem, który pobierał też kolędę po groszu z domu a za dziesięcinę konopną po 2 gr. z łanu Łaski, L. B. , II, 510. W 1552 r. wś Rądziny, własność Życieńskiego, miała 9 osad, 1 łan Pawiński, Wlkop. , II, 277. 3. R. , wś i fol. , pow. częstochowski, gm. i par. Rędziny, odl. w. na płn. wschód od Częstochowy a 4 w. od Rudnik, st. dr. żel. warsz. wied. , posiadają kościół paraf. mur. , szkołę począt. , urząd gm. i piece wapienne. Wś ma 53 dm. , 502 mk. , 632 mr. ; kol. 8 dm. , 56 mk. , 58 mr. ; fol. 4 dm. , 26 mk, 815 mr. 306 mr. roli; os. 2 dm. , 2 mk. , 30 mr. dwor. W 1827 r. było 44 dm. , 366 mk. Iwo Odrowąż, biskup krakowski, potwierdzając w 1220 r. uposażenie klasztoru kanoników regularnych we Mstowie, wymienia w akcie między innemi i dziesięcinę ze wsi Randzyny Kod. Małop. , II, 27. Na wzgórzu panującem nad okolicą wznosi się murowany kościół p. w. św. Otylii, starożytnej budowy, podobno z 1381 r. Głowa świetej przechowuje się w kościele. W pobliżu kościoła, przy drewnianej figurze św. Otylii, wytryska źródło uważane za cudowne, jako leczące choroby oczu. Z tego powodu liczni pątnicy dążący na Jasną Górę corocznie odwiedzają to miejsce. O doznanych tu ulgach głosi marmurowa tablica, wmurowana wewnątrz świątyni. Kościół tutejszy był zape. wne pierwotnie kaplicą, należącą do parafii Mstów jeszcze przy końcu XVI w. . Według reg. pob. pow. krakowskiego z 1490 r. wś Rę dziny należała do zamku olsztyńskiego. W r. 1581 R. , w par. Mstów, własność Jana Wieliamowskiego, miały 10 1 8 łan. km. , 10 komor. bez bydła Pawiński, Małop. , 77, 436. 4. R. Górnicze, Górne, Dolne i Poduchowne, wsie, kol. folw. i pustkowie, pow. częstochowski, gm. i par. Rędziny. R. Dolne, kol. , ma 7 dm. , 70 mk. , 83 mr. włośc. R. Górne, kol. , 24 dm. , 185 mk. , 205 mr. włośc; os. prob. 1 dm. , 4 mk. , 6 mr. R. Poduchowne, wś, 5 dm. , 25 mk. , 94 mr. włośc. R. Kończywie, os. , 4 dm. , 92 mr. dwor. R. par. , dek. częstochowski, 2235 dusz. R. gmina, pow. częstochowski, należy do sądu gm. okr. IV, ma 5465 mk. 2675 m. , 2790 k. , w tem 5487 kat. i 150 żyd. 1880 r. . 5. R. , w XVI w. Randzyny, wś, pow. włoszczowski, gm. Moskarzów, par. Dzierzgów. Na począt ku XVI w. dziesięcina z ról dworskich szła dla plebana w Chrząsiowie, miała wartości około seksageny Łaski, L. B. , I, 561. 6. R. , fol. , pow. miechowski, gm. i par. Książ Wiel ki. 7. R. , fol. , pow. miechowski, gm. i par. Racławice. Wchodzi w skład dóbr Kalina Wielka. 8. R. , pow. miechowski, gm. Niedź wiedź, par. Goszcza. Br. Ch. Rędziny 1. grupa zabudowań rota w gm. Podole, pow. mielecki, w połud. części obsza ru gminy, nad granicą Korzeniowa. 2. R. , karczma na obszarze dworskim Tłuczania Gór nego, pow. wadowicki. Br. G. Rędziny, fol. , pow. lubliniecki, ob. Dobrydzień. Rąkaw 1. Biały, wś, pow. lityński, ob. BiałyRękaw, 2. R. Smotrycki, rzeczka, pow. kamieniecki, ob. Jaromirka. Rąkaw, las w pow. gorlickim, ob. Łysa Góra 16. t. V, 855. Rękaw, wólka, w obr. Wólki Sokołowskiej, pow. kolbuszowski, w płn. zach. części obszaru. W 1880 r. 31 dm. , 168 mk. Br. G. Rękawczyn, wś i fol. , pow. sierpecki, gm. Lisewo, par. Gozdowo, odl. o 14 w. od Sierpca, ma 14 dm. , 158 mk W 1875 r. fol. R. rozl. mr. 658 gr. or. i ogr. mr. 364, łąk mr. 55, past. mr. 66, lasu mr. 155, nieuż. mr. 18; bud. z drzewa 18, las nieurządzony, pokłady torfu. Wś R. os. 13, z gr. mr. 21. Rękawczyn, wś, pow. mogilnicki, o 10 klm. na wsch. płd. od Trzemeszna st. dr. żel. , na połud. kończynie jez. Kamienieckiego, nad strugą, którą odpływa jezioro Niedzięgiel; par. Kamieniec, poczta w Słowikowie; 5 dm. , 87 mk. 46 kat. , 41 prot. ; z większych posiadłości jedna ma 114 ha, druga 106 ha. Dziedzicami R. byli w r. 1392 Maciej, Jan i Piotr, którzy prawowali się niepomyślnie z klaszto Rędzin Rędzinie Rędzinowszczyzna Rędzińskie Rększowice Rękawiec Rękawczynek Rękawek Rękawica rem trzemeszyńskim o rybołówstwo na jezio rze Kamienieckiem. W r. 1570 składał się R. z 3 części, z których jedna należała do Jaku ba Rękawieckiego, druga do Obornickich, a trzecia do Baltazara Turzyńskiego. Około 1618 r. był dziedzicem Stanisław Kunowski, w końcu zeszłego wieku Gabryel Gzowski, a w nowszych czasach Malczewski, właściciel dóbr myślątkowskich. W R. stał niegdyś ko ściół paraf. p. w. św. Wawrzyńca, sięgający pierwszych lat XV w. Przy schyłku XVI w. gdy Kunowscy, dziedzice miejscowi, przyjęli protestantyzm, a jakiś Czarliński zagarnął grunta plebańskie, opuścił pleban parafią i kościół, który stał pustkami, dopóki w pier wszej połowie XVII w. nie zapadł się ze sta rości Łaski, Lib. Ben. , I, 197, przyp. . Para fia istniała jeszcze w r. 1618, później wcielo no ją do Kamieńca. W skład jej wchodziły Gałczyn, Gałczynek, Rękawczyn, Rękawczynek, Skubarczewo i Słowikowo. Regestra po borowe z r. 1579 A. Pawiński, I, 155 wy kazują mylnie Gałczyn, Skubarczewo i Sło wikowe w par. Rogowo. Pleban miejscowy miał 2 łany roli z przyległemi łąkami, a na Gałczynie dwa wolne jazy; meszne i dziesię cinę snopową pobierał z wsi parafialnych i z Markowic par. Ludzisko. E. Cal. Rękawczynek, wś, pow. mogilnicki, o 8 Hm. na płd. od Gębic, nad strugą, która spły wa do Kwieciszewki; par. Kamieniec dawniej Rękawczyn, poczta w Orchowie, st. dr. żel. w Trzemesznie o 13 klm. Graniczy z Rękawczynem, ma 12 dm. , 105 mk. 16 kat. , 89 prot. ; większa własność ma 92 ha. R. istniał już przed r. 1523 i składał się z łanów kmie cych i dziedzicznych; w r. 1618 należał do Wojciecha Drachewskiego, przy schyłku ze szłego wieku do Gabryela Gzowskiego, na stępnie do Ignacego Kossowskiego, a w no wszych czasach do Malczewskiego, dziedzica dóbr myślątkowskich. E. Cal. Rękawek, grupa zabudowań w półn. części Bud, pow. rzeszowski. Br. G. Rękawica, skała w dolinie Prądnika, ob. Ojców t. VII, 416. Rękawiec al. Rękowice, w XVI w. Rankaczyecz, wś, kol. i fol. , pow. rawski, gm. i par. Budziszewice, odl. 21 w. od Rawy; wś ma 17 dm. , 247 mk. , 264 mr. włośc; koi. 6 dm. , 24 mk, 167 mr. ; fol. 7 dm. , 3 mk. , 540 mr. dwor. W 1827 r. było 14 dm. , 107 mk. Według danych nieurzędowych fol. R. w 1873 r. rozl. mr. 405 gr. or. i ogr. mr. 397, wody mr. 1, nieuż. mr. 7; bud. murow. 2, z drzewa 13. W skład dóbr poprzednio wchodziły wś R. os. 18, z gr. mr. 267; wś Agnopol os. 15, z gr. mr. 140; wś Walentynów os. 26, z gr. mr. 249; wś Nepomucenów os. 15, z gr. mr. 133. W XVI w. Rankaczyecz, w par. Budziszewice, daje z łanow folwarcznych dziesięci nę pleban. w Budziszewicach a z łanów kmie cych na stół arcybiskupi a plebanowi tylko kolędę Łaski, L. B. , II, 323. Br. Ch. Rąkawka, mylnie Rejkawka al. Teluszowa, wólka w obrębie Korzenny, pow. grybowski, obejmuje 16 dm. , 119 mk. Br. G. Rekawki, wś i kol. , pow. gostyński, gm. Słubice, par. Zyck ew. Iłów, ma 119 mk. , 224 mr. włośc. W 1827 r. 9 dm. , 94 mk. Rękociowszczyzna, ob, Rakuciowszczyzna, Rękoraj, kol. i fol. , pow. piotrkowski, gm. Podolin, par. Srocko, odl. 8 w. od Piotrkowa; kol. ma 46 dm. , 373 mk. ; fol. 5 dm. , 56 mk. W 1827 r. było 35 dm. , 253 mk. Dobra R. w r. 1880 uległy rozdziałowi. Po oddzieleniu z nich fol. Moszczenica składają się z fol. Rękoraj, rozl. mr. 2661 gr. or. i ogr. mr. 630, łąk mr. 129, past. mr. 4, lasu mr. 1833, nieuż. mr. 65; bud. mur. 2, z drzewa 22; płodozmian 11polowy, las nieurządzony; młyn wodny, pokłady torfu. W skład dóbr wchodziły po przednio wsi Rękoraj os. 44, z gr. mr. 662; Sierosław os. 85, z gr. mr, 813; Baby os. 23, z gr. mr. 420; Moszczenica os. 27, z gr. mr. 488; Wola Moszczenicka os. 39, z gr. mr. 90; Kossowo os. 25, z gr. mr. 362; Białkowice os. 22, z gr. mr. 321; Imielnia os. 14, z gr. mr. 24; Srocko os. 8, z gr. mr. 125. W XVI w. łany kmiece dają dziesięcinę scholastykowi łęczyckiemu a folwarczne pleban. w Srocku Seroczkye; Łaski, L. B. , II, 172. W 1552 r. wś Rękoraj miała w części Jana Sośnickiego 21 os. , 10 1 2 łan. , Piotr Dunin 4 os. , Jan Rogoziński 2 os. , Stan. Pokrzywnicki 5 os. Pawiński, Wielkop. , II, 263. Br. Ch. Rękowice, wś nad rz. Wisłą, pow. kozienicki, gm. Rozniszew, par. Mniszew, odl. od Kozienic 34 w. , ma 18 dm. , 139 mk, 457 mr. dwor. , 127 mr. włośc. W 1827 r. było 10 dm. , 111 mk. W 1382 r. Janusz, ks. mazowiecki, nadaje R. prawo niemieckie razem z wsiami Podole, Mniszewo, Słubice. Dziedzicem R. jest Czibor Kod. Maz. , 98. Bolesław, ks. mazowiecki, w akcie wydanym 1297 r. wymienia między posiadłościami bisk. poznańskich wieś Rękowice ob. t. VIII, 940. Rękownica, ob. Rekownica. Rękowo, niem. Adlig Renkau, dobra szlach. na wielkich Żuławach malborskich, pow. malborski, na prawym brzegu Wisły, 1 1 3mili na zach. od Malborka, zawierają 94 ha 90 roli or. , każdy ha roli przynosi 28, 77 mrk czystego dochodu. Par. kat. Mątwy, st. p. Tczew. W 1869 r. 59 mk 34 kat. 9 ew. ; 1885 r. 3 dm. , 55 mk. , 45 kat. 10 ew. Rększowice, wś i fol. , pow. częstochowski, gm. Rększowice, par. Konopiska, odl. 14 w na płd. od Częstochowy, w pobliżu granicy od Szląska pruskiego. Wś ma 45 dm. , 300 mk. , Rękoraj Rękawczynek Rękowice Rękownica Rgielsko Rgilówka Rgilewo Rgilew Rękusy Rękusy Ręszczyzna Ręszew Rętfiny Rętki Rętno Rętwiny 709 mr. ; fol. 1 dm. , 11 mk. , 215 mr. dwors. ; karcz. 1 dm. , 1 1 2 mr. W XVI w. istniała tu kuźnica a wś należała do ststwa olsztyńskiego. R. gmina należy do sądu gm. okr. V, ma 2736 mk. 1308 męż. , 1428 kob. . Rękusy, wś na pol. prus. Mazurach, pow. łecki, 5 klm. na płn. zach. od Ełku st. p. i tel. , Wś zdawna i dotąd polska. Rudolf von Diepoltskirchen, komtur ryński, nadaje 1494 r. Maciejowi Rękusowi Renkus, Rankus na prawie magdeburskiem 7 1 2 włók między Bartoszami, Czarnym Mikołajem, Kowalem z Szarku i Zceysen. Por. Kulisze Ad. N. Ręszczyzna, dobra, pow. białostocki, w 1 okr. pol. , gm. Gródek, o 25 w. od Białegostoku. Ręszew, kol. i fol, pow. sieradzki, gm. Majaczewicze, par. Burzenin ewang. Wieluń, odl. 16 w. od Sieradza. Ma 13 dm. , 135 mk. , 67 kat. , 63 ew. , 5 izr. Rozl. 1562 mr. , z tego 115 mr. roli or. , 35 mr. łąk. Fol. 5 dm. , 22 mk. Las należy do dóbr Strzałki. Przed r. 1830 była cała przestrzeń pokryta lasem i należała do dóbr Lipno. Por. Kamilów i Maryanów 20. . Rętfiny w XVI w. Rentphiny, wś i fol. , pow. rypiński, gm. Płonne, par. Radomin, odl. 16 w. od Rypina, mają 9 dm. , 192 mk. , 1033 mr. użyt. i 27 mr. nieużyt. W 1885 r. fol. R. rozl. mr. 1023 gr. or. i ogr. mr. 775, łąk mr. 16, lasu mr. 190, nieuż. mr. 42; bud. mur. 11, z drzewa 9; płodozmian 12polowy, las nieurządzony. Wś R. os. 18, z gr. mr. 23. Dawna posiadłość Cissowskich. W 1789 r. R. należały do Radomina i płaciły czynszu 1820 złp. Według reg. pobor. pow. rypińskiego z r. 1564 we wsi R. , w parafii Płonne, Piotr Rentfiński miał 1 łan; Grzegorz Rentfiński 2 łany, 1 zagr. ; Krzysztof Rentfiński 1 łan, 1 zagr. ; Stanisław Sosz 1 poddany na łanie, 2 zagr. ; Jakub Rentfiński 1 2 łanu, 5 poddanych; Mikołaj Narzymski 1 łan, 3 zagr. ; Michał i Jakub Wiewiór, poddani Walentego Czerskiego, mieli 1 łan. Płacono poboru 5 fl. . 18 gr. Parafia Płonne płaciła pob. 52 fl. 8 gr. 2 sol. Pawiński, Wielkop. , I, 297. Rętki 1. pow. sokołowski, ob. Dmochy R. 2. R. al. Rętkie, pow, siedlecki, ob. Ługi R. Według reg. pob. pow. łukowskiego z r. 1580 we wsi R. Ługi, par. Zbuczyn, Maciej Lugowski płacił od 2 włók z połowicy wsi fl. 1; Maciej Lawczik z drugiej połowicy wsi, od 2 włók, które sami orzą, fl. 1, summa fl. 2 Pawiński, Małop. , str. 415. Rętno, niem. Rettno, os. , pow. brodnicki, par. Pokrzydowo. W najnowszych spisach niewymieniona. W 1848 r. było tu 6 mk. katol. Rętwiny, ob. Rętfiny. Rgielsko, jezioro w pow. wągrowieckim, na południe od Łekna i na wsch. płn. od Wągrowca, 4 klm. długie, około 1 klm. szerokie, rozciąga się w wschod, części na 2 klm. , two rząc kąt prosty w pobliżu Bracholina. Płd. wschodnią kończyną przyjmuje odpływ jezio ra Redgoszcz, a półn. wybrzeżem odpływ je ziora Łekno. Na połud. wybrzeżu odpływa w samem Rgielsku do Wełny dopł. Warty, strugą, która uchodzi pod Wągrowcem. Wy brzeża są z małemi wyjątkami niskie; osiadły na nich Tarnowa, Bracholin, Rgielsko i Ka liska. E. Cal. Rgielsko, dokum. Erglzko 1153, Regliz 1218, Ergilzsko 1222, Rigielsko 1392, Rglzko, Rgyelszko, Rzgielsk, wś, okr. wiejski, domin. i okr. domin. , pow. wągrowiecki, o 4 klm. na wsch. płn. od Wągrowca, na wybrze żu jeziora t. n. ; par. Tarnowa, poczta w Wą growcu, st. dr. żel. w Janówcu i Domasławku o 17 klm. W roku 1153 Zbilut zakładając w Łeknie klasztor cystersów, nadał im R. z jeziorem i inne włości; r. 1218 papież Honoryusz III, przyjmując klasztor ten pod opiekę, wymienia w akcie R. między posiadłościami klasztornemi. W 1222 r. arcyb. gnieźnieński Wincenty potwierdza dziesięciny, dawane klasztorowi z tych posiadłości. W 1578 r. składało się R. z 12 śladów i 4 zagrod. ; około 1618 r. było 10 łanów osiadłych, jeden sołtyski i 2 zagrod. Osada ta była własnością klasztoru łekneńskiego wągrowieckiego aż do kasacyi. Wieś przechowała swą nazwę pierwotną, lecz folwark miejscowy przezwano Seehausen. Wś ma 35 dm. i 245 mk. ; w skład okr. wiejskiego wchodzi młyn Straszewski 40 mk. w 2 dm. ; cały okrąg ma 37 dm. , 285 mk. 269 kat. , 16 prot. . Domin. Seehausen liczy 75 mk. w 5 dm. ; obszaru ma 757, 68 ha, czyli 303, 90 roli, 70, 28 łąk, 51, 24 past. , 3, 61 lasu, 7, 93 nieuż. i 320, 72 wody; czysty doch. grunt. 3578 mrk; chów bydła i maślarnia; właścicielem jest rząd pruski. W skład okr. domin. wchodzi fol. Karolinów z 43 mk. w 2 dm. ; cały okrąg ma 7 dm. i 118 mk. 38 kat. , 80 protest. . E. Cal Rgilew Korzecznik, w XVI w. Rgylowo, os. młyn. nad rz. Rgilewką, pow. kolski, gm. Kłodawa, par. Bierzwienna Długa, odl. od Koła w. 19; ma 2 dm. 21 mk. Wspomina tę osadę Lib. Ben. Łaskiego II, 453 w opisie par. Kłodawa. Istniał także folw. i wś t. n. , niewykazany w ostatnich spisach urzędowych. Miał on 24 włók ziemi pszennej 2 wł. łąk. W 1827 r. było tu 14 dm. , 118 mk. Według reg. pob. pow. łęczyckiego z r. 1576 wś Rgielewo, w par. Kłodawa, własność Mateusza Rgielewskiego, miała 10 łan. , 2 zagr. , 9 osad Pawiński, Wielkp. , II, 78. Rgilewo, ob. Gilawa, Rgilówka al. Rgilewka al. Klodawica, rzeczka, powstaje w zachodniej części pow. łę Ribbertow Ribbiunen czyckiego, z błot gminy Mazew, pod wsią So bótka, na linii wododziału Warty i Wisły. Podczas gdy przeważna część obszaru pow. łęczyckiego i kutnowskiego należy do dorzecza Wisły za pośrednictwem Bzury tudzież Ochni i Przepowy; dopływów Bzury, to z małej części zachodniej pow. kutnowskiego R. upro wadza wody do Warty. Z obszaru gm. Mazew przechodzi ona do gm. Rdutow pow. ku tnowski, płynie przez wsi Radzyń, Rycerzew i Rdutów, przechodzi na obszar pow. kolskie go, przechodzi przez wsi Pomorzany, os. Kłodawę, Barłogi, Krzykosy, Grzegorzewice i w gm. Czołowo, pod wsią Powiercie, wpada do Warty powyżej Koła. Długość biegu 5 mil. Przyjmuje w pow. kutnowskim pod Rdutowem z praw. brzegu strugę od Kalenia a w pow. kolskim pod wsią Barłogi rzkę Kąpiel z praw. brzegu. Br. Ch. Rhaczew, pow. skwirski, ob. Rahaczew i Rohaczew, Rheda niem. , ob. Reda. Rheden, ob. Radzyn. Rhein, ob. Ryn. Rheinfeld niem. , ob. Przyjaźń Rheinmuehl, dobra, pow. reszelski, st. p. Bischdorf. Rheinsdorfshof, dobra, pow. reszelski, 1 klm. od Reszla st. p. , tel. i kol. żel. . Rheinsfelde al. Stadienhof, wybud. na polprus. Mazurach, pow. lecki, st. p. i tel. Ryn. Rheinsguth, ob. Ryńskie, Rheinshof, dobra na pol. prus. Mazurach, pow. lecki, st. p. Ryn. Rhyn, ob. Rojewo, pow. międzychodzki. Ri. .. , ob. Ry. .. . i Rz. .. Riabce, ob. Rabce. Riabcowo, wś nad Dnieprem, pow. bielski gub. smoleńskiej, przy drodze z Iwaszkowa do Syczewki, o 22 w. od Iwaszkowa, most na Dnieprze; st. dr. żel. orłowskowitebskiej, pomiędzy st. Tyczynino o 9 w. a Peresna o 15 w. , o 157 w. od Witebska, 30 w. od Smoleńska, a 331 w. od Orła. Riabinówka, ob. Rabinówka. Riabki, ob. Rabki. Riabowo, wś, pow. suraski, w 2 okr. pok. do spraw włośc, gm. janowicka, w 1863 r. 127 dusz rewiz. Riapedi, węg. Repede, wś, hr. beregskie Węgry, nad rz. Latorczą, ma kościół paraf. gr. katol. , 492 mk. Riasna, ob. Raśna. Riazań, ob. Razań. Riażsk, ob. Rażsk. Ribbecardt niem. , dobra ryc. w Pomeranii, pow. Greifenberg, st. p. tamże. Ribben 1. ob. Rybno. 2. R. , ob. Lepalothen. Ribbenischken al. Ribeniszken, wś na prus. Litwie, pow. gołdapski, st. p. Zitkiemy. Ribbenkrug, wyb. do Maćkow należące, pow. gdański górny; 1885 r. 1 dm. , 8 mk. Ribbertow, dobra ryc. w Pomeranii, pow. kamieński, st. p. Wielun Wollin. Ribbiunen, wś, pow. gąbiński, st. Walterkehmen. Ribenz niem. , ob. Rybieniec. Ribienke niem. , ob. Rybinko. Ribizanty al. Rebizanty, poszczególne domy koło Huty Rożanieckiej, na obsz. dwor. Rudy Rożanieckiej, w pow. cieszanowskim. Ribnik, węg. UjVasar, wś w hr. goemoerskiem, ma kościół par. ewang. , 281 mk. Ribnosee niem. , ob. Rybno. Richardshoehe, posiadłość w pow. czarnkowskim, tuż pod Trzcianką, ku południowi; okrąg wiejski, poczta i st. dr. żel. w Trzciance, 1 dm. i li mk. Richau 1. folw. i karczma, pow. welawski, st. p. i tel. Alembork. 2. R. , wś i fol. , tamże, st. p. i tel. Welawa. 3. R. Klein, os. , tamże. Richenwalde niem. , ob. Rychwałd. Richnau niem. , ob. Rychnowy i Rychnowo. Richnó węg. , ob. Rychnawa Richtenberg, miasto w Pomeranii, pow. Franzburg, o 21 klm. na płd. zach. od Stralsundu. Gleba piaszczysta, w okolicy torfowe łąki i dobre role orne. Między R. a Franzburgiem leży jeziorko, wydające szkodliwe wyziewy. Równie szkodliwe są wyziewy łąk torfowych, dla tego przy epidemicznych chorobach stan zdrowia tu gorszy, jak gdzieindziej. W 1885 r. było 1970 mk. ewang. , trudniących się rolnictwem, handlem zbożowym, drzewa i bydła. W mieście są dwa wielkie browary, trzy gorzelnie, młyn parowy. Gorzelnie wyrabiają też drożdże na większą skalę. Jest w R. zakład dla preparandów, agentura pocztowa. Richterhof, posiadłość, w pow. krotoszyńskim, o 9 klm. na wschódpółnoc od Krotoszyna poczta, st. dr. żel. ; par. Kobierno, okr. wiejski Jasnopole Hellefeld, 1 dm. i 7 mk. Richterhof niem. , folw. do Mierzynka należący, pow. lubawski; 1885 r. 1 dm; , 3 mk. Richtersdorf, wś, pow. toszeckogliwicki, par. Gliwice, Graniczy od północy z Gliwicami. W 1861 r. było 284 dm. , 1279 mk. 1 ew. , 2 żyd. , 1306 mr. obszaru 900 mr. rcli. Szkoła katol. od 1103 r. ; cegielnie podmiejskie. Richthof niem. , ob. Rychtowo. Richthof, fol. , pow. rybacki, st. pocz. Powayen. Riehwald węg. , ob. Rychwałd. Riczka 1. al. Rzeczka al. Korczynka, potok, powstaje z kilku strug spływających z płn. wsch. stoku ramienia górskiego Paraszki, z lasu Litwiszcza. Płynie pod nazwą Wielkiej Riczki w kierun. płn. wsch. , przyj Ribienke Ribenz Ribizanty Rhaczew Ribnik Rhaczew Rheda Rheinfeld Rheinmuehl Rheinsdorfshof Rheinsfelde Rheinsguth Rheinshof Rhyn Riabce Riabcowo Riabinówka Riabki Riabowo Riapedi Riasna Riazań Ribnosee Riażsk Ribbecardt Ribben Ribbenischken Ribbenkrug mując od praw. brzegu kilka dopływów, z tych najważniejszy Riczka Mała. Wypływa on z lasu Litwiszcza, płynie wzdłuż płd. wsch. granicy gm. Korczyna na płn. wsch. a potem na północ. W całym biegu płynie lasem wśród gęstych zarośli. Ujście R. M. wznies. 423 mt. npm. Dwa klm. na płd. zach. od tego ujścia koryto rzeki wznosi się nagle do 6 mt. i tworzy wodospad zwany Hurkało, spadający z prostopadłej ściany z wysokości 7 mt. , wznies. 549 mt. npm. Powyżej Hurkała jest kilka pomniejszych wodospadów. Od ujścia R. M. przepływa główny potok wś Korczyn, dzieląc ją na Korczyn Rustykalny i Szlachecki. Między R. Małą a Wielką leży lesiste wzgórze Kiczera, ze szczytem 945 mt. npm. Uchodzi do Stryja z praw. brzegu. Długość głównego ramienia, t. j. Wielkiej R. , wynosi 9 klm. , a Małej R. 7 klm. 2. R. al. Rzeczka, potok, powstaje w obr. gm. Rzeczki, w pow. kossowskim, w płd. zach. części tej gminy, z pod Czarnego Gronia 1374 mt. , szczytu w pasmie karpackim, Ihrec zwanym, ze źródeł leśnych. Płynie na płn. przez obszar gm. Rzeczki, zabierając liczne strugi, między nimi największy Szendriuk i Kamieniec, opływając od zach. znaczny dział górski Bukowiec 1061 mt. , następnie zwraca się na wschód, płynąc doliną górską, nad którą od płn. rozpostarł się dział górski, Bruśny zwany, dochodzący do 966 mt. npm. ; wreszcie zwróciwszy się na płn. wschód w obrębie gm. Sokołówki, u płn. stóp góry Woronicza 749 mt. a płd. stóp góry Starej Goi 880 mt. , wpada do Rybnicy z lew. brzegu. Długość biegu 15 klm. Źródła leżą na wys. 1100 mt. , ujście zaś 450 mt. npm. 3. R. al. Rzeczka, potok, powstający w gm. Brykuła Nowa, pow. trembowelski. Płynie na płn. wschód, przepływa wś Darachów, poniżej której łączy się od lew. brzegu z potokiem napływającym od Tiutkowa i tworzy Darachowski potok, prawy dopływ Seretu. Długość biegu 7 klm. 4 R. Diduszkowa, nazwa pot. Czarnej rzeki, dopł. Czeremoszu Czarnego ob. I, 739. 5. R. al. Rzeczka, nazwa ludowa pot. Babicy, dopływu Czarnego pot. ob. . 6. R. , pot. , ob. Bahnykowaty, 7. R. , pot. , ob. Rudka Gniła, 8. R. al. Rzeczka, potok, w obr. gm. Wesela, hr. orawskie, pow. namiesłowski. Wypływa ze źródeł leśnych, z pod Wahanowa wierchu 922 mt. , płynie na płd. , potem na płd. zach. i wpada u stóp góry Palenicy 860 mt. z lew. brzegu do Wesełówki, dopł. Orawy Białej. Długość biegu 5 klm. Od wschodu wznoszą się szczyty Kunów wierch 743 mt. , Pelkówka 92i mt. i Ślepczanka 925 mt. ; od zach. zaś Radykalnów 934 mt. , Redykanowo 926 mt. i Palenica 860 mt. . Br G. Riczka 1. al. Rzeczka, domy w Turzem, pow. staromiejski. 2. R. , ob. Rzeczka i Riczki. Riczki l. al. Riczka, część Zielonej, w pow, nadworniańskim. 2. R. , ob. Rzeczki Ridbach, wś na niem. Warmii, pow. reszelski, st. pocz. i tel. Biskupiec. Riddelsdorf łotew. Riddelzeem, dobra pryw. w Kurlandyi, w okr. tukumskim, pow, talseński, par. kandawska. Ridszen al. Peter Minuthen, wś, pow. szyłokarczemski, st. p. Jugnaten. Rieben niem. , ob. Rybno. Riebenfelde, majętność prywatna w Pomeranii, pow. pierzycki, st. p. Pierzyce. Riebenhof niem. , ob. Rzepiska. Riebenkrug niem. , ob. Rybińska Karczma. Riebesthal, podleśnictwo, ob. Golub t. II, 660. Riebitz, dwoje dóbr ryc. w Pomeranii, pow. kamieński, st. p. Gr. Justin. Riebna niem. Riebnig, wś i dobra nad 0drą, pow. brzeski na Szląsku, par. ew, Stobrów Stoberau, kat. Karlowice. W 1842 r. 43 dm. , 379 mk. 57 katol. Szkoła ewang. Hodowla owiec. Rieck, rzeczka, dopływ Baltyku w Pomeranii, uchodzi na lewo od ujścia Odry. Riedelsberg 1. wś kościelna na pruskiej Litwie, pow. gąbiński, posiada kościół paraf. katolicki, należący do dyecezyi warmińskiej. Około 1880 r. było 383 komunikujących. Ludność wsi litewska. 2. R. al. Riedelsruh, os. , pow, ragnecki, st. Wischwill. Riedki, wś, pow. orszański, gm. Nowy Tuchyń, ma 24 dm. i 165 mk. , z których 1 zajmuje się kołodziejstwem. Riedseif niem. , potok, wytryska w Be skidzie spiskim, w obrębie gm. Kryżowej węg. Keresztfalu, niem. Kreuz, w hr. spiskim, pow. popradzkim, z pod góry Donnerkaul 828 mt. ; płynie na płn. zach. doliną górską, na płd. zach. od wsi Krzyżowej wpada do Popradu z praw. brzegu naprzeciwko Białej Spiskiej Béla. Br. G. Riege niem. , ob. Leżenica, Riegel niem. , szczyt w grzbiecie Grani Pośredniej Mittelgrat, w Tatrach spiskich. Nazwa podana na mapie Tatr Korzistki i ma pie okolicy Łomnicy Pauliny ego. Wznosi się on na płd. wsch. od turni Pośredniej Grani 2440 mt. , w tym miejscu, gdzie na fotodruk. mapie Tatr 1 25, 000 mamy szczyt Kirchenturmspitze. Ob. Rygle Kolbachu. Br. G. Riegel 1. wś i fol. nad rzką Leisebach dopł. Odry, pow. strzygłowski, par. ewang. Koiskau. W 1842 r. 16 dm. , dwór, fol. , 106 mk. 2 kat. , młyn wodny. Ruiny starej wieży sklepionej o 3 łokciowych murach. 2. R. , ob. Roholń. Riegenberg al. Lange Riegenberg, pol. Długa Riczki Riegenberg Riege Riedki Rieck Riebna Riebitz Riebesthal Riebenkrug Riebenhof Riebenfelde Rieben Ridszen Riddelsdorf Ridbach Riczki Riczka Riegersdorf Riesenburg Riesenburg Rieselei Rienow Rienau Riemswalde Riemesvorwerk Riemerstbeide Riemberg Rielischken Riekotka Riekenhof Rieglitz Riegersdorf Góra, wzgórze, w pow. obornickim, na zachód od Ryczywoła i Połajewa, pod Krosinkiem Mapa sztab. . Riegersdorf niem. , ob. Rudzice. Riegersdorf 1. 1464 Rudigersdorf, 1534 Ruegerstorf, wś i dobra, pow. prądnicki. Składa się z dwóch oddzielnych wsi. R. Graeflich posiada kościół par. katol. od 1803 r. i dwie szkoły katol. i ewang. W 1861 r. było 165 dm. i 1181 mk. 301 ewang. , tudzież 3655 mr. 3254 mr. roli. R. Antheil, wś i dobra ryc. , 1861 r. było 70 dm. , 487 mk. 91 ew. . Dobra należały do 1820 r. do miasta Prądnika, mają 532 mr. 435 mr. roli, wś ma 566 mr. R. par. , dek. prądnickiego, miała 1869 r. 2796 katol. , 1760 ewang. 2. R. , pow. ząbkowicki, ob. Potworów. Rieglitz, niem. , ob. Regulice. Riekenhof niem. , wyb. do wsi Schaeferei należące, pow. kwidzyński; 1885 r. 1 dm. , 9 mk. Riekenhof, pow. elbląski, ob. Moeskenherg, Riekotka, wś, pow. czauski, gm. Horodeck, ma 49 dm. i 255 mk. , z których 7 zajmuje się wyrobem naczyń drewnianych, 3 wyrobów z łyka i kory, 2 tokarstwem, 22 furmaństwem. Rielischken al. Peter Turnen, wś, pow. szyłokarczemski, st. p. Schakuhnen. Riemberg 1. wś i dobra nad rz. Katzbach, pow. złotoryjskohajnowski, par. ew. Roechlitz. W 1842 r. 50 dm. , dwór, folw. , 365 mk. 43 kat. , 2 młyny, fabryka mąki z kości. 2. R. , fol. do Drożek, pow. namysłowski. 3. R. , 1343 Rimbergk, 1361 Rymberg, wś i fol. , pow. wołowski. Posiada kościół par. ewang. W 1842 r. 113 dm. , dwór i fol. , 673 mk. 27 katol. , szkoła ewang. , dwa młyny, cegielnia, gorzelnia. Kościół par. istniał już 1353 r. W 1575 zajęty przez protest. i przebudowany; od 1654 do 1708 r. w ręku katolików. Wieś własnością Wrocławia od 1550 r. Do R. należały wś i fol. Jaeckel, 1301 Jeykindorf, 1345 Jegkowicz, mające 20 dm. , fol. , 125 mk. 12 kat. i osady Hauffen, Voigtswalde 5 dm. , 60 mk. , Warteberg. Riemendorf, 1397 Rymendorff, wś, pow. lwowski na Szląsku, par. Wuenschendorf W 1842 r. 46 dm. 194 mk. 5 kat. , szkoła ewang. , piec wapienny. Do R. należy Neumuehl, os. nad rz. Bober. Riemer Berg. góra, 706 mt. wznies. , na obszarze wsi Oberszar, w pow. karniowskim. Riemerstbeide, 1338 Renarsheide, 1373 Reynmartsheide, wś, pow. nissański, posiada kościół par. katolicki, patron. królewskiego odbudowany po 1791 r. , szkołę katol. W 1861 r. było 112 dm. , 749 mk 2 ew. , 3828 mr. Należała do dóbr biskupich. W 1588 r. według regestrów biskupich było 36 włók, z tych Słownik Geograficzny T. IX. Zeszyt 105. 2 kościelne, 9 sołtysich. Parafia P. obejmowała w 1861 r. 2119 dusz. Riemesvorwerk, fol. , pow. jeleniogórski, odl. 1 4 mili od. mta powiat. Riemswalde, os. , pow. świętosiekierski, st. p. Kobbelbude. Rienau 1. os. leśn. , pow. królewiecki, st. p. LiskaSchaaken. 2. R. , dobra ryc. , tamże, 7 klm. od st. p. i tel. Wulfshoefen. Obszaru 1368 1 2 ha. Cegielnia. Rienow, dobra ryc. w Pomeranii, pow. Regenwalde; st. p. tamże. Ries, os. , pow. czamkowski, z pocztą w Jędrzejowie Putzig; nie jest wykazaną w Spisie gmin i okręgów. Riesdorf niem. , ob. Ruszkinowce. Rieselei, wyb. do Klaudynowa należące, pow. wałecki; 1885 r. 1 dm. , U mk. Rieselfeld, wś, pow. gdański nizinny, st. p. Gdańsk, 4 klm. odl. , par. kat. kaplica krélewaka w Gdańsku, ma 1007 ha 626 lasu; razem z os. leś. Lipą liczyła 1885 r. 4 dm. , 7 dym. , 33 mk. , 4 kat. , 29 ew. Riesenberg al. Hueningberg łotew. Milsukalns, wzgórze w Kurlandyi, w par. tukumskiej, wznies. 390 st. reńskich; ob. Huening, Riesenburg niem. , pow. szubiński, ob. Oleszno, Riesenburg niem. , ob. Prabuty. Riesenkirch, dok. 1376 Resinkirch, wś w Pomezanii, pow. suski, st. p. i par. katol. Prabuty, kościół ewang. w miejscu. Posiada 2 klas. szkołę ewang. 2 naucz. i 146 dz. . Obszar wynosi 1828 ha 250 łąk i 1426 roli. W 1868 r. było 231 bud. , 114 dm. , 926 mk. , 918 ew. , 8 kat. ; zaś 1885 r. 120 dm. , 150 dym. i 815 mk 798 ew. , 12 kat. , 5 dyssyd. . R. leży nad połudn. brzegiem jez. Dzierzgoń. Kościół istniał tu już w XIII w. ob. Zeitschr. fuer d. Gesch. Ermlands, V, str. 541. Dusburg donosi, że dawniej stał tu stary gród pruski, który r. 1236 zburzyli Krzyżacy pod wodzą Henryka z Misnii III, c. 9 i 14. R. 1376 odnawia bisk. pomezański Mikołaj dla wsi tutejszej przywilej na 166 włók na prawie chełmińskim. Proboszcz dostaje 6 włók, sołtys Dyteryk 5 włók wraz z trzecim fenig. kar sądowych. Od każdej włóki ma czynsz wynosić 16 skojców bez 10 fen. i 2 kury rocznie; od 10 wł. , podzielonych między mieszkańców, będą płacili pół grzyw. ale względem nich będą wolni od służby. Proboszcz będzie pobierał po pół korcu żyta i tyleż owsa mesznego od każdej włóki. Od ogrodników będzie pobierał po 2 kury od każdego. Wś ma 2 karczmy posiadać, które dawać będą 1 grzyw. czynszu i służbę czynić jak posiadacze 2 włók. Będą także prob. dawały mesznego tyle jak od 2 włók dostaje. Dan w Prabutach Resinburg d. 3 lut. ob. Gesch d. Bisth. 41 Rieźica Riewalde Rietzken Rietscheutz Rietschen Rieth Rietawas Riesenwalde Riesenthal Riesenthal Pomesanien r. Cramer, str. 98. R. 1470 nadaje bisk. pomezański Wincenty Kiełbasa wiernemu Jerzemu Unger przywilej na sołectwo tutejsze, zawierające 5 włók, na prawie chełm. , z wolnem ryboł. w jez. Dzierzgoń małemi narzędziami dla własnej potrzeby. Dan w Kwidzynie w dzień św. Małgorzaty ob. tamże, str, 178. Pierwszy pleban ewang. nastał tu r. 1542. W 1809 r. przypadało tu na 60 około mk. 15 nazw polskich ob. Kętrz. O ludn. pol. , str. 207. W w. XVI napotykamy tu także między włościanami dwie polskie nazwy Ihene Polak, t. j. Jana Polaka i Bartosza Starostę tamże, str. 206. Kś. Fr. Riesenthal, także Rischley, wś, pow. trzebnicki, par. ew. Psary. W 1842 r. 5 dm. , 32 mk. 14 kat. . Riesenthal, leśn. należące do Pruskiego Frydlądu, pow. człuchowski. W 1868 r. 7 bud. , 1 dm. , 3 mk. kat. , 29 ew. ; 1885 r. 3 dm. , 30 mk. Riesenwalde niem. , ob. Stańkowo. Rietawas, ob. Retów. Rieth, dobra ryc. w Pomeranii, pow. Ueckermuende, st. p. Gr. Muetzelburg. Rietschen, wś, pow. rozborski, par. ew. Dubice Daubitz. Do 1815 r. należała do Saskich Łużyc. W 1842 r. 38 dm. , 298 mk, , młyn wodny, smolarnia, cegielnia, łomy kamienia, kopalnie torfu. Leśnictwo królewskie R. obejmuje 10, 000 mr. Rietscheutz Nieder i Ober, 1368 Reziz, Rzeczyca, wś i dobra, pow. głogowski, par. ew. Rostersdorf, kościół paraf. katol. w miejscu. W 1842 r. 43 dm. , dwór, 2 fol. , 511 mk. 71 katol. , szkoła ewang. i katol. Dobra należały do fundacyi dla 5 panien szlacheckich kanoniczek, założonej w 1782 r. przez hr. von Schwerin. Do dóbr należały lasy rozległe, młyn wodny nad Czarną wodą, tudzież Teichvorwerk, Waldvorwerk i Ziegelvorwerk. Rietzken niem. , ob. Wygoda. Riewalde, ob. Rywałd. Rieźica, ob. Rzeżyca. Riff niem. , ob. Rewa, Rika, część Żabiego, w pow. kossowskim. Riki 1. gajówka na obszarze dwor. Starzysk, pow. jaworowski. 2. R. , ob. Rzeki. Rikijaus żmujdz. , ob. Rekijów, Rikoczew, jezioro, ob. Puchaczów. Rikowitz niem. , ob. Ruthownica. Rill niem. , ob. Relów. Rilla niem. , ob. Ryłła. Rimabanya, wś, hr. goemoerskie Węg. , st. węg. kol. płn. , st. tel. , kościół par. ewang, , 450 mk. Żyzna gleba, lasy; w okolicznych górach znajdują się kryształy górne i topazy, dawniej było też złoto. Rimarska Brczowa, węg. Rima Brczo, wś, w hr. goemoerskiem Węgry, przyst. Rin węg. kolei płn. , kościół par. ew. , 460 mk. Nieurodzajna gleba, lasy, zdrój szczawiowy. odlewnie i kuźnice żelaza Rimaszecs, miasto w hr. goemoerskiem Węg. , st. węg. kol. płn. , st. poczt. i tel. , kościół paraf. katol. i ewang. Żyzna gleba, przemysł rękodzielniczy, jarmarki, szczególniej na konie, 1378 mk. Rima Szombat, ob. Rymarska Sobota. Rimawa, lewy dopływ Bodawy, lew. dopływu Hornadu praw. dopł. Cissy. Rimawic, węg. Rimoca, wś w hr. goemoerskiem, ma 374 mk. , utrzymujących się z kołodziejstwa i furmaństwa. RimaZaluzsany, ob. Zaluzani. Rimmlack, wś, pow. iławski, st. p. Wildenhoff Rimoca, ob. Rimawic. Rimsaht, rzeczka w Kurlandyi, dopływ Wenty z prawej strony, w par. goldyngskiej. Po przyjęciu Mergunu przybiera nazwę Reschja. Nadto przybiera rzkę Welsen, która na przestrzeni 70 80 stóp przepływa pod ziemią. Rinachow, pow. wrocławski, ob. Irsnacow, Rinauer Berg, ob. Galtgarben. Rinderort Alt i Neu. wś, pow. labiewski, st. p. i tel. Labiewo. Rindseln, dobra pryw. w Kurlandyi, z folw. KleinRindseln, w okr. tukumskim, pow. talseński, par. kandawska. Rinduppen, folw. , pow. tylżycki, st. p. Tylża. Ringa, jezioro w pow. święciańskim, pod wsią Podwornie. Ringels, folw. , pow. rybacki, st. p. Laptau. Ringen 1. łotew. Rubbes, dobra pryw. z kośc. ewang. , w Kurlandyi, w okr. i pow. goldyngskim, par. frauenburska. Do dóbr R. i GrossEssern łotew. LeelaEssere należy 15 folwarków. Do tutejszego kościoła zalicza się filia Waddaxen, w par. auceńskiej okr. tukumski. St. dr. żel. mitawskiej RygaMo żejki, między Możejkami a Auz, o 112 w. od Rygi a 20 w. od Możejków. 2. R. , wś kośc. w okr. dorpackim gub. inflanckiej ryskiej, niegdyś zamek, w murach którego jezuici dorpaccy urządzili gałęź kolegium dorpackiego, które tam przetrwało do 1626 r. , poczem jezuici wygnani zostali przez Szwedów. Ringen, ob. Rynie. Ringlacken wś, pow. welawski, st. p. i tel. Taplacken. Ringmundshoff, st. dr. żel. ryskodyne burskiej, w gub. inflanckiej, między Roemershoffem o 20 w. i Ogerem o 16 w. , o 156 w. od Dyneburga, a 49 w. od Rygi. Rink, jezioro w pow. reszelskim, ob. Jeziorany t. III, 575. Rinkau, leśnictwo, pow. bydgoski, o 4 klm. Rinkau Rink Ringmundshoff Ringlacken Ringen Ringels Ringa Rinduppen Rindseln Rinderort Rinauer Berg Rinachow Rimoca Rimsaht Rimmlack Rimawic Rimawa Rima Rimaszecs Rimarska Rimabanya Rilla Rill Rikowitz Rikoczew Rikijaus Riki Rika Riff Riplauken na płn. od Bydgoszczy par. , poczta i st. dr. żel. ; ma 5 dm. i 31 mk. 1 kat. . Rinkowken niem. , ob. Rynkówka. Rinkuln, przyległ. dóbr pryw. GrossWir ben, w okr. tukumskim, pow. talseński, par. zabelnska Kurlandya. Rinnen, jedno z ramion Nogatu. Rinnergang Niźni i Wyźni, osada górnicza w obrębie Hnilca Małego, w hr. spiskiem, pow. hornadzkim, dystrykcie lewockim; ob. Hnilec Mały. Br. G. Rinnersdorf Gross i R. Klein, pow. lubiński Lueben. R. Gross, wś i dobra, posiada kościół par. ewang. , założony jeszcze przed reformacyą. W 1842 r. 43 dm. , dwór, 322 mk. 4 kat. , 2 młyny wodne, cegielnia, hodowla owiec. R. Klein, kat. par. Eisemost; 1842 r. 24 dm. , 164 mk. 32 kat. , 2 młyny wodne. Rinscht niem. , ob. Ryńszt. Rione, ob. Riwne. Ripeń, ob. Rypień. Ripielełowkis, zaśc, ob. Rapiełaławka. Ripkeim, dobra ryc, pow. welawski, 3 klm. od st. p. Gruenhayn. Obszaru 788 ha, cegielnia. Riplauken, folw. , pow. węgoborski, st. p. Rosengarten. Rippen 1. dobra ryc i młyn, z folw. Erichswalde, Julienhof, Ludwigsthal, Packerau, Wedderau, pow. święto Siekierski, 3 klm. od st. p. , tel. i kol. żel. Ludwigsort. Obszaru 1809 ha, cegielnia. Por. Honeda. 2. R. , leśniczówka, tamże, st. p. Hermsdorf. Ripsch niem. , ob. Repaszy. Rischke niem. , ob. Ryszka. Risenau, wyb. do Rychemberka należące, pow. gdański nizinny. . Rissdorf niem. , ob. Ruszkinowce, Rissdorferbach niem. , ob. Ruszkinowski potok, Rissnow, dobra ryc. w Pomeranii, pow. kamiński, st. p. AltSarnow. Ristow 1. dobra ryc w Pomeranii, pow. białogrodzki, st. p. WendischTychow. 2. R. , wś pod Sławnem, pow. sławiński w Pomeranii. W 1304 r. występuje jako świadek Henneke de Ristowe ob. P. U. B. v. Perlbach, str. 554. 3. R. Stary i Wielki, dobra ryc i majętność prywatna, w Pomeranii, pow. Sławiński, st. p. Sławno al. Latzig. Riteln, folw. dóbr koronnych AltSchwar den łotew. WezzSzwahrdes, w okr. i pow. goldyngskim, par. frauenburska Kurlandya. Ritsclidorf, przys. w pow. trzebnickim, ob. Leipe 4. Ritschen, ob. Rujczyn, Ritschenwalde, ob. Ryczywół w pow. obornickim. Rittel niem. , ob. Rytel Rittenhof, dobra koronne w Kurlandyi, w okr. zelburskim, pow. frydrychsztacki, par. nereteńska. Ritterbach, rzeka na Łużycach, lewy dopływ Szprewii, ob. Łużyce t. V, 841. Ritterberk, ob. Rittersberg. Ritterhof, folw. , pow. świętosiekierski, st. p. Hermsdorf Ostpr. Ritters, wybud. , pow. morąski, st. p. i tel. Libsztat. Rittersberg, dobra ryc, pow. człuchowski, st. p. Brzęcznica niem. Stegers 5 klm. odl. , st. kol. Baerenwalde o 7 klm. , par. katol. Fersztnowo, ewang. Elzanowo. Posiada kościół ewang. filialny, 636 ha 48 lasu, 60 łąk i 481 roli. W 1868 r. 25 bud. , 9 dm. , 85 mk. , 15 kat. , 70 ew. ; 1885 r. 10 dm. , 17 dym. , 112 mk. , 16 kat. , 96 ew. ; z tego na folw. Huetten przypadały 3 dm. i 32 mk. Właścicielem 1858 r. Demiński; 1885 r. Nehring. Według taryfy poborowej z r. 1648, gdzie uchwalono pobór podwójny a akcyzę potrójną, płacił tu Zychcki od 2 włók osiadł. i 3 ogrod. 4 fl. 24 gr. ob. Rocz. T. P. N. w Pozn. , 1871, str. 190. Podług taryfy na symplę z r. 1717 płaciły tutejsze dobra 27 gr. ob. Cod. Belnensis w Peplinie, str. 95. R 18S5 nabył dobra v. Livonius z Chojnic za 126, 000 mrk. Dawniej istniał tu kościół katolicki. Z akt prowincyonalnego synodu arcyb. Wężyka z r. 1628 dowiadujemy się, że był przez inowierców zabrany. Za czasów oficyała Trebnica r. 1653 istniał już kościół luterański ob. Utracone kościoły ks. Fankidejskiego, str. 337. Rittersbergerhuette, dziś Huette zwany, folw. należący do Rittersberg. Rittersfelde al. Neu Maygunischken, Hoffmannshof, wś, pow. gębiński, st. p. Walterkehmen. Rittershausen niem. , ob. Szczepanki. Rittershof, posiadłość w pow. wyrzyskim, tuż pod Nakłem, ku południowi. Rittersneusaasz al. Sandershoefchen niem. , folw. , pow. , wystrucki, st. p. , tel. . i kol. żel. Wystruć. Ritterstreu, folw. na prus. Litwie, pow. ragnecki, st. p. Kraupischken. Ritterswalde, 1301 Rukerawalde, 1371 Rugkirswalde, wieś i dobra rycerskie i królewski obręb leśny, pow. nissański. W 1861 r. 147 dm. , 851 mk. Kościół filialny par. Oppersdorf pochodzi z XIII wieku; szkoła katol. , młyn wodny. Dobra rycerskie mają 393 mr. ; wieś ma 46 gospod. , 23 ogrod. , 40 komorn. ; obręb leśny królewski 857 mr. Ogółem cały obszar miał 6782 mr. , w. tem 2578 mr. lasu. Ritterswalde niem. , os. , pow. pilkałowski, st. p. Rautenberg. Ritterthal, dobra, pow. świętosiekierski, st. p. Balga. Rittibalde, ob. Rycybał. Rittibalde Ritterthal Ritterswalde Ritterstreu Rittersneusaasz Ritter Rittershausen Rittersfelde Rittersbergerhuette Rittersberg Ritters Ritterhof Ritterberk Ritterbach Rittenhof Rittel Ritschenwalde Ritschen Ritsclidorf Riteln Ristow Rissnow Rissdorferbach Risenau Rischke Ripsch Ripkeim Ripielełowkis Ripeń Rione Rinscht Rinnersdorf Rinnergang Rinnen Rinkuln Rinkowken Rinkowken Riwe Rittigkeitschen Rittigkeitschen, wś, pow. stołupiański, st. I p. Trakehnen. Ritzerow niem. , dobra ryc. w Pomeranii, i pow. białogrodzki, st. p. Reinfeld. Ritzig, dobra ryc. w Pomeranii, pow. Schiwelbein, st. Reinfeld. Ritzkenkrug al. Jeruzalem, karczma w powiecie bydgoskim, o 1 1 2 klm. na północ od Fordonia par. i poczta, stacya drogi żel. w Czersku o 7 1 2 klm. ; 6 mk. w 1 dm. Ritzneudorf, wieś w Łużycach, ob. Nowa Wieś t. VII, 213. Ritzow 1. dok. Rithzow, Ricevo, wś w Po meranii, pod Słupskiem, pow. słupski W 1240 r. sprzedaje za 2 konie ks. Świętopełk kape lanowi Hermanowi wieś Ricewo in Zlupensi dyoecesi, wolną od wszelkich ciężarów ob. P. U. B. T. Perlbach, str. 60. Później r. 1288 posiada tę wieś klasztor w Belbuk tamże, str. 390. 3. R. , ob. Recowo. Kś. Fr, Riwe, rzeka w Kurlandyi, płynie w par. Szakkenhausen, uchodzi do Baltyku. Riwna al. Rewna 1. wś, pow. i obw. sąd. wyżnicki, na praw. brzegu Czeremoszu, mię dzy nim a jego dopływem Wyżenką, na zach. od Wyżnicy, należy do obszaru miasta Wyżnicy. W 1880 r. miała R. wraz z wólkami Maleniczne i Mezybrody al. Międzybrody 116 dm. , 533 mk. , z czego na same Riwną przypada 84 dm. , 339 mk. Co do wyznania było 20 rz. kat. , 416 gr. or. , 52 żyd. , a co do narodowości 481 Rusinów, 52 Niemców. W r. 1869 było 102 dm. , 551 mk. Parafia gr. orm. we Wyżence Górnej. Jest tu kaplica gr. orm. , zbudowana przez gminę w 1883 r. Właściciel Narcyz Aywas, Zofia Krzysztofowicz i Mieczysław Węgrzynowicz. St. poczt. Wyżnica. 2. R, al. Równa, grupa zabudo wań na obszarze dworskim gm. Werbowiec, pow. radowicki. Br. G. Riwne rus. al. Rione, Równe, grupa zabu dowań wiejskich w gm. Kuczurmare, pow. czerniowiecki. W r. 1880 było tu 9 dm. , 46 mieszk. Br. G. Riwnia rus. al. Równia 1. przysiołek Stebnego, w pow. wyżnickim. 2. R. , wólka w obr. gm. Banilli Mołdawskiej, w pow. storożynieckim. W r. 1880 było 24 dm. , 135 mk. Riwnyna rus. al. Równina, folwark na obszarze Zastawny, w pow. kocmańskim, na zach. od Zastawny. Br. G. Rischoeft niem. , ob. Rozewie. Riza, jezioro w okręgu zelburskim Kurlandya, w pobliżu granicy gub. kowieńskiej, długie 5 1 2 w. , szerokie zaś do 2 w. , połączone jest za pośrednictwem strugi z jez. Zieło. Spływa do Dźwiny. Riza. Nazwa pospolita w Karpatach bukowińskich na oznaczenie szczytów, połonin i osad ludzkich. Przytaczamy ważniejsze. 1. R. , szczyt w Karpatach bukowińskich, w okr. Szypotu Kameralnego, pow. radowiecki, pod 42 43 45 wsch. dług. g. F. a 47 6 50 płn. szer. g. , na płn. wsch. od Tomnatyka 1567 mt. , u źródeł pot. Jałowiczory. Na zach. od szczytu połonina Kozarki z zabudowaniami halnymi. Wzniesienie 1377 mt. 2. R. , na zach. od poprzedzającego stanowiska wznosi się szczyt lesisty Groń Riza, wznoszący się 1222 mt, , w obrębie powyższej gminy, na pr. , t. j. wsch. brzegu pot. Saraty, dopływu Cze remoszu Białego. 3. R. , szczyt w Czarnym Dziale, na płd. zach. od poprzedzającego, w tej że samej gminie, pod 42 37 30 wsch. dł. g. F. a 47 6 11 płn. szer. g. , między Czere moszem Białym od zachodu a Saratą, jego dopływem od wsch. . Wzniesienie 1495 mt. 4. R. al. Risza, w obr. gm. Storońca, w pow wyżnickim, pod 42 44 28 wsch. dług. F. a 47 58 półn. szer. , między pot. Storońcem a Rypieniem, dopływami Putyłówki. Wznies. 1032 mt. Br. G. Riza 1. grupa chat w obr. gm. Storońca, w pow. wyżnickim. 2. R. , grupa chat w gm. Sergieu, w pow. wyżnickim. Na cmentarzu kaplica gr. orm. Br. G. Rizany jar, uroczysko na lewym brzegu Rosi, pod Korsuniem, pow. humański, naprze ciwko Jabłonówki, w pobliżu Wyhrajowa. Po przednio nazywał się Głęboki jar; nad nim znajduje się 6 lub 7 mogił ob. Korsuń, V, 39. Rizy, grupa chat w; obr. gm. Uścia Putyłowskiego, w pow. wyżnickim. Br. G. Rjat al. Riet, rzka, prawy dopływ Sejmu, lewego dopływu Desny, wpadającej z lewej str. do Dniepru. Przybiera Osetę i Osmanię. Rjeczki 1. wś, pow. newelski, w 1 okr. pok. do spraw włośc, gm. Trechalewo, w 1863 r, 5 dusz rewiz. 2. R. , wś, tamże, 14 dusz rewiz. Rjesak Muehle, tartak i olejarnia, pow. wojerecki, w gm. Czarny Konjec. Rjesza, ob. Rzesza. Rmostka, szczyt w Karpatach bukowiń skich, w dziale wodnym Czeremoszu i Seretu, na granicy gmin Rostok i Berhometu Seroc kiego, w pow. wyżnickim, pod 42 53 15 wsch. dłg. od F. a 48 6 20 płn. szer. Wzniesienie 1084 mt. Od strony płn. zachod. biją źródła pot. Towarnicy, podążającego na płn. zachód do Czeremoszu; od strony płd. wsch. znajdują się źródła Łopuszny, płynącej na płd. wsch. do Seretu, od strony wsch. potoku Leleczy, również dopływu Seretu. Na zach. pochyłości rozległe połoniny należące do gmi ny Rostok. Br. G. Rnowa lub Rnówka, rzka, ob. Mrowa, Robach i Hakendorf, posiadłość w wiecz. dzierż. , pow. elbląski, na wielkich Żuławach malborskich, nad lew. brzegiem Nogatu, któ Riza Ritzerow Rizany jar Ritzneudorf Ritzkenkrug Ritzig Rjat Rizy Ritzow Rittigkeitschen Rjeczki Rjesak Rjesza Rmostka Rnowa Robach Riwna Riwne Riwnia Riwnyna Robaków Robacza łąka Robacza Robacznik Robaczyn Robajcie ry tu niegdyś dzielić się miał na dwie części, o 1 1 2 mili na zachód od Elbląga par. kat, st. p. Einlage, ma 64 ha. W 1869 r. 513 mk. , 465 ew. , 15 kat. , 27 baptystów i 6 menonitów, 56 dm. ; 1885 r. 58 dm. , 105 dymów, 441 mk. , 378 ew. , 57 dyssyd. , 6 kat. Kś. Fr. Robacza łąka al. Hrobaca, Hrabaca łąka, szczyt lesistego pasma, na granicy gm. Kóz od płn. a Międzybrodzia Kobiernickiego od płd. , w pow. bialskim; wznosi się 830 mt. npm. Na płn. wschód szczyt Bujakowska gó ra, 749 mt. Od strony półn. las Kozy, w któ rym ma początek pot. Lipnik, dopł. Białej, Pisarzówka, Leśniówka, Węgierka, dopływy Soły. Br. G. Robacznik, dziś Paradyż, niem. Paradies, wyb. należące do Góry, pow. wejherowski, st. p. Wejherowo. Czy miejscowość Robacznica, wymieniona u Kętrzyń. , oznacza tę osadę, nie wiemy. Robaczyn, wś i fol. , pow. kościański Szmigiel, o 3 klm. na płd. wschód od Szmigla, nad strugą dopł. Obry, par. Szmigiel, poczta i st. dr. żel. pod Starem Bojanowem. Między 1386 i 1399 r. występują Polny z R. i różni Robaczyńscy Akta grodz. pozn. . W 1416 r. wchodzi w skład opola przemęckiego ob. Przemęt; wl580 r. były tu 2 łany osiadłe, 1 2 pustego, 2 wiatraki, 2 osadn. , 5 zagrod, i 30 owiec; R. należał dawniej do Bojanowskich, dziedziców Starego Bojanowa. Wś ma 26 dm. , 191 mk. 90 kat. , 101 prot. , obszaru 138 ha 98 roli, 17 łąk i 3 lasu; czysty doch. z ha roli 10, 57 mrk, łąk 9, 79 mrk, lasu 4, 31 mrk. Folwark liczy 63 mk. w 4 dm. i wchodzi w skład okr. domin. Stare Bojanowo. Właścicielem jest Biron ks. Kuroński. E. Cal. Robajcie, sioło we włości kroskiej pow. rossieński, wspomniane w dok. z 1593 r. Robak, os. młyn. nad Pilicą, pow. konecki, gm. i par. Przedbórz, odl. od Końskich 43 w. , ma 42 mr. Robak, młyn na Nerze dopł. Prosny, pow. pleszewski, o 2 klm. na płd. wschód od Pleszewa. Niewykazany w spisach. Robaków 1. fol. , agent. poczt. i komora celna, na lew. brzegu Prosny, nad odnogą Żegocińską, pow. pleszewski Jarocin, o 12 klm. na wsch. płd. od Żerkowa, par. Żegocin dawniej Szymanowice, poczta w miejscu, st. dr. żel. w Chrzanie o 16 klm. R. składa się z 4 dm. i 43 mk. 34 kat. , 9 prot. ; obszaru ma 207 ha 157 roli, 3 łąk; czysty doch. z ha roli 17, 60 mrk, łąk 13, 71 mrk. Właściciel Zygmunt hr. Mycielski. Komora celna należy do okręgu celnego pogorzelickiego. W r. 1876 wprowadzono z królestwa polskiego przez R. 989 hektolitrów pszenicy, 718 żyta, 110 jęczmienia, 100 cntn. rzepaku, 425 siana i słomy, 35 chmielu, 3720 mt. kub. drzewa opałowego, 669 sztuk drzewa użytkowego, 57 koni, 3648 nierogacizny i 2872 owiec. Dochód z opłaty listów i paczek wynosił 1226 mrk. Około r. 1523 składali dziedzice miejscowi proboszczom szymanowickim po 5 spądów ży ta i tyleż owsa od ćwierci roli; w r. 1579 za rządzał R. Mikołaj Kamieński, właścicielem był w r. 1618 Łukasz Dzierzbiński, Pod Robakowem rozkopano cmentarzysko przedhisto ryczne z grobami obłożonemi kamieniami polnemi, w których znaleziono sprzączkę bronzową, rodzaj dyademu, topór kamienny i per ły szklane. Oznaczone na mapie sztabowej młyn robakowski i papiernia dziś już nie ist nieją. 2. R. al. Robakowo, wś, pow. szremski, o 7 klm. na płn. od Kurnika, w okolicy wzgórzystej, nad strugą spływającą do Maskawy, par. Tulce, poczta i st. dr. żel. w Gąd kach Gondek o 2 klm. ; ma 29 dm. , 236 mk. 230 kat. , 6 prot. ; obszaru 629 ha 542 roli, 16 łąk, 8 lasu, czysty doch. z ha roli 8, 22 mrk, łąk 5, 87, lasu 0, 78. W r. 1396 pisał się Andrzej dziedzicem Gryżyny i R. ; 1398 r. toczyły się spory o dziedzictwo R. między Adamem Kowalskim z Kowalskiego pod Pobiedziskami a Moszczycem z Stęszewa i Szczedrzykiem z Runowa pod Kurnikiem; w r. 1580 był dziedzicem Robakowa woj. po znański Stanisław Górka; później wchodziła wieś w skład dóbr kurnickich. 3. R. , dok. Robacovo, posiadłość niegdyś klasztoru trzemeszyńskiego, w okolicy Wielatowa, Gębic, Kamieńca i Trzemeszna, w granicach obecne go pow. mogilnickiego, uzyskała potwierdze nia ks. Mieszka w r. 1145 i króla Kazimierza w r. 1368; istniała jeszcze około 1523 r. ; pust kami leżała w r. 1567 Kod. Wielkop. i Ła skiego, Lib. Ben. , I, 199. E. Cal. Robakówko, os. w pow. chełmińskim, dziś zwinięta. Robakowo, jezioro w pow. chełmińskim, ma 170 mr. obszaru. Leżą nad niem dobra ryc. tejże nazwy. Robakowo 1. dok. Rebkau, Robakopha, dobra ryc. nad jez. t. n. , pow. chełmiński, st. p. Trzebieluch, par. kat. Sosnowe. Obejmują 594 ha 3 lasu, 12 łąk, 494 roli. W 1868 r. 22 bud. , 10 dm. , 184 mk. , 126 kat. , 58 ew. ; 1885 r. 18 dm. , 38 dymów, 227 mk. , 201 kat. , 25 ew. , 1 żyd. R. leży niedaleko szosy grudziądzkiej. W wizytacyi Strzesza z r. 1667 czytamy, że tu było 3 kmieci; dwór dziedzic Sokołowski dawał mesznego 2 kor. żyta i tyleż owsa str. 104. R. 1509 kupuje Paweł Sokołowski od Andrzeja Robakowskiego dobra R. i Dąbrowo ob. Kętrzyński, O narodpol. , str. 137. 2. R. , niem. Robbakau al. Robakau, dobra ryc. na Kaszubach, pow. wejherowski, st. p. i kol. i par. kat. Luzin, 3 klm. odl. , ew. Bolszewo. R. leży opodal dr, żel. Robakowo Robakówko Robak Robaszkowo Robaszew Robakowski Młyn Roben Robakowski Młyn Robek wejherowskolęborskiej, niedaleko Bolszewskiej strugi dopł. Redy, o 1 1 4 mili na płd. zachód od Wejherowa. W 1869 r. było 270 mk. , 256 kat. , 14 ew. , 26 dm. ; 1885 r. 28 dm. , 51 dym. , 326 mk. , 294 kat. , 32 ew. wraz z wyb. Świchowem, mającem 15 dm. i 169 mk. . Cały obszar wynosi 1094 ha. 100 lasu, 30 łąk i 639 roli. Dobra rozpadają się na cztery działy, których dziedzicami są Antoni Żelewski, Feliks Malotki, Anastazya Dekowska ur. Warzewska i Antoni Sychowski. Do dóbr należy młyn wodny. Jeszcze w 1400 r. miało R. stare prawo polskie i było zobowią zane do jednej służby zbrojnej. Z kopenhadzkich tablic woskowych dowiadujemy się, że między r. 1390 91 jeden dział dóbr tutejszych, który dawniej należał do jakiegoś Ste fana i po jego śmierci przypadł znów zakono wi krzyżackiemu, zostaje nadany Henrykowi Woian z obowiązkiem pewnych prestacyi dla wdowy po Stefanie ob. Zeitsch. d. Westpreus. Gesch. Ver. , IV, 76. Przy końcu XIV w. Hinrik Kausi i Swian z R. są oskarżeni i ska zani na wygnanie tamże, str. 76. Według wizytacyi Szaniawskiego z r. 1710 płaciło R. mesznego 2 1 2 kor. żyta i tyleż owsa str. 30. W wizytacyi Rybińskiego z r. 1780 czyta my R. z attyn. Królewskie posiadały nastę pne familie Joannes de Janewitz, Joan. de Chmieliński i Adam de Gowiński. Było 140 mk. 8 ew. . Wówczas należały dobra do pow. puckiego. Podług taryfy z r. 1648, gdzie uchwalono pobór podwójny a akcyzę potrójną, płaciła tu Jakubowa Robakowska od 2 włók folw. 2 fl. , Michałowa i p. Somnic od 2 1 2 wł. folw. 2 fl. 15 gr. ob. Roczn. T. P. N. w Pozn. 1871, str. 195. Z taryfy na symplę z r. 1717 dowiadujemy się, że Andrzej Gowiński płacił 8 gr. i Krzysztof Donimirski 8 gr. ob. Cod. Belnensis w Peplinie, str. 102. W 1754 r. dziedzicem R. jest Donimirski. Kś. Fr, Robakowski Młyn al. Robaczek, niem. Roatzhauer Muehle, os. młyn. nad Prątnicą dopł. Rogoźnicy, na Kaszubach, przyl. Świecina, pow. pucki, st. p. Starzyn. Zawiera 6 włók i 22 mr. W 1869 r. 2 dm. , 20 mk. ew. ; 1885 r. 2 dm. , 29 mk. Młyn należał dawniej do kla sztoru żarnowieckiego. W 1281 r. w wilią św. Marcina Mestwin, ks. pomorski, darował go zakonnicom wraz z wsią Świecinem. R. 1686 dawał czynszu 50 zł. ; r. 1750 Jan Ceynowa, młynarz, płacił zł. 130, Chrystyan Zell r. 1765 zł. 160. Zobowiązane były tu mleć wsie klasztorne Sławoszyn, Warzewo, Świecino i Karlikowo ob. Klasztory żeńskie p. kś. Fankidejskiego, str. 197. Kś. Fr. Robaszew, , wś i majorat, pow. sieradzki, gm. Brzeźnio, par. Godynice, odl. od Sieradza w. 21 1 2; ma 19 dm. , wraz z majoratem Zwie rzyniec i Starce 332 mk. Robaszkowo, wś, pow. gnieźnieński Wit kowo, o 6 klm. na płn. wsch. od Wrześni, par. GrzybowoChrzanowice, poczta i st. dr. żel. w Wrześni. Około 1830 r. było 10 dym. i 68 mk. kat. ; należała do Chrzanowskich, dziedziców Kleparza 1 dm. , 14 mk. kat. ; po wstała w nowszych czasach na gruntach Kle parza. R. tworzy dotąd odrębną całość; wsku tek wykupywania włościan podupadła tak dalece, że nazwisko jej zaczyna się już zacie rać. Nowsze spisy gmin z r. 1874 i 1888 nie podają R. , rozciągając na nie nazwę Kleparza i pod nazwą tą podają wś o 1 dm. z 8 mk. kat. i z obszarem 35 ha i dominium o 7 dm. z 86 mk. 79 kat. , 7 prot. i z obszarem 234 ha; ob. Kleparz. E. Cal. Robawy 1. Robowy, Robowo, wś na niem. Warmii, pow. reszelski, par. i sąd w Reszlu, ma 52 dm. , 546 mk. 450 kat. . Obszaru 1096 ha. Założona na mocy aktu biskupa Jana z 6 sierpnia 1363 r. Pierwszy właściciel był Ditlen Robabe. W 1722 r. posiada Sebastyan Młodzianowski, dworzanin bisk. Teodora Po tockiego, karczmę w R. Ignacy Krasicki, bisk. warmiński, nadaje Piotrowi Makomaskiemu, burgrabiemu zamku starogrodzkiego, i jego małżonce Annie Lożance 8 włók w R. na lat 30. 2. R. , leśniczówka, tamże, 1 dm. , 7 mk. Ad. N. Robcze, uroczysko na gruntach wsi Łęczyna, w pow. rowieńskim; ob. Arch. J. Z. R. , cz. VI, t. 2 314. Robczysko, wś i fol. , pow. wschowski Leszno, o 6 klm. na płn. zach. od Ponieca, przy dr. żel. z Leszna na Kąkolewo do Ponieca; par. Pawłowice, poczta w Poniecu, st. dr. żel. w Rydzynie Reisen, Poniecu i Kąkolewie Kankel. W r. 1310 wchodziło R. w skład pow. ponieckiego; r. 1580 posiadali na R. Bar tłomiej Pawłowski 3 1 2 łan. os. i 1 zagrodni ka, a Stanisław Bojanowski wiatrak, 3 łany osiadłe i 1 karczmarski; około 1793 r. należa ło R. do Maksymiliana Mielżyńskiego, dzie dzica Pawłowic. Wś ma 15 dm. , 122 mk. kat. i obszaru 195 ha 163 roli, 22 łąk, 2 lasu; czysty dochód z ha roli 1018 mrk, łąk 15, 27 mrk, lasu 2, 35 mrk. Fol. z 7 dm. i 114 mk. należy do dóbr pawłowickich Leona hr. Miel żyńskiego. F. Cal. Robek, wś nad rzeczką Zorą, praw. dopł. Schy, pow. borysowski, w 1 okr. pol. chołopienickim, gm. Zaczyste, ma 4 osady; grunta lekkie, nizinne. Al. Jel. Robeki, wś, pow. dzisieński, ob. Rabieki; odl. o 98 w, od Dzisny, ma 9 dm. i 126 mk. Roben, moraw. Rowna, w dok. Raaben, wś i dobra, pow. głupczycki. Leży na granicy od Austryi, ma kościół par. kat. pochodzący z XI w. , obecny, nowy, po spaleniu wzniesiony w 1832 r. Szkoła od połowy XVII w. W 1861 Robeki Robczysko Robcze Robawy Rochale Robert r. 219 dm. , 1237 mk. 104 ew. , 4 żyd. , 53 gospodarzy, 19 ogrodz. , 99 komor. , mających 4579 mr. roli 100 mr. łąk i 78 mr. zarośli. We wsi były 4 wiatraki, gorzelnia, browar, olejarnia. Okolica lesista, gleba żytnia. Robert, zaśc, pow. ihumeński, w 1 okr. pol. uździeńskim, gm. Dudzicze, przy gośc. wojennokomunik. pomiędzy mkiem Dudzicze i mkiem Użlany, ma 1 osadę; należy do do minium Ozieryczyn, niegdyś biskupów wileń skich, obecnie urzędnika Szewicza. Grunta szczerkowe, urodzajne, łąki dość obfite, past wisko dogodne. A. Jel. Robertów 1. wś włośc, pow. gostyński, gm. Pacyna, par. Gombin, ma 27 dm. , 226 mk. , 187 mr. Utworzona w 1865 r. 2. R. , os. , pow. piotrkowski, gm. Szydłów, ma 2 dm. , 10 mk. , 4 mr. dwor. Robertów, fol. , pow. bobrujski, w pobliżu drożyny ze wsi Dobrowolszczy do mka Szedryna, w 1 okr. pol. Dobryszcza, gm. Nowe Stepy; grunta piaszczyste. Należy do domi nium Bielcza Pruszanowskich. Al. Jel. Robertowo, wś, pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , gm. Łuck, okr. wiejski Buki, o 8 w. od gminy a 50 w. od Dzisny, podług spisu w 1864 r. 12 dusz rewiz. W spisie z 1866 r. podane dwa zaśc, jeden mający 2 dm. i 5 mk. kat. , drugi 2 dm. i 16 mk. tegoż wyznania. Robertowo, fol. , pow. wągrowiecki Żnin, o 3 klm. na zachód od Janówca, par. , poczta i st. dr. żel. w Janówcu; 2 dymy i 50 mk. Ob. Janowiec t. III, 431. Robertshof 1. wybud. , pow. olsztyński, st. p. , tel. i kol. żel. Wartembork, 2 dm. , 38 mk. . 2. R. , wybud. , pow. niborski, . st. p. , tel. i kol. żel. Nibork, 2 dm. , 57 mk. Robeż, karczma, pow. poniewieski, w 4 okr. pol. , o 86 w. od Poniewieża. Robianka, wś, pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 4 okr. poi. , gm. Wojsko, o 41 w. od Brześcia. Robicze al. Raubicze, wś i dwa fol. w płn. wschod. części pow. mińskiego, w pobliżu rz. Usiaży, w gm. gródeckoostrożyckiej, dawniej w par. kat. Cholawszczyzna, teraz Mińsk. Wś ma 14 osad; grunta faliste, szczerkowe, uro dzajne. Al. Jel, Robiszówka, byłe dobra zadnieprskie ks. Wiszniowieckich ob. Stecki, Wołyń, II, 231. Robitten 1. dobra, pow. świętosiekierski, par. Świętasiekierka, poczta Maraunen, 123 mk. , obszaru 425 ha. 2. R. , wś, pow. pr. holądzki, par. Pr. Holąd, 20 dm. , 165 mk. Obszaru 449 ha. Robkojen al. Jodpiaunen, Jundszen, Dozischken, wś na prus. Litwie, pow. tylżycki, st. p. Picktupoenen, par. kat. Tylża, 77 dm. , 478 mk. 181 kat. . Obszaru 858 ha ob. t. V, 348. Robotna, mylnie Białucha, potok, powstaje z kilku strug w płn. zach. stronie Giebułtowa, w pow. krakowskim; płynie łączkami ku płd. wschod. Od Trojadyna płynie ku Toniom korytem obszerniejszem; poniżej Toń potok rozlewa się we wsi, a przepłynąwszy ją wydobywa się na mokre łąki. Dobiegłszy Olszy, uchodzi poniżej niej do Prądnika z praw. brzegu. Długość 10 klm. W czasie posuchy wysycha. Ob. Białucha i Prądnik. Br, G Robotno, niem. Robottno, leśn. należące do nadleśn. łąkorskiego niem. Wilhelmsberg; 1885 r. 3 dm. , 15 mk. Robowo, wś nad pot. Robowskim, pow. dzisieński, w 3 okr. pol. , gm. Druja, okr. wiejski i dobra Niewęgłowskich Krycewicze, o 7 w. od gminy a 45 1 2 w. od Dzisny, ma 2 dm. i 26 mk. kat. w 1864 r. 11 dusz rewiz. Robowszczyzna, wś, pow. owrucki, koło Owrucza. W XV w. była własnością Harasyma Stanisławowicza Suryna, ożenionego z Maryną Stecką, córką Stefana Olechnowicza Steckiego Zł. księga, X, 3. Ob. też Arch. J. Z. R. , cz. IV, t. 1 45. Robszczyzna, zaśc pryw. , pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , o 43 w. od Dzisny, 1 dm. , 9 mk. katol. Robszyszki, dobra we włości widuklewskiej pow. rossieński, wspomniane w dokum. z 1579 r. Robszyszkia, niwa w Wojdotoniach, we włości kroskiej pow. rossieński, wspomniana w dokum. z 1593 r. Roby, wś, ob. Kraful. Roch, młyn, ob. Pątnów VII, 929. Roch 1. niem. Rochusmuehle, młyn, pow. pleszewski Jarocin, o 3 klm. od Nowego Miasta st. poczt. , na strudze wpadającej do Warty; par. Dębno, okr. wiejski Kozia Wolica, st. dr. żel. w Chrzanie o 4 klm. ; ma 1 dm. i 20 mk. 2. R. , ob. Św. Roch. E. Cal. Rohaczyn, ob. Rogaczyk, Rochaj, las w pow. tomaszowskim, na obsarze Posadowa. Rochal, os. młyn. , pow. rypiński, gm. Sokołowo, par. Ruże, odl. o 19 w. Rypina, 1 dm. , 9 mk. , 32 mr. Rochale Wielkie, folw, , pow. błoński, gm. Pass, par. Leszno, odl. 5 w. od Błonia, o 36 od Warszawy, ma 81 mk. W 1827 r. było 4 dm. , 51 mk. W 1886 r. folw. R. Wielkie rozl. mr. 428 gr. or. i ogr. mr. 294, łąk mr. 15, lasu mr. 6, nieuż. mr. 13; bud. mur. 8 z drzewa 9; płodozmian 10 i 4polowy; pokłady torfu. Rochaliki al. Rochale Małe, fol. i wś nad rz, Mrowną, pow. błoński, gm. Pass, par. Leszno, odl. 3 w. Błonia, o 31 od Warszawy, ma 53 mk, , 285 mr. ziemi dwor. i 42 mr. włośc. Gleba pszenna. Davoust otrzymawszy Robertshof Robertowo Robertów Robert Robeż Robianka Robicze Robiszówka Robitten Robkojen Robotno Robowo Robowszczyzna Robszczyzna Robszyszki Robszyszkia Roby Roch Rochaj Rochal Rochaliki Rochalina Rocławki Rocławice Rocklasz Rockiszki Rocki Rockendorf Rockeln Rockelkeim Rockeimswalde Rochy Roks Rokus Rochtyckie Rochowiec Rochowce Rochówek Rochów Rochny Rochna Rochmanów Rochmanki Rochlack Rochfalva Rochalina w 1807 r. dobra Pass osadził tu kolonistów Francuzów. Sob. Rochalina, kol. , pow. iłżecki, gm. Łaziska, par. Wielkie, odl. od Iłży 15 w. , 1 dm. , 5 mk. , 189 mr. dwors. Rochfalva węg. , ob. Rochowce. Rochlack, wś na Warmii, st, p. Rasząg, par. i sąd Biskupiec, 46 dm. , 359 mk. kat. Obszaru 654 ha. R. 1288 zapisuje Caspar t. Baisen swemu słudze Medeten 5 włók w Roklawken Rochlack na prawie chełm. Rochmanki, wś włośc, pow. miński, należała do dóbr Dubowlany ob. . Rochmanów, ob. Rachmanów, Rochna al. Koluszki, osada młyn. nad rz. Mrożycą, pow. brzeziński, gm. Gałkówek, par. Brzeziny, 1 dm. , 15 mk. , 28 mr. Bochnia, wś, pow. mławski, gm. Dąbrowa, par. Szreńsk, odl. o 17 w. od Mławy, posiada wiatrak, 25 dm. , 213 mk. , 446 mr. Obszar fol. należy do Grodkowa. RochnyBądkowo, ob. Bądkowo R. Rochów, kol. , pow. łęczycki, gm. i par. Sobótka ew. Dąbce, odl. od Łęczycy 20 w. , ma 10 dm. , 134 mk. , 242 mr. ziemi pszennej. Rochów, Rochowo, dobra, pow. rossieński, gm. Rossienie, o 10 w. od Rossień; własność Przeciszewskich. Rochów, pow. nowotarski na Szląsku, ob. Rachen. Rochówek 1. kol. , pow. łęczycki, gm. i par. Sobótka ew. Dąbie, odl. od Łęczycy 18 w. , ma 15 dm. , 126 mk, , 355 mr. ziemi pszennej. 2. R. , wś i fol. , pow. piotrkowski, gm. Bujny, par. Łobudzice; wś ma 6 dm. , 85 mk. , 54 mr. ; fol. 2 dm. , 3 mk. , 273 mr. Rochowce, węg. Rochfalva, wś, hr. goemoerskie, ma kościół filialny ewang. ; chów bydła, furmaństwo, 505 mk. Rochowiec al. Rachowiec, wś nad rzką Czerniawką, dopł. Plissy, pow. nowogródzki, w 1 okr. pol. niehniewickim, gm. Wsielub, przy gośc. z Wereszkowa do Wsielubia, ma 20 osad pełnonadziałowych; miejscowość nieco falista, małoleśna, grunta dobre. Al. Jel. Rochtyckie, dobra na Polesiu kijowskiem, graniczące z Ditiatkami, spadłe po Hrinkach Wnuczkiewiczach na Hornostajow; ob. Domontów t. II, 119 i Hornostajpol t. III, 127. Rochus, Roks, Rokus niem. , ob. Rokusy, Rochy, wś, folw. i leśnictwo, pow. krotoszyński, nad Chachełną dopł. Orli, o 5 klm. na zachód od Zdun st. dr. żel. i poczta; par. Baszków, okr. wiejski Ruda, 4 dm. i 20 mk. R. były w XVI w. os. młyn. ; później utworzono tu folwark dworski do Baszkowa i osadzono kilku chałupników; przy schyłku zeszłego stulecia należały do Mielżyńskich, dziedziców Zdun i Baszkowa, Folw. i leśnictwo wchodzą w skład dóbr baszkowskich; fol. ma 6 dm. , 92 mk. a leśnictwo 1 dm. , 16 mk. ; właścicielem jest ks. Reuss. E. Cal. Rockeimswalde, dobra, pow. welawski, st. p. Gruenhayn, sąd w Tapiewie; 9 dm. , 132 mk. , 373 ha obszaru. Rockelkeim, wś i fol. , pow. welawski, st. p. Gruenhayn. Wś ma 5 dm. , 32 mk. ; fol. 5 dm. , 144 mk. ; cegielnia 1 dm. , 5 mk. Ogólny obszar 1599 ha. Rockeln, wś, pow. frydlądzki, st. p. Schoenbruch, sąd okr. w Szępopolu, 11 dm. , 130 mk. , 295 ha obszaru. Rockendorf, ob. Raciniewo. Rocki, zaśc, pow. miński, w 2 okr. pol. rakowskim, gm. i par. katol. Pierszaje. Rockiszki, folw. i dobra, pow. oszmiański, w 3 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Dziewieniszki, par. Gieranony, o 41 w. od Oszmiany a 6 w. od Dziewieniszek, ma 6 mk. katol. ; własność Umiastowskich. Rocklasz, wś, pow. szczycieński, st. p. , par. i sąd Wielbark; 40 dm. , 221 mk. , 1468 ha obszaru. Rocławice, pow. inowrocławski, ob. Racławice, Rocławki, niem. Rakelwitz al. Rachelwitz, dobra ryc, pow. chojnicki, st. p. , tel. i kol. Silno o 3 klm. , par. kat. Ostrowite, ewang. Chojnice 7 klm. . Leżą nad szosą chojnicką i obejmują 393 ha 345 roli, 19 łąk. W 1868 r. było 17 bud. , 5 dm. , 103 mk. , 75 kat. , 28 ew. ; 1885 r. 6 dm. , 18 dym. , 119 mk. , 86 kat. , 33 ew. W 1374 r. Winryk v. Kniprode, w. m. krzyżacki, nadał R. na prawie chełm. braciom Mikołajowi i Jakubowi i tychże połbraciom Tomaszowi i Tymysławowi. Później posiadali je trzej Gotszalkowie, którzy ufundowali kościołek filial. do Ostrowitego i uposażyli 2 włókami. Proboszcz miał co kwartał odprawiać mszę św. za fundatorów. Gdy kościół tutejszy opustoszał, wydał jakiś Jan de Gottenburg rozkaz, ażeby go więcej nieodbudować. Wizytator biskupi Hugo Lichtenstein r. 1485 nie każe wkładać tego obowiązku na biednych mieszk. ob. Utracone kościoły p. Fankidejskiego, 311. W 1653 r. donosi wizytator Trebnic, że we wsi R. mieszkali tylko chałupnicy inquilini, dwór zaś dawał mesznego 1 korz. żyta, 1 owsa str. 109. Lustracya pow. tucholskiego z r. 1570 donosi, że R. należą do paraf. w Silnie i obejmują 20 włók. Dalej czytamy Nobilis Michael Becker testimonium a judice attulit se praeterito anno igne percisse, ideo liber est. Eodem Nobilis Joannes Jezierski 2 mansi ad 12 gr. , Nob. Jacob Doerring 2 mansi possesi ad 20 gr. ; Nobilis Martinus Stoermer 3 mansi 12 gr. , Nob. Adamus Stoermer 3 mansi 12 gr. ob. Odpisy w Peplinie. Później należały R. do Rodatycze Roczynka Roczstwo Roczkiew pow. człuchowskiego. Według taryfy z r. 1 1648 gdzie uchwalono pobór podwójny a akcyzę potrójną, płacił tu p. Sędzia Człuchowski od 16 włók folw. i 2 ogr. 16 fl. i 16 gr. ob. Roczn. Tow. Przyj. N. w Poznaniu, 1871, str. 190. Podług taryfy na symplę z r. 1717 płaciły R. 8 gr. Cod. Belnensis, str. 95. Roćmirowa także Rozmirowa, wś, część Bielska, w pow. nowosądeckim, na lew. brzegu Dunajcu, w okolicy podgórskiej i lesistej, przy gościńcu słotwińskosądeckim; 22 dm. , 160 mk. Mac. Rocoły, niem. Rotzollen, dobra na zach. brzegu jeziora Charzykowskiego, pow. człuchowski, st. p. Ciecholewy, par. kat. Prze chlewo, odl. 2 mile, filia Polenica. Ma 1599, 03 mr. magd. obszaru. W 1868 r. 15 bud. , 9 dm. , 117 mk. , 64 kat. , 53 ew. Kś. Fr. Roczki, wś, pow. szawelski, gm. Żagory, o 35 w. od Szawel. Roczkiew, wś nad rz. Muszą, gub. kowieńska. Roczstwo, wś nieistniejąca obecnie, wraz z Klyczkowem, Moszkowcami pow. katuski i Sobotowem pow. stanisławowski, należała do dóbr Martynów pow. rohatyński, jak dowodzi poświadczenie wydane w Haliczu 30 stycznia 1470 r. przez Ihnata z Kutyszcz, sędziego, i Mikołaja Sieniawskiego, podsędka ziem. halickiego, że Elźbieta ze Zmigroda, córka Teodoryka z Jazłowca, ststy kamienieckiego, zamężna Masłowska, sprzedała Janowi Kole z Dalej owa, podkomorzemu halick. . dwie części działu swego na Martynowie a trzecią część mu darowała A. g. i z. , t. IV, str. 189. Roczynka 1. al. Roczonka i Targaniczka, strumień, powstaje w gm. Targanice, pow. wadowickim, ze źródeł leśnych, z pod góry Potrojna 888 mt. , na granicy Kocierza pow. żywiecki. Płynie leśnym jarem na płn. zach. , poczem wydobywszy się z lasu przerzyna obszar gm. Targanic, a następnie Sułkowic a w końcu Andrychowa, wśród którego uchodzi do Wieprzówki, dopł. Skawy. Obraca 10 młynów. Długość biegu 10 klm. 2. R. , rzeczka, w średnim biegu także Machutą zwana, bierze początek w gm. Roczyny, pow. wadowickim, nad granicą Targanic; płynie granicą między Roczynami a Targarnicami i Andrychowem; przyjąwszy od lew. brzegu znaczny strumień Złoty Potok, przepływający wś Roczyny, z pod Złotej Góry, zwraca się na płn. zach. i zrasza obszar Bulowic. Zasiliwszy się od lew. brzegu pot. Szybówką, przechodzi na obszar gm. Kęt; tu wydostawszy się na obszerną dolinę rz. Soły płynie niemal równolegle do Soły przez gminy Kęty, Nowa Wieś, Malec, Kańczuga, Bielawy i Łęki i wreszcie w obr. Grójca, na płn. od niego, wpada do Soły. Wśród biegu od Kęt począwszy rozdziela się kilkakrotnie na boczne ramiona, z których niektóre uchodzą do Soły. Z praw. brzegu przyjmuje między innymi potok Malecki i Olszyny. Długość biegu wynosi 24 klm. Zródła leżą na wys. 400 mt. , ujście 240 mt. szt. gen. . Br. G. Roczyny, wś, pow. wadowicki, nad Ro czynką, dopływem Soły z prawego brzegu, na płd. stronie gościńca z Andrychowa 7 klm. do Kęt, w okolicy podgórskiej 388 mt. npm. , u stóp Złotej Góry 759 mt. . Ludna wś, słynęła dawniej z wyrobu płóta, podług Siarczyńskiego rps. bibl. Ossolińskich, Nr 1826 było tu 60 warsztatów drelicharskich i blichy. Dziś ma 257 dm. i 1843 mk rz. kat. , Polaków. Obszar wiek. posiadłości hr. Bo browski ma 13 mr. roli, 1 mr. łąk, 17 mr. pastw. i 479 mr. lasu; pos. mn. 1357 mr. roli, 82 mr. łąk, 273 mr. pastw. i 39 mr. lasu. W płd. części obszaru lasy pokrywają wzgó rza z kamienia wapnistego, który Szajnocha Kosmos, 1883 i 1884 uważa za odrębny i najstarszy utwor karpacki. W 1581 Pawiński, Małopol. , 101 była własnością Pieniążka i składała się z 7 zagród z rolą. Par. w An drychowie. Graniczy na płd. z Brzezinką, na zachód z Czańcem, na wschód z wsią Andry chowem a na płn. z Bulowicami. Brzezinkę uważają także za część Roczyn. Mac. Roczyszki, wś, pow. władysławowski, gm. Kidule, par. Sudargi, odl. od Władysławowa 29 w. , ma 6 dm. , 59 mk. , 203 mr. obszaru. W 1827 r. było 7 dm. , 64 mk. Wchodziła w skład dóbr rządowych Kidule. Rodahn, wybud. do wsi Bledau należące, pow. królewiecki, st. pocz. Powunden, 3 dm. , 38 mk. Rodaki, wś i fol. , pow. olkuski, gm. Ogrodzieniec, par. Chechło, odl. 12 w. od Olkusza, przy drodze do Ogrodzieńca. W 1827 r. było 31 dm. , 390 mk. W 1876 r. fol. R. rozl. mr. 1396 gr. or. i ogr. mr. 401, łąk mr. 39, lasu mr. 922, nieuż. mr. 34; bud. mur. 4, z drzewa 18; las młody nieurządzony. Wś R. os. 84, z gr. mr. 537; nadto w r. 1872 w skutek układów o serwituty otrzymali włościanie mr. 304. Obszar folwarczny uległ później parcelacyi. W połowie XV w. wś Rodaki, par. Chechło, własność Salomona i Piotra h. Łabędź, miała 15 łan. km. , z których dziesięciny, wartości 4 grzyw. , płacono bisk. krakowskiemu. Z łanu sołtysiego płacono dziesięcinę, wartości 2 grzyw. , pleb. w Chochle Długosz, L. B. , II, 196. Według reg. pob. pow. krakowskiego, z r. 1490 wś R. miała 11 łan. W r. l581 wś R. , par. Chechło, własność Bonara, miała 9 1 2 łan. km. , 1 kom. z bydłem, 2 kom. bez bydła Pawiński, Małop. , 31, 435. Rodaksdorf, ob. Radaksdorf. Rodatycze, rus. Horodiatyczi, wś, pow. gró Roćmirowa Roczki Rocoły Roćmirowa Roczyny Roczyszki Rodahn Rodaki Rodaksdorf decki, 11 klm. na płn. zach. od st. kol. i tel. w Gródku, urz. pocz. i st. dr. żel. Karola Ludwika w miejscu odl. 42 klm. od Lwowa. Na wschód leżą Rzeczyczany, Haliczanów i Bratkowice, na płd. Wołczuchy i Milatyn, na zach. Bortiatyn pow. mościski, na płn. Laszki, Zbadyń z Kuttenbergiem i Tuczapy wsie pow. jaworowskiego. Środkiem obszaru płynie pot. Raków, dopływ Wiszni Sanowej. Zasila go od lew. brzegu pot. Zamłyński al. Wzduch, nadpływający od płd. z Milatyna, a od praw. brzegu struga powstająca w lesie wołoszowskim. W dolinie Rakowa leżą zabudowania wiejskie, przeważnie napraw, brzegu, w mniejszej części na lew. brzegu. Części wsi zwą się Mielniki, Mołoszów, Pod Plebanią, Pruszyna, Skotnik, Wójtowczczyzna, Zamłynie. Na płd. zach. leży las Laszczyna i Zamłynie, na płn. zach. las Mołoszów szczyt 269 mt. . Na płn. wsch. śród niw wzgórze 312 mt. . Płd. część wsi przebiega kolej Karola Ludwika i gościniec Iwowskoprzemyski. Własność większa Maryi Mirskiej ma roli or. 574, łąk i ogr. 334, pastw. 102, lasu 1963 mr. ; wł. mn. roli or. 1797, łąk i ogr. 387, pastw. 237, lasu 3 mr. W r. 1880 było 296 dm. , 1885 mk w gm. , 13 dm. , 67 mk. na obsz. dwor. Między mieszkańcami było 1830 rz. kat. , 86 gr. kat. , 30 izrael. , 6 in nych wyznań; 1863 Polaków, 89 Rusinów. Par. rz. kat. w miejscu, dek. gródecki. Do paraf. należą Bratkowice, Dobrzany, Koców, Laszki, Leśniowice, Rzeczycany, Tuczapy, Wołczuchy i Zbadyń. Akt erekcyi zaginął. odnowili ją w r. 1449 bracia Jan, Mikołaj, Piotr i Stanisław, wójtowie Rodatycz. Kościół drewniany, nie konsekrowany, p. w. W. św. Par. gr. kat. w Wołczuchach. We wsi jest cerkiew i szkoła etat. jednokl. Świeżo powstał tu zakład nauki gospodarstwa kobiecego z programem obejmującem wszystko, co wchodzi w zakres domowego zarządu. Zakładem kierować i opiekować się będą siostry opatrzności. Znajdują się 3 karczmy Murowanka, Lisa Góra i Wydra. W okolicy R. żyły niegdyś bobry, o czem wspomina Zawadzki w swojej Faunie. Za czasów Rzpltej należała wś do dóbr koronnych, ststwa gródeckiego, w ziemi lwowskiej a wojew. ruskiem. W lustracyi z r. 1661 i 1662 Rkp. Ossol, Nr 2834, fol. 233 czytamy Ta wieś zdawna zasiadła na łanach 26. W tej wsi juxta lustrationem A. 1627 było osiadłych poddanych na półłankach 9. Płacił każdy z nich czynszu po gr. 9, owsa po 4 pólmiarki, po kapłonie jednym, dwaj po gęsi jednej. Zagrodników bywało 20. Płacili czynszu po gr. 12. Robocizna jak w inszych wsiach była. Teraz żadnego nie masz osiadłego poddanego, tylko zagrodników jest 28, płaci każdy z nich po gr. 12, facit zł. 11 gr. 6. Ciż powinni dawać po kurze jednej, przychodzi kur 28, po gr. 3 facit 2 zł. 24 f r. Robić powinni po dwa dni w tydzień. Pop z roli i cerkwi płaci zł. 2. Karczma przed wojną była, z której dawano arendy po zł. 25. Teraz jej nie masz. W tej wsi są kmieci osobne i grunta, których jest posesorem JMPan Aleksander Kazimierz Brodowski, chorąży zakroczymski, z JMPanią Morawcówną, małżonką swoją. Summa prowentu tej wsi facit zł. 16. W tejże lustracyi str. 241 L c. czytamy Wójtostwo we wsi R. z kmieciami czterema. Tego wójtostwa posesorem jest JMPan Aleksander Kazimierz Brodowski, chorąży zakroczymski, wspólnie z JMPanią Morawcówną, małżonką swoją, za przywilejem JMC. króla Jana Kazimierza juris communicationis de dta Varsoviae die 5 Julii A. D. 1659. Na które to wójtostwo intromissyą in castro inferiori Leopoliensi 1659 wziętą i zapisaną. Do tego wójtostwa należą ex fundatione primaeva privilegis Sigismundi Augusti de dta Cracoviae, in conventione regni generali A. 1553 najprzód łanów 4, na których poddani kmiecie są zasadzeni, i dwór przy temże wójtostwie, karczma na półłanku, dwa obszary, na jednym dwór wójtowski, drugi między gajami, ale teraz lasem zarósł. Do tego zapust las wedle tych obszarów, zaś za tym lasem jest niwa Zaruccze nazwana, do tego wójtostwa przynależąca. Łąki do tegoż wójtostwa należą. Zagrodników 8 z placami; jatkę mięsną jedną, gdzie bydło bijać wolno i od każdego bydlęcia po groszu, albo szrot mięsa wójtowi płacić powinno. Cztery sadzawki, jedna Konrudka, druga Pawlika, trzecia Rakówka, czwarta gdzie młyn był, teraz wszystkie puste. Szósty grosz czynszów, szosę, kłodę owsa, szóstą kurę od poddanych starostwa gródeckiego, w Rodatyczach mieszkających należy. Trzeci grosz z tychże poddanych z sądów należy, a dwa grosze do zamku gródeckiego. Item spasne od wołów kupieckich należy temuż wójtowi. Na którem wójtostwie suma 1000 złp. jest włożona i zapisana, z którego niepowinni successores. ustępować, ażby suma ta odłożona była. Na toż wójtostwo lenne prawo sobie uprosił JMPan Brodowski i z małżonką do lat 15. Dwór na tem wójtostwie jest z trzech stron ostrogiem oparkaniony. Budynki w nim wszystkie nowe. Budynek pierwszy, w którym izdeb dwie ex opposito z komnatą albo alkierzem jedną, i z izdebką, przy drugiej spiźarnia. Wyszedłszy z tego budynku po lewej stronie piekarnia z drzewa nadgniłego, po prawej stronie stajnia dobra, z dębu robiona; w tyle tego budynku po prawej stronie kuchnia, obora i gumno z chróstów. Na tem wójtostwie półłanków jest 10. Poddanych osiadłych, którzy Rodatycze wało przy karczmie, a drugi półłanek dano na, zamianę plebanowi za niwę jego, która była przyległa do ról folwarkowych. Teraz zostało tylko łanów 7 a ćwierci 3, które ludzie zaorywają za pewnym czynszem; z każdego łanu dają po zł. 2 gr. 12, owsa po pół kłody, kapłonów po 2. W r. 1553, dokumentem wydanym w Krakowie d. 17 marca, nadaje Zygmunt August sołtystwo Rodatycze Krzysztofowi Wilkowskiemu Arch. Kraj. we Lwowie, C, t. 376, str. 727. Dnia 23 maja 1566 w Lublinie nakazuje Zygmunt August Andrzejowi hr. Górce, wałeckiemu i jaworowskiemu staroście, aby jako dzierżawca wsi król. Tuczemp, w star. jaworowskiem położonej, był obecnym rozgraniczeniu królewszczyzny Rodatycz od wsi Laszki 1. c, C, t. 332, str. 500. W tejże samej sprawie dok. z 16 sierpnia 1566 1. c, C, t. 332, str. 501. Dnia 1 maja 1571 w Warszawie rozkazuje Zygmunt August dzierżawcom sołtystwa Rodatycze okazać przywileje i dokumenta komisarzom, wyznaczonym do oddania tego sołtystwa Pawłowi Jaczimirskiemu l. c, C, t. 334, str. 618. D. 15 marca 1635 w Warszawie pozwala Władysław IV Ferdynandowi z Mirowa Myszkowskiemu na pobór drzewa z wójtostwa Rodatycze 1. c, C. , t. 386, str. 1210. D. 2 stycznia 1683 we Lwowie zezwala Jan III Aswerowi Wrzospolskiemu, cześnikowi czernichowskiemu, na cesyą dożywocia, które posiada na wójtostwie rodatyckiem, na rzecz Władysława Gnińskiego, starosty grodeckiego 1. c. , C, t. 166, str. 668. Dnia 9 lutego 1702 nadaje August II wójtostwo w R. Janowi Gnińskiemu, wojewodzie pomorskiemu, staroście grodeckiemu 1. c, C. t. 481, str. 668. D. 29 sierpnia 1702 porucza August II Janowi Białoskórskiemu, chorążemu bydgowskiemu, sądy komisarskie w wójtostwie rodatyckiem na czas nieobecności innych urzędników 1. c. , C, t. 6, str. 761. D. 7 kwietnia 1703 daje August II Władysławowi Gurowskiemu, towarzyszowi chorągwi Mikołaja Krosnowskiego, podkomorzego lwowskiego, wójtostwo w Rodatyczach, opróżnione przez śmierć Jana Gnińskiego, woj. pomorskiego l. c, C, t. 481, str. 772. D. 14 maja 1706 r. rozszerza August II prawo do wójtostwa we wsi R. , służące Teresie Potockiej, na męża jej Tomasza, ordynata Zamoyskiego, starostę grodeckiego 1. c, C. , t. 486, str. 1238. Dnia 5 paźdz. 1746 r. nadaje August III Franciszkowi i Katarzynie Niekraszom wójtostwo w R. l. c, C, t. 552, str. 1863. D. 23 maja 1765 r. pozwala Stanisław August Izabeli Małachowskiej, wdowie po Janie Małachowskim, kanclerzu w. koron. , zrzec się wójtostwa w R. na korzyść Hyacynta Małachowskiego, referendarza kor. , pługi swoje mają, jest 4. Ci robią po 5 dni w tydzień od południa w lecie i zimie. Zażen dzień jeden bez pańszczyzny; dają po 4 pół miarki owsa miarą grodecką, co czyni półmiarków 16, po gr. 15 zł. 8. Kur po 6, za które przychodzi gr. 18. Zagrodników jest 8. Robią po 2 dni w tydzień od południa w lecie i zimie. Komornic jest 4; ci dzień w tydzień, od południa robić powinni. Arenda z karczmy, młynka i z mytem i z spasnem na rok facit zł. 100. Staw jest przy tem wójtostwie; ten iż spustoszał, nic nie czyni. Czynszu z pól poddani królewscy i z Rodatycz do starostwa gródeckiego należący, powinni dawać trzeci grosz i trzecią kurę i owies według przywileju dawnego, co teraz nie uczyni tylko zł. 10. Za krestencyą ogólnie oszacowaną kładzie się na rok zł. 100. Summa prowentu z tego wójtostwa rodatyckiego na rok facit zł. 218 gr. 18. Ztąd wytrąciwszy na urzędnika solarium zł. 16. Na budynku, który swym kosztem budował JMPan dzierżawca wytrąca się zł. 77 gr. 18. Restat sumy, od której kwarta ma być płacona na Świątki, pod winami w prawie opisanymi, zł. 125. Deklaracya Uważając przeszłe lata, iż mrozy do urodzajów tak ozimin jako i jarzyn przeszkodą były, więc i dla przechodzącego żołnierza zasiewy nie mogły być porządne, także i reparacyą budynków, karczmy i młynka przedsięwziąwszy, także okupy poddanych od żołnierzów, do tego załogi wołmi i końmi tychże, także słuszną uznaliśmy, aby od dopłacania za lata przeszłe wolen zostawał, a tylko a datą lustrationis nostrae kwartę co rok do skarbu na Świątki płacił i wnosił JMPan dzierżawca, W tymże rękopisie podany jest zapisek lustracyjny z r. 1570 str. 247. W R. jest ludzi osiadłych dwiema połaciami 47. Każdy z nich siedzi na półłanku. Z każdego połłanku dają czynszu po gr. 9, facit zł. 14 gr. 3, z czego wójt dziedziczny za przywilejem swym bierze szósty grosz. Owsa dannego każdy z nich z półłanku daje po pół kłody miary grodeckiej, po gr. 15, kapłonów z półłanku po jednym. Nadto jest kmieci z osobna na półłankach 5. Czterej z nich dają po zł 3, a piąty po zł. 2, ku temu dają owsa po pół kłody, po kapłonie jednym. Pop ruski z cerkwi i z roli daje czynszu zł. 2. Tywon z łanu nic nie daje. Karczma z półłankiem roli, którą mu przydano, czyni per arendam na rok zł. 20, ku temu kapłonów 3. Nadto są jeszcze dwa półłanki puste, które kmiecie orzą za pewnym czynszem; z jednego półłanku płacą zł. 2, z drugiego zł. 2 gr. 6. Owsa po pół kłody, kapłonów po jednym. Nad te wszystkie role zostawa łanów pustych 8 i ćwierci 3, z których łan jeden rozdzielono, półłanek jeden do karczmy przyłączono, jako się wyżej miano Rodatycze Rodemannsgut Rodau starosty piotrkowskiego l c. , C, t. 601, str. 555. Lu. Dz. Rudau 1. wybud. do wsi Januszkowa należące, pow. ostródzki, st. p. Witramowo. 2. R. , wybud. do wsi Perpolken należące, pow. welawski, st. p. Goldbach, 3 dm. , 73 mk. Rodau, ob. Rodowo. Rodchice al. Dydłauki Dydławki, wś, pow. rossieński, gm. Konstantynów, ma 1680 dzies. ziemi dworskiej; własność Edwarda Wolmera. Rodecznica al. Radecznica, wś i fol. , pow. zamojski, gm. Rodecznica, par. Mokre, odl. 14 w. Szczebrzeszyna i 62 w. od Lublina, ma 63 dm. 6 dworsk. i 372 mk. 6 praw. , 8 żyd. , 30 os. włośc. mających 424 mr. i 27 os. na ziemi poklasztornej, mających 72 mr. Pierwotnie R. zostawała w posiadaniu Świrskich, część obszaru przeszła następnie w posiadanie bernardynów a reszta przeszła w skład ordynacyi Zamoyskich, do której należy i dziś fol. R. Szczegóły historyczne odnoszące się do kościoła i klasztoru podane powyżej, ob. Radecznica. Tu dodajemy jako uzupełnienie Malowniczość swego położenia zawdzięcza R. otaczającym ją wyniosłościom a zwłaszcza najwyższej górze zwanej dawniej Łysą al. Jasną, na której wzniesiono klasztor. U stóp góry wytryska kilka obfitych zdrojów, spływających za pośrednictwem pot. Czarnostockiego do pobliskiego Puru. Obfitość wody i żyzność gleby wywołały bujną roślinność w lasach, łąkach i bogatych sadach owocowych. Klasztor bernardynów istniał tu do 1864 r. Po kasacyi obraz św. Antoniego przeniesiono do kościoła w Łabuniach, inne obrazy i aparaty rozdzielono pomiędzy rozmaite kościoły, a na to miejsce urządzono tu cerkiew grekounicką. Następnie zniesiono mury klasztorne, przerobiono kościół na cerkiew prawosławną, którą poświęcono w 1880 r. p. w. św. Antonia Pieczerskiego, z zachowaniem dawnego odpustu w dniu 13 czerwca. W 1882 r. zniesiono parafią a cerkiew w 1889 r. przemianowano na cerkiew krzyżową domu bisk. chełmskiego. W tymże roku odnowiono dwie kaplice w lesie i wystawiono pomnik żelazny z wizerunkiem św. Aleksandra Newskiego na cześć cesarza. Aleksandra II. R. gmina należy do s. gm. , okr. IV w Gorajcu, ma 14, 572 mr. 188 pr. ziemi ornej, 7591 mr. 25 pr. łąk, 1580 mr. 108 pr. nieuż. , 2414 mr. 262 pr. pod zabudowaniami, 578 mr. 293 pr. wód, 371 mr. błota i 1392 mr. 200 pr. lasu. Gleba po największej części glinkowata, w Zaporzu i Zaburzu jest kamień zwany opoką. Ludność składa się z 4382 kat. , 218 prawosł. i 45 żyd. , razem 4645 mk. W gminie są dwa młyny wodne i w niektórych wsiach ogrody owocowe, przeważnie śliwkowe sady, z których najpiękniejszym i najobfitszym tak co do ilości drzew jak i do rozmaitości gatunków jest ogród pobernardyński przy cerkwi w R. T. Ż. Rodehlen 1. wybud. przy wsi Dombehnen, pow. rastemborski, st. pocz. Barten, 7 dm. 163 mk. 2. R. Adl. , wś, tamże, 2 dm. , 15 mk. , 86 ha. 3. R. Klein, dobra, tamże, 7 dm 108 mk. , 259 ha obsz. Rodeit, wybud. , pow. niborski, tuż przy mieście powiatowem. Rodeland 1. posiadłość włośc. pod Elblągiem, ma 360, 64 mr. Należała około r. 1543 do Jerzego Wildfang, członka bractwa św. Jerzego, które też po jego śmierci ją odziedziczyło i jeszcze dziś posiada ob. Der Elbinger Kreis Ton Rhode, str. 87. 2. R. , wyb. do wsi Jungfer należące, pow. elbląski. Kś. Fr. Rodeland niem. , 1. ob. Kopalina. 2 R. , wś, pow. szunowski, par. ew. Ketschdorf i Seitendorf; 1842 r. 13 dm. , 72 mk. ew. 3. R. , posiadłość pryw. pod Lignicą. Rodelshoefen, dobra ryc. na niem Warmii, pow. licbarski, par. kat. w Brunsberdze, 8 dm. , 107 mk. , 252 ha. Rodemannsgut 1. Rodmannshof na map. Chrzan. , dawniej Borhenhagen, posiadłość, pow. czamkowski Wieleń, o 14 klm. na zachód północ Wielenia, na lew. brzegu Drawy dopł. Noteci; par. kat. Wieleń, par. prot. , poczta i st. dr. żel. w Krzyżu o 7 klm. ; 2 dm. , 9 mk. prot. i 46 ha. 2. R. , dawna nazwa os. Altthiergarten. Roden al. Roddaw dok. , wś w komturstwie golubskiem, zniesiona r. 1414 ob. Kętrz. O ludn. pol. , str. 80. Krzyżackie księ gi szkodowe z r. 1414 donoszą, że obejmowa ła 30 włók, ale po spustoszeniu nie odbudo wana. Kś. Fr. Rodewald 1. leśnictwo w pow. międzychodzkim, ob. Kolno. 2. R. , ob. Podborowo. RodionowoWoskreseńskoje, st. pocz. i st. dr. żel. rybińskobołogowskiej, w gub. twerskiej, pomiędzy st. Charino o 27 w. a Sawelino o 27 w. , o 72 w. od Rybińska a 208 w. od Bołogoja. Rodis, rzka we włości medygiańskiej pow. telszewskim, wspomniana w dokum z 1575 r. Roditten niem. , wś, pow. iławkowski, st. p. , tel. i kol. żel. Iławka, par. kat. w Landsbergu, sąd okr. w Iławce, 14 dm. , 141 mk. , 239 ha obszaru, Rodkiewicza Brzeg al. Lubocki Brzeg, wś nad rz. Pilicą, pow. rawski, gm. Rzeczyca, ma 9 dm. , 94 mk. , 139 mr. włośc. Rodkówka, wś, pow. mścisławski, gm. Piriany, ma 18 dm. i 73 mk. , z których 6 zajmuje się wyrobem wozów, sań itd. Rodland, wybud. przy wsi Langenreihe, pow. holądzki, pocz. Hirschfeld, 3 dm. , 24 mk Rodlofferhuben niem. , majętność, wie Rodau Rodchice Rodecznica Rodehlen Rudau Rodeit Rodeland Rodelshoefen Rodlofferhuben Rodland Rodkówka Brzeg Roditten Rodkiewicza Rodis Rodionowo Rodewald Rodyonówka Rodmannshoefen czysta dzierżawa, pow. malborski, st. p. Malbork, gm. Kałdowo. Zawiera 4 włóki 12 mr. ; 1869 r. 2 dm. , 8 mk. kat. , 5 ew. Rodmannshoefen, dobra ryc, pow, królewiecki, st. p. Neuhausen, 9 dm. , 160 mk. , 354 ha. Rodneńskie Alpy, nazwa północnego działu Karpat Siedmiogrodzkich. Rodneńskie Hale, ob. Inieu. Rodnia, ob. Piekary pow. czerkaski. Rodnia, mko nad bezim. rzką, pow. klimowicki, o 15 w. od Klimowicz, ma 78 dm. drewnianych 37 należy do chrześcian, 26 do żydów, 455 mk. 215 męż. i 240 kob. , w tej liczbie 219 prawosł. , 1 katol. i 235 żydów; cerkiew murowana, dom modlitwy żydowski drewniany, młyn wodny, zarząd gminy, szkoła wiejska. Własność Osmołowskich. R. wymieniona jest jako mko w opisie statystycznym gubernii z 1784 r. Gmina Rodnia ma 5000 mk. 1922 męż. , 1943 kob. i 1135 dzieci. W gminie znajduje się 7921 dzies. lasów prywatnych i 547 dzies. lasów włościańskich. Rodniki, st. pocz. w pow. juriewieckim gub. kostromskiej, o 7 w. na południe od st. dr. żel. szujskoiwanowskiej Gorkino. Rodoć, folw. , pow. piński, na Zarzeczu, w 3 okr. pol. płotnickim, gm. Raczyskal. Radczysk, przy drożynie ze wsi Więzówki do Żołldna. Dzika, odludna miejscowość. A. Jel. Rodowice, fol. , pow. noworadomski, gm. Żytno, 1 dm. , 27 mk. , 300 mr. dwors. Rodowicze, ok. Radowicze. Rodówko, niem. Klein Rodhau, dobra ryc. w Pomezanii, nad zach. brzegiem jez, Dzierz goń, pow. suski, st. p. i kol. Mikołajki 7 6 klm. odl. , par. kat. Prabuty. ew. Rodowo, 441 ha 58 lasu, 34 łąk, 348 roli. Czysty dochód z gruntu wynosi 5921 mrk; hodowla bydła i owiec. W 1868 r. 15 bud. , 8 dm. , 95 mk. , 29 kat. , 66 ew. ; 1885 r. 9 dm. , 18 dymów, 96 mk. , 28 kat. , 68 ew. Ks. Fr. Rodowo, niem. Gross Rohdau, 1323 Rodow, wś w Pomezanii, pow. suski, st. p. i kol. Mikołajki, par. kat. Prabuty. Posiada kościół ewang. , szkołę ewang. 2klas. 2 naucz. i 143 dz. ; 422 ha obszaru, 32 łąk i 350 roli orn. , której każdy ha przynosi 11 36 mrk czystego dochodu; 1868 r. 116 bud. , 56 dm. , 467 mk. , 34 kat. , 433 ew. ; 1885 r. 59 dm. , 87 dym. , 408 mk. , 34 kat. , 374 ew. R. założył w dobrach sztembarskich Teodoryk Stango, pochodzący z polskiego rodu, w końcu XIII w. , a osadził tu, jak z nazwy wsi wynika, Polaków. Tenże Teodoryk dostaje r. 1285 za zamek kwidzyński od bisk. pomezańskiego Heidenryka zamiast 150 grzywien 100 grz. gotówką i 50 włók w Gdakowie i R. Po śmierci Teodoryka posiadali z początku wś Michał z Lniska Elnis, zięć Teodoryka, i brat jego Wojciech Albertus, ale już przed r. 1289 zamienili tę wieś z bisk. pomezańskim na Butowo ob. Kętrz. O ludn. pol. , str. 181 183. R. 1361 daje bisk. pomezański Mikołaj I wsi kościelnej R. , obejmującej wówczas R. i Rodówko, przywilej na 79 1 2 włók z prawem chełm. Sołtys Segehard dostaje sołectwo i trzecią część kar sądowych i 5 wł. wolnych od czynszu, prob. zaś 4 wolne włóki; od re szty włók będą osadnicy czynszowali po 13 skojców i 2 kury rocznie na św. Marcin, Pro boszczowi zaś będą dawali mesznego od każ dej włóki po pół korca żyta i tyleż owsa. Dan w Kwidzynie ob. Gesch. des Bist. Pomesanien v. Gramer, str. 90. R. 1561 nadaje ks. Olbracht wsi R. nowy przywilej na 61 1 2 wł. z prawem chełm. , sołtys Rostek dostaje 5 wolnych włok wraz ze sołectwem ob. tamże, str. 264. Kościół ewang. został tu założony r. 1624. Por. Prabuty. Kś, Fr. Rodowo, wybud. na pol. prus. Mazurach, pow. ządzborski, blisko jeziora Sorkwitskiego, należy do wsi Jędrychowa, 1 dm. , 42 mk. Rodowaino w dokum. z 1597 r. , jezioro w dobrach. Potykowie, we włości kroskiej pow. rossieński. Rodrzyca, pow. wałecki, ob. Nadorzyce, Roduń, ob. Radunka. Rodupie, zaśc. szl. , pow. wileński, w 3 okr. pol. , o 36 w. od Wilna, 1 dm. , 10 mk. katol. Rodupis, zaśc, pow. wiłkomierski, gm. Uciany, o 68 w. od Wiłkomierza. Rodupla, wś włośc, pow. święciański, w 3 okr. pol. , o 56 w. Święcian, ma 4 dm. , 34 mk. katol. Rodwalde, wybud. przy dobr. ryc. Kurkenfeld, st. p. Nordenburg, 3 dm. , 50 mk. Rodwicie, wś, pow. rossieński, par. chwejdańska. Rodyonówka, wś nad Pronią, pow. horecki, młyn wodny. Rodyszki 1. okolica szlach. , pow. rossieński, par kołtyniańska. Niegdyś dobra w pobliżu rzki Anczy, we włości kroskiej w dok. z 1584, 5, 6, 9, 1599 r. . 2. R. , ob. Rudyszki Rodyszkie, niwa nad rz. Wentą, pod Wiszniami, we włości użwenckiej pow. szawelski, na trzy beczki posiewu żyta w dokum. z 1589 r. . Rodzany, kol. , os. straż. , pow. kaliski, gm. Ceków, par. Stawiszyn, odl. od Kalisza 23 w. , kol. ma 29 dm. , 232 mk. ; os. straż. drog. 1 dm, , 5 mk. Rodzany, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 46 w. od Nowoaleksandrowska. Rodzica Rodica, rzeka w gub. mohylewskiei, prawy dopływ Dniepru. y S Rodmannshoefen Rodneńskie Rodnia Rodn Rodo Rodówko Rodowo Rodowa Rodrz Rodupie Rodupis Rodupla Rodwalde Rodw Rodyszki Rodz Rodzie Rodzie Roebsden Roeblau Roebern Roebelnau Rodzone Rodziszywiec Rodziszki Rodziewszczyzna Rodziewicze Rodzieńkowo Rodziejewo Rodzie, wś włośc. nad pot. Olsie, pow. święciański, w 3 okr. pol. , gm. Jasiewo, okr. wiejski Nowy Dwór, o 5 w. od gminy a 37 w. od Święcian, ma 5 dm. , 56 mk. katol 26 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Zahacz. Rodziejewo, ob. Radziejewo. Rodzieńkowo, zaśc. w zach. płn. części pow. mińskiego, w 2 okr. pol. rakowskim, gm. i par. katol. Pierszaje w okolicy wsi Dory, ma 1 osadę; grunta szczerkowe. A. Jel. Rodziewicze 1. wś, pow. lidzki, w 3 okr. pol. , gm. Dubicze, okr. wiejski Nowy Dwór, o 7 w. od gminy, podług spisu z 1865 r. 6 dusz rewiz. ; własność Znamierowskich. 2. R. , okolica szlach. , tamże, o 7 w. od gminy a 29 w. od Szczuczyna, ma 10 dm. , 84 mk, w 1864 r. 13 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbo wych Ostryna. 3. R. , folw. rząd. , pow. lidzki, w 3 okr. pol, , gm. Szczuczyn, o 7 w. od Szczuczyna, 32 mk. 1866. 4 R. , okol. szl. nad rz. Zylanką, pow. oszmiański, w 1 okr. pol. , o 26 w. od Oszmiany, 6 dm. , 65 mk. kat. 5. R. , wś, pow. oszmiański, w 3 okr. pol. , gm. Iwie, okr. wiejski Urciszki, o 5 1 2 w. od gminy, 59 w. od Oszmiany a 32 w. od Dziewieniszek, ma 14 dm. , 82 mk, katol. w 1864 r. 42 dusz rewiz. ; należy do dóbr Jatołtowicze Rymaszewskich. 6. R. , okolica, pow. święciański, w 4 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Wojstom, o 3 w. od gminy, podług spisu z 1864 r. 23 dusze rewiz. W spisie z 1864 r. podana okol. szlach. , odl. o 78 w. od Święcian, j mająca 24 dm, , 147 mk katol. i 14 żydów. 7. R. , wś, pow. święciański, w 4 okr. pol. , gm. Wojstom, okr. wiejski i dobra Rzewuskich Hanuta, o 8 w. od gminy, podług spisu z 1864 r. 59 dusz rewiz. . 8. R. , wś, pow. borysowski, w 1 okr. pol łohojskim, gm. Hajna, ma 21 osad pełnonadziałowych; miej scowość wzgórzysta, malownicza, dość leśna, grunta szczerkowe, kamień narzutowy. 9. R. , folw. , pow. borysowski, ma 25 włók; od 1862 r. własność Tyszkiewiczów, nie noszących tytułu hrabiowskiego. 10. R. , ob. Radziewicze. J. Krz. A. Jel. Rodziewszczyzna, . fol. i dobra, pow. dzisieński, w 4 okr. pol. , gm. Prozoroki, okr. wiejski Błoszniki, o 23 w. od Dzisny, ma 1 dm. , 9 mk. katol. ; własność Szyszków i Niemiry. Włościanie wnieśli 1132 rs. 13 kop. wykupu za wydzieloną ziemię. 2. R. , wś, pow. oszmiański, w 3 okr. poL, gm. Subotniki, okr. wiejski Kudajsze, o 7 w. od gminy, 33 dusz rewiz. ; należy do dóbr Kwiatkowce Umiastowskich. 3. R. , wś nad stawem, pow. oszmiański, w 4 okr. pol. , gmina i dobra Wołożyn, okr. wiejski Kibudzie, o 62 w. od Oszmiany, ma 5 dm. , 55 mk. , w tej liczbie 49 prawosł. i 6 katol. w 1861 r. 22 dusz rewiz. . 4. R. , zaśc. włośc, pow. święciański, w 1 okr. pol. , gm. aleksandrowska, okr. wiejski i dobra skarbowe Swirany, o 10 w. od gminy, 18 dusz rewiz. 5. R. , zaśc. rząd. nad rz. Wilią, pow. święciański, w 1 okr. pol. , o 35 w. od Święcian, ma 2 dm. , 21 mk. katol. 6. R. , wś, pow. nowoaleksandrowski, w 3 okr. pol. , o 75 w. od Nowoaleksandrowska. J. Krz. Rodziszki 1. wś, pow. trocki, w 3 okr. pol. , gm. Wysoki Dwór, okr. wiejski różewski, 6. dusz rewiz. 2. R. , wś, pow. słonimski, w 3 okr. pol. , gm. Kuryłowicze, o 40 w. od Słonima. 3. R. , ob. Radziszki. Rodziszywiec, pow. szamotulski, ob. Ra dziszewiec. Rodzone, wś nad rz. Drwęcą, pow. rypiń ski, gm. i par. Płonne, odl. o 20 w. od Rypina, ma 6 dm. ,. 129 mk, 127 mr. Obszar dworski w R. należy do dóbr Płonne. Rodzone 1. niem. Rodzonne al. Rosen, dok. 1548 Rose, folw. do dóbr sampławskich należący, nad rz. Lubawką i przy źródłach rz. Jesienny dopł. Drwęcy, pow. lubawski, st. p. Radomno. W 1868 r. 18 bud. , 8 dm. , 44 mk. kat. , 38 ew. ; 1885 r. 3 dm. , 38 mk. Wizyt. bisk. Strzesz pisze r. 1667 Wś R. szl. Sempławskich zamieszkiwało dawniej 5 kmieci. Teraz tylko jeden karczmarz daje mesznego 1 kor. żyta i tyleż owsa str. 223. R. 1548 nakazuje Zygmunt. August komisy i już przez ojca wyznaczonej załatwić spór co do naprawy mostu przez Drwęcę i dróg przy Rodzonem ob. U. d. B. Culm von Woelky, str. 837. . 2. R. , niem. Deutsch Rodzonne al. Rosenkrug, wyk, pow. lubawski, st. pocz. i par. katol. Iława, gm. Rudzicz. W 1868 r. 15 bud. , 7 dm. , 40 mk. kat. , 60 ew. ; 1885 r. 6 dm. , 57 mk. Roebelnau, os. w pow. szczycieńskim, środ bagien Łatona. Roebern 1. Gross, majątek chełm. na Żu ławach, nad zatoką fryską, o milę na północ od Elbląga st. p. i par, kat, , pow. elbląski wiejski; 313 ha 55 lasu, 56 łąk i 187 roli. Do dóbr należą folw. Eichwald 1 dm. i 5 mk 1885 r. ; Dornbusch 2 dm. , 14 mk i wiatrak. Do osuszania łąk stoi osobny wiatrak. W 1869 r. było 87 mk. , 21 kat. , 66 ew. , 6 dm. ; 1885 r. z folw. 9 dm. , 17 dym. , 85 mk. , 22 kat. , 62 ew. , 1 dyssyd. 2. R. Klein al. Gross Teichhof al. Jungschulzenhof, majętność prywa tna, 1 4 mili na północ od Elblągu, pow. elblą ski wiejski; 63 ha 1 łąk i 35 roli. W 1869 r. 69 mk. , 28 kat. , 38 ew. , 9 menon. , 5 dm. ; 1885 r. zaś 6 dm. 32 dymów, 126 mk. , 31 kat. , 95 ew. Sprzedaż masła do Elblągu i uprawa kartofli. Kś. Fr. Roeblau, wś, pow. szczycieński, st. p. , tel. , sąd okr. w Wielbarku, par. do Lesin, 25 dm. , 182 mk. , 686 ha. Roebsden al. Roebszen, ChatoullSkoeries II, Roechlitz Roeckels Roecknitz Roedersbruch Roedersdorf Roedershorst Roedszen Roegnitz Roehlau Roehrfeld Roehrsdorf Roemershof Roennen Roesen Roeskau Roe Roechlitz wś na prus. Litwie, pow szyłokarczemski, st. p. Kolletzischken. Roechlitz, 1276 Rochliz, także Raclitz, wś nad Kacbachą, pow. Złotoryjskohajnowsid, posiada kościół par. ewang. założony podobno przez ks. Jadwigę. W 1842 r. 71 dm. , 538 mk. 9 katol. , szkoła ew. , młyn, hodowla owiec i bydła. Jest to starożytna osada. Znajdował się tu grod warowny, służący późnie za miejsce pobytu książąt. Zamek ten ostatecznie zburzony podobno został w 1551 r. przez Wrocławian i Świdniczan, jako siedziba rabusiów rycerskich. Przy zamku stoją ruiny kaplicy zwanej kaplicą św. Jadwigi, która wraz z małżonkiem ks. Henrykiem często tu przebywała. Roeckels Preuss. , dom zajezdny, pow. rybacki, st. p. Gruenhoff, 3 dm. , 36 mk. Roecknitz, rzka, lewy dopływ Sude, lewego dopływu Schale, wpadającej do Elby z praw. brzegu. Roedersbruch, wybud. przy wsi Augken, pow. welawski, blisko miasta powiatowego. Roedersdorf 1. Gross, dobra ryc. , pow. świętosiekierski, st. p. Hermsdorf, 14 dm. , 189 mk. , 654 ha. 2. R. Klein, dobra ryc, pow. świętosiekierski, st. p. Bladiau, 7 dm. , 138 mk. , 386 ha. 3. R. , Koeniglich, wś, w tym że powiecie, st. p. Eisenberg, 34 dm. , 225 mk. , 514 ha. Ad. N. Roedershorst 1. leśnictwo, pow. babimoski, pod Ciosańcem Schussenze; par. Ciosaniec, okr. domin. Mochy, poczta w Kaszczorze; 1 dm. i 8 mk. 2. R 5 wybudowanie, tamże. Roedszen al. Roidszen, wś, pow. gąbiński, st. p. Walterkehmen, 9 dm. , 81 mk. , 213 ha. Roegnitz Rogoźnica 1. leśn. , pow. człuchowski, st. p. Ciecholewy, par. kat. Przechlewo; 1885 r. 1 dm. , 7 mk, , gmina Hohenkamp. 2. R. , wyb. , tamże; 1885 r. 2 dm. , 38 mk. Roehlau także Reyow, wś, pow. kożuchowski, par. ew. Neustaedtel, katol. Lindau; 1842 r. 30 dm. , 256 mk. 64 kat. , dwa młyny wodne, warsztaty płócienne. Roehrfeld, pow. poznański, ob. Przybroda. Roehrsdorf, pow. wschowski, ob. Osowa Sień. Roehrsdorf 1. Alt, 1293 Rudengeresdorf, 1372 Ruedegersdorf, wś nad Szaloną Nissą, pow. bolkowski. Posiada kościół par. ewang. , założony 1742 r. W 1842 r. 131 dm. , 1008 mk. 82 katol. , szkoła ewang. , kaplica katol. , 3 młyny wodne, piece wapienne, płóciennictwo. 2. R. Neu, wś, pow. bolkowicki, par. ew. Roehrsdorf Alt; 1842 r. 34 dm. , 282 mk. 101 katol. . 3. R. Bober, 1369 Rudigersdorff, wś i dobra nad rz. Bober, pow. jeleniogórski, posiada kościół par. ewang. , zbudowany 1782 r, , kościół katol. par. , który przed 1653 r. był ewang. W 1842 r. na obszarze większej posiadłości był zamek, dwa folw. , 5 dm. , 70 mk. 2 katol. ; w gminie 253 dm. , 1452 mk. 68 katol. , szkoła ewang. od 1742 r. , szkoła katol. , piec wapienny, ruiny starego zamku. 4. R. Klein, wś, pow. lwowski na Szląsku, posiada kościół par. katol. p. w. św. Feliksa, od 1558 parafialny; obecny z 1703 r. W 1842 r. 160 dm. , 830 mk. 13 ew. , piec wapienny, dwa młyny wodne. 5. R. aw Queis, 1375 r. Rudgersdorf, wś i fol. , pow. lwowski na Szląsku, par. kat. i ew. Friedeberg. W 1842 r. 107 dm. , fol. , 645 mk. 40 ew. , szkoła ewang. , młyn wodny nad Kwiazią, tkactwo. 6. R. Wueste, wś, pow. jeleniogórski, par. ew. Kamienogóra. W 1842 r. 100 dm. , 661 mk. 3 kat. , szkoła ewang. 1742 r. założona, kaplica katol. , dwa młyny wodne, warsztaty płócienne. Roemershof, Remershof, dawniej Schreihershof, łotew. Skrihwere al. ReemareMujża, dobra pryw. , w okr. ryskim, par. Ascheraden, nie gdyś apertynencya dóbr Halswig, nadanych przez Gottharda Kettlera Stefanowi von Roemer. Na gruntach Halswiga Roemerowie za łożyli Roemershof. Na początku XVII w. Stefan Roemer i Jan Nymayer mieli za sobą dwie rodzone siostry von der Ropp, których wspólne kapitały w ręku Roemera zostawały. Kiedy Stefanowie Roemerowie skutkiem na jazdu szwedzkiego do Polski odjechali, szwa gier ich Nymayer w 1628 r. zajął opuszczone przez nich dobra, na których kapitał jego żo ny był oparty, a w 1634 r. Karol Gustaw Adolf zapewnił Nymayerowi posiadanie; nastę pnie, w braku sukcesorów, dobra przyznał niejakiemu Skytte. W 1677 r. J. C. Skytte sprzedał gen. hr. M. t. Schule za 3500 tala rów. Obecnie na gruntach R. znajduje się st. dr. żel. dyneburskoryskiej, między st. Kokenhusen a Ringmundschaft, o 68 w. od Ry gi a 136 w. od Dyneburga. Poprzednio przez R. przechodził trakt poczt. z Rygi do Dyne burga, ze st. pocz. w R. , odległą o 74 w. od Rygi. A. R. Roennen 1. dobra pryw. , w okr. tukumskim, pow. talseński, par. zabelnska Kurlandya. Do dóbr należy fol. Friedrichsdorf. 2. R, Gross, łot. Rende, dobra koronne, w okr. , pow. i par. goldyngskiej Kurlandya, z koso. ewangielickim. Do dóbr należy fol. Neuhof 3. R, Klein, dobra prywatne, tamże. Roesen, folw. dóbr koron. Kandau, w okr. tukumskim, pow. talseński, par. kandawska Kurlandya. Roeskau niem. , ob. Ryskowo, Roeske, leśn. należące do nadleśn. Pflastermuehl, pow. człuchowski, st. p. Koczała; 1885 r. 1 dm. s 14 mk. Roessen Folwark Kś Róg Roesken Roesken, dobra, pow. iławkowski, st. p. Reddenau, 4 dm. , 45 mk. , 167 ha. Roesnerowy Folwark niem. Roesnersches Vorwerk, posiadłość znanego z sprawy toruń skiej z r. 1724 burmistrza toruńskiego. Leża ła tuż przy Toruniu, między miastom a cegiel nią. Po konfiskacie tego majątku zostało mia sto posiadaczem. Wojska francuskie znisz czyły tę posiadłość a ziemię wydzierżawia miasto teraz włościanom ob. Beschr. von Thorn Wernicke, str. 221. Kś. Fr. Roesnitz, ob. Rozumic, Roessen al. Reeszen, dobra, pow. rybacki, st. p. Dragehnen, 56 dm. , 64 mk. , 215 ha. Roethloff, jezioro w pow. pr. holądzkim, 635 ha. Roethloff, fol. , pow. morąski, ob. Neusass 9. Roeversdorf 1. Nieder i Ober, wś, pow. szunowski, par. ew. i kat. Szunów. W 1842 r. 19 dm. , folw. , 119 mk. 2 katol. . 2. 1. Ober, wś i dobra, pow. szunowski, par. Szunów. W 1842 r. 96 dm. , dwór, 2 folw. , 600 mk. 6 katol. , szkoła ewang. Roewersdorf, wś, pow. karniowski, ob. Trzemesma, Rofelt al. Rofeld niem, , według dok. z. r. 1424 folw. do kapituły chełmińskiej należący, był w dzierżawie benedyktynek z Chełmna ob. Woelky U. B. d. B. Culm, str. 388. Mo że to jest dzisiejsze Sarnowo niem. Rehfeld, w pow. chełmińskim. Kś. Fr. Bog. .. , ob. Roh Rog, rus. Roh, Rich. Nazwa ta, przywiązana do wielkiej liczby miejscowości, przeważnie leśnych, występuje szczególniej na obszarach Rusi. Boh dawniej u Rusinów był synonimem lasu, a nawet według Moroszkina wyraz ten i dziś jeszcze jest w użyciu na oznaczenie lasu. Przeto nie jest do przyjęcia tłumaczenie tej nazwy miejscowej ani w znaczeniu rogu zwierzęcego ani też w znaczeniu angułu czyli oBtrego klinu lasu lub boru roguj; nazwa ta stosuje się bowiem wprost do samego lasu, a bynajmniej ani do figury, ani do położenia onego. W nazwie roh, rih, róg tkwi pierwiastek sanskrycki ruh creseere rość; stąd po sanskrycku roki, ruksza, drzewo; starosłowiańskie roszcza las; rossyjskie roż żyto. W polskim zaś i ruskim języku dalszymi tegoż samego wyrazu pochodnikami są rohoża, rogoża, rózga, rohatyna włócznia. Wyraz łaciński rogus oznacza stos drew, na którym palono umarłych. Roh według Narbutta po litewsku oznacza ołtarz; stąd Swiętyroh, miejsce na którem później stanęło miasto Wilno. W nazwie uroczysk leśnych albo osad wyraz Roh, na Rusiach, albo sam oddzielnie, albo z przyrostkiem przymiotnikowym występuje zwykle, np. Zełenyj roh, Berestowyj roh, Lipow roh, Krasny roh, Lisiczy roh. Towstorohi gęste lasy, lub Bohatyryn roh, Storożowyj roh lasy gdzie straż od pól odbywali Kozacy ukraińscy; Stryjów roh, Semenow roh, Nikityn roh, Tagan roh. Oto jeszcze w starym dokumencie rozgraniczenia dóbr berdyczowskich i machnowieckich z 1614 r. tenże wyraz roh w znaczeniu lasu jest użyty wyraźnie tam gdzie przyszła pięta gruntu januszpolekiego mówi tenże dokument stoi krąg dąbrowy, który zowią, Storoiowym lasem czyli rogiem Ten las czyli róg Storożowy stał tuż nad Czarnym szlakiem. Słowiańska Baguza, na brzegach morza Adriatyc kiego, prawdopodobni może też pochodzić od wyra zu roh pojętego w znaczeniu lasu; to też i Dubrownik jest, jak wiadomo, drugiem tegoż miasta nazwi skiem. Ed. Rul. Róg, straż leśna, pow. słonimski, w 2 okr. pol. , gm. Różany, o 29 1 2 w. od Słonima. RógMikitin, ob. MikitinRóg. Róg 1. wzgórze polne, w gm. Kalinowice Czeremoskie, pow. starożyniecki, tuż nad granicą gm. Wołoki i Stanowiec Dolnych, na zach. brzegu rz. Bruśnicy, między nią a Wołyczanką, dopływami Czeremoszu. Wznies. 331 mt. szt. gen. . Miejsce znaku triang. 2. R. , szczyt stanowiący wschodniopołu dniowy kraniec Ihrowiszcza, pasma górskiego w Beskidzie lesistym, między Łomnicą a Bystrzycą Sołotwińska. Wznies. 1658 mt. 3. R. , ob. Roh Róg, niem. Sonnenwalde, wś w Pomeranii, pow. bytowski, st. p. Studzienice, par. katol. Ugoszcz. Według wizyt. Rybińskiego z r. 1780 było tu 81 mk. kat. Rog 1. wś, pow. niborski, st. p. Muszaki, 107 dm. , 663 mk. , 2047 ha. R. był wsią dannicką, obejmującą 58 1 2 włók; sołtysem w 1571 r. jest Marcin Płoski; r. 1600 mieszkają ta sami Polacy. 2. R. , wś na pol. prus. Mazurach, na płd. brzegu jez. Swięce, naprzeciw Węgoborku położonego, blisko płn. brzegu, pow. węgoborski, tamże st. p. , tel. i kol. żel. , 6 dm. , 39 mk. , 184 ha. 3. R. , wybud. przy wsi Pierkunowie, blisko jez. Łęckiego, na pol. prus. Mazurach, pow. lecki, st. p. i tel. Lec. 4. R. al. Rock, Rogen dok. , wś na pol. prus. Mazurach, pow. lecki, tuż przy granicy pow. margrabowskiego, nad małem Lękukskiem jeziorem, 1 2 mili od st. p, i tel. Orłowa. Ad. N. Rogaciszki, Rogatyszki, nazwa niwy w Jawgilach, we włości wielońskiej pow. kowieński, na trzy beczki zasiewu wileńskiej miary w dokum, w 1597 i 1598 r. . Rogacz, fol, pow. sandomierski, gm. Klimontów, par. Goźlice, odl. od Sandomierza 20 w. W 1881 r. folw. R. , oddzielony od dóbr Przybysławice, rozl. mr. 228 gr. or. i ogr. mr. 140, past. mr. 23, lasu mr. 60, nieuż. mr. 5; bud. z drzewa 4; płodozmian 5 i 7polowy. Rogacz, potok górski, powstaje w obrębie Piwnicznej, pow. nowosądecki, ze źródeł leśnych z pod góry Niemkowej 1026 mt. ; płynie na płd. wsch. jarem, uchodząc do potoku Czerczego, dopł. Popradu. Długość 3 1 3 klm. Rogacz 1. Wielki, szczyt w Beskidzie wschodnim, dziale dunajeckopopradzkim, na granicy gm. Roztoki i Piwnicznej pow. nowotarski, na płd. wsch. od szczytu Radowej. Wznies. 1182 mt. szt. gen. . 2. R. , szczyt górski w Beskidzie zachodnim, w pow. bielskim, wznies. 928 mt. Leży na zachód od Mikuszowic. Por. Magórka t. T, 904. Br. G. Rogacz Rog Rofelt Roesnitz Folwark Roesken Roewersdorf Nieder Ober Ober Roethloff Rogaczewko Rogacza Bog Rogaczew Rogacz, fol. na obszarze wsi Kopcia, w powiecie kolbuszowskim, między pot. Przyrwą od zach. a jej dopływem Żagrodami, niedaleko granicy od Płazówki. Br. G. Rogacza, niem. Rogatz, dobra ryc. w Po meranii, pow. słupski, st. p. i tel. Łebczyno, st. kol. Słupsk 9 5 klm. , 617 ha; czysty doch. z gruntu 6275 mrk. W 1885 r. 13 dm. , 26 dymów, 170 mk. ewang. Kś. Fr. Bogacze 1. w spisie z 1866 r. Roganicze, wś włośc, pow. lidzki, w 3 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Szczuczyn, o 7 w. od Szczuczyna, ma 5 dm. , 50 mk, w 1864 r. tylko 13 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarb. Rodziewicze. 2. R. , białorus. Rahaczy, wś w pobliżu rz. Myszanki, pow. nowogródzki, gm. Krżywoszyn, ma 15 osad. 3. R. , wś, pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 5 okr. pol, gm. Rogacze, o 57 w. od Brześcia. 4. R. , wś, pow. grodzieński, w 2 okr. pol. , gm. Indura, o 29 w. od Grodna. 5. R. , wś, pow. prużański, w 1 okr. pol. , gm. Norki, od 16 w. od Prużany. 6. R. , wś i przysiołek, pow. sokólski, w 1 okr. pol, gm. Grzebienie, o 34 w. od Sokółki. Rogaczew, osada szlach. , pow. oszmiański, w 2 okr. pol. , o 26 w. od Oszmiany, 1 dm. , 11 mk. kat. Rogaczew, ob. Rohaczów. Rogaczewko al. Rogaczewek, R. Małe, R. Skaławskich, domin. i okr. domin. , pow. kościański, o 9 klm. na płn. Krzywińca, na bitym trakcie czempińskim, nad strugą spływającą do jez. Zbęch; par. Wyskoć, poczta w Turwi, st. dr. żel. w Czempiniu i Kościanie, o 12 klm. R. z fol. Moszczenno 1 dm. , 24 mk. tworzą okr. domin. z obszarem 497 ha 426 roli, 32 łąk, 20 lasu; czysty dochód z ha roli 13 71 mrk, łąk 1919 mrk, lasu 5 09 mrk; obie osady mają 8 dm. , 216 mk 1 prot. . Gorzelnia parowa; właściciel Kazimierz Chłapowski. W r. 1366 Jan, bisk. poznański, przekazał kościołowi wyskockiemu dziesięcinę z R. , którą około 1564 r. składało bisk. poznańskim z 8 łanów i z 1 pustego 3 złp. 18 gr. fertonów. W r. 1580 posiadał na R. Piotr Skaławski 3 łany osiadłe, 1 pusty, 2 zagrodn. i 1 komor. , a Helena Bułakowska wiatrak, 3 łany osiadłe, 1 pusty i 2 zagrodn. Przy schyłku zeszłego stulecia należało R. do Antoniego Domiechowskiego, później do Skórzewskich. Rogaczewo 1. al. Rogaczem, R. Wielkie, wś i domin. , pow. kościański, o 9 klm. na płn. od Krzywinia, graniczy z Rogaczewkiem; par. Wyskoć, okr. domin. Kopaszewo, poczta w Turwi, st. dr. żel. w Czempiniu i Szremie o 13 klm. W r. 1366 Jan, biskup poznański, przekazał kościołowi wyskockiemu dziesięcinę z R. Akta grodzkie poznańskie podają pod Słownik Geograficzny T. IX. Zeszyt 105. r. 1391 Andrzeja i Stefana Rogaczewskich w gronie świadków z pod Czempinia i Krzy winia, a pod r. 1393 Bilantę z R. , która prawowała się z kmieciem dupiewskim z Dupiewa pod Bukiem. Około r. 1564 składał Sebastyan Rogaczewski bisk. poznańskim z 3 ćwierci i 3 łanów osiadłych 1 złr. 15 gr. fer tonów; w r. 1580 były w R. 4 łany, 4 za grodn. , 1 komor, i 40 owiec. W XVIII w. należało R. do Brzechwy, później do Ludwika Skórzewskiego, dziedzica Kopaszewa. Wś ma 10 dm. , 85 mk. kat. i obszaru 82 ha 60 ha roli, 18 łąk; czysty dochód z ha roli 16 45 mrk, łąk 12 92 mrk. Domin, liczy 122 mk. w 7 dm. i wchodzi w skład dóbr kopaszewskich. Właścicielem jest Kazimierz Chłapow ski. 2. R. , fol. , pow. szremski, o 6 klm. na wschód od Czempinia poczta i st. dr. żel. i o 11 klm. na płn. od Rogaczewka i Rogaczewa, par. Brodnica, okr. domin. Szołdry; 7 dm. , 77 mk. ; właściciel Stanisław Chłapowski. W r. 1580 posiadał Gabryel Brodzki na R. 2 półłanki i 3 zagrodn. , a Magdalena Brodzka 1 łan osiadły, 1 2 łanu pustego, 1 zagrodników i 15 owiec. Około r. 1773 był właścicielem R. Za krzewski, podstoli kaliski, który wiódł spory graniczne z dziedzicami Brodnicy, Grzybna, Sulej owa i Iłowca; później przyłączono R. do Szołdr, własności Ignacego Wilczyńskiego. 3. R. Małe, ob. Rogaczewko. E. Cal. Rogaczny Las, chutor, pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 5 okr. pol. , gm. Rogacze, o 57 w. od Brześcia. Rogaczów, fol. , pow. noworadomski, gm. i par. Dąbrowa, ma 3 dm. , 41 mk. , 805 mr. W r. 1827 był 1 dm. , 11 mk. Należy do dóbr Dąbrowa. W XVI w. Bogaczów, wś w par. Dąbrowa, dawał pleb. tylko kolędę a dziesięcinę w części katedrze gnieźnieńskiej, częścią z folw. pleb. w Brzykowie a w trzeciej części archidyak. kurzelowskiemu, wartości około grzywny Łaski, L. B. , I, 515, 554. Rogaczówek, wś i fol. , pow. noworadomski, gm. i par. Żytno, odl. 22 w. od Radomska; wś ma 20 dm. , 160 mk. , 108 mr. ; fol. 2 dm. , 23 mk. , 319 mr. 119 orn. , 101 lasu. W 1827 r. było 15 dm. , 122 mk. W XVI w. Rogaczewek dawał dziesięciny, wartości dwóch grzyw. , wikaryuszom kolegiaty kurzelowskiej a pleb. w Żytnie tylko kolędę po groszu z domu Łaski, L. B. , 511, 557. Według. reg. pob. pow. radomskiego z r. 1552 1553 wś Rogaczówek, w par. Żytne, miała w części Krzysztofa Silnickiego 3 osad i wraz z częścią Zofii Silnickiej 3 łany Pawiński, Wielkop. , II, 277. Rogaczyk, Rohaczyk, w dokum. Rochaczyn, rzka w pow. melitopolskim gub. tauryckiej, lewy dopływ Dniepru, do którego uchodzi pomiędzy Biełosierką a Konką. Bierze począ42 Rogacz Rogaczewo Rogaczny Rog Rogaczówek Rogaczyk Rogacz Rogąjsze Rogajże Rogal Rogale Rogaischen Rogainen Rogahnen Rogahnen tek pod wsią Rogaczyk Wierclmi, a wpada pod wsią R. Niżni, rozlewając się w jezioro, Rogahnen 1. wś, pow, królewiecki, st. p. Waldau, 18 dm. , 200 mk. , 304 ha obszaru. 2. R. Klein, wybud. przy wsi R. , 2 dm. , 13 mk. Rogainen 1. wś, pow. labiewski, st. p. i sąd okr. w Mehlauken, 25 dm. , 144 mk. , 1 52 ha obszaru. 2. R. , wś, pow. nizinny, st. p. Lappienen, sąd okr. w Kaukehmen, 11 dm, , 81 mk. , 107 ha obszaru. 3. R. dobra ryc. z folw. Katharinenhof i Zettmarshuld, pow. gołdapski, st. p. Dubeningken, razem 14 dm. , 340 mk. , 1084 ha. 4. R. , wś w tymże po wiecie, 11 dm. , 99 mk. Ad. N. Rogaischen 1. al. Paul R. , wś, pow szyłokarczemski, st. p. Lankuppen. 2. R. Alt, dobra z wielką stadniną, w pow. darkicjmskim, st. p. Trempen. 3. R. Nett, wś w tymże powieciCj st. p. Soedehnen. Ad. N. Rogajsz, Rogajszy, ob. Rogajże, Rogąjsze 1. zaśc, pow. wiłkomierski, gm Uciany, o 56 w. od Wilkomierza. 2. R. , wś i osada, pow. wiłkomierski, gm. Ołoty, o 66 w. od Wiłkomierza. Rogajże, Rogajsz, po łotew. Rogajszy, wś w pow. lucyńskim, parafii brodajskiej, gm. Pyłda, w 1863 r. 102 dusz rewiz. Własność Kiełpszów, ma 782 dz. , niegdyś Ryków. Kaplica filialna. Włościanie zapłacili 6890 rs. wykupu za wydzieloną ziemię. W R. znajduje się biuro komisarza 2 okr. pol. stanowego prystawa. R. i Brodaje w 1599 r. należały do rotmistrza Adama Chotkowskiego; następnie R. przez parę wieków stanowił dziedziczną własność rogajskiej linii Ryków ob. Manteufel, Inflanty, 155. Rogal 1. os. leś. , pow. słupecki, gm. i par. Zagórów, odl. od Słupcy 15 w. , ma 1 dm. 2. R. , kol. , pow. kalitki, gm. i par. Koźmi nek, odl. od Kalisza 15 w. , ma 12 dm. , 77 mk. 3. R. , fok, pow. sandomierski, gm. Lipnik, par. Malice, odl. od Sandomierza 14 w. , ma 1 dm. , 5 mk. ; 150 mr. 4. R. , pow. łomżyń ski, gm. i par. Miastkowo. W 1827 r. był 1 dm. , 10 mk. 5. R. , stary okop w pow. ma kowskim, ob. Gąsewo, 6. R. , os. włośc, pow. lipnowski, gm. Brudzień, par. Bądkowo, odl. o 34 w. od Lipna, ma 1 dm. , 6 mk. , 21 mr. 7. R. , wś, pow. rypiński, gm. Dzierżno, par. Swiedziebna, odl. o 19 w. od Rypina, ma 3 dm. , 14 mk, 36 mr. Br. CL Rogal, osada leśna w Czarnotkach, pow. średzki. Rogal, wybud. do Brzyńska należące, pow. brodnicki. W 1868 r. 18 bud. , 10 dm. , 49 mk. , 35 kat. , 14 ew. ; 1885 r. 8 dm. , 66 mk. Rogale 1. wś, pow. biłgorajski, gm. Sól, par. Puszcza Solska wsch. obrz. Sól. 2 R. , wś i fol. , pow. łukowski, gm. i par. Trzebieszów, odl 12 w. od Łukowa, ma 10 dm. , 78 mk. W 1827 r. było 10 dm. , 39 mk. W 1885 r. fol. R. rozl. mr. 331 gr. or. i ogr. mr. 182, łąk mr. 75, past. mr, 25, lasu mr. 36, nieuż. mr. 13; bud. z drzewa 21; płodozmian 6polo wy, las nieurządzony, wiatrak. Wś R. os. 7, z gr. mr. 69. Według reg. pob. pow. łukow skiego z r. 1552 wś szlach. Rogale Ruda. w par. Trzebieszów, płaciła od 2 ćwierci ła nu i z pół łanu. W. r. 1580 Jan Rogal od 4 włók, które sam orze, płacił 2 fl. , od zagrody bez roli 4 gr. Summa fl. 2 gr. 4 Pawiński, Małop. , str. 385, 399, 422. 3. R. , pow. so kołowski, ob. Dmochy B. 4. R. Szlacheckie, wś i fol. , pow. makowski, gm. Gąsewo. W r. 1827 było 5 dm. , 28 mk. W 1847 r. fol R. Szlacheckie rozl. mr. 915 gr. or. i ogr. mr. 423, łąk mr. 120, lasu mr. 180, past. mr. 60, nieuż. mr. 15, gruntów włośc. mr. 117. 5. R. , 9 wś, pow. kolneński, gm. Stawiski, par. Roma ny, mieszka tu drobna szlachta ob. Dzierzbia. W 1827 r. było 18 dm. , 106 mk 6. R. , pow. sierpecki, ob. Charzyny B. 7. R. , przyległośc dóbr Lubowidz, w pow. mławskim. 8. R. , wś, pow. przasnyski, gm. i par. Dzierz gowo, odl. o 28 w. od Przasnysza, ma 2 dm. , 11 mk. , 227 mr. Br. Ch. Rogale 1. białorus. Rahali, wś, pow. bobrujski, w 4 okr. pol. świsłockim, gm. Horbacewicze, ma 5 osad; grunta lekkie. 2. R. , zaśc na półn. krańcu pow. mińskiego, przy granicy pow. borysowskiego, w gm. Białorucz, ma 2 osady; grunta szczerkowe, nieco faliste. A. Jel. Rogale 1. wś na pras. Litwie, pow. darkiejmski, st. p. Szabiencn, 43 dm. , 349 mk. prot. , 489 ha. Wś ta, jak świadczy jej nazwa, jest pamiątką działalności kolonizatorskiej Polaków w tym dalekim powiecie; dziś zniemczona zupełnie. 2. R. , dobra ryc. nad jez. t. n. , na pol. prus. Mazurach, pow. szczycieński, blisko granicy pow. jańsborskiego, poczta w Rańsku, par. w Dźwierzutach; 6 dm. , 138 mk. , 635 ha. R. istniały już w r. 1436. Należały do klucza rańsldego, jak wskazuje dokument z 1468 r. , którym Henryk z Pławna nadaje kuchmistrzowi Sternbergowi ten klucz, a w nim R. z 8 włókami. 3. R. Wielkie, wś nad jez. t. n. , na pol. prus. Mazurach, pow. łecki, w pobliżu granicy pow. leckiego, 4 klm. na płd. zach. od st. p. Grabnika, 38 dm. , 264 mk. , 770 ha. 4. R. Małe, wś, tamże, o 3 kim. na płd. od R. Wielkich. Istniała już r. 1550. Ks. Olbracht podaje r. 1552 do wiadomości, że Jerzy rv. Diebes nadał obydwóm sołtysom w Rogalach, Michałowi i Maciejowi, 35 włók boru, celem założenia wsi dannickiej na prawie magdeburskiem, między jeziorami Rogala, Skomackiem, Druglin, Różyńskiem i Grabnikiem; sołtysi otrzymują 5 włók. 5. R. Wielkie wś na pol. prus. Mazurach, pow, jańsbor Rogajsz Rogalewszczyzna Rogalewo Rogalew Rogalew ski, o 1 Hm. od granicy król. polskiego, poniżej jez. Gutskiego, 7 klm. od st. p. Różyńska, sąd okr. w Białe; 34 dm. , 240 mk. , 537 ha. 6. R. Małe, wś, tamże, najdalej na płn. wsch. położona ze wszystkich miejscowości powia tu; powyżej jez. Gutskiego, st. p. Prostki, sąd okr. w Białe; 10 dm. , 71 mk. , 171 ha. Zyg fryd Flach v. Schwarzburg, komtur baldzki, nadaje Maciejowi Rogali, Maciejowi, Grzego rzowi i Stefanowi 30 włók w Rogalach na prawie magdeburskiem, między granicą ma zowiecką, Skarzynem, Szłapiami, Wszczętkami i Lipińskiemi. Dan w Piszu r. 1741. Jan V. Helmstadt, wójt piski, przekazuje Ma ciejowi Rogali 2 włóki nadwyżki, które przy pomiarach Dąbrowy miernik wykazał. Dan w Piszu r. 1476. Ad. N. Rogalew 1. wś włośc, pow. jędrzejowski, gm. i par. Mierzwin ma 6 os. , 115 mr. , wchodziła w skład dóbr Gruszczyn. 2. R. , wś włośc, pow. nowoaleksandryjski puławski, gm. Celejów, par. Wąwolnica, ma 15 os. , 87 mr. Wchodziła w skład dóbr Kazimierz. Rogalewo, niem. Rogulewo, wyb. , pow. wejherowski, st. p. Chylonia; należy do Łężyc 1885 r. 4 dm. , 31 mk. Rogalewszczyzna, wś, pow. oszmiański, w 4 okr. pol. , gm. Wiszniów, okr. wiejski i dobra Chreptowiczów Wójtowicze, o 4 w. od gminy a 43 w. od Oszmiany, ma 12 dm. , 101 mk. 95 prawosł. i 6 katol. . Rogalice, wś nieistniejąca obecnie, w par. Łańcuchów pow. chełmski. Wspomina ją Długosz Lib. Ben. , II, 547. Według reg. pob. z 1531 r. leżała w pow, lubelskim i wraz z Wolą i Zakrzowem miała 8 łanów Pawiński, Małop. , 352. Rogalik, dobra na polskoprus. Mazurach, pow. łecki, st. p. Grabnik; 4 dm. , 76 mk. , 137 ha. Rogalin 1. wś i fol. , pow. nieszawski, gm. i par. Piotrków, ma 71 mk. W 1827 r. było 15 dm. , 99 mk. W 1867 r. fol. R. rozl. mr. 406 gr. or. i ogr. mr. 345, łąk mr. 15, past. mr. 30, nieuż. mr. 16. Wś R. os. 8, z gr. mr. 8. Według reg. pob. pow. radziejowskiego z r. 1557 1566 wś Rogalino, w par. Kaczewo, miała 3 łany, 3 zagr. Pawiński, Wlkop. , II, 80. 2. R. , fol. , pow. iłżecki, gm. Wierzchowiska, par. Krępa, odl. od Iłży 18 w. , ma 1 dm. , 4 mk. W 1876 r. fol. R. , oddzielony od dóbr Jawor Solecki, rozl. mr. 209 gr. or. i ogr. mr. 203, łąk mr. 5, nieuż. mr. 1; bud. z drzewa 2. Rogalin, wś, pow. czerykowski, gm. Dołgie, ma 65 dm. i 305 mk. Rogalin 1. wś i domin. , pow. szremski, o 11 klm. na zach. od Bnina, na praw. brzegu Warty, tworzącej liczne łachy; par. Rogalinek, poczta na Holendrach Radzewskich Hohensee, st. dr. żel. w Mosinie o 6 klm. ; przewóz pod Rogalinkiem. W r. 1247 Przemysław I potwierdzając dar kanonika Mikołaja, który nadał R. kościołowi poznańskiemu, przyznał mieszkańcom osady prawa, jakie używały posiadłości kościelne; w r. 1266 odnowił, te przywileje Bolesław syn Odonicza. Nadane obszary obejmowały też Rogalinek, który pozostał przy kapitule poznańskiej. W r. 1294 znajduje się R. w ręku Mirosława, syna Przedpełki, któremu Przemysław II pozwala w jego wsiach zaprowadzać prawo niemieckie; r. 1357 pisze się Jakusz dziedzicem Rogalina. Wiadomość, jakoby w r. 1360 król Kazimierz zamienił R. za inne dobra kawalerów św. Jana Jerozolimskiego i wszystkich im na R. praw swoich odstąpił, z wyjątkiem myślistwa na jelenie, polega na mylnem odczytaniu dokumentu z d. 6 marca 1360 r. ob. Kod. Wielkop. , n. 1418. Między r. 1386 i 1399 pisali się ztąd różni Rogalińscy Akta grodź, pozn. ; w r. 1132 Stanisław z R. Kod. Wielkop. , wyd. Raczyńskiego, str. 164 a w r. 1481 RogalińscyŁodzice. Z nich Mikołaj sprzedał R. w r. 1511 Janowi Raczyńskiemu za 300 grzyw. groszy średnich; po Raczyńskich przechodził R. kolejno przez ręce Konarskich, Małachowskich i Baranowskich, z których Andrzej posiadał na R. 2 półłanki osiadłe i 1 zagrodnika, a Maciej 2 półłanki, 2 zagrodników i 1 rybaka. Po Baranowskich nastali Gorajscy i Zakrzewscy. Helena z Zakrzewskich, matka sławnego Krzysztofa Arciszewskiego, który przyszedł tu na świat, wniosła R. w dom Arciszewskich Raczyński, Wspom. , I, 279 i sprzedała go wr. 1605 Mikołajowi Manieckiemu za 12, 000 złp. ówczesnych; późniejszymi dziedzicami byli Unrugowie, Szlichtyngowie, Krzyżanowscy i w końcu hr. Raczyńscy, którzy wyzyskawszy urocze położenie tej osady, przekształcili R. na prawdziwie pańską siedzibę. Kaplicę istniejącą jeszcze około 1784 przy dworze miejscowym zniósł w r. 1820 Edward hr. Raczyński, a wystawił na wzgórzu kościół mający odtworzyć kształty świątyni w Nismes w południowej Francyi, 70 stóp długi i 42 stopy szeroki, z 10 kolumnami porządku korynckiego, i grobowiec, w którym zgromadził zwłoki przodków swoich. Opis kościoła tego i grobowca z odnośnemi rycinami zamieścił hr. Raczyński w Wspomnieniach I, 282 i 3, następnie Przyjaciel L udu leszczyński VIII, 319 i Tygodnik Illust. z r. 1860, I, 60 i r. 1862, V, 228. Pałac tutejszy w stylu francuskim, z oficynami w półkole, zawiera cenną zbrojownię i bogaty zbiór rękopisów i dzieł rzadkich. W r. 1848 rozkiełznane żołdactwo pruskie zrabowało zamek, pastwiąc się zwłaszcza nad zbrojownią. Rysunek zamku podaje Rogalin Rogalik Rogalinek Rogalinerbusch Rogalińska Rogaliszki Rogalów Album N. Ordy, a zbrojowni Przyj. Ludu VII, 153. Za pałacem rozciąga się strzyżony ogród francuski i park angielski, ozdobiony kilkowiekowemi dębami. Na odnodze Warty, która tu tworzy rodzaj wyspy, stoi młyn wodny w kształcie kaplicy gotyckiej rysunek podają Wspomnienia Raczyńskiego i Przyj. Ludu. W lesie, przy drodze do Poznania, stoi krzyż na grobie pustelnika, który tam osiadł około 1780 r. Lasy i zarośla ciągną się od holendrów Radzowskich po pod Rogalinek, wzdłuż Warty, a ku płn. wscho dowi stykają się z lasami Rogalinka, Daszowic i Mieczowa. Wśród tych lasów, dziś już przetrzebionych, między Świątnikami a holendrami Radzewskiemi, stał niegdyś dom borowy Dobiertkami zwany; była to w XVI w. własność Baranowskich, dziedziców Rogalina, wchodząca w skład parafii Mieczowe. Na obszarze R. znajduje się glina i ruda żelazna. W r. 1603 było tu 20 krów, 9 wołów roboczych, 30 świń, 300 owiec, młyn, browar i mielcuch. Obecnie wieś ma 14 dym. , 116 mk. 1 prot. i 178 ha 111 roli, 16 łąk, 2 lasu; czysty dochód z ha roli 6 66 mrk, łąk 5 87 mrk, lasu 2 35 mrk. Dominium z fol. Polesie 1 dm. , 23 mk. , który powstał w nowszych czasach, i z wybudowaniami 2 dm. , 57 mk. , z któremi tworzy okrąg dominialny, ma 27 dm. , 394 mk. 390 kat. , 4 prot. i obszaru 1340 ha 813 roli, 60 łąk, 300 lasu; czysty dochód z ha roli 9 40 mrk, łąk 9 79 mrk, lasu 3 52 mrk; gorzelnia parowa i chów bydła holenderskiego. Właścicielem jest Edward hr. Raczyński. 2. R. al. Rogalinek al. Rogalinko, osada niegdyś, pod Kłeckiem, w pow. gnieźnieńskim, istniała Już w r. 1255; w r. 1445 pleban kłecki Mikołaj sprzedał wikaryuszowi swemu Janowi dziesięciny z R. za 30 grzywien srebra. Około 1523 r. leżała już pustkami Łaski, L. B. , 90 i 92 przyp. . E. Cal. Rogalin 1. wś, pow. złotowski, st. poczt. i par. kat. Więcbork 1 1 4 mili odl. , filia Wielowicz, 402 ha 25 łąk i 351 roli. W skład gm. wchodzą Rogalin 1885 r. 14 dm. , 79 mk. i Rogalinerbusch 8 dm. , 46 mk. ; wś sama liczyła 1868 r. 46 bud. , 15 dm. , 233 mk. i to 89 kat. , 144 ew. ; 1885 r. zaś 20 dm. i 125 mk. , cała gmina zaś 83 kat, 167 ew. , 6 żyd. Dawniej był tu folwark, obecnie sprzedany. Chałupnicy zostali po części rolą obdarzeni, po części zniesieni. Jedną część obszaru włączono do dzisiejszego folw. Rogalina, drugą rozdzielono r. 1826 na parcele, z których powstała kolonia Rogalin ob. Gesch. d. Kr. Fiatow v. Schmitt, str. 268. R. leży na wschód od Więcborka, tuż nad granicą w. ks. poznańskiego i posiada szkołę ew. 1 naucz, i 69 dz. . 2. R. , majętność prywatna, tamże, st. poczt. Wielewicz, 3 klm odl. , 249 ha 33 łąk i 196 roli om. ; cegielnia tutejsza wypala dreny; hodowla bydła holend. , sprzedaż mleka i weł ny. W 1885 r. 7 dm. , 14 dym. , 98 mk. , 22 kat. , 76 ew. Kś. Fr. Rogalinek 1. wś kościelna, pow. szremski, dek. średzki, o 13 klm. na zachód od Kurnika i Bnina, na praw. brzegu Warty, naprzeciw Sowińca i Mosiny, graniczy z Rogalinem; ma 72 dm. , 468 mk. 423 kat. , 45 prot. i 507 ha 306 roli, 60 łąk, 66 lasu; czysty dochód z ha roli 7 20 mrk, łąk 11 04 mrk, lasu 2 21 mrk. Parafia w miejscu, poczta na Holendrach Radzowskich Hohensee, st. dr. żel. w Mosinie o 4 klm. R. był własnością kapituły poznańskiej, zabraną przez rząd pruski. Na obszarach kapitulnych stanęła osada Saskie Pole Sachsenfelde i leśnictwo Waldecke. W 1580 r. posiadała kapituła 4 półłanki i 2 zagrodn. na R. Parafią w regestrach pobor, mylnie Rogozieniec zwaną, składały Rogalinek, Rogalin i Świątniki; później przybyły Polesie i Saskie Pole. Kościół p. w. św. Michała istniał już przed r. 1510; w miejsce starego wystawił około 1712 r. sufragan poznański Hieronim Wierzbowski nowy kościół. Par. obejmuje 1283 dusz. 2. R. , folwark do Jankowic, w par. Ceradz Kościelny, na pograniczu pow. bukowskiego i szamotulskiego, własność Rozalii z Chłapowskich hr. Engestromowej około 1793 r. ; dziś nie istnieje. 3. R. , pow. gnieźnieński, ob. Rogalin pod Kłeckiem. Rogalinerbusch niem. , kok, oh. Rogalin, Rogalińska Wólka, fol. , pow. radomski, gm. Potworów, par. Bukowno, odl. 28 w. od Radomia. W 1882 r. fol. R. Wólka rozl. mr. 419 gr. or. i ogr. mr. 60, łąk mr. 13, past. mr. 13, lasu mr. 326, wody mr. 1, nieuż. mr. 6; bud. z drzewa 8; las urządzony. Rogaliszki 1. okolica szl. , pow. wileński, w 4 okr. pol. , o 36 w. od Wilna, 4 dm, 25 mk. kat. 2, R. , j dobra, pow. wiłkomierski, gm. Ołoty, o 32 w. od Wiłkomierza. Rogatki, fol. , pow. nieszawski, gm. Czamanin, par. Świerczyn, ma 34 mk. , 135 mr. Rogalów 1. pow. włoszczowski, gmina i par. Krasocin. 2. R. , przyl. dóbr Grudzyny, w pow. jędrzejowskim. 2. R. , wś nieistniejąca obecnie, w par. Wąwolnica pow. puławski. W połowie XV w. własność Jana Rogalewskiego h. Nabra, miała łany kmiece i folwark. Ze wszystkich ról płacono dziesięcinę plebanowi w Wąwolnicy, wartości 3 grzyw. Była też karczma i zagrodnicy Długosz, Lib. Ben. , III, 257. Według reg. pob. pow. lubelskiego z r. 1531 były tu dwa łany, należące do szlachty niemającej kmieci Pawiński, Małop. , 369. Rogalskie, jezioro na pol. prus. Mazurach, pow. łecki, składa się z dwóch części, zwanych Wielkie i Małe jezioro, połączonych Rogalin Rogalin Rogaszyce Rogaszyn Rogatka strugą. Jest w związku z całym szeregiem jezior mazurskich. Obszaru przeszło 200 ha. Rogalski Młyn, niem. Rogelmuehle, młyn wodny i domy w Biestrzykowicach, pow. namysłowski. Rogalwaldec dobra, pow. darkiejmski, st. poczt. Abelischken; 11 dm. , 200 mk. , 733 ha. Rogały, dobra, pow. szawelski, gm. Szawkiany, o 23 w. od Szawel. Rogańce, zaśc, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 18 w. od Nowoaleksandrowska. Roganicze 1. wś, pow. lidzki, w 3 okr. pol. , gm. Dubicze, okr. wiejski i dobra Mikulskich Głębokie, o 1 1 2 w. od gminy a 28 w. od Szczuczyna, ma 20 dm. , 182 mk. prawosł. w 1864 r. 85 dusz rew. . 2. R. , ob. Rogacze, Roganiniaj osada, pow. poniewieski, w 3 okr. pol. , o 57 w. od Poniewieża. Roganiszki, wś, pow. sejneński, gm. i par. Sereje, odl. od Sejn 38 w. , ma 18 dm. , 122 mk. Roganiszki 1. al. Zielonka, fol. , pow. święciański, w 1 okr. pol. , ma 4 dm. , 20 mk. kat. 2. R. fol. szlach. , pow. trocki, w 3 okr. pol. , o 66 w. od Trok, 2 dm. , 23 mk. 1 prawosł. , 22 katol. . Rogasdowba, rzeczka we włości kroskiej pow. rossieński, przepływa przez dobra Tryszany, około niwy Kałwy w dok. z 1598 r. . Rogasen, pow. obornicki, ob. Rogoźno, Rogasen niem. , ob. Rogoźno, Rogaskowo, fol. , pow. płoński, gm. i par. Sochocin. Fol. ten, oddzielony od dóbr rząd. Gromadzin, rozl. mr. 194 gr. or. i ogr. mr. 147, łąk mr. 27, past. mr. 15, nieuż. mr, 4. Rogaszyce 1. wś kość, okr. wiejski, dominium i okr. domin. , pow. i dek. ostrzeszowski, o 5 klm. na płd. od Ostrzeszowa, przy bitym trakcie do Kępna, u źródeł strugi, spływającej do Rudnicy dopł. Prosny, w okolicy wznoszącej się 232 do 277 mt. ; par. w miejscu, poczta w Domaninie, st. dr. żel. w Ostrzeszowie. W r. 1360 nadał R. w dożywocie biskup wrocławski Przecław kanonikowi poznańskiemu Stefanowi Gromossy. Kościół miejscowy p. w. św. Bartłomieja, z drzewa, stanął w r. 1636, w miejsce starego, kosztem Jana Mączyńskiego, dziedzica. Parafią składają Dobra, Królewskie, Malinów, Rogaszyce, Źródelna i Żyrów, ogółem 1045 dusz. Wś ma 63 dm. , 427 mk. ; w skład okr. wiejskiego wchodzą Królewskie 10 dm. , 65 mk. , Malinów 1 dm. , 24 mk. , Sobolizna Idm. , 7 mk. , Wiązownia 1 dm. , 13 mk. , Źródelna 1 dm. , 27 mk. i Żyrów 35 dm. , 178 mk. ; cały okr. ma 112 dm. , 741 mk. 689 kat. , 52 prot. i obszaru 1355 ha 973 roli, 95 łąk, 185 lasu; czysty dochód z ha roli 5 13 mrk, łąk 11 89 mrk, lasu 0 67 mrk. Dominium liczy 125 mk. w 13 dm. ; właścicielem jest Nestor Wężyk; w skład okr. domin. wchodzą Dobra 4 dm. . 73 mk. i Królewskie 3 dm. , 65 mk. ; cały okrąg ma 20 dm. , 263 mk. 256 kat. , 7 prot. i obszaru 1226 ha 599 roli, 68 łąk, 482 lasu; czysty dochód z ha roli 6 25 mrk, łąk 13 49, lasu 0 87 mrk. 2. R. , fol. , pow. wrzesiński Jarocin, o 5 klm. na wschód od Żerkowa, nad strugą spływającą do Lutyni, okr. domin. Kretków, par. i poczta w Żerkowie, st. dr. żel, w Chrzanie o 9 klm. ; ma 3 dm. , 66 mk. ; wła ścicielem jest Hipolit Skórzewski. W r. 1578 Jan Dobrosołowski i Krzysztof Rogaski mieli tu 1 1 2 śladu osiadłego, 4 zagrod, i 1 komor nika, a w r. 1688 Piotr Rogaski prócz tego korzecznik o jednem kole. Rogaszyce wchodziły wówczas w skład par. pogorzelickiej, pow. pyzdrskiego. E. Cal. Rogaszyn 1. kol. i fol. , pow. łęczycki, gm. Balków, par. Piątek, odl. od Łęczycy 12 w. , ma 12 dm. , 31 mk. Fol. R. , w r. 1872 od dzielony od dóbr Pęcławice, rozl. mr. 503 gr. or. i ogr. mr. 303, łąk mr. 130, past. mr. 45, nieuż. mr. 25; bud. z drzewa 11; płodo zmian 14polowy. 2. R. Orątki, fol. nad rzką Moszczennicą, pow. łęczycki, gm. Bal ków, par. Piątek, odl. od Łęczycy 22 w. , ma 4 dm. , 5 mk. Wojciech Jastrzębiec, arcybiskup gnieźn. , nadał przy uposażeniu kollegiaty ło wickiej w 1433 r. dziesięciny z ról folwar. w R. i Ragoszynku, zaś dziesięciny z łanów kmiecych oddawano jeszcze w XVI w. na stół arcybiskupi Łaski, L. B. , 420, 510. Według reg. pob. pow. łęczyckiego z r. 1576 wś Rogaszino major, w par. Piątek, własność Jaku ba Rogaskiego, miała 1 1 2 łanu, 1 karczmę i 4 osad. R. minor miała w części Jakuba Roga skiego 1 2 łanu, 3 zagr. , pustą część; w części Tomasza Dębowskiego 1 2 łanu, 1 zagr. , 1 osad. Pawiński, Wielkp. , II, 57. 3. Ral. Wa piennik, fol. , pow. noworadomski, gm. Dmenin, par. Kodrąb, ma 5 dm. , 17 mk. ; należy do dóbr Kodrąb. Br. Ch. Rogatka 1. os. , pow. bialski, gm. Lubienka, par. Łomazy. 2. R. , wś, pow. hrubieszowski, gm. Białopole, par. Dubienka; posiada szkołę początkową ogólną. 3. R. , osada, pow. rypiński, gm. i par. Skrwilno, odl. 17 w. od Rypina, 1 dm. , 24 mk. , 5 mr. Rogatka, wś, pow. borysowski, nad lesistą kotliną Berezyny, w 1 okr. pol. chołopienickim, gm. KiszczynaSłoboda, ma 39 osad peł nonadziałowych. Miejscowość mocno falista, łąk dużo, lud trudni się rolnictwem, uprawą lnu i flisactwem; grunta szczerkowe, z kamie niem narzutowym. A. Jel. Rogatka, leśniczówka w pow. stryjskim, ob. Lubieńce, Rogatka, karczma niegdyś, pod Broniszewicami, w pow. pleszewskim, w pobliżu Pleszewa. Młyn Roganiszki Rogalski Młyn Roganiniaj Rogalski Roganicze Rogały Rogalwaldec Rogasdowba Rogasen Rogaskowo Rogau Rogatki Rogat wka Rogatynka Rogatyszki Rosenau Rogazy Rogaże Rogehnen Rogelwitz Rogerwick Roggatz Roggen Roggenhausen Roggenmuehle Rogi Rogatki Rogatki wś, pow. newelski, w 4 okr. pok. do spraw włośc, gm. deniska. Rogatówka, zaśc. , pow. kowieński, w 2 okr. pol, o 87 w. od Kowna. Rogatynka, potok, powstaje we wschod, części gm. Krecowa, pow. dobromilski, z kil ku strug, płynie na zach. przez Kreców a na stępnie Wolę Krecowską i Siemuszowę wsi pow. sanockiego i na granicy Siemuszowej z Tyrawą Solną uchodzi do Tyrawki, dopł. Sanu. Długość biegu 7 klm. Br, Q. Rogatyszki, ob. Rogaciszki, Rogau niem. , struga uchodząca do jez. Druzna, w pow. elbląskim. Powstaje przy Gross Stoboi; za pomocą kanału przeprowadzonego do wsi Bartkam obraca młyn. Rogau, ob. Bogów. Rogau, wś, pow. holądzki, st. p. Gueldcnboden; 20 dm. , 165 mk. , 474 ha. RogauRosenau, dwie wsi, przez strumień rozdzielone i dobra, pow. świdnicki, kościół par. ewang. , kościół par. katol. , szkoła katol. , młyn wodny. W 1842 r. 126 dm, , 2 fol. , starożytny zamek, 1075 mk. 98 katol. . Rogazy wś, pow. wilejski, ob. Rohozy, Rogaże, wś i dwór, pow. kowieński, w 4 okr. pol. , o 85 w. od Kowna. Rogehnen 1. dobra, pow. rybacki, st. p. Powayen, 10 dm. , 151 mk. , 560 ha. 2. R. , wś, z wybud. Grenzhofen, pow. pruskoho lądzki, blisko miasta powiat. ; 96 dm. , 746 mk. , 1345 ha. Rogelwitz, 1366 Rogalicz, wś i dobra, pow. brzeski na Szląsku, par. ewang. Mąkoszyce, katol. Karłowice. W 1842 r. folw. , dawniej dóbr komandoryi maltańskiej, potem domeny królewskiej, sołtystwo wolne, 49 dm. , 364 mk. 37 kat. , szkoła ewang. , dwa królewskie podleśnictwa. Do R. należały Buckowegrund, kol. i Smolaruck Pechhutte, osada w pow. prądnickim. Rogerwick, miasto portowe gub. estońskiej, ob. Bałtycki Port Roggatz niem. , ob. Bogacza. Roggen, ob. Róg. Roggenhausen i R. Klein, ob. Rogoźno i Rogozinko, Roggenhausen 1. ob. Rogóż. 2. R. , wś kośc. na niem. Warmii, pow. licbarski, nad bitym traktem z Licbarku do Bartoszyc, w okolicy pagórkowatej, lesistej. Ma 80 dm. , 465 kat. mk. , trudniących się rolnictwem i chowem bydła, 1026 ha. Poczta w miejscu. Omnibus pocztowy kursuje do dworca barto szyckiego i Dobrego Miasta. We wsi kościół paraf p. w. św. Barbary. Ad. N. Roggenmuehle, powiat czamkowski, ob. Springmuehle, Rogi, kol. nad rz. Bzurą, pow. łódzki, gm. Radogoszcz, par. Łódź, ma 20 dm. , 198 mk. , 510 mr. włośc. W 1827 r. było 14 dm. , 104 mk. W XVI w. łany folw. dawały dziesięcinę pleb. w Łodzi, kmiece zaś na stół arcybiskupi Łaski, L. B. , II, 382. Według reg. pow. brzezińskiego z r. 1476 wś Rogi, w par. Łódź, miała w części Floryana Rogowskiego 1 łan, 2 osad. W części Jerzego i Marcina Rogowskich 2 łany, 4 zagr, Pawiński, Wielkop. , II, 98. 2. R. , wś i fol. , pow. noworadomsld, gm. Maluszyn, par. Wielgomłyny, leży na prawo od drogi z Przedborza do Maluszyna; fol. ma 3 dm. , 30 mk. , 1058 mr. 239 mr. ornej; wś 22 dm. , 180 mk. , 242 mr. W 1827 r. było 12 dm. , 102 mk. Według reg. pob. pow. radomskiego z r. 1552 wś Rogi, w par. Chełm, własność Zbigniewa Życieńskiego, miała 9 osad, 1 1 2 łanu Pawiński, Wielkop. , II, 275. W XVI w. była to mała wioska w par. Chełm, która dawała plebanowi tylko kolędę. Wikary i kościelny mieli tu swe płace. Dziesięcinę wytyczną i po 2 gr. za konopną pobierał pleban w Wielgomłynach Łaski, L. B. , II, 205, 209. Rogi 1. wś, pow. bychowski, gm. Bachań, ma 103 dm. , 590 mk. 2. R. , wś, pow. homelski, gm. Rudzieniec ma 102 dm. i 361 mk. , z których 2 zajmuije się garbarstwem, 2 szewctwcm, 2 kołodziejstwem, 4 bednarstwem, 1 kowalstwem. Rogi 1. wś, pow. krośnieński, zad Lubatówką, dopł. Wisłoka z praw. brzegu, w okolicy podgórskiej 315 mi, przy drogach z Iwonicza do Głowienki i z Dukli do Domaradza. Paraf, rzym. kat. z kościołem drewnianym er. 1603 r. j szkoła ludowa i 2 młyny wodne. Co środę odbywają się targi a 27 lipca, 27 sierpnia i 6 grudnia jarmarki na bydło. Wś ma 246 dm. i 1318 mk. ; na obszarze więk. pos. Wandy hr. Dembińskiej 6 dm. , 42 mk. ; 1335 rz. kat. i 25 izrael. Posiadłość większa wynosi 414 mr. roli, 88 mr. łąk, 26 mr. past. i 88 mr. lasu; pos. mn. 979 mr. roli, 119 mr. łąk, 69 mr. pastw. i 17 mr. lasu. Kazimierz W. w r. 1348 sprzedając sołtystwo w Bogach Piotrowi z Kołaczyc wyznaczył łan na kościół. Na początku XV w. wś przeszła w posiadanie Czarnockich; Jan z bratem Michałem sprzedali ją 25 sierpnia 1425 bratu Piotrowi, kanonikowi krakowskiemu A. G. Z. , XI, 21. W 1431 pisze się Marciszus de Rogy vexilifer cracoviensis ibid. , 65. W 1444 powstał spór między grodem sanockim a Czarnockimi, którzy niechcieli naprawiać przęseł w parkanie zamku sanockiego ibid, 250. Spór ten załatwiono r. 1445 ustanowieniem nowego porządku a mianowicie, ze Rogi stawiały przęsła między przęsłami wznoszonemi przez Lubatówkę i Miejsce ibid, 258, co zatwierdzono 1448 r. ibid, 335. W tym czasie toczył się proces między Czarnockim de Czar noczyni a Januszem, bisk. przemyskim, o prawo kmieci co do ścinania drzewa w lesie biskupim w Lubatowy. Z podziału wsi 22 sierpnia 1462 ibid, 479, nr. 3708 między Piotra, Jana, Mikołaja, Marcina i Stanisława Czarnockich widać, że był już we wsi wtedy kościół i plebania. Wś miała sadzawki, stawiska, 19 łanów kmiec. i zamek z dwoma wieżami, wielką i małą. Ciekawy choć niejasny jest opis siedziby dziedziców w akcie dzielczym. Na dział Piotra przypadła nigra stuba, que estin Kopiecz cum pallacio penes magnam thurrim, due camere retro eam, parva coquina et stabulum, turris parva. Jana domus magna ante pontem, nigra stuba cum pallacio et cum omnibus cameris et omni iure loci in quo hec domus iuste ab antiquo est construota. Młodszych trzech. magna thurris cum omni iure, alba stuba cum pallacio et caminata et cum pomoerio usque ad fossatum, equistonium alias Stahna et sol cum balneo non movendo in loco, in quo hec omnia ab antiquo sunt aedificata. Później R. są znowu wsią królewską, mianowicie wójtowstwo. Zygmunt I w 1524 zatwierdził erekcyą parafii wydaną przez Kazimierza W. , która też w aktach biskupich jest 1536 wspomnianą. Siarczyński pisze rps. bibl. Ossol. , 1826, że nazwy włościan są niemieckie, jak np. Knap, Pelczer, Len, a wszyscy włościanie umieli czytać, chociaż panowie nie dozwalali im się uczyć, o czem mają być wzmianki w aktach parafialnych. Za czasów Rzpitej należała wś do ststwa krośnieńskiego. W lustracyi ziemi sanockiej z r. 1665 Rkp. Ossol. , Nr. 2834, str. 59 czytamy Posesoremjest tej wsi JMPan Wojciech Krzycki, stolnik ziemi czerskiej, dworzanin i sekretarz króla JMC, za konsensem króla Jana Kazimierza i cesyą przez JM Pana Woj ciecha Bieczyńskiego, dworzanina króla JMC. , na osobę swoje własną et in curia regla Varsaviensi feria quinta in Crastino Festi Sctae Luciae virginis A. D. 1651 zapisaną. Ta wieś po expiracyi sum starych pierwszy raz przez nas luj strowana jest i do skarbu podana. Z osady powinna mieć w sobie łanów 12. W tej wsi przed wojną było osiadłych kmieci 20. Teraz osiadłych kmieci jest 10. Ciż poddani osiadli, każdy z nich daje czynszu po 1 zł. 18 gr. , przychodzi od 10 zł. 16. Czynszowego owsa z łanu po korcy 3, przychodzi z łanów 5 korcy 15, po 2 zł. 30 zł. Item owsa rownego po korcy 3, czyni 15 po 2 zł. 30 zł. Robić powinni po 3 dni w tydzień. Zagrodników jest 12. Ci dają czynszu po gr. 12, facit zł. 2 gr. 12. A robić powinni po 2 dni w tydzień. Arenda karczmy i młyna na rok szacuje się zł. 60. Wybraniec w tej wsi, który służbę wojenną odprawować powinien. Wybrańcy na tej wsi mają się zachować skromnie, ról dworskich nie przywłaszczać, ani poddanych do robót przymuszać, czego pan dzierżawca przestrzegać i zabraniać ma, a wybraństwa nie szlachta podług prawa, ale plebae personae trzymać powinni, i w tem ma pan dzierżawca animadwertować, żeby poddanych do dzierżawy należących na wybraństwo nie przywłaszczano, i żadnego protestu a zwłaszcza przeciw temu siedlisku sołtyskiemu będących miał wybraniec ani ich sobie uzurpował, czego dojrzeć ma pan dzierżawca sub poenis o spustoszeniu dóbr króla JMC. et diminutione prowentów. Urodzaj folwarkowy w Rogach żyta kop. 30 Ił 1 zł. 15 gr. ; pszenicy kop 60 a zł. 2; jęczmienia kop 20 a 1 zł. ; owsa kop 40 a 1 zł. ; tatarki kop. 34 a 1 zł. Proso i groch, którego się nie wiele rodzi, na wychowanie. Siano także na wychowanie zostawuje się dla bydła i koni. Summa summarum wszystkich prowentów i dochodów ze wsi króla JMC. Rogów i z wójtostwa na roli facit 283 zł. 12 gr. Ztąd wytrąciwszy na urzędnika solarium zł. 30, na budynki postawione kosztem dzierżawcy 53 zł. 12 gr. , restat summy, od której kwarta do skarbu Rzpitej ma być co rok płacona pod winami w prawie pospolitem o lustracyach i kwarcie opisanem, zł. 200. Deklaracya Ratione dopłacania za lata przeszłe. Circa eundem actum lustrationis produkował przed nami JMPan dzierżawca regestra swoich wydatków, jako wiele łożył na załogę poddanych tejże wsi po spaleniu i zniszczeniu przez wojska nieprzyjacielskie węgierskie i kozackie, także i na okupy, chleby, częścią związkowym, częścią koronnym żołnierzom wydane, z których widać, że wszystka intrata przeszłych lat wychodzi na takowe rozchody, a dzierżawcy żadnego pożytku nie było; a to dlatego łożył swoje pieniądze, aby tę wieś na dalsze lata mógł konserwować, skądby i jemu i Rzpitej pożytek na kwartę mógł być; prosił przytem, abyśmy go z tych racyj od płacenia za lata przeszłe uwolnili i wolnym być deklarowali; które to jego expensa uważywszy i z inkwizycyi per juramentum corporale przez poddanych odprawionej doszedłszy do tego, że i w tych leciech jako się nieco uspokoiło, urodzaje nie były, bo żyta od 4 lat zawsze wymarzały, uważywszy i stosując się do słuszności i prawa, od dopłacania za lata przeszłe JMPana dzierżawcę uwalniamy, a tylko a tempore expeditae lustrationis kwartę do skarbu płacić naznaczamy i postanawiamy, ponieważ to deductum, lubo te dobra nie były lustrowane, ale tylko ad rationem płacił, że co dawał nad to więcej pożytku z tej wsi nie miał i mieć nie mógł przez wyż opisane iłnpedimenta. Podług spisów podskarbińskich z 1771 sstwo obejmowało wś R. z wójtowstwem i przyległościami; posia Rogi Rogie Rog dał je Ignacy Oraczewski za przywilejem Augusta III z d. 10 list. r. 1760, opłacając kwarty złp. 1376 gr. 23, a hyberny złp. 257 gr. 14. Zajęte przez rząd austryacki z d. 11 września 1775, sprzedane zostało w d. 15 stycznia r. 1781 Józefowi Bobowskiemu za 110, 300 złp. W ostatnich latach Rzpltej przynosiło wójtowstwo kwarty 1250 zł. Potem sprzedał rząd austryacki wieś Dębowskim, którzy zaprowadzili warsztaty sukiennicze. R. graniczą na płd. z Lubatówką, na zach. z Rownem i Wrocanką, na płn. z Miejscem a na wschód z Iwoniczem. 2. R. albo Rogów, wś, pow. nowosądecki, w równinie sądeckiej 459 mt. , na lew. brzegu Słomki, dopł. Dunajca. Graniczy na zachód z Olszaną i Jadamwolą, na płd. z Naszacowicami, na wschód z Podegrodziem a na płn. z Owięcką. Par. rz. kat. w Podegrodziu, urz. pocz. w Starym Sączu 11 3 klm. . Wś ma 30 dm. i 191 mk. a na obszarze więk. pos. 5 dm. , 45 mk. ; 231 rz. kat. i 5 izrael. Obszar więk. bar. Winc. Gostkowskiego ma 143 mr. roli, 6 mr. łąk, 6 mr. pastw. i 67 mr. lasu; mn. posiadł. 139 mr. roli, 9 łąk, 16 pastw. i 7 lasu. Za Długosza L. B. , I, 549 Rogy należały do Jana Kandziorki. Dziesięciny wartości 4 grzywien odwozili kmiecie do spichrza archidyakona sądeckiego, na mocy nadania Zbigniewa Oleśnickiego w erekcyi kollegiaty nowosądeckiej ibid, 572. W 1581 Pawiński, Małop. , 128 była własnością Marcisza Rogowskiego, składała się z 3 1 2 łanów km. , 9 zagród z rolą, 2 komorn. z bydłem i 1 komorn. bez bydła. Mac. Rogi 1. niem. Rogau, wś i dobra na lew. brzegu Odry, pow. kozielski, par. Koźle odl. 1 2, mili. W 1861 r. 106 dm. , 752 mk. 9 ew. . Dobra ryc. fol. Rogi i Krzemziel miały 1108 mr. 721 mr. roli, 330 mr. łąk. Położenie w nizinie nadrzecznej wystawia na częste zalewy. Wś ma 2klas. szkołę, 2260 mr. obszaru 1314 mr. roli, 562 mr. łąk. 2. R. , niem. Rogau, wś i dobra, w dolinie pobocznej względem rz. Niszy, pow. niemodliński, par. Niemodlin. W 1861 r. 46 dm. , 297 mk. 149 ew. ;. Katolicki kościół pomocniczy par. Niemodlin, szkoła ewang. od połowy XVIII w. . Obszar dóbr wynosi 1336 mr. 627 mr. roli; ogólny obszar ze wsią wynosi 2112 mr. 1331 mr. roli. Rogiczyniata, ob. Rogincienięta, Rogie, dwór, pow. poniewieski, w 2 okr. pol. , o 77 w. od Poniewieża. Rogiele 1. okolica szlachecka, pow. oszmiański, w 3 okr. pol. , o 56 w. od Oszmiany a 26 w. od Dziewieniszek, ma 3 dm. , 21 mk. katol; własność Mickiewiczów. 2. R, , zaśc. włośc, pow. święciański, w 3 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i par. katol. Komaje, o 3 w. od Rog gminy a 33 w. od Święcian, ma 5 dm. , 32 mk. katol. w 1864 r. 9 dusz rewiz. . 3. R. , żmujdz. Rogelej, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 46 w. od Nowoaleksandrowska. W 1859 r. 15 dm. , 174 mk. Kościół drewniany, p. w. N. M. P. , filialny par. Abele. Wś R. uwłaszczona od dóbr Rakiszki. Rogienice 1. wś i fol. , pow. włoszczowski, gm. Radków, par. Konieczno, odl. 9 w. od Włoszczowy. Na folw. gorzelnia. W 1827 r. było 21 dm. , 126 mk. W 1886 r. fol. R. rozl. mr. 774 gr. or. i ogr. mr. 423, łąk mr. 35, pastw. mr. 17, lasu mr. 278, nieuż. mr. 21; bud. mur, 6, z drzewa 13; płodozmian 10po Iowy; las nieurządzony. Wś R. os. 26, z gr. mr. 142; wś Ogarka os. 14, z gr. mr. 108. Dziedzice R. mieli prawo patronatu nad kościołem w Koniecznie, które wykonywali naprzemiany z dziedzicami Bebelna Łaski, L. B. , 570. W 1508 r. wś Boginicze, Lasocin, Świdno i inne, własność Zofii, wdowy po Piotrze Szafrańcu, płaciły poboru 5 grzyw. 39 gr. 13 den. W 1540 r. R. , w par. Konieczno, własność Zofii Szafrańcowej, kasztelanowej wiślickiej, miały 3 kmieci, uprawiających 4 łany, 2 1 2, puste łany, 2 zagr. , młyn pusty, 2 sadzawki, dwór i fol. W r. 1573 3 4 łan. , 3 zagr. , 1 rzem. Pawiński, Małop. , 273, 485, 577. 2. R. , wś i fol. i Rogieniczki, fol. donacyjny rząd. i wś, pow. płocki, gm. Lelice, par. Bonisław, odl. 21 w. od Płocka, mają 18 dm. , 183 mk. Rogieniczki 7 dm. , 100 mk. . W 1879 r. folw. Rogienice miał 334 mr. obszaru a wś R. 12 os. , 92 mr. , Rogieniczki zaś mają w ogóle 493 mr. około 50 mr. włośc. 3. R. Wielkie, wś i fol. , R. Wypychy i R. Piaseczne, wsi szlach. , pow. kolneński, gm. Rogienice, par. Mały Płock, odl. 17 w. od Kolna. R. Wielkie mają urząd gminny, 176 mr. folw. 52 mr. lasu i 38 os. , 280 mr. włośc, i do drobnej szlachty około 1270 mr. ; 1827 r. było 23 dm. , 137 mk. R. Wypychy miały 1827 r. 18 dm. , 80 mk. R. Piaseczne mają 11 os. i 42 mr. ; w 1827 r. 18 dm. , 119 mk; należały do R. Wielkich. W dolcum. z 1436 r. występują wszystkie trzy wsie Gloger ziemia łomżyńska. W 1882 r. całe R. Wielkie spłonęły. R. gmina ma 5142 mk. , rozległości 14, 754 mr. , 8. gm. okr. II w os. Mały Płock o 5 w. , st. p. Łomża. W skład gm. wchodzi 21 wsi szlacheckich Chludnie Brzeszczotno, Ch. Rupnino, Ch. Waski, Drożęcin Stary, Górki Sypniewo, Karnowo, Kobylin, Kołaki Wietrzykowo, K. Strumienie, Nagórki, Penza, Popki, Ptaki IStizkie, Rogienice Wypychy, R. Piaseczne, Smiarowo, Trojany, Włodki Białobrzegi, Wysokie Małe, W. Wielkie i Zalesie Karwowo, jedna wś z ludnością mieszaną i 10 wsi włościańskich Baliki, Cydzyn, Dobrzyjałowo, Drożęcin Lubiejewo, Kisielnicz, Łuby, Mura Rogiele Rogiczyniata Rogi Rogi Rogoisna Rogliszki Ragolowiec wy, Rogienice Wielkie, Serwatki i Wagi Na górki, oraz fol. Wygrane. Br. Ch. Rogieniszki, zaśc, pow. wileński, w 3 okr. pol. , gm. Podbrzeź, okr. wiejski Adamejciszki, o 16 1 2 w. od gminy, 8 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Jęczmieniszki. Rogierówko 1. os. wiejska, pow. poznański, o 15 klm. na zachódpółnoc od Poznania, na zach. póln. wybrzeżu jeziora Kiekrskiego; par. Kiekrz, poczta i st. dr. żel. w Rokitnicy o 5 klm. Założona w bieżącym wieku przez Rogiera hr. Raczyńskiego, dziedzica dóbr Kiekrskich; ma 15 dm. , 112 mk. 2 prot. i 242 ha 213 roli, 21 łąk. 2. B. , leśnictwo, do Jeżewa, pow. szremski Gostyń, z pocztą w Borku, powstało w nowszych czasach. Bogiń, sioło, pow. rohaczewski, gm. Merkułowicze, ma 93 dm. i 583 mk. ,, z których 2 zajmuje się szewctwem, 1 stolarstwem, 1 bednarstwem, 6 wybijaniem oleju konopnego, 1 kowalstwem, 50 furmaństwem, 13 wychodzi na zarobek. Posiada młyn wodny i folusz; własność Dernałowiczów. Rogińce, wś nad rzką Rudą, dopł. Sniwody, pow, Winnicki, okr. pol. , gm. , par. katol. i st. pocz. Pików, odl. o 55 w. od Winnicy, 50 w. od Berdyczowa a 25 w. od Kalinówki, ma 141 osad, 842 mk. , w tej liczbie 21 jednodworców; 1247 dzies. ziemi włośc, 1715 dz. dworskiej, 88 cerkiewnej. Cerkiew p. w. św. Jana, wzniesiona w 1751 r. , ma 1447 para fian. Gorzelnia od 1872 r. zatrudnia 8 ludzi, przerabia 21, 000 pudów i produkuje 1, 500, 000 stop. spirytusu. Grunt równy, oprócz pagórka we wsi. Należała do Tomasza Czerleniewskiego, b. chorążego pow. mohylowskiego, nastę pnie do Sobieszczańskich. Dr. M. Rogincienięta, Rogiczyniata, wś nad rz. 0lesznicą, pow. oszmiański, w 1 okr. pol. , gm. Holszany, okr. wiejski R. , o 5 w. od gminy a 13 w. od Oszmiany, ma 13 dm. , 111 mk. katol. i 9 praw. w 1864 r. 40 dusz rewiz. ; należy do dóbr Poholsze Pławskich. W skład okręgu wiejskiego wchodzą wsie R. , Łojciewszczyzna, Wojsznaryszki, Nowosiady, Norszty, Kamionka, w ogóle 202 dusz rewiz. włośc. uwłaszcz. i 6 b. włośc. skarbowych. Roginowo, zaśc, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 12 w. od Nowoaleksandrowska. Rogis, rzeczka we włości korszowskiej pow. rossieński, przepływa przez niwy Bortkiszki i Budryszki i uroczysko w dobrach Bordzial w dokum, z 1586 r. . Roglajcie, wś i dobra, pow. rossieński, gm. i par. Szydłów, o 21 w. od Rossień, własność Sznabowiczów. Rogliszki, wś nad Niemnem, pow. władysławowski, gm, Dobrowola, par. Sapieżyszki, odl. od Władysławowa 53 w. , ma 23 dm. , 194 mk. W 1827 r. było 7 dm. , 69 mk. Rogliszki al. Ragliszki, niwa w dobrach Podubis, nad rz. Dubissą, po obu brzegach rzki Łukni w dokum, z 1599 r. . Rogoisna, wś i dobra, pow. rybnicki, par. Boguszowice, odl. 1 3 mili od Żórawia. W 1861 r. 28 dm. , 237 mk. 4 ew. , szkoła kat. od 1817 r. Obszar dóbr obejmuje 1372 mr. 1062 mr. roli, 240 mr. lasu; do wsi należy 275 mr. roli. Ludność polska, uboga. Rogójnie 1. al. Rogonie, dok. Rogun, wś na pol. prus. Mazurach, pow. margrabowski, bli sko jeziora Haasznen, 4 1 2 klm. na płn. wschód od st. p. Orłowa; 69 dm. , 6 34 mk. , 665 ha. Wawrzyniec v. Halle, ststa straduński, sprze daje r. 1564 Wawrzyńcowi, Mikołajowi i Pa włowi Rogoniom, braciom z Płociczna, 4 włó ki sołeckie, włókę za 60 grzywien, celem za łożenia wsi dannickiej, na 40 włókach boru, nad strugą Bierkanicą, przy 10 latach wolno ści. W 1600 r. mieszkali tu sami Polacy. Wspomniani po imieniu GlasenappGliźmiń scy. 2 H. , dobra, tamże, 3 dm. , 45 mk. 3. R. Male al. Turowo, leśn. , w tymże powiecie, 1 dm. , 7 mk. Ad. N. Rogolin, wś i fol. , pow. radomski, gm. i par. Radzanów, odl. od Radomia 26 w. , ma 22 dm. , 217 mk. W 1885 r. fol. R. rozl. mr. 670 gr. or. i ogr. mr. 533, łąk mr. 24, pastw. mr. 5, lasu mr. 91, nieuż. mr. 18; bud. mur. 2, z drzewa 17; płodozmian 4 i 10polowy; las nieurządzony. Wś R. os. 18, z gr. mr. 261. W XVI w. folwark i dwaj kmiecie na rolach folw. siedzący dawali dziesięcinę, wartości do 4 grzyw. , pleb. w Radzanowie Łaski, L. B. , I, 664. W 1508 r. wś Rogolin, część Dąbrówki i Długie, własność Doroty z Rogolina, płaciły poboru 1 grzyw. 24 gr. W r. 1569 R. , w par. Radzanów, własność Jana Jarzyny, miał 7 łan. Pawiński, Małop. , 311, 473. Ragolowiec al. Rogolowa Góra, huta żelaraa i obszar leśny, w pow. wielkostrzeleckim, nad rz. Brynią i nad stawem mającym 31 mr. W 1860 r. 15 robot, wyprodukowało 1900 cent. żelaza. Dokoła ciągnie się leśnictwo t. n. Założycielem huty był hr. Filip Colonna. Rogonie, ob. Rogojnie. Rogonnen, ob. Rogójnie, Rogoschestie, ob. Rogożestie. Bogosze, wś nieistniejąca obecnie. Znajdowała się między Wiśniczem Starym a Brzeźnicą, w pow. bocheńskim, gdzie dziś las zwany Gródkiem, Wiśnicz Mały lub wólka Kiebło. O niej pisze Długosz L. B. , I, 95 villa sub parochia de Wyssnicze sita, cuius haeres rdus Dobeslaus Kmytha de Wysznycze. In cuius villae medietate sunt lanei quatuor, de quibus tantummodo solvitur decima Rogonnen Rogincienięta Rogieniszki Rogójnie Rogierówko Rogoschestie Rogonie Bogo Rogolin Roginowo Roglajcie manipularis pro custodia cracoviensi et solvunt decimam canapi per quatuor iuncturaB et aestimatur valor eins ad quatuor marcas. Alia autem medietas eiusdem yillao Rogoże solvit decimam manipularem plebano de ecclesia in Brzesznycza. Mac. Rogoszny pow. ostrzeszowski, ob. Roguszny. Rogoszyce, w dok. Rogoszicze, wś wymie niona w dypl. biskupa krakow. Bodzanty z 19 lutego 1360 Kod. dypl. kat. krak. , wyd. Piekosińskiego. I, 275. Biskup nadaje dziesię cinę z tej wsi kustodyi krakowskiej w zamian za dziesięciny z Niepołomic, przyznane tam tejszemu proboszczowi. Wś leżała w okolicy Kobylego. Mac. Rogotworsk, wś, pow. płocki, gm. Góra, par. Kogotworsk, odl. o 30 w. od Płocka, posiada kościół par. drewniany, urząd gminny, karczmę, 10 dm. , 110 mk. , 214 mr. W dok. z 1395 r. podpisał się Andreas de R. , kanonik płocki Kod. Maz. , 117. Kościół i par. erekcyi niewiadomej. Obecny kościół drewniany, poświęcony 1739 r. a w 1860 r. odnowiony. R. par. , dek. płocki dawniej płoński, 2100 dusz. Bogów 1. folw. dóbr Gaj, w pow. sochaczewskim, ob. . Leonów 3. . 2. R. , wś i fol. lit. A i B nad rzką b. n. , pow. turecki, gm. Pęcherzew, par. Turek, odl. od Turka 6 w. ; wś ma 5 dm. , 102 mk. ; fol. 3 dm. , 48 mk. Na początku XVI w. kmiecie dawali plebanowi w Turku tylko kolędę po groszu z łanu, toż samo młynarz. Karczmarze prócz kolędy dawali dziesięcinę Łaski, L. B. , I, 263. W 1885 r. fol. lit. A rozl. mr. 423 gr. or. i ogr. mr. 340, łąk mr. 30, past. mr. 19, lasu mr. 20, w odpadkach mr. 2, nieuż. mr. 12; bud. mur. 1, z drzewa 11. Wś R. os. 14, z gr. mr. 60. 3. R. , wś i fol. , pow. turecki, gm. Wola Świniecka, par. Świnice, odl. od Turka 30 w. ; wś ma 4 dm. , 60 mk. , 34 mr. obszaru; należała dawniej do dóbr Drozdów; fol. ma 4 dm. , 29 mk. W 1879 r. fol R. z os. młyn. Borek, oddzielony od dóbr Drozdów, rozl. mr. 377 gr. or. i ogr. mr. 235, łąk mr. 72, nieuż. mr. 24; młyn Borek, wieczysta dzierżawa, mr. 46; bud. mur. 3, z drzewa 8; płodozmian 5 i 10 polowy. Na początku XVI w. są tu tylko kmiece łany, dające dziesięcinę, wartości do 2 grzyw. , kanonii i prebendzie uniejowskiej. Pleban w Świnicach pobierał kolędę po korcu żyta Łaski, L. B. , I, 351, 364. Według reg. pob. pow. Szadkowskiego wś R. , w par. Świencze Świnice, miała w 1552 r. 7 osad i 2 1 2 łany Pawiński, Wielkop. , II, 234. 4. R. , nad rzką Mrogą, wś, fol. i st. dr. żel. warsz. wied. , odl. 90 w. od Warszawy, pow. brzeziński, gm. Mroga Dolna, par. Jeżów, odl. 6 w. od Brzezin, przy drodze z Brzezin do Jeżowa. Wś ma 14 dm. , 280 mk. , 308 mr. ; fol. 13 dm. , 18 mk, 1193 mr. , młyn wodny, cegielnia; os. st. dr żel. 3 dm. , 35 mr. W 1827 r. było 30 dm 217 mk. W 1879 r. fol. R. rozl. mr. 1333 gr. or. i ogr. mr. 898, łąk mr. 89, wody mr. 28, lasu mr. 148, zarośli mr. 140, nieuż. mr 30; bud. mur. 13, z drzewa 20; płodozmian 13po Iowy, las nieurządzony; rzka Mroga tworzy staw rozl. mr. 24. Wś R. os. 14, z gr. mr. 308; wś Maryanów os. 33, z gr. mr. 117. Na początku XVI w. dziesięciny z folw. pobiera pleban w Jeżowie, zaś z łanów km. pleban w Słupi, wsi arcybiskupiej Łaski, L. B. , II, 335. 5. R. , wś kol. , pow. radomski, gm. Rogów, par. Jastrząb, odl. 28 w. od Radomia, o 6 w. od st. dr. żel. dąbrowieckiej Jastrząb, posiada urząd gm. , 78 dm. , 519 mk. , 1311 mr. rozl. W 1827 r. 42 dm. , 299 mk. Wś R. była własnością biskupstwa krakowskiego wraz z młynem którego dziś nie ma, dwiema karczmami i 7 łanami km. , z których dziesięcinę, wartości do 5 grzyw. , pobierał biskup a pleban w Jastrzębiu tylko kolędę. Folwarku, sołtystwa ani zagród wyłącznie biskupich nie było Długosz, L. B. , II, 448. W 1569 r. było 17 półlanków, 2 komor. , 1 rzem. Pawiński, Małop. , 322. R. gmina, z urzędem w Śmiłowie, ma 3954 mk. , 17, 250 mr. obszaru, w tem ziemi dwor. 2860 mr. Sąd gminny okr. VI w Wierzbicy, st. poczt. Szydłowiec. W skład gminy wchodzą Reszków, GąsawyKsięże, GąsawyRządowe, Jastrząb, Lepienice, Lepienicka Wola, MirówNowy, MirówŚtary, NiedźwiedziKierz, NowyDwór, Orłów, Rogów, Śmiłów i Zbijów. 6. R. , wś i fol. , pow. konecki, gm. Duraczów, par. Końskie, odl. od Końskich 2 w. ; ma 51 dm. , 377 mk. , 571 mr. dwor. , 458 mr. włośc. W 1827 r. było 34 dm. , 215 mk. Wchodziła w skład dóbr Końskie. W połowie XV w. R. , wś w par. Końskie, własność Tobiasza z Końskiego h. Odrowąż, miała 10 km. łan. , z których dziesięcinę snopową oddawano kustodyi sandomierskiej z różnych pól na przemiany. Z jednego pola płacono dziesięcinę prebendzie sandomierskiej, zwanej Bielowską, z dwóch pól kustodyi. Wartość dziesięciny wyniosła 3 grzyw. Były tam karczmy. Ze wszystkich ról pobierał dziesięcinę konopną po 4 poki pleban. w Końskich Długosz, L. B. , I, 346, 360, 393. Na początku XVI w. dziesięcinę z większej części łanów km. , wartości do 5 grzyw. , pobierał proboszcz w Końskich, za konopną płacono po 2 gr. Z pola zwanego Trzemesznik brał pleban w Odrowążu wartości fertona, z innego jeszcze szła do Sandomierza Łaski, L. B. , I, 700, 704. Według reg. pob. pow. opoczyńskiego z r. 1508 wś R. , część Końskiego, własność Tobiasza z Rogowa, płaciły poboru 2 grzyw. , 46 gr. 9 den. W 1577 r. R. , wła Rogo Rogoszny Rogów Rogów sność Modliszowskich, miał 8 1 2 łan. , 6 zagr. Pawiński, Małop. , 285, 481. 7. R. , wś i fol. nad Wisłą, pow. pińczowski, gm. Opatowiec, par. Rogów, leży przy drodze z Koszyc do Korczyna odl. 11 w. , posiada kościół par. drewniany, szkołę gminną, dom schronienia dla starców fundusz. W 1827 r. było 56 dm. , 344 mk. W 1879 r. fol. R. rozl. mr. 480 gr. or. i ogr. mr. 276, łąk mr. 89, past. mr. 1, lasu mr. 104, wody mr. 5, nieuż. mr. 13; bud. mur. 1; płodozmian 7 i 10polowy. Wś R. os. 36, z gr. mr. 258; wś Kozłów os. 10, z gr. mr. 132; wś Bryzdzyn os. 15, z gr. mr. 151. Dobra R. stanowiły poprzednio jedną całość z dobrami Bogdanów. W połowie XV w. R. , wś par. blisko Opatowa, miała kościół fundowany przez Hinczkę, podskarbiego królewskiego, za upoważnieniem plebana z Opatowca. Póżniejszy dziedzic Eustachy Sprowski h. Odrowąż był jedynym patronem tegoż kościoła. Łany km. dawały dziesięcinę snopową z konopną, wartości 10 grzyw. , bisk. krakowskiemu. Dziesięcinę folwarczną, wartości 3 grzyw. , dawano pleban. w Opatowcu. Role folwarczne, 2 łąki, karczma z rolą płaciły seksagenę rocznie. Było także wolne rybołówstwo w jeziorze Rogowskiem Długosz, L. B. , II, 409, 410. Według reg. pob. pow. wiślickiego R. , własność kaszt. sandomierskiego, miał 6 osad, 4 łany, 3 zagr. z rolą, 2 chaty, 2 kom. , 1 biedny, 1 rybak Pawiń. , Małop. , 214. Kośc. i parafią erygował podobno Hinko Hinczko z Roszkowa, podskarbi królewski. W połowie XVI w. własność Szafrańców, którzy wypuścili wś w zastaw Włochowi Prosperowi Prowannie, gorliwemu wyznawcy nauki Kalwina a następnie Socyna. Prowanna z Szafrańcami zamienili tutejszy kościół paraf. na zbór. W 1562 r. odbył się tu zjazd głównych kierowników ruchu antytrynitarskiego, jak Lutomirski i Grzegorz Pauli. W XVII w. R. przeszedł w ręce Firlejów, którzy znieśli zbór. Obecny kościół wystawiony został w 1751 r. przez kś. Michała Wodzickiego, podkancl. koron. , dziedzica R. R. par. , dek. pińczowski dawniej opatowiecki, 1023 dusz. 8. R. , wś i fol. , pow. miechowski, gm. i par. Kozłów, odl. 21 w. od Miechowa. W 1827 r. było 30 dm. , 195 mk. Dobra R. składały się w 1867 r. z folw, Rogów, Potulin, Kobiele, Kęsów i Praszka, rozl. ogólna mr. 1775 gr. or. i ogr. mr. 1245, łąk mr. 155, past. mr. 81, lasu mr. 182, nieuż. mr. 112. Do dóbr poprzednio należały wś R. os. 48, z gr. mr. 192; wś Wyszogród os. 18, z gr. mr. 183; wś Kobiele os. 17, z gr. mr. 167; wś Chrustowice os. 10, z gr. mr. 98; wś Pruska os. 7, z gr. mr. 56; wś Mistrzowice os. 26, z gr. mr. 205; wś Kęsów os. 13, z gr. mr. 102. Rogów, wś w par. Wielki Książ, własność Mikołaja i Jana Szynowczych z Koczyna, h. Stary Koń, miała 7 łan. km. , karczmę z rolą, z których dawano dziesięcinę snopową i konopną, wartości 10 grzyw. , kapitule krakowskiej. Z folw. rycerskiego dawano dziesięcinę plebanowi w Wielkim Książu Długosz, L. B. , II, 83. Według reg. pob. pow. krakowskiego z r. 1490 wś R. , w par. Książ, miał 1 1 2 łanu. W r. 1581 R. , w par. Książ Wielki, własność Stanisława Minockiego, miał 3 1 2 łany km. , 1 zagr. z rolą, 5 pogorzałych, 1 zagr. bez roli, 2 kom. bez bydła, 1 2 łanu karczm. Pawiński, Małop. , 83, 440. 9. R. , wś, pow. nowoaleksandryjski puławski, gm. Rogów, par. Wilków. W 1827 r. było 50 dm. , 354 mk. W połowie XV w. R. , wś w par. Wilków, była własnością Mikołaja Kazimirskiego h. Rawa, miała 13 łan. km. , z których dawano dziesięcinę, wartości 10 grzyw. , klasztorowi św. Krzyża. Zbigniew Oleśnicki, bisk. krakowski, domagał się tej dziesięciny na rzecz biskupstwa, lecz Jarosław, bisk. laodycejski, i Jan, proboszcz z Obrazowa, oficyał sandomierski, rozstrzygnęli to sprawę na korzyść klasztoru św. Krzyża. Z folw. płacono dziesięcinę do Wilkowa Długosz, L. B. , III, 251. R. gmina należy do sądu gm. okr. IV w Polanówce, st. poczt. Kazimierz, urząd gm. w Rogowie. W skład gminy wchodzą Dąbrowica fol. , Dobre, Męćmierz, Podgórz, Polanówka. Rogów, Uściąż, Wólka, Zagajnie, Zastów Polanowski, Zastów Karczmiski 10. R. , wś i fol. , pow. hrubieszowski, gm. Miączyn, par. Grabowiec wsch. obrz. Miączyn. W r. 1827 było 32 dm. , 180 mk. 11. R. , wś i fol. , pow. sokołowski, gm. Repki, par. Wyrozęby, posiada cerkiew paraf, pounicką, szkołę początkową ogólną, 52 dm. , 496 mk. , 1898 mr. W 1827 r. były tu dwie wsi, jedna miała 32 dm. , 226 mk. ; druga 21 dm. , 131 mk. par. Sokołów. Cerkiew paraf. erygowała 1546 r. Anna ks. Lubecka. W 1815 r. wzniesiona na nowo z drzewa. 12. R. , ob. Rogowo. Br, Ch. Rogów 1. al. Rogowo żmuj. Raguwa, mko nad rz. Niewiażą, pow. wiłkomierski, w 2 okr. pol. , gm. i par. Rogów, o 39 w. od Wiłkomierza, przy trakcie z Wiłkomierza do Poniewieża, posiada cerkiew praw. p. w. Narodzenia N. M. P. , kościół par. kat. , zarząd gminy, szkołę wiejską z 76 uczniami w 1877 r. , dwa domy modlitwy żydowskie, sąd pokoju, st. poczt. , jarmark 15 sierpnia. W1859 r. było tu 112 dm. i 465 mk. Kościół paraf. kat. p. w. Wniebowzięcia N. M. P. , wzniesiony z drzewa w r. 1678 przez wwodę irockiego Marcyana Ogińskiego, odbudowany w 1816 r. przez ks. Zubowicza. Dwie kaplice N. M. P. Bolejącej, drewniana, wzniesiona w 1817 r. przez kś. Zubowicza, i św. Józefa Oblub. , murowana, fundowana w 1851 r. przez Komara. Par. kat. , dekan. wiłkomierskiego, ma 4156 wiernych. Rogów Rogów Rogó Filia w Rogówku. Par. prawosł. ma 283 dusz. Gmina należy do 2 okr. pok. do spraw włośc. i 3 okr. powoł. do służby wojskowej z pow. wiłkomierskiego, dzieli się na 10 okr. wiejskich i obejmuje 97 wsi, zamieszkałych przez 2277 włościan. Bziedzictwo niegdyś książąt Ogińskich, z których Tadeusz i Izabela z ks. Radziwiłłów, kasztel. troccy, w 1751 sprzedają Straszewiczowi, stście starodubowskiemu, w 1831 r. skonfiskowane Józefowi Straszewiczowi na rzecz skarbu. W okolicy znajdują się największe w powiecie lasy, w których zorganizował się oddział Zygmunta Sierakowskiego i stoczył d. 6 kwietnia 1863 r. potyczkę. St. poczt. na trakcie z Wiłkomierza do Poniewieźa, między Towianami a Poniewieżem, odl. jest o 27 1 4 w. od Poniewieża. 2. R. , wś, pow. białostocki, w 2 okr. pol. , gm. Choroszcza, o 16 w. od Białegostoku. 3. R. , wś, pow. mohylewski, gm. Pawłowicze, w pobliżu rozległego błota Nowińskiego al. Chołmickiego ob. . 4. R. , al. Rogówka, wś nad rzeką Utroją, dopł. rz. Wielikiej, pow. lucyński, ob. Neuterany, 5. R. , wś, pow. wieliski, w 3 okr. pok. do spraw włośc, gm. uznowska, w 1863 r. 335 dusz rewiz. 6. R. , ob. Rogowo. Rogów 1. wólka należąca do Wolicy, pow. krakowski, na lew. brzegu Wisły, na grani cy od król. polskiego, 4 dm. , 21 mk. 2. R. , ob. Rogi, Mac. Rogów 1. al. Rogowo, miasto, pow. mogilnicki, dek. rogowski, o 23 klm. na płn. od Gniezna i o 11 klm. od Łopienna st. dr. żel. , na bitym trakcie gnieźnieńskożnińskim, nad jez, Rogowskiem i Zioło, w równinie piaszczystej; ma 52 dm. , 622 mk. 353 kat. , 171 żyd. i 98 prot. , 57 ha 36 roli, 7 łąk, kościoły katolicki na Rogówku i protestancki, synagogę, st. tel. , 4 jarmarki rocznie. Herb miasta wyobraża łódź z dwoma na krzyż wiosłami, między któremi 3 gwiazdy; u szczytu tarczy skrzydlata głowa anioła. Mieszkańcy chrześcianie trudnią się przeważnie rolnictwem, a żydzi handlem. W 1800 r. było 266 mk. ; w 1811 r. 137 mk. w 24 dm. ; 1816 r. 23 dm. , 210 mk. 82 kat. , 128 żyd. ; 1831 r. 33 dm. , 362 mk. 101 kat. , 11 prot. , 250 żyd. ; 1858 r. 419 mk. ; 1871 r. 64 dm. , 633 mk. 335 kat. , 237 żyd. i 61 prot. . Rzemieślników było w 1579 r. siedmiu, 6 rybitw, 1 komornik i 1 piekarka, a w r. 1618 sześciu, 6 rybitw, 1 prasołka i młyn wodny o 2 kołach; podatków płacono wówczas 4 złp. 6 gr. ; w r. 1600 było po 4 szewców i kuśnierzy, po 2 kowali, stolarzy i kołodziejów i 1 cieśla. Kościół p. w. św. Doroty istniał tu już przed r. 1404; dzisiejszy, z cegły palonej, z dwiema więżami, stanął w r. 1828 staraniem Józefa Korytowskiego, dziedzica na Rogówku, na grobli rozdzielającej jez. Zioło od Rogowskiego. Par. , liczącą 1220 dusz, składają Adamowo, Grochowiska Szlacheckie, Jakubowo, Kostkowice, Łaziska, Młynisko, Narajewo, Ochodza, Ostrów, Rogów, Rogówko, Środka Mała i Wielka, Szkółki, Wiktorowo, Złotniki i Zurawiniec. Kamień węgielny pod kościół protestancki, na środku rynku, położono w nowszych czasach; na wystawieni kościoła tego przeznaczono 50, 000 mrk ze składek zbieranych w r. 1833 w czterechsetną rocznicę urodzin Lutra. R. był zdawna miasteczkiem szlacheckiem; wr. 1311 pisał się z R. Mroczko, ojciec Jakuba i Przecława, r. 13641370 Janusz, r. 1388 1398 Nastka, wdowa po Januszu, matka Jarosława z Siedlca, później Rogowscy h. Grzymała; przy schyłku zeszłego wieku był dziedzicem R. , Rogówka i Szkółek Jakub Korytowski, miecznik gnieźnieński. W r. 1380 występuje wójt rogowski. R. wchodził dawniej w skład pow. gnieźnieńskiego wojew. kaliskiego i leżał na pograniczu pow. kcyńskiego. Miasto to brało czynny udział w ruchach r. 1848; d. 26 lutego 1849 r. wypędzono ztąd żandarmów pruskich. Pod R. odkryto grobowłsko z popielnicami. Dekanat rogowski, liczący 12, 690 dusz, składa się z parafii Cerekwica, Górzyce, Gościeszyn, Juńczewo, Izdebno, Lubcz, Niestronno, Palędzie, Rogowo, Ryszewko, Świątkowo i Zerniki. Szkół parafialnych jest 13. 2. R. al. Rogowo, wś i domin. , pow. krobski Gostyń, o 4 klm. na płd. od Krobi par. i pocz. , nad strugą, dopł. Dąbrożny; st. dr. żel. w Bojanowie o 18 klm. Około r. 1564 płacił B. z 5 łanów osiadłych po 12 gr. fertonów biskupom poznańskim; w r. 1580 posiadał tu Ambroży Czacki 3 łany, 3 zagrodn. , komor i wiatrak; w końcu zeszłego wieku był właścicielem R. i Ciołkowa pułkownik Twardowski, po nim Mateusz Błociszewski, a później Kwiatkowscy. Wś ma 12 dm. , 83 mk. kat. i 61 ha obszaru 57 roli, 0 4 łąk; czysty dochód z ha roli 15 67 mrk, łąk 23 50 mrk. Domin. ma 4 dm. , 125 mk. 115 kat. , 10 prot. , obszaru 321 ha 219 roli, 26 łąk, 51 lasu; czysty dochód z ha roli 16 06 mrk, łąk 33 29 mrk, lasu 2 35 mrk; właściciel Albrecht Humboldt. E. Cal. Rogów ob. Rogowskie jezioro i Rojewo. Rogów 1. niem. Rogau, wś i dobra ryc. nad Odrą, z lewego brzegu, pow. opolski, par. kat. Ziemnice Wielkie, odl. 2 1 2 mil od Opola. W 1861 r. 108 dm. , 1012 mk. 45 ew. . Dobra ryc. należały w XIII w. do Templaryuszów, następnie przeszły w ręce prywatne i stanowiły część majoratu Krapkowice. Obszar dóbr z fol. Gwoździce obejmuje 1770 mr. roli i 2800 lasu. Znajdują się tu łomy kamienia wapiennego, cegielnia i gorzelnia. Rezydencyą właścicieli jest zamek śród pięknego parku, w malowniczem położeniu, nad brzegami Odry. We wsi jest kościół katol. , starożytny, Rogów Rogowda Rogówek Rogowa Rogów Rogowiec Rogowicze Rogo Rzeka Rogowik Rogówka ostrołukowej budowy. Do XVII w. był parafialnym, później filialnym. Szkoła katol. istnieje od 1810 r. Wś ma 800 mr. obszaru 2. R. , niem. Rogau, wś kośc. i dobra, pow. raciborski, na wyniosłym praw. brzegu Odry, na granicy pow. rybnickiego. W 1861 r. 73 dm. , 617 mk. 9 ew. , kościół par. kat. Dobra mają 1431 mr. ; gmina wiejska 1048 mr. roli, 21 mr. łąk i 18 mr. ogrodów. Starożytny kościół drewn. , ciekawy ze względu na szczególną strukturę, istniał już w XIV w. ; obecnie należy do dek. pogorzelińskiego. Parafia obejmowała w 1861 r. 2082 dusz. Szkoła dwuklasową miała 261 uczniów. 3. R. , niem. Rogau, wś i dobra, pow. grotkowski, par. kat. Kueschmalz. W 1861 r. 25 dm. , 151 mk. 26 ew. . Większa własność las i torfowisko należy do miasta Nissy; wś ma 1323 mr. 316 mr. roli. Kaplica katol. Rogów, niem. Hornau, jedyna wś serbska w pow. gubińskim na Łużycach. Rogowa, wś włośc. nad rz. Radomką, pow. radomski, gm. Wolanów, par. Mniszek, odl. od Radomia 18 w. , ma 43 dm. , 167 mk. , 407 mr. W 1827 r. było 13 dm. , 133 mk. W połowie XV w. R. , wś w par. Wierzbica, własność klasztoru wąchockiego, miała 2 kmiece łany, z których płacono po fertonie, dawano jaja, koguty, sery, osep i powabę. Była karczma, zagrody, folw. Ze wszystkich ról dawano dziesięcinę do Wąchocka. Według reg. pob. pow. radomskiego z r. 1569 we wsi Rogowa, par. Mniszek, Bartosz Łaszcz, służebnik ks. opata wąchockiego, płacił od 5 półłanków; Paweł Rogowski, wójt, 1 1 2 łanu, 2 komor. Pawiński, Małp. 317, 478. Rogowa, szczyt w Tatrach wapiennych bielskich, w gm. Jaworzynie Spiskiej, hr. spiskiem Węg. , na płn. zach. od Murania 1827 mt. , w odnodze odrywającej się od Murania na płn. zach. , tuż nad wsią Jaworzyną i doliną Jaworzynki. Wznies. 1268 mt. szt. gen. . Rogowda w dokum. z 1590, 95, 96 i 98 r. , rzka we włości pojurskiej pow. rossieński, przepływa przez Rogowdy Rogowda. Rogowdy w dokum. z 1590, 95, 96 i 98 r. , dobra nad rzką t. n. , we włości pojurskiej pow. rossieński. Rogówek 1. wś włośc, pow. konecki, gm. i par. Gowarczów, odl. od Końskich 11 w. , ma 11 dm. , 70 mk. , 181 mr. W 1827 r. było 10 dm. , 56 mk. Wchodziła w skład dóbr Gowarczów. 2. R. , wś nad rz. Orzyc, pow. łomżyński, gm. i par. Lubotyń. Rogówek 1. żmuj. Raguwiełe, wś i dobra nad rz. Jostą Juostą, pow. wiłkomierski, gm. i par. Rogowo, o 48 w. od Wiłkomierza. Kościół fil. p. w. św. Stefana, z drzewa wzniesiony w 1796 r. kosztem Komarów; kaplica cmentarna. W 1859 r. było tu 3 dm. , 30 mk. ; młyn wodny. Własność Komarów; posiada piękną rezydencyą. 2. R. al. R. Szlachta, wś, pow. białostocki, w 2 okr. pol. , gm. Choroszczą, o 15 w. od Białegostoku. 3. R. , ob. Rogówsk, pow. wiłkomierki. Rogowiec, wś, pow. kielecki, gm. i par. Mniów. W 1827 r. było 29 dm. , 192 mk. W XVI w. wś należała do par. Chełmce, której pleban pobierał dziesięcinę wartości do 40 gr. i po 2 gr. z łanu za dziesięcinę konopną Łaski, L. B. , I, 591. Rogowicze 1. wś nad rzką Łudują, pow. wilejski, w 1 okr. pol. , gm. Wiazyń, okr. wiej ski Poniatycze, o 8 w. od gminy a 23 w. od Wilejki, ma 13 dm. , 126 mk. prawosł w 1864 r. 39 dusz rewiz; należy do dóbr Ciurlanowo Klementowiczów. 2. R. , fol. nad rz. Ratomką, pow. miński, w 2 okr. pol. i par. kat. Ra ków, o 8 w. od st. dr. żel. lipaworomeńskiej Ratomki, ma 64 1 2 włók; grunta szczerkowe, łąki dobre, miejscowość nieco falista, dość le śna. Wspólna własność Naborowskich, Spasowiczów i Pohoskich. A. Jel. Rogowicze, wś nad rz. Łuhą, pow. włodzimierski, na wschód od mka Łokacze; ob. Pamiat. Kij. Arch. Kom. , t. IV, cz. 2 110. Rogowiec 1. Poduchowny, wś włośc, pow. rawski, gm. Wałowice, par. Kurzeszyn, ma 11 dm. , 68 mk. , 166 mr. W 1827 r. było 8 dm. , 40 mk. Na początku XVI w. dziesięcinę dawano na stół arcybiskupi a pleban w Kurzeszynie pobierał tylko kolędę po pół grosza z łanu Łaski, L. B. , II, 292. 2. R. , wś włośc, pow. piotrkowski, gm. i par. Kleszczów, posiada sąd gm. okr. IV, 28 dm. , 278 mk. , 457 mr. Rogowiec, potok, wytryska z pod góry Łączki 835 mt. , w gm. Gródek, pow. cie szyńskim, płynie na płd. zach. przez obszar Gródka i Nawsia, uchodząc do Olszy z praw. brzegu. Długość biegu 4 klm. Br. G. Rogowiec, kol. na obszarze wsi Rogów, w pow. raciborskim. Rogowiecka Rzeka, al. Rogowiecki Potoka nazwa dolnego biegu pot. Hanaczówki, dopł. Przegnojówki. Ob. Hanaczówka i Przegnojówka. Rogowik, zaśc szl. , pow. wileński, w 5 okr. pol. , o 24 w. od Wilna, 1 dm. , 7 mk. kat. Rogówka, os. , pow. augustowski, gmina Dowspuda, par. Bargłów, odl. od Augustowa 10 w. , ma 1 dm. Rogówka 1. przys. , pow. święciański, w 1 okr. pol. , gm. Święciany, okr. wiejski Konciarzyn, o 3 w. od gminy, 10 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Kochanówka. 2. R. , zaśc szl. , pow. święciański, w 3 okr. pol. , o 28 w. od Święcian, 1 dm. , 4 mk. kat. 3. R. , zaśc. szl. , pow. święciański, w 3 okr. pol. , o 33 w. od Swięcian, 1 dm. , 9 mk. kat. 4. R. , zaśc. włośc, pow. wileński, w 2 okr. po. , Rogowdy Rogó o 34 w. od Wilna, 1 dm. , 7 mk. kat. 5. Ii 1 karcz, nad jez. Minkele, pow. wileński, w 1 j okr. pol. , o 32 w. od Wilna 1 dm. , 7 mk. żyd. 6. R. , wś, pow. bielski gub. grodzieńskiej, w 4 okr. pol. , gm. Siemiatycze, o 50 w. od Bielska. 7. R. , pow. lucyński, ob Rogów i Neuterany. Rogówka, wś nad Icwobocznym dopł. Irszy, pow. żytomierski, o 6 w. od mka Horoszek odległa. Grunta składają się przeważnie z czerwonego granitu. A. L. Br. Rogówki, pow. radzymiński, gm. i par. Radzymin. Rogówko 1. wś włośc, pow. radzymiński, gm. Zabrodzie, par. Niego w, ma 26 mk. , 40 mr. 2. R. , wś nad jez. Kościanem, pow. rypiński, gm. i par. Rogowo, odl. o 13 w. od Rypina, posiada kościół par. , 20 dm. , 238 mk. , 220 mr. obszaru. Wypalano tu wapno. W 1864 r. Jan Rogowski siedział tu na łanie, Mateusz Rogowski Jakubaszek 1 2 łanu, Albert Rogowski z bratem 1 łan. Płacono poboru 1 flor. Pawiński, Wielkop. , I, 290. W 1789 r. było tu 15tu właścicieli szlachty, którzy wysiewali 90 korcy żyta. 3. R. , Rogowo, pow. augustowski, ob. Grabowo 15. . Rogówko, dawniej Rogowska Wieś, domin. i okr. domin. , pow. mogilnicki Żnin, tuż pod Rogowem par. i poczta ku południowi, nad stawem Rogowskim, odnogą jez. Zioło; st. dr. żel. w Janówcu i Łopionnie o 11 klm. Około r. 1523 składało się R. z łanów dziedzicznych i kmiecych, z których płacono dziesięcinę snopową plebanom rogowskim; w r. 1578 by ło tu 3 1 2 śladów osiadłych i 5 zagrodn. a w r. 1618 było tylko 4 zagroda. R. miewało zwy kle tych samych co Rogów dziedziców; w no wszych czasach sprzedał je Albin Korytowski Hermannowi Hirschbergowi. Kościół stoi na grobli między jez. Zioło i Rogowskiem. Do minium ma 17 dm. , 316 mk. ; w skład okr. domin. wchodzą folw, Jakubowo, Kostkowice, Środka i Wiktorowo; cały okr. ma 21 dm. , 371 mk. 342 kat. , 15 prot. i 14 żyd. , 992 ha obszaru 386 roli, 75 łąk, 92 lasu. W Rogówku znajduje się gorzelnia i owczarnia Rambouillet. E. Cal. Rogówko, dok. Klein Rogau, parva Rogaw, , Rogowe, Roge, Niederthaur i Kl. Niedertaur, wś nad szosą toruńskobrodnicką, pow. toruński, st. p. i kol. Turzno, par. kat. Gronowo, odl. 1 2 mili; 570 ha. W 1868 r. 63 bud. , 19 dm. , 194 mk. , 12 kat. , 182 ew. ; 1885 r. 29 dm. , 51 dym. , 261 mk. , 57 kat. , 204 ew. Szkoła ew. 1klasowa 1 naucz. i 55 dzieci. R. należało za czasów krzyżackich do komturstwa toruńskiego i obejmowało 34 włók czynszującyeh po 1415 r. po 13 1 2 skojców, a od nadwyżki 1 wiardunek; osadzonych było 30 włók, 2 były puste; czynsz wynosił 18 1 2 grzyw. i 4 1 2 skojców ob. Gesch. d. Kr. Kulm von Schultz, II, 115. Według krzyżackich ksiąg szkodowych z r. 1414 poniosła ta osada w ostatniej wojnie 312 grzyw. szkody. R. 1458 poświadcza wojew. Gabryel Bażyński, że wieś została dana r. 1457 Jerzemu Grzegorzowi z Torunia w zastaw za 700 grzyw. Później nabyła ją wdowa po burmistrzu Krueger Krystyna i r. 1520 poświadcza król Zygmunt I, że od niej pożyczył 200 złotych na wieś zapisanych. R. 1526 wykupiło miasto znów tę wieś; przywileje odnośne znajdują się w toruńskiem archiwum. R. 1478 skarżą się dwaj mieszkańcy z R. , Szymon Kaufmann i Nikel Roger, że we wsi nie ma karczmy i dla tego aż do Rogowa muszą chodzić ob. Beschr. v. Thorn v. Wernicke. str. 284. W wizytacyi Strzesza z r. 1667 czytamy, że R. , zwane tam na marginesie Klein Niedertaur, liczyło wówczas 6 kmieci str. 46. Tutejsze rogatki wydzierżawiono przed kilku laty za 1025 mrk. Kś. Fr, Rogówko, wś na pol. prus. Mazurach, pow. margrabowski, 8 klm. na płn. zach. od Margrabowy, blisko bitego traktu do Gołdapu, 7 klm. na płd. od st. p. Kowali, 22 dm. , 177 mk. , 293 ha obszaru. Henryk Kracht, ststa straduński, sprzedaje r. 1581 Stańkowi Kukowskiemu z Rogowa 4 włóki sołeckie, które przed kilku laty nabył Maciej Czukta z Chełch, ale nie osadził ludźmi, włókę za 60 grzywien, celem założenia wsi dannickiej na 40 włókach. 10 lat wolności. W Rogówku znajdujemy r. 1600 samych Polaków. Ad N. Rogownica, niem. Rogownitz fol. do dóbr głubczyńskich należący, pow. złotowski, st. p. Krajenka. W 1868 r. 11 bud. , 4 dm. , 66 mk. , 59 kat. , 7 ew. ; 1885 r. 4 dm. , 28 mk. W i653 r. jeszcze nie istniała, 1766 r. było 9 mk. ew. R. 1785 sprzedał Augustyn Gór czyński Sokolno i Rogownicę Andrzejowi Grabowskiemu. Kś. Fr. Rogowo 1. Kościelne, wś, i 2. R. . folw. , pow. płocki, gm. Mąkolin, par. Łętowo, odl. o 26 w. od Płocka. Wś ma 17 dm. , 174 mk. , 621 mr. , fol. ma 4 dm. , 47 mk. , 339 mr. Należy do majoratu rząd. Mąkolin. 3. R. Szlacheckie. wś i fol. nad rz. Płonką, pow. płocki, gm. Staroźreby, par. Woźniki, odl o 34 w. od Płocka. Wś ma 5 dm. , 82 mk, 52 mr. Folw. obejmował 210 mr. 160 ornej roli. 4. R. Falencin, wś nad rz. Płonką, pow. płocki, gm. Staroźreby, par. Daniszewo, odl. o 34 w. od Płocka, posiada wiatrak, młyn wodny, 33 dm. , 291 mk. , 861 mr, obszaru, w tem 81 mr. nieuż. ; ob. Falęcin. W dok. z 1464 r. występuje Petras de Rogowo Wischegradiensis dapifer Kod. Maz. , 11. 5. R. , wś i fol. , pow. rypiński, gm. i par. Rogowo, odl. 12 w. od Rypina, posiada kościół par. , szkołę początkową, kasę wkład. zaliczkową, 14 dm. , 281 Rogówki Rogówko Rogowo Rogówka Rogówka Maryanów Rogówsk Rogowo Rogowski mk. , 658 mr. obszaru 19 mr. nieuż. . Folw. rząd. zajmuje z tego przeszło 600 mr. ; wś R. wraz z wsią Żołnowo ma 177 mr. Kościół par. niewiadomej erekcyi. Obecny nowo wzniesio ny w 1878 r. Według reg. pob. ziemi do brzyńskiej z r. 1564 we wsi Rogowo, par, Rogowo, Jakub Rogowski miał 1 łan Pawiński, Wielkp. , I, 290. R. 1789 własn. Dobrskich, Rutkowskiego i Czermińskich; 18 kor. żyta wysiewu, 112 złp. czynszu; probostwo wysiewa 13 kor. żyta. R. par. , dek. rypiński, 3270 dusz. R. gmina, należy do s. gm. okr. V, obejmuje 407 dm. , 4532 mk. , obszaru 12, 888 mr. , w tem 1126 mr. nieuż. W skład gminy wchodzą Antoniewo, Blinno. Brzeszczki Duże, B. Małe, Borowo, Charzewo, Grądy Nowe, G. Stare, Dziegciary, D. Pleczewo, Kosiorowe Łąki, Kobyle Łąki, Kordyszewo, Kobryniec, K. Stary, Korzeniewo, Krzyżów ki, Likiec, Lisiny, Łazy, Pinino, Podlesie, Ro gowo, Rogówko, Rojewo, Syberya, Swieżawy, Sosnowo, Turka, Wierzchowiska. Zamość, Żołnowo. 6. R. , wś szlach. i włośc, pow. łomżyński, gm. i par. Lubotyń. Mieszka tu drobna szlachta. W 1827 r. było 20 dm. , 138 mk. W 1866 r. folw. R. i Rogówek rozl. mr 991 gr. or. i ogr. mr. 595, łąk mr. 70, lasu mr. 310, zarośli mr. 2, nieuż. mr. 14. Wś R os. 19, z gr. mr. 42; wś Rogówek os. 18, z gr. mr. 105. 7. R. , wś szlach. , pow. ma kowski, gm. i par. Płoniawy. Mieszka tu dro bna szlachta. 8. R. , pow. maryampolski, gm. Gudele, par. Skrawdzie, odl. od Maryampola 29 w. , ma 7 dm. , 44 mk. W 1827 r. było 3 dm. , 22 mk. Br. Ch. Rogowo 1. mko nad rz. Hujką, pow. wilejski, w 1 okr. poL, gm. Radoszkowice, okr. wiejski Hołowacze, o 5 w. od gminy a 58 w, od Wilejki, przy b. dr. pocz. z Wilna do Mińska, ma 2 dm. , 28 mk. w 1864 r. 9 dusz rewiz, ; należy do dóbr Nowy Dwór Wołodkowiczów. Cerkiew praw. ; par. praw. , dek. błahoczynia mołodeczniańskiego, ma 1757 wiernych 885 męż. i 902 kob. ; kapl. na cmentarzu grzebalnym. 2. R. , wś, pow. nowoaleksandrowslvi, w 1 okr. pol. , o 38 w. od Nowoaleksandrowska. 3. R. w dokum. o 1599 r. , wś we włości gondyńskiej al. gondyngeńskiej w pow. telszewskim, w bobruńskim wójtowstwie dóbr Korcian, miała 16 włók obszaru. 4. R. , ob. Bogów, Rogowo, dok. Gross Rogau i Rogoue i Roge, wś, pow. toruński, st. p. i kol. Turzno, par. kat. Gronowo, pół mili odl. , opodal dr. żel. toruńsko brodnickiej. Posiada kościół ewang. i szkołę ew. lklas. 1 naucz. i 69 dz. ; 530 ha 24 łąk i 491 roli. W 1868 r. 80 bud. , 35 dm. , 284 mk. , 12 kat. , 272 ew. ; 1885 r. zaś 37 dm. , 64 dym. , 340 mk. , 74 kat. , 248 ew. , 18 dyssyd. Istniał tu zdawna gród, w którym jeszcze się trzymali Pomezańczycy. Na czelnikiem ich był tu szwagier sławnego Pipina, który się usadowił w Pigrzy ob. . Krzy żacy zdobyli wnet te zamki, jak donosi kro nika oliwska ob. Script. rer. Prus. , V, str. 596 i Kętrz. O narod. pol. , str. 51 i 53. Od tąd należało R. do komturstwa toruńskiego i obejmowało po 1415 r. 32 włok, 14 włók czynszowało po 2 grz. a 18 po 15 skojców, 9 ogrodów 7 wiard. , karczmarz 8 skojców, ra zem 34 grz. i 8 skojców ob. Gesch. d. Kr. Kulm. von Schultz, II, str. 115. Według krzyżackich ksiąg szkodo wych zr. 1414 po niosło R. w ostatniej wojnie 414 grz, szkody ob, tamże, str. 158. Za czasów Rzpltej na leżało do królewskich dóbr stołowych, daro wanych Toruniowi przez Kazimierza. Przy wsi znajduje się kilka kopców 1 1 2 2 prę tów szerokie i długie, jak się zdaje staroży tne mogiły. W pierwszej połowie bieżącego stulecia natrafiano tu na popielnice ob. Besch. von Thorn v. Wernicke, str. 283. Tutejszy kościół, dawniej katol, był filią Grębocina; prawo patronatu miał magistrat toruński. Równocześnie ze swoją macierzą przeszedł w ręce protestantów. Biskup Opaliński jadąc r. 1682 na installacyą do Chełmży, po drodze z Grębocina wstąpił także do Rogowa, gdzie kościół bez oporu poświęcił i jako filią znowu przyłączył do Grębocina. Ale protestanci przemocą go odebrali. Wskutek ugody ź r. 1688 pozostał kośc. rogowski na zawsze przy ewangielikach ob. Utracone kościoły przez kś. Fankidejskiego, str. 41. Kś. Fr. Rogowo, niem. Rogau, pow. szczycieński Kętrzyński; w spisach urzędowych nie wymienione. Rogówsk Rogówek, wś, pow. wiłkomierski, gm. Wojtkuny, o 13 w. od Wiłkomierza. Rogowska Wieś, ob. Rogówko. Rogowska Wola, wś, pow. dąbrowski, na lew. brzegu Wisły, w urodzajnej namulistej równinie. Składa się z pięciu grup chat i obszaru dworskiego Zofiowa. Wś ma 18 dm. i 118 mk. a wólki Borek 26 dm. , 159 mk. , Zagrody 17 dm. , 108 mk. , Lipie 10 dm. , 50 mk. , Zawierzbie 15 dm, i 80 mk. Obszar dworski ma nadto 3 dm. , 42 mk. Ogółem 89 dm. i 557 mk. , 539 rzym. kat. i 18 izrael. Wieś otacza Wisła od zachodu i północy; na wsch. graniczy z Paluszycami i Dęblinem, na płd. z Miechowicami Wielkiemi i Jagodnikami. Nad Wisłą na wschód od wsi podmokłe łąki i pastwiska. Na przeciwnym brzegu Wisły w królestwie polskiem leży wś Rogów. Obszar więk. pos. Jadwigi hr. Załuskiej i Zofii Wysockiej ma 146 mr. roli, 90 mr. łąk i ogr. , 226 mr. pastw. i 7 mr. lasu; pos. mn. 228 mr. roli, 75 mr. łąk, 24 mr. pastw. i 4 mr. lasu. Mac. Rogowski Maryanów, wś, pow. brzeziń Rogowo Rogowski staw ski, gm. Mroga Dolna, ma 20 dm. , 115 mk. , 261 mr. włośc. Rogowski staw, płn. wschodnia odnoga jez. Zioło, w pow. mogilnickim, tuż pod Ro gowem i Rogówkiem, ku południowi, ma ob szaru około 600 mt. kwadr. Oddzielona od jez. Zioło dwiema wysepkami, a od jeziora Ro gowskiego wyniosłą groblą, na której stoi most. Przez staw ten płynie Wełna, dopł. Warty. E. Cal. Rogowskie, wś, pow. dzisieński, w 2 okr. pol. , gm. Postawy, okr. wiejski Hołbeja, o 40 w. od gminy a 84 w. od Dzisny, ma 3 dm. , 35 mk. w 1864 r. 28 dusz rewiz. . Rogowskie jezioro 1. al. Rogowo, jezio ro, 3 klm. długie, do 2 klm. szerokie, z wyspą lesistą, 1 1 2 klm. długą, 300 mt. szeroką, tuż pod Rogowem, w pow. mogilnickim. Druga znacznie mniejsza wysepka sterczy z jeziora przy zachodnim wybrzeżu, w pobliżu Szkó łek. Na wybrzeżach rozłożyły się osady Ro gów, Rogówko, Śródka i Szkólki. Od północy spływają wody jezior tworzących jedną sieć, jak Kaczkowskie, Czewujewskie i Izdebno. Wełna wpływa do jez. R. pod Rogówkiem, a wypływa pod Szkółkami. Między jezioro R. a staw Rogowski i jezioro Zioło wrzyna się wyniosła grobla rodzaj cypla, na której stoi most i kościół rogowski. Jeziora te są rybne; rybołówstwo bywa wydzierżawiane, 2. R. , dok Rogov, nadane w r. 1232 Templaryuszom przez Władysława Odonicza, nie da oznaczyć się bliżej. E. Cal. Rogowszczyzna 1. wś włośc, pow. święciański, w 1 okr. pol. , gm. Święciany, okr. wiejski Wojtowstwo Sudaty, o 6 w. od gminy, na zachód od Święcian, ma 14 dm. , 134 mk. katol. w 1864 r. 54 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Antesary. 2. R. , zaśc, pow. wileński, w 2 okr, pol. , gm. Szyrwinty, okr. wiejski Wazguny, o 10 w. od gminy a 59 w. od Wilna, ma 1 dm. , 13 mk. katol. w 1864 r. 4 dusze rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Szeszole. Rogowszczyzna, wybud. przy wsi Świętajnem, na pol. prus. Mazurach, pow. margrabowski, st. p. Dunajki; 3 dm. , 14 mk. Rogoza, szczyt w Obczyźnie Wielkiej, dziale górskim w Karpatach bukowińskich, na granicy pow. suczawskiego i radowieckiego, wznosi się 1077 mt. npm. szt. gen. . Ob. Obczyzna Wielka. Br, G. Rogoźno, wś i dobra nad bezim. rzką, pow. wilejski, w 2 okr. pol. , gm. Krajsk, okr. wiejski i dobra Kamieńskich Rogozin, przy b. dr. pocz. mińskiej, o 1 w. od gminy a 60 w. od Wilejki. Folw. ma 1 dm. , 9 mk. ; wś zaś 13 dm. i 132 mk. ; w 1864 r. 57 dusz rewiz. Była tu cegielnia i młyn wodny drewniany. Włościanie wnieśli 20, 850 rs. 36 kop. wykupu za wydzieloną ziemię. W skład okręgu wiejskiego wchodzą wsie R. , Skoroda, Saczywki, Scieszyce, Kołodki, Krupowiesy, Bakuńki, Korduny, Adamowszczyzna, w ogóle 269 dusz rewiz. włościan uwłaszczonych i 21 dusz b. ludzi dworskich. Rogozinek, folw. , pow. płocki, gm. Rogozino, par. Imielnica, odl. o 8 w. od Płocka, ma 1 dm. , 14 mk. , rozl. mr. 134 gr. or. i ogr. mr. 122, łąk mr. 8, nieuż. mr. 4; bud. mur. 3, z drzewa 1. Przy folw. znajduje się uroczysko zwane Rosica, Rogoziniec 1. mylnie Rogoźnica, niem. Rogsen, wś niegdyś kościelna i przyst. dr. żel. zbąszyńskomiędzyrzeckiej, pow. międzyrzecki, o 8 klm. na wschód od Brojec Braetz, między Dąbrówką i Chociszewem; par. katol. Chociszew, prot. Chlastawa, poczta w miejscu; 104 dm. , 789 mk. 47 kat. , 742 prot. i 1798 ha 712 roli, 89 łąk, 946 lasu; czysty doch. z ha roli 7 83 mrk, łąk 6 27, lasu 117 mrk. R. należał dawniej do ststwa międzyrzeckiego; między r. 1425 a 1458 królowie zastawiali wieś i obciążali długami; wr. 1513 Zygmunt I pozwolił Grzegorzowi, opatowi paradyzkiemu, wykupić R. od Stanisława Hinczy; ztąd mylna tradycya, źe klasztor był wsi właścicielem; akt wykupienia R. spisali komisarze królewscy w r. 1544 w Międzyrzeczu. W r. 1467 Michał Oganka sprzedał w R. 3 łany sołtyskie; między r. 1525 i 1531 Michał Bielawski sprzedał wójtowstwo miejscowe żonie swojej Barbarze Czackiej Rykaczewski, Invent. , 280 295. Przywilejem z r. 1546 uwolnił Zygmunt I mieszkańców od pańszczyzny, pod warunkiem atoli, że zamiast 2 dukatów węgierskich z każdego łanu odtąd płacić będą do skarbu królewskiego 3 dukaty i talara Joachimskiego; karczmarz prócz tego płacić będzie 2 dukaty z karczmy; zagrodnicy składać będą 6 groszy czynszu i podczas żniw odrabiać 12 dni pańszczyzny, t. j. 2 dni tygodniowo przez 6 tygodni; gdyby ich zaś powoływano częściej, w takim razie otrzyma każdy dziesiątą część tego co skosił, a porą zimową jedenastą część tego, co wymłócił Kod. Wielkop. , wyd. Racz. , 242. Około r. 1564 płacono z 15 łanów osiadłych po 6 gr. fertonówbisk. poznańskim; w r. 1580 było tu 17 łanów osiadłych, 9 zagrod. , 1 zagrod, wolny, 2 komom. z bydłem, 8 bez bydła, 3 rzemieśl. , 7 chałupn. i 30 owiec W 1608 r. rozgraniczono R. z Chociszewem i Lutolem Mokrem, wsiami klasztornemi. W 1793 r. zabrał rząd pruski dobra starościńskie i duchowne i sprzedał R. markizowi v. Luchesini. Kościół p. w. św. Józefa był parafialny w r. 1580; wś tworzyła odrębną parafią; w r. 1604 wcielono ten kościół do parafii chociszewskiej; w r. 1640 Wszyscy prawie mieszkańcy byli Rogowski Rogowszczyzna Rogo Rogoza Rogoźno Rogozinek Rogoziniec Rogoźne Rogóźnia Rogoźnica protestanci. Uposażenie keścioła R. odzyska no z rąk magistratu międzyrzeckiego J. Łu kaszewicz, Kośc. par. , II, 356. Kościół runął z biegiem czasu. 2. R. , łąka, na Sławnie, w pow. czarnkowskim. E. Cal. Rogozinka, wś, pow. czauski, gm. Radoml, ma 24 dm. i 193 mk. , z których 4 zajmuje się stolarstwem. Rogozinko, niem. Klein Roggenhausen, dok. Cleyne Roghuszen, 1533 Rogoszegk, wś, w pow. grudziądzkim, złączona obecnie z Rogoźnem. Założoną została przez w. m. Rudolfa Koenig w XVI w. na 22 1 2 włókach, sołtys Jan po siadał 2 wolne wł. i trzecią część kar sądo wych, reszta włók płaciła po 11 skojców. Czynsz z karczmy płynął w czwartej części do sołtysa, w 3 4 do kasy wiejskiej. W wojnie z r. 1414 poniosło R. 50 grz. szkody. Lustracya z r. 1686 donosi Wś Rogozinko. pół mili od zamku, leży pusta. Dawniej był tu fol wark do Grudziądza należący. Teraz założył tu administrator owczarnią. R. 1722 byli tu następni gburzy Marchlewicz, Paweł Goryński, Jakub Dixa, Maciej Zacharek, Łukasz Piotrowski i Jan Bielicki. R. 2748 nadał administrator Rafał Gruszczyński 6 wł. do Rogozinka należących na 20 lat mieszkań com w Rogóźnie; za czynsz byli wszyscy ra zem odpowiedzialni, mianowicie sołtys, gbu rzy i lemani. Był to pierwszy krok do zlania się tej wioski z Rogóźnem, co też z czasem nastąpiło. Reszta bowiem obszaru została r. 1799 puszczona rogozińskim gburom w wie czystą dzierżawę. Ks. Fr. Rogozino, wś i fol. przy uroczysku Rosica, pow. płocki, gm. Rogozino, par. Imielnica, odl. 7 w. od Płocka, posiada urząd gminny, 24 dm. , 250 mk. , 608 mr. obszaru. Folw. R. , w r. 1872 oddzielony od dóbr Boryszewo, rozl. mr. 241 gr. or. i ogr. mr. 209, łąk mr. 24, nieuż. mr. 8; bud. mur. 7, z drzewa 7. R. gm. należy do s. gm. okr. I, ma 552 dm. , 6729 mk. , 20, 987 mr. obszaru, w tem nieuż. 1881 mr. W gm. znajdują się trzy kościoły, dwie szkoły początkowe i 1 szkoła ewang. W skład gm. wchodzą; Boryszewo Nowe, B. , Stare, Białkowo, Chełstowo, Chomentowo, Ciołkowo, Ciołkówko, Czerniewo, Dzwierżno, Glinno, Imielnica, Juryszewo, Kosino, Kostrogaj, Łoniewo, Męczenino Małe, M. Duże, Otolino, Podolszczyce, Radzanowo, Ramutowo, Raróg. Rogozino, Rogozinko, Ślepkowo Królewskie, S. Szlacheckie, Sniegocin, Stróżenko, Trębin, Wodzymin, Woźniki, Wołowa Wólka. Rogozino, zaśc. szl. , pow. dziśnieński, w 1 okr. pol. , o 12 w. od Dzisny, 1 dm. , 14 mk. katol. Rogozińska Wola, wś włośc, pow. łęczycki, gm. Rogoźno, par. Gieczno, odl. 24 w. Słownik Geograficzny T. IX. Zeszyt 105. od Łęczycy, ma 74 os. , 363 mr. obszaru. Wchodziła w skład dóbr Rogoźno. Rogoźna, wś, pow. włocławski, gm. i par. Przedecz, ma 8 dm. , 81 mk. , 81 mr. obszaru. Rogoźne, wś, pow. pułtuski, gm. Obrytte, par. Lubiel. W 1827 r. było 7 dm. , 42 mk. Rogóźnia, wś włośc, pow. ostrowski, gm. Komorowo, par. Ostrów, ma 10 os. , 62 mr. Wchodziła w skład dóbr Komorowo. Rogoźnica, wś, pow. radzyński, gm. Tłuściec, par. Międzyrzec, odl. 30 w. od Radzynia a 1 w. na płn. wschód od Międzyrzecza, ma 42 dm. , 309 mk. , 2273 mr. W 1827 r. było 48 dm. , 270 mk. W dniu 29 sierpnia 1831 r. zaszła tu walka pomiędzy częścią korpusu Romariny a korpusem Rosena, Gołomina i Szuszeryna. Rogoźnica, wś, pow. rzeszowski, na lew. brzegu Mrówli, dopł. Wisłoka zlew. brzegu, po zachodniej stronie gościńca z Rzeszowa do Głogowa 5 6 klm. . Par. rz. kat. w Świlczy. Okolica piaszczysta, równa, wznies. 218 mt. npm. Liczy 110 dm. i 516 mk. , 513 rz. kat. i 3 izrael. Mniejsza posiadłość ma 357 mr. roli, 99 mr. łąk i 149 mr. pastw. Od południa role zwane Piaskową, dzielą ją od Rudny Małej, na zachód graniczy z Lipiem i Mrówlą a na płn. i wschód z borami. Mac. Rogoźnica 1. nizina, pod Bninem, w pow. szremskim. 2. R. , łąka, na Połażejewie, pow. sredzki. Rogoźnica 1. struga do jez. charzykowskiego uchodząca, pow. człuchowski. Wymieniona w przywileju Ciecholew r. 1365 ob. Odpisy Dregera w Peplinie, str. 19. 2. R, , rzeka, dziś Czarną zwana ob. t. I, 738, pow. wejherowski, dziś pucki. Już r. 1277 jest o niej wzmianka przy ograniczeniu Karlikowa ob. P. U. B. von Perlbach, str. 248. Rogoźnica, ob. Roegnitz. Rogoźnicki Młyn, niem. Roegnitz al. Begnitz, os. młyn. , pow. człuchowski, st. p. Ciecholewy, par. kat. Przechlewo, par. ewang. Człuchowo, gm. Hohenkamp. W 1868 r. 9 bud. , 3 dm. , 38 mk. , 10 kat. , 28 ew. ; 1885 r. 2 dm. , 38 mk. Młyn ten leży nad Rogoźnicą. Rogoźniczka, wś i fol. , pow. radzyński, gm. Żerocin, par. Biała, odl. 32 w. od Radzynia, ma 37 dm. , 218 mk. W 1827 r. było 25 dm. , 150 mk. Wykazy urzęd. podają ogólny obszar na 2206 mr. , tymczasem wedle spisu Tow. Kred. Ziem. w 1880 r. folw. Rogoźnica Mała al. Rogoźniczka rozl. mr. 212 gr. or. i ogr, , mr. 124, łąk mr. 42, past. mr. 19, lasu mr. 15, nieuż. mr. 12; bud. z drzewa 10. Wś R. os. 35, z gr. mr. 601. Rogoźnik, wś, fol. i os. młyń. , pow. będziński, gm. Ożarowice, par. Sączów, na prawo od drogi z Będzina do Bobrownik, posiada pokłady rudy żelaznej i galmauu. Wś 76 43 Rogozinka Rogoźniczka Rogoźnicki Rogoźn Rogozinka Rogozinko Rogozino Rogozińska Rogoźna Rogoźnik Rogoźnik dm. , 754; folw. 6 dm. ; młyn 2 dm. , 8 mk. W 1867 r. folw. R. rozl. mr. 1060 gr. or. i ogr. mr. 463, łąk mr. 71, pastw. mr. 182, lasu mr. 51, zarośli mr. 159, nieuż. mr. 134. Wś R. os. 71, z gr. mr. 606. Istniała tu kopalnia galmanu Wilhelma Hordliczki, od r. 1807 czynna, z roczną produkcya 24, 960 kibli galmanu. Reg. pob. pow. siewierskiego z r. 1443 wykazują wś Rogoznik. W 1667Bnała 9 kmieci Pawiński, Małop. , 452, 453. Rogoźnik 1. rzeka, powstaje w obr. gm. Starego Bystrego, w pow. nowotarskim, z po łączenia dwóch strumieni Cichego i Ratułowskiego pot. czyli Bystrego. Płynie przez obszar St. Bystrego na płn. wschód. Następnie przez obszar Rogoźnika na wschód, wreszcie przez obszar Ludźmirza na płn. wsch. i na płn. , uchodząc do Czarnego Dunajca z praw brzegu, w pobliżu granicy nowotarskiej. Zo wią ją też Rogoźnikiem Wielkim. Z praw. brzegu przyjmuje pot. Rączy i Skrzypny al. Rogoźnik Mały lub Rogoźniczek. Długość biegu wynosi 12 klm. Rzeka ta wspominana już w r. 1234 w przywileju Henryka, ks. kra kowskiego i szlązkiego, nadającym Teodoro wi, woj, krak. , wolność zakładania osad w la sach położonych nad Ostrowianka, Dunajcem, Rogoźnikiem itd. W przywileju wydanym w Krakowie 10 maja 1254 r, Klemens i Ma rek, synowie Teodora, woj. krak. , w obecno ści Bolesława Wstydliwego, potwierdzającym nadania uczynione przez Teodora, woj. krak. , na korzyść klasztoru w Szczyrzycach, spoty kamy nazwy Rogoźnik Większy i Mniejszy Kod. Małop. , 21, 45, 229, 263. W wodach tej rzeki żyją brzana, jelec, lipień, łosoś, pstrąg, strzebla, węgorz. Br. G. Rogoźnik, wś nad pot. t. n. , pow. i obw. sąd. nowotarski, odl. 8 klm. na płd. zach. od Nowego Targu, przy gościńcu z Czarnego Dunajca do Nowego Targu. Graniczy od płn. z Długopolem i Krauszowem, od wschodu z Ludźmirzem, od płd. z Maruszyną a od zach. ze Starym Bystrem. Płn. zach. granicę tworzy pot. Czarny. Płn. obszar przepływa pot. Czerwony al. Babi, od płd. zach. na płn. wsch. , płd. zaś obszar zrasza pot. Rogoźnik Wielki. Między gościńcem a Czerwonym pot. legły pola Targanicą zwane, a na płn. od Czerwonego pot. torfisko Puścina. Ważniejsze wzniesienia; a wzgórze na granicy z Maruszyną, nad pot. powstającym w Maruszynie a podążającym do Rogoźnika, 708 mt. ; b granica zach. wsi ze Starym Bystrem, 654 mt. ; c gościniec czarnodunajecko nowotarski, płd. brzeg jego niedaleko krzyża, 631 mt. ; d przecięcie się tegoż gościńca z granicą rogoźnicko ludźmirską, płn. brzeg tegoż, 619 mt. ; e Targanicą, 616 mt. W 1869 r. obszar mniejszej własności liczył roli or. 827, łąk i ogr. 59, pastw. 136, lasu 16 mr. ; większej posiadłości niema. W r. 1777 było 56 dm. , 342 mk. , 22 źrebiąt, 59 koni, 2 woły; 1779 r. 71 dm. , 445 mk. , 56 koni, 2 woły; w 1824 r. 77 dm. , 548 mk. , 88 koni, 172 krów; w 1869 r. 121 dm. , 635 mk. 307 męż. , 328 kob. ; w 1880 r. 130 dm. , 695 mk. 360 męż. , 335 kob. . Wś ta powstała na początku XIII w. , gdyż według przywileju Henryka, ks. szląskiego i polskiego, z r. 1237 Kod. Małop. , 27 Teodor, woj. krakowski, nabył R. od synowca swego na rzecz klasztoru cystersów w Ludźmirzu, później w Szczyrzycach, za dwa woły, sześć łokci sukna brunatnego i kilka skórek lisich duos boues, sex ulnas de brunet et pelles Tulpinas. Według przywileju Henryka z r. 1234, danego w Dankowie, uzyskał Teodor wolność celem założenia klasztoru, zakładania na prawic niemieckim wsi w lasach nad rzekami Ostrowsko, Dunajec i Dunajec Czarny, Rogoźnik, Lepietnica, Słona, Ratajnica, Nedelska, Stradomka Kod. Małop. , 21 i 263. Zdaje się, że wieś powstała między 1234 a 1237 r. Zapewne skutkiem konfiskaty dóbr klasztornych w XV w. wieś stała się królewską. W lustracyi ststwa nowotarskiego z r. 1636 spotykamy wieś Ciche al. MogoiniŁ Siodlaków i zarębników 16, płacą czynszu rocznego złp. 158 gr. 18; nowaków 7, czynszu od nich 11 złp. ; komornicy płacą złp. 6; sołtys na młynie o jednym kolo płaci złp. 11, razem 186 złp. 18 gr. . Lustracya zaś z r. 1660 podaje Bystre al. Rogozinek, wś zaś Ciche bez tego dodatku. Czytamy tu Jest w tej wsi zagrodników 11 z rolami, którzy nie na równych zagrodach siedzą, płacą pro quantitate fundi possessi, wszyscy ogółem czynsz doroczny złp. 268 gr. 3. Ciż kwartalnego dają na kwartał per florenos decem, quod facit od wszystkich złp. 40. Spy owsianej ogółem wszyscy dają korcy nowotarskich 5, rachując korzec po groszy 12, facit złp. 2. Oprawy dorocznej wszyscy dają łokci 23, łokieć po gr. 2 1 2, facit złp. 1 gr. 27 den. 9. Item daje każdy z nich 2 kopy gontów i po 2 tramy, które na poprawę budynków obracają, także składają pewne kury i gęsi na wychowanie podstarościemu. Robią wszyscy dni 6 bydłem i pieszo dni 6 do roku. Jest w tej wsi młyn dworski na Bystrej o jednym kole; daje z niego młynarz czynszu rocznego złp. 20. Opowiadał się przed urzędem naszym lustratorskim venerabilis pater Robertus Chmielowski, prior conventus Czyżycensis, nomine perillustris et admodum reverendi patris Praemislai Domiechowski abbatis et totius conventus Ozyżycensis ratione de occupationis bonorum Bystre alias Rogoźnik, Ciche et Ratułów, które dobra antiquitus klasztorowi tamecznemu exprivena origine należały, teraz sta Rogoźnik rostwu nowotarskiemu adhaerent; adevidentius documentum produkował literas originales fundationis Henrici, de data in Dankow 12 3 4, tum et Boleslai Cracoviensis et Sandomiriensis ducis, de data Cracoviae 1251, quibus concedunt et permittunt Comiti Theodoro, Cracoviensi palatino, pro fundatione coenobii facultatem iure tcutonico villas in sylvis iuxta fluvios, qui sic vocantur Ostrowsko, Dunaiec et Dunaiec niger, Rogoźnik, Lepielnica, Słona, Rajtanica, Wedelska, Stradoma locandi. Accessit autoritas Vislai, episcopi cracov. , de data Cracoyiae 1234, transcripta a Jaroslauo, archidiacono cracov. , de data Cra coviae 27 novembris anno 1340, fundatione praedicti Theodori approbantis decimas insuper de toto nemore, ac de omnibus sylvis quae extirpari poterunt, eidem ecclesiae liberaliter impertientis. Te zwyż specyfikowane privilegia ducum, unum venditionis haereditatis super Dłubniam fiuviam, alterum Boleslai du cis fundationis villarum cum decimis pro conventu anno 1254 Sigismundus Augustus confirmat et ratificat anno 1560, ubi villae mo nasterii recensent cum decimis. Nadto produlcował dekret pani Zofii Sieniawskiej, naten czas starościny nowotarskiej, ratione de occupationis villae Rogoźnik, intentowany hoc idem iudicium ordinarium tribunalis regni lublinensis decernit restitutionem bonorum praedictorum villarum Rogoźnik majoris et minoris. Jednak non patet, aby tego dekretu effekt był jaki, nec subsecuta restitutio, zaczyni in ea perplexitate causae decisionem ejusdem Foro competenti, ubi de iure venerit, venerabili coenobio reservamus. Było tu sołtystwo. Czytamy w lustracyi, że sołtysami byli Jan i Andrzej Krzysztof Gubałowicz według na dania królewskiego z r. 1651. Ze sołtystwa czynszu rocznego złp. 12. Całkowity dochód z wsi wynosił złp. 344 den. 9. Na końcu dodatek Z tej wsi większe czynsze bywały, dla teraźniejszych desertat. dworu niedochodzą. Lustracya zaś z r. 1765 nie podaje wcale wsi Rogoźnika. Zatem przejść musiał znowu na własność klasztoru szozyrzyckiego. Z lustracyi z r. 1660 widać, że były dwa Ro goźniki. Większy i Mniejszy. W 1809 r. prze szedł R. w ręce prywatne. W r. 1869 był właścicielem R. Adolf Tetmajer; dziś Aron Mandel. Należy do sądu pow. i urz. podatk. w Nowym Targu, st. p. w Dunaju Czarnym, par. łac. w Ludźmirzu. Br. G. Rogoźnik, wś nieistniejąca obecnie. Za Długosza L. B. , III, 62 należała do parafii w Modlnicy pow. krakowski, jako własność klasztoru zwierzynieckiego. Były tu łany kmiece, folw. , karczma, młyn. Kod. małopolski wyd. Piekosińskiego, 143 podaje akt, którym U listopada 1293 Roman, przełożony klasztoru zwierzynieckiego, zatwierdza sprzedaż curia sive grangra qui dicitur Rogosan, sitam iuxta villam qui Olesznica uocatur. Było tu 5 łanów osadzonych na prawie niemieckim, a sprzedano wś za 15 grzywien. Mac, Rogóźno al. Raguźno, kol. włośc, pow. łowicki, gm. Dąbkowicc, par. Domaniewice, przy drodze z Krempy do Chruślina, odl. 9 w. od Łowicza, ma 54 dm. , 352 mk. , 1720 mr. 999 mr. pastw. i 159 nieuż. , składa się z trzech części. Było tu dawniej wójtostwo. Obszar większej posiadłości stanowią trzy wielkie stawy Okręt, Rydwan i Korab, z 4 sadzawkami, należące do dóbr ks, łowickiego. Na początku XVI w. łany sołtysie dawały po pół grzywny za dziesięcinę pleban. w Domaniewicach, kmiecie zaś tylko kolędę po groszu z łanu a dziesięcinę po 2 gr. z łanu za dzies. konopną dają wikaryuszom kolleg. łowickiej. Dziesięciny te, należące pierwotnie do stołu arcyb. , nadał kollegiacie Jan Sprowski arcyb. 1462 r. Łaski L. B. , II, 251, 345, 532, 533. 2. R. , wś włośc, pow. włocławski, gm. i par. Przedecz, ma 6 os. , 51 mk. , 81 mr. Wchodziła w skład dóbr ststwa przedecldego a później w skład majoratu rząd. Przedecz. Według reg. pob. pow. przedeckiego z r. 1587 wś R. , w par. Przedecz, miała 4 łany i 3 łany sołt. Pawiński, Wielkp. , II, 22. 3. R. , folw. nad rz. Moszczenicą, pow. łęczycki, gm. Rogoźno, par. Gieczno, odl. od Łęczycy 19 w. , ma 5 dm. , 184 mk. W 1886 r. dobra R. składały się z folw. R. , Lorenki i Sarnia, młyn wodny Gac, rozl. mr. 1253 fol. R. gr. or. i ogr, mr. 356, łąk mr. 100, lasu mr. 328, nieuż. mr. 13, razem mr. 797; bud. mur. 11, z drzewa 8; fol. Sarnie gr. or. i ogr. mr. 171, łąk mr. 22, pastw. mr. 29, nieuż. mr. 34, razem mr. 256; bud. z drzewa 4; fol. Lorenki gr. or. i ogr. mr. 173, łąk mr. 16, past. mr. 5, nieuż. mr. 6, razem mr. 200; bud. mur. 1, z drzewa 3; las urządzony, młyn wodny. W skład dóbr wchodziły poprzednio wś Wola Rogozińska os. 74, z gr. mr. 363; wś Rudno os. 6, z gr. mr. 103; wś Lorenki os. 13, z gr. mr. 213; wś Wały os. 8, z gr. mr. 112; wś Władysławów os. 27, z gr. mr. 528 wś Kwilno os. 51, z gr. mr. 1195. W XVI w. R. i Rogozińska Wola dawały dziesięcinę z łanów kmiecych kanonii i prebendzie łęczyckiej, z folw. zaś pleb. w Giecznie Łaski, L. B. , II, 411. W r. 1576 we wsi R. , w par. Gieczno, Stan. Rogoziński miał folw. , 2 zagr. , młyn, pustą karczmę. Marta Rogozińska zeznała pod przysięgą, że nic nie posiada Pawiński, Wielkp. , II, 61. R. gm. należy do s. gm. okr. III w os. Piątek, tamże i urz. pocz. W skład gm. wchodzą Astachowice wś, Bądków, Brachowice wś, kol. , Gac os. , Grabiszew kol. , Gieczno wś, G. Poduchowne fol. i os. włośc, Rogóźno Rogóźno Rogoźno Kotowice os. , Kwilno wś, Lorenki kol. , Małachowice wś, Rogoźno fol. , Rogozińska Wola wś, Rudno kol, Sarnia fo. , Sypin wś, Słodków Rozlazły, S. Podleśny, S. Górny, Silne Błoto os. , Wały kol, Wesoła os. , Władysła wów kol. 4. R. al. Roguźno, wś i fol. nad rz. Widawką, pow. łaski, gm. Chociw, par. Wi dawa, odl. 2 w. od Widawy a 18 w. od Ła sku, posiada młyn wodny amerykański. Wś ma 40 dm. , 278 mk. ; fol. 5 dm. , 31 mk. W 1827 r. było 26 dm. , 243 mk. Dobra R. i Ru da składały się w 1886 r. z fol R. i Ruda, attyn. Rosna, rozl. mr. 1956 fol R. gr. or. i ogr. mr. 351, łąk mr. 104, pastw. mr. 303, lasu mr. 890, nieuż. mr. ll0; bud. mur; 4, z drzewa 9; fol. Ruda gr. or. i ogr. mr. 112, pastw. mr. 19, lasu mr. 63, nieuż. mr. 4; bud. z drzewa 4, lasy urządzone. Wś R. os. 64, z gr. mr. 477; wś Ruda os. 31, z gr. mr. 257. W XVI w. dziesięcinę z całej wsi i kolędę po groszu z łanu pobiera pleban w Widawie Ła ski, L. B. , I, 470. 5. R. al Roguźno, wś, pow. biłgorajski, gm. Sól, par. Puszcza Solska, wsch. obrz. Sól 6. R, , Raguźno al Eagumoj wś, fol i kol, pow. tomaszowski, gm. i par. Tomaszów. Wś R. leży tuż pod Tomaszowem, ma 60 dm. , 504 mk. 304 rz. kat. , 872 mr. ziemi; folw. R. ma 9 dm. , gorzelnią z prod. do 20, 000 rs. , browair, 546 mr. ziemi ornej; nale ży do dóbr ordynacyi Zamoyskich. R. kol, odl 1 2 mili od Tomaszowa, założona w poło wie zeszłego wieku przez osiadłych tu Niem ców, ma 18 dm. , 186 mk. rz. kat. Na obsza rze folwarku stoi słup murowany, 8 łokci wy soki a 2 łok. szerokości w ścianach mający. Przechowywane na miejscu dokumenta świad czą, iż R. istniał już w XV w. Tu urodził się Wasilewski Edmund, poeta, twórca Krako wiaków i Katedry na Wawelu. Br. CL Rogoźno 1. wś, pow. łańcucki, par. rz. kat. w Kosinie; ma urząd pocztowy i przystanek dr. żel arcyks. Karola Ludwika, między st. Łańcut i Przeworsk, odl 184 klm. od Krakowa. Tor kolei otacza wś od północy, gościniec zaś wiedeński z Łańcuta do Przeworska od południa. Leży w równinie, 225 mt. npm. ; w północnej części obszerne podmokłe łąki i pastwiska zwane Moczarami. Gleba glinkowa, urodzajna. Wraz z obszarem więk. pos. ks. Lubomirski ma 48 dm. i 453 mk. , 444 rz. kat. i 9 izrael Posiadłość większa obejmuje 289 mr. roli, 44 mr. łąk i 5 mr. pastw. ; pos. mn. 328 mr. roli, 57 mr. łąk i 66 mr. pastw. Graniczy na płn. z Korniaktowem, na zach. z Kosiną, na płd. z Nowosielcami a na wschód z Grzęską. 2. R. , rus. Rohizno, wś, pow. jaworowski, 9 klm. na płd. od urz. pocz. i tel. w Jaworowie. Na płd. zach. leżą Siedliska, na zach. Bonów, na płn. zach. Porudno, na płn. Jaworów, na wschód Czerczyk i Ożomla, na płd. Bortiatyn wś pow. mościskiego. Płn. wsch. narożnik wsi przepływa pot. Ożomla i tworzy blisko granicy koło Dymidowa stawek. W obrębie wsi otrzymuje dwa znaczniejsze dopływy od lew. brzegu. Części wsi zwą się Buczyna, Dernaki, Dymidów, Gorszczyzna, Karolinów, Leszczeszne, Ludwinów, Tratna, Zabrodzie. Prawie w środku obszaru wznosi się wzgórze Rogoźno 289 mt. . Lasy rozłożyły się na granicy płn. zach. i płd. wsch. W płd. wsch. części wsi powstaje mała struga, która w Ożomli uchodzi do pot. Glińca al. Orysko. Własn. więk. hr. Michała Karnickiego ma roli or. 921, łąk i ogr. 359, pastw. 16, lasu 2062 mr. ; wł mn. roli or. 1492, łąk i ogr. 494, pastw. 198, lasu 21 mr. W r. 1880 było 238 dm. , 1343 mk. w gminie, 11 dm, , 74 mk. na obsz. dwor. ; 80 rz. kat. , 1239 gr. kat. , 73 izrael, 25 innych wyznań; 160 Polaków, 1246 Rusinów, 10 Niemców. Par. rz. kat. w Jaworowie, gr. kat. w miejscu, dek. jaworowski. Do par. należy wieś Czerczyk. We wsi jest cerkiew p. w. Nar. Najśw. M. P. , szkoła etat. jednoklasowa i kasa poż. z kapit. 101 zł. w. a. 3. R. , wś, pow. Samborski, 17 klm. na płn. zach. od urz. pocz. w Samborze, 11 klm. od st. dr. żel i tel. w Nadybach. Na wschód leżą Rajtarowice, na płd. Brześciany, na zach. Bylice, na płn. zach. Radochońce, na płn. Bolanowice trzy ostatnie w pow. mościskim. środkiem obszaru płynie pot. Radochońce, dopływ Błożewki. W dolinie potoku leżą zabudowania wiejskie. Na płn. od zabudowań fol. i leśniczówka Adamówka Adamiwka. Płn. i płn. zach. część wsi lesista. Na płn. wsch. wzgórze 319 mt. . Własn. wiek. Alfonsa Ulenieckiego ma roli or. 414mr. , łąki ogr. 103, pastw. 11, lasu 464; wł. mn. roli or. 508, łąk i ogr. 112, pastw. 62 mr. W r. 1880 było 135 dm. , 692 mk. w gminie, 4 dm. , 19 mk. na obszarze dwor. ; 33 rz. kat. , 639 gr. kat. , 39 izrael; 79 Polaków, 632 Rusinów. Par. rz. kat. w Czyszkach, gr. kat. w Rajtarowicach. We wsijest cerkiew p. w. Michała Archanioła. W zapiskach cerkiewnych czytamy pod 1733 Roguźno cerkiew drewniana nowa, p. w. św. Michała. Obrazy namiestne i apostoły roboty rybotyckiej; cymboryum nie ma, kielich cynowy z pateną i gwiazdą. Hrobnica cynowa; Ewangelia pisana stara jedna, mszał uniowski, mszalik supraślski. Pola pół ćwierci. Inwentarze ma w. ks. Tymofej Terensocia od JMKś. Hieronima Ustrzyckiego, Epa. Przemyskiego. Circumscriptio argenti in Ecclesia Rogoznensi 1 sukienka srebrna z krzyżem, z sercem wyzłacanem, koroną złotą na głowie Najśw. Panny; 2 votum sercowe potężne; 3 Totum dwoje serc spojonych; 4 Votum srebrne, na niem dwie osoby wyryte; 5 Votum srebrne, na niem piersi wyrażone; 6 na cymborium krzyżyk srebrny; 7 kielich srebrny, wewnątrz wyzłacany, z patyną; 8 ośm sznurków koralów prawdziwych; 9 ręka srebrna od pana starosty i dziedzica tej wsi; 10 perły wartości 400 zł. od JMPani kasztelanowej Słońskiej; 11 w r. 1777 przybyło 2 serc srebrnych Votum potężne od JMPana ststy Konarskiego, dziedzica tej wsi. W cerkwi rogozińskiej był 1734 r. wyzłacany obraz Najśw. P. Maryi, o którym asserebant et patuit ex revisione, że płakał. Ten obraz na obrazie prestolnym wysoko przybiłem dignam semper profunda veneratione wotów wszystkich 78. Ten obraz srebrną sukienką, koroną złotą, perłami prawdziwymi ozdobiony Szematyzm dyec. przemys. , 1879, str. 255 i 256. We wsi jest szkoła etat. jednokl. 4. R. , folw. koło Magdalówki, na obsz. dwor. Baworowa w pow. tarnopolskim. 5. R. , wś nad Dniestrem, pow. żydaczowski, odl. 6 8 klm. na płd. wschód od sądu pow. , par. rz. kat. , urz. pocz, i tel. w Żydaczowie. Leży na płd. brzegu Dniestru, poniżej ujścia Stryja. Granice wschod. Dniestr, płd. Bereźnica Król. , zach. płd. Hnizdyczów, zach. płn. Żydaczów, płn. rz. Stryj. Obszar dwor. 305 mr. 3 roli, 184 łąk, 18 pastw. , 100 lasu; włośc. 1026 mr. W 1857 r. 322 mk. ; w 1880 w gm. 371, rz. kat. 8, gr. kat. 356, par. Bereźnica Królewska. Szkoła filialna. Właśc. pos. dwor. probostwo łac. żydaczowskie, któremu nadał tę wś Władysław Jagiełło dokumentem wystawionym w Gródku 30 paźdz. 1387 r. A. g. i z. t. II, str. 27. Mac Lu. Dz. B. R. Rogoźno, jezioro, w pow. obornickim, pod Rogoźnem, przeszło 4 klm. długie i do 300 mt. szerokie. Wełnianka, dopł. Wełny, wpływa do jeziora pod młynem Owczygłowskim, a wydobywa się w Rogoźnie, tuż przed ujściem swojem. Na wschodniem wybrzeżu leży wś Owcze Głowy, a na zach. Międzylesie i Ro goźno. E. Cal. Rogoźno, niem. Rogasen, miasto, pow. obornicki, dek. rogoziński. Posiada st. dr. żel. poznańskodzierżłowskiej Ruegenwalde, między Obornikami a Budzyniem, o 39 klm. na płn. od Poznania. Leży na bitym trakcie z Ryczywoła do Wągrówca, nad jez. Rogoźno, przy ujściu Wołnianki do Wełny, w okolicy wznoszącej się od 73 6 mt. do 74 2 mt. npm. Miasto liczy 4686 mk. , 419 dm. , ma kościół katolicki i protestancki, synagogę, gimnazyum, zakład przygotowawczy dla nauczycieli elementarnych, wyższą szkołę żeńską, sąd okręgowy, urzędy celny, katastralny i stanu cywilnego, skład towarów banku rzeszy niemieckiej, st. tel. , urz. pocztowy drugorzędny, kasę oszczędności, 2 towarzystwa pożyczkowe polskie liczy około 100, a niemieckie 87 członków, fabrykę wyrobów miedzianych i 4 jarmarki. Mieszkańcy trudnią się rolnictwem, chowem bydła, rybołówstwem i handlem; pod miastem dobywają torf i wypalają cegłę. Ludność miejska zmniejszyła się w ostatnich latach. Przy schyłku zeszłego wieku liczyło R. 3160 mk. 1404 męż. i 1756 kob. ; wr. 1811 było 404 dm. , 3240 mk. ; 1841 r. 4200 mk. 1482 żydów; 1858 r. 4520 mk. ; 1861 r. 5009 mk. ; 1867 r. 5256 mk. ; 1871 r. 4857 mk. wraz z wójtowstwem 141 mk. w 14 dm. , o przemyśle i stosunkach miejscowych lustracya z 1564 r. podaje szczegóły Piwowarów jest 12, którzy gajowego płacą po gr. 18, a każdy z nich dwowa końmi wozi drwa; piwowarów, co jednym koniem drwa wożą, jest 9, płacą po gr. 6; szewców 16, którzy od rzemiosła swego płacą po gr. 6; rzeźników jest 16, którzy mają jatki swoje, z których powinni płacić na św. Marcin po dwu kamieniu i po ćwierci łoju nieszmalcowanego; czynsz rzeźniki od każdego bydlęcia rogatego, które do rzeszy biją, płacą targowego po den. 16, a od skopów, cieląt, wieprzów po den. 4; szynkarek, co piwo biorą na wyszynk, jest 7, płaci każda z nich po gr. 12 czynszu; zdunów 8, płacą po gr. 12; kołodziejów 9, każdy z nich płaci do roku po fl. 1 gr. 18; rybaków 6, płacą czynszu po gr. 24; żydów jest 5, każdy z nich płaci z domu po czerwonym złotym; wóz skarbny, nakryty, naszpicowany żywnością na posp. ruszenie winni mieszczanie wyprawić i pieszych dwu przy wozie. W r. 1580 płaciło miasto 40 zł. 16 gr. soszu i 97 zł. 17 gr. 9 den. podatków od 11 1 4 łan. osiadłych po 30 gr. ; od 10 komorn. po 6 gr. ; od 12 rzeźników, 8 piekarzy, 6 rybaków i 52 różnych rzemieśl. po 15 gr. i od 6 szynkarzy po 24 gr. Około roku 1793 było w Rogożnie 27 piwowarów, 26 gorzelników i szynkarzy, 4 rzeźników, 51 szewców, 9 garncarzy, 14 kołodziejów, 118 sukienników, 10 czapników, 8 płócienników, 9 kuśnierzy, 61 krawców, 9 bednarzy, 70 kupców, 6 piekarzy, 5 puszkarzy i kowali, 5 muzykantów, 4 golarzy, po 3 cieśli, tokarzy i siodlarzy, 2 farbierzy, 1 gońciarz, rękawicznik, kapelusznik, garbarz, młynarz, mydlarz, kominiarz, ślusarz, powroźnik, kamieniarz i oberzysta. Herb miasta wyobraża klucz i pół orła polskiego pod koroną królewską. Widok R. podaje Przyjaciel Ludu 1837 r. , IV. 148. Stacya dr. żel. znajduje się o 2 klm. na zachód od miasta. Z R. wychodzi bity trakt do Poznania, a przez środek miasta idzie trakt ryczywolskowągrowiecki. Zamek niegdyś królewski nie zostawił po sobie śladu; podanie mówi, że krytym gankiem połączony był z kościołem farnym. Kościół parafialny p. w. św. Wita istniał przed r. 1256; w miejsce drewnianego wystawił nowy kościół z cegły palonej w roku 1526 jeden Rogoźno Rogoźno Rogoźno z Kretkowskich, tenutaryusz ststwa rogozińskiego. Kościół ten opinają szkarpy i zdobią wieżyczkowatc strzelnice; sklepienie nawy głównej, wyższej od pobocznych, rozpięte jest w gwiaździste ostrołuki. W ścianie zewnętrznej kościoła, obróconej na zachód, czytać można Fundacio prima iniectio lapidis tertia Julij 1526 hora 8 i znaki X. D. H. S. ; w filarze zaś znajduje się napis 1526 edificatum per Mariinum Mora et Clementinum a Ostrorog. Prócz tych są tam jeszcze inne, późniejszo napisy. O korby i wklęsłoście kuliste na murze kościelnym toczy się obecnie żywa polemika. Roku 1633 odstąpił Władysław IV prawa kolacyi kapitule poznańskiej. Przy kościele zaprowadzone były bractwa Rożańcowe, św. Anny, św. Izydora i bractwo miłosierdzia. W kaplicy N. Maryi Panny Różańcowej znajduje się nagrobek gipsowy Michała Zebrzydowskiego, woj. krakowskiego, i Jędrzeja Karola Grudzińskiego, woj. poznańskiego. Drugi nagrobek z szarego marmuru wystawił r. 1684 sobie, żonie i dzieciom Jędrzej Zebrzydowski, ststa rogoziński. Nad tym nagrobkiem wiszą trzy na miedzi malowane i pozłacane popiersia, t, j. Jędrzeja Zebrzydowskiego, Anny, z Grudzińskich, żony jego, i Jędrzeja, syna obojga. W kościele tym znajduje się starożytna bronzowa chrzcielnica z napisem Benedic Jesu Christe nomine sancte trinitatis in honorem sancti Viti. Wiadomość o krucyfiksie dłuta Wita Stwosza zdaje się być wątpliwą. Rysunek chrzcielnicy zamieścił E. hr. Raczyński w Wspomnieniach I, 167, a rysunek kościoła znajduje się w Albumie N. Ordy. W r. 1540 posiadał kościół wś Ło3ieniec. Par. , liczącą 4531 dusz, składają Biniewo, Bukowiec, Cieśle, Dębniak, Garbatka, Gościejewo, Grudna, Koziepole, Laskowo, Marlewo, Międzylesie, Ninino, Nowy Młyn, Olszyna, Owcze Głowy, Owieczki, Rogoźno, Ruda, Rudnice, Runowo, Runowskie Holendry, Sierniki, Studzienice, Tarnowo i Żołędziu. W r. 1580 należały do par. nie istniejące dziś Jordanowice, Brzękiniec, Piącibudy. Młyn Rudny, Huta i kopalnia rudy żelaznej. W skład dek. rogozińskiego wchodzą par. Białężyn, Goślina Długa i Murowana, Kicin, Lechlin, Owińska, Parkowo, Potulice, Pruśce, Rogoźno, Skoki i Wierzenica. Deka nat liczy 19795 dusz, 4 kościoły filialne, jedną kaplicę publiczną, 24 szkół par. i 2 szpitale kościelne. W r. 1408 istniał w R. kościołek św. Marcina i stał nad jeziorem, w pobliżu mostu. Trzeci kościół p. w. św. Ducha stał za miastem około r. 1639; odnowiony w r. 1768 przez Ludwika Gostkowskiego, dziekana rogozińskiego, spalił się w r. 1823. Kościół protestancki powstał w nowszych cza sach; parafia liczyła w 1860 r. 45 osad i 4368 dusz obok 5861 katolików. Mylnie odnoszą niektórzy do tego R. wbijanie słupów granicznych przez Bolesława Chrobrego na rz. Osie, w ziemi chełmińskiej; Osa bowiem nie płynie pod R. wielkopolskiem, ziemia chełmińska nie sięgała nigdy do Wełny, która oblewa to Rogoźno, a Chrobry wbijał słupy graniczne na krańcach tylko swego państwa nie zaś o kilka mil od Poznania. Nad Osą, w okolicy Grudziądza, Łaszyna i Szlemna, leży drugie Rogoźno, gdzie z większem prawdopodobieństwem Chrobry mógł wbijać słupy. Dokument z roku 1102, wystawiony jakoby w R. przez Mieczysława V, jest falsyfikatem. Pierwsze świadectwo piśmienne o istnieniu R. znachodzimy w dyplomatach 1248 r. W tym czasie była tu już kasztelania, a pierwszym znanym kasztelanem między 1248 i 1251 r. był Gniewomir, drugim Jakub między r. 1280 i 1297; następnie Chwał z Warkowa między r. 1360 i 33; Janusz Furman między r. 1392 i 1397; Jan Potulickir. 1460; Przecław Potulicki r. 1463 do ok. r. 1480; Jan Wrotowski r. 1496 Kod. Wielk. , wyd. Racz. , 195; Jan z Danaborza r. 1515; Mikołaj Potulicki ok. r. 1520; Stanisław Rozdrażewski ok. r. 1560; Jan Tomicki r. 1562; Andrzej Czamkowski ok. r. 1590; Jan Orzelski w 1607 r. ; Eremian Dembiński ok. 1660; Krystyan Kierski ok. r. 1697; Przecław Potocki Piława 1699 1709, łowczy kaliski; Adam Koźmiński Poraj, miecznik kaliski 1710 17; Prokop Lipski Grabie, stolnik poznański 1717 1728; Jozef Molski Nałęcz, stolnik kaliski 1728 1731; Franciszek Rozdrażewski Doliwa, ststa pyzdrski 1731 1743; Maksymilian Molski Nałęcz 1744 1764; Rafał Gajewski Ostoja, chorąży wschowski 1764 1775; Stanisław Rogaliński Łodzia, kasztelan lędzki 1776 1780; Józef Potocki Piława, kaszt. krzywiński 1780; Jan Józef Kwilecki Śreniawa, kaszt. biechowski 1787 i Adam Malczewski Abdank, pisarz ziemski wschowski, tegoż roku. Roku 1251 istniało miasto R. już na prawie niemieckiem; bowiem Przemysław osadzając Kostrzyn wspomina w przywileju o prawie, używanem przez naszych cudzoziemców w R. Dyplomat z r. 1256 wymienia kościól rogoziński przy potwierdzeniu zamiany, jaką Przemysław przedsięwziął z poznańskimi kawalerami św. Jana Jerozolimskiego. Około r. 1258 wystawia w R. ks. Bolesław przywilej na sołectwo kłeckie a 1259 r. potwierdza tu ugodę między klasztorem łekneńskim a synami Sławieńca. Przywilejem z r. 1280 oddaje Przemysław II Janowi i Piotrowi Dedz miasto R. do lokowania na prawie niemieckiem; zdaje się atoli wynikać z tego, co popr2iedza, że miasto używało już w r. 1251 podobnych praw, które Przemysław następnie rozszerzył i uzupełnił zezwalając, między innemi, na posiadanie sześciu jatek rzeźniczych, rybackich i szewskich, tudzież na zakładanie innych i wystawianie łaźni; nadto dał miastu rudę, stojącą na Wełnie, ku ujściu jej, tudzież pozwolił na wybudowanie tam młyna o jednem kole; miejscowość zwaną Cieśle wolno było użyć podług upodobania, a Międzylesie darował ks. miastu na wieczne czasy. Na Cieślach stanął młyn, a na Międzylesiu wieś. Roku 1284 dnia 8 stycz. nadaje Przemysław w R. kościołowi poznańskiemu Połajewo, a w roku 1286 przysądza tam Charbielin i Dłużynę klaszt. lubińskiemu. Odprawiwszy, mówi Długosz pod r. 1296, po chrześciańsku i obyczajem ojczystym święta Narodzenia Zbawiciela, udał się Przemysław, król, z Poznania najpierwej do Gniezna, gdzie przez czas niejaki, ile sprawy publiczne wymagały, zatrzymał się, a potem na zapusty zjechał do R. , i tam złożył wielki zjazd u dworu, przyczem wyprawił igrzyska, na które powyznaczał zwycięzcom nagrody. Tymczasem Otto Długi i inny Otto, tudzież Jan syn Konrada, margrabiowie brandenburscy, dowiedziawszy się przez szpiegów, że król Przemysław w R. zabawom i uciechom oddany, i znikąd nie obawiający się napaści, nie myśli wcale o bezpieczeństwie życia, wiadomi prócz tego, że zamek tameczny ani wałem ani murem opasany, żadnej nie miał obrony, zebrali liczną zgraję tak swoich jako i obcych ludzi, i w nocy skrytemi manowcami i lasami podchodząc, żeby ich nie spostrzeżono, i aby zamierzając zdradę, sami się raczej nie zdradzili, w sam popielec, dnia ósmego lutego, który był dniem św. Doroty Panny, przypadli do R. o świcie, tak kryjomo i niespodzianie, że ich niczyje oko nie dostrzegło już się bowiem na to byli umówili i na króla Przemysława, w swej komnacie królewskiej spoczywającego, tudzież jego rycerzy po różnych domach i gospodach rozmieszczonych, a po napitku i ochocie dnia poprzedzającego twardo zaspanych, zaczem bezbronnych i bynajmniej do walki nie gotowych, bez wieści i poprzedniej odgróżki, zdradziecko i po łotrowsku napadli. A lubo król Przemysław, zbudzony zgiełkiem i rozruchem, nie wiedział, jakich i jak licznych miał nieprzyjaciół, wszelako zebrawszy odwagę, jako mąż dzielny i wielkiego serca, wraz z drużyną swoich dworzan i rycerzy, których do odporu zachęcił słowem i własnym przyldadem, uderzył na. napastniczą zgraję a stoczywszy walkę, wielu poranił i trupem położył. Ale zmuszony pełnić raczej powinność żołnierza niżeli króla i wodza, pod przemagającą liczbą nieprzyjaciół, nawałem strzał i mieczów, które go zewsząd dosięgały, walcząc chwalebnie, jak na ród jego przystało, omdlał i padł na ziemię mnogiemi okryty ranami. Porwali go Sasi ledwo półżywego z wielką radością i uszczęśliwieniem. Chcieli bowiem Przemysława jakoby na tryumf żywcem do kraju swego prowadzić i tak swoim, jako i obcym ludom sprawić z niego pociechę, sobie zaś zjednać zaszczyt i wielką sławę u Niemców. Ale osłabionego mnogiemi i śmiertelnemi ranami napróżno wsadzali na koń, usiłując go uwieźć do swoich; leciał bowiem z konia i juz na wozie nawet wytrzymać nie mógł; mdlejący wreszcie i skonania bliski, padł na ziemi, prawie bez duszy. Gdy więc żadnej już nie było nadziei, ażeby król dożył do dnia następnego, wściekłym uniesieni szałem, na ciało spętane, poranione i już naznaczone znamieniem śmierci, rzucili się z zapalczywością, i zakłuli je licznemi razy. A tak dnia ósmego lutego dopełnili okrutnego morderstwa, tem jedynie do takiej srogości i zbrodni pobudzeni, że Przemysław nie dozwolił im cieszyć się zwycięztwem bezkarnie, wielu bowiem znakomitych między nimi poległo. Jeżeli zaś z tej niecnej i sromotnej zbrodni okazuje się złośliwy i pełen zawiści ku Polakom umysł Niemców, którzy wzrastającą chwałę i potęgę królestwa polskiego usiłowali ile możności tłumić, zacierać i niszczyć, nie można się wydziwić okrucieństwom rzeczonego margrabi brandeburskiego Jana. Ten bowiem siostrzeńcem będąc króla polskiego Przemysława, zrodzonym z jego siostry Konstancyi, córki jego ojca, zaślubionej Konradowi, margrabi brandeburskiemu, nie wzdrygał się wyciągnąć ręki na zagładę wuja własnego i sługę Chrystusa Pana, któremu osobiste nawet winien był poszanowanie, i krew swojego rodzeńca morderczym orężem wytoczyć, a przez to zgubić swą cnotę i sumienie, a cześć swoje Tsławę wieczną zmazać ohydą. Twierdzą niektórzy, jakoby uczestnikami morderstwa popełnionego na królu Przemysławie i wspólnikami zbrodni rzeczonego Ottona Długiego i innego Ottona, tudzież Jana, margrabiów brandenburskich, mieli być pewni panowie polscy i szlachta, z Nałęczów i Zarębów domu. Nieszczęsne zwłoki króla Przemysława, gdy z R. prowadzono do Poznania, wielu tak duchownych jak świeckich skropiło je swemi łzami. Płakali wszyscy, że tak dobry monarcha, królestwa polskiego odnowiciel i ojciec, śmiercią tak nagłą i okrutną zginął, i kraje polskie na nowe wystawił sieroctwo. W 1298 r. Andrzej, bisk. poznański, dzieląc dyecezyą na archidyakonaty, nie wymienia R. W r. 1306 dostało się R. wraz z znaczną częścią Wielkopolski pod panowanie Henryka, ks. szląskiego na Głogowie, lecz wróciło niebawem do Korony. W r. 1326 nadaje król Władysław mistrzowi Janowi ku Rogoźno źnicę w R. , zwaną Rudą; świadkiem tego nadania był, między innymi, Pakosław, proboszcz rogoziński. R. 1340 dziedzicem R. jest Sędziwoj. W 1360 r. istniał jeszcze powiat rogoziński. W 1372 r. potwierdzają w R. Ostenowie, panowie na Drzeniu, posiadłość sołectwa w Tłukawach; proboszczem był wówczas Słupko. W r. 1381 jest dziedzicem R. Henryk Kotek. Występujący w aktach grodzkich poznańskich Nr 1159, 1307, 1615 i 1689 między r. 1391 i 1393 Drzeńscy z R. Rogoziński są wspomnianymi powyżej Ostenami. Do tych czasów odnosimy interdykt rzucony na Drzeń i R. z powodu łupieztw dokonywanych w tej okolicy przez Ostenów. R. 1396 występuje Paweł, rektor szkoły rogozińskiej. W czerwcu r. 1405 Ulryk von der Ost bawiąc na dworze polskim, zobowiązał się do zamiany Drzenia na R. , Szrem i Mosinę. Dowiedziawszy się o tem Krzyżacy, zwabili Ostena do Malborka i przywiedli go do tego, że zawartej z królem Władysławem ugody nie dotrzymał. R. 1422 potwierdza król Władysław dawne przywileje miasta, które spłonęły w pożarze późniejsze potwierdzenia są z r. 1530, 1581, 1594, 1641, 1676, 1716 i 1766. R. 1425 jest Dobrogost wójtem w R. W 1458 r. dostawiło miasto 15 żołnierzy pieszych na wyprawę malborską. R. 1492 odnawia król Kazimierz zaprowadzone zdawna cło i upomina kupców rogozińskich, ażeby odnośnych przestrzegali przepisów. R. 1523 potwierdza król trzy jarmarki, następcy jego powiększyli tę liczbę. R. 1535 pozwolił król Zygmunt przenieść targi niedzielne na sobotę. R. 1556 zezwolił Zygmunt August na czwarty jarmark roczny i nadał miastu pobór mostowego. W 1589 r. uzyskał cech szewski od starosty Michała Sokołowskiego potwierdzenie praw. W 1645 uzyskali piwowarzy potwierdzenie praw swoich, a w r. 1648 krawcy. R. 1655 dnia 20 lipca i r. 1656 dnia 25 kwietnia przechodzili Szwedzi przez R. W 1684 r. z powodu częstych pożarów, zniżyła komisya królewska podatki miejskie na 200 złp. R. 1714, z tych samych powodów, zwolnił król August II mieszczan od podatków i ciężarów. R. 1726 nadał August II młynarzom prawa cechowe, które w r. 1777 potwierdził Stanisław August. R. 1750 dnia 24 lipca założył ststa Władysław Szołdrski nowe miasto nad jeziorem, osadzając je samymi Niemcami, sukiennikami; miasto to miało swój odrębny ratusz, kościół protestancki, szkołę i wagę miejską; przywilej lokacyjny potwierdził August III tegoż samego roku i Stanisław August 1766 r. R. 1766 nadał ststa Antoni Szołdrski kowalom prawa cechowe, potwierdzone następnego roku przez Stanisława Augusta. W r. 1771 płaciło miasto 202 złp. 7 gr. hyberny, a wspólnie z Obornikami, Reg Podmokłem i Grojcami 250 złp. łanowego; żydzi płacili 772 złp. pogłównego; r. 1773 5 toczyły się spory graniczne między miastem R. a Bilińskim, dzierżawcą Międzylesia i Garbatki Konstyi Sejm. , II, 251. W r. 1835 uzyskało miasto ordynacyą miejską; r. 1848 żyło w R. 3209 Niemców, którzy wrogo występowali przeciw ówczesnym ruchom. Okrąg miejski składa się z wójtowstwa 19 dm. , 174 mk. , probostwa 2 dm. , 31 mk. , dworca kolei 4 dm. , 43 mk. , Smolar 4 dm. , 46 mk. i z miasta w ścisłem znaczeniu. Cały okrąg ma 448 dm. , 4980 mk. 2293 kat. , 1592 prot. , 1095 żyd. i 1621 ha obszaru 1133 roli, 116 łąk, 1 lasu; czysty doch. z ha roli wynosi 9 79 mrk, łąk 13 32, lasu 1 96 mrk. Wójtowstwo wchodziło dawniej w skład ststwa rogozińskiego; w r. 1771 płaciło 56 złp. 7 gr. kwarty; trzymał je wówczas Bogusław Loga. Starostwo rogozińskie po różnych zmianach ukształciło się w jeden kompleks terytoryalny, w którego skład przy schyłku zeszłego wieku wchodziły Bukowiec, Cieśle, Garbatka, Gościejewo, Gościejewskie Holendry, Miejski Młyn, Nowy Młyn, Owcze Głowy, Owczygłowski Młyn, Owieczki, Ruda, Rybaki przedmieście, Tarnowiec, Tłukawy, Trzy Góry, Wójtowstwo, Zawady i Żołędziu. Starostwo istniało już w r. 1457; odtąd zaczęli królowie polscy obciążać je różnemi długami. Głównymi wierzycielami byli Kretkowscy; z nich Andrzej w r. 1457 miał zapisanych na starostwie 300 grzywien, Mikołaj w 1512 r. 5900 grzywien i 1500 dukatów a syn jego w 1521 r. 2200 złt. węgierskich. W r. 1476 stanęła między Andrzejem Kretkowskim a tenutaryuszem rogozińskim pewna ugoda, którą w r. 1531 potwierdził król Zygmunt. W r. 1526 trzymali tę dzierżawę Kretkowscy. R. 1530 wykupuje król Zygmunt te dobra za 10, 500 zł. węg. i oddaje je w zastaw królowej Bonie, która mu dostarczyła pieniędzy. Odtąd występują starostowie, z których pierwszym de facto był jeden z Kretkowskich; r. 1558 jest ststą Jan Tomicki, r. 1580 Krzysztof Sokołowski, 1589 r. Michał Sokołowski, r. 1641 Jędrzej Grudziński, r. 1684 Jędrzej Zebrzydowski, r. 1750 Władysław Szołdrski, r. 1766 Antoni Szołdrski, r. 1771 Jakub Szołdrski i około r. 1793 Święcicki. W r. 1771 płaciło starostwo 4425 złp. kwarty, 1146 złp. 2 gr. hyberny i 500 złp. łanowego; w r. 1773 5 rozgraniczono starostwo rogozińskie od strony Wyszyn, Wyszyńskiej Nowej Wsi i Prosny, majętności Filipa Raczyńskiego, ststy mieściskiego Konstyt. , II, 160 i 161. W 1788 r. toczyły się przed sądami zadwornymi spory między ststą a osadnikami starościńskimi, streszczone w osobnem dziełku, wydanem około 1792 r. Ostatnim starostą Rogoźno był Kajetan Święcicki, któremu starostwo wniosła Eufrozyna z Gajewskich, wdowa po Jakubie Szołdrskim. Dobra zabrał rząd pru ski. E. Cal. Rogoźno, jezioro na obszarze Domatowa, w pow. wejherowskim. Rogoźno 1. niem. Roggenhausen, dok. 1285 r. Rogosen, Rogishaus, Rogehuwsen, Roghus, RogJiicsen, Gross Rogis, Gross Roghuszen, wś kośc, pow. grudziądzki, nad rzką Pręczawą i Jardęgą, dopływami pobliskiej Osy, i przy dr. żel. nadwiślańskiej, między Grudziądzem o 13 klm. i Gardeją o 6 9 klm. . Przystanek dr. żel. zamieniono w 1887 r. na stacyą a w 1888 r. urządzono też agenturę pocztową. Szkoła 3kla80wa symultanna liczyła 1887 r. 231 dz. i 3 naucz. Obszaru obejmuje R. 1505 ha 12 lasu, 43 łąk i 1230 roli. W 1868 r. było tu 235 bud. , 110 dm. , 970 mk. , 833 kat. , 134 ew. ; 1885 r. 111 dm. , 208 dym. , 932 mk, 816 kat. , 112 ew. , 4 żyd. W skład wsi wchodzą wybud. Budy i Na Pręczawie. Ze wzgórz nazywa się jedno Łysą Górą, z jezior jedno Kępniacz a pobliski las Jamy. Kościół par. kat. p. w. św. Wojciecha, patronatu rządowego, pochodzi z XIII al. XIV w. Zbudowany z nieobrobionych kamieni polnych. Od zachodu ma ciężką, niską wieżę czworoboczną, z dużą kruchtą, w której stoi ośmioboczna z kamienia kropielnica. Przy kościele przechowuje się kosztowny biały ornat z 1737 r. Bogate i wypukłe hafty srebrne i jedwabne przedstawiają z przodu św. Helenę z krzyżem, z tyłu św. Józefa i św. Teresę u dołu. Po obu stronach herby ofiarodawcy nieznanego. Przy kościele istnieje szpital dla 2 ubogich i bractwo trzeźwości od 1857. W skład parafii wchodzą R. , Rogoziński zamek i Podzamcze, Sarnówko, Skurgwy, Ludwichowo, Gruenfelde, Kalmusy, Jamy, Na Pręczawie, Bukowiec, Buczek, Wyszczekanki, Friedenthal, Nowe Mosty, Niedziela i Piątek. Do filii w Dąbrowie, tyt. św. Jakuba, należą D. , Nicponie, Salno i Nowa Góra. R. 1867 liczyła parafia dek. łasiński 1989 dusz; 1887 r. 2385 dusz. Dzisiejsze R. obejmuje też obszar dawnej wsi Rogozinko Cleyne Roghuszen, KI. Roggenhausen. R. Wielkie założył mistrz ziemski Meinhard von Querfurt w końcu XIII w. , nadając sołtysowi Swiker Swirkocki 62 włók na urządzenie wsi wraz z 4 wolnemi włókami dla sołectwa. Ale lokacya się nie powiodła. Dla tego powtórnie poruczył to komtur rogoziński Eiger t. Hohenstein szlach. Teodorykowi, nadając mu 4 włóki wraz z sołectwem; reszta miała czynszować po 16 skojców, 2 kury, po korcu pszenicy i korcu żyta od włóki, a od każdego radła po korcu pszenicy. W 1370 r. nadaje wójt Gottfried Ton Buken, za zezwoleniem mistrza ziemskiego Konrada Sack, 4 włóki sołeckie sołtysowi Tulense, wolne od szarwarku, ale zobowiązane do zwykłych ciężarów. W 1401 r. otrzymała wś następny przywilej My Konrad v. Jungingen, w. mistrz, podajemy do wiadomości, że do nas przyszli mieszkańcy W. Rogoźna, prosząc abyśmy im polepszyli dawny przywilej. Co też czyniąc, nadajemy im 60 włók na prawie chełm. Z tych przeznaczamy 2 wolne włóki dla prob. , sołtysowi zaś 8 włók, 6 wolnych i 2 czynszowe. Dajemy mu także sołectwo i trzecią część kar sądowych, 2 3 sobie zastrzegając i wolne łowiectwo. Mieszkańcom wsi nadajemy 50 włók za to będą zobowiązani do tłoki i będą od każdej włóki czynszowali pół grzywny i 4 skojce na św. Marcin i po 2 kury. Od każdego pługa zaś będą nam dawali 1 korzec owsa; powinni się także starać o groblę w Zajączkowi Sanskau. Sołtysowi nadajemy wolny stół, ile razy do nas na zamek rogoziński przyjdzie. Dan w Sztumie w dzień św. Walentego r. 1401. W 1609 roku potwierdza Zygmunt III przywilej wolnemu sołtysowi Pawłowi Jałowskiemu, a r. 1659 Jan Kazimierz Michałowi Schwarz, dołączając wolny wyszynk piwa i wódki. R. 1678 nadaje mu Jan III wolne drzewo budulcowe i opałowe, pastwisko dla 300 owiec w starościńskich lasach warzenie piwa i wódki dla własnej potrzeby i dla karczmy i wolne rybołówstwo w pobliskich rzekach i jeziorach. R. 1720 potwierdza ten przywilej August II Marcinowi Pfahl. Ponieważ proboszcz na 2 włók. nie mógł się ostać, dla tego starał się kś. Zakobielski około 1648 r. o powiększenie roli plebańskiej. Wtedy dołączono mu jeszcze 2 włóki. Do roli plebańskiej należały też 2 małe folw. Niedziela i Czwartek. Kościół według Strzesza p. w. św. Filipa i Jakuba według późniejszych wizyt. św. Wojciecha pochodzi z czasów krzyżackich. Ale dziś zachowały się tylko pierwotne fundamenta, bo Gustaw Adolf spalił go, a w 1656 r. ponownie uległ zniszczeniu. Odbudowa nastąpiła w zeszłem i bieżącem stuleciu. Według krzyżackich ksiąg szkodowych z r, 1414 zabito tu 3 ludzi, a szkoda wynosiła 337 grzywien. Od obowiązku sianożęcia i utrzymywania grobli w Zajączkowie, po drugiej stronie Wisły, zostało R. zwolnione w 1439 r. ; za to musieli dawać od włoki po korcu owsa do zamku rogozińskiego. Wybrańcy byli tu od r. 1677, było ich 3, każdy posiadał 2 włóki. Stan wsi po drugiej wojnie szwedzkiej był opłakany. Według lustracyi z r. 1686 np. było w R. samem tylko 3 gburów, posiadających po 2 włóki i płacących po 40 fl. ; dalej 3 półgburów, siedzących każdy na włóce i płacących po 20 fl. do zamku, gdzie i tłokę czyjnili; wreszcie 3 lemanów, każdy na 2 włók. , Rogoźno Rogoźno Rog dających po 20 fl. W 1772 r. majętność wdowy po wolnym sołtysie Pfahl obejmowała 3 włóki i prawo do emfiteutycznej włóki w Rogozinku; taksa wynosiła 6000 fl. ; konie oszacowano na 366 fl. , woły i krowy na 524 fi. , owce na 261 fl. , świnie na 106 fl. Wypożyczonych było 3439 fl. , w gotówce 4320 fl. Dzieci było 4; matka zobowiązała się każdemu synowi dać 150 fl. posagu; każdej córce na 2 pary sukien, także 150 fl. , pościel na 4 łóżka a 16 fl. 12 gr. , 2 powłoki w wartości 13 fl, to wszystko oprócz działu dziedzicznego, na każdego prawnie przypadającego; wreszcie przyrzekła każdej córce wyprawić wesele za 100 fl. Boku 1792 zostało tutejsze wolne sołectwo sprzedane rotmistrzowi von Yorry; obszaru było 5 włók; za to i za wysiew i inwentarz zapłacono 10, 830 fl. Wysiew wynosił 28 korcy pszenicy, 63 żyta, 4 jarki, 24 jęczmienia, 50 owsa, 5 grochu, 5 tatarki, 1 lnu, a dla ludzi 7 1 2 k. żyta, 1 jęczm. , 1 1 2 owsa, 1 lnu, 1 grochu. Inwentarz składały 4 konie, 8 wołów, 3 krowy, 14 świń, 4 stare gęsi, 1 gąsior, 15 gąsiąt, 50 starych owiec, 50 jagniąt, 13 starych i 22 młodych skopów, 3 stare i 2 młode barany, 10 jarlaków, 2 pługi, 4 radła, 4 brony z drewnianemi i 2 z żelazncmi zębami, 1 wóz kuty czterokonny i t. d. W 1829 r. było w R. 2 wolnych sołtysów, każdy na 4 włók. , karczma dziedziczna na 2 włok. i 32 gburów na 39 włók. , którzy za pastwiska w Rogozinku płacili 177 tal. 5 sbr. fen. czynszu. Uwłaszczenie nastąpiło tu r. 1831. Obszar R. z nadmiarkiem Piątkiem wyniósł wtedy 43 włók, czynił 351 tal. 12 sbr. fen. Według topografii Goldbecka z r. 1789 liczyło R. i folw. Niedziela wówczas 54 dymów ob. Gesch. d. Grauden. Kr. v. Froehlich, str. 277 281. 2. R. Zamek, Zamek Rogoziński, niem. SchlossRoggenhausen domena fiskalna, pow. grudziądzki, st. p. Rogozińskie Podzamcze, par. kat. Rogoźno, 1 4 mili dl. Ma 494 95 ha roli or. i ogr. , 48 10 łąk, 72 33 lasu i past. , 12 57 nieuż. , 7 69 wody, razem 635 64 ha; czysty dochód wynosi około 9200 mrk; gorzelnia, sprzedaż masła i hodowla bydła i owiec. Dzierżawca t. Kries. R. 1885 wydzierżawiono tę domenę za 14, 183 mrk. W 1868 r. było na zamku i przedzamczu 42 bud. , 14 dm. , 276 mk. , 213 kat, 52 ew. ; 1885 r. 20 dm. , 244 mk. Zamek rogoziński, dziś tylko w niektórych częściach zachowany, stał na stromej wyniosłości, wznies. 150 stóp nad okolicę, przy ujściu Jardęgi do Osy. Stoki góry opadają z trzech stron, miejscami prostopadle, tylko od zachodu jest wolny przystęp. Płaszczyzna tej wyniosłości ma 200 stóp dług. i do 80 stóp szer. Z pozostałych ruin można wnioskować, że zamek był okazałą budowlą. Hartknoch Altes u. Neues PreusRog sen 1684, str. 412 pisze R. ist Tor Zeiten ein treffliches Schloss gewesen und man muss noch heutiges Tages durch 7 Thore hindurch, ehe man recht ins Schloss kommet. Wzmianka o 7 bramach tłumaczy się w ten sposób, że na podzamczu, na moście zwodowym i w dużej wieży były podwójne bramy na zewnątrz i wewnątrz, a do właściwego zamku prowadziła także brama. Najlepiej zachowała się zdaleka widzialna wielka wieża czworoboczna, wzbijająca się na 80 stóp. Oprócz niej istnieje jeszcze inna okrągła wieża, 34 st. wysoka. Szczegółowy opis zamku jako i plan sytuacyjny podał Toeppon w Zeitschr. d. Westpreus. Gesch. Ver. 1882, zeszyt VII, str. 64 68. Zamek ten zbudowali Krzyżacy celem zabezpieczenia sobie jedynego przejścia przez Osę pod Słupem do Pomezanii. W tymże celu wzniesiono warownie w Białochowie i Łasinie. Już w 1285 r. musiał istnieć tu gród warowny, bo napotykamy tu komtura. Od 1333 do 1454 r. zaś siedzieli tu tylko wójtowie. Granice wójtowstwa rogozińskiego ciągnęły się po obu stronach Osy, między bisk. pomezańskiem a komturstwem grudziądzkiem, pokrzywnickiem i radzyńskiem. Zamek wieldządzki Welsas z kilku miejscowościami należał do niego, zdaje się po zamianie komturstwa na wójtowstwo. Dawniej tworzyły te ostatnie osobne komturstwo. Po 1416 r. i komturstwo pokrzywnickie zwinięto, połączono z rogozińskiem Toeppen, Hist. comp. Geogr. , str. 172; Zeitsch. d. Westpr. Gesch. Ver. , 1886; mapa G. Henkla i Froehlicha; Gesch. d. Graudenzer Kr. , str. 276. Niektóre na lewym brzegu Wisły położone miejscowości, jak Bratwin, Zajączkowo i Czaple pow. świecki, należały do wójtowstwa rogozińskiego. Komturami byli Wynandus 1285 r. 12 marca, Arnold T. Kropf 1285 r. 25 paźdz. , Sieghard v. Schwarzburg 1290, Henryk v. Wedersberg 1291, Henryk v. Oberlingen 1291 r. 17 czerw. , Sigismund v. Schwarzburg 1300, Eiger v. Hohenstein 1301 1302, Ulrich 1306 13, Henryk Goldel 1314 15, Mikołaj 1326. Wójtowie Fryderyk v. Spira 1333, Dyteryk 1336, Ludolph 1336, Fryderyk v. Spira 1339, Jan 1342 43, Jan Wicholz Wyscholz 1357 1366, Jan Tristram Christyan 1366 69, Gottfried v. Bukin Bucken 1370 76, Henryk v. Rennenberg 1376 1382, Jan Marschalk V. Froburg 1382, Adolf v. Vyrmynne 1383 88, Henryk T. Harder 1388 90, Jan Marschalk v. Froburg 1390 91, Erwin v. Kruftele 1392 93, Paweł Rulmann v. Dademberg 1393 1404, Jan v. d. Dollen Dolle 1404 1407, Fryderyk Y. Wenden 1407 10, poległ w bitwie pod Grunwaldem, Hermann Lewe Loewe 1411, Leopold y. Reitenbach 1412 1414, Henryk Schabe Schaeven 1414 15, Rogoźno w folwarkach mieszkającej okrom wiktu wytom, którzy już kilka razy w niej nabożeń dawają fl. 156 ob. Odpisy w Peplinie. Roku stwo odprawiali. Później jednak rozebrano ją Piotr T. Lorch 1415 16, Hermann v. Gans 1416 17, Michał v. Nesse Nossyn 1417 1419, Gottfried v. Rodenberg 1419 20, Konrad V. Erlichshausen 1420 21, Hermann v. Gans 1421, Mik. v. Nieckeritz 1423, Jan t. Bichau Beichau 1425 29, Jan v. Lutzkenrode 1430, Jan v. Erlebach 1438, Fryderyk V. Nieckeritz 1438, Hartmann y. Windhausen 1438 42, Dyteryk v. Werdenau 1442 43, Wolfgang Y. Sauer 1446 48, Egloff y. Rosenberg 1448 54, przeszedł na stronę Polaków. Za czasów w. mistrza Siegfrieda von Feuchtwangen 1309 12 odbyła się na zamku generalna kapituła, na którą przybyło 51 komturów. Cesarzowi Karolowi IV tak się spodobał zamek, że się o niego ubiegał u Krzyżaków, ale mu go nie ustąpili. R. 1388 wyrządziła tu powódź znaczną szkodę. W bitwie pod Grunwaldem dostała się chorągiew tutejszego komturstwa w białem polu czerwona, I ukośnie leżąca belka, z trzema białemi różami, o trzech czerwonych pręcikach w ręce Polaków. Zamek zajęli Polacy a król dał go Czechowi Hinczkowi Hinczykoni Bohemo; Dług. , 80. Wracając z pod Malborka ciągnął Jagiełło przez Łasin i przybył do R. a ztąd udał się do Golubia. Zdaje się, że w 1414 r. Polacy znów zamek zajęli Hennenberger, str. 400. W 13letniej wojnie był zamek w 1454 r. w ręku polskim. W ciągu tej wojny trzymali się tu związkowcy, robiąc liczne wycieczki przeciw osadom z zakonem trzymającym. Pokój toruński z r. 1466 oddał zamek Polsce, ale już od r. 1454 siedzieli tu starostowie. W lustracyi ststwa z r. 1570 czytamy ststwo rogozińskie trzyma Jan Dulski, do którego ststwa należy miasteczko Łasino, wsi osiadłych 14, pusta dziedzina Czaple, w którem miasteczku i wsiach jest włók osiadłych 777 mr. 5 1 2 pustych włók 30, wolnych włók 12, sołtyskich 15, kościel. 30, karczem 28, ogrodu. 83, folw. 5, młynów 4, między któremi młyn jeden pożyteczny na rzece Osie o 9 kołach, którego młyna woda nigdy nie przesycha. Item jezior wielkich 5, mniejszych 15; strugi, z których bywa do zamku pożytek 3, do których woda jezior przyległych bieży. Item do tego ststwa należy puszcza leśna, którą się godzi kopać na grunt rolny, która jest iłowata, której pan starosta już wiele przekopał i pożytku tem do ststwa przyczynił i przyczynia. Jakoż natenczas tempore revisionis na nowe role rozkopane na zimę wysiano żyta 1 łaszt miary chełm. Suma prowentów ststwa tak pieniężnych jako pospolitych na pieniądze oszacowanych czyni fl. 6535 gr. 2 den. 16. Z których na onera uroczyste, zapłacenia myta sługom zamkowym i czeladzi 1590 zostało ststwo rogozińskie zamienione na ekonomią królewską. W 1628 r. 1 kwiet. rozłożyli się Szwedzi pod wodzą Wrangla i hr. Thun między Gardeją a Grudziądzem i zniszczyli około 20 wsi w ststwie rogozińskiem, które trzymał Jan Działyński. Wojsko to wnet się cofnęło, ale niebawem zjawił się król Gustaw Adolf sam pod zamkiem rogozińskim i chcąc doświadczyć nowego rodzaju min, kazał na płd. zach. stronie jednę część muru zamkowego wraz z okrągłą wieżą wysadzić w powietrze. Miejsce to jeszcze dziś dobrze rozpoznać można. Ale Szwedzi wnet ustąpili i wkrótce napotykamy w zamku polską załogę. Spustoszenia, które r. 1454 i 1628 spotkały zamek, zostały zatarte, ale stare mury coraz bardziej zaczęły podupadać. Przy okupacyi pruskiej stały przynajmniej jeszcze główne części zamku, ale krótko potem zaczęto je rozbierać, celem uzyskania ztąd materyału do twierdzy grudziądzkiej. Rogozińska ekonomia została domeną fiskalną. Starostami byli Gotthard von Redlyn 1482 r. , Hans Redelitz 1500, Łukasz Y. Allen Alten, Jan Dulski 1570, Stanisław z Warzymewa 1577. Ekonomami zaś Opaliński, marszałek koronny, 1590, Krzysztof Kliński Y. Rautenbergk 1593, Bartłomiej Tylicki 1598 1609; jego zastępcami byli Aleksander Klobski 1608 i Abr. Kczewski Krzewski, Paweł Działyński 1610, Stanisław Działyński 1614 15, 1617; przy jego rezygnacyi wyznaczono mu rocznie 2000 fl. dożywocia; Stanisław de Lubieniec Niemojewski, kasztelan elbląski, 1615 1626, Władysław Konstantyn Wituski 1648 52, Marcin Borowski 1666, Boydt 1686, Jan Kos, wojewoda chełmiński 1700, Jan Gruszczyński 1720 22, Jakub Gierszewski 1734, Andrzej Jaskólski, wiceadministrator, 1747, Rafał Gruszczyński 1748, Michał Rexin 1759, Jan Lasiewicz 1769, Wyczechowski, podstoli czernichowski, 1772 ob. Froehlich, l. c, str. 275. Kaplica na zamku w starych spisach inwentarskich ma nazwę kościoła. W czasie reformacyi utraciła pierwotne fundusze i coraz bardziej podupadała. Dopiero od r. 1590 miano o nią lepsze staranie. Z rozkazu królewskiego odnowiono kaplicę i ustanowiono kapelana, któremu Zygmunt III oprócz utrzymania wyznaczył pensyi 80 fl. Podczas pierwszej wojny szwedzkiej kaplica została zrujnowana. Nie lepiej postąpił sobie Gustaw w 1628 r. Po wojnach szwedzkich królowie polscy zamek i kaplicę znów odbudowali i nieraz tu przebywali. Po rozbiorze Rzpltej domagał się pierwszy dzierżawca rogozińskiej domeny, niejaki Stosnowski r. 1776 u króla pruskiego, aby kaplicę przekazano protestan Rogoźno Rogozówka wraz z zamkiem. Do zamku należała jeszcze druga kaplica, była to za czasów krzyżackich niezawodnie t. z. prepozytura, przeznaczona do odprawiania nabożeństwa dla służby zamkowej i poddanych, osadzonych po dobrach. Przypuszczenie to potwierdza krótko dodatek w wizytacyi Olszowskiego z r. 1640, że przy owej kaplicy czyli prepozyturze znajdował się i cmentarz dobrze ogrodzony. Zdaje się także, że ta kaplica nie stała u góry na właściwym zamku, tylko po za murami na Podzamczu, u podnóża góry ob. Utracone kościoły, przez Fankidejskiego, str. 113. 3. R. , Rogozińskie Podzamcze, niem. VorschlossBoggenhmsen os. do zamku należąca, nad Osą i u podnóża góry zamkowej. Posiada st. poczt. i telefoniczny związek z Grudziądzem, rogatki, młyn i karczmę. W 1301 r. nadaje mistrz ziemski Helwig v. Goldbach jakiemuś Vilimi i jego spadkobiercom 2 włóki 4 mr. pod zamkiem na prawie chełm, , z obowiązkiem pomagania przy łowach i w szaruźni. R. 1306 dostaje sołtys Quetke tamże od mistrza ziemskiego Konrada Sack zarazem prawo zbierania gałęzi w borach. Od 3 włók miał płacić 2 grzyw. , drugie 3 były wolne, za to powinien przewozić listy zakonu z zamku krzyżackiego do Nogatu i Wydrzna. O młynie napotykamy wzmiankę r. 1438. R. 1605 dnia 23 lutego zezwala król Zygmunt III, że Urszula, wdowa po Michale Sabel, młyn i karczmę przekazuje synowi swojemu Maciejowi. Roku 1700 nadaje administrator ekonomii rogozińskiej Jan Kos spustoszony młyn zanikowy Jakubowi Reczeńskiemu wraz z wolnem drzewem i rybołówstwem w Osie i stawie zamkowym, wraz z prawem warzenia piwa i wódki. Dostał tez pustą włókę we wsi Rogoźnie. Co do tartaku, to od każdej sztuki drzewa powinien młynarz do zamku 2 grosze płacić, także 10 sztuk drzewa budulcowego trzeć bezpłatnie; za to wolno mu było dla siebie z boru jednę sztukę drzewa brać i trzeć ob. Froehlich, Gesch. d. Graudenzer Kr. , str. 276. 4. R. , niem. Roghusen, za czasów krzyżackich młyn w wójtowstwie puckiem, dziś już nieistniejący, płacił rocznie 4 grzywny czynszu ob. Gesch. d. Kr, Neustadt von Prutz, str. 65. 5. R. , niem. Rogasen, folw. do dóbr liniewskich należący, pow. kościerski, st. poczt. Liniewo; 1885 r. 1 dm. , 16 mk. Kś. Fr. Rogozówka, zaśc. szl. , pow. święciański, w 3 okr. pol. , o 19 w. od Święcian, 1 dm. , 12 mk. staro w. Rogozy, wś, pow. bielski gub. grodzieńskiej, w 2 okr. pol, gm. Pawły, o 38 w. od Bielska. Rogoż 1. wś, pow. niborski, 11 klm. na zach. od Niborku, 7 klm. od st. p. Kozłowa, nad rzką Szkotową, 12 dm. , 75 mk. , 176 ha. 2. R. , dobra ryc, tamże, 10 dm. , 106 mk. , 482 ha. Ad, N, Rogożajny 1. wś i fol. , pow. suwalski, gm. i par. Wiżajny, odl. od Suwałk 28 w. ; wś ma 3 dm. , 26 mk. ; fol. 1 dm. , 4 mk. W 1827 r. było 4 dm. , 37 mk. W 1885 r. fol. R. oddzielony w 1870 r. od dóbr Hańcza, rozl. mr. 171 gr. or. i ogr. mr. 108, łąk mr. 46, past. mr. 14, nieuż. mr. 3; bud. z drzewa 3; pokłady wapna i torfu. 2. R. Małe, wś i fol. i R. Wielkie, wś, pow. suwalski, gm. i par Wiżajny, odl. od Suwałk 28 w. R. Mało mają 10 dm. , 97 mk; R. Wielkie 19 dm. , 158 mk. W 1827 r. było 26 dm. , 182 mk. Wchodziły w skład dóbr rzad. Kadaryszki. Rogoże 1. pow. władysławowski, gm. Zyple, par. Syntowty, odl od Władysławowa 18 w. , ma 7 dm. , 66 mk. W 1827 r. było 7 dm. , 46 mk. 2. R. , wś, pow. wyłkowyski, gm. Wojtkobole, par. Grażyszki, odl. od Wyłkowyszek 29 w. , ma 7 dm. , 19 mk. Rogożek, wś i fol. , pow. kozienicki, gm. Maryampol, par. Głowaczów, odl. od Kozienic 16 w. , ma 12 dm. , 123 mk. , 370 mr. dwor. , 126 mr. włośc. Rogożestie al. Rogoschestie, Rogożeste, wś kośc. , pow. i obw. sąd. serocki, nad pot. Rakowcem i Molnioą. Graniczy od płn. z Synowcami Dolnemi i Seretem, od płd. z Kindestiami, od zach. i wsch. z Multanami. Zach. granicę tworzy rz. Seret, wsch. zaś rz. Molnica. Obszar gminy wynosi 972 ha 84 ar. 75 mt. kw. W r. 1869 było 180 dm. , 934 mk. m. 458, k. 476; 1880 r. 219 dm. , 1052 mk. m. 505, k. 547; rz. kat. 48, gr. orm. 977, żyd. 27; Rusinów 951, Niemców 14, Rumunów 63, innej narod. 14. W miejscu par. gr. orm. z cerkwią drewn. od 1761 r. , odnowioną 1874 r. Do par. należą Kindestie i Góra Molnica. Według szem. dyec. gr. orm. z 1885 r. liczyła par. rodzin 401, dusz 1679 m. 837, k. 842. Szkoła ludowa lklasowa; dzieci uczęszczało 71 chłop. 33, dziew. 38. St. pocz. Synowce Dolne. Właściciel Grzegorz Flondor. Rogożew, wś i fol. , pow. gostyński, gm. Lucień, par. Gostynin. Posiada gorzelnią, dystylarnią wódek słodkich z prod. do 5000 rs. i browar z prod. do 17, 000 rs. rocznie; 18 dm. , 150 mk. W 1827 r. było 12 dm. , 156 mk. W 1867 r. dobra R. składały się z fol. R. i Stefanów, rozl. mr. 149 gr. or. i ogr. mr. 111, łąk mr. 28, nieuż. mr. 10. Wś R. os. 11, z gr. mr. 12; wś Stefanów os. 13, z gr. mr. 133; wś Emilianów os. 24, z gr. mr. 670. Rogożew al. Rogożewo, dokum, Rogozowo r. 1243, Rogassow r. 1310, wś i domin. , pow. krobski Rawicz, o 3 klm. na płn. od Jutrosina par. i poczta, st. dr. żel. w Kobylinie o 6 klm. W 1243 r. bisk. poznański Boguchwał nadał klasztorowi lubińskiemu dzie Bog sięciny z R. i innych osad; w r. 1310 wcho dził R. w skład pow. ponieckiego; r. 1578 posiadali tę wieś w częściach Wojciech Za krzewski, Dorota Kołaczkowska i jeden z do stojników kaliskich, w r. 1615 Jędrzej Sie wierski, Katarzyna z Grudna Sobieska i Woj ciech Kołaczkowski, a w końcu zeszłego wieku Augustyn Koźmiński, dziedzic Jutrosina. Wś ma 31 dm. , 244 mk. kat. i 252 ha obszaru 225 roli, 10 łąk; czysty doch. z ha roli 16 84 mrk, łąk 29 37 mrk. Domin. ma 5 dm. , 108 mk. 91 kat. , 17 prot. ; obszaru 329 ha 299 roli, 12 łąk; czysty dochód z ha roli 18 02 mrk, z łąk 30 94 mrk; właścicielem jest ks. Czartoryski. E. Cal. Rogożewek, wś włośc. , pow. gostyński, gm. Lucień, par. Gostynin, ma 12 dm. , 97 mk. , 201 mr. 160 mr. roli i 41 mr. łąk. W 1827r. było 5dm. , 59 mk Rogóżki al. Romanówka, ob. Leżenice. Rogożowa, niem. Rogosowe, wś i dobra, pow. mielicki, par. kat. i ew. Borkowo Wielkie. W 1842 r. 20 dm. , dwór i folw. , 142 mk. 64 ew. Rogożyn al. Rohożyn, wś i fol. , pow. augustowski, gm. Petropawłowsk, par. Lipsk, odl. od Augustowa 41 w. ; wś ma 20 dm. , 134 mk. ; fol. 5 dm. , 19 mk. W 1827 r. 19 dm. , 104 mk. Fol. R. z przyl. Wielhory rozl. mr. 1774 gr. or. i ogr. mr. 269, łąk mr. 55, lasu mr. 300, zarośli mr. 150, nieuż. mr. 1000; bud. mur. 3, z drzewa 11. Wś R. os. 10, z gr. mr. 217 Rogożynek al. Rohożynek, pow. augustowski, gm. Petropawłowsk, par. Lipsk, odl. od Augustowa 38 w. , ma 10 dm. , 74 mk. W 1827 r. 5 dm. , 52 mk Rogożysz, dwa jeziora w pow. sejneńskim, na obszarze Łesiewicz; jedno ma 20 mr. a dru gie 36 mr. obszaru. L. Wolski, Rogożyszki, zaśc. , pow. wileński, w 5 okr, pol. , gm. Sołeczniki, okr. wiejski i dobra Mianowskich Małe Sołeczniki, o 2 w. od gminy a 28 w. od Wilna, ma 3 dm. , 33 mk. , w tej liczbie 24 kat. i 9 żyd. w 1864 r. 8 dusz rew. Rogschuetz, ob. Rackschuetz, Rogsen, ob. Rogoziniec, pow. międzyrzecki. Rogula, karczma w Siarach, pow. gorlicki Rogulewo niem. , ob. Rogalewo. Rogulice, wś i fol. nad rz. Bzurą, pow. łęczycki, gm. Balków, par. Góra św. Małgorzaty, odl. od Łęczycy 10 w. ; wś ma 7 dm. , 105 mk. ; fol. 3 dm. , 13 mk W 1886 r. fol. R. rozl. mr. 254 gr. or. i ogr. mr. 168, łąk mr. 37, past. mr. 39, nieuż. mr. 10; bud. mur. 3, z drzewa 6; są pokłady torfu. Wś R. os. 10, z gr. mr. 106. W 1576 r. wś Rogulicze, w par. Góra, własność Marcina Regulskiego, sędziego ziemi łęczyckiej, który miał 1 2 łanu km. , 1 zagr. , 1 2 łanu pust. , młyn opuszczony, 3 osad. Pawióski, Wielkop. , II, 55 Rogozówka Rogozy Rogoż Rogożajny Rogoże Rogożek Rogożestie Rogożew Rogożewek Rogóżki Rogożowa Rogożyn Rogożynek Rogożysz Rogożyszki Rogschuetz Rogsen Rogula Rogulewo Rogulice Rog Rogusko Rogoszyn Rogoszny Rogożewek Roguszki Rog Rogupie, wś, pow. władysławowski, gm. i par. Gryszkabuda, odl. od Władysławowa 19 w. , ma 7 dm. , 78 mk. W 1827 r. 9 dm. , 70 mk. Wchodziła w skład dóbr rząd. Leśnictwo Rogusko al. Roguszko, dok. Rogosco, Rogazek r. 1564, wś, pow. pleszewski Jarocin, o 5 klm. na zach. od Nowego Miasta, na lew. brzegu Warty, przy ujściu strugi od Usłodzin i przy drodze żel. poznańskokluczborsklej, par. Solec, poczta w Nowem Mieście, st. dr. żel. w Chociczy Falkstaet o 2 1 2 klm. , 18 dm. , 113 mk 102 kat. , 11 prot. i 261 ha 139 roli, 9 łąk, 26 lasu. Przy wsi znajduje się przewóz. R. leżało dawniej na pograniczu pow. kościańskiego i pyzdrskiego. W 1244 r. ks. Przemysław i Bolesław zwalniając wieś od stróży i podworowego, nadali jej prawa, jakich używały posiadłości kościoła poznańskiego. W 1293 r. Sędziwój z Kolnic zastawił część swoję R. bisk. Janowi II; odtąd cała wieś stała się własnością bisk. poznańskich i weszła następnie w skład klucza soleckiego. W 1371 r. biskup Jan V oddał młynarzowi Staskowi młyn, który tenże był wystawił na Warcie. Około r. 1564 byłe w R. 3 zagrod. , z których każdy składał bisk. poznańskim baraniego 1 1 2 gr. 3 denary, 4 kury, 20 jaj i 2 wiertele owsa. Zagrodnicy ci najmowali jeziorczyska wystempne od rzeki za roczną opłatą 2 grzywien, ci zaś, którzy stawiali więcierze, dawali po 5 gr. na św. Wojciecha. Z 2 zagród pustych płacono po 8 den. baraniego. Karczmarz płacił z karczmy 14 gr. Młynarz młyn na Warcie o 1 kole osadzony był na wymiar trzeciego ziarna tertia mensura. Regestra pobor. zr. 1578 i 1618 pominęły R. , o którego współczesnem istnieniu przecież wątpić nie można. R. było własnością bisk. poznańskich aż do r. 1793; zabrane przez rząd pruski i zwrócone za wkroczeniem Napoleona I, dostało się gener. H. Dąbrowskiemu z Solcem i innemi włościami. E. Cal. Roguszki, fol. , pow. kolski, gm. Izbica, par. Błenna, odl. 26 w. od Koła, ma 2 dm. , 15 mk. , rozl. 262 mr. 218 mr. roli, 18 łąk, 14 past. i 3 mr. wody Rogoszny, pow. ostrzeszowski, ob. Ro guszyny. Rogoszyn 1. w XV w. Roguschyno, okolica szlach. w dawnej ziemi liwskiej, pow. węgrowski, gm. Borze. W skład jej wchodzą R. Lecie, wś, par. Pniewnik, ma 13 dm. , 66 mk. , 286 mr. W 1827 r. było 9 dm. , 61 mk. E. Dzierzki, wś, par. Czerwonka, ma 11 dm. , 104 mk. , 223 mr. W 1827 r. 9 dm. , 69 mk. R. Leśniki, par. Pniewnik. W 1827 r. 53 dm. , 242 mk. R. Stary, wś, par. Pniewnik, ma 15 dm. , 106 mk. , 740 mr. W 1827 r. 9 dm. , 50 mk. R. Wypychy, par. Czerwonka. W 1827 r. 17 dm, , 76 mk W jednej z tych części jest Rogupie Roguźno Roguszyny Rohaczew Roguziec Roguwy Roguszyny szkoła początkowa ogólna. Wspomina R. dok. z 1476 r. Kod. Maz. , 272. 2. R. , wś i fol. , pow. płoński, gm. Wychodź, par. Chociszewo, odl. o 18 w. od Płońska, ma 6 dm. , 120 mk. Wś ma 64 mr. Fol. R. rozl. mr. 396 gr. or. i ogr. mr. 328, łąk mr. 47, past. mr. 8, lasu mr. 3, nieuż. mr. 10; bud. z drzewa 10. Br. CL Roguszyny al. Rogoszny i Roguszny, pustkowie, pow. ostrzeszowski, o 3 klm. na płn. zachód od Miksztata poczta; par. i okr. wiejski Kotłów, st. dr. żel. w Antoninie, ma 2 dm. , 21 mk. Roguwy w dok. z 1589 r. , sioło we włości wielońskiej, w dobrach Źyrnowie, miało 2 włóki osiadłe. Roguziec, wś, pow. siedlecki, gm. Mordy, ma 20 dm. , 143 mk. , 640 mr. Roguźno, jezioro na obszarze dóbr Dratów, I w gm. Łęczna, pow. lubartowski, jedno z grupy kilku jezior, leży śród płaszczyzny piaszczystej i bagnistej, ma 107 mr. obszaru i do 78 stóp głębokości. Wznies. o 9 stóp nad pobliskie jezioro Dratowskie. Roguźno, ob. Rogoźno. Roh. .. ., ob. Rog. .. . Boh, odlew jeziorny z prawej strony Prypeci, w pow. mozyrskim, naprzeciwko mia steczka Turowa. Al. Jel. Boh 1. wś i fol. , pow. mozyrski, w pobli żu rz. Młynok, dopł. Ptycza, w 2 okr. pol. petrykowskim, gm. Kopatkowicze. Wś ma 42 osad; miejscowość nizinna, grunta piaszczy ste, łąki obfite. 2. R. , obręb leśny dóbr po radziwiłłowskich, w pow. nowogródzkim, po między ramionami zlewających się z sobą rzek Uszy i Miranki; prawię przez połowę w grani cach gmin Mir i Jeremicze, na 4 wiorst długi i na 2 szeroki; przerznięty drogą ze wsi Przyłuki do wsi WilczeBłoto. 3. R. Barani, zaśc, pow. bobrujskij w okolicy jez. Wieczora, w 3 okr. pol. i par. kat. hłuskiej, gm. laskowicka, ma 2 osady; grunta piaszczysto. 4. R. Bir lejczew, własność ziemska w pow. bobruj skim, ma około 5 włók, należy do Okuliczów. 5. B. Famin, fol. , pow. bobrujski, przeszło 7 1 2 włók, od 1862 r. własność mieszczanina Tarasewi cza. 6. R. Krasny, wyspa lesista wśród wiel kich bagien, w pow. rzeczyckim, w obrębie gminy Wasilewiczc. A. Jel Boh Róg Zielony, wś przy ujściu rzeki Koneły do Tykicza, pow. humański, w 3 okr. pol. , gm. Chiżna, o 40 w. od Humania a 2 w. od mka Koneły, ma 1244 mk, W 1868 r. było tu 1020 mk. , 2075 dzies. ziemi. Cerkiew p. w. św. Jerzego, drewniana, wzniesiona w r. 1754, uposażona jest 58 dzies. ziemi. Należała do klucza konelskiego Przesmyckich, Roh al. Róg, szczyt w Tatrach orawskich, w Długim Upłazie, odrywającym się od grzbietu, stanowiącego zachód, ścianę doliny Chochołowskiej i tworzącym ścianę graniczną między doliną Zuberslcą od płd. zach. a do liną Bobrowca płn. wsch. , wznosi się 1571 mt. npm. Ob. Róg. Br. G. Rohacze 1. Rogacze, wś nad rzką Nurczyk, pow. bielski gub. grodzieńskiej. 2. R. , ob. Rogacze. Rohacze, dawniej Rohaczew, wś nad rz. Orechowatką Orechwatycą, pow. skwirski, w 1 okr. pol. , gm. Topory o 3 w. , o 27 w. od Skwiry, ma 267 mk. W 1863 r. było 520 mk. , 1087 dz. ziemi. Cerkiew Pokrow. ska drewniana, uposażona 35 dz. ziemi, wzniesiona w 1760 r. na miejsce dawnej, opisanej w wizycie dziekana pohrebyszczańskiego z 1746 r. Parochem był wówczas Siemion Chmara, prezentowany przez Teofilę Wiszniowiecką, kasztelanowę krakowską. Podług miejscowego podania na miejscu dzisiejszej wsi stało niegdyś miasto warowne, posiadające kilka cerkwi i osiadłe przez Greków, zwano Rhaczew al. Irhaczew, zburzono w czasie najścia Tatarów. Siadem miasta pozostały wały i rowy. W pobliżu wsi znajdują się na polach dwa niewielkie okopy. R. należały pierwotnie do Pohrebyszcz; w 1785 r. nie 1875 r. jak mylnie wydrukowano w t. VIII, 528 dostały się w dziale Annie Augustowej Platerowej, kasztelanowej trockiej, córce Stanisława Ferd. Rzewuskiego, chorążego w. lit. , feldmarszałka lejt. wojsk cesarskoaustryackich. W 1790 r. sprzedane gen. Lubowickiemu, od którego w 1800 r. kupił Jan Karnicki. Dziś w ręku jego spadkobierców. Por. Rahaczew. J. Krz. Rohacze Wielki i Mały dwa szczyty, w głównym grzbiecie Tatr liptowskooraw skich. Od Wołowca, narożnika dolin Chocho łowskiej, Jamnickiej i Rohaczowej al. Stu dziennej 2065 mt. , zwraca się grzbiet Tatr ku płd. zach. na przestrzeni 1720 mt. Prawie w środku grzbietu wznosi się R. Mały, a od niego na płd. zach. o 785 mt. R. Wielki, tworząc narożnik dolin Jamnickiej, Smreczańskiej i Rohaczowej. R, . Wielki na spec. ma pie mon. austr. węg. Z. 9, kol. 21 nazwany Płaczliwy. Wznies. E. Małego 2072 mt. ; R. Wielkiego 2126 mt. szt. gen. . Inno po miary 2085 mt. Wahlenberg, 2168 mt. Ocsfeld, 2094 mt. Steczkowski, 2026 mt. Rochel, 2025 mt. Schubert, 2032 mt. Zejszner. Granit. Od str. płn. rozpościera się dzika dolina Rohaczowa, będąca górną częścią doliny Studziennej. W niej trzy stawki; naj wyższy leży 1715 mt. Zejszner. Geuersich podaje, że w R. zastał opuszczone kopalnie złota i srebra. Br, G. Rohaczew, mto powiatowe gub. mohylewskiej, na prawym wyniosłym brzegu Dniepru, przy ujściu rz. Druci, oraz przy szosie warszawsko moskiewskiej, pod 53 4 płn. szer, Roh Rohacze Rohaczew a 35 5 wsch. dłg. od Greenwich, odległe o 108 1 2 w. od Mohylewa. Z trzech stron otacza miasto nizina, bogata w rybne jeziora i porosła miejscami lasem liściastym i krzakami. Na wiosnę cała ta nizina bywa zalana wodą, latem zaś zarasta bujną trawą. W okolicach miasta wznosi się mnóstwo kurhanów, w których znajdowano niejednokrotnie cenne zabytki z czasów pogańskich. Samo miasto jest niewielkie, lecz czyste, posiada ulice proste, dobrze splantowane, z których połowa oświetlona jest naftą. Ozdobę R. stanowi piękny murowany pałacyk z wieżą, należący do marszałka szlachty Jołszyna, znajdujący się w środku miasta, oraz założony w 1873 r. ogród miejski. Z innych budowli odznaczają się gmach władz rządowych, stacya pocztowa i magazyn prowiantowy, będący częścią dawnego zamku, otoczony wałem ziemnym, pozostałością poprzednich fortyfikacyi. Jednocześnie z ogrodem miejskim założono niewielki skwer na wznoszącem się na brzegu Dniepru wzgórzu, zwanem Kurhanem Ziewakina, z którego rozciąga się rozległy widok na Dniepr i okoliczne łąki i jeziora oraz widniejące na horyzoncie sosnowe lasy. W r. 1880 było w mieście 4 dm. murowane i 556 drewnian. z których 220 należało do chrześcian a 340 do żydów, dwie cerkwie jedna murowana, kościół katol. paraf. drewniany, 7 domów modlitwy żydowskich drewnianych, 120 sklepów drewnianych na rynku miejskim, z których po pożarze w 1881 r. w sierpniu pozostało tylko 22. W tymże roku było 4437 mk. 2234 męż. i 2203 kob. , w tej liczbie 2570 prawosł. , 171 katol. , 19 rozkolników i 1677 żyd. Z zakładów naukowych posiada R. szkołę miejską 3klasową, szkołę paraf. , ze zmianą dla dziewcząt, i pensyą prywatną zeńską. Oprócz zwykłych władz powiatowych znajdują się tu opieka szlachecka na dwa powiaty, biuro pomocnika towarzysza prokuratora gubernialnego, st. telegr. i magazyn prowiantowy. Z zakładów przemysłowych są fabryka powroźnicza, browar piwny, mydlarnia, dwie garbarnie, dwie cegielnie, młyn parowy obecnie nieczynny i wiatrak. W ogóle w R. znajduje się 10 zakładów przemysłowych, zatrudniających 7 majstrów i 26 robotników 8 prawosł. i 25 żyd. i produkujących za 8175 rs. rocznie, . czyli średnio na 1 fabrykę za 817 50 rs. Rzemieślników jest 180, w tej liczbie 156 żydów. Przed zbudowaniem drogi żel. lipaworomeńskiej R. pod wzgledem handlowym zajmował po Mohylewie i Homlu pierwsze miejsce z pomiędzy miast gub. mohylewskiej i dopiero po przeniesieniu w 1879 r. przystani do Żłobina, znaczenie miasta upadło. W 1883 r. było w R. 115 sklepów, z obrotem rocznym na 245, 000 rs. Na przystani tutejszej ładowano dawniej przeszło 70, wyładowano zaś około 90 statków. Nadto odprawiono przeszło 300 tratew. Obecnie wartość wywozu z tutejszej przystani wynosi do 97, 000 rs. rocznie, przywozu zaś do 15, 000 rs. Głównemi przedmiotami handlu są len, pieńka, siemię lniane i zboże, wysyłane do Rygi, oraz budulec i produkta leśne, wysyłane do południowych gubernii bezleśnych. W 1880 r. zaprowadzono w mieście trzy trzechdniowe jarmarki, obrót na których dochodzi zaledwo do 5000 rs. R. jest jednem z najdawniejszych miast gub. mohylewskiej. Podług niektórych badaczy jest to stara litewska osada, a to ze względu na analogią zachodzącą pomiędzy jej nazwą a wyrazem litewskim ragas, oznaczającą ołtarz, świątynię. Prawdopodobniej jednak jestto czysto słowiańska osada, nazwa której stoi w związku z wyrazem roh w znaczeniu lasu ob. Rog, t. IX, 656. W latopisach występuje R. po raz pierwszy pod 1442 r. , w którym w. ks. kijowski Wsiewołod Olgowicz nadał go, w liczbie innych miast, bratu swemu Igorowi. W XIII w. miasto należało już do Litwy i wraz z Orszą stanowiło dzielnicę Dowmunda, syna w. ks. litewskiego Erdziwiłła, poczem aż do końca XV w. giną o niem wzmianki w kronikach. W tym czasie bowiem w. ks. moskiewski Iwan III zamierzał przyłączyć R. na drodze umowy do swych posiadłości i w tym celu wysłał posła swego Iwana Beklemiszewa do króla Kazimierza Jagiellończyka. Zamiar ton spełzł na niczem, poseł bowiem zastał króla na łożu śmiertelnem. Następnie w 1492 r. , podczas wojny Iwana z królem Aleksandrem, wojewodzi moskiewscy Wasili Łapin i Andrzej Istoma zdobyli i zniszczyli R. w liczbie innych grodów litewskich. Odtąd podczas następnych walk toczonych pomiędzy Rossyą a Litwą w ciągu XVI i XVII w. R. niejednokrotnie przechodził z rąk jednych do drugich, przyczem zawsze ulegał zniszczeniu; strasznie mianowicie ucierpiało miasto w 1535 r. W XV w. R. należał do dzielnicy książąt pińskich. Aktem zawartym w Wilnie 1509 r. ostatni z książąt pińskich Fiedor Jarosławowicz wraz z żoną swą Heleną zrzeka się, wrazie bezpotomnego zejścia, na rzecz króla Zygmunta I miast i dóbr Pińska, Kiecka, Dawidgródka, Rohaczewa i Wiado. Na mocy aktu tego R. stał się wkrótce własnością korony i stanowił pierwotnie ekonomią królewską, następnie zaś starostwo niegrodowe. Jako najdawniejsi starostowie wymienieni są w metrykach litewskich i innych źródłach Iwan Michajłowicz 1534 39, Michno Jakubowicz 1545, Paweł Popelżyński dzierżawca królowej Bony, 1549 1552, Bohdan Dolmat sprawca, 1552, Maciej Wojciechowicz 1555, Hrehory Baka 1556, kniaź Bohdan Wasilewicz Sołomerecki 1562 63, Roman Wołłowicz 1594. Podług metryk litewskich ststwo rohaczewskie, położone w pow. rzeczyckim wwdztwa mińskiego, obejmowało w 1576 r. mto Rohaczew z obronnym zamkiem i wsie Bochan i Kuligówkę, które później oderwane zostały. Było ono jednem z większych i intratniejszych na Litwie. W ciągu XVII w. R. niejednokrotnie ucierpiał od Kozaków i wojsk rossyjskich, w skutek czego, pomimo wybornego położenia u zlewu dwóch rzek, miasto nigdy nie rozwinęło się należycie, chociaż, korzystając z przywilejów prawa magdeburskiego, było dość handlowe i uważane było za jedno z ognisk życia umysłowego i przemysłowego w Mohylewszczyźnie. Na początku panowania Stanisława Augusta odbywały się tu przez pewien czas sądy i sejmiki powiatu rzeczyckiego, przeniesione z miasta Rzeczycy. Oprócz wymienionych powyżej byli ststami rzeczyckimi Strawińscy, Sapiehowie, Bykowscy, Judyccy, Ogińscy, Nieroszyńscy a najdłużej Pociejowie. Ostatnim ststą na mocy przywileju Stanisława Poniatowskiege z d. 21 lipca 1772 r. był po Michale Leonard Pociej, strażnik w. lit. , który opłacał ze ststwa kwarty 5696 złp. 18 gr. a hyberny 1170 złp. Po pierwszym podziale Rzpltej R. przyłączony został do Rossyi i w 1777 r. przeznaczony na miasto prowincyonalne gub. mohylewskiej. W tymże roku cesarzowa Katarzyna poleciła wznieść tu twierdzę; rozkaz ten ponowiono również w 1782 r. Od r. 1777 R. został miastem powiatowem. Plan miasta zatwierdzony został w 1778 r. a w 1781 roku nadany był R. herb, przedstawiający w złotem polu czarny róg barani. Parafia katol. , dek. rohaczewsko bychowskiego, ma 772 wiernych. Kościół p. w. Niepokalanego Poczęcia N. M. P. , wzniesiony w 1783 r. kosztem parafian. Pod R. znajduje się prom na Dnieprze. Powyżej miasta oraz o 8 w. poniżej są na rzece mielizny. Szerokość Dniepru pod R. dochodzi do 55 sażeni, wysokość zaś wezbrania wiosennego 1 02 saż. Rohaczewski powiaty zajmuje wraz z pow. homelskim południową część gub. mohylewskiej i graniczy od płn. z pow. bychowsldm i czerykowskim, od wsch. z pow. suraskim gub. czernichowskiej, od płd. z pow. homelskim, od zach. zaś z pow. rzeczyckim i bobruj skim gub. mińskiej. Linia graniczna przeważnie idzie drogą suchą, miejscami tylko poprzerywana biegiem rzek, mianowicie cześć granicy od pow. suraskiego stanowią rz. Kołpyta i Stołbunka, od pow. rzeczyckiego Berezyna na przestrzeni 15 w. , od pow. bobrujskiego również Berezyna na przestrzeni 3 w. , dalej Wydryć i Dobyśna. Podług pułkownika Strelbickiego powiat ma rozległości 6547 3 w. kw. czyli 135 32 mil kw. al. 7451 klm. kw. , co czyni 682, 015 dzies. Wedle pomiarów mierniczych rozległość powiatu wynosi 646, 213 dz. czyli o 35, 802 dz. , t. j. 5 24 mniej; w tem znajduje się 200, 659 dz. gr. or. i ogr. , 59, 370 łąk, 255, 276 lasów, 130, 908 pastw. , zarośli i nieuż. Powierzchnia powiatu w ogóle równa i niska. Okolica za Drucią, przylegająca do gub. mińskiej, nosi charakter poleski. Na wschód od Dniepru miejscowość więcej odkryta i sucha, za wyjątkiem części połudn. zachod. , bogatej w lasy i błota. Pod względom geologicznym występują w części wschodniej powiatu, po nad Sożą i Biesiadzią, obnażenia formacyi kredowej, mianowicie przy wsiach Pokot, Rudnia Nisimkowicka, Nisimkowicze, Zalesie, Bołotnia, Budyszcze, Sidorowiczc. Rudnia Bartołomiejowska i Sałtykówka. Pokłady kredy leżą na piasku i glinie i są pokryte warstwą ziemi ornej. W ogóle jednak przeważa w powiecie formacya trzeciorzędna, a mianowicie niższy jej stój, t. z. formacya eoceniczna. Piaskowce natrafiają się na prawym brzegu Dniepru. Z najnowszej formacyi znajdujemy bogate pokłady torfu, zwłaszcza pod lasami i sianożęciami. W wielu miejscach powiatu znajduje się ruda żelazna zmieszana z glina, zawierająca od 37 do 43 czystego metalu, zwykle na 1 do 2 stóp pod powierzchnią ziemi. Pod względem gleby rohaczewski powiat należy do uboższych w gubernii. Przeważają w nim grunta lżejsze, piaszczysto gliniaste; grunta cięższe, iłowate, i t. z. popielatka znajdują się w gminie niedojskiej; w gminach stołbuńskiej i rzeczkowskiej na nieznacznej przestrzeni są lotne piaski. Powiat przerzynają z północy ku południowi rzeki Dniepr i Soż. Pierwsza z nich przyjmuje w granicach powiatu, między innemi, od praw. brzegu rz. Druć, na pograniczu zaś Berezynę. Szerokość Dniepru w granicach powiatu wynosi od 55 pod Rohaczewem do 60 saż. pod Żłobinem, głębokość różna, dochodzi od 3 do 18 stóp. Spadek wód wynosi od północnej granicy powiatu do Rohaczewa 0 051 saż. na 1 wiorstę, później aż do Żłobina 0 043, a między Żłobinem a ujściem Berezyny 0 034 saż. Szybkość biegu do Rohaczewa wynosi 1 70 stóp na sekundę, między Rohaczewem a Żłobinem 1 98 a poniżej Żłobina 1 95 st. Dno rzeki częścią piaszczyste, częścią iłowate. Mielizny znajdują się nieco wyżej i o 8 w. poniżej Rohaczewa, wyspy zaś pod Toszczycą, Świerzniem, Zborowem i Rohaczewem. Mostu w granicach powiatu nie ma na rzece, promy zaś znajdują się pod Rohaczewem i Żłobinem. Rzeka Soż lewy dopływ Dniepru, uchodząca na pograniczu pow. homelskiego z gub. czernichowską przybiera od lewego brzegu, oprócz pomniejszych, rz. Rohaczew Rohaczew Pokot, Akszynkę a zwłaszcza Biesiedź uchodzącą już w granicach pow. homelskiego. Prawe dopływy nieznaczne, podobnie jak lewe Dniepru. Duo ma przeważnie piaszczyste, rzadko ilaste, mielizny częste, lecz z powodu charakteru dna często zmieniające się; szerokość rzeki dochodzi do 40 saż. , głębokość zmienna, od 5 do 20 stóp, szybkość biegu około 1 st. na sekundę. Szerokość rozlewu wiosennego dochodzi miejscami od 3 do 4 wiorst. Mostu na rzece nie ma, promy natomiast znajdują się pod wsiami Litwinowicze, Denisówką, Wierchy, mkiem Czeczerskiem, w uroczysku Kamiany i pod wsią Jurkowicze; przystanie są w Czeczersku, oraz dla materyałów leśnych w Litwinowiczach, Strumieniu, Denisówce, Łaniszewie i Smodyniu. W powiecie znajduje się 190 jezior, zajmujących w ogóle 896 dz. czyli 8 60 w. kw. Są one przeważnie rozłożone w dolinach Dniepru U jezior, Soży do 50, Biesiedzi 24 jezior i często łączą się z korytem rzeki, tworząc rozlewy rzeczne. Przeważnie są one długie niekiedy do kilku wiorst lecz wąskie szerokość od 10 do 20, rzadko 50 saż. , brzegi mają niskie, pokryte krzakami i trzciną, dno zazwyczaj ilaste, rzadko piaszczyste, powierzchnia pokryta roślinnością wodną. W ogóle jeziora są bardzo rybne. Najważniejsze z nich Kruszynówka al. Zazerje do 60 dzies. , Święte Swiatoje, do 40 dz. , przy wsi Olbie Górnej również do 40 dz. i Wielkie 21 dz. . Przeważna liczba jezior 158 ma mniej niż 1 dz. przestrzeni. Bagna, w liczbie 893, zajmują 39, 560 dz. , czyli 5 8 całej przestrzeni powiatu. W liczbie bagnisk znajduje się 7 mających przeszło po 1000 dzies. , 69 przeszło po 100, 182 po 25 i 635 przeszło po 1 dz. Najważniejsze z nich błoto bez nazwy w gminie łukowskiej, w pobliżu wsi Streńki, Nowosiela, Zabołocia, Mazałowa, Werbiczewa, Łuk, Malewicz i Nowikowa około 3500 dz. ; błoto w gm. strzeszyńskiej, w pobliżu wsi Żyrdiówki, Złomnej, Kosakowskiej, Mormoły i Jaszczyc do 3000 dz. ; Hodziłowickie Gadiłowickie, 3025 dz. ; Bluznica 2500 dz. ; Czarny Olos 1250 dz. ; Podgóreckie al. Królewskie Korolewo, Żydowskie 2080 dz. i Korabliszcze 250Ó dz. . Przemysł fabryczny, podobnie jak w całej gub. mohylewskiej, słabo rozwinięty, w powiecie bowiem za wyjątkiem Rohaczewa znajduje się 94 fabryk, zatrudniających 275 ludzi 79 majstrów i 196 robotników; w tej liczbie 141 prawosł. , 75 kat. , 24 ew. , 32 żyd. i 3 rozkolników i produkujących za 108, 621 rs. rocznie, czyli średnio na 1 fabrykę 1155 54 rs. Gorzelni jest 6, zatrudniających 59 ludzi 6 majstrów i 53 robotników, przerabiających dziennie 242 3 4 pudów mąki i ziarna i 903 1 2 pudkartofli, produkująSłownik Geograficzny T. IX. Zeszyt 105. cych 2, 285, 471 1 4 stopni spirytusu i dających 21, 197 rs. dochodu. Dalej znajduje się w powiecie 10 garbarni, zatrudniających 14 ludzi i dających 3070 rs. dochodu; 1 fabr. świec łojowych, zatrudn. 2 ludzi, 245 rs. doch. ; 37 foluszów, zatrudn. 37 ludzi, 3904 rs. doch. ; 11 dziegciami, smolarni i terpentyniami, zatrud, 49 ludzi, 18, 960 rs. doch. ; 1 fabryka posadzek w uroczysku Nadeżda, zatrudn. 80 ludzi, 50, 000 rs. doch. ; 16 kaszarni, zatrudn. 16 ludzi, 3905 rs. doch. ; 1 fabr. drożdży, zatrudn. 1 człowieka, 210 rs. doch. ; 9 cegielni, zatrudn. 27 ludzi, 5510 rs. doch. i 1 fabr. zapałek, zatrudn. 2 ludzi i dająca 1000 rs. doch. W 1881 r. było w powiecie 376 młynów wodnych i wiatraków, zatrudniały one 408 robotników i przyniosły 58, 102 rs. dochodu. Zmielono w nich 615, 590 czetw. al. 123, 118 pud. zboża. Jeden młyn przypada na 391 29 mk. średnio w gubernii na 721 18 mk. ; w pow. sieńskim 1 młyn na 1039 06 mk. . Przemysłem domowym zajmowało się w tymże roku 9355 osób, mając z tego 192, 347 rs. dochodu. Z gałęzi tego przemysłu najwięcej poświęcało się produkcyi przędzy i tkanin lnianych, bo 2350 osób, zarabiając do 12, 000 rs. ; dalej obróbce konopi 770 osób, zarab. 2000 rs. ; krawiectwu 216 osób, zarab. 10, 413 rs. ; szewctwu 152 osób, zarab. 15, 483 rs. ; obróbce drzewa 857 osób, zarab. 23, 976 rs. ; wybijaniu oleju 154 osób, zarab. 1830 rs. ; kowalstwu 137 osób, zarab. 7275 rs. ; garbarstwu 22 osób, zarab. 460 rs. ; rymarstwu 12 osób, zarb. 1345 rs. ; wychodzeniu na zarobek 4176 osób, zarab. 106, 550 rs. ; furmaństwu 479 osób, zarab. 9666 rs. Podług danych w 1881 r. było w powiecie oprócz Rohaczewa 582 rzemieślników, w tej liczbie 485 żydów. Handel nieznaczny i, podobnie jak w całej gubernii, znajduje się w ręku żydów i koncentruje się w Rohaczewie 115 sklepów z obrotem rocznym 245, 000 rs. , w Czeczersku 75 sklepów z obrotem rocznym około 30, 000 rs. i Żłobinie 67 sklepów, z takimże obrotem rocznym. Jarmarki odbywają się w Rohaczewie trzy, z obrotem średnio po 5000 rs. , w Czeczersku 13 stycznia, w dzień Wniebowstąpienia, 8 września i w ostatnią niedzielę przed Bożem Narodzeniem, z obrotem około 80, 000 rs. i w Żłobinie na Pokrowę, 1 8 września, z obrotem do 25, 000 rs. . W 1881 r. wykupiono w całym powiecie 22 świadectwa gildyjne 112 gildyi, 29 świadectw dla rodzin kupieckich, 167 świadectw na handel drobiazgowy, 3 świadectwa na handel rozwozowy, 124 dla subiektów, 64 na przemysł mieszczański. W tymże roku znajdowało się w powiecie 9 hurtownych składów trunków, 139 zakładów opłacających patenty i 188 potajemnych, w ogóle 327 zakładów sprzedaży trunków, 44 czyli 1 szynk na 450 mk. al. na 20 w. kw. W 1881 r. było w powiecie 70, 300 sztuk koni, czyli 10 8 na 1 w. kw. , 49 8 na 100 mk. i 3 3 sztuk na 1 osadę. Z ogólnej liczby osad włościańskich 18, 626 12 2 nie prowadzi gospodarstwa rolnego a. tem samem nie utrzymuje koni, 13 9 posiada po 1 koniu, 38 8 po 23, 33 9 po 46 i wreszcie 13 po 7 lub więcej koni. Z ogólnej liczby było 15 27o koni rosłych, mających przeszło 1 arszyn 14 wersz. Stajnie zapłodowe znajdują się na folw. Fedorówka, Starograd, Wykowo i Naspa. Podług danych z 1864 r. było w powiecie 29, 693 koni, 45, 692 sztuk bydła rogatego, 44, 021 owiec zwyczajnych, 46, 007 świń i 1413 kóz. Pod względem rozwoju pszczolnictwa pow. rohaczewski zajmuje, po homelskim, drugie miejsce w gubernii. W 1881 r. było 31, 600 ulów pszczół, dających 6825 pud. miodu i 889 pud. wosku, z czego sprzedano 4335 pud. miodu i 600 pud. wosku za 38 000 rs. Z ogólnej przestrzeni powiatu należy do skarbu 23, 892 dzies. 179 dz. gr. or. i ogr. , 30 łąk, 23, 451 lasów i 232 past. i nieuż. ; do cerkwi i monasterów 2050 dz. 1162 dz. gr. or. i ogr. , 310 łąk, 48 lasów i 530 past. i nieuż. ; do miast 2665 dz. 601 dz. gr. i ogr. , 720 łąk, 114 lasów i 1230 past. i nieuż. ; do właścicieli prywatnych, posiadających przeszło po 100 dz. 325, 543 dz. 42, 960 dz. gr. or. i ogr. , 16, 039 łąk, 199, 783 lasów i 66, 761 past. i nieuż. ; do właścicieli prywatnych posiadających mniej niż po 100 dz. 39, 253 dz. 21, 910 dz. gr. or. i ogr. , 3584 łąk, 6153 lasów, 7606 pastw, i nieuż. ; do b. włościan pańszczyźnianych 224, 767 dz. 120, 714 dz. gr. or. i ogr. , 34, 086 łąk, 25, 472 lasów, 44, 495 past. inieużyt. ; do b. włościan skarbowych 25, 279 dz. 12, 916 dz. gr. or. i ogr. , 4509 łąk, 56 lasów i 7798 past. i nieuż. ; nabytych przez włościan 553 dz. 202 dz. gr. or. i ogr. , 90 łąk, 153 lasów i 108 past. i nieuż. ; nabytych przez gminy włościańskie 78 dz. 15 gr. or. i ogr. , 2 łąk, 46 lasów i 15 past. i nieuż. ; wreszcie pod drogami znajduje się 2131 dz. Lasy stanowią 37 42 ogólnej przestrzeni. Przeważa w nich sosna 0 5, dalej brzoza 0 2, poczem jodła i osina po 0 1, na pozostałą część składają się dąb, lipa, olszyna, klon, jesion, brzost i in. Pod względem wartości to 12 przypada na las towarowy, 21 na budowlany, 48 opałowy, 19 wreszcie na krzaki i zarośla. Cena 1 dzies. lasu rządowego wynosi od 90 400 rs. Do właścicieli prywatnych należy w ogóle 364, 796 dz. , t. j. przeszło połowa 56 46 całej przestrzeni powiatu. Do właścicieli posiadłości większych przeszło po 1000 dzies. należy 288, 001 dzies. , rozdzielonych na 60 majątków, czyli każdy posiada średnio po 4800 dz. ; 119 właścicieli średnich od 100 do 1000 dz. posiada 37, 542 dz. , czyli każdy średnio po 315 dz. ; wreszcie 2667 właścicieli drobnych po mniej niż 100 dz. 39, 253 dz. , średnio po 15 dz. każdy. Pierwsi więc posiadają 78 95, drudzy 10 29, trzeci wreszcie 10 76 ogólnej posiadłości prywatnej. Przeważa natomiast, podobnie jak i w całej gubernii, liczba właścicieli drobnej posiadłości, wynosi bowiem około 93, podczas gdy liczba właścicieli średniej posiadłości dochodzi do 4 a większej do 2. Starowiercy posiadają 639 dz. . Łotysze 37 dz. ziemi. Włościanie nadzieleni zostali 250 046 dz. , co stanowi 38 70 ogólnej przestrzeni. W tej liczbie nadział 33, 901 b. włościan prywatnych wynosi 224, 767 dz. 197, 842 użytkowej i 26, 925 nieuż. , czyli średnio na 1 duszę 6 62 dz. , nadział zaś 4, 511 b. włościan skarbowych wynosi 25, 279 dz. 21, 968 użytkowej i 3311 nieuż. , t. j. średnio na 1 duszę 5 54 dz. W powiecie jest 368 wsi włośc, mających średnio po 35 osad, 104 dusz męz. i 679 dz. ziemi, czyli średnio na 1 osadę przypada 19 dz. Ogólna liczba ludności wynosi 142, 852 dusz, z tego w Rohaczewie 4437 dusz 1677 żydów, w miasteczkach 9213 dusz 5638 żydów. Podług wykazu gmin znajduje się w powiecie 104, 922 włościan 38, 638 męż. , 39, 824 kob. i 26, 460 dzieci. Podług danych z 1864 r. było w pow. 121, 627 mk. ; 106, 663 prawosł. , 6643 katol. , 27 ew. , 872 rozkoln. i 7422 żyd. ; podług stanów 11, 347 szlachty dziedzicznej, 249 osobistej, 777 stanu duchownego prawosł. , 7 katol. , 121 żyd. , 8651 mieszczan i 76, 350 włościan. Mieszkańcy zajmują się przeważnie rolnictwem. Sieją głównie żyto, niewiele pszenicy, tatarkę, proso i in. Pod uprawą konopi znajduje się 3153 dz. ; średni zbiór wynosi z dziesięciny 28 pud. siemienia i 17 pud. pień ki, czyli w ogóle 88, 284 pud. siemienia i 53, 601 pud. pieńki. Z przemysłów gospodarczych, oprócz 6 gorzelni w 1864 r. było ich 26, istnieją młyny wodne, folusze i tartaki. oprócz rolnictwa włościanie zajmują się dodatkowo przemysłem domowym ob. wyżej oraz 11, 003 z pomiędzy nich ścinaniem, obróbką i wywozem materyałów leśnych 8296 męż. , 421 kob. i 2286 dzieci, używając do pomocy 9479 koni. Pod względem administracyjnym powiat rohaczewski dzieli się na 4 okręgi policyjne stany, z biurami w miasteczkach Żłobinie, Horodźcu, Czeczersku i okolicy Żeleźniki i 18 gmin Strzeszyn Strjeszin, Rassochy, Dowsk, Polesie, Czeczersk, Łuki, Stara Rudnia, Koszelewo, Stołbun, Dudycze, Merkułowicze, Rzeczki Rjeczki, Korma, Pokot, Niedojki, Horodziec, Tichinicze i Kistenie. Oprócz Rohaczewa znajduje się w powiecie 9 miasteczek Czeczersk, Horodziec, Karpiłówka, Korma, Świerżeń, Strzeszyn Rohaczew Rohaczówka Rohaczyk Rohaczew Rohaczewo Roh Rohaczew Rohaczewszczyzna Strjeszin, Szerstyń, Tichinicze i Żłobin. Pod względem oświaty powiat rohaczewski słabo jest uposażony, nie posiada bowiem ani jednego zakładu naukowego wyższego ani średniego. Z niższych znajduje się w Rohaczewie szkoła miejska 3klasowa, przemieniona w 1878 r. z 2klas. szkoły powiatowej powstałej w 1865 r. na miejsce dawniejszej szkoły szlacheckiej 5klas. , do której w 1883 r. uczęszczało 91 chłopców, nauczycieli było pięciu; dalej szkoła parafialna 1klas. od 1819 r. ze zmianą żeńską od 1865 r. w 1883 r. 3 nauczycieli, 34 chłopców i 31 dziewcząt i szkoła pryw. żeńska 2klas. od 1862 r. z 23 uczennicami. Nadto w powiecie znajdowało się 36 szkół ludowych w tej liczbie 24 wspólnych dla chłopców i dziewcząt, z pomiędzy których w Ozieranach istnieje od 1791 r. W 1833 r. uczęszczało do nich 1085 chłopców i 164 dziewcząt. Służbę sanitarną spełnia 5. lekarzy 2 w R. , 16 felczerów 2 w R. i 5 akuszerek 1 w R. . Szpitale znajdują się w R. 10 łóżek i 4 szpitale wiejskie w Koszelewie, Merkułowiczach, Rohaczewie i Światyłowiczach z 68 łóżkami w ogóle; wreszcie 3 apteki w R. , Czeczersku i Żłobinie. Pod względem komunikacyjnym połud. zachodnią część powiatu przerzyna droga żelazna lipawo romeńska, ze stacyami Żłobin, Sołtanówka i Buda Koszelewska. Półn. zachodnią część powiatu przerzyna szosa moskiewskobrzeska ze stacyami Dworzec, Rohaczew, Hodziłowicze, Dowsk i Krystopole, biegnąca do Rohaczewa w kierunku wschodnim, odtąd zaś aż do granicy pow. bychowskiego w kierunku półn. wschodnim. Szosa ta w Dowsku przerzniętą jest przez szosę kijowską ze stacyami Lipa, Czeczery, LasowaBuda, Bowsk, biegnącą w kierunku półn. zachodnim od granicy pow. homelskiego do granicy pow. bychowskiego i dzielącą powiat na dwie prawie równe części. Oprócz tego zwykłe trakty pocztowe idą od st. Czeczery do mka Czeczerska 16 3 4 w. , od Rohaczewa do Żłobina 22 4 8 i od Żłobina na Marmol 19 w. do granicy gub. mińskiej i dalej do Żytomierza. Drogi wojenno transportowe prowadzą z Mohylewa przez Kormę, Czeczersk do wsi Siemionówki w pow. homelskim, gdzie łączy się z szosą kijowską; z Mohylewa, przez Bychów do Rohaczewa t. z. trakt żytomierski, przedłużenie którego stanowi trakt pocztowy z Rohaczewa przez Żłobin i wś Mormol; z mta Staroduba, przez Nowowybków, Pokot, Świetyłowicze do mka Czeczerska trakt starodubski, gdzie łączy się z traktem białoruskim; z Wiatki pow. homelski, przez Krasnopol do Klimowicz. Stacye telegraficzne są w Rohaczewie od 1870 r. i w Czeczersku od 1875 r. . R. połączony jest linią telegraficzną przez St. Bychów z Mohylewem i przez Żłobin z Homlem, zkąd wychodzi linia do Czeczerska. Pow. rohaczewski ma 4 parafie katolickie w Rohaczewie, Antuszowie, Czeczersku i Luszowie, w ogóle 4358 wiernych. Rohaczewskobychowski dekanat archidyecezyi mohylewskiej rozciąga się na dwa powiaty część rohaczewskiego i bychowski i obejmuje 4 parafie Bychów, Żurowice, Rohaczów i Antonów, 5 kaplic i 4190 wiernych. Marszałkami powiatu rohaczewskiego byli w porządku alfabetycznym Bykowski Felicyan h. Gryff 1790 r, , Bykowski Gierard h. Gryff 1811 18, Dernałłowicz Doria Wincenty h. Lubicz 1805, Łaniewski h. Korczak 1799 1800, Oskierko Jan h. Murdelio 1858 63, Parczewski Józef h. Nałęcz 1782 83, Puzyna Tomasz h. Oginiec 1812 17, Sakowicz Piotr h. Pomian, Słuczanowski Ludwik, Wołk Łaniewski Mikołaj h. Trąby 1798, 1809, Żukowski Aleksander h. Gryff. Opis powiatu pomieszczony został w Mobil. Guber. Wiedom. w 1873 r. J. Krz. Rohaczew, ob. Szymanów. Rohaczew, ob. Rohacze i Rohaczów. Rohaczewo al. Rohaczów, wś cerkiewna nad rz. Uścią Ustją, pow. rówieński, na płd. wschód od mka Klewania, własność ks. Karola Radziwiłła; ob. Pamiat. Kij. Arch. Kom. , t. IV, cz. 2 81, 86, 105; Arch. J. Z. R. , cz II, t. 1 9. Rohaczewszczyzna 1. wś i fol. , pow. lidzki, w 3 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Lack, o 3 w. od gminy a 15 w. od Szczuczyna; w 1866 r. wś ma 4 dm. , 47 mk. ; fol. 4 mk. podług spisu z 1864 r. 9 dusz rewiz. . 2. R. , fol. , pow. lidzki, w 4 okr. pol. , o 26 w. od Lidy a 9 w. od Wasiliszek, ma 3 mk. katol. i 9 żyd. ; własnośc Frąckiewiczów. Rohaczów 1. mko, pow. nowogradwołyński, gm. Chulsk, przy trakcie dawniej poczt. z Nowogradwołyńska do Połonnego. W 1870 r. 79 dm. , 249 mk. , w tem 98 procent żydów, cerkiew, dom modlitwy, browar, fabryka szkła; miejsce pobytu komisarza okręgowego stanowego prystawa. Włościanie nadzieleni 860 dz. ziemi. Dobra rohaczowskie, do któ rych należy wś Ostróżek, osady Marieville, Tartak i in. , z przestrzenią ziemi dworskiej 11, 709 dz. , dawniej Mnińskich, stanowią dziś własność Sawickich. 2. R. , dawniej las do Sokólca należący, dziś na pole zamieniony, w pow. uszyckim, na pograniczu gruntów żwańczykowskich. Należał dawniej do Dejczmanowej, potem do jej córki Tropszowej, dziś włościan. 3. R. , ob. Rohaczew. L. R. Rohaczówka, fol. , pow. proskurowski, gm. Jarmolińce, należy do wsi Nowa Sokołówka. Rohaczyk, ob. Rogaczyk. Rohaczyn z Miasteczkiem, wś, pow. brzeżański, o 13 12 klm. na zach. od sądu pow. i n Ti rr st. tel. w Brzeżanach, o 5 klm. od urz. poczt. w Kurzanach. Obszar dwor. ról, łąk i past. 473, lasu 2216 mr. ; włośc. 1384 mr. W 1857 r. 772 mk. ; w 1880 r. w Miasteczku 373, w R. 428; na obsz. dwors. w Miasteczku 95, w R. 60 mk. ; rz. kat. Miasteczko z Hutą 332, R. 73, par. Narajów; gr. kat. w obydwóch miejscowościach z Hutą 462, par. w miejscu, dek. Narajów, dyec. Lwów. Kasy pożyczk. gminne w Miasteczku z kapit. 790 złr. , w R. z kapit. 899 złr. Gorzelnia i młyn wodny na pot. Narajówka, przepływającym przez Miasteczko. Włość ta graniczy na wschód z Łapszynem i Leśnikami, na połud. z Kurzanami, na zach. ze Stratynem a na półn. z Narajowem. Leży w górach brzeżańskich, których stoki gliniaste i wilgotne nadają się pod lasy więcej, niż pod zboża; doliny za to po nad potokami, zasłonięte od wiatrów, z glebą namułową, mają pierwszorzędnej dobroci glebę. Rohalewo, zaśc. nad rz. Drujką, pow. dzisieński, w 3 okr. pol. , gm. Druja, okr. wiejski i dobra Szaumanów Malkowszczyzna, o 8 w. od gminy, w 1864 r. 8 dusz rewiz. W spisie z 1866 r. podane są dwa zaśc, jeden odl. o 48 w. od Dzisny, mający 1 dm. i 6 mk. kat. , drugi o 54 1 2 w. od Dzisny, 1 dm. i 9 mk. starow. Rohalń niem. Riedel, wś serbska, w pow. wojereckim, nad Małą Szprewią, par. ew. Wojerecy. Do 1815 r. należała do saskich Łużyc. W 1842 r. 13 dm. , 89 mk. ew. Serbów Jest to królewskie podleśnictwo; młyn wodny. Rohanowicze, fol. nad Oświeją i Ułłą, pow. lepelski. Rohata 1. karczma na obszarze Czynkowa, w pow. kocmańskim. 2. R. , grupa domów w Kadłubiskach, pow. kocmański. Br. G. Rohatyn, miasto powiatowe nad Gniła Lipą dopł. Dniestru, w Galicyi wschodniej, odl. 63 klm. na płd. wschód od Lwowa, przy gościńcu rząd. PrzemyślanyBursztyn, który w mieście łączy się z gościńcem RohatynBrzeża ny. Granice wschod. Puków, płd. Putiatyńce i Wierzbiłowce, zachod. Psary, płn. Czercze, Zalipie, Podgrodzie i Podwinie. Obszar miejski wynosi 2578 mr. austr, obszar dworski 227. W 1857 r. było 3975 mk. , w 1870 r. 4510 mk. , w 1880 r. 5101 mk. , w 1887 r. 6548 mk. , z tych 942 rz. kat. , 2406 gr. kat. , 8 akat. i 3192 izrael. Stan czynny majątku w 1886 r. wynosił 221, 000 zł. 99 ct. , bierny 19, 368 zł. 11 ct. , dochód w 1886 r. 32, 714 zł. 76 et. R. jest siedzibą 8tarostwa, sądupow. , rady pow. , rady szkol. okręg. dla powiatów rohatyńskiego i przemyślańskiego, ma urząd poczt. i tel. , par. obu obrządków. Rzym. kat. par. należy do dek. kąkolnickiego. Z odnowienia dotacyi przez Ottona de Chodecz, woj. krak. , w 1535 r. uczynionej, okazuje się, że już dawno przedtem istniała. Kościół murowany w 1666 r. p. w. św. Mikołaja bisk. Oprócz R. należą do parafii 2 miasteczka i 19 wsi Babińce, będące przedmieściem U. 90 dusz, Babuchów 32, Czercze 16, Dubryniów 9, Koniuszki 36, Kutce 14, Łuczyńce 6, Obelnica 9, Perynówka 56, Podgrodzie, miasteczko 31, Podwinie 48, Potok 10, Puków 16, Putia. tyńce 60, Ruda 17, Stratyn, miasteczko 26, Ujazd 10, Wierzbiłowce 5, Zalipie 6, Załanów 28, Załuże, przedm. R. 18, ogółem 1353 dusz, 8 akat. , 3814 izrael. WR. jest szkoła męzka i szkoła żeńska, a w obręi ie parafii 16 szkół ludowych. W Stratynie znajduje się prywatnakaplica. Gr. kat. paraf. , dekan. Rohatyn, patronem jest bractwo cerkiewne miejscowe. Do macierzystej cerkwi N. P. M. należy 520, do filii w Babińcach Górnych cerkiew św. Mikołaja 510, do filii Nowe Miasto cerkiew św. Ducha 367, do filii Parynówka cerk. śś. Piotra i Pawła 32, razem 1439 gr. kat. Dotacya gr. kat. proboszcza ornego pola mr. 110, sianożęci mr. 30, lasu mr. 13 i 24 złr. Szkoły 4klasowa etatowa męzka, 4klasowa etat. żeńska. Zakład ubogich fundacyi hr. Leopolda Krasińskiego, zatwierdzony 1867 r. Cel utrzymanie szkoły dla dziewcząt i szpitalu dla ubogich chorych z sąsiednich miejscowości. Majątek zakładowy stanowią dobra Podgrodzie i Zalipie. Przełożony każdoczesna przełożona instytutu sióstr miłosierdzia we Lwowie. Kasa pożycz. gm. R. 2096 zł. 83 ct. i kasa pożycz. gm. R. z Babińcami 912 zl. 67 1 2 ot. Towarzystwo zaliczkowo na pow. rohatyński od 1875 r. . Rada zawiadowcza składa się z 9 członków, obecny prezes rady Stanisław hr. Krasiński. Dyrekcya składa się z 3 członków, obecni członkowie dyrelccyi Izydor Kowalewski, Franciszek Mars i Seweryn Manasterski. Stowarzyszenie to ma zastępstwo banku kraj. na powiat. Towarzystwo kredytowe od 1882 r. ; udziały członków wynoszą od 50 do 2000 zł. , najniższa wkładka miesięczna na udział wynosi 2 zł. Rada zawiadowcza składa się z 9 członków; obecny prezes rady Sender Dub. Spółka pożyczkowa od 1882 r. , udziały członków wynoszą od 5 do 5000 zł, najniższa wkładka miesięczna na udział wynosi 1 zł w. a. Rada zawiadowcza składa się z 12 członków; obecny prezes rady Asriel Loebel, dyrekcya składa się z 5 członków. Co do przemysłu i rękodzieł, to w 1885 r. było w mieście kuśnierzy 2, krawiec 1, dzierżawca młyna 1, handlarzy żelazem 2, handlarz jajami 1, kupców zbożowych 13, handlarz szkłem 1, handlarzy mąką 12, handlarzy produktami 4, kupców towarów łokciowych 3, handlujących obówiem 11, handlujących dziegciem 4, szyin karz 1. Obecny właściciel Ludwik hr. Krasiński. Kuropatnicki w Geografii Galicyi Rohalewo Rohalewo Rohalń Rohanowicze Rohata Rohatyn z 1786 r. pisze o Rohatynie Miasto z pięknym między fosami domem, niegdyś bogatego domu Łabęckich starostwo, teraz za Dobromil zamienione. Dziedzictwo J. O. Zofii z Korwinów hr. Krasińskich ks. Lubomirskiej, kaszt. krakowskiej. R. jest dość dawną osadą, która już w XIV w. stała się miastem. W Rzymie 15 maja 1390 r. Bonifacy IX papież nakazuje biskupowi przemyskiemu Erykowi, aby zjechał do Lwowa, miasto od interdyktu uwolnił i surowe śledztwo z arcybiskupem halickim Bernardem rozpoczął. W tym dokumencie czytamy dilectus filius Nobilis Vir Ladislaus Opoliensis tune Russie dux zelo dcvotionis fidci orthodoxe accensus opidum Rohagyn et castra Oleszko et Tustań in diocesi Haliciensi consistentia, cum districtibus, villis, bonis et eorum pertinentis universis ac unam domum sitam in superior porte circuli opidi lamburgensis dicte diocesis iuxta coniines eiusdem opidi cum omnibus iuribus et pertinentys suis necnon decimam theolonorum in eodem opido et decimam salis in Drohobicz et in Sudaczoia prefate diocesis tunc ad eundcm ducem iusto titulo pertinentia dicte Haliciensi ecclesie in dotem donatione perpetua et irrevocabili concesserat et donavcrat itd. , Akta gr. i z. t. II, str. 86 89. We Lwowie 5 października 1440 r. Jan z Tarnowa, dziedzic na Jarosławiu, uposaża altarzystę przy kościele parafialnym w Jarosławiu; w tym dokumencie wspomniany jest Bartłomiej, proboszcz łac. w Rohatynie Rector ecclesie parochialis in Rohatin; tamże, t. II, str. 203 205. Votczko Rohatiński podpisał, jako świadek, w Gródku 12 czerwca 1416 r. dokument, którym Władysław Jagiełło uposaża probostwo wyznania ruskiego w Stradczu tamże, t. II, str. 170. W Kołomyi 10 lutego 1444 r. Jan z Czyżowa, kasztelan i ststa krak. i namiestnik król. , wraz z asesorami rozkazuje Mużyle z Buczaca, staroście kołomyjskiemu i śniatyńskiemu, aby nie pobierał od mieszczan lwow. cła w Kołomyi, dodając, że w Śniatynie ustanowione tam cło płacić powinni, wyjąwszy od ryb. W tym dokumencie między obecnymi dygnitarzami wymienionym jest Mikołaj Parawa de Lubin, ststa rohatyński i halicki tamże, t. II, str. 124. Dobra R. z przyległościami posiadali sposobem zastawu Porajowie z Chodcza, którzy pożyczyli około 1460 r. pewną sumę pieniędzy Kazimierzowi Jagielończykowi. Otto z Chodcza, woj. sandomierski, ziem ruskich ststa, w przywileju 1523 r. mówi Pragnąc polepszyć stan miasta naszego Rohathin, pizychyliliśmy się do prośby poddanych naszych, i Ustanawiamy targ wolny na mięso, zwany sochaczki, pod następującymi warunkami i w dni sobotne, począwszy od W. nocy aż I do samego Jana Chrzciciela sami tylko rzeźnicy miejscy mogą mięso sprzedawać; od św. Jana zaś aż do Trzech Króli dozwala się mieszkańcom okolicznym przywozić, przynosić, sprzedawać mięso i trudnić się rzezią, za opłatą do skarbu naszego po groszu od wołu, krowy i jałowicy, a po 6 denarów od cielęcia, barana, kozła i mniejszego bydlęcia; od Trzech Króli znowu aż do wielkiego postu prawo sprzedawania mięsa służyć ma wyłącznie rzeźnikom naszego miasta. Z przywileju Zygmunta I, pod 1535 r. okazuje się, iż po śmierci Ottona powróciło starostwo do dóbr stołu królewskiego. Potwierdzając prawo magdebur. król uwalnia na zawsze od daniny owsa, kapłonów, jaj i serów, dozwala wolnego wrębu w lasach itp. ; bacząc zaś, iż miasto na częste napady nieprzyjaciół jest wystawione i kilkakrotnie spustoszone zostało, przeznacza na obwarowanie jednoroczny pobór czopowego i opłatę szos zwaną. Przywilej z 1539 r. pozwala zbudować w rynku ratusz, mieć w nim postrzygalnię sukna, z której dochód, jakoteż i od gorzałki, obracany być ma na utrzymanie obwarowań miejskich w należytym stanie. Podług lustracyi z 1572 r. znajdowało się w starem mieście, obwiedzionem parkanem, gospodarzy 115, komorników 18, mieszczan na wale 36; w nowem zaś mieście gospod. 100, komom. 11. Zygmunt III pozwala 1616 r. nad strugą Babianką, inaczej Babiński potok zwaną, wystawić łaźnię publiczną, przeznaczając z niej dochód na użytek miasta. Lustr. 1663 r. podaje Wjazd do zamku od miasta przez cmentarz, potem jest wałem opasany dokoła; pokoje na sklepach postawione; budynki o dachach 3, ale bardzo słabe, na lato będą ich rozbierać, a stawiać insze; na drugiej stronie zamku kuchnia, piekarnia, spiżarnia. Domów w obrębie parkanów było 140, teraz większych 27, mniejszych 33, na glinisku za miastem chałup 4; na nowem mieście domów 31, na wale Metek 6. Skarżyli się mieszczanie, że od nich podwodne pieniądze nieustannie wybierają, gdyż pod posłów cudzoziemskich, tatarskich, kozackich i inszych biorą podwody. Wszystkie role na przedmieściu Babińce pusto leżą, dla zniszczenia przez nieprzyjaciela i żołnierza przechodzącego. Cechy krawiecki, tkacki, szewski, rzeźnicki, piekarski, kuśnierski, bednarski, muzycki; cech złożony z kowali, ślusarzy, mieczników, rymarzów, kotlarzów, siodlarzy i kołodziejów. Zygm. Karol Przerembski, podkom. sieradzki, ststa rohatyński, pozwolił 1661 r. starszemu muzykowi Tom. Goliszewskiemu, aby pewne artykuły do porządku dobrego i do nabożeństwa należące spisał; przy których utwierdzając i approbując wcale muzyków tych zachowujemy. Szewcy supplikowali na żydów kra Rohatyn marzy, którzy na stołkach i w kramach rozmaite trzewiki zamszowe, czerwone i żółto buty, nieopowiedziawszy się cechowi przedają, a powinni się opowiadać i wosku funt do cechu dać; takowych żydów wolno będzie zagrabić, aż funt wosku zapłacą. A gdy czarną robotę, t. j. buty czarne i kurdybanowe będzie w kramie który przedawał, takowego wolno będzie zagrabić ze wszystkim towarem i nie oddawać dokąd cechu doskonale niepogodzi i grzywien dziesiątka nie zapłacie. Lustracya z 1765 r. podaje w starem i nowem mieście gospodarzów chrześcian 301, żydów 125, na przedmieściu zaś Babieniec zwanem gospod. 113. Znajdują się fara, klasztor dominikanów, kościół św. Barbary i 5 cerkwi. Ststwo, czyniące czystego dochodu zł. 37, 560, posiada Franc. Bieliński, marsz. w. k. Klasztor dominikanów założył w 1614 r. Mikołaj Wysocki z Kwoczan. W 1784 r. został zniesiony. Około 1780 r. stało się miasto własnością ks. Lubomirskich. Chlubi się R. , iż jest rodzinnem miejscem sławnej Roksolany, córki popa, która uprowadzona około 1520 r. przez Tatarów, sprzedaną została do haremu Solimana I, zniewoliwszy serce tego potężnego władcy, kierowała przez niejaki czas sprawami w Turcyi. Rohatyńskie starostwo niegrodowe, w woj. ruskiem, ziemi halickiej, podług spisów podskarbińskich z r. 1770 składało się z miasta Rohatyna z zamkiem, oraz wsi Parynówka, Firlejów, Podgrodzie, Zalipie i Zawadówka. W tym czasie posiadał je kasztelan Józef Bilski, opłacając kwarty złp. 9390 gr. 1, a hyberny złp. 1078 gr. 16. Przez rząd austryacki oddane zostało d. 24 czerwca 1775 r. Zofii ks. Lubomirskiej, jako częściowe wynagrodzenie za zajęte jej dziedziczne dobra dobromilskie. Rohatyński powiat wschodniej Galicyi, leżyw środku prowincyi. Granice wschod. pow. brzeżański i podhajecki, płd. stanisławowski i kałuski, zach. żydaczowski, płn. przemyślański. Obejmuje 11 3194 miriam. kwadr. W 1880 r. ludności liczył w sąd. okr. Bursztyn w gminach 42, 547, na obszarach dwor. 1857, razem 44, 404; w sąd. okr. Rohatyn w gminach 38, 915, na obszarach dwor. 1813, razem 40, 728; razem w całym administracyjnym powiecie 85, 132 mk. W 1886 r. liczył ogółem 86, 166 mk. w 105 osadach i 93 gminach katastralnych. W obrębie powiatu są dwa sądy w Rohatynie i Bursztynie. Rzym. kat. parafie należące do dek. kąkolnickiego są Bohuszowce al. Bołszowce, Bursztyn, Kąkolniki, Rohatyn; w dek. świrskim Świrz Podkamień, w dek. dolińskim Bukaczowce, Martynów Nowy i Żuraw. Gr. kat. dekanat rohatyński obejmuje 29 par. z 37, 355mk. gr. kat. obrządku. Szkoły etatowe męzkie 4klasowa w Rohatynie, 2klasowe w Bursztynie i Bołszowcu; lklasowe Babuchów, Bouszów, Bukaczowce, Bybło, Chochoniów, Czahrów, Czerniów, Czośniki, Doliniany, Dubryniów, Firlejów, Fraga, Juraszków Knihynicze z 2gim naucz. młodsz. , Koniuszki, Kąkolniki, Kozara, Kunaszów, Lipica Górna, Lipica Dolna, Łuczyńce, Martynów Nowy z 2gim naucz. młod. , Podgrodzie, Podkamień, Psary; , Puków, Putiatyńce, Sarnki Górne, Sarnki średnie, Skomorochy Nowe, Stratyn, Załanów, Załuże, Zołczów, Żurów; filialne Czercze, Demianów, Herbutów, Hrehorów, Jawcze, Kołokolin, Korostowice, Martynów Stary, Nastaszczyn, Obelnica, Oskrzesińce, Podszumlańce, Potok, Ruzdwiany, Swistelniki, Tenetniki, Ujazd, Wasiuczyn, Wierzbołowce, Wiszniów, Zelibory; niezorganizowane Bieńkowce, Dytiatyn, Jahłusz, Jablonów, Kleszczówna, Żurawienko. Etatowa żeńska w Rohatynie 4klasowa. Klasztory karmelitów w Bohuszowcach, fundowany w 1624 r. przez Marcina Kazanowskiego, woj. podolskiego; sióstr miłosierdzia św. Wincentego a Paulo w Bursztynie, fundowany przez Ignacego hr. Skarbka 1842 r. , zakonnice pielęgnują chorych i uczą sieroty. Zakłady dobroczynne dom ubogich i kalek w Bursztynie, założycielką Julia Rzewuska, cel utrzymanie 6 męzkich i 5 żeńskich, razem 10 ubogich miejscowych. Potrzeby do utrzymania tych ubogich dostarcza państwo bursztyńskio po części w naturaliach, po części w pieniądzach. Przełożony każdoczesny rzym. kat. proboszcz miejsc. Fundusz ubogich w Firlejowie, założony 1794 r. przez rzym. kat. parocha w Firlejowie Mikołaja Waszkiewicza, cel wspieranie ubogich w Firlejowie. Majątek zakładowy składa się z 500 złp. , zabezpieczonych w stanie biernym na dobrach Błonia. Zarząd sprawuje rada gminna. Zakład ubogich w Rohatynie, założony przez hr. Leopolda Krasińskiego i zatwierdzony przez namiest. we Lwowie w 1867 r. Cel utrzymanie szkoły dla dziewcząt i szpitala dla ubogich chorych z sąsiednich miejscowości. Majątek zakładowy każdoczesny dochód z dóbr fund. Podgrodzie i Zalipie. Drogi rządowy gościniec Brzuchowiec Bursztyn, przecina ten pow. z północy ku płd. , idąc z Brzuchowic przez Firlejów, Rohatyn, Babuchów, Koniuszki, Bursztyn Stary, Martynów Stary, Wojniłów do Kałusza 40 klm. ; gościniec kraj. RohatynTarnopol, z R. przez Brzeżany, Kozowę, Tarnopol do Podwołoczysk 140 klm. , przecina pow. z płd. zach. ku płn. wsch. ; droga kraj. idąca z Bursztyna przez Halicz, Maryampol do Stanisławowa 18 klm. . Są to drogi zwirowane. Przemysł i handel reprezentują malarzy i lakierników 2, aptekarzy 4, piekarzy 16, balwierzy i chirurgów 17, budowniczych 3, właścicieli bro Rohatyn Rohnau Rohosnyik Rohostianka Rohoteńka Rohotn Rohów Rohowa Rohizno Rohlau Rohmau Rohmannsmorgen warów 5j snycerzy 3, właścicieli gorzelń 13, handlujących gorzałką 4, szynkujących wódką i piwem 119, introligatorów 4, destylatorów 2, handlarz dylami 1, handlarzy jajami 5, handlarzy żelazem 12, bednarzy 10, handlujących rybami 4, rzeźników i masarzy 44, liwerantów mięsa 2, furmanów 12, garbarzy 4, ludwisarz 1, prowadzących interesa pieniężne i wekslowe 5, handlarzy towarami mieszanemi 53, handlarzy zbożem 43, szklarzy 7, dzierżawców dóbr i spekulantów 50, trudniących się handlem obnośnym 5, akuszerek 15, liwerant siana 1, handlarzy drzewem 8, hotelarz 1, właścicieli wapniarek, cegielni i pieców do wypalania gipsu 10, grzebieniarzy 3, kramarzy 95, blacharzy 8, węglarzy 2, kotlarzy 1, handlarzy towarami krótkiemi 6, kuśnierzy 21, handlarzy skórami 19, handlujących płótnem 5, faktorów 4, murarzy 19, mechaników 2, handlarzy mąką i krupami 14, mleczarzy 4, właścicieli młynów 40, dzierżawców młynów 49, mielników 58, muzykantów 4, handlujących naftą 5, ogrodników 2, olejarzy 2, handlarzy końmi 5, kołodziejów 7, handlarzy produktami 5, dzierżawców prop. 96, kominiarzy 2, rymarzy 4, handlujących solą 12, szynkarzy 33, ślusarzy 4, kowali 20, krawców 55, handlujących towarami łokciowymi 19, liwerantow szutru 3, szewców 58, mydlarzy 7, powroźnik 1, złotników 2, fabrykantów wody sodowej 2, spedytorów i komisyonerów 3, kupców korzennych 16, kamieniarzy 2, pończoszkarzy i sitarzy 4, handlujących dziegciem 3, stolarzy 26, garncarzy i handlujących naczyniami glinianemi 21, handlarzy suknem 11, postrzygaczy sukna i sukienników 11, zegarmistrzów 5, handlarzy bydłcm 8, handlarzy smarowidłem do wozów 3, stelmachów 3, waciarzy 2, tkaczy 7, handlujących i szynkujących wino 11, dzierżawców oberży 7, chirurg 1, cegielnik 1, cieśli 25. Browary piwne Babińce, Bołszowce, Bukaczowce, Bursztyn, Cześniki; gorzelnie Bołszowce, Bukaczowce, Czercze, Cześniki, Lubsza, Podkamień, Potok, Putiatyńce, Wasiuczyn, Załanów, Żurów; piec wapienny w Stratynie; maziarnie w Stratynie dwie; młyny wodne Babińce, Bieńkowce, Bołszowce, Bouszów, Bukaczowce, Bursztyn, Bybło, Chorostków, Czerniów, Dubryniów, Herbutów, Knihynicze, Kołokolin, Koniuszki, Kąkolniki, Kunaszów, Kunicze, Kuroputniki, Lipica Dolna, w Lipicy Górnej 2, Łopuszna, Meducha, Mełna, Międzyhorce, Oskrzesińce, Podborze, Psary, Puków, Putiatyńce, Rohatyn, Rozworzany, Sarnki Górne, Sarnki Średnie, Sarnki Dolne, Siemikowce, Skomorochy Stare, Skomorochy Nowe, Sołońce, Stratyn miasto, Stratyn wś, Świtelniki, Wasiuczyn, Wyspa, Zagórze, Załanów, Żelibory, Żurów; cegielnie Boł; szowce, Bukaczowce, Bursztyn, Stratyn. B. E. Rohatynka, część czyli t. zw. kąt mka Dziuńków, w pow. berdyczowskim. Rohdau niem. , ob. Rodowo, Rohden, dobra, pow. pr. holądzki, st. p. i tel. , sąd okr. w Saalfeld; 3 dm. . 87 mk. 293 ha. Rohińce, wś cerkiewna nad rz. Romną, pow. romeński gub. połtawskiej, na płn. zchd od mta powiatowego. Rohinia, wś, ob. Rohynia, pow. kołomyjski VI, 395. Rohizna, las na obszarze Jasienicy, pow. Kamionka Strumiłowa. Rohizno, leśniczówka, fabryka smoły i terpentyny, na obsz. dwor. Laszkowa, w pow. brodzkim. Rohlau niem. , ob. Rulewo. Rohmau niem. , wś, pow. welawski, st. p. i tel. Tapiewo. Rohmannsmorgen, wybud. przy wsi Nowa wieś, na Mazurach, pow. margrabowski, 1 dm. , 12 mk. Rohnau, 1369 Ronow, wś nad pot. Czernicą Tschirnitzbach, pow. kamionogórski, par. ew. Rudelstadt, kaplica kat. , filia par. Kamionogóra, w miejscu. W 1842 r. 100 dm. , sołtystwo, 717 mk. 14 katol. , 3 młyny wodne, warsztaty płócienne, kopalnie siarki i fabryka kwasu siarczanego. Rohosnyik węg. , ob. Hroznik. Rohostianka, rzeczka w pow. kijowskim, dopływ Irpenia; ob. Mostyszcze t. VI, 722. Rohoteńka, folw. , pow. słonimski, w 4 okr. pol. , gm. Robotna, o 31 w. od Słonima. Była tu kapl. b. par. katol. Robotna. Rohotna 1. wś, pow. słonimski, w 4 okr. pol. , gm. Rohotna, o 30 w. od Słonima, 15 w. od Zdzięcioła zarząd okr. pol. a 145 w. od Grodna. Była tu par. kat. dekanatu Słonimskiego, z kaplicą w Rohoteńce. Własność niegdyś Szukiewiczów, później Wołłowiczów. Gmina ma 1430 mk. włościan; powierzchnia górzysta, grunta piaszczyste i kamieniste, lasy, błota; graniczy ze Szczarą. 2. R. , dobra i folw. , tamże, o 35 w. od Słonima. Rohów al. Rochów, wś i dobra, pow. raciborski, par. Sudzice Zauditz. W 1861 r. 102 dm. , 606 mk. 18 ew. . Dobra R. z przyległ. Swietłowice Swietlowetz mają 1345 mr. 1183 mr. roli. Przeszły one w 1676 r. z rąk Reginy v. Orlick i Anny Jakoekow do hr. Lichnowskich. Wś ma 1353 mr. 1181 mr. roli. Szkoła kat. od 1816 r. Rohowa, wś na pr. brz. Jatrani, pow. humański, w 2 okr. pol. , gm. Oksanina, par. kat. Humań, o 11 od Podwysokiego a 35 w. od Humania, ma 614 mk. W 1863 r. było 790 mk. 71 rz. kat. ; 1443 dzies. ziemi. Cerkiew p. w. św. Dymitra, drewniana, wzniesiona Rohińce Rohatynka Rohdau Rohden Rohatynka Rohinia Rohizna Rohoźn Rohożn Rohowce Rohowka w 1781 r. , uposażona jest 41 dzies. ziemi. Wś należy do klucza podwysoczańskiego Maryi z hr. Potockich ks. Czetwertyńskiej. Rohowce, wś, pow. drysieński, attyncn. dóbr Justynianowo Szczytów. Rohowka, Rogówka, rzeczka w pow. radomyskim, dopływ Uszy od prawego brzegu, bierze początek pod wsią Józefin, płynie w kierunku północnowschodnim pod wsiami Rohówka, Jabłońka, Ludwinówka i pod wsią Łuhowiki ma ujście. Rohowka, Rogówka, wś nad rzką t. n. , pow. radomyski, w 4 okr. pol. , gm. i par. praw. Chabne o 5 w. , odl. o 99 w od Radomyśla, ma 529 mk. ; w 1863 r. było 214 dusz rewiz. , nadzielonych 1093 dzies, ziemi. Przez rzekę graniczy ze wsią Jabłonka. Istniała już w 1686 r. i należała do Siemiona Proskury, podczaszego kijowskiego, obecnie wchodzi w skład dóbr Chabne Horwatów. Rohozianka, wś, pow. borysowski, w 1 okr. pol. chołopienickim, gm. Wołosiewicze, ma 3 osady; grunta lekko faliste, miejscowość od południa małoleśna i nizinna. A. Jel. Rohozianka 1. część wsi Misajłówki, w pow. kaniowskim, położona w dolinie. 2. R. , ob. Rohoźna. Rohozin, folw. nad moczarami, do których dopływa rzka Szalbienka, pow. rzeczycki, w 1 okr. pol. i gm. Brahin; miejscowość bardzo nizinna, odosobniona. A. Jel. Rohozin, ob. Rohoźne. Rohozina, wś w północnej części pow. borysowskiego, w 3 okr. pol. dokszyckim, gminie Dolce, przy krzyżujących się drogach ze wsi Starzyna do Starosielia i z Wieśnińska do Aferowszczyzny, ma 19 osad pełnonadziałowych; grunta lekkie, okolica dość leśna. Rohoźna 1. wś, pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 1 okr. pol. , gm. Miedno, o 39 w. od Brześcia. 2. R. , wś i ferma, pow. kobryński, w 1 okr. pol. , gm. Rohożna, o 17 w. od Kobrynia, 11 w. od Czerwaczyc zarząd okr. pol a 230 w. od Grodna. 3. R. al. Rohozne, wś, pow. mohylewski, gm. Czarnorucz, ma 26 dm. i 181 mk. , z których 10 zajmuje się wyrobem naczyń drewnianych, 10 bednarstwem, 1 kowalstwem, 5 kobiet wyrobem płótna. Rohożna 1. wś nad Bohem, pow. bracławski, okr. pol. i st. pocz. Niemierów o 15 w. , gm. Peczara, par. Krasne, o 20 w. od st. dr. żel. kijowskoodeskiej Rachny, ma 171 osad, 1000 mk. , ziemi włośc. 1041 dzies. , dworskiej 1467 dz. , cerkiewnej 56 dz. Posiada cerkiew p. w. Wniebowzięcia N. M. P. , wzniesioną w 1749 r. , z 1467 parafianami; gorzelnię od 1862 r. z aparatem Pistoriusza, zatrudniającą 10 ludzi, przerabiającą 36, 000 pudów i produkującą 1, 400, 000 st. spirytusu, dwa młyny murowane; przeprawa promem przez Boh. Są tu szańce nad Bohem, usypane, podług podania, przez Czarnieckiego. Gleba piaszczysta. Jest to stara osada, nadana jeszcze przez Witolda Słupiczom. Następnie należała do możnej rodziny podolskiej Koszków, właścicieli kluczy kraśniańskiego i szpikowskiego. W 1582 r. Iwan i Andrzej Koszkowie uczynili dział tych dóbr i w tymże roku Iwan, sędzia bracławski, całą swą schedę wraz z R. sprzedał ks. Ostrogskiemu ob. t. IV, 626. W ostatnich czasach R. należała do klucza peczarskiego Potockich, następnie Swiejkowskich, Dzierzków, Dobka, Szarowa, poczem w połowie Zatlerów i Musiałowiczów, przed kilku laty nabytaprzez Zmączyłę. 2. R, , Rohuźna, wś nad rzką Popówką, dopł. Słuczy, pow. nowogradwołyński, gm. Mszaniec, par. kat. Ostropol, w 1867 r. 69 dm. , 230 dusz włościan, 658 dzies. ziemi włośc, 604 dz. dworskiej; cerkiew drewniana. Należała dawniej do Izbickich, Garlińskich, dziś Jagiełłowiczów. 3. R. , wś na wyniosłej równinie, nad ruczajem Rohoźna, pow. skwirski, w 1 okr. pol. , gm. Wołodarka o 8 w. , o 25 w. od Skwiry, ma 1339 mk. W1863 r. było tu 1398 mk. prawosł. , 5 kat. i 3 żydów; 2609 dzies. ziemi, z której na mocy umowy wykupnej 1406 dzies. wydzielono włościanom, oznaczywszy skup na 54, 367 rs. Cerkiew p. w. Archanioła Michała, drewniana, wzniesiona w 1765 r. a przebudowana i rozszerzona w 1849 r. , uposażona jest 38 dzies. ziemi. Wś obszerna, ciągnie się wzdłuż rzeczki na przestrzeni 3 wiorst, posiada glebę ciężką, czarnoziemną. Na gruntach wiejskich znajdują się trzy starożytne mogiły, z których największa w pobliżu uroczyska zwanego doliną Wojny Wojnina dolina. W głębokich jarach tego uroczyska, porosłych dawniej gęste mi krzakami i lasem, zbierali się w 1768 r. hajdamacy. R. należała dawniej do Wiszniowieckich, następnie do kasztelana Rybińskiego, który w końcu zeszłego stulecia sprzedał dobra Aleksandrowi Berezowskiemu, dziś jego spadkobierców. 4. R. , u Pochilewicza Rohozianka wś nad bezim. dopł. Rastawicy, uchodzącym w pobliżu wsi Buki, pow. skwirski, w 2 okr. pol. , gm. Czubińce, o 16 w. od Skwiry, ma 669 mk. W 1863 r. było tu 897 mk. prawosł. , 89 katol. i 20 żydów. Cerkiew drewniana p. w. Poczęcia św. Anny, wzniesiona w 1803 r. uposażona jest 35 dzies. ziemi. Do par. należy wś Kraśnianka. Jeszcze w końcu zeszłego wieku R. było niewielką wioską, należącą do Czubiniec. W 1814 r. nabyta przez Piotra i Teodora Dunajewskich, wskutek długów podzielona w 1828 r. pomiędzy ich wierzycieli. W 1863 r. największe części posiadali Kobylańscy 1000 dzies. i 206 dusz rewiz. i 0nichimowscy 346 dzies. i 77 dusz rewiz. ; Rohozina Rohozianka Rohowce Rohoźne Rohoźne Rohożnica Rohozówk Rohozy Rohozyn Rohożanka Rohożna Rohra Rohrbeck Rohrberg Rohrbruch Rohrdorf Rohrfeld Rohrkolk dalej spadkobiercy Piotrowskiego 84 dzies. i 10 dusz, Borysewicz 70 dz. i 14 dusz i Benedykt Dunajewski 70 dz. i 16 dusz. 5. R. , wś, pow. uszycki, w pobliżu Dniestru, okr. pol. Żwańczyk, gm. i par. katol. Kitajgród. Leży przy dawnym trakcie z Kamieńca do Uszycy, niedaleko od mka Studenicy, ma 120 osad, 750 mk. wraz ze słobódką Wilanówką, 749 dzies. ziemi włośc, 39 dz. cerkiewnej; ziemi dworskiej w całym kluczu studenickim 3379 dzies. Cerkiew p. w. św. Jana, wzniesiona w 1879 r. , 920 parafian. Włościanie posiadają duże sady z wyborowemi drzewami owocowemi i prowadzą znaczny handel śliwkami. Zaludniona niegdyś przez mieszkańców pochodzenia wschodniego, śladem czego pozostał sposób zabudowania, wykopywane kamienie, lochy murowane i znajdowane rozmaite przedmioty, właściwe stanowi kupieckiemu. Należała kolejno do Sadowskich, Potockich, Moszyńskich, Szembekow, od których nabył gen. Lueders, a córka jego sprzedała obecnemu posiadaczowi Haraszczyńskiemu. Rohoźne, Rohoźno, w dokum. także Rohozin, wś cerkiewna nad dopł. rz. Styru, pow. dubieński, par. kat. Łysin, na południe od mka Demidówki. Ob. Pamiat. Kij. Arch. Kom. , t. IV, cz. 2 78, 85, 114, 116; Arch. J. Z. R. , cz. II, t. 1 6, 8, 10. Rohożnica 1. Wielka, wś, pow. wołkowyski, w 5 okr. pol. , gm. Samarowicze, o 15 w. od Wołkowyska, przy drodze z Piasek do Zelwy. 2. R. Mała, wś, tamże, o 15 w. od Wołkowyska. 3. R. , osada, tamże, o 16 w. od Wołkowyska. 4. R. , osada, tamże, gm. Krzemianica, o 16 w. od Wołkowyska. Royhoźno, ob. Rohoźne, Rohozówka, wś powstała około 1776 r. na gruntach Machnówki, pow. berdyczowski ob. t. V, 878, w spisach urzędowych niezamieszczona. Rohozy, Rogazy, wś, pow. wilejski, w 1 okr. pol. , gm. Mołodeczno, okr. wiejski Chożewo, o 4 w. od gminy a 25 w. od Wilejki, przy b. dr. pocz. z Wilna do Mińska, ma 9 dm. , 85 mk. w 1864 r. 33 dusz rewiz. ; należy do dóbr Helenów Wasilewskich. Rohozyn dobra, pow. grodzieński, własność niegdyś Gabryela Wojny, podkanclerzego koronnego, dalej kolejno syna jego Jana, ststy mereckiego, i wnuka Kazimierza Gabryela, sędziego ziemi pińskiej, poczem Jana Wojny, następnie Pietkiwiczów, z których Wiktor, stolnik piński, w 1729 r. zapisuje Mikołajowi i Antoninie z Żabów Horodeńskim. Rohozyn, uroczysko na gruntach mka Hornostajpol, w pow. radomyskim. Rohożanka, ob. Rosota. Rohożna al. Rohozna, wś kośc, pow. czerniowiecki, obw. sąd. sadagórski, tuż pod Sadagórą, odl. 5 klm. od Czerniowiec, na praw. brzegu Zadobrówki. Graniczy od wschodu ze Żuczną Nową, Sadagórą i Zadobrówką, od płn. ze Szubrańcem, od zach. z Lenkowcami al. Łekowem, a od płd. ze Żuczką Starą. W płn. stronie obszaru po wsch. str. pot. Zadobrówki leży folw. Stawiszcze, na płd. od niego wólka Baranówka al. Baraniwka, w płd. zaś części między Zadobrówką a Żuczka Nową legła wólka Medzeluz, a na płd. od niej po zach. str. Zadobrówki wólka Wypchanka. Obszar tej gm. wynosi 2209 ha 67 ar. 59 mt. kw. Wr. 1869 było 650 dm. , 3748 mk. ; wr. 1880 było 686 dm. , 3790 mk. 1871 męż. , 1919 kob. ; między nimi kat 475, gr. orm. 1913, żyd. 1400, innego wyzn. 2; Rusinów 3103, Rumunów 134, Niemców 485, innej narod. 68. W miejscu jest parafia gr. or. , z cerkwią drewnianą p. w. Narodzenia św. Maryi. Pierwotną, przed 200 laty zbudowaną, cerkiew przebudowano r. 1857 a rozszerzono r. 1875 kosztem gminy. Według szem. dyecezyi gr. orm. z r. 1875 było w par. rodzin 311, dusz 1400 763 męż. , 617 kob. . Szkota ludowa jednoklasowa. Sąd pow. , urz. podatk. i st. pocz. w Sadagórze. Par. rz. kat. i gr. kat. w Sadagórze. Właściciel baron Jan Mustatza. Br, G. Rohożnica, wś nad rz. Myszanką, pow. nowogródzki, w 3 okr. pol. Nowa Mysz, gm. Jastreblewo, ma 6 osad; grunta mocno faliste wśród otaczających je nizin lesistych. A. Jel. Rohra al. Krępska Struga, rzeczka, prawy dopływ Głdy, w pow. wałeckim ob. Pow. wałecki w XVI w. przez Calliera, str. 31. Rohrbeck, pow. bydgoski, ob. Krąpiewo. Rohrberg, leśn. , pow. czamkowski, ob. Miała. 2. Rohrbruch, ob. Rynarzewo, w pow. szubińskim, i Trzciniec, w pow. bydgoskim i szubińskim. Tak też zowie mapa sztabowa Białe Moczary pod Krystynką, między Budzyniem a Chodzieżem. Rohrbruch, kolonia szl. , pow. świecki, między r. 1820 1830 na wykarczowanem polu tuszewskiego lasu powstała; należała do Dubielna; dziś już nie istnieje ob. Zeitsehr. d. Westpr. Gesch. Ver. , XIX, str. 290, Rohrdorf, ob. Trzcianka. Rohrdommel, wyb. do wsi Hollm należące, pow. malborski, st. pocz. Nowy Dwór. Rohrfeld, wś, dobra i młyn, pow. gąbiński, st. pocz. Mallwischken, 25 dm. , 161 mk. , 147 ha. Rohrkolk, wyb. do Nowego Prusinowa należące, pow. wałecki, st. pocz. Ruszona. W 1868 r. 11 bud. , 3 dm. , 47 mk. . 25 kat. , 22 ew. ; 1885 r. 2 dm. , 35 mk. Rohrkrug, wyb. przy wsi Weeskenhof, pow. pr. holądzki, st. pocz. Gueldenboden; 1 dm. , 5 mk. Rohrwiese Rohrteich Rohrplan Rohrmuehle Rohrland Rohrlach Roińskie Holendry Rój Roja Rohuzka Berszadzka Rohuźna Rohynia Roi Rohtyczc Rohula Rohrlach, 1400 Rorlach, wś i dobra, pow. szunowski, w górzystem położeniu. W 1842 r. 108 dm. , zamek, trzy folw. , 690 mk. 19 katol. Kościół par. ewang. od 1799 r, szkoła ewang. Par. kat. Schildau. Pokłady torfu eksploatowane. Rohrland, wyb. do wsi Hollm należące, pow. malborski, st. pocz. Nowydwór. Rohrmuehle, os. młyń. i kol. , do Duliniewa należące, pow. toruński, st. p. Podgórz. W 1868 r. 26 bud. , 11 dm. , 72 mk. , 5 kat. , 67 ew. ; 1885 r. 11 dm. , 96 mk. Rohrmuehle, dobra, pow. iławkowski, blisko Iławki st. p. i tel. i sąd; 2 dm. , 46 mk. , 130 ha. Rohrplan, , wyb. do wsi Hollm należące, pow. malborski, st. p. Nowydwór. Rohrteich, wś, pow. kościerski, gm. Kamirowskie Piece, st. pocz. i par. kat. Skarszewy. Zawiera 6 gburs. posiadłości i 7 zagród, 247, 17 magd. mr. W 1869 r. 116 mk. , 39 kat. , 77 ew. , 13 dm. ; 1885 r. 15 dm. , 115 mk. Rohrwiese 1. wyb. , pow. wałecki, gm. Sztybowo, st. pocz. Ruszona; 1868 r. 10 bud. , 3 dm. , 61 mk. , 16 kat. , 45 ew. ; 1885 r. 3 dm. , 58 mk. 2. R. , wyb, , pow. kwidzyński, gm. Augustwalde; 1885 r. 8 dm. , 53 mk. Rohrwiese, wś i folw. , pow. kożuchowski, par. ew. Niebusch. W 1842 r. 49 dm. , folw. , 312 mk. 1 katol. , szkoła ewang. , warsztaty płócienne. Rohstock, 1371 Rodestock, wś i dobra, pow. bolkowicki, nad Szaloną Nissą, posiada kościół par. ewang. od 1741, szkołę ewang. , kościół par. katol. , szkołę katol. , piękny zamek z wieżami, otoczony wałem. W 1842 r. było 92 dm. , 665 mk. 34 katol. , folw. , młyn wodny, hodowla owiec i bydła. Zamek wspomina dokum. z 1380 r. , którym Agnieszka, ks. świdnicka, nadaje osadzie prawo sprzedaży soli. W 1547 r. dziedzicami są bracia v. Hochberg a w 1553 r. przechodzi do Fuerstensteinów. Rohtyczc, ob. Rotycze. Rohula, szczyt w Karpatach wschodnich, w dziale dukielskim, po stronie węgierskiej, wznies. 598 mt. szt. gen. , Br. G. Rohuzka, rzeczka w pow. olhopolskim, le wy dopływ Sawranki. Zaczyna się powyżej wsi Białego Kamienia, mija Rohuzkę, Rębówkę, Słobódkę Olhopolską i pod mtem Olhopolem uchodzi do Sawranki. X M. O. Rohuzka Berszadzka, wś nad rz. Rohuzką, dopł. Sawranki, pow. olhopolski, w 1 okr. pol. berszadzkira, gm. Werbka Czeczelnicka, par. Czeczelniki, o 6 w. od Olhopola, ma 168 osad, 1050 mk. , 996 dzies. ziemi włośc, 1051 dz. dworskiej, 45 dz. cerkiewnej. Cerkiew wzniesiona w 1773 r. , ma 1782 parafian. Własność Moszyńskich, obecnie Jurjewiczów. Rohuźna, ob. Rohuźna. Bohy 1. wś, pow. humański, w 3 okr. pol. , gm. Taljanka, o 5 w. od Kosienówki a 25 w. od Humania, ma 1784 mk. W 1863 r. było tu 1210 mk. i 3005 dzies. ziemi. Cerkiew Bohosłowska, drewniana, wzniesiona w 1780 r. , uposażona jest 63 dzies. ziemi. W 1863 r. wś należała do Leona Rusieckiego. 2. R. Tolste, wś, pow. zwinogrodzki, w 3 okr. pol. , gm. i par. praw. Winograd o 1 1 2 w. , par. kat. Łysianka, o 40 w. od Zwinogródki, ma 580 mk. W 1863 r. 766 mk. , pomiędzy którymi wiele szlachty polskiej wyzn. prawosławnego. Należała do klucza winogradzkiego dóbr hr. Branickich. J. Krz. Rohynia al. Rochynia, wś, pow. kołomyj ski, sąd pow. , par. rz. kat. , urz. pocz. i tel. w mku Gwoździec, o 7, 5 klm. na południe odległ. Granico wschd Wierzbowce i Soroki, płd. Chwaliboga i Winograd, zach. Ostrowiec, płn. Czortowiec, Tyszkowce i Okno. Obszar dwor. 467, włośc. 756 mr. ; w 1857 r. 444 mk. ; w 1870 r. 480 mk. ; w 1880 r. w gm. 508, na obsz. dwor. 17 mk. ; rz. kat. 46, gr. kat. 461, par. Okno. Cerkiew Narodzenia N. P. M. , przyłączona 1813 r. , drewniana, wystawiona 1843 r. ; kasa pożycz. z kapit. 297 zł. Właśc. pos. dwor. Julian i Róża z Rylskich ks. Pu zyna. W dokumencie wystawionym w Nie połomicach 26 października 1416 r. , którym Władysław Jagiełło potwierdza nadanie Władysława ks. Opolskiego wsi Strylcze, Wierbiąź i Meketyńce Waszkowi Teptukiewiczowi prawem lennem, jest wymieniona także wś R. Item Miszin pro locacione ville; item Ostapkowcze; item locum pro situacione villc 8ub gayo dieto Sroki et cum eodem gayo et Rohin cum Podmerthin; i t. d. A. gr. i z. , t. V, str. 39. B. R. RoiDarkau, ob. Darków. Roińskie Holendry, niem. Reinizig, mylnie Reitzig, pow. międzyrzecki, o 6 klm. na płd. zachód od Pszczewa, nad Obrą, par. katol. Trzciel, protest. Policko, poczta i st. dr. żel. w Międzyrzeczu o 10 klm. ; 16 dm. , 102 mk. 10 kat. , 92 prot. i 456 ha obszaru 212 roli, 98 łąk, 102 lasu; czysty dochód z ha roli 3, 92, łąk 8, 62, lasu 0, 39 mrk. E. Cul. Boiska, pow. suwalski, gm. i par. Jeleniewo, odl. od Suwałk 10 w. , ma 4 dm. , 33 mk. Roj, wzgórze w gm. Roj al. Raj, pow. i obr. sąd. frysztacki, wznosi się 305 mt. npm. Miejsce znaku triang. Br, G. Roj al. Roy, ob. Baj, Rój, niem. Roy, wś, pow. rybnicki, par. kat. Boguszowice. W 1842 r. 36 dm. , 283 mk. 6 ew. , dwa młyny wodne. Roja, niem. Rohje, rz. przymorska w Kurlandyi, ma źródło w okolicy mta Talsen, główny jej kierunek jest północny, lecz płynie. Rohstock Rohuzka Rojatele Rojatyn Rojczany Rojecina Rojewiec Rojewo Rojatele tak kręto, ze się po dwakroć zwraca ku południowi, zanim po raz ostatni w tym kierunku wpada do zatoki Rygskiej. W biegu swym przechodzi jeziora Erwaleńskie i Sasmakeńskie i przyjmuje od lewego brzegu wzdłuż przymorza od półn. płynącą Fidel, do której z prawego brzegu wpada Piłupa al. Kalkupa. Nadto przybiera rzkę Wellam w par. erwaleńskiej. Rojatele, wś, pow. rossieński, gm. Mańkuny, o 15 w. od Rossień. Rojatyn, potok, powstaje w obrębie Łuczyc, pow. sokalski, ze źródeł leśnych, płynie na zach. przez obszar Steniatyna, mijając Józefkę i Rojatyn, wólki steniatyńskie, a zwróciwszy się na płd. zach. wchodzi na obszar Switarzowa, gdzie z praw. brzegu wpada do Karbowa, dopł. Bugu. Długość biegu 12 klm. Rojatyn 1. al. Rohatyn, karczma w Bobiatynie, pow. sokalski. 2. R. , grupa domów w Steniatynie, pow. sokalski. 3. R. , karczma w Szarpańcach, pow. sokalski. Rojczany, dobra, pow. ponicwicski, w 1 okr. pol. , o 31 w. od Poniewieźa. Boje 1. wś, pow. morąski, st. p. Libsztat, 16 dm. , 119 mk. , 189 ha. 2. R. , wybud. do wsi Ponarien należące, w tymże powiecie; 4 dm. , 7 mk. Rojecina, zaśc, pow. trocki, w 1 okr. pol. , gm. Jewie, okr. wiejski Abramowsk, o 6 w. od gminy, 10 dusz rewiz. ; należy do dóbr Abramowsk hr. Platerów. W wykazie wsi wchodzących w skład okr. wiejskiego Abramowsk mylnie podano Pojedna. Rojewiec al. Rojewiec, niem. Revier, dawniej Eefier, wś z kośc. ewang. , pow. wągrowiccki, o 6 klm. na płd. od Skok; par. kat. Dąbrówka, prot. w miejscu, poczta w Skokach, st. dr. żel. w Pobiedziskach o 18 klm. ; ma 33 dm. , 257 mk. 75 kat. ; 182 prot. i 835 ha 678 roli, 50 łąk, 32 lasu; czysty doch. z ha roli 4, 31, łąk 7, 83, lasu 117 mrk. Par. prot. liczy 20 osad i 877 dusz, obok 1348 katol. Rojewo, wś, kol. i fol. , pow. rypiński, gm. i par. Rogowo, odl. o 14 w. od Rypina, posiada kopalnię torfu, urząd gminny, 31 dm. , 266 mk. , 488 mr. obszaru. W 1883 r. fol. R. lit. E F rozl. mr. 257 gr. or. i ogr. mr. 161, łąk mr. 35, past. mr. 58, nieuż. mr. 3; bud, z drzewa 4. W 1564 r. we wsi R. , w par. Rogowo, bracia Rojewscy mieli na 1 łanio 1 2 łanu; Paweł i Tomasz Rojewscy 2 łany, Albert i Jan Rojewscy 1 łan. Płacono pob. 1 zł. gr. 22 Pawiński, Wielkop. , I, 290. Rojewo 1. holendry, pow. bukowski Gro dzisk, o 7 klm. na zach. płn. od Grodziska; par. , poczta i st. dr. żel. w Grodzisku; 25 dm. , 162 mk. 7 kat. , 155 prot. i 169 ha 144 roli, 20 lasu; czysty doch. z ha roli 3, 92, z ha lasu 0 78 mrk. R. należało w końcu zeszłego wieku do spadkobierców Opalińskich. 2. R. , dok. Rogowo r. 1233, okr. wiejski, domin. i okr. domin. , pow. inowrocławski, o 10 klm. na zach. od Gniewkowa; par. Płonkowo, poczta w miejscu, st. dr. żel. w Gniewkowie i Złotnikach. W r. 1233 ks. kujawski Kazimierz potwierdził nadane niegdyś Krzyżakom R. z przyległościami, sięającemi po pod rowy miejskie Inowrocławia; r. 1235 pozostało R. przy Krzyżakach na mocy ugody zawartej z Konradem mazowieckim; r. 1257 nabył je ks. Kazimierz za 60 grzywien. Wś Rayecz wymieniona między włościami, które król Kazimierz przy zamianie Pyzdr na Nieszawę Starą Dybów miał wykupić i oddać królowej Zofii w r. 1454 Kod. Rzyszcz. , II, 900, nie może oznaczać Rojewa, a brak odnośnych źródeł nie pozwala stwierdzić jej tożsamości. W r. 1560 posiadają R. Moszczeńscy, którzy w r. 1583 mieli tam jeszcze 6 łanów osiadłych, 4 zagrodn. i 1 komorn. ; druga część R. , z 10 łanami osiadł. , 2 zagrodn. i 2 rzeźnikami, należała do Andrzeja Kaczkowskiego. Wieś z hubą Wybranowską tworzy okrąg wiejski, który ma 27 dm. , 221 mk. 170 kat. , 51 prot. i 120 ha 95 roli, 15 łąk; czysty doch. z ha roli wynosi 18, 41 a łąk 19, 58 mrk. Domin. ma 10 dm. , 181 mk. i 622, 8 ha 509, 8 roli, 84, 3 łąk, 1, 9 past. , 5 lasu, 13, 6 nieuż. i 8, 2 wody; czysty doch. grun. 11, 884 mrk. ; uprawa buraków, tucz i chów bydła i nierogacizny Berkshire. R. połączone jest koleją polową z cukrownią w Wierzchosławicach. W skład okr. domin. wchodzi Wybrano wo z 126 mk. w 5 dm. ; cały okr. ma 15 dm. , 307 mk. 248 kat. , 59 prot. i 988 ha obszaru. 3. R. Kaczkowskie, niem. od 1879 Gruenhirch, dawniej RojewoKaczkowerdorf, wś z kościołem ewang. , pow. inowrocławski, o 7 klm. na płn. zachód od Gniewkowa; par. prot. w miejscu, poczta w Osieku, st. dr. żel. w Gniewkowie, ma 20 dm. , 136 mk. prot. i 405 ha obszaru 162 roli, 58 łąk, 4 lasu; czysty doch. z ha roli 7 05, łąk 6 66, lasu 1, 17 mrk. Par. prot. liczyła w 1860 r. 59 osad i 5414 dusz obok 1456 katolików. Dzieje gminy protestanckiej i budowli kościoła wydał w r. 1873 R. Reinhard p. t. Der Kirchenbau in RojewoKacz kowerdorf. Eine Erzaelung von der wundersamen Hilfe des Herrn. 4. R. Neudorf, pow. inowrocławski, ob. Nowa Wieś t. VII, str. 207. Nazwa urzędowa tej wsi brzmi także Neudorf hei Wodek lub NeudorfRojeiwo po polsku zowie się Nową Wsią Rojewską, 5. R. al. Rojowa, wś, pow. krotoszyński Koźmin, między Krotoszynem a Kobylinem, o 7 klm. , w okolicy wzgórzystej; par. katol. Starogród, protest. Kobylin, poczta w Kuklinowie. St. dr. żel. w Krotoszynie i Kobylinie; ma 17 dm. , 95 mk. 9 kat. , 86 prot. i 135 ha obszaru 110 roli, 5 łąk, 1 lasu. W r. 1622 Jan Żdżarowski odstąpił R. wraz z Kuklinowem syno wi swemu Wojciechowi za 20, 000 zł. ; później szymi dziedzicami byli kolejno Łąccy r. 1639, Wałknowscy 1660 1758, Sokoliccy r. 1789, Węgorzewscy po r. 1793, a w nowszych cza sach Chełkowscy. W r. 1710 11 w czasie powietrza morowego wymarli prawie wszyscy mieszkańcy Rojewa; role leżały pustkami je szcze w r. 1780; później osadzono tu Niem ców protestantów. 6. R. , dok. Rugow 1312, Rugew 1390, niem. Rhyn, domin. , pow. mię dzychodzki Skwirzyna, o 10 klm. na wschód od Bledzewa, między Skwirzyna i Między rzeczem; par. katol. Rokitno, protest. Przytocznia, poczta w Skwirzynie, stacya dr. żel. w Międzyrzeczu; ma z folw. Amalienhof 6 dm. , 79 mk. 62 kat. , 17 prot. i 292 ha ob szaru 220 roli, 24 łąk, 39 lasu. R. pominięte w Regestrach poborowych z r. 1580, znane już było w r. 1312 Kod. Wielkop. , nr. 958 i 979; w r. 1390 sprzedał jo Wincenty z Chycin klasztorowi zemsldemu al. bledzewskiemu; w r. 1584 i 1774 prawowali się z tym kla sztorem o R. Kalsko Bukowieccy, dziedzice Chycin. W sierpniu 1763 r. zgorzał folw. rojewski od pioruna. 7. R. , ob. Rojów, pow. ostrzeszowski. E. Cal. Rojewo, wyb. , pow. lubawski, gm. Tylico; 1855 r. 6 dm. , 112 mk. Rojęczyn, Roniken, Raiacrarive, osada wchodząca w 1310 r. w skład pow. ponieckicgo t. VIII, 768. Rojków wś, kol. i fol. nad rzką Wolborką, pow. łaski, gm. Zapolice, par. Marzeniu, odl. 14 w. od Łasku. Wś ma 7 dm. , 45 mk. , 63 mr. ; kol. 8 dm. , 53 mk. , 119 mr. ; fol. 3 dm. , 54 mk. Rozl. mr. 240 gr. or. i ogr. mr. 158, łąk mr. 18, past. mr. 52, nieuż. mr. 12; bud. mur. 5, z drzewa 6; płodozmian 6polowy. W XVI w. płaci dziesięcinę kanclerzowi kapituły gnieźnieńskiej a plebanowi w Marzeninie tylko kolędę Łaski, L. B. , I, 483. W r. 1552 wś R. , w par. Marzeniu, miała 5 osad, 2 łany Pawińskl, Wielkop. , II, 242. Bojków, węg. Rojke, wś w hr. liptowskiem, pow. rożeński Węg. , na połudn. brzegu Wa gu. Należy do obszaru gm. Stankowian ob. ; wśród łąk nad Wagiem znajdlije się w tra wertynie szczawa, której temperaturę Zejszner 27 sierpnia 1839 r. oznaczył 13, 75 C. Par. łac. w Stankowianach; dusz rz. kat. 161 1878r. . Br. G. Rojów al. Rojewo okr. wiejski, domin, i okr. domin. , pow. ostrzeszowski, o 2 1 2 klm. na płd. zachód od Ostrzeszowa, gdzie par. , poczta i st. dr. żel. W r. 1400 Władysław, ks. opolski, poświadczył, ulegając prośbom Anny, żony Jana z Scieniawy, że Mikołaj z Katowic zastawił mu graniczące z sobą dobra Olszynę i R. , które niegdyś r. 1396 znajdowały się pod panowaniem jego Kod. dypl. Pol, IV, 19. R. należał w zeszł. wieku do Psarskich, potem do Frezerów a w końcu do Wężyków. Na poblikicj górze kościelnej stał niegdyś kościół, który spalił się około r. 1830; w nowszych czasach wystawił tam Bo lesław Wężyk kaplicę publiczną z cegły pa lonej. Pod R. odkryto 4 doły z zużlami. Wś ma 35 dm. i 276 mk. Okrąg wiejski składają. Dąbrowa, Gęstwa, Meszyny, Piły i Rataje; cały okrąg ma 83 dm. , 600 mk. 405 kat. , 195 Prot. i 907 ha obszaru 607 roli, 64 łąk, 55 lasu. Dominium ma 10 dm. , 134 mk. i z osa dami Coranicc, Stamina, Wygoda i Zawada 1209 ha obszaru 300 roli, 44 łąk, 833 lasu; gorzelnia parowa, cegielnia, chów bydła holenderskiego, nabiał i tucz różnego bydła; właścicielem jest Bolesław Wężyk, W skład okr. domin. wchodzą Stamina, Wygoda, Za wada i Coranicc Zawanioc w statystyce z r. 1888, Cawanico na mapie sztab. , Kawaniec i Cotanice w innych źródłach niemieckich. Cały okrąg ma 17 dm. i 187 mk. 165 katol. , 22 protest. . E. Cal Bojówka, wś, pow. nowosądecki, par. rz. kat. w Tęgoborzy 5, 3 klm. . Leży u źródłowisk pot. Stadnika, lew. dopł. Dunajca. Na zachód wzgórze Chełm ma 793 mt. , na północ przytyka do lasu Jodłowca. Graniczy na płd. z Zawadką i Białą, na zach. ze Skrzetlą a na wschód z Tęgoborza. Ma 10 dm. i 64 mk. ; 57 rz. kat. i 7 izrael. Pos. większa Fr. Zuk Skarzewskiej wynosi 99 roli, 4 łąk, 8 pastw. i 27 mr. lasu; pos. mn. 22 roli, 1 łąk i 3 mr. past. Osada istniała w XVI w. a 1581 r. Pawiński, Małop. , 137 była własnością Kem pińskiego ze Skrzetli, miała 7 półłan. kmie cych i 2 zagrody z rolą. Mac, Rojowski Młyn, pow. ostrzeszowski, o 3 klm. na płn. zachód od Ostrzeszowa, na Leśnej strudze czyli Strzygowej Mapa sztab. ; nie istnieje obecnie pod tą nazwą. Rojowskie Pustkowia, nazwa zbiorowa karczem, młynów i t. p. osad pod Rojowem, w pow. ostrzeszowskim. Rojowszczyzna, fol. nad rz. Ropą, na obszarze Szymborka, pow. gorlicki, 6 dm. , 42 mk. Rojść, ob. Ruziec. Rojściuny, wś rząd. , pow. lidzki, w 2 okr. pol. , o 55 w. od Lidy a 19 w. od Ejszyszek, 8 dm. , 78 mk. kat. A. T. Rojst, jezioro w pow. sejneńskim, na obszarze dóbr Krasnogruda. Rojst Wielki, błoto w połudn. części pow. kowieńskiego, pomiędzy Niemnem a Szeszuwą, na płn. od mka Rumszyszki, ma przeszło 5 w. kw. powierzchni. Jest ono bardzo grzęskie i niemożliwe do przejścia. Po jego po Rojewo Rojęczyn Rojków Rojów Rojowski Młyn Rojewo Rojowszczyzna Rojst Rojściuny Rojść Rojowskie Pustkowia Rokaiten Rokańce Rokanciszki Rokany Rokichowszczyzna Rokiewska Rudnia Rokicie Rojszew Rojstabalis Rojże Rojzgupis Rojsze Rojsty Rojzgiszkia Rokaischen Rokacz Rok wierzchni przepływa kilka błotnistych ruczajów. Rąjstabalis al. Szyłahalis w dok. z 1595 r. , błotniste uroczysko we włości wilkijskiej pow. kowieński, z którego bierze początek rzka Lipiczna. Rojstry Dubniak, osada, pow. słonimski, w 4 okr. pol. , gm. Pacowszczyzna, o 43 w. od Słonima. Rojsty, zaśc. włośc. nad rz. Oszmianką, pow. oszmiański, w 1 okr. pol. , gm. Polany, okr. wiejski i dobra skarbowe Oszmiana, o 7 w. od gminy a 4 w. od Oszmiany, ma 2 dm. , 14 mk. katol. Rojsze, wś i zaśc. nad rz. Ryczą, pow. lidzki, w 3 okr. pol. , gm. Lack, okr. wiejski Spusza, o 5 w. od gminy a 23 w. od Szczuczyna, mają razem 9 dm. i 118 mk. w 1864 r. sama wieś 45 dusz rewiz. ; należy do dóbr Byczki hr. Uruskich. Rojszew, ob. Rajszetew Rojtyniki w dok. z 1581 r. , wś we włości ejragolskiej pow. kowieński, w pobliżu wsi Weriadowo, Didiul i rzki Swiryljupi. Rojzgiszkia w dok. z 1578 r. , sianożęć w dobrach Pokłoniach, we włości rossieńskiej. Rojzgupis w dok. z 1596 r. , rzka we włości rossieńskiej, przepływa przez sianożęć Stany, w pobliżu Rossień. Rojże w dok. z 1578 i 1583 r. , wś w okr. wilkijskim pow. kowieński. Rok, młyn nad rz. Wartą, pow. będziński, gm. Poręba Mrzygłodzka, 1 dm. , 6 mk. , 25 mr. Rokacz, rzka w gub. kijowskiej, lewy dopływ rz. Irpeń, przybiera Kijankę i Orlankę. Rokaischen, dobra pryw. , w okr. i pow. hazenpockim, par. piltyńskohazenpocka Kurlandya. Do dóbr należy fok Turken. Rokaiten 1. wś, pow. nizinny, st. p. Neukirch; 24 dm. , 206 mk. , 281 ha. 2. R. , wś, tamże, 5 dm. , 45 mk. , 109 ha. Rokańce, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 1 okr. polic, o 36 w. od Nowoaleksandrowska. Rokanciszki, wś, pow. wileński, ob. Rakanciszki. Znajduje się tu fabryka papieru nad płynącą w pobliżu Wilecjką. Przez rzekę przechodzi most pod drogą żelazną. Starostwo al. dzierżawa R. było połączone ze ststwem Ławarzyszki ob. . Rokany 1. żmuj. Rokoniej, wś i dobra, pow. poniewieski, w 2 okr. pol, o 23 i 28 w od Poniewieża. 2. R. , wś, pow. poniewieski, w 4 okr. pol. , o 70 w. od Poniewieża. Roki al. Rokokiernie, wś, pow. maryampolski, gm. Poniemoń Pożajście, par. Poniemoń, odl. od Maryampola 48 w. , ma 38 dm. , 279 mk. Rokichowszczyzna, dawna nazwa wsi Czurłoń ob. , w pow. święciańskim. Rokiewska Rudnia, wś, pow. owrucki, nad rz. Sławeczną, powyżej Woźnicz. Rokicie 1. Nowe, wś włośc. nad rz. Jutką, pow. łódzki, gm. Bruss, par. kat. Łódź, ew. Pabianice, ma 59 dm. , 560 mk. , 504 mr. W 1827 r. było 29 dm. , 207 mk. 2. R. Stare i i. Wójtowstwo, wś i os. młyn. nad rz. Ner, pow. łódzki, gm. Bruss, par. kat. Łódź, ew. Pabianice. Wś ma 57 dm, 728 mk. , 764 mr. ziemi włośc; os. młyn. 4 dm. , 40 mk. , 96 mr. dwors. ; wójtowstwo 7 dm. , 35 mk. , 211 mr. włośc. Na początku XVI w. łany kmiece da ją dziesięcinę na stół arcybiskupi, plebanowi zaś w Łodzi tylko kolędę Łaski, L. B. , IT, 382. W 1576 r. wś R. , w par. Łódź, wła sność kapituły krakowskiej, miała 5 łan. , 11 zagr. na 5 1 2 łan. , 1 komor. , 1 zagr. z bydł. , 2 rzemieśl. z bydł. , pusty młyn, 16 osad Pawiński, Wielkop. , II, 98. 3. R. , wś i fol. nad rz. Wisłą, pow. lipnowski, gm. Brudzeń, par. Rokicie, odl. o 37 w. od Lipna, posiada kościół paraf. mur. , wiatrak, 12 dm. , 219 mk. Fol. R. lit. A rozl. mr. 390. Wś R. os. 32, z gr. mr. 76; wś Józefowo os. 3, z gr. mr. 13. W 1564 r. siedziało tu siedmiu poddanych Stanisława i Mateusza Rokickich, którzy mieli 1 łan, 2 półłany, 2 zagr. Pawiński, Wielkop. , I, 278. W 1789 r. własność Ign. Wendy a w części i Rokickiego. Starożytny kościół tu tejszy miał być wystawiony jakoby z pienię dzy zebranych za sprzedaż dzikich koni, które się prawdopodobnie utrzymywały w okolicz nych lasach R. par. , dek. lipnowski, 1015 dusz. 4. R. , wś, pow. lipnowski, gm. Osiek, par. Ligowo, odl. o 19 w. od Lipna, ma 18 dm. , 319 mk. Fol. R. lit. ABCDEFG rozl. mr. 652 gr. or. i ogr. mr. 457, łąk mr. 82, past. mr. 69, wody mr. 1, nieuż. mr. 43; bud. mur. 6, z drzewa 18, pokłady torfu. Wś R. os. 24, z gr. mr. 180; wś Florencya os. 13, z gr. mr. 201. Według reg. pob. pow. lipnowskiego z r. 1564 część Pawła Rokickiego zwanego Grzymała miała 1 2 łanu; Jan Rokicki 1 2 łanu; Jan Kmiotek, poddany Ambro żego Rokickiego, 1 2 łanu, czterech Rokickich 1 łan. , Jan poddany, Mateusz Mleczek, zbieg, zagrodnik, poddani Wawrzyńca Rokickiego na 1 łanie. Płacono podatku 1 zł. 21 gr. Pa wiński, Wielkop. , I, 315. W 1789 r. grunta należały do Rokickich, Ligowskiej i Umiń skiego, wysiewano razem 26 kor. żyta. Propinacya przynosiła 40 złp. Br. Ch, Rokicie, niem. Rokitsch, 1455 Rokycze, wś i dobra, pow. kozielski. Leży przy linii dr. źel. górnoszląskiej, w odległ. 1 mili od Koźla. W 1861 r. 55 dm. , 485 mk. kat. Obszar dóbr rycer, stanowi jedną całość z Raszową. Wieś posiada kościół paraf. katol. , wspominany już w 1733 r. , założony prawdopodobnie przez opatów z Jemielnicy, którzy mieli prawo pa Rojtyniki Rokietnica tronatu. Szkoła dawna także, miała 2 klasy, I 270 uczniów. Par. w 1861 r. obejmowała 1584 dusz. Rokicina, nazwa części obszaru gruntów Kraśnik, w pow. janowskim. Rokicina, łąka na Murzynowie Kościelnem, pow. sredzki. Rokiciny, wś, fol. i st. dr. żel. warsz. wied. odl. 107 w. od Warszawy, pow. brzeziński, gm. i par. Łaznów. Połączone drogami bitemi z Brzezinami, Ujazdem, Wolborzem i Tomaszowem. Wś 1sza 66 dm. , 596 mk. , 1163 mr. ; wś 2ga 22 dm. , 98 mk. , 22 mr. ; os. stac. 3 dm. , 64 mk. , 6 mr. ; fol 9 dm. , 178 mk. , 135 mr. W 1827 r. było 51 dm. , 288 mk. W XVI w. dają dziesięcinę z łanów kmiecych scholastykowi kolegiaty łowickiej, zaś plebanowi w Łaznowie kolędę po dwa korce żyta i jeden owsa z łanu Łaski, L. B. , II, 225. W 1576 r. R. , własność bisk. kujawskiego, miały 8 łan. , 3 komor. , 1 karczm. , 4 rzem. , 30 osad Pawiński, Wielkop. , II, 97. Rokiciny, wś w pow. nowotarskim da wniej myślenicki, nad rz. Rabą i jej prawym dopływem b. n. Graniczy od płn. z Chabów ką i Skawą, od zach. z Rabą Wyżnią, od płd. ze Sieniawą, a od wschodu ze Rdzawką. Ob szar większej posiadł. ma 136 mr. roli orn. , łąk i ogr. 12, past. 17, lasu 208 mr. ; mniejsza pos. roli 682, łąk i ogr. 30, past. 76, lasu 167 mr. W r. 1869 było 73 dm. 2 na obsz. dwor. , I 451 mk. W 1880 r. było 78 dm. , 483 mk. Sąd pow. i urz. podat. w Nowymtargu a par. łacińska w Rabie Wyżniej. St. poczt. Cha bówka. W r. 1869 właścicielem był Leonard Wężyk, dziś Jędrzej Glosser. Br, G. Rokicka Wólka, wś, pow. lubartowski, gm. Łuck. Rokicki Młynek, pow. będziński, ob. Mly nek 15. . Rokiczani, węg. Berkö al. Berki, wś w hr. szaryskiem, kościół katol. filialny, łąki, pastwiska, lasy, 297 mk. Rokieta, potok, wypływa w obr. Mikuliczyna, w pow. nadworniańskim, z pod góry Rokiety Wielkiej 1114 mi, płynie na płd. wschód lasami i połoninami, wpada do Prutca z praw. brzegu. Długość biegu 6 klm. Br. G. Rokieta 1. Mała i Wielka, dwa szczyty w Karpatach wschod. , w dziale skolskodela tyńskim, na wschod, granicy Mikuliczyna, w pow. nadworniańskim, nad źródłami potoków Foreszczynki i Rokiety dopł. Prutca. R. Mała wznies. 1108 mt. , R. Wielka 1114 mt. 2. B. al. Rokita Seredna, szczyt w Karpatach wschodnim, w dziale czaruohorskim, w części Żabiego, w pow. kosowskim, na lew. brzegu pot. lici, pod 42 25 wsch. dłg. g. F. a 48 14 38 płn. szer. , u źródeł pot. Kamienistego i Kici. Wznies. 1484 mt. szt. gen. . Por. Rokieta, Br, G Rokieta Mala i Wielka, domy w Mikuliczynie, pow. nadworniański. Rokietwica, potok, powstaje na połudn. krańcu gm. Rokietnicy, w pow. jarosławskim, z połączenia strużek leśnych, płynie przez Rokietnicę, zabierając z lew. brzegu potok od Tuligłów. od ujścia Błotnicy, napływającej od Czelatyc tworzy granicę między Czelatycami i Rudołowicami od zach. a Boratynem od wsch. U zejścia się granic Boratyna, Rudołowic i Jankowic wpada do Łęgu z praw. brzegu. Długość biegu 12 k; klm. Potok ten uważają też za górny bieg Łęgu, zwanego Radą. Br. G. Rokietnica, wś, pow. jarosławski, nad pot. t. n. dopływ Łęgu, w równinie wznies. 251 mt. npm. Przez wieś idzie droga do Jarosła wia i do Pruchnika. Ma par. rz. kat. w miej scu a gr. kat. w Boratynie. Graniczy na płn. z Boratynem, na zach. z Czelatycami i Tuligłowami, na płd. z Dudkówką a na wschód z Tapinem. Do wsi należy wólka Sobolówka 68 dm. , 431 mk. . Cała wieś wraz z obsza rem więk. posiadł. 8 dm. , 97 mk. liczy 314 dm. i 1956 mk. , 1896 rz. kat. , 9 gr. kat. i 51 izrael. Obszar więk. pos. Zygm. Dembow skiego wynosi 1164 roli, i41 łąk i ogr. , 77 past. i 1709 mr. lasu; pos. mn. 1744 roli, 296 łąk, 157 past. i 56 mr. lasu. Lasy bukowe ciągną się po San ku południowi. Par. rz. kat. dyec. przemyskiej, dek. pruchnickiego zało żyli w r. 1400 bracia Derśniakowie Mikołaj i Stanisław, którzy też wznieśli i kościół. Te raźniejszy wymurowano w r. 1607 i ustano wiono przy nim altarzystę. Gdy po r. 1607 odziedziczył wieś tę Adam z Siecina Krasicki, kaszt. przemyski, powiększył uposażenie pa rafii, dając proboszczom pole zwane Wysokie a w 1650 utworzył legat. Par. obejmuje Boratyn, Czelatyce i Tapin. Mac, Rokietnica, ob. Rohitnka, w pow. poznańskim. Rokienie, w dok. Rokiny, Bukinie, wś nad rz. Styrem, pow. łucki, na płu. zachód od Żydyczyna, niegdyś własność opactwa żydyczyńskiego, nadana przez cesarza Pawła I władyce łuckiemu po zabraniu jego dóbr przez cesarzowę Katarzynę II, dziś rządowa. Ob. Arch. J. Z. R. , cz. I, t. 1 190; cz. I, t. 4 331. Rokiszki, os. , pow. maryampolski, gm. i par. Wejwery. Rokiszki 1. zaśc. nad rz. Dzisną i jez. Audenis, pow. święciański, w 2 okr. pol. , gm, . okr. wiejski i dobra skarbowe Daugieliszki, o 7 w. od gminy a 30 w. od Święcian, ma 3 dm. , 26 mk. kat. 2. R. , fol. szl. nad stawem, pow. wileński, w 4 okr. pol. , o 36 w. od WilI na, 1 dm. , 12 mk. kat. Rokicina Rokiszki Rokienie Rokietwica Rokieta Rokiczani Rokicki Młynek Rokicka Wólka Rokiciny Rokicina Rokiszkis żmujdz. , ob. Rakiszki 5. . Rokita os. , pow. kutnowski, gm. Mikstal, I par. Łanięta, ma 10 mk. , 4 mr. Należy do dóbr Łanięta. Rokiteńce, część czyli tak zw. kąt wsi Stepok, w pow. skwirskim. Rokitka, mylnie Rakitka, prawy dopływ I Noteci, powstaje o 2 1 2 klm. na płd. wschód od Więcborka, na granicy pow. wyrzyskiego i złotowskiego, w jeziorze zwanem na mapie sztabowej Bengdoszcz 106 mt. npm. , które łączy się z Proboszczowskiem Probsteisee, 106 mt. npm. . Z jeziora tego wypływa pod Zabartowem dwoma korytami, z których południowem toczy swe wody wzdłuż wspomnionych granic powiatowych, na przestrzeni około 3 klm. , wśród łąk bagnistych, odgraniczonych korytem północnem od wzgórz pęperzyńskicb, wznoszących się 132 mt. npm. ; złączywszy następnie oba koryta w jedno, przyjmuje strugę Pęperzyńską i z nią wpływa do jez. Pęperzyńskiego 103 mt. npm. , zasilanego strugą od północy i odpływem jez. Koprusz od wschodu; wydobywszy się potem z jez. Pęperzyńskiego zlewa się z jez. Wiele 103 mt. npm. , do którego wchodzi dwoma ramionami i z którego tak też wypływa, łącząc i rozdwajając się kolejno. Minąwszy miasto Mroczę, przyjmuje pod Drzążnem Plitwicę. Długość biegu R. włącznie jeziór, z któremi zlewa swe wody, wynosi 13 klm. w linii powietrznej; kierunek swój od północy ku południowemu wschodowi zmienia na wysokości Drzążna, zwracając się ku południowemu zachodowi i płynąc na Krukowek, Kozią Górę, Kosowo, gdzie się rozdziela na dwa ramiona, obejmujące osadę Ferdinandsruh i zasila odpływem jez. Kosowskiego; potem oblewa Małocin, Dębowskie Budy 96 mt. npm. , Sadki i Samostrzel, który minąwszy, przecina drogę żelazną bydgoskopilską pod st. Waiden, obraca młyn Słojek i wchodzi w łęgi nadnoteckie, gdzie płynąc sprostowanem korytem, wpada pod Osiłką, o 14 klm. na zachód od Nakła, do Noteci dawniej do Zgniłej Noteci; ob. Gniła, t. II, 639; długość biegu jej od przyjęcia Plitwicy do ujścia wynosi 21 klm. w linii powietrz. , ujście 52 mt. npm. E. Cal. Rokitka 1. niem. Carlinenhof, wś, pow. szczycieński Kętrzyń. ; w urzędow. spisach niepomieszona. 2. R. al. Piwnice Małe ob. . Rokitki, fol. , pow. nieszawski, gm. Sędzin, par. Byczyna, ma 8 mk. , 130 mr. W 1842 r. było 360 mr. obszaru. W 1827 r. było 2 dm. , 20 mk. ; par. Radziejowo. Rokitki 1. Królewskie i iSzlachechie, niem. Rokitken, wś i fol. na gdańskich nizinach, pow. tczewski, st. p. i par. kat. Tczew o 4 klm. , razem z Łąkami rokitowskiemi 1885 r. 1 dm. , 7 mk. obejmują 791 ha 44 lasu, 130 łąk i 444 roli. Wś liczy 7 gburs. posiadł i 2 zagrody; folwark zaś 258, 13 ha roli or. i ogr. , 36, 65 łąk, 5 lasu, 1, 58 nieuż. , 16 wody, razem 317, 36 ha; czysty dochód z grunt. 2595 mrk; są tu znaczne pokłady torfu; hodowla bydła holenderskiego i owiec rasy Rambouillet; mleko sprzedają do Tczewa. W 1885 r. wś i folw. miały 411 mk. , 324 kat. , 87 ew. , 29 dm. Szkoła ewang. liczyła 1887 r. 61 dzieci i 1 naucz. R. leżą nad koleją gdańską i Motławą. W 1627 r. d. 18 sierpnia zaszła tu walka między Koniecpolskim a Gustawem Adolfem. Polacy okopali się prawie w tem samem miejscu co w r. 1577 przed bitwą pod Lubiszewem. Jestto z natury bardzo silna pozycya; na wschód i południe strzeże jej Młynówka, na zachód Lubiechowskie jezioro i niedostępne parowy, na północ wreszcie ku Szpęgawsku rowami poprzerzynana okolica. W chwili gdy Szwedzi osiągnęli zupełną prze wagę, wystrzelił ktoś z najbliższego domku w Rokitnie i kula przeszyła prawe ramię Gu stawowi, którego na wozie czempredzej przy wieziono do Tczewa. To uratowało od poraż ki polskie hufce ob. Lengnich, Y, 204; Gfroerer, Gesch. Gustav Adolph s, Stuttgardt 1837, str. 250; Preuss, Dirschau s hist. Denkwuerdigkeiten, 1860, str. 32 34. Według tary fy z r. 1648, gdzie uchwalono pobór podwój ny a akcyzę potrójną, płacili tu poddani od 12 włók osiadłych i 2 ogrod. 24 fl. 16 gr. ob. Roczn. T. P. N. w Pozn. , 1871, str. 177. Ro ku 1879 srożył się tu wielki pożar. 2. R. , niem. Klein Rakitt, wś w Pomeranii, pow. słupski, razem z os. Paschkenkrug 1885 r. 2 dm. , 25 mk. obejmuje ta gmina 518 ha. W 1885 r. było 22 dm. , 28 dymów, 187 mk. , 185 ewang. , 2 katol. Kś. Fr, Rokitia, struga w pow. rawskim, ma początek pod Sadkowicami, na płd. Białej, płynie ku południowi pow. Lutobory, Zabłocie, Rokitnicę, Zdziary i pod Domaniewicami, na zachód Nowego Miastą, wpada z lewego brzegu do Pilicy. Długa 12 wiorst. J. Bliz. Rokitna al. Rokitnia, Rokitno, wś, pow. garwoliński, gm. Pawłowice, par. Stężyca; posiada szkołę początkową, 65 dm. , 513 mk. , 1853 mr. W 1827 r. było 55 dm, , 297 mk. R. 1664 wś królewska, pow. stężycki, należała do starostwa stężyckiego, miała 30 dm. , 2 1 2 łanu. Rokitna, wś i fol. we wschodniej części pow. pińskiego, w 1 okr. pol. Pohost Zahorodny, gm. Kożangródek, w pobliżu toru dr. żel. z Pińska do Rzeczycy, ma 124 mk. ; grun ta szczerkowe, lekkie, urodzajne. Własność Szczyttów. AL Jel. Rokitna, rzeczka w pow. wasylkowskim, lewy dopływ Rosi, bierze początek za wsią Sawińce, płynie z półn. ku południowi z nieznacznem nachyleniem się ku zachodowi i po Rokiszkis Rokitki 1 Rokitki Rokitka Rokiteńce Rokita Rokiszkis Rokitia Rokitna wyżej mka Rokitna uchodzi do Rosi pomiędzy rzeczkami Użynem a Horochowatką. Rokitna, Rohitnia, słoboda na prawym, wyniosłym brzegu Teterowa, przy ujściu do niego rzki Tal, pow. radomyski, w 4 okr. pol. , gm. i par. prawosł. Iwanków, o 93 w. od Radomyśla a 4 w. od Iwankowa, ma 95 mk. Należy do klucza iwankowskiego. R. , podobnie jak i sąsiednie wsi Szpila i Białybrzeg Biełyj Biereg, służy za skład materyałów leśnych, przeznaczonych do spławu Teterewem. Rokitna, ob. Rakitna. Rokitna al. Rohitno, mczko nad rzką t. n. , dopł, Rosi, pow. wasylkowski, w 3 okr. pol. , gm. Rokitna, o 70 w. od Wasylkowa a 109 w. od Kijowa. W 1863 r. było tu 1762 mk. prawosł. , 189 katol. i 1294 żyd. , obecnie jest 3626 mk. Mczko rozpościera się wzdłuż brzegów rzeczki; las Bołhun otacza je z dwóch stron. Miejscowość równa, licznemi jarami poprzerzynana, sławi się żyznością. W niektórych atoli miejscach gleba żytnia raczej Żytnie góry aniżeli pszenna. Że tu niegdyś krwawe staczano boje, świadczą liczne po polach przyległych rozsiane mogiły. Nie ma pewności kiedy ta osada założoną została. W jednym starym dokumencie napotkaliśmy wzmiankę, że miejsce to nazywało się ongi Krotyłowem; musiało to wszakże być bardzo dawno, bodaj czy jeszcze przed wyniatjem, t. j. zniszczeniem kraju przez Mendligireja, ile że pod obecnem nazwiskiem występuje już w latach 1518 1525. Najdawniejszymi znanymi posiadaczami R. byli Surynowie, starożytni ziemianie kijowscy. Nazwisko Surynów przejawia się w aktach od r. 1525. Według materyałów źródłowych, rodzina ta już na początku XVI w. dzierżyła dość znaczne posiadłości ziemskie, rozrzucone po całej niemal Kijowszczyźnie, zaczynając od rz. Prypeci aż do rz. Rosi. Wchodziły w skład tych posiadłości Dziadkowszczyzna, Siemaszki, Romanowicze, połowa Wystupowicz i Ilińców, Szepelicze, Suliszcza, Bmitrowicze, Hunicze, Wawerce, Moronin, Rokitna i Olszanica dawna kwerenda akt w archiw. Chałaimgrodeckiem z lat 1528 1531. Około tego czasu R. i Olszanicę posiadała Buchną z Wołczkiewiczów Surynowa. Miała ona dwóch synów t. zw. Stasia i Niemirę. Staś Suryn w 1548 r. otrzymał od króla zamek Czarnobyl na dwa lata; miał on synów Harasyma i Poteja. Harasym był ożeniony z Maryanną Stefanówną Stecką. Taż Duchna Surynowa miała córki Tomiłę za Józefem Małyszką i Polonię za Kondratem Kniehinińskim. Dalsze potomstwo Duchny Sur nowej już wpół wieku potem nie dzierży ani R. , ani Olszanicy. Dobra te bowiem zaczynając od czasów bitwy pod Olszanicą z Tatarami w 1527 r. stoczonej, stały się nieustanną prawie widownią zniszczeń tatarskich. Ludność tutejsza powoli albo wybraną, albo wytępioną została. To też Tatarowie swobodnie odtąd po tej całej krainie rozchodząc się, wydeptali tu nawet sobie drogę, Czarnym szlakiem pospolicie zwaną. Surynowie widząc swoje posiadłość pustą i zniszczoną, zostawili ją własnemu losowi. A takowe odstąpienie od dóbr nie było wcale rzadkością w tych czasach i w tych stronach; całe obszary podobnież bywały przez swoich właścicieli poopuszczano. Odtąd też te dzikie, do nikogo już nienaleźące przestrzenie, zaczęto nazywać urzędownic pustyniami za Białącerkwią leźącemi, i rzecz prosta, że jako res nullius musiały one znowu do rozrządzenia Rzpltej powrócić. Jakoż w 1590 r. na sejmie osobną konstytucyą postanowiono. aby te stepy obszerne do nikogo nienalcżąco, ani prywatnym, ani Rzpltej nioprzynoszące pożytku, zostały przeznaczono do rozdania osobom szlacheckim i zasłużonym. Pustynie te wówczas składały się z monasteru Czcrechczymirowskiego dziś Trechtymirów, Boryszpola, Horodyszcza Włodarockiego, sicliszcza Wielkiej Słobody, z okolicy nad rzeką Rosią i Rokitna, a także z Horoszy, Ślcporodu przy granicach Moskwy, jak również z rozległych obżarów ciągnących się ku Oczakowowi i dalej. Obdarowani owemi pustkami, jako nowi kolonizatorowie, mieli przed sobą wielkie zadanie bo naprzód ludność na tych confiniach, jak mawiano, z największą lękliwością osiąść się odważała, albo zupełnie nie chciała osiadać, woląc się trzymać stron poleskich, gdzie z powodu zapór naturalnych więcej się jej przed nabiegami tatarskiemi nastręczało bezpieczeństwa, a nadto podobna kolonizacya koszt za sobą pociągała niemały, bo wypadało zarazem i skolonizować pustkę i postawić ją też na stopie obronnej; na co nie stać było wielom z owych kolonizatorów, gdyż to byli ludzie po większej części bez wszelkiej własnej substancyi, lub też wcale mierne posiadający fundusze. Nowa kolonizacya Rokitnej w tym też samym znalazła się wypadku. Dostał był tę pustkę w posiadanie od Stanów Rzpltej drogą zasługi, a za wstawiennictwem Jana Zamoyskiego, szlachcic polski z Podlasia, niejaki Krzysztof Kosiński. Ale razem z tą darowizną, ma się rozumieć, przyjąć on musiał na siebie też warunek sine qua non osiedlenia tego sporego a pustego kawałka ziemi na własny koszt i ryzyko; widać atoli że nie obliczył się on ze swemi środkami i rzecz prosta, że, jako człek ubogi, nie mógł trudności zadania podołać. Jakoż widzimy, iż niedługo ta sama pustynia nad rz. Rokitną i Rosią przechodzi najpierw do rąk ks. Aleksandra Wiszniowieckie Rokitna go, a następnie dostaje się ks. Januszowi Ostrogskiemu. Jaką drogą stało się to wszystko, prawnie czy nieprawnie, w braku dokumentów objaśnić tego nie możemy. Cokolwiek bądź wiemy atoli i to, że Kosiński za jakieś złe jak mówi Łubieński, obejście się z nim w Konstantynowie, mieście ks. Ostrogskiego, nagle temuż księciu poprzysięga zemstę, którą od tego rozpoczyna najpierw, iż z Kozakami napada d. 29 grudnia 1592 r. na dom w Białej cerkwi tamecznego podstarościego Dymitra kn. Kurcewicza, ograbia go, bierze szkatułkę z pieniędzmi i klejnotami, oraz wychwytuje dokumenta będące u tegoż podstarościego w schowaniu, a należące do ks. Ostrogskiego i wśród których miały się też znajdować i jakieś membrany na grunt rokitiański Arch. J, Z. R. , cz. III, t. 1, str. 31. Wkrótce potem ucieka Kosiński na Niż, gdzie w młodych latach przebywał na służbie Rzpltej i tam zebrawszy 5000 mołojców, wpada do dóbr ks. Ostrogskiego, mieczem je a ogniem niszczy. W dawnym regestrze akt łuckich w zbiorze Zygm. Radzimińskiego czytamy list uniwersalny ks. Konstantego Ostrogskiego, wwody kijows. i marszałka ziemi wołyńskiej, do wszystkich obywateli tejże ziemi w 1593 r. pisany, w którym opowiada i użala się, iż jest zwojowany od ludzi swawolnych; oraz prosi o instancyę do króla, aby od tych ludzi swawolnych był wolnym. Jakoż na głos ks wwody liczne zbiegły się poczty paniąt wołyńskich, jako to ks. Aleksandra Wiszniowieckiego, Jakuba Pretfica, Stanisława Golskiego i wielu in. Pod Piątką, w dobrach ks. Ostrogskiego, kędy się Kosiński okopał, do krwawej przyszło bitwy. Janusz Ostrogski, syn ks. Konstantyna, świetne tu nad Kozakami otrzymał zwycięztwo, zbiwszy ich na głowę, tak że do trzech tysięcy padło ich na placu boju, a Kosiński oddawszy się na łaskę i niełaskę, i wyjechawszy za miasto, padłdo nóg ks. Januszowi, o odpuszczenie winy prosząc. Książę przebaczył, z tem jednak, żeby Kosiński Kozakom nie hetmanił, żeby Kozacy posłusznymi byli nadal królowi i Rzpltej, i żeby odtąd nie czynili żadnych leż w dzierżawach i majętnościach książęcych. Kosiński jednakże nie dotrzymał przyrzeczenia i zaraz potem zebrawszy znowu Kozaków lądem i wodą ciągnie ku Czerkasom, aby tam ks. Aleks. Wiszniowieckiego, dla którego niemniej też nienawiść chował, na zamku dobywać. Ale Wiszniowiecki go uprzedził, spotkał się z nim za miastem i tam w boju ów zdrajca Kosiński był zabit Listy Stan. Żółkiewskiego, str. 27. Tak skończył człowiek, który pierwszy na Ukrainie zapalił płomień buntu, będącego początkiem pasma innych następnych tak długo ciągną, Słownik Geograficzny T, IX. Zeszyt 105. cych się a krwawych wojen i rozruchów kozackich. Kosiński z Chmielnickim porównany, mógłby nie jednego zajmującego dostarczyć podobieństwa. Pomijamy, ze obaj oni pochodzili z rodowitej szlachty mazurskiej, że obaj krzywdy swej osobistej chcieli drogą publicznej zemsty dochodzić, ale jeszcze i ta głównie pomiędzy tymi dwoma ludźmi zachodzi analogia, że Kosiński, tak samo jak później Chmielnicki, nie tylko że przychylał się do Porty i wiódł konszachty z hanem krymskim, by z tegoż pomocą zalać krwią własną ojczyznę, ale i Zaporoże poddał carowi ruskiemu ob. Listy Stan. Żółkiew. , str. 27. W tem się tylko dwaj ludzie ci różnili z sobą, że pierwszego szczęście zawiodło, a drugiemu dopisało. Po przejściu buntu Kosińskiego nie omieszkał ks. Janusz Ostrogski, jako dziedzic R. , zająć się czynnie kolonizacyą stepu tego; ściągnął rychło do niego ludność rolniczą, oraz zamek postawił, aby ludność pod jego opieką chętniej się osiedlała. Uczynił przeto w krótkim czasie zadość palącej potrzebie tych stron. Zamek w R. opatrzony był w wały, fosy i baszty, tudzież w strzelbę ku obronie statecznej. Był on odtąd siedzibą straży, która z baszt jego spoglądała na wszystkie strony za nadchodzącymi Tatarami. W obrębie zamku mieściła się i kaplica. Kiedy zaś lustratorowie chcieli lustrować R. i Olszanicę, Piotr Złotopolski, podsędek kijowski, w imieniu ks. Janusza Ostrogskiego oświadczył, iż te dobra są własne dziedziczne tegoż ks. Janusza, na które on książę ma prawo dosyć warowne i niewątpliwe Arch. J. Z. R. , cz. VI, t. 1, str. 243. Po bezdzietnej śmierci ks. Janusza Ostrogskiego R. i Olszanica przeszły na ks. Ostrogskich linii Zasławskiej, tak ze w 1623 r. był już dziedzicem tychże dóbr ks. Wladyslaw Dominik Zasławski. Książę ten przebywał nawet od czasu do czasu na zamku rokitiańskim. W tymże roku gościł tu hetman w. kor. Stanisław Koniecpolski, wracający z wyprawy przeciwko Kozakom. Zanocowawszy na zamku u księcia, nazajutrz po mszy św. i rannym obiedzie wyruszył dalej w drogę ku Białejcerkwi Zb. pam Niemcewicza, VI, str. 160. Ststwo białocerkiewskie, jako przyległe Rokitnej, zaczęło około tego czasu rościć pretensye do gruntów tejże, a to z powodu chwiejnych i poniekąd tylko domysłowo oznaczonych granic. Jakoż niejaki Górski, podówczas dzierżawca R. , prowadził wciąż wojnę sąsiedzką z mieszczanami białocerkiewskiemi o las tak zwany Bołkun. Co chwila wszczynane bunty kozackie były powodem, iż hetmani kor. musieli z wojskiem ustawicznie przeciągać temi stronami. W 1638 r. Mikołaj Potocki, hetman polny kor. , idąc z wojskiem przeciwko Kozakom, przechodzi przez 45 Rokitna R. Okolski, Dyaryusz tranz. wojen. , str. 34 W 1647 r. zaszczycił znów R. swoją bytnością sędziwy hetman w. kor. Stanisław Koniecpolski, nie w przechodzie atoli, jak przedtem przeciwko Kozakom, lecz w przejeździe z dóbr swoich na Zadnieprzu, które na nowo zaczęło się osiedlać i zakwitać Dyaryusz Oświecima. Niebawem w 1648 r. Rokitna stawszy się zdobyczą Kozaków, na długo wypaść już miała z rąk ks. Zasławskich. Kozacy zająwszy R. , zamek i fortyfikacye jeszcze bardziej nowemi okopami umocnili, tak że Cellaryusz zaliczał R. do miejsc dość dobrze umocnionych na Ukrainie. W 1651 r. Chmielnicki z niedobitkami swymi uciekając z pod beresteckiego rozgromu, staje w R. , gdzie nad rz. Horochowatką w okopanym zamyka się obozie. Zwycięzki Radziwiłł już wtedy zajął był Kijów, a Mikołaj Potocki, w ślad idąc za Chmielnickim, zdążał również ku okolicy R. , gdzie się miał z Radziwiłłem połączyć. Kozacy o mir wołają, pisał współczesny świadek, i Chmielnicki go żąda. Narzekają wszyscy, że Tatarowie żony im i dzieci biorą. Jakoż zmuszony koniecznością Chmielnicki podpisał niekorzystny dla Kozaków traktat z Rzplitą, t. zw. Białocerkiewskim. W 1664 r. przesiadywał w R, ekshetman Ukrainy Jan Wyhowski, ale podejrzany o zdradę, przez hetmana Teterę i pułkownika Machowskiego schwytany w łóżku, następnie w Korsuniu rozstrzelanym został Jerlicz. Za Doroszenki stała tu sotnia kozacka. Ale okres ten zaburzeń wyludnił R. , zarówno jak całą Ukrainę i z ludnej osady w zupełną przeistoczył pustkę. I ta to pustka dopiero około 17li r. powróciła do swoich dawnych właścicieli. Ks. Zasławsoy wygaśli już wtedy, a więc miejsce to przeszło w spadku do ks. Sanguszków. Ale zanim ks. Sanguszkowie przystąpili do objęcia tych pustych dóbr, już je zagarnął Jan Stanisław Jabłonowski na rzecz swojego białocerkiewskiego starostwa. Jednocześnie też i Surynowie wystąpili ze swojemi prawami do tych dawno od przodków swych uronionych dóbr. Zajęcie przez Jabłonowskiego R. było czystą uzurpacyą, bo ststwo białocerkiewskie, luboć wiodło oddawna z R. spory o granice, ale nie miało ani cienia prawa do całych dóbr. Inna zaś rzecz co do Surynów; ci gruntując się, chociażby na przedawnionych prawach, mogli mieć słuszność za sobą. Nieznany nam jest tok procesu, jaki oni wytoczyli, ale to wiemy, iż dekret trybunalski przysądził im te dobra. Jakoż widzimy, że w 1727 r. na mocy tegoż wyroku kazano wprowadzić ich do dóbr rzeczonych przez faktyczną intromissyę. Niełatwe to było zadanie, bo R. trzymał wciąż Jabłonowski, i żeby zmusić go do ustąpienia z niej, chybaby należało do tego użyć mocnej egzekucyi. Pomimo to jednak Józef Stecki, sędzia grodzki owrucki, według sądowego zwyczaju zjechał na grunt do R. , założywszy swoje juryzdykcyę w chałupie roboczego Chwed ka Horodozenka, atamana tamecznego. Przybył też i Jan Jakubowski, miecznik żytom. , tak w imieniu dziedziców Surynów, jak i w imieniu żony swej, z domu Surynównej, na którą spadek po Duchnie Surynowej szedł także w pewnej części. Po dokonanej przy świadkach intromissyi, tenże sędzia Stecki zwołał następnie gromadę dla spisania inwentarza, ale gdy już był spisał takowy, przyszedł z między wałów pustego zamku ur. Jerzy Krechowiecki, i w imieniu ststy Jabłonowskiego, rzekł Nie pozwalam. Stecki więc nie mając przy sobie zbrojnej pomocy i nie mogąc skutecznie zaoponować przeciwko oświadczeniu Krechowieckiego, poprzestał tylko na spisaniu aktu o tem, odsyłając sprawę do trybunalu, jako w tej rzeczy kompetencyę mającego, sam zaś odjechał z niczem Arch. J. Z. R. , cz. VI, t. 2, str. 51 53. Inwentarz, który Stecki spisał, maluje jak w nędznym stanie R. pozostawała, w skutek swego wyludnienia. WR. quondam mczku, quondam zamek bywał; w nim żadnego budynku nie masz; spustoszone wały, porozkopywane; karczma budynek podły; arendarz w niej mieszka; winnica do niej należąca, arendarz na kotłach swoich robi; arendy daje złotych półtrzeciasta. Chwed ko Horodczenko ataman, Omelko dobry osadzca, 38 ludzi wszystkiej osiadłości. Ci wszyscy poddani jeszcze na słobodzie siedzą, żadnej robocizny nie robią, ani czynszów nie płacą; wołów i koni onych nie spisywało się, bo żadnej powinności nie odbywają tamże, str. 51, 52, 53. Surynowie przeto niedopuszczeni zostali do dóbr. Ks. Sanguszkowie zaś, chociaż pozwali Jabłonowskiego o niesłuszne trzymanie majątku, ale nie chcąc dalej prowadzić zawiłego procesu, odstąpili praw swoich do R. Józefowi Karwickiemu, regentowi kor. Karwicki rozpoczętą sprawę prowadził dalej, dowodząc, że R. zdawna należała do ks. Ostrogskich, potem do ks. Zasławskich, nareszcie do ks. Sanguszków, od których on sam świeżo nabył prawo do niej, nigdy nie była attynencyą ststwa białocerkiewskiego, a więc najnieprawniej dysponuje tąż majętnością ks. ststa Jabłonowski. Sprawa ta ciągnęła się aż do zaszłej w 1761 r. śmierci Jabłonowskiego, po którym i ststwo białocerkiewskie wraz z R. przeszło w posiadanie Jerzego Mniszcha, marszałka w. kor. Odtąd pomiędzy Mniszchem a Karwickim rozpoczyna się głośny w swoim czasie proces. Sprawa ta, jako ze ststwem, podlegała sądowi zadwornemu, a tem samem Rokitna podchodziła pod juryzdykcyą kanclerza Ma lachowskiego. Jakoż Małachowski przyzna wszy forum sprawie tej w swej juryzdykcyi, obłożył Mniszcha kondemnatą, a ta, jak wiadomo, nie dozwalała mu ani sądzić sądów marszałkowskich, ani sprawować u dworu urzędu marszałka. Mniszech przeto zakłada mocyą do trybunału lubelskiego o skassowanie kondemnaty i o przyznanie forum w swojej sprawie o R. z Karwickim, a kanclerza zapozywa o wyrok stronny i niesprawiedliwy. Był to krok wielce śmiały i niepraktykowany. Sądy bowiem zadworne były najwyższą instancyą, i wyroki tej juryzdykcyi w imieniu królewskiem ogłaszały się. Mniszech pozywając kanclerza, pozywał tem samem i króla. Ale August III praw polskich nie znając, nie tylko że kanclerza nie podtrzymał, lecz wziąwszy stronę Mniszcha, przeciw kanclerzowi obrócił się nawet. Przy Mniszchu, mającym tak silne plecy u króla, stanęła prawie cała magnaterya. Czartoryscy tylko, powiada Kitowicz, zawsze przeciwni dworowi, ujęli się za Małachowskim, ile że głowa ich rodu, będąc kanclerzem w. ks. lit. , prócz racyi politycznych, miał przyczynę nie dopuszczać takiego przesądu na koledze swoim, który przesąd spraktykowany na jednym, mógłby z czasem spotkać i jego. Ale pomimo to sprawa została przeniesioną do trybunału lubelskiego i przy forsie Mniszcha i jego stronnictwa sprawa Małachowskiego w gorszący sposób, bo przez skaptowanie datkiem sędziów, została przegraną, a Karwicki otrzymał kondemnatę. Ale już nie Karwicki zdawał się teraz we szranki wchodzić z Mniszchem o R. ale raczej kanclerz Małachowski z marszałkiem Mniszchem o przewagę dwu juryzdykcyi. Oba przeciwne stronnictwa jeszcze się bardziej poruszyły i magnaci z licznemi swemi jakby do bitwy orszakami udali się na reassupcyą trybunału do Piotrkowa. Ale w tem król August III umiera 1763; trybunał nie dochodzi, a tem samem powstrzymuje to zawziętość partyi, zapobiega rozlewowi krwi i kładzie nareszcie koniec tym wszystkim zajściom gorszącym. Wkrótce przyszedł sejm konstytucyjny i na nim ostatecznie kazano oddać Karwiokiemu R. , i iżby nie było pamiątki tak obruszającego pogwałcenia prawa pospolitego z ksiąg dekret trybunału eliminowano, a sentencyą sądów zadwornych przywrócono. Karwicki objął więc nareszcie R. w swoje posiadanie, ale Surynowie, dotąd trzymający się na uboczu, nagle znowu podnieśli nieuspione pretensye swoje do tych dóbr. Rozpoczyna się tedy nowy spór o tę sarnę R. pomiędzy Surynami i Karwickim. Sprawa ta oparła się aź o sejm; jakoż sejm z 1768 r. ustanowił był komisyą osobną dla bliższego rozpatrzenia tej całej kwestyi spornej. Komisarze mieli nakaz wejrzenia w dowody obu stron i jeżeli Surynowie dowiodą, iż posiadali R. jeszcze przed konstytucyą 1590 r. , to dziedzictwo owych dóbr im przyznać Vol. Leg. , VII, str. 357. Ale komisya ta z niewiadomych nam przyczyn nie przyszła do skutku i dopiero zapis kompromisarski w 1775 r. zakończył sprawę w ten sposób, iż Karwicki, chcąc dzierżenie swe ugruntować, wszedł w polubowne z Surynami i Józefem Jakubowskim synem wyżej wspomnionego Jana układy, pewną sumą pretensye ich zaspakajając na zawsze. Moszczeński w swoim pamiętniku bałamutnie podał, że jakoby Karwicki jeszcze przed rozpoczęciem procesu o R. z Mniszchem nabył prawa do tej posiadłości od Jakubowskiego, co się z prawdą nie zgadza, albowiem nie od Jakubowskiego, ale od ks. Sanguszków prawa te był nabył. Nareszcie doczekała się R. cokolwiek lepszej i świetniejszej doli. Ku uregulowaniu swojej własności Karwicki nie szczędził ani kosztu, ani starania. R. wkrótce, administrowana wzorowo, dźwignęła się ze swego upadku, i ludności jej znacznie przybyło, którą dziedzic jej zewsząd na słobodę zapraszał. Oprócz R, i wioski do niej należące, jak Olszanica, Teleszówka, Romaszki, Szarki, zapełniły się również ludnością. Stawy i rzeczki zaprzątnięte młynami zostały. Jeszcze w 1726 r. stanęła w R. cerkiew unicka, przemieniona następnie na prawosławną, w 1854 r. przebudowana, egzystuje dziś p. t. Narodzenia N. Maryi P. ; uposażenie jej stanowi 71 dzies, gruntu. Do parafii prawosł. należy wieś Stupnik. W 1774 r. Karwicki zbudował kaplicę publiczną łacińskiego obrządku, z rezydencyą dla księży i izbą dla sług kościelnych; atoli potem na miejscu tejże kaplicy zbudował na nowo kościół z drzewa pod wez. św. Józefa, ale ten nie był ani skończony, ani konsekrowany. Karwicki odprzedał R. w końcu zeszłego wieku hetmanowi Franc. Ksaw. Branickiemu, dziedzicowi sąsiedniej Białocerkiewszczyzny. Za władania już Branickiego kościół z drzewa postawiony przez Karwickiego ale niedokończony podupadł i wtedy Jan Borkowski, komisarz białocerkiewski, potem marszałek pow. wasylkowskiego, wystawił kosztem własnym kaplicę drewnianą w 1818 r. , zapisawszy dla niej na dziedzicznej wsi Stawiszczach 3000 rs. Następnie atoli dziedzice hr. Braniccy wystawili tu kościół pod wez. Wniebowzięcia N. M. P. , i kazali komisarzowi płacić dla tego kościoła annuatę. Od 1801 r. był tu plebanem światły kapłan ks. Gabryel Spendowski, eks dominikaniun, urodzony w 1753 r. we wsi Mszańcu koło Żytomierza. Po nim proboszczami w R, byli kolejno Rokitna Rokitna kś. Cwiejkowski i kś. Jan Zbrożek Protokół archidyak. kijow. . W kościele znajduje się obraz N. M. P. , słynący cudami. Parafia kat. , dek. kijowskiego, ma 721 wiernych. Kaplice w Nastaszce i Sieniawie. Z dawnej R. zostały tylko ślady starego zamczyska, świadczące o dawniejszej tego miejsca obronie. Zamczy sko to jest kwadratowe, dość obszerne; z pół nocy i zachodu otaczają je dość wysokie wa ły. Cała przestrzeń objęta wałem nie prze chodzi 2500 sążni. Od tego zamku do mia steczka był chód podziemny. R. stanowiąc jedną całość z Białocerkiewszczyzną, działem pomiędzy wnukami hetmana Branickiego do stała się wraz z kluczem bohusławskim hr. Konstantemu Branickiemu, który po 1863 r. sprzedał ten klucz departamentowi dóbr pań stwa udiełom. Gmina Rokitna składa się z 5 okr. wiejskich starostw, obejmuje mko R. i 5 wsi, mających w ogóle 853 osad, zamie szkałych przez 12, 411 mk. W gminie znajduje się 22, 655 dzies. ziemi 8, 375 włościańskiej, 13, 947 należącej do depart. dóbr państwa i 333 cerkiewnej. Edward Rudikowski Rokitna. rzeka, lewy dopływ Pełtwi, nosi w biegu swym nazwy Polański potok, Młynówka, Niedzielczyna, Pikidóiuka, Tomkowica i Jaryczówka, Powstaje w obr. Polan, pow. żółkiewskim, z kilku strug łączących się w środku obszaru gminy i płynie zrazu na płd. , wchodząc na granicę Rokitna pow. gródecki i Zarudziec pow. lwowski. Dostawszy się na obszar Borków Dominikańskich zwraca się nagle na płn. wschód, przechodząc na obszar Zawadowa i następnie Zaszkowa, gdzie przyjmuje kier. przeważnie wschodni. Tu zwie się Niedzielczyną i przepływa gminy Grzędę, Sieciechów, Podliski Małe i Zapytów w kier. wschodnim. Dalej zwie się Pikułówką, lecz wkrótce dostaje się na obszar Jaryczowa Starego i odtąd pod imieniem Jaryczówki przepływa stawisko i moczary Jaryczowa Nowego, przyjmuje chwilowo nazwę Tomkowicy, wreszcie jako Jaryczówka zrasza obszar Chreniowa, następnie Zadworza i w końcu na grauicy Kędzieirzawiec, Pełtwi i Kułkorza wpada do Pełtwi z lew. brzegu. Dno doliny, którą przepływa, przeważnie zahagnione, miejscami torfiaste, nie nadaje się do uprawy a grząskość gruntu utrudnia komunikacyą, szczególnie w czasie wiosennej rozcieczy. Od praw. brzegu w Jaryczowie uchodzi doń Stara rzeka, będąca odpływem stawów w Brzuchowicach i Hamulcu. Dolina lego dopływu ma taki sam charakter co dolina głównego potoku. W celu osuszenia nizin Starej rzeki i Jaryczówki poprowadzono od Grzybowic i Grzędy w kier. wschod, aż do Zadworza kosztem rządu kanał 32 klm. długi, który, uprowadzając zbyteczne wody, ułatwił Rok zamianę nieużytków na łąki i sianożęcia. W górnej części, przypadającej na dolinę Starej rzeki, zwie się on kanałem rządowym a od Jaryczowa począwszy w dolinie Jaryczówki al. Rokitna kanałem jaryczowskim. Spadek kanału przedstawiają liczby 248 mt. na przecięciu się z gościńcem lwowskim między Grzybowicami Wielkimi i Małymi; 240 mt. w odległ. 8 klm. dalej na wschód między Żydałyczami a Podliskami; 232 mt. w odl. 5 klm. na wschód; 228 mt. w Zadworzu. W Jaryczówce koło Zadworza żyją ryby czerwinka, jaź, karaś, miętus, okoń, piskorz, płocica, szczupak; w kanale zaś jaryczowskim karaś, karp, lin, płocica, szczupak. Długość całkowitego biegu 54 klm. 2. R. , potok, powstaje w obr. Wierzblan, koło wólki Miroczyna, pow. Kamionki Strumiłowej, płynie krętym biegiem w kier. zach. przez obszar Buska i na przedmieściu Wolany łączy się z pot. Słotwiną, wpadając pod Oatapkowcami do Bugu z praw. brzegu. Dawniej wpadały te dwa pot. oddzielnie do Bugu. Długość biegu 7 klm. We wodach pot. żyją ryby czerwonka, jaź, karaś, karp, kiełb, leszcz, lin, maryna, miętus, okoń, piskorz, szczupak węgorz. 3. R. al. Linówka, powstaje w obr. gminy Kamiennej, pow. nadworniańskim, ze źródeł łącznych, płynie na płn. wsch. krętym biegiem przez obszar Ladzkiego pow. tłumacki; koło kol. Sitanerówki a następnie granicą Ladzkiego, Markowiec i Chomiakówki od zach. a Worony, Słobódki i Czarnołoziec od wschodu, w końcu na granicy Przeniczników i Czarnołoziec uchodzi do Worony z lew. brzegu. Długość biegu 18 klm. Z lew. brzegu przyjmuje mały potok Linówkę. 4. R. al. Poliński potok, bierze początek w obr. Narawizowa, pow. nadworniański, płynie na płn. wschód przez obszary Tarnowicy Leśnej, Przerośli, Cucyłowa, Wołosowa, Weleśnłcy Dolnej i Winogradu, a wreszcie przeszedłszy na obszar Worony zwraca się na wschód i w obrębie tej gm. wpada z lew. brzegu do Worony. Długość biegu wynosi 22 klm. 5. R. al. Rakitna, graniczna rzeka bukowińska, powstaje w obr. gminy Toporowiec, pow. czerniowieckim, 1 1 2 klm. na zach. od granicy kraju; płynie zrazu na wschód a następnie dobiegłszy granicy zwraca się na lekki płd. wschód, tworząc granicę między Bukowiną a posiadłościami rossyjskimi. Uchodzi pod Nowosielicą do Prutu z lew. brzegu. Długość biegu wynosi 29 klm. U ujścia tej rzeki schodzą się granice Austryi, Rossyi i Rumunii triplex conflnium. Br. G. Rokitna, część Wolicy, pow. żółkiewski. Rokitniak, os. , pow. radzymiński, gm. Jadów, par. Kamieńczyk. Nie wymieniona w ostatnich spisach. Rokitnica 1. al. Rokitnia, rzka w pow. Rokitnica Rokitniak Rok Rokitna błońskim, ma początek pod wsią Radonią, płynie ku północy między Grodziskiem od wschodu a Jordanowicami od zachodu, od wsi Tłuste przybiera kierunek wschodniopółno cny, podąża przez Żuków, Kotowice, Giełczew, Rokitno, poczem na wschód Kopytowa wpada z lew. brzegu do Utraty. Długa 16 w. Przyj muje z prawego brzegu pomiędzy Jordanowi cami a Chrzanowem strumień od Ksiąźenic, pod Kotowicami strumień od Źółwina, między Kotowicami a Giełczwią strumień od Nada rzyna, nazwany na m. hydr. także Rokitnią. Z lewego pod Tłustem Mrowę al. Kur. Nie kiedy bywa sama ztąd aż do ujścia nazywana Mrową. 2. R. al. Rokita al. Rokitna, rzka w pow. mazowieckim, poczyna się pod wsią Mocichy, płynie w kierunku wschod. północ nym przez Wykno, Kulesze, Rokitnice, Wnory i pod Piszczatami wpada z lew. brzegu do Sliny. Długa 15 wiorst. Nazywaną jest także Łopuchowo i Jabłoń; ob. Grodzkie Stare i Blina. J. Bliz, Rokitnica 1. wś, folw. i leś. os. , pow. rawski, gm. Lubania, par. Źdżary, odl. 19 w od Rawy; wś ma 21 dm. , 212 mk. , 404 mr. włośc; folw. 4 dm. , 19 mk. ; leś. os. 3 dm. , 5 mk. W 1827 r. było 12 dm. , 102 mk. Fol. R. , oddzielony od dóbr Żdżary, rozl. mr. 834 gr. or. i ogr. mr. 367, łąk mr. 122, pastw. mr. 32, lasu mr. 297, nieuż. mr. 16; bud. mur. 3, z drzewa 8; płodozmian 8polowy; las nieurządzony. 2. R. Orzełki, wś włośc, i os. karcz. , pow. brzeziński, gm. i par. Bratoszewice, na lewo od drogi bitej z Łowicza do Strykowa; wś ma 20 dm. , 273 mk. , 491 mr. ; os. karcz. 1 dm. , 14 mr. W XVI w. należy do par. Strykow; łany kmiece dają dziesięcinę i kolędę po groszu pleb. w Strykowie Łaski, L. B. , II, 394. W 1576 r. wś Rokitnica, w par. Stryków, dzierżawiona przez Krzysztofa Rusieckiego, miała 91 2 łan. , 8 łan. pustych, 17 osad Pawiński, Wielkp. , II, 92. 3. R. , kol. włośc. nad rzką Grabią, pow. łaski, gm. i par. Łask, posiada szkołę początkową, 78 dm. , 512 mk. , 872 mr. 4. R. , wś, fol. i dobra nad rz. Pisą, pow. rypiński, gm. Dzierźno, par. Swiedziebna, odl. 12 w. od Rypina, przy samej granicy od Prus zachodnich, o 8 w. od Brodnicy. Malownicze położenie i dobra gleba. Wś wraz z wsią Niemojewko ma 42 os. , 229 mk. ; na obszarze dwor. z fol. Jawornioa 8 dm. , 38 mk. Ogólny obszar 993 mr. użytk. i 20 mr. nieuż. Dobra R. składały się w 1885 r. z folw. R. i Jawornica, rozl. mr. 1095 fol. R. gr. or. i ogr. mr. 645, łąk mr. 143, pastw. mr. 104, lasu mr. 39, nieuż. mr. 36; bud. mur. 12, z drzewa 22; płodozmian 10polowy; fol. Jawornica gr. or. i ogr. mr. 111, łąk mr. 12, nieuż. mr. 5; bud. mur. 2, z drzewa 2; płodozmian 4polowy, są pokłady torfu. W skład dóbr poprzednio wchodziły wś R. os. 45, z gr. mr. 121; wś Jawornica os. 17, z gr. mr. 93; wś Tomaszewko os. 2, z gr. mr. 90; wś Grzęby os. 20, z gr. mr. 705; wś Tereszewko os. 2, z gr. mr. 117; wś Szenwałd os, 6, z gr. mr. 320. W 1564 r. we wsi R. , w par. Swiedziebna, było 2 poddanych Ja na Grzembskiego na 1 łanie. Grzegorz Rokitnicki miał wielu poddanych na jednym łanie, także 3 zagr. Płacono poboru 6 fl. 28 gr. Pawiński, Wielkp. , I, 306. W XVIII w. by ła własnością Rokitnickiego, chorążego ry pińskiego; później należała do Sierakowskich, Dąbrowskich. W 1789 r. , za Sierakowskiego, wysiewano tu 91 kor. żyta, 5 pszen. ; wś da wała 1045, złp. czynszu. W r. 1833 nabył ją Józef Niemojewski, b. generał wojsk pol. W 1831 r. korpus jen. Rybińskiego zamienił tu ostatnie strzały i złożył broń wkraczając na terytoryum pruskie. Br, Ch. Rokitiiica, wś i ferma, pow. kobryński, w 1 okr. pol. , gm. Rohozna, o 24 w. od Kobrynia. Rokitllica, ob. Rakitnica, Rokitnilca al. Rokietnica, dominium, pow. poznański, ze st. dr. żel. poznańskostarogrodz kiej, na pół drogi 16 klm. między Poznaniem a Szamotułami, na równinie, 95 mt. n. p. m. ; par. Cerekwica, poczta i st. dr. żel. w miejscu; ma włącznie ze stacyą 20 dm. , 247 mk. 201 kat. , 46 prot. i obszaru 566 ha 501 roli, 38 łąk; ha roli przynosi 18, 02, a ha łąk 16, 45 mrk; gorzelnia; urząd pocztowy z 6 odchodzącemi dziennie i przychodzącemi pocztami jest trzeciorzędny. Tę Rokitnice miał Przemysław I w r. 1249 przysądzić klasztorowi oborskiemu Obra, który ją otrzymał od Strąsławy, córki Wilka, wdowy po Andrzeju, przeciw uroszczeniom komesa Barana Kod. Wielkop. , n. 278. R. posiadłość niegdyś klasztoru owińskiego leży o 10 klm. na północowschód od Dobiegniewa, w t. zw. Nowej Marchii, gdzie cysterki owińskie znaczne posiadały, dobra. Niewątpliwe natomiast świadectwo starożytności R. poznańskiej zawierają akta grodzkie poznańskie z r. 1386 1394. Wr. 1387 toczyła się sprawa między Sędziwej cm Psarskim, opiekunem dziedziców Żydowa, a Katarzyną, kasztelanową starogrodzką, o ciężary kmieci rokitnickich. W r. 13934 pisała się Wierzbięcina z R. ; w r. 1580 posiadał tu Marcin Przecławski 11 łanów osiadłych, kwartę karczmarską i 3 zagrodników; w r. 1773 5 wyznaczył sejm komisyą do rozsądzenia sprawy między sukcesorami Tadeusza Ruszkowskiego, podstolego brzeskokujawskiego, a posesorami Rokitnicy Konstyt. , II, 227; przy schyłku zeszłego wieku należała R. do Lniskich, później do Mlickich. Między R. a dworcem kolejowym odkopano 2 koście Rokitllica Rokitnica Rokitnica Rokitiiica Rokitnilca Rokitno gosz, L. B. ,, trupy, leżące z czaszkami ku północy; jeden z nich trzymał w ręku nóż żelazny; u głowy obok prawego ramienia stały 2 naczynia gliniane, a u stóp leżały szkielet psa, kawał żelaza i popielnica z szczątkami rybiemi. Wykopany tu naramiennik bronzowy znajduje się w zbiorach pozn. Tow. Przyj. Nauk. E. Cal Rokitnica, rzeczka, dopływ Ksenity, ucho dzącej do Branicy a z nią do Drwęcy. Wy pływa z bagna pod Szenkówkiem, w pow. rypińskim ob. Zeitsch. d. Westpr. Gesch. Ver. , XVI, str. 17. Kś. Fr. Rokitnica, niem. Rokittnitz, 1211 Rokitniz, 1332 Rokytniky, wś i dobra ryc, pow. bytomski, odl. 1 1 4 m. od Bytomia, par. kat. w części Wieszowa, w części Miechowice. W 1861 r. 64 dm. , 802 mk. 10 ew. , 9 żyd. . Obszar dóbr zajmuje 1750 mr. 965 mr. roli; wś ma 378 mr. roli, 39 mr. łąk i 31 mr, ogrod. Szkoła katolicka. Rokitnik 1. al. Rakitnik, uroczysko, pow. Słonimski, w 2 okr. pol. , gm. Różany, o 32 1 2 w. od Słonima. 2. R, uroczysko leśne, pow. ihumeński, w obrębie dóbr Zamość gmina dudzicka, z którego bierze początek rzką Terebelka, dopływająca do jeziora Sierhiejewic kiego, zw. Mucha. A. Jel. Rokitno 1. wś i folw. , pow. błoński, gm. Radzików, par. Rokitno, odl. 2 w. od Błonia, posiada kościół par. murowany, 85 mk. W 1827 r. było 9 dm. , 81 mk. W 1885 r. fol. R. rozl. mr. 292 gr. or. i ogr. mr. 245, łąk mr. 35, nieuż. mr. 12; bud. z drzewa 10; płodozmian 12polowy. Do włościan należy 93 mr. W 1279 r. Bolesław, ks. mazowiecki i czerski, rozciąga na Rokitno, wieś archidyakona czerskiego, przywileje nadane pięciu wsiom bisk. poznańskich K. D. Muczk. i Rzysz. , I, 154. Data założenia parafii i kościoła nieznana. Wedle tradycyi założyła, a może tylko uposażyła, kościół pani Kryska z Drobina, która nadała mu wieś Chruślin. Na miejscu dawnego drewnianego, obszerny kościół murowany wystawił Mikołaj Święcicki w ostatnich latach XVIII wieku. Dotychczas jednak, wedle pierwotnego planu nie jest wykończony. Odpusty tutejsze należały do najliczniej uczęszczanych i stanowiły dawniej cel wycieczek Warszawian. R. par. , dek. grodziski, 2643 dusz. 2. R. Szlachechie wś i fol. , pow. będziński, gm. Rokitno Szlacheckie, par. Ciągowice, leży na prawo od drogi z Siewierza do Pilicy, posiada pokład węgla brunatnego, grubości około sążnia. Wieś ma szkołę początkową, 99 dm. , 753 mk, 1011 mr. 667 ornej; folw. 11 dm. ,. 53 mk. , 1993 mr. 98 ornej. W 1827 r. było 76 dm. , 468 mk. W połowie XVw. R. było własnością Salomona, rajcy krakowskiego, miała łany km. , z których dziesięcinę płacono pleb. w Cięgowicach DłuII, 188. W 1581 r. wś Rokitno należała do zamku Ogrodzieniockiogo, miała 14 półłanków, 2 komor. z bydłem Pawiński, Małop. , 79. Gmina R. Szlacheckie należy do s. gm. okr. II we wsi Ujejsce, st. pocz. Zawiercie. 3. R. Rządowe, wś i folw. majorat rząd. , pow. włoszczowski, gm. i par. Rokitno, leży na wyniosłem płasko wzgórzu, wznoszącem się do 1400 st. , w odl. 3 mil w stronie płn. wschod, od R. Szlacheckiego, przy drodze z Pilicy do Szczekocin, posiada kościół par. drewniany, szkołę początkową, urząd gminny, 1231 mk W 1827 r. było 124 dm. , 811 mk. Ludność w większej połowie umie czytać i pisać. Dobra rządowe R. składały się w 1854 r. z folw. R. , Ołudza i Bonowico; wsi Rokitno, Kaszczor, Ołudza, Wólka Ołudzka, Grabiec, Bonowice. Z dóbr tych w 1838 r. wydzielono na majorat gener. Lisickiemu fol. Rokitno mr. 446, młyn Kaszczor mr. 24 i lasu mr. 606. Wś R. os. 132, z gr. mr. 2336; wś Kaszczor os. 13, z gr. mr. 237. Pozostały w posiadaniu skarbu folw. Ołudza mr. 388; Bonowice mr. 63; lasu mr. 1628; wś Ołudza z młynem mr. 876; wś Wólka Ołudzka mr. 446; wś Grabiec z młynem mr. 777; wś Bonowice z młynem mr. 1017. Wś ta należała do klasztoru klarysek w Krakowie ob. akt z 1257 w K. Dypl. Mucz. Rz. , I, 80. W 1319 r. Wirchosława poleca osadzenie wsi na prawie niemieckem sołtysom Boguniowi i Wrotkonowi, braciom. Czynsz z osadzonych łanów oznaczona na fertona rocznie. Bartnictwo, myśliwstwo i rybołóstwo stanowiły główne gałęzie przemysłu wiejskiego, ztąd te stosunki głównie akt reguluje. Sołtys otrzymuje prawo trzymania dwóch jatek chlebnej i mięsnej Kod. Małop. , I, 189. W połowie XV w. istniał tu kościół paraf, p. w. św. Magdaleny. Wieś, własność klasztorna, miała 20 łan. km. , z których płacono po 1 fertonie, 60 jaj i 2 koguty. Odrabiano z łanu jutrzynę. Cztery karczmy z rolą płaciły po 1 grzywnie a piąta przy trakcie płaciła 3 grzyw. Czterech zagr. z rolą płaciło po fertonie i odrabiało jeden dzień. Folwark płacił dziesięcinę pleb. w Rokitnie. Młyn z sadzawką i rolą płacił 2 grzyw, i dziesięcinę w Rokitnie. Wszystkie role dawały dziesięcinę, wartości 10 grzyw. , klasztorowi św. Andrzeja Długosz, L. B. , t. III, 326, 324. W r. 1581 wś R. , w par. Rokitno, własność Szafrańca, miała 12 łan. km. , 1 4 karczm. , 6 zagr. z rolą, 3 kom. z byd. , 6 kom. bez byd. , 1 rzem. Pawiński, Małop. , 76, 435. Parafia R. leży na granicy dekanatu olkuskiego i włoszczowskiego. Bogata przyroda wpłynęła na dobrobyt tutejszych włościan, którzy wkrótkim czasie z ofiar wybudowali w 1866 r. obecną obszerną świątynię, na miejscu starego drewnianego kościółka. O kościele tym Rokitnica Rokitnica Rokitnik Rokitno Rokitno lud zachował następną tradycyą. W dawnych czasach w okolicy Łan Wielkich, Rokitna, Szczekocin miały być tak gęste lasy, że nie można było przez nie samemu się przedostać i zwano je Czarnym lasem. W tym lesie przebywał na czele bandy zbójców niejaki Szafraniec, który na całym dawnym trakcie z Krakowa do Częstochowy napadał na po dróżnych pielgrzymów. Schwytany, zeznał przed sądem w Krakowie, iż skarby swoje chował w lipie Czarnego lasu. Gdy znalezio no te pieniądze, część ich według woli rozbój nika obrócono na wybudowanie kościoła w R. p. w. św. Maryi Magdaleny pokutnicy. Ko ściół ten pierwotny był szczupły, bo wtedy i niewielka była parafia, dopiero od r. 1795, wskutek przeprowadzenia linii granicznej, ludność się powiększyła, bo od kościoła w Ła nach W. odpadły dwie obszerne wioski Jeziorowice i Otola. R. par. , dek. włoszcowski dawniej pilcki, do 3000 dusz. R. gm. należy do s. gm. okr. IV w Irządzach, st. pocz. Szcze kociny. Obszar gm. wynosi 9833 mr. , ludność 3167. W gm. są trzy szkoły, 5 młynów wo dnych, tartak parowy, dwie cegielnie. 4. R. , wś, fol. i leś. os. , pow. konstantynowski, gm. i par. Rokitno, odl. 10 w. od Janowa, posiada cerkiew paraf. pounicką, szkołę początkową ogólną, urząd gminny. Wś i fol. mają 79 dm. , 506 mk. , 1755 mr. ziemi włośc. i 1312 folw. ; leś. os. 1 dm. , 5 mk. W 1827 r. było 58 dm. , 317 mk. , par. Piszczac. R. wchodziło w skład dóbr rząd. Derło i Kornica a poprzednio ststwa łosickiego. Kościół i parafią obrz. unickiego erygował 1699 r. August II. Obecna cerkiew drewniana z 1859 r. R. gm. graniczy z gm. Bohukały, Witulin, Pawłów 1 Janów, ma 3470 mk. i 20, 552 mr. obszaru. Należy do s. gm. okr. I w Janowie, tamże st. pocz. W gminie znajdują się trzy szkoły Cieleśnica, Michałki i R. , gorzelnia w Klonowicach, browar i go rzelnia w Cieleśnicy. W skład gm. wchodzą Awuls, Błonie, Cieleśnica, Hołodnica, Klonownica, Lipnica, Michałki, Nowinki, Olszyn, Pokinianka, Rokitno, Serwin, Szarowicze. 5. R. , wś i fol. , pow. lubartowski, gm. Łuck, par. Bystrzyca, odl. 9 w. od Lubartowa. Wś ma 32 os. i 402 mr. ; folw. 933 mr. 1873 r. . W 1827 r. należała do par. Serniki, miała 29 dm. , 154 mk. Istniała już w połowie XV w. i na leżała do par. Bystrzyca Długosz, L. B. , II, 576. Według reg. pob. pow. lubelskiego z r. 1531 miała 2 1 2 łan. Pawiński, Małop. , 350. 6. R. , wś, pow. tomaszowski, gm. Czerkasy, par, Łaszczów. Br, Ch. Rokitno 1. zaśc. szl. , pow. wileński, w 4 okr. pol. , o 65 w. od Wilna, 2 dm. , 15 mk. katol. 2. R. , folw. szl. , pow. wileński, w 4 okr. pol. , o 45 w. od Wilna, 1 dm. , 7 mk. kat. 3. R, , folw. , pow. rzeczycki, w 1 okr. pol. brahińskim, gm. Ruczajówka, dawniej własność Rokickich, w 1873 r. nabyty przez włościanina Kuźmę Olszyńskiego, ma 140 włók; grunta namułowe, urodzajne, łąk obfitość. Rokitno, błoto między Horyniem a Uborcią. Rokitno al. Rokitna, wś, pow. owrucki, o 10 w. od Kisorycz, na zachód od mka Wielednik a na płn. zchd od Olewska, posiada kap. katol. par. Olewsk. Własność Witoldowej Mogilnickiej z domu Męźyńskiej, która w 1882 r. sprzedała 1000 włók ziemi z dobrym budulcowym lasem za sumę 50, 000 rs. , płatne w ciągu 10 lat. Ob. Arch. J. Z. R. , cz. III, t. 2 77; cz. IV, t. 1 48; cz. VI, t. 1 251. Rokitno, wzgórze, na granicy gmin Doma radza pow. ropczycki i Gwoźnicy Górnej pow. rzeszowski, wznosi się 473 mt. Miejsce znaku triang. Ód wsch. i płn. płynie pot. Gwoźnica; u stóp płd. zach. nastaje potok Kobyła, dopływ Stobnicy, a od strony płd. spływają krótkie strugi do Golcówki, wpada jącej do Stobnicy. Br. G. Rokitno 1. wś, pow. gródecki, 28 klm. na płn. wsch. od Gródka, 14 klm. od Janowa, 11 klm. od urz. pocz. we Lwowie, 6 klm. od st. dr. żel. Iwowskobełzeckiej w Brzuchowicach. Na zach. leży Dąbrowica i Łozina, na płd. zach. Jasniska, na płd. Borki Dominikańskie, na wschód Borki Dominikańskie i Zarudce przystanek kolei, obie w pow. lwowskim. Wzdłuż granicy wschod, płynie pot. Młynówka. Części wsi zwą się Góra Hora, Brodki Brodek, Naturycze, Nowy Świat, Nyszybok. Przeważna część obszaru lesista. Na krańcu płn. wznosi się wzgórze do 392 mt. , na płd. odeń Zielony Garb do 389 mt. , dalej na płd. Kamienisty Garb do 375 mt. , a dalej na płd. Chryniówka do 384 mt. znak triang. Dolina Młynówki koło włościańskiej zagrody Kokurki wznosi się 298 mt. npm. Własn. wiek. Edwarda Kopeckiego ma roli or. 79, łąk i ogr, 42, pastw. 16, lasu 2049 mr. ; wł. mn. roli or. 493, łąk i ogr. 312, pastw. 91, lasu 80 mr. W r. 1880 było 150 dm. , 923 mk. w gm. ; 10 dm. , 48 mk. na obsz. dwor. ; 68 rz. kat. , 882 gr. kat. , 21 izr. ; 87 Polaków, 878 Rusinów, 6 Niemców. Par. rz. kat. w Rzęśnie Polskiej, gr. kat. w miejscu, dek. lwowski zamiejski. Do par. należą Brodek i Borki Dominikańskie. We wsi jest cerkiew i szkoła etat. jednokl. Jest także os. młyn Antonieczki al. Antoniaczka, z kilkoma chatami, posiadłość emfiteutyczna rodziny Antoniaczków mielników z profesyi, na obsz. dwor. Zarudzieckim. Czynsze pobiera klasztor dominikanów we Lwowie Schneider, Encyklop. do krajoznawstwa Galicyi. Według Pamiętnika Krechowskiego miał tu być niegdyś monaster bazyliański Szematyzm bazylianów, 1867, str. Rokitno 164. Za czasów Rzpltej należała wś do dóbr koronnych. W lustracyi woj. ruskiego z lat 1661 i 1662 Rkp. Os. , Nr 2834, str. 87 do 91 czytamy Tej wsi posesorem jest JMPan Branicki za przywilejem Jana Kazimierza z 23 kwietnia 1659, po urodzonej Zuzannie Grzybowskiej, niegdy JMPana Stanisława Fredra małżonce pozostałej, dla niezapłacenia kwarty danym, także i za dekretem króla Jana Kazimierza z r. 1661, którym król przez komisarzów swoich tę wieś in contumaciam strony pozwanej przysądza i oddać nakazuje, vigore którego dekretu komisya odprawiona i do skutku przywiedziona jest. W tej wsi przed wojną poddanych na czetwertynach osiadłych było 20; teraz poddany na półłanku jeden. Czynszu daje po gr. 20. Tenże daje pół kłody owsa, to jest półmiarków 4, po gr. 20 2 zł. 20 gr. Tenże daje 2 kapłony, po gr. 6 12 gr. Robić powinien z półłanku po 4 dni w tydzień. Drugi poddany siedzi na ćwierci; ten daje czynszu gr. 10, owsa dwa półmiarki, po gr. 20 1 zł. 10 gr. , kapłona jednego po gr. 6; robić powinien po 2 dni w tydzień. Zagrodników jest 4. Ci robić powinni po dniu jednym w tydzień. Młyna i karczmy tam nie masz. Urodzaj folwarkowy żyta kóp 55 a, 1 zł. 15 gr. ; jęczmienia kóp 11 ä 1 zł. ; owsa kóp 30 a 20 gr. ; tatarki kóp 30 ä 1 zł. ; grochu kóp 5 ä 2 zł. ; prosa kóp 5, to na wychowanie Siana sterta jedna w sążni 4, rocznie zł. 6. j Summa summarum prowentów i dochodów tej wsi na rok facit zł. 100 gr. 18. Stąd wytrąciwszy na urzędnika solarium zł. 10 gr. 18; restat zł. 90. Wójtowstwo we wsi Rokitnej. Tego wójtowstwa jest posessorem JMPan Marcin Anczowski, sekretarz i medyk JKrMości z JMPanią Reginą Abermanówną, małżonką, za przywilejem króla Jana Kazimierza z d. 15 lutego 1653. Ciż posessorowie produkowali Privilegium conservationis króla Jana Kazimierza z d. 11 maja 1662 nadane, którem to król post constitutionem sejmu anni 1662, żeby advocatiae et scultetiae omnes per plebeos homines posessae bene meritis rozdawane były teraźniejszych posessorów in pacifica posessione sine praepeditione cujusvis konserwować raczy, i też advocatiam numero dziesięciu wójtostw eadem constitutione sibi reservata annumerat. Naostatek produkowany przed nami przywilej króla Stefana z 12 lutego 1585 nadany, kontirmujący erekcyą wójtostwa we wsi R. per Nicolaum Herbert de Fulsztyn, Capitaneum natenczas Leopoliensem, nobili Jacobo Cziamowski una cum duobus laneis et erectione Ecclesiae ruthenicae cum medio laneo, tum et tabernae cum braxatorio ibidem in medio laneo, nec non molendini libere in medio laneo erigendi nadaną, którą erekcyą pro laboribus, aliesna tłoki incolae rokitnicenses 4 in anno advocato sunt adstricti, insuper tertia poenarum, ac sexta censuum pars et decima a porcis ibidem pabulantibus percipiendo sunt concessa. To wójtowstwo zasiadło juxta Privilegium locationis na łanach 2. Z osobna pod cerkwią, młynem i karczmą łanów 1 1 2. Poddanych do tego wójtowstwa należących, którzy na zagrodach siedzą, jest 5. Ciż sprzężaj mają, tedy po 2 dni w tydzień robotę odprawują. Z osobna poddanych, którzy na zagrodach siedzą, jest 5, którzy po dniu jednym w tydzień robotę odprawować powinni, innych podatków nie dają. Młynik do wójtowstwa należący, który nie często miele, a tak na potrzebę domową zostawuje się. Karczma wójtowska i ta pusta, bez arendy zostaje. Urodzaj folwarkowy w taksę skarbową nie idzie. Że krescenoyą, która się rodzi, pługami swemi zarabia JMPan wójt, tedy dni robocze pomienionych poddanych taksują się dzień każdy po gr. 3, uczyni tedy od 5 poddanych, po 2 dni w tydzień rachując, zł. 50, a od 5, po dniu w tydzień rachując, zł. 25. Summa prowentów i dochodów wójtowstwa rokitnickiego na rok, od którego kwarta do skarbu Rzpltej ma być płacona, czyni 75 zł. Querela o spustoszenie puszczy Uskarża się JMPan Sekretarz o spustoszenie lasów tak przez JMPanią Fredro wą jakoteż i JMPana Branickiego, że poddani jego drwa do miasta wożą i drzewo bukowe, lipowe i grabowe tak do Krechowa, do Dąbrowicy, jako i do Jaśniszcz, na palenie węgłów przedawają, stawiwszy zaraz woźnego, który jako juratus przed nami zeznał, że do puszczy niedawnymi czasy zjeżdżał i pnie świeże na Nr 500 widział, o które spustoszenie produkował zaraz protestacyą uczynioną w grodzie lwowskim A. D. 1664. Skarżył się i o to, że in oustodiam silvarum JMPan Branicki wdziera i one sobie uzurpuje, a nie należy do nich, tylko sam JMPan sekretarz jako wójt podług przywileju locationis z d. 12 lutego 1585; a na ostatek, że tenże JMPan Branicki dwu poddanych recepit, i onych po dziś dzień non restituit. Na co in absentia JMPana Branickiego pan Jan Karczewski, rokitnicki natenczas urzędnik, replikował, źe niesłusznie JMPan Branicki accusatus, bo jeżeli jest jakie spustoszenie, tedy przez samego JMPana Anczowskiego, który tak poddanymi jako i końmi swymi drwa woził A co do leśniczych non negavit, że są leśniczy i puszczy pilnują, bo taki zwyczaj zastał, przyznawszy się do tego, że dwa stożki i to nie wielkie drzewa wyciął naprzedaż, gdyż jaki dworek, którego nie masz, chciał i myślał postawić. Ze strony zaś poddanych o tych żadnych nie wie, niedawno za urzędnika przystawszy. A tak my lustratorowie, co się tknie puszczy, utrique poses Rokitno sori injungimus, żeby drzewa i drew nie wy wozili ani przedawali, na własną tylko domo wą potrzebę, i to z ochroną puszczy zażywa jący. A że JMPanu wójtowi, a nie komu in nemu custodia należy, jako to przywilej ma w sobie locationis, tedy JMPan wójt circa privilegium conservatur, a JMPan dzierżawca niech się do straży lasów nie wdziera, ani so bie officium tego uzurpuje. Dezolacya zaś la sów i puszczy, żeby jaka przez kogo nie na stąpiła, powinien JMPan wójt bronić, a nieobroniwszy violatores et invasores puszczy i o spustoszeniu przez nich JMPanu instigatorowi koronnemu nieomieszkanie deferre. A co do poddanych zabranych, jako pro injuria privata in foro fori agat in quantum voluerit. Interwencya Panien zakonnych reguły św. Brygitty Uskarżając się posessores wsi Rokitnej na spustoszenie puszczy i lasów, opowie dzieli przed nami, że do klasztoru Panieńskie go św. Brygitty kilka wozów drew w tydzień z tejże puszczy do Lwowa wywożą. O czem, kiedy JMPanna Dorota, ksieni tegoż konwen tu dowiedziała się, zaraz do nas i z listem ka pelana klasztoru ad justificationem przysłała, opowiadający, że nie privata authoritate do tych lasów posyłają, i to ledwo jeden wóz i drugi, we dwie albo we 3 niedziele ob defectum koni, ale za przywilejem od króla Kazi mierza z d. 31 lipca 1653 przed nami produ kowanym. A tak my lustratorowie przeczy tawszy i uważywszy przywilej, pro usu et reperatione monasterii tylko na 3 wozy w ty dzień dany, a uczyniwszy inkwizycyą z pod danych i tamecznego urzędnika, że nie więcej wywożą, tylko po 3 wozy w tydzień i to nie zawsze. Tedy conservatur ten klasztor circa Privilegium, ponieważ też hanc gratiam król JMC. Pan Pobożny in vium Elemosinae temu ubogiemu klasztorowi pozwolił i oddał, takim jednak sposobem, żeby bez wiadomości i opo wiedzenia się leśniczych JMPana Marcina Anczowskiego, sekretarza i medyka Króla JMCJ, rokitnickiego na ten czas wójta, któremu a nie komu inszemu custodia właśnie puszczy i la sów podług przywileju locationis należy, drzewa i drew niewywoźono. Według lustr. z r. 1765 była wieś i wójtowstwo w posiada niu Józefa z Miączyna Miączyńskiego i żony Katarzyny z Potockich za przywilejem z d. 10 grudnia 1752 r. i przywil. na jus commun. z d. 13 sierpnia 1787 r. , z prow. 1971 złp. 20 gr. , z czego kwarta 492 złp. 27 gr. Sprzedana w r. 1776 wraz z Kamienopolem i Podborcami tymże Miączyńskim za 28, 600 złr. Według podania obozowało tutaj wojsko szwedzkie w r. 1704, a długi czas pokazywano buk, pod którym Karol XII miał obiadować. 2. R. , część Dmytrza, pow. Kamionka Strumiłowa. Lu. Dz. Rokitno jezioro, w pow. międzychodzkim, o 10 klm. na północowschód od Międzyrzecza, 3 klm. długie, ok. 1 klm. szerokie, spływa do Obry, dopływu Warty. Rokitno niem. Rokitten, wś kośc, sołtystwo, dominium, dom sierót i leśnictwo. pow. międzychodzki Skwirzyna, dekan. zbąszyński, odl. o 11 klm. na płd. wschód od Skwirzyny, na starym trakcie pszczewskim, w pobliżu jeziora t. nazwy; par. w miejscu, st, pocz. w Przytoczni, st. dr. żel. w Międzyrzeczu o 12 klm. R. istniało już przed r, 1333; w r. 1378 zamienił je Mikołaj, kasztelan starogrodzki, na Muchocin i Radgoszcz, posiadłości klasztoru bledzewskiego Zemsko, przy którym R. pozostało aż do zniesienia klasztorów i zabrania dóbr klasztornych. W r. 1580 było tam 14 łanów osiadłych, 12 zagrodn. , 7 komom. , 2 rzemieśln. , 50 owiec i jeden owcarz. Kościół miejscowy p. w. Wszystkich świętych założył Jan Doliwa, bisk. poznański w r. 1333. W miejscu starego rozpoczął budowę nowego kościoła, także z drzewa, ok. r. 1640 Stanisław Dembiński, opat bledzewski. Jan Kazimierz z Bnina Opaliński, jeden z następców jego, wykończył tę budowę między r. 1661 a 1680 i przystawił do kościoła klasztorek, w którym osadził kilku cystersów pod superiorem Stefanem Gabryelewiczem, uposazywszy ich ziemią i mesznem z wsi pobliskich; późniejszy opat Józef Bernard Gurowski przekazał w r. 1704 zgromadzeniu temu folw. Osiecki, a ok. r. 1710 kazał postawić w R. wiatrak, z którego dochodów utrzymywaną być miała kaplica i muzyka przy kościele. Opat ten rozpoczął budowę nowego kościoła z cegły palonej, na pobliskiem wzgórzu, a brat jego Aleksander, także opat, nie zdołał jej wykończyć. Następca ich Michał Józef Górczyński, krótko przed śmiercią swoją kazał w r. 1746 rozebrać ten kościół i wystawić inny, który dotąd istnieje, przeznaczywszy na budowę jego 72, 000 złp. Michał Konarzewski, następca Gorczyńskiego, dokończył rozpoczętej budowy w r. 1748, opat Józef Loka przyozdobił wnętrze kościoła ok. r. 1756, a opat Onufry Wierzbiński zapisał kościołowi 1000 talarów w r. 1803. W kościele tym znajduje się obraz N. M. Panny, uznany za cudowny przez komisyą biskupią w r. 1760. o przeniesieniu obrazu tego do Poznania w dniu 18 października 1671 r. wspomina kronika poznańska Łukaszewicz, Obr. m. Pozn. , II, 344, podaje Rokitnicę zamiast Rokitna. W r. 1776 w czasie wielkiego jubileuszu w Poznaniu postarał się opat Franciszek Rogaliński o pozwolenie uroczystego odprawienia jubileuszu w R. przez dwa miesiące; następca jego kś. Wierzbiński wyjednał podczas bytności swej w Rzymie Rokitno Rokito Rokito Rokitowe Rokity Roklas Rokliszki Rokocin Rokocina Rokois Rokońce Rokoschin Rokosowo r. 1786 dnia 14 lutego nadanie odpustów dla kościoła rokitnickiego Kś. Jabczyński, Arch. teolog. , II, 66. Około r. 1758 opat Loka wy stawił kaplicę z cegły palonej na polu mię dzy R. a Lubikowem. Prócz tego są jeszcze 3 kościoły afiliowane do par. R. , t. j. w Chełm sku, Kalsku i Twierdzielewie. Parafią R. , li czącą 1840 dusz, składają osady Chełmsko Chemsko, Kalsko, Rojewo, Rokitno i Twierdzielewo. Wś R. ma 38 dm. , 438 mk. 1 prot. i 887 ha obszaru 665 roli, 9 łąk, 65 lasu; ha roli i łąk przynosi 9 40 a ha lasu 1, 96 mrk dochodu. Sołtystwo z obszarem 147 58 ha jest własnością Wiktora Dalskiego. Dominium, włącznie z domem sierót 3 dm. , 73 mk. ma 8 dym. , 154 mk. 23 kat. , 131 prot. i 277 ha, 158, 4 roli, 5, 6 łąk, 8, 4 lasu, 3, 8 nieuż, i 100, 9 wody; cz. doch. grunt. 2123 mrk; chów owiec. Roczne sprawozdanie z domu sierót ogłoszono drukiem w r. 1879 w języku nie mieckim. Leśnictwo, o 1 dm. z 7 mk. , wchodzi w skład dóbr skwirzyńskich. E, Cal, Rokito 1. wś nad rz. Topią, hr. szaryskie, ma kościół katol. filialny; lasy, 353 mk. 2. R. Humenski i Zbucki, węg. HomonnaIz bugyaRokito, dwie wsi w hr. ziemneńskiem Zemplin, przedzielone potokiem. Kościół par. gr. kat. , uprawa roli, 698 mk. Rokiłów pow. krasnostawski, gm. i par. Turobin. W 1827 r. było 25 dm. , 171 mk. Rokitowe 1. jezioro na obszarze Orzełka, wsi położonej w pow. złotowskim. 2. R. , jezioro w kluczu pogódzkim, pow. starogardzki; należało do cystersów w Peplinie ob. Opactwo peplińskie przez kś, Kujota, str. 411. Poraz pierwszy napotykamy je w podrobionym dokum. z 1269 r. przy ograniczeniu Pogódek ob. Perlbach, P. U. B. , str. 192. Rokitowizna, fol. , pow. włocławski, gm. Chodecz, par. Lubień, ma 21 mk. Rokity, wś nad rz. Miadziołką, pow. święciański, w 3 okr. pol. , gm. Hoduciszki, okr. wiejski Rokity, o 49 w. od Święcian, ma 15 dm. , 121 mk. , w tej liczbie 115 kat. i 6 żyd, w 1864 r. 4i dusz rewiz. . W skład okręgu wiejskiego wchodzą wsie Barsuczyzna, Baraniszki, Kojry, Moskaliszki, Maszule, Rokity, Rymaldziszki, Spijatyszki, Turly i Woldonie, oraz dwa zaśc. Grygalewszczyzna, w ogóle 388 dusz rewiz. włościan uwłaszczonych i 14 jednodworców. Rokity al. Rokiety, grupa domów i folw. w Dobrotworze, pow. Kamionka Strumiłowa. Rokity 1. niem. Gross Rakitt, wś w Pomeranii, pow. słupski, obwód wójtowski Buchówko; 662 ha. W 1885 r. 33 dm. , 37 dym. , 285 mk. , 8 kat. , 261 ew. , 16 żyd. 2. R. , dobra ryc, tamże, 1064 ha. Roklas, wś, pow. szczycieński, st. p. Malga. Rokliszki, wś, pow. oszmiański, w 3 okr. pol, gm. Dziewieniszki, okr. wiejski i dobra Umiastowskich Konwaliszki, o 6 1 2 w. od gminy a 53 w. od Oszmiany, ma 6 dm. , 49 mk. katol. Rokocin 1648 i 1717 Rokoczyn, niem. RokoscAin, dobra ryc, pow. starogardzki, st. p. i kol. i par. kat. Starogard, 5 klm. na zach. odl. , 780 ha obszaru 124 lasu, 36 łąk, 568 roli; czysty dochód wynosi 5460 mrk. Szkoła kat. liczyła 1887 r. 83 dzieci. W skład dóbr wchodzi młyn Rokociński 1885 r. 3 dm. , 31 mk. i os. leśn. R. 2 dm. , 67 mk. ; gorzelnia, hodowla bydła. Cały klucz liczył 1869 r. 263 mk. , 173 kat. , 90 ew. , 18 dm. ; 1885 r. zaś 18 dm. , 59 dym. , 330 mk. , 225 kat. , 105 ew. R. leży nad strugą do Piaśnicy uchodzącą. Około 1850 r. znaleziono tu kilka srebrnych monet duńskich, z wizerunkiem Ethelberta i napisem Ethelbert dux Anglorum. Książę ten żył w IX w. Napotykamy R. w dok. z XII w. pod nazwą Ricosino, później pod mianem Rykosyn i Ricossev. R. 1198 nadaje ks. Grzymysław tę wś joanitom w Starogardzie ob. P. U. B. V. Perlbach, str. 10. Dobra R. posiadali dawniej Brantowie ob. Kętrz. , O ludn. pol. , str. 201 i Grąbczewscy, którzy tu utrzymywali prywatną kaplicę niedaleko dworu we wsi. W r. 1780 ówczesny bisk. Rybiński odnowił dla niej przywileje na odprawianie mszy św. Kaplica ta dziś już nie istnieje ob. Utracone kościoły przez Fankidejskiego, str. 246. Według taryfy z r. 1648, gdzie uchwalono pobór podwójny a akcyzę potrójną, płacił w R. Willembrok sumatim 28 fl. 20 gr. ob. Roczn. T. P. N. wPozn. , 1871, str. 173. Podług taryfy na symplę z r. 1717 płacił. R. 1 zł. 22 gr. 9 den. Cod. Belnensis w Peplinie, str. 83. Mesznego dawał R. 1710 r. 10 korcy żyta i tyleż owsa ob. Wizytacya Szaniawskiego, str. 110. Kś. Fr. Rokocina, wś włośc, pow. sochaczewski, gm. i par. Iłów, ma 62 mk. , 153 mr. Rokois w dokum, z 1595 r. , niwa we wsi Szunoławki, we włości widuklewskiej pow. rossieński, 18 prętów rozległa. Rokońce, wś włośc, pow. trocki, w 4 okr, pol. , gm. Niedzingi, okr. wiejski Mieszkucie, o 7 w. od gminy a 63 w. od Trok, ma 10 dm. , 92 mk. kat. w 1864 r. 34 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Daugi. Rokoschin niem. , ob. Rokocin. Rokoschin, ob. Rykoszyn. Rokosowo al. Rokossowo, przez pewien czas Roksen i Roxen, wś i domin. w pow, krobskim Gostyń, o 6 klm. na zachód od miasta powiat. , nad strumieniem, który spływa do Kopanicy Polskiej, dopł. Baryczy; par. , poczta i st. dr. żel. w Poniecu o 7 klm. W r. 1310 wchodziło R. w skład pow. ponieckiego; 1393 r. pisał się Kotarba Rokosowski, a w r. 1398 Rokiłów Rokszino Rokosz Mikołaj z R. ; około r. 1564 płacono bisk. po znańskim z 8 1 2 łan. osiadłych po 12 gr. fertonów; w r. 1580 należało R. do trzech Rokosowskich, z których Adam posiadał 1 łan i 1 za grodnika; Andrzej 1 łan, 2 zagrodn. , 1 komor. i osadnika; a Jakub 8 1 2 łan. 4 zagrodn. , 30 owiec i wiatrak; około r. 1793 dziedziczył tę majętność Jan Lipski, później Mycielscy. Wykopano tu podobno rzadką popielnicę z ozdobną obwódką bronzową. Wś ma 25 dm. , 173 mk. i 210 ha. obszaru 176 roli, 17 łąk; hektar roli przynosi 14, 10, łąk 24, 67 mrk czyst. dochodu. Dominium ma 11 dm. , 236 mk. 224 kat. , 12 prot. i 795, 71 ha obszaru 369, 89 roli, 120, 39 łąk, 68, 22 past. , 221, 13 lusu, 15, 15 nieuż. i 0, 93 wody; czysty doch. grunt. 9404 mrk; pałac i cegielnia; właścicie lem jest ks. Czartoryski. Widok pałacu po dały Kłosy Nr. 844. E. Cal. Rokosz, os. młyn. i os. karcz. , pow. słupecki, gm. Kazimierz, Par. Cieniu Kościelny, odl. od Słupcy 6 w. , mają 2 dm. , 12 mk. Rokoszanka, uroczysko nad rzką Syrcem, w pobliżu Kijowa, własność niegdyś dominikanów kijowskich. Rokoszwar al. Szawulicha, ob. Buki i Łe bedyn V, 642. Rokotany 1. wś i dobra nad jez. Surgłoć, pow. trocki, w 4 okr. pol. , gm. Niedzingi, okr. wiejski Mieszkucie, o 5 w. od gminy a 64 w. od Trok; fol. ma 1 dm. i 9 mk. kat. ; wś zaś 11 dm. , 103 mk. , w tej liczbie 98 kat. i 5 żyd. w 1864 r. 38 dusz rew. . W 1866 r. własność Czyżów; włościanie wnieśli 549 rs. 68 kop. wykupu za wydzielone grunta. 2. R. , fol. szlach. , tamże, o 64 w. od Trok, 1 dm. , 14 mk. katol. Rokotów, fol. i dobra nad rz. Gągoliną, pow. sochaczewski, gm. i par. Kozłów Biskupi, odl. 4 w. od Sochaczewa, ma 158 mk. , gorzelnię z produk. na 40, 000 rs. , cegielnię, wiatrak, staranne gospodarstwo rolne. W 1827 r. było 17 dm. , 166 mk. Dobra R. składały się w 1872 r. z fol. Rokotów i Orłów, rozl. mr. 1008 fol. R. gr. or. i ogr. mr. 466, łąk mr. 42, wody mr. 3, nieuż. mr. 30; bud. mur. 18, z drzewa 10; płodozmian 7 i 8polowy; fol. Orłów gr. or. i ogr. mr. 359, łąk mr. 8, lasu mr. 82, nieuż. mr. 18; bud. mur. 4, z drzewa 1; płodozmian 4 i 8polowy. W skład dóbr wchodziła poprzednio wś Marcinów al. Emilów os. 8, z gr. mr. 111. Boków, wś, pow. wadowicki, u ujścia Kleczówki do Skawy z praw. brzegu, 3, 7 klm. na płn. wschód od Wadowic. Graniczy na płn z Witanowicami i Babicą, na płd. z Kleczą Dolną. Ku wschodowi przypiera do wzgórz ze szczytem Kleczą 386 mt. . We wsi znajdują się dwa młyny i zabudowania wiek. posiadłości 5 dm. , 68 mk. . Par. rz. kat. i urz poczt. w Wadowicach. Liczy 32 dm. i 268 mk. , 254 rz. kat. i 14 izrael. Posiadłość wiek. Józ. i K. Neumayer ma obszaru 135 mr. roli, 6 łąk i ogr. , 10 past, i 20 mr. lasu; mn. pos. 96 roli, 10 łąk i 22 mr. past. Gleba jest glinką urodzajną, lasy przeważnie świerkowe. Wś należała zdawna do klasztoru zwierzynieckiego. W dyplomie Bolesława Wstydliwego z 30 maja 1254 r. , danym w Korczynie Kod. kat. krak. Piekosińskiego, I, 53, napisano mylnie Noków cum Thaberna, pratis et utroque littore flunij Scaue. Po pierwszym rozbiorze przyłączono tę wieś do funduszu religijnego a już w bieżącym wieku sprzedano. Mac. RokowdzieBumbuszki GojwitisPaimsz Melis Promolkarpi w dok. z 1596 i 1599 r. , niwa we wsi Lale, we włości widuklewskiej pow. rossieński, na trzy beczki posiewu żyta. Roksycka Wola, ob. Niewierków, pow. rossieński. Rokszino, wś, zachodząca w aktach grodzkich poznańskich pod r. 1391, zdaje się być wsią Rosko w pow. czarnkowskim, nad Notecią, na wschód od Wielenia. Rokoszyce 1. wś i fol. nad rz. Białką, pow. rawski, gm. Maryanów, par. Biała, odl. 13 w. od Rawy. Wś ma 2 dm. , 51 mk. , 77 mr. ; fol. 2 dm. , 25 mk. Fol. R. rozl, mr. 173 gr. or. i ogr. mr. 160, łąk mr. 9, nieuż. mr. 4; bud. mur. 3, z drzewa 3. 2. R. al. Roksyce, w XVI w. Rokxycze i Rokzycze, wś i fol. , pow. piotrkowski, gm. Szydłów, par. Piotrków, odl. 6 w. od Piotrkowa, przy drodze do Bełchatowa. Fol. ma 6 dm. , 59 mk. ; wś 30 dm. , 252 mk. W 1827 r. było 26 dm. , 256 mk. Dobra R. składały się w 1885 r. z fol. R. i Wólka Rokszycka, rozl. mr. 1796 fol. R. gr. or. i ogr. mr. 968, łąk mr. 63, past. mr. 23, lasu mr. 443, nieuż. mr. 41; bud. mur. 11, z drzewa 9; fol. Wólka Rokszycka gr. or. i ogr. mr. 241, łąk mr. 10, nieuż. mr. 6; bud. mur. 4, z drzewa 6; las urządzony. Wś R. os. 66, z gr. mr. 235; wś Dąbrówka os. 8, z gr. mr. 52. Na początku XVI w. łany kmiece dawały dziesięcinę klasztorowi w Witowie, zaś łany folw. plebanowi w Piotrkowie Łaski, Lib. Ben, , II, 224 gt; . Rokszyce, rus. Rokszyczi, wś, pow. przemyski, 12 klm. na płd. zach. od sądu pow. w Przemyślu, 3 klm. od urz. poczt. w Olszanach, 8 klm. od urz. tel. w Krasiczynie. Na płn. wsch. leżą Prałkowce, na wsch. Wituszyńce, na płd. Brylińce, na płn. zach. Olszany. Połud. część wsi przepływa pot. Głęboki od Olszan do Brylinieć. W jego dolinie leżą zabudowania wiejskie 258 mt. . Na półn. granicy dochodzi wznies, do 407 mt. Na lewym brzegu pot. Głębokiego leży t. zw. Werzynka, fol. i zagrody włościańskie. Własn, wiek. Eugeniusza Kotkowskiego ma roli or. Rokoszyce Roksycka Wola Rokowdzie Rokotów Rokotany Rokoszwar Rokoszanka Rokosz Rokszycka Wólka Rola Rokszycka Wólka Rokszyn Rokutów Rolandseck 301, łąk i ogr. 26, past. 59, lasu 496 mr. ; wł. mn. roli or. 321, łąk i ogr. 67, past. 34, lasu 6 mr. W r. 1880 było 66 dm. , 448 mk. w gm. , 4 dm. , 21 mk. na obsz. dwor. ; 66 rz. kat. , 385 gr. kat. , 18 izrael; 66 Polaków, 400 Rusinów, 3 Niemców. Par. rz. kat. w Krasiczynie, gr. kat. w Cisowie. We wsi jest cerkiew. Lu, Dz. Rokszycka Wólka, wś i fol. , pow. piotrkowski, gm. Szydłów, par. Piotrków. Należy do dóbr Rokszyce. Rokszyn 1. mylnie Rakszyn i Rakszyn, po tok, bierze początek w obrębie gm. Kamienia, w pow. kałuskim, płynie na pln. zach. , a za siliwszy się z lew. brzegu nieznaczną strugą, tworzącą wschod, granicę tejże gminy, zwraca się na północ a przepłynąwszy obszar Bertohów zwraca się na wschód i na wschod, krań cu Bertohów przyjmuje z praw. brzegu pot. Wiśniówkę i wpada z praw. brz. do Łomnicy. Długość biegu 9 klm. 2. R. , zowie się da wne łożysko ramienia Sanu, które oddzielało gm. Pniów od Antoniowa w pow. tarnobrze skim. Ramię to, zwane także pot. Pniowskim, tworzy tu kilka stawków, pospolicie łachami zwanych. Br. G. Rokszyn, grupa domów we wschod, stronie Buska, pow. Kamionka Strumiłowa. Roktowieszki, zaśc, pow. wileński, w 3 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Malaty, o 10 w. od gminy, 5 dusz rewiz; należy do dóbr skarbowych Roupiszki. Roklisy al. Rakusy, niem. Roks, węg. Rokusz, według Staszica Rokuzany, wś w hr. spikicm, pow. tatrzański, nad pot. Krumseifen, dopł. Czarnej Wody, uchodzącej do Popradu, o 7 klm. na płn. zach. od Kieżmarku, a 5 klm. na zach. od Białej spiskiej, na płd. wschód, stoku Tatr spiskich. Leży na rozległem, połoźystem wzgórzu 756 mt. , w małej kotlinkowatej dolinie, wznies. 704 mt. U stóp półn. tego wzgórza rozpościera się łąka, wśród któ rej sączy się pot. Czarna Woda. W 1880 r. było 108 dm. , 659 mk. Słowaków i Niemców. Pierwszą wzmiankę o R. spotykamy pod r. 1307 u Fejera Cod. dipl. Hungariae, t. 8, cz. I, str. 247. W dokum. nosi nazwy Rochus, Ruchus. Wieś posiada dwa kościoły filialne katol, i prot. Kościół kat. p. w. św. Marcina należy do par. w Kieżmarku. Kościół prot. również do par. ewang. w Kieżmarku. Gmina ewang. otrzymała zezwolenie na budowę ko ścioła r. 1797. ; koszta budowy wynosiły 1227 złr. Protestantyzm rozszerzył się tu już w XVI w. Około r. 1550 kaznodzieją był Piotr Pretorius, 1624 Grzegorz Arelt, syn Ja na Arelta, kaznodziei w Spiskiej Sobocie; r. 1660 Jerzy Veisz. Istniały tutaj szczawy i kąpiele mineralne. Dziś znajduje się jeszcze jeden zdrój szczawy. Urząd poczt. , tel. , podatk. i sąd. w Kieżmarku. Br. G. Rokutów Grochuthow w Długosza Lib. Ben. , III, 24, Pohuthowo w Łaskiego L, B. , II, 77, wś i fol. , pow. pleszewski, o 10 klm. na płn. wschód od Pleszewa, na lew. brzegu Prosny, przy ujściu Neru, zwanego niewłaściwie strugą Rokutową. Par. i poczta w Grodzisku, st. dr. żel. w Pleszewie. Około 1160 r. Eudoksya, druga żona Mieczysława, nadała klasztorowi miechowskiemu majętność Grodzisko, w której skład już wówczas wchodzić miały R. , Modłowa, Sierszew i Janków Kuczkowski. Za czasów Długosza płacono w R. bożogrobcom miechowskim po 8 szkotów czynszu z łanu kmiecego i dziesięcinę snopową. W r. 1566 zamienił klasztor Grodzisko, Janków, Sierszew i R. na Głuchów pod Skalmirzem, wś lichą, jak twierdzi Nakielski Miech. , 677, nie wytrzymującą porównania z majętnością grodziską. Sprawcą tej wyrządzonej klasztorowi krzywdy był Jan Zborowski, starosta odolanowski; zdaje się, że i biskup Andrzej Zebrzydowski przyczynił się do przeprowadzenia tej zamiany ob. Acta Hist. , I, n. 750. W r. 1579 posiadał Maciej Przybysławski czyli Mierzyński na R. 2 łany osiadłe, zagrodn. , 2 smolarzy i 1 komorn. , a w r. 1618 Maciej Maniecki 2 łany, 4 zagrodn. , 2 komorn. , 1 smolarza i młyn o jednem kolo walnem. Wś ma 32 dm. , 225 mk. 221 kat. , prot. i 237 ha obszaru l57 roli, 10 łąk, 10 lasu. Folwark wchodzi w skład majętności Grodzisko; ma cegielnię, 8 dm. i 121 mk. ; właścicielem jest ordynat hr. Taczanowski na Taczanowie. E. Cal. Rola al. Rala, zaśc. w północ, części pow, borysowskiego, w 3 okr. pol. i par. katol. Dokszyce, przy drożynie ze wsi Aferowszczyzny do zaśc. Uleniec, ma 2 osady; miejscowość dość leśna, grunta lekkie, kamieniste. Rola, futor, pow. mohilowski, w 3 okr. pol. , gm. , par. i st. poczt. Szarogród. W 1868 r. miał 9 dm. Rola Kozłowska, wólka należąca do Nieszkowic Wielkich, pow. bocheński, 7 dm. , 47 mk. katol. Roland niem. , dobra nad rzką Homulą, pow. elbląski, st. p. i par. kat. Elbląg odl. 2 5 klm. , razem z wyb. Kupferhammer 3 dm. , 14 mk. obejmuje 139 ha. Czysty dochód z gruntu wynosi 1457 mrk. W 1869 r. było w R. 25 mk. , 5 kat. , 20 ew. , 1 dm. , 1885 r. 5 dm. , 12 dym. , 54 mk. , 9 kat. , 45 ew. w obu miejscowościach razom. R. 1779 pozyskał bu downiczy młynarski Pahlau część boru tutej szego w wieczystą dzierżawę; kanon wynosił rocznic 40 tal. W 1791 r. urządził tu hamer nię, którą sprzedał r. 1795 za 13, 000 tal. ob. Der Elbinger Kreis v. Rhode, str. 129. Rolandseck, fol. , pow. mogilnicki, okr. wiejski Duszyńskie Holendry Duszno, pocz Roktowieszki ta w Trzemesznie o 5 klm. , ma 3 dm. , 41 mk. i 140 ha obszaru czys, doch. grun. 1250 mrk. Rolanka, uroczysko, pow. bielski gub. grodzieńskiej, w 1 okr. pol, gm. Łosinka, o 26 w. od Bielska. Rolbik niem. Rollbick, wś, pow. chojnicki, st. p. Brusy, par. kat. Leśno o 1 1 2 mili, szkoła Widno. Przez wś płynie rzka Zbrzyca Sbritze, lewy dopływ Brdy; obszar 1163 ha 65 lasu, 9 łąk, 191 roli. W 1868 r. 29 bud. , 17 dm. , 214 mk. , 208 kat. , 6 ew. ; 1885 r. 21 dm. , 39 dym. , 228 mk. , 218 kat. , 10 ew. R. 1350 nadaje komtur tucholski Konrad Vullekop uczciwemu Ehestlein karczmę uff der Rorbeck jure culmensi wraz z rolą nad strugą i 10 mr. łąk za domem nad rz. Otocznik. Daje my mu także trzeci fenik, gdyby przyszło do burd między jego gościami; czynsz ma wyno sić 2 grzyw. ob. Wyciągi kś. Kujota w Peplinie. Według taryfy z roku 1648, gdzie uchwalono pobór podwójny a akcyzę potrójną, płacili w R. poddani od 2 karczem 2 fl. 20 gr. ob. Roczn. T. P. N. w Pozn. , 1871, str. 186. W lustraoyi statwa tucholskiego z r. 1664 czytamy Pustkowie Rulbieckie Jan Rulbicki za prawem krzyźackiem od Włady sława IV potwierdzonem r. 1635 mniejszą pieczęcią, daje 19 fl. R. zaliczono wówczas do klucza kosobudzkiego al. zaborskiego. R. 1710 należał R. do par. brzeskiej i dawał mesznego 1 korz. żyta Wizytacya Szaniaw skiego, str. 67. Kś. Fr. Rolce, lesiste wzgórze na obszarze Paportna, w pow. dobromilskim. Role, wś, pow. łukowski, gm, Celiny, par. Łuków, ma 61 dm. , 345 mk. , 1187 mr. W r. 1827 było 59 dm. , 286 mk. Według reg. pob. pow. łukowskiego z r. 1531 wś szlachecka Role Rogale, w r. 1533 w par. Łuków, miała w jednej części 1 2 łany, drugiej 2 łany. W r. 1580 Stanisław Rola płacił wraz z sąsiadami od 8 włók, które sami orzą, fl. 4, od 3 zagród na rolach gr. 18, od zagrody bez roli gr. 4, od komornicy bez bydła gr. 2. Suma fl. 4 gr. 24 Pawiński, Małop. , 382, 392, 412. Role 1. al. Górny Folwark, fol. na obszarze Wojakowej, w pow. brzeskim. 2. R. , wio ska w obrębie gm. Suchy, pow. żywiecki, li czy 99 dm. , 699 mk. Br. G. Rolek, os. przy fol. Kamienica, pow. lipnowski. Roleśnia, rzeczka, dopływ Wereśni prawego dopł. Uszy. Rolewo, ob. Rulewo. Rolice al. Rulce, wś, pow. łowicki, gm. i par. Bielawy, odl. 26 w. od Łowicza, 2 w. od Bielaw, ma 21 dm. , 21 osad włościańskich, 168 mk, 328 mr. W 1827 r. było 3 dm. , 20 mk W 1646 r. Stanisław z Popowa Witowski, kasztelan sandomierski, sprzedał J. M. Bykowskiemu za 150, 000 fl. klucz bielawski, do którego R. należały. Wówczas fol. R. le żał w woj. łęczyckiem, pow. orłowskim, miał dom, oborę, stodołę, bydła sztuk 21, gęsi 33, kokoszy 31, kmieć 1 który miał własne 4 woły i 2 konie. W 1662 r. nastąpił dział po między braćmi i R. dostał Jan Władysław Bykowski, podczaszy łęczycki. R, Ocz, Rolnicze, wś, pow. święciański, w 4 okr. pol. , gm. Wiszniewo, okr. wiejski Nowoaleksandrowo, o 9 w. od gminy a 66 w. od Święcian, ma 15 dm. , 197 mk. , w tej liczbie 142 prawosł. i 55 katol. podług spisu z 1864 r. 59 dusz rewiz. ; należy do dóbr Czurlony Boczkowskich. Roliszki, zaśc. i fol. , pow. poniewieski, w 4 okr. pol. , o 66 w. od Poniewieża. Rolizny, część wsi Czarkówka, w pow. bielskim gub. grodzieńskiej, ob. Pierlejówka t. VIII, 97. Rolki, wś w dawnem woj. podlaskiem, zie mi drohickiej, należąca do rozległych dóbr ciechanowieckich, w roku 1590 dziedzictwo Krzysztofa Rawicza Witanowskiego i żony jego Elżbiety Ciechanowieckiej Herbarz K. Milewskiego, str. 71. M. Wit. Rolki, niem. Rollkoff wś na pol. prus. Mazurach, pow. jańsborski, odl. 4 klm. od granicy król. polskiego, tyleż od Biały, st. p. i tel. Istniały już r. 1480; ob. Nagórki. . Rollnau, wś, pow. morąski, st. p. Maldeuten, 20 dm. , 167 mk. , 167 ha. Rolniczyn, po łotew. Rulniczyns, wś, pow. dyneburski, gm. i par. Dagda, własność Bujnickich. Rolniki Chomsk, dobra, pow. kobryński, w 4 okr. pol. , gm. Chomsk, o 52 w. od Kobrynia. Roloff, fol. dóbr pryw. Telssen, w okr. hazenpockim, pow. i par. grobińska Kurlandya. Rolów 1. , rus. Roliw, wś, pow. drohobycki, 15 klm. na płn. wschód od Drohobycza, 10 klm. od Medenic, 6 klm. od st kol, urz. poczt. i tel. w Dobrowlanach. Na płn. leżą Hruszów, Tynów i Litynia, na płd. w8chód Wróblowice i Lipowice, na płd. zach. Rychcice, na zachód Dobrowlany. Półn. część wsi przepływa Trudnica, dopływ Tyśmienicy. Wchodzi ona tu od zach. z Dobrowlan a płynie na płn. wsch. do Lityni. Dolina Trudnicy moczarzysta. Dla osuszenia poprowadzono kanał wzdłuż granicy półn. Na praw. brzegu Trudnicy leżą zabudowania wiejskie. Część wschod, wsi zwie się Bojary, zachodnia Zagacie. Do obszaru dwor. należą folw. Brysnik, Łastowiecczyzna i Wyhadówka, karczma Tuzy i dwory Nanowszczyzna i Zofiówka. Własn. wiek. Feliksa Firleja i spółki ma roli or. 420, łąk i ogr. 231, past. 17, lasu 271 mr. ; wł. mn. roli or. 776, łąk i ogr. 362, past. 496, lasu 113 mr, Rolanka Romachów Romacza Romąjnie Rolów Wierci Roman W r. 1880 było 224 dm. , 1124 mk w gminie, 23 dm. , 158 mk. na obsz. dwor. ; 56 rz. kat. , 1128 gr. kai, 59 izrael; 123 Polaków, 1099 Rusinów, 60 Niemców. Par. rz. kat. w Medenicach, gr. kat. w miejscu, dek. drohobycki, dyec. przemyska. We wsi jest cerkiew drewniana, szkoła etat. 1klas. i kasa pożyczk. z kapit. 3045 złr. 2. R. , ob. Rulów. Lu. Dz. Rolów Wierci, wzgórze na Podhalu nowotarskiem, w obrębie Zubsuchego, w pow. nowotarskim, przy drodze ze Zubsuchego do Skrzypnego, wznosi się 1013 mt. npm. Miejsce znaku triang. Br. G. Rom Roma, pow. wągrowiecki, ob. Rzym. Romachów, wzgórze polne na płn. wschód od wsi Myszkowie, w pow. tarnopolskim, po wschod, stronie gościńca z Trębowli do Tarnopola, na lew. brzegu Seretu, 355 mt. npm. szt. gen. . Miejsce znaku triang. Br. G. Romachy, grupa domów w Kamionce Wo łoskiej, pow. Rawa Ruska. Romacza, ob. Romata, Romąjnie 1. dobra, pow. kowieński, w 1 okr. pol. , o 5 w. od Kowna; własność Pusłowskich. 2. R. , dobra, tamże, o 7 w. od Kowna; własność Zagórskich. 3. R. , dobra nad Niewiążą, tamże, o 6 w. od Kowna; własność niegdyś Szymona Syrucia, kasztelana witebskiego, następnie Prozorów, później Medekszów, z których Adam po 1863 r. sprzedał Wakselowi. 4. R. , dobra, tamże, o 7 w. od Kowna, własność L. Nartowskiego. 5. R. , dobra, tamże, o 6 w. od Kowna, własność J. Nartowskiego. 6. R. , zaśc, tamże, o 5 w. od Kowna. 7. R. , dwór tamże, o 5 1 2 w. od Kowna. Niektórzy historycy przypuszczali, że jedno z R. , będące przed 1860 r. własnością hr. Benedykta Tyszkiewicza, było staroźytnem Romowe, właściwie Rumowe ob. ; miejscem świętem u pogan litewskich, czemu jednak przeczy Buszyński Brzegi Niewiaźy, str. 5. Roman, mały zaśc. nad rzką Pierszajką, dopływem Isłoczy, na zachod, krańcu pow. mińskiego, przy drożynie z mka Pierszaj do wsi Hołub, w 2 okr. pol. rakowskim, gm. Pier szaje; od południa rozciąga się na kilkanaście wiorst kw. błoto Babie. A. Jel. Romańce 1. wś, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 7 w. od Nowoaleksandrowska. 2. R. , wś, pow. wiłkomierski, gm. Traszkuny, o 29 w. od Wiłkomierza. Romanczuk, wś rząd. nad jeziorem, pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , gm. Wierzchnie, okr. wiejski Udział, o 10 w. od gminy a 50 w. od Dzisny, ma 5 dm. , 49 mk. prawosł. 22 dusz rew. . Roniańczyce, pow. radomyski, ob. Romanówka. Romandorf, kolonia, pow. radomyski, w 3 okr. pol. , gm. Potijówka, o 15 w. od Radomyśla, ma 65 mk. Romanejcze, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol, o 53 w. od Nowoaleksandrowska. Romanestie, wś na lew. brzegu pot. Horajca, dopł. Suczawy, pow. i obw. sąd. suczawski, po wschod, stronie gośc. suczawskosereckiego, 20 klm. na płd. od Seretu, 14 klm. na płd. wsch. od Radowiec, a 18 klm. na płn. zach. od Suczawy. Graniczy od płn. z gm. Graniczestie i Gawronami, od wsch. z Kalinowcami Jenackimi, od płd. z Jakobestie a od zach. ze Słobodzią nad Suczawą i Milleszowcami. Wznies, wsi koło cerkwi 347 mt. npm. We wschodniej części rozpościera się las ze szczytem Okupem 495 mt. ; w połud. stronie folw. Kornice i przys. Rakowa. W 1869 r. . obejmował obszar gminy 1028 ha 32 ar. 58 mt. kw. ; było 164 dm. , 760 mk. 384 męż. , 376 kob. ; w 1880 r. 138 dm. , 617 mk. 303 męż. , 314 kob. . Pod względem wyznania 9 kat. , 594 gr. orm. , 12 żyd. , 2 in. wyzn. ; 13 Niemców, 19 Rusinów, 582 Rumunów, 3 in. narodow. Jest tu cerkiew gr. orm. p. w. św. Mikołaja, drewniana, zbudowana w 1759 r. przez gminę. Do par. należą wsi Gawreny, z cerkwią filialną p. w. św. Dymitra, Słobo dzią nad Suczawą, z cerkwią filial. p. w. św. Mikołaja i Jakobestie. Według szem. dyec. archiep. gr. orm. z 1885 r. było w parafii 439 rodzin, 1662 dusz; 127 dzieci obowiązanych uczęszczać do szkoły 73 chłop. i 54 dziew. . St. poczt. Słobodzią nad Suczawą. Własność Bogdana, Józefa, Łukasza i Emanuela Botuszanów. Br. G. Romanie, okolica, pow. kowieński, w 1 okr. pol. , o 44 w. od Kowna. Ronianie, nazwa części jednego z pasu Beskidu karpackiego, w pow. stryjskim ob. t. IV, 397. Roniamec 1. młyn w Bielawcach, pow. brodzki. 2. R. , młyn na obszarze dwor. Niemirowa, pow. Rawa Ruska. Ronianiki i Romaniszyny, grupy domów w Jazłowie Starym, pow. jaworowski. Romaniowce, pasmo górskie w pow. stryjskim, ob. Hutar Romanisch 1. AltFratmtz niem. , ob. Stare Fratowce, 2. R. Badautz, ob. Badowce, 3. R. Satulmare, ob. Satulmare, 4. R. Tere hlestie ob. Terehlestie. Romaniszczy, wś, pow. bobrujski, w 2 okr. pol. paryckim, gm. Czernin, ma 18 osad; grunta piaszczyste. A. Jel. Romanioszka 1. uroczysko w dobrach Pokopyrniach, we włości rossieńskiej w dokum. z 1581 r. . 2. R. , uroczysko w dobrach Kolnujach, we włości rossieńskiej w dok. z r. 1683. 3. R, w dok. z 1584 r. , niwa na 4 Romaniszczy Rolów Wierch Rom Romanestie Romanie Ronianie Roniamec Ronianiki Romaniowce Roniańczyce Romanczuk Romandorf Romaniszkia beczki posiewu żyta, w dobrach Golniach, we włości jaswońskiej w pow. kowieńskim. Romaniszki 1. wś i fol. , pow. wyłkowyski, gm. Pojeziory, par. Szumsk, odl. od Wyłkowyszek 17 w. , ma 16 dm. , 156 mk. W 1827 r. było 15 dm. , 93 mk. , par. Wyłkowyszki 2. R. , wś, pow. wyłkowyski, gm. i par. Wyłkowyszki, odl. od Wyłkowyszek 4 w. , ma 4 dm. , 27 mk. W 1827 r. było 4 dm. , 27 mk. 3. R. , al. Rymaszyszki, wś, pow. władysławowski, gmina Światoszyn, par. Poniemoń Ferg. , odl. od Władysławowa 44 w. , ma 3 dm. , 22 mk. 4. R. , pow. władysławowski, gm. Leśnictwo, par. Władysławów, odl. od Władysławowa 10 w. , ma 8 dm. , 50 mk. W 1827 r. było 7 dm. , 66 mk. Wchodziła w skład dóbr rząd. Leśnictwo. 5. R. , wś nad Niemnem, pow. władysławowski, gm. Kidule, par. Sudargi, odl. od Władysławowa 37 w. , leży przy samej granicy od Prus, posiada przykomórek celny, ma 18 dm. , 164 mk. , 686 mr. W 1827 r. było 21 dm. , 143 mk. Wchodziła w skład dóbr rząd. Kidule. Romaniszki 1. folw. i dobra nad stawem i pot. Pieleka, pow. święciański, w 1 okr. pol. , gm. Łyntupy, okr. wiejski Romaniszki; folw. ma 31 mk. katol. i 4 żydów; własność Dowgiałłów; włościanie wnieśli 10, 408 rs. 12 kop. wykupu za wydzieloną ziemię. W skład okręgu wiejskiego wchodzą wsie Sobołka, Pieleka. Zielonka i Girucie, oraz zaśc Dziaboszyszki, Piotrzyszki, Janowo i Margiszki, w ogóle 163 dusz rewiz. włośc. uwłaszczonych. 2. R. , zaśc. włośc, pow. święciański, w 2 okr. pol. , o 24 w. od Święcian, i dm. , 9 mk. kat. 3. R. , zaśc. szl. , pow. trocki, w 1 okr. pol. , o 31 w. od Trok, 1 dm. , 14 mk. katol. 4. R. , wś włośc, nad pot. Wirszubką, pow. wileński, w 2 okr. pol. , gm. i okr. wiej ski Muśniki, o 5 w. od gminy a 41 w. od Wilna, ma 2 dm. , 16 mk. katol. 8 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Dukszty. 5. R. , wś, pow. wileński, w 2 okr. pol. , gm. Mejszagoła, okr. wiejski Izabelin, o 8 w. od gminy, 18 dusz rewiz. ; należy do dóbr Izabelin Wołłowiczów. 6. R. , wś szl. , pow. wileński, w 4 okr. pol. , o 37 w. od Wilna, 1 dm. , 11 mk. starowier. 7. R. , zaśc, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 46 w. od Nowoaleksandrowska. 8. R. , u Buszyńskiego RomaszMszkij dobra, pow. rossieński, gm. Kielmy, o 34 w. od Rossień. 9. R. , folw. , pow. rossieński, gm. Szydłów, par. Cytowiany, o 32 w. od Rossień, własność Przeciszewskich. W dokum, z 1595, 6 i 7 r. występują R. , folw. dóbr Cytowiany, we włości widuklewskiej. W dokumentach występują jeszcze R. z 1598 r. , dobra w Poniewieźu, we włości wilkijskiej pow. kowieński; R. z 1592 i 1596 r. , dobra we włości medygiańskiej pow, telszewski; R. , dwór nad Dubissą, we włości rossieńskiej i R. , niwa w Mej liszkach, we włości tondziagolskicj pow. rossieński. 10. R. , wś, pow. rossieński, gm. aleksandrowska, par. nowomiejska, o 111 w. od Rossień. 11. R. , wś, pow. szawelski, gm. Popielany, o 57 w. od Szawel. 12. R. , folw. , pow. wiłkomier ski, gm. Żmujdki, o 21 w. odWiłkomierza. J. Krz. Romaniszkia 1. niwa we wsi Kompy, we włości wilkijskiej pow. kowieński, w dok. 1593 r. 2. R. w dokum. z 1596 r. , uroczysko w dobrach Owksztelki, we włości kroskiej pow. rossieński. 3. R. , niwa w dobrach Golniach, we włości ejragolskiej pow. kowieński. Romianiuki Nowe i Stare, wś, pow. suwalski, gm. Andrzejewo, par. Puńsk, odl. od Suwałk 23 w. R. Stare mają 9 dm. , 67 mk. ; R. Nowe 14 dm. , 83 mk. W 1827 r. było 3 dm. , 32 mk. , par. Wiżajny. Romaniuki, wś nad bezim. dopł. Newdy, pow. nowogródzki, w 2 okr. pol. horodyszczańskim, gm. Koszelewo, ma 5 osad pełno nadziałowych; miejscowość dość leśna, lekko falista. A. Jel. Romaniuny, wś włośc, nad rzką Komajką, pow. święciański, w 3 okr. pol. , gm. , okr wiejski i dobra skarbowe Hoduciszki, o 28 w. od Święcian, ma 26 dm. , 209 mk. , w tej liczbie 198 katol, i 11 żydów w 1864 r. tylko 71 dusz rewiz. . Romanka, szczyt w Beskidzie zach. , w dziale płn. zach, , w paśmie poprzecznym, wybiegającym od grzbietu granicznego na północ, mianowicie od Rysanki, hali Lipowskiej i Marszalkowej, a kończącym się ponad Żywcem u ujścia Koszarawy do Soły górą Grójcem. Wznosi się na gr. gmin Żabnicy, Sopotni Małej i Wielkiej, w pow. żywieckim i dochodzi 1366 mt. npm. szt. gen. . Miejsce znaku triang. Porów. Lipoiosha Góra. Br, G. Romanki, folw. , pow, kaliski, gm. Pamięcin, par. Rychnów, odl. od Kalisza 14 w. , 1 dm. Romanki, w dokum. Romankowo i Romankowce, wś nad strumieniem uchodzącym do Niemii, pow, mohylowski, okr. pol. Łuczynieć, gm. Koryszków, par. Kopajgród, przy trakcie z Kopajgrodu do Dołhowiec, ma 152 osad, 612 mk. , 757 dzies, ziemi włośc, 857 dworskiej, 25 cerkiewnej; cerkiew p. w. św. Michała, wzniesiona w 1736 r. , filialna par. Kopajgród. Własność niegdyś Borkowskich, następnie Sulatyckich, dziś ich sukcesorów. Niegdyś wchodziła w skład ststwa barskiego. W lustracyi odbytej w 1615 r. przez kaszt. kamienieckiego Humieckiego, wymieniona dwukrotnie, raz pod nazwą Romankowce jako wś w ststwie barskiem podległa lustracyi, do Romaniszki Romaniszki Romaniszki 1 Romianiuki Romaniuki Romaniuny Romanka Romanki której, łącznie ze wsiami Agdassów, Serebrial i Jurkowce, rościli sobie prawo Mytkowie, powtórnie zaś pod nazwą Romanowo, jako wś starą sumą onerowana, i wraz z Alcydajowem, Koraczyńcami, Oziaryńcami, Srebrną, Huchrynem, Agdasowem, Serebryją i Jurkowcami należąca prawem dożywotniem do ks. z Ostroga Radziwiłłowej, kasztelanki trockiej ob. Jabłonowski, Lustr. 39 i 68. Romanki, część Kobylnicy Wołoskiej, w pow. cieszanowskim. Romanki, wś na pol. prus. Mazurach, pow. łecki, st. p. Bajtkowo, 5 dm. , 27 mk. , 119 ha. Romankoucy, ob. Romankowce, Romankowce, ob. Romanki, Romankowce, mołd. Romankoucy, duża wś, pow. choimski gub. be8sarabskiej, gm. R. , par. Chocim, przy drodze z Serbiczan do Seliszcz. Posiada cerkiew drewnianą, 206 dm. 1868 r. , zarząd gminny wołost. Należała do Balanieckiego, potem Komara, dziś Krupeńskiego, marszałka pow. chocimskiego. X M. O, Romankowo, Romanówka, niegdyś Romankowy Kurkan osada nad Dnieprem, w pow. i gub. ekaterynosławskiej, na pograniczu pow. wierchniednieprowskiego, na płn. zchd od Ekaterynosławia, ma 600 mk. , dwie cerkwie, szkołę, trzy jarmarki bardzo handlowe. W okolicy znajdowała się pierwotna Sicz kozacka. Romankowy Kurhan, ob. Rowankowo. Romanłówka w dok. z 1589 r. , niwa na granicy dóbr Judajn, we włości retowskiej pow. rossieński, 2 wł. i 3 mr. rozległa. Romanów 1. wś włośc, pow. gostyński, gm. i par. Słubice, ma 7 osad, 65 mk. , 186 mr. Wchodziła w skład dóbr Jamno. 2. R. , folw. , pow. gostyński, gm. Łąck, par. Gombin, ma 68 mk. , 36 mr. 3. R. , cztery folw. , pow. łódzki, gm. Rąbień, par. Kazimierz; 1y ma 1 dm. , 69 mr. ; 2i 1 dm. , 9 mk. , 49 mr. ; 3i 1 dm. , 6 mk. , 65 mr. ; 4y ma 30 mr. 4. R. , kol. i os. karcz. , pow. łódzki, gm. Gospodarz, par. Rzgów; kol. ma 27 dm. , 229 mk. , 556 mr. włośc; os. karcz. 1 dm. , 6 mk. , 94 mr. dwors. 5 B. , folw. , pow. łódzki, gm. Puczniew, par. Dalików, ma 1 dm. , 10 mk. , 94 mr. W 1827 r. było 1 dm. , 6 mk. 6. R. , wś, pow. kolski, gm, Kościelec, par. Dobrów, odl. od Koła 4 w. , ma 9 dm. , 78 mk. 7. R. , folw. , pow. turecki, ob. Grahieniec. 8. R. , wś i fol. , pow. kaliski, gm. i par, Iwanowice, odl. od Kalisza 26 w. ; wś ma 3 dm. , 46 mk. , 13 mr. ; folw. 4 dm. , 19 mk. Wś wchodziła w skład dóbr Główozyn. Fol. R. , w 1869 r. oddzielony od dóbr Główczyn, rozl. mr. 212 gr. or. i ogr. mr. 180, łąk mr. 24, nieuż. mr. 8; bud. z drzewa 11. 9. R. , kol. , pow. radomski, gm. Gębarzew, par. Kowala Stępocina, odl. od Radomia 9 w. , 16 dm. , 95 mk. , 253 mr. 10. R. , wś włośc, pow. radomski, gm, i par. Jedlińsk, odl. od Radomia 17 w. , ma 8 dm. , 136 mk. , 220 mr. Wchodziła w skład dóbr Jedlonka. 11. R. , folw. , pow. radomski, gm. Radzanów, par. Wyśnierzyce, odl. od Radomia 28 w. , 22 dm. , 104 mk. , 702 mr. 12. R. , os. górn. , pow. konecki, gm. Chlewiska, par. Wysoka, odl. od Końskich 36 w. , ma 2 dm. , 5 mk. , 16 mr. ; kuźnica żelazna. 13. R. , os. nad rz. Kamienną, pow. opatowski, gm. Częstocice, par. Szewna par. Ostrowiec, odl. od Opatowa 16 w. , ma 1 dm. , 5 mk. , 1 mr. 14. R. , folw. , pow. opatowski, gm. Modliborzyce, par. Strzyżewice, odl. od Opatowa 10 w. , ma 2 dm. , 4 mk. , 272 mr. W 1827 r. był 1 dm. , 5 mk. Wchodzi w skład dóbr Kobylany, należących do szpitala w Kurozwękach. 15. R. , folw. , pow. pińczowski, gm. i par. Czarnocin, odl. 20 w. od Pińczowa. Oddzielo ny w 1876 r. od dóbr Czarnocin, ma 270 mr. obszaru. 16. R. , folw, , pow. kielecki, gm. i par. Piekoszów. W 1827 r. 1 dm. , 3 mk. 17. R. , folw. i wś, pow. lubelski, gm. i par. Krzczonów; folw. ma 860 mr. , wchodzi w skład dóbr Jabłonna; wś ma 4 os. , 58 mr. , wchodzi ła w skład dóbr Kozarzów. 18. R. , wś i folw. nad rz. Wieprz, pow. krasnostawski, gm. Kra snystaw, par. Tarnogórz, odl. 7 w. od Krasnegostawu. W 1827 r. było 27 dm. , 157 mk. W 1871 r. folw. R. lit. A. rozl. mr. 520 gr. or. i ogr. mr. 304, łąk mr. 71, pastw. mr. 7, wody mr. 4, lasu mr. 131, nieuż. mr. 3; bud. mur. 1, z drzewa 13; las nieurządzony. Wś R. os. 22, z gr. mr. 143. 19. R. , folw. , pow. garwoliński, gm. Ułęż, par. Żabianka, ma 1 dm. , 12 mk. , 637 mr. 20. R. , wś włośc, pow. garwoliński, gm. i par. Łaskarzew, ma II dm. , 106 mk. , 137 mr. Wchodziła w skład dóbr rząd. donacyjnych Dąbrowa. 21. R. , folw. i dobra, pow. włodawski, gm. Romanów, par. Wisznice, odl. 21 w. od Włodawy, w po bliżu Bugu, posiada piękną rezydencyą ze sta rożytnym ogrodem, obserwatoryum meteoro logicznym, biblioteką, kaplicą, 10 dm. , 59 mk. Spis z 1827 r. podaje 48 dm. , 270 mk. i par. Międzyrzec zapewne wliczono tu lu dność przyległych wsi. Dobra R. składały się w 1874 r. z folw. R. , Chmielita i Dąbro wa, wsi Czeputka, Wygnanka i Sosnówka, rozl. mr. 4794 folw, R. gr. or. i ogr. mr. 720, łąk mr. 249, pastw. mr. 186, lasu mr. 3200, nieuż. mr. 54, razem mr. 4408; bud. mur. 8, z drzewa 40; płodozmian 9polowy; folw. Chmielita gr. or. i ogr. mr. 103, łąk mr. 97, pastw. mr. 3, nieuż. mr. 11; bud. z drzewa 7; płodozmian 6polowy; folw. Dąbrowa gr. or. i ogr. mr. 157, lasu mr. 12, nieuż. mr. 4; bud. z drzewa 5; płodozmian 8polowy; las urzą dzony, pokłady torfu, 2 cegielnie, wiatrak. W skład dóbr wchodziły poprzednio wś Cze putka os. 38, z gr. mr. 1068; wś Wygnanka Romanów Romankowce Romankoucy Romanki Romanłówka Kurhan Romankowy Romankowo Romanki Romanów Romanów os. 29, z gr. mr. 718; wś Sosnówka os. 72, z gr. mr. 1478. Była to dawna posiadłość Sa piehów, którzy wznieśli tu drewniany, piętro wy pałac, na murowanych sklepieniach 1580 r. i założyli ogród. W końcu XVIII w. ks. Teodora z Jabłonowskich Sapieżyna z synem Aleksandrem sprzedała te dobra Malskim. Błażej Malski wystawił na dawnych sklepie niach murowaną rezydencyą, a matka żony jego Konstancy a Nowowiejska wzniosła ka plicę w stylu włoskim. Od Malskich przeszły te dobra w ręce Kraszewskich. Tu w młodo ści przebywał Józef Ignacy Kraszewski, a brat jego Kajetan, znany z prac literackich i naukowych, jest obecnym właścicielem tej pięknej siedziby. Ogród przechował jeszcze piętno włoskich ogrodów XVI w. w swym układzie. Strzyżone szpalery i niebotycz ne świerki są jego główną ozdobą. Za sługą obecnego posiadacza jest utworze nie obserwatoryum i bogatego księgozbioru. Obserwatoryum astronomiczne urządzone w r. 1857 posiada wielki refraktor Steinheila z Monachium, lunety i instrumenta Star kego i Ploessla z Wiednia, Leverboursa z Paryża, Mortiusa z Berlina itd. , zbiór na rzędzi do obserwacyi meteorologicznych. Bi blioteka liczy około 10. 000 tomów z działu nauk przyrodzonych, fizyki, literatury, historyi. Jest tu prawie kompletny zbiór herbarzy, wiele kronik, rzadkich druków, dokumentów, i oddzielny zbiór autografów, zebrany stara niem Bogusława Kraszewskiego, syna Kaje tana. Zbiór oryginalnych współczesnych por tretów z XVI, XVII i XVIII w. obejmuje przeszło 80 rzadkich i ciekawych wizerunków, między innemi Bony, Batorego, Czarnieckie go, Krzysztofa Radziwiłła i jego żony Sobieskiej, Karola Radziwiłła panie kochanku, Stanisława Jabłonowskiego, Kazimierza Pu łaskiego, księdza Marka, Bohdana Chmielnicgo, generała Madalińskiego, Adama Ponińskiego Bacciarelli, Fryderylca Augusta Vo gel i bardzo wiele innych zasługujących na uwagę. W kaplicy znajduje się kielich pię knej roboty z XVII w. , oraz krucyfiks heba nowy z figurką z kości słoniowej, nadzwyczaj piękny, przywieziony z Saiagossy przez je dnego z legionistów. Opis R. mieszczą Kło sy Nr 578 z 1876 r. , fPrzyroda i Prze mysł 1880 Nr 13, Złota Księga Źychlińskiego I, 100. R. gmina graniczy z gm. Ho rodyszcze, Opole i Wyryki, ma 3705 mk. i 2442 mr. obszaru, urząd gm. we wsi Sosnow ce, s. gm. okr. I i st. pocz. w os. Wisznice. W skład gm. wchodzą Aleksandrowo, Chmielita, Czeputki, Dąbrowo, Dybów, Lipinki, Motwica, Perechod, Pohoryle, Romanów, Rozwadówka, Rzeszczynka, Sapiehów, Sosnów ka, Wygnanka i Żuławy. Br, Ch. Słownik Geograficzny T. IX. Zeezyt 106. Romanów 1. odludny zaśc. nad rzką Be reżnicą, pow. borysowski, w 1 okr, pol. chołopienickim, gm. Zaczyste. 2. R. al. Romanowo, mko nad rzeką Wuswą, lew. dopł. Morocza, pow. słucki, w 3 okr. pol. kopylskim, o 23 w. od Słucka, przy gośc. ze Słucka do mka Cimkowicz i Nieświeża, ma około 130 osad, zamieszkałych przeważnie przez żydów. Dwie cerkwie św. Mikołaja i św. Jerzego, za rząd gminny, szkółka ludowa. Gmina roma nowska składa się z 9 okręgów starostw wiejskich, ma 751 osad, zamieszkałych przez 3834 włościan pł. męz. , nadzielonych 10. 550 dzies, ziemi. Miejscowość równa, dość leśna, grunta urodzajne, łąki dobre, Mko R. w 1600 r. jako wiano ks. Zofii Olelkiewiczówny prze szło w dom ks. Radziwiłłów, obecnie należy do dóbr Dochtorowice, spadkobierców ks. Wittgensteina. 3. R. , Romanowo, wś i dobra, pow. rossieński, gm. i par. Rossienie, o 4 i 5 w. od Rossień; własność Poloneza. 4. R. , ob. Romanowo, AL Jel. Romanów 1. w dokum. Romanowo, wś nad rzką Konopelką, pow. łucki, okr. pol. Rożyszcze, gm. Romanów, na pograniczu pow. dubieńskiego, o 22 w. na wschód od Łucka, 10 w. od Ołyki. W połowie XVI w. wraz z Worotniowem należała do Piotra Kiszki al. Kiszczyca. W 1860 r. własność sukcesorów Aleksandra Koźuchowskiego. Do dóbr romanowskich należą wsi Kleczanie, Kotów, Werchówka, Worotniów i Żwirów. Liczne wzmianki o R. znajdują się w dokum. ogłoszonych przez Kijowską arch. komisyę. 2. R. , dawna nazwa mka Kołki, w pow. łuckim ob. t. IV, 273. 3. R. , w dokum. Romanów Wielki, mko nad rzką Lesną, pow. nowogradwołyński, przy trakcie z Połonnego do Żytomierza, o 60 w. na płd. wschód od Nowogrodu Wołyńskiego i o tyleż od Żytomierza odległe, ma 141 dm. , 818 dusz rewiz. włościan, nadzielonych 1920 dzies. ziemi. Posiada zarząd gminny, cerkiew, dom modlitwy żydowski, aptekę, st. pocz. konną do przewozu urzędników, gorzelnię i smolarnię. Była tu filia parafii katol. Cudnów. Jeszcze w 1850 r. była w R. szkoła głuchoniemych. Od 1817 do 1821 r. istniało tu gimnazyum, utrzymywane przez jezuitów wiadomość o tych szkołach podał Miesięcznik połocki z 1818 r. . Nadto był tu klasztor wizytek, z pensyonatem dla panien szlacheckiego rodu. Dawniej w R. był wspaniały pałac, przeszło ze stu pokojów składający się, w którym znajdowała się kaplica, bogate zbiory obrazów, rzeźb, starożytności, biurko darowane przez Maryę Antoninę cesarzowej Katarzynie II, ogromnej ceny łoże tejże cesarzowej, prześliczne stoły mozajkowe, malachitowe i inne. Zbiory te przez znawców ocenione były przeszło na milion rubli. Przy pałacu był 46 Romanow Borysoglebsk wielki park ze zwierzyńcem, teatr, opera i balet. Wszystko to założone i zebrane przez senatora hr. Ilińskiego, który przez cesarza Pawła wyłącznie faworyzowany, ogromnemi przez niego był obdarzony skarbami. Dziś w B. . ledwie ślady z tego wszystkiego pozostały. Pałac, który najdłużej i najlepiej się utrzymywał, przed niewielu laty padł pastwą płomieni, a liczne zbiory sztuki i starożytności rozproszyły się po różnych miejscach a wiele z nich od pożaru przepadło. Obecny właściciel Henryk Stecki posiada tu wiele rodzinnych pamiątek, jak zbiory archiwalne, stare portrety, pamiątkowe sprzęty, puchary itp. , przeniesione z Międzyrzecza. i Dobra romancwieckie, mające 17, 152 dzies. ziemi dworskiej, składają się ze wsi Kozary, Hołubeć, Wróblowiecka Osada, Szulajówka, Rajec, Romanowska Osada, Melańce i Wójtowce. Pomiędzy R. a wsią Kozary bierze początek rzka Niwna dopł. Słuczy. W R. urodził się muzyk Ign. Feliks Dobrzyński. Rozległą włość romanowską wraz z Cudnowem w połowie XVI w. trzymała kniahyni Ilinaja, znana Beata ks. Ostrogska, z domu Kościelecka, nie spełniając przynależnych powinności, jak widać z rewizyi zamku żytomierskiego odbytej 1545 r. Włość romanowska była k zamku, z toje wołosti była dań hroszowaja i medowaja i służba na zamok, w kotoroj wołosti i teper jest osmdesiat służeb ludej, tuju wołost uprosił sobie u korola JMC starosta żytomirski neboszczyk pan Dmitr i syn jeho Bo huchwał, tuju wołost derżyt knehini Ilinaja k Czudnowu, z toje wołosti żadnoje pomoczy ani roboty niet, wsiu powinowatost ich obernuła k Czudnowu, a na to dej żadnoje twerdosti ne maj et. Włość romanowska zobowiązana była w zamku żytomierskim wężu worotnuju i ktomu dwie horodni werch pokrywati, i kołodki i kamenie na toj węży i na horodniach kłasti, i klikat, i staceju i podwody dawati, a teper tuju wołost derżyt knahyni Ilinaja k Czudnowu, i toje powinnosti ne każet pełniti Jabłonowski, Rewizye, 142 i 129. Na mocy tranzakcyi kolbuszowskiej ostatni ordynat Ostrogski darował w 1753 r. R. Wielki Ołtarzewskiemu. Następnie włość romanowska przeszła na własność hr. Ilińskiego a w końcu do Steckich. Ob. Arch. J. Z. R. , cz. VI, t. 2 484. 4. R. , st. dr. żel. kijowskobrzeskiej, w pow. nowogradwołyńskim, pomiędzy st. Olszanką w pow. żytomierskim, o 13 w. a Peczanówką o 11 w. , odległą jest o 222 w. od Kijowa, 75 od Koziatyna a 132 w. od Zdołbunowa. 5. R. , wś i folw. , pow. zasławski, należy do klucza sławuckiego. 6. B. , wś, pow. zasławski, i folwark należący do klucza białogródeckiego dóbr sławuckich. 7. R. , ob. Romanowo, Romanówka i Romanowska 0sada. J. KrzRomanówów 1. rus. Romaniew, wś, pow, bobrecki, 11 klm. na płn. wsch. od Bobrki, urz. pocz. w miejscu. Na zach. leżą Podhorodyszcze i Dźwinogród, na płn. Horodysławice, na płn. wsch. Podjarków, na wschód Siedliska i Kopań, na płd. Świrz dwie ostatnie w pow. przemyślańskim. Wieś leży w dorzeczu Wisły za pośrednictwem potoków Kiszczyce, powstającego w płn, zach. narożniku wsi, a uchodzącego do Kabanówki dopływu Pełtwi, i małej strugi podążającej do pot. Kocurowskiego. Zabudowania wiejskie leżą w środku obszaru 280 mt, . Na płd. od nich wznosi się Kamienna Góra do 435 mt. znak triang. Płd część wsi lesista; zajmtiją ją las Podhorodyszcze ze szczytem Kamula 477 mt. Na płn. od zabudowań leży folw. i gorzelnia. Płn. część wsi opada do 268 mt. Na nagim szczycie góry Kamiennej al. Romanowskiej sterczą ogromne głazy piaskowca nakształt zwalisk. Płn. wsch. ściana spada stromo ku przepaści, z której sterczą wierzchołki drzew na dnie rosnących. Stok płn. zach. pokrywa pokład jpiasku, zawierający między innymi skamieniałościami najliczniej rodzaje Ostrea i Terehratula Dziędzielewicz, Krawędź wyżyny podolskiej między Świrzem a Gniła Lipą, Kosmos, II, str. 43. Własn. wiek. hr. Alfreda Potockiego ma roli or. 516, łąk i ogr. 186, pastw. 22, lasu 2247 mr. ; wł. mn. roli or. 906, łąk i ogr. 418, pastw. 148, lasu 2 mr. W r. 1880 było 171 dm. , 1013 mk. w gm. , 16 dm. , 148 mk. na obsz. dwor. ; 130 rz. kat. , 953 gr. kat. . 78 izrael. ; 185 Polaków, 947 Rusinów, 28 Niemców. Par. rz. kat. w Bóbrce, gr. kat. w miejscu, dek. bobrecki, archidyec, lwowska. Do par. należą folw. Czerniów al. Czerniej ów i wieś Podhorodyszcze. We wsi jest cerkiew p. w. św. Michała, szkoła etat. jednokl. i kasa pożyczk, z kapit. 1656 złr. W r. 1601 rozgraniczono wsie Świrz, Romanow i Podhorodyszcze Arch. kraj. we Lwowie, T. , t. 40, str. 1435. Wr. 1563 wydany był przywilej założenia miasta Romanowa w ziemi lwowskiej Rkp. Os. Nr 2836, str. 129. W r. 1689 uwalnia Jan HI księdza obrz. gr. w Romanowie Grzegorza Lewickiego od ponoszenia wszelkich ciężarów 1. c. C, t. 458, str. 2724. R. jest miejscem urodzenia 1804 r. Józefa Supińskiego, ekonomisty, pierwszego u nas samoistnego pracownika na polu socyologii. 2. B. , gajówka i pasieka koło Folwarków, na obsz. dwor. Monasterzysk, w pow. buczackim. 3. R. al. Romaniw, grupa domów w Bruchnalu, pow. jaworowski. Lu. Dz. Romanów 1. al. Romanowo, niem. Romanshof, osada wiejska, pow. czamkowski, z kośc. protestanckim, rozciąga się wzdłuż le Romanowiecka Słoboda wego brzegu Noteci, na przestrzeni prawie mi lowej od Wałkowie, naprzeciw Radolina, po pod Czarnków; par. katol. Czarnków, prot. w miejscu, poczta i st. dr. żel. w Czarnkowie. R. dzieli się na 2 oddzielne gminy Górną i Dolną; razem ma 158 dm. , 2057 mk. 555 kat. , 1502 Prot. i 1220 ha obszaru 925 roli, 33 łąk, 40 lasu; ha roli przynosi od 8, 62 do 9, 0l łąk 18, 80 a lasu 0, 78 mrk. W r. 1831 było tu 149 dm. , 1111 mk. 136 kat. , 975 prot. . Kościół prot. powstał po r. 1860. 2. R. , fol wark do Niechanowa, pow. gnieźnieński, o 6 klm. na północozachód od Witkowa, przy trakcie gnieźnieńskim, nie wykazany w now szych spisach urzędowych; ok. r. 1793 należał do Stefana Garczyńskiego, dziedzica dóbr niechanowskich. 3. R. , wś i okrąg wiejski, pow. krotoszyński Koźmin, o 7 klm. na północozachód od Krotoszyna; par. Starogród, poczta w Kuklinowie, st. dr. żel. w Krotoszynie; ma 21 dm. , 147 mk. W skład okr. wchodzi pro bostwo starogrodzkie z 2 dm. i 16 mk. ; cały okr. liczy 23 dm. , 163 mk. 141 kat. , 22 prot. i 190 ha obszaru 173 roli, 10 łąk; cz. doch, z ha roli wynosi 8, 62, z ha łąk 7, 44 mrk. R. powstał w bieżącym dopiero stuleciu. 4. R. al. Romanowo, wś, pow. średzki, o 6 klm. na północ od środy, na bitym trakcie kostrzyńskim; par. , poczta i st. dr. żel. w Środzie; 18 dm. , 141 mk. katol. i 148 ha obszaru 138 roli; ha roli przynosi 14, 49 mrk czystego do chodu. E. Cal Romanow Borysoglebsk, mto powiatowe gub. jarosławskiej, nad rz. Wołgą, o 36 w. od Jarosławia odl. , ma 5828 mk. , 9 cerkwi, szkołę powiat. , szpital, bank, st. pocz. i przystań statków parowych; fabryki kleju, skór, octu, rozwinięte ogrodnictwo; dwa jarmarki. Założone około 1370 r. , pierwotnie składało się z mta Romanowa, założonego przez Romana Wasilewicza, ks. jarosławskiego, i słobody Borysoglebska, będącej następnie mtem powiatowem, które zostały połączone w 1822 r. Romanowohorysoglehshi powiat ma na przestrzeni 2636, 5 w. kw. 88639 mk. , zajmujących się rolnictwem. Powierzchnia równa, gleba gliniasta, zroszona rzekami systemu Wołgi, lasy zajmują 16 ogólnej przestrzeni. Romanów Chutor; wś, , pow. lipowiecki, w 1 okr. pol. , gm. Ilińce Lince, o 10 w. od Lipowca, ma 415 mk. Romanowa Dolina, folw, , pow. konstantyuQwski, gm. Pawłów, par. i okr. sąd. Ja nów ma 262 mr. obszaru. Rz. Romanowa Góra, góra na obszarze gm. Łyskowa, pow. żydaczowski, na wsch. od wsi, między pot. Dąbrówką od zach. , dopł. Świcy, a Podberezą od wsch. , dopływem Lutynki, wpadającej także do Świcy; 307 mt. npm. szt. gen. , Br. G. Romanowa Wola, wś, pow. liski, w oko licy górskiej i lesistej, na dziale wodnym do pływów Strwiąża, u źródłowisk Dźwiniackiego pot. i dopływów Soliski, mianowicie. u źródeł Olszanicy. Przez dolinę zabudowaną wsiami Berechy Dolne, Łodyna, Dźwiniacz Dolny, Wola Romanowa i Serednice prowadzi droga łącząca te gminy na płd. zach. z Ustrzykami a na zachód z Liskiem. Dolinę ście śnia od południa strome pasmo lesiste Strymyna ze szczytami Magóra 731 mt. i Kame na 769 mt. , od północy niższe płaskie wzgó rze, z najwyższym punktem sięgającym w Wysokim dziale leskowackim 641 mt. Wyso kość doliny koło Romanowej Woli wynosi 523 mt. Wś graniczy na płd. wsch. z Dźwiniaczem Dolnym a na płn. zach. z Serednią. Najbliższą wsią na płn. jest Łeszczowate a na płd. Ustyanowa. Parafia rzym. kat. w Jasie niu, gr. kat. w Dźwiniaczu Dolnym a urz. pocz. w Ustrzykach Dolnych 9, 3 klm. . Wś wraz z obszarem większej pos. Abe Beissa ma 35 dm. i 233 mk. ; 30 rzym. kat. , 186 gr. kat. i 17 izrael. Obszar wiek. pos. ma 195 mr. roli, 12 mr. łąk, 21 mr. pastw, i 102 mr. lasu; pos. mn. 299 mr. roli, 28 mr. łąk, 74 mr. pastw, i 22 mr. lasu. Gleba iłowata na pokładzie piaskowym a lasy przeważnie świer kowe. Mac. Romanowce Rządowe i R. Prywatne, wś, pow. sejneński, gm. i par. Krasnopol, odl. od Sejn 8 w. R. Rządowe mają 7 dm. , 78 mk. , R. Prywatne 17 dm. , 143 mk. W 1827 r. R. Prywatne miały 9 dm. , 68 mk. a Rządowe 3 dm. , 27 mk. Romanowce 1. wś nad rzką Jelnianką, pow. dzisieński, w 3 okr. pol. , gm. Mikołajów, o 18 w. od Dzisny, ma 2 dm. , 15 mk. katol. 2. R. , folw. pryw. nad rz. Lebiodką, pow. lidzki, w 3 okr. pol. , o 21 w. od Szczuczyna, 14 mk. 3. R. , wś, pow. wołkowyski, w 3 okr. pol. , gm. Dobrowola, o 41 w. od Wołkowyska. Romanowce, ob. Romanówka. Romanowe sioło, wś, pow. zbaraski, sąd pow. Zbaraż o 15 klm. na płn. zachód, par. rz. kat. Hałuszczyńce o 4 klm. na południe, gr. kat. Kujdańce o 2 klm. na północ, urz. pocz. Romanówka o 7 klm. na płd. zachód, st. dr. żel. Karola Ludwika i tel. Maksymówka o 9, 6 klm. na północ. Granice wschod. Bogdanówka, płd. Hałuszczyńce, płdzach. Romanówka, płn. zach. Kujdańce, płn. Maksymówka; przestrzeń dwors. 1051, włośc. 1073 mr. Ludność w 1857 r. 709; w 1870 r. 782; w 1880 r. w gm. 744, na obsz. dwor. 92; rz. kat. 315, gr. kat. 450; szkoła 1klasowa etat. , kasa pożyczk. z kapit. 1190 złr. Właśc. pos. dwor. Hilary Kemplicz i Bronisław Pokrzywnicki. Romanowicze 1. okolica szlach. nad rz. Romanowicze Romanowe sioło Romanowce Romanowa Wola Derżnką, pow. lidzki, w 3 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Orla, o 55 w. od Lidy, ma 15 dm. , 99 mk. w 1864 r. 24 dusze rewiz. . Obok wś włośc. t. n. , 6 dm. , 57 mk. w 1864 r. 29 dusz rewiz. ; własność Wojciechowskich. 2. R. , zaśc. na północnym krańcu pow. miń skiego, w pobliżu granicy pow. borysowskiego, w gm. Białarucz; miejscowość lekko fali sta, dość leśna, grunta szczerkowe. 3. R. , wś, pow. Słonimski, w 4 okr. pol. , gm. Pacowszczyzna, o 53 w. od Słonima. 4. R. w dokum, z 1592, 6, 7 i 8 r. , dobra we wło ści wilkijskiej pow. kowieński. 5. R. wś nad Ipuoią, pow. homelski, gm. Homel, ma 174 dm. i 905 mk. , z których 5 zajmuje się stolarstwem, 10 furmaństwem, 30 wychodzi na zarobek. Cegielnia produlcująca rocznie 120, 000 sztuk cegieł. Przeprawa promem przez rz. Ipuć. J. Krz Romanowiecka Słobodą, wś, pow. nowogradwołyński, gm. Romanów, ma 63 dusz włościan, ziemi włośc. 400 dz. Należy do dóbr nowozwiahelskich, własność z Uwarowych Miezieńcowej. L. R. Romanówka 1. al. Rogóżki, pow. kozienicki, gm. Maryampol, par. Głowaczów, ma 9 os. i 126 mr. W 1827 r. było 10 dm. , 176 mk. Wchodziła w skład dóbr Leżenice. 2. R. , folw. , pow. sandomierski, gm. Dwikozy, par. Góry Wysokie, odl. od Sandomierza 9 w. , ma 1 dm. , 3 mk. , 200 mr. ; należy do dóbr I Garbów. 3. R. , wś, pow. tomaszowski, gm. i par. Krynice. Romanówka 1. zaśc. szlach. , pow wilejski, w 2 okr. pol. , gm. Krajsk, okr. wiejski Hryniewicze, o 5 w. od gminy a 65 w. od Wilejki, przy b. dr. pocz. borysowskiej, ma 1 dm. , 16 mk. w 1864 r. 3 dusze rewiz. . 2. R. , wś, pow. mozyrski, w 1 okr. pol. skryhałowskim, gm. Mieleszkiewicze, ma 20 osad pełnonadziałowych; grunta lekkie, nieco faliste, nad poziomem okolicznych bagien. 3. R. , folw. , pow. nowogródzki, w 2 okr. horodyszczańskim, gm. Koszelewo, przy drożynie ze wsi Kruciłowa do Nowojełki; miejscowość nieco falista, dość leśna, grunta dobre. 4. R. , folw. w zachodniej stronie pow. rzeczyckiego, nad rzką Brod, uchodzącą do Prypeci pod Narowią, pow. rzeczycki, w 2 okr. pol. jurewickim, gm. Narowia; okolica lesista, tu i owdzie wzgórzami usiana. 5. R. , folw. , pow. słonimski, w 4 okr. pol. , gm. Dworzec, o 49 1 2 w. od Słonima, 6. R. , wś, pow. sokólski, w 2 okr. pol. , gm. R. , o 19 w. od Sokółki. 7. R. , uroczysko, tamże, o 20 w. od Sokółki. 8. R. , wś i dobra, pow. wołkowyski, w 1 okr. pol. , gm. Izabelin, o 13 w. od Wołkowyska. 9. R. , wś, pow. wiłkomierski, gm. Uciany, o 47 w. od Wiłkomierza. 10. R. , wś, pow. sieński, gm, Pustyń, ma 35 dm. i i44 mk. Romanówka, mylnie Komanówka, rzeka w pow. olhopolskim, lewy dopływ Jałańca. Ma źródła na gruntach wsi Potaszni, mija wsie Romanówkę i Kedraszówkę i uchodzi do Jałańca. X M. O, Romanówka 1. słoboda, pow. berdyczowski, w 1 okr. pol, gm. Bystrzyk, o 5 w. od Berdyczowa, par. praw. Piatyhorka, ma 898 mk. Za czasów cesarza Mikołaja I założono tu osadę żydowską, z nadziałem ziemi ornej, z uwolnieniem od poboru wojskowego tych żydów, którzyby zajęli się rolnictwem. Były tu fabryki świec łojowych i waty. 2. R. , w dokum. Romanowce wś nad ruczajem nadpływającym od wsi Pałanoczki i uchodzącym we wsi Papuźyńcach do Tykicza, pow. humański, na pograniczu pow. zwinogródzkiego, nazachdod mka Talne, w 3 okr. pol. , gm. Moszurów, o 32 w. od Humania, ma 1756 mk. W 1863 r. było 1901 mk. prawosł. , 16 kat. , 10 rozkolników i 23 żydów; 2317 dzies, ziemi. Cerkiew Uśpieóska, drewniana, wzniesiona w 1762 r. i w 1845 r. z gruntu odnowiona, uposażona jest 52 dzies. ziemi. Wś należy do klucza talnowskięgo Olgi z hr. Potockich hr. Szuwałowej. 3. R. , wś rząd. na praw. brz. Irpenia, pow. kijowski, w 5 okr. pol. , gm. Białogródka Biełogorodka, o 20 w. od Kijowa a 6 w. od wsi Bielicze par. prawosł. , ma 102 mk. prawosł. i 20 żydów, nadzielonych 262 dzies. , z których płacą 193 rs. 8 kop. wykupu rocznie. Kaplica cmentarna p. w. św. Jerzego, wzniesiona w 1855 r. Wielki młyn wodny z pytlem, zbudowany przy tamie na Irpeniu. 4. R. , wś nad rzką Tną, pow. nowogradwołyński, przy dawnym trakcie pocz. z Żytomierza do Nowograduwołyńskiego, o 68 w. na wschód od Nowogradu Wołyńskiego a 52 w. od Żytomierza. Ma zarząd gminny, 60 dm. , 125 dusz włośc, ziemi włośc. 981 dzies. Na polach romanowicckich przy szosie zwiahelskożytomierskiej wznosi się kapliczka murowana, postawiona na pamiątkę ocalenia życia cesarza Aleksandra II od strzału Karakazowa. Egzystencyą kapliczki i wiecznej lampy przed obrazem Matki Boskiej zabezpieczono funduszem żelaznym zo składek zebranym. R. należy do dóbr nowozwiahelskich, własność z Uwarowych Miezieńcowej. 5. R. , wś nad rzką t. n. , pow. olhopolsld, okr. pol. Berszada, gm. Dymowka, par. kat. Czeczelnik, odl. 22 w. od Olhopola, ma 106 osad, 420 mk. , 564 dzies. ziemi włośc, 596 dworskiej, 33 cerkiewnej. Cerkiew p. w. św. Mikołaja, wzniesiona w 1777 r. , ma 764 parafian. Należała do Moszyńskich, obecnie Jokiszów. 6. R. , w dokum. Romanczyce, wś nad Zdwiżem, pow. radomyski, w 1 okr. pol. , gm. Wodotyj, na płdzchd od mka Brusiłowa, o 30 w. od Radomyśla a 6 w od Wilny par, Romanowka Romanowiecka Słobodą Romanówka praw. , ma 326 mk. ; w 1783 r. było tu 116 mk. ; w 1863 r. zaś 283 mk. prawosł. i 30 katol. , nadzielonych 486 dzies. ziemi, ocenionej na 9654 rs. , z której płacą 576 rs. 84 kop. wykupu rocznie. Własność Wiktora Waksmana, który posiada 263 dzies. ziemi upraw. , 322 lasu i 16 nieuż. Ob. Arch. J. Z. R. , cz. VI, t. 1, dodatki 207. 7. R. , wś, pow. radomyski, w 5 okr. pol. , gm. Przyborsk, o 102 w. od Radomyśla, ma 109 mk. 8. R. , wś u źródeł rz. Korczyka, dopł. Słuczy, pow. zasławski, par. Sławuta. 9. R. , wś nad rzką Werbowcem, dopł. Tykicza Gniłego, pow. zwinogródzki, w 2 okr. pol. , gm. Kalnibłoto, o 19 w. od Zwinogródki par. katol. a o 5 w. od wsi Werbowca i tyleż od Kalnibłota, ma 385 mk. Cerkiew drewniana p. w. św. Michała, wzniesiona w 1792 r. , uposażona jest 35 dzies. ziemi. Rzeczka Werbowiec dzieli wś na dwie części. Jedna z nich w 1863 r. miała 266 mk. i 778 dzies. ziemi i była niegdyś własnością Piotra Listowskiego, potem drogą spadku Jaworskiego, od niego nabył ją Jozef Darowski, który w 1867 r. sprzedał pułkow. Stahlowi. Druga część, zwana Radczycha, z 364 mk. i 387 dzies. ziemi w 1863 r. ; 350 mk. w 1885 r. , należy do klucza kalnibłockiego ekaterynopolskiego dóbr państwa. Poprzednio wś wchodziła w skład ststwa zwinogródzkiego. J. Krz. Romanowka, w dokum. Romanów, mko nad wielkim stawem, utworzonym przez rz. Unawę, dopł. Irpenia, pow. skwirski, w 3 okr. pol. , gm. Romanówka, parafia katolicka Nowosielica, o 30 w. na północ od Skwiry odległe. Do miasteczka przylegają przedmieścia, stanowiące obecnie oddzielne wsie Czerniawka Wielka i Mała. W 1863 r. było w R. 804 mk. w Czerniawce W. 425 a w Cz. M. 150 mk. prawosł. ; nadto w ogóle 60 katol, i 10 rodzin żydów rolników. Ziemi należało do mka 1451 dzies. , do Czerniawki W. 564 i tyleż do Cz. Małej. Obecnie jest w R. 1016 mk. , w Czerniawce Wielkiej 648, w Małej zaś 102 mk. Cerkiew p. w. Narodzenia N. M. P. , drewniana, na fundamentach murowanych, wzniesiona w 1853 r. na miejsce dawniejszej z 1701 r. , która zgorzała w 1843 r. Uposażenie parocha stanowi 38 dzies. Do par. praw. , oprócz R. i Czerniawki W. i M. , należy wś Kaszlaki. Nadto w mku, w dworze dziedzica znajduje się kaplica katolicka. Podług podania było niegdyś w R. kilka cerkwi oraz klasztor katolicki, zburzony za czasów Chmielnickiego. Gmina romanowska składa się z 10 okr. wiejskich starostw, obejmujących miasteczko i 10 wsi, mających w ogóle 1918 osad, zamieszkałych przez 11, 630 osób. W gminie jest 17739 dzies. ziemi 8120 włośc. , 9366 dwor. i 253 cerkiewnej. Okolica R. bogatą jest w zabytki archeologiczne. Mnóstwo tu jest odwiecznych kurhanów, w których znajdowano przedmioty dające świadectwo o starej kulturze miejscowej. W 1876 r. na sadybie Wolmanowej na Zarzeczu w R. , przy kopaniu ogrodu znaleziono w ziemi dwie skorupy naczyń glinianych i 4 figurki lepione z gliny i wypalone na czerwono. Wyobrażają one jakieś zwierzę o 4ch nogach, głowę jakiegoś bydlęcia z rogami, jakąś postać prawdopodobnie o 3ch głowach i wyraźny tors kobiety. Wszystkie te zabytki złożone zostały w zbiorach akademii umiejętności w Krakowie. Oprócz tego różnocześnie znaleziono tu kilka złotych przedmiotów, jak np. złote blaszki ze starożytnemi gryfonami. Nareszcie pod kierunkiem prof. Antonowicza prowadzone rozkopy w tutejszych kurhanach wyłoniły z pod ziemi sporą zdobycz archeologiczną. Wszystko to dowodzi, że okolice R. musiały być ogniskiem prastarego osiedlenia. Trudno dziś orzec do jakiej epoki odnieśćby należało to osiedlenie, atoli owe złote blaszki z gryfonami, znajdowane tu a tak bardzo podobne do znajdowanych na Bosforze Cymeryjskim i w starożytnej Olbii, każą wnosić, iż te okolice były zamieszkiwać ne przez kolonistów Greków, osiedlonych nad morzem Czarnem, a których osady od czasów Herodota aż do pierwszej połowy III w. po nar. Chr. dotrwały. Zakres tych kolonii rozciągać się musiał i na dzisiejszą Ukrainę. Ale od tego czasu wieki całe upłynęły i dopiero za czasów Rusi dzielnicowej napotykamy w tej miejscowości pierwszy ślad życia osiadłego. W tych czasach istniała tu osada Skwir czyli t. zw. Oddział skwirski lub też Połowieczczyzna, ztąd tak mianowana, iż rodzina Połowców posiadała ten obszar, nadany jeszcze przez w. ks. kijowskich Tuhorkanowi, chanowi narodu Połowców, a który był jakoby tej rodziny protoplastą. Ta Połowieczczyzna miała znakomitą rozległość, bo leząc nad Unawą, Rastawicą, Rosią, Olszanką, Kamienicą i Stuchną, sięgała z jednej strony Białej cerkwi późniejszej, a z drugiej późniejszych Chwastowa i Hulanik Meto widłówki. Wś Połowecka, dziś istniejąca jeszcze w pow. wasylkowskim, jest pamiątką tych czasów. Kiedy cały ten obszar był w ręku rodziny Połowców, która od dóbr Skwiry i Rożnów następnie nosić zaczęła miano ks. ze Skwira Połowców Rożynowskich. Nie wiemy czy już wtedy R. istniała; ale z rodowodu rodziny Połowców widzimy, że Tuhorkan miał syna Karymana, a ten Romana. R. więc mogła być przez tego Romana założoną. Następnie najazd Batego, podobnie jak całą Ruś, wyludnił i te miejscowości. Po przejściu tych krajów pod panowanie litewskie, gdy Włodzimierz syn Olgerda w 1386 Romanowka Romanowka r. został panem Kijowa, a kraje te odżyły na nowo, widzimy że tenże wielkorządca kijowski Jerzemu Połowcowi ze Skwira, synowi Iwantego, a wnukowi wyżej wzmiankowanego Romana, potwierdza posiadanie oddziału przodkowskiego skwirskiego na rzece Rsi Rosi, Rastawicy i Kamienicy, który też zwano i Połowieczczyzną. Zaledwie atoli życie nowe budzić się zaczęło, gdy w 1399 r. po bitwie pod Worskłą i w 1416 r. ordy Edygi i Timur Kułtuka znowu Kijowszczyznę wyniszczyły do ostatniego, tak że Olelko Włodymirowicz 1443 1455 musiał Michałowi ze Skwira Połowcowi powtórnie potwierdzić posiadanie ojczyzny jego, bardzo spustosząłej od nieprzyjaciół naszych Opis pow. wasylkowskiego, str. 34 35. Za życia tegoż Michała Połowca burza najezdnicza za Mendligireja 1482 znowu kraj ten w doszczętne obróciła pustkowie. Michał zostawił syna Jacka i córkę Oksenię. Jacek umarł w 1536 r. , zostawiwszy syna Damiana w niewoli tatarskiej i małoletnich syna Temionka i córkę Owdotią. Ale to potomstwo jego rychło wymarło, a spadkobiercą całej fortuny Połowców został Iwan Niemirycz. Ten atoli wyrzekł się dóbr pustych, zostających w okolicy upośledzonej, zniszczonej do szczętu, tak, że już w 1547 r. posiadłość po Połowcach, ile że już niczyjej; własności nie podległa, przeszła w ręce sąsiednich mieszczan białocerkiewskish ob. przywilej Zygmunta III wydany mieszczanom białocerk. w 1547 r. w Opisie pow. wasylkowskiego, str. 91. Żaden z królów polskich nie przyczynił się tak skutecznie do zasiedlenia Ukrainy, jak Zygmunt III. To też w uniwersale swoim na obiorcze sejmiki z r. 1607 tak się wyrażał lecz napróżno w tych rozległych pustyniach zamki budować się będą, jeżeli potrzebne nie zaprowadzą się osady, jeżeli ludziom rycerskiego stanu niemające właścicieli stepy prawem dziedzicznem nie rozdadzą się, aby ci z włosciany swymi zamków tych strzegli i zagony tatarskie powstrzymywali Niemcewicz, Dzieje panow. Zygmunta III, t. II, str. 137. Jakoż za tego króla kolonizacya znaczne zrobiła postępy na Ukrainie; rzucił on życie na oddaleńsze jej krańce. Dla rychlejszego osiedlenia kraju król ten, z królewszczyzn większych powydzielał mniejsze, i tak z rozległego a pustego obszaru należącego niegdyś do Połowców a wchłoniętego później do Białej cerkwi, utworzył on jakby odrębne terytoryum, które dał w 1591 r. za krwawe zasługi Mikołajowi Ruźyńskiemu, ale ten zapewne wkrótce umarł, gdyż widzimy, źe w 1592 r. żona jego Elżbieta ze Służyńskich otrzymuje od króla prawo na odstąpienie tych dóbr królewskich ks. Kirykowi Ruźyńskiemu, który pierwszy wznawia tu osiadłość i R. zaopatruje w obronny zameczek. W 1601 r. otrzymuje R. , Skwirę, Czerniawkę i Żydowce od króla jako mensae regiae Paweł Piaskowski, który następnie za konsensem też królewskim odstępuje znów te dobra ks. Romanowi Ruźyńskiemu. Podczas walnego napadu Tatarów na tę okolicę w r. 1655, tak Skwira jak i R. bardzo ucierpiały. Roman Rużyński umarł w 1610 r. na wyprawie moskiewskiej w Wołoku i ststwo romanowskie przeszło w posiadanie żony jego Zofii z Korapczyjowskich. Lustracya z 1616 r. tak się wyraża o tem ststwie Romanów mczko, dzierżawcą jego Ks. Jejmość Romanowa Rużyńska prawem dożywotniem, które niedawno roku przeszłego ze wsiami przez Tatary jest spustoszone. Jest w nim osiadłych ludzi Nr. 52, czynsze przed spustoszeniem tatarskiem różne płacili; tych co dawali po gr. 10 jest 30, tych co po gr. 6 a niektórzy też po 4 ostatek, ale teraz dla spustoszenia przez Tatary nic nie dają. Inszych podatków nie dawali. Arenda młynów i karczmy prócz trzeciej miary młynarskiej czyni na rok fl. 150. Na tymże gruncie są Kołodeski, także BernawaBłoto, uroczysko natenczas puste. Staw jeden nowo kosztem Jejmości zbudowany, ten, iż mu spust nie był, respektując na koszt, nie kładzie się natenczas. Summa prowentu mczka tego fl. 150. Jako należące do ststwa wymienione są wsi Czerniawka al. Hrytkowce, Żydowce al. Matwiowicze, Stawiszcze, Hirsiki, Koszlaki, Skwir horodyszczę, Buki, Struków założone w 1615 r. Z tych w Czarniawce osiadłość było Nr. 30, w Żydowcach Nr. 26, w Stawiszczach Nr. 22, w Hirsikach Nr. 10, w Koszlakach po napadzie tatarskim jeden chłop tylko został; Skwir horodyszczę rok temu osiadłe, osiadłość 30; Buki przez Tatarów zniszczone; Stroków Nr. 30 bojarowie ci wszyscy na posłudze pańskiej; podatków nie dają. Za dzierżawy ststwa przez ks. Rużyńska, zamek w R. stał na wzgórku mówi lustracya z 1622 r. przy stawie postawiony, rowem i wałem okopany, palami dębowemi. ostawiony; w nim stajnia niemała, brama jedna drewniana; baszta wysoka dębowa; izdeb białych 4; pielcarnia jedna; okna ma prawie dobre; piwnica z drzewa zrąbiona. Mczko to na samym Czarnym szlaku osiadłe, wałem i palami dębowemi otoczone. Jest w niem poddanych osiadłych Nr. 20; czynszu żadnego nie dają, względem słobody, albowiem przez obóz za nieboszczyka pana Żółkiewskiego zniesione są. Młynów; Nr. 3. Arenda czyni na rok fl. 150. Staw naznaczony na wychowanie urzędnika. Wsi, do R. należące Czarniawka al. Hrytkowo, Żydowce al. Matwij owce, Stawiszcze, Hirszyki, Kozlaki. Te wsi pierwszej lustracyi powinności swoje odda Romanowka wały, teraz dla wielkiego spustoszenia tak przez Tatary, jako i przez położenie obozu na tych gruntach za nieboszczyka p. hetmana kor. , od wszystkiego uwolnione są. Skwir horodyszcze i słoboda. To mczko do Romanowa należy; 7 lat jak poczęło osiadać, ma jeszcze wolność do lat 23; powinności żadnej nie odprawują względem słobody. Wsi Buki i Stroków. Te wsi przedtem ciągnęły do Skwira, które i teraz wniwecz, tak jak i drugie przez obóz i Tatary zniesione są. Summa prowentu tej dzierżawy fl. 150. Niedługo potem dzierżawcą R. za konsensem Króla Imści zostaje Samuel Łaszcz, krewniak ks. Romanowej Ruźyńskiej. W 1627 r. już się on tu zainstalował i jako rotmistrz sowity nad żołnierzem powiatowym trzyma rotę kozacką, złożoną ze stu ludzi Vol. Leg. , III, fol. 40. Rota owa wzmocnioną była sporą ilością rozmaitej hałastry, jako to Wołochów, Serbów, Sabatów, które prawo pospolite zabraniało chować. Niemniej zgarnęły się pod opiekę jego rozbitki zubożałych na Bracławszczyznie rodów szlacheckich. Wiadomo, że szereg napaści tatarskich, tak częstych a niespodziewanych, wytępił był lub zniszczył na mieniu szlachtę bracławską. Ci z nich, których tatarski miecz oszczędził, bliscy krańca ubóstwa, kozactwem musieli szukać chleba, kozactwem dorabiać się bytu. Samuel Łaszcz został prawdziwym chlebodawcą tych ubogich synów szlacheckich, bo nie tylko przygarniał i wspierał, ale niekiedy rad był swatać i do ożenku im z bogatemi a posażnemi Kijowiankami pomagać. Dla tego to Jerlicz miał ząb do niego i uczciwej też na nim nie pozostawia nitki, mówiąc, że on gwałtem panny i wdowy biorąc, za swoje oprawce oddawał t. I, str. 83. Samuel Łaszcz, jak wiadomo, był jedną z najbardziej osławionych postaci w dziejach Ukrainy. Słynął on bowiem jako inwazor i raptor dóbr, ale szczególnie hałastra jego okrzyczaną była z drapiestwa, bo częstokroć i na rozbój gościńcowy się puszczała. Nadto Łaszcz podawał się w nienawiść u ludzi, iż wciąż pluskał cynicznemi i gryzącemi dowcipkami. Charakter był to hulaszczy, biesiadniczy. Ztąd wesołość, choć rubaszna częstokroć, stanowiła tło jego charakteru. Znanem nam jest niewdzięczne postępowanie jego względem ks. Zofii Chodkiewiczowej, której byt swój i wszystko zawdzięczał ob. Paiwołcz, Ale zobaczmy i odwrotną stronę medalu. Hetmani cenili go wielce, był bowiem dzielnym wojownikiem. We wszystkich prawie współczesnych bitwach dając dowody doświadczenia wojennego, biegły w ukrywaniu zasadzek na nieprzyjaciela, dzielny oraz odważny, otrzaskany w boju, rzucający się ślepo w największy odmęt walki. Ztąd pogranicze miało opiekuna, ojczyzna ustawicznego obrońcę; strachem tatarskim nazywano go też. Hetman Stan. Koniecpolski otaczał go szozególnemi względami. Pomimo więc drapiestwa, jakiego się ze swoją hałastrą dopuszczał, pomimo że był hojny z cudzego, patrzono na to wszystko przez szpary, a król widocznie pobłażał mu nawet, wciąż osłaniając go glejtami. Ale w końcu przepełnił on miarę. Banicyami i infamiami przykryty, za wyrokiem trybunalskim przez t. z. mocną egzekucyą z dóbr i z strażnikowstwa kor. jako banita, wyzutym został ob. Makarów. Wówczas król oddał R. Aleksandrowi Zamoyskiemu prawem dożywotniem, który po Łaszczu otrzymał był i straznikowstwo kor. Opis akt. knig. kiew. centr. arch. , Nr. 17, str. 40 i 58. Za dzierżenia Łaszcza płacono z R. z dymów 18 po zł. 3 Arch. J. Z. R. , cz. VII, t. I, str. 384. W 1648 r. , gdy wybuchły wojny kozackie, Łaszcz okazawszy się głuchym na propozycye Chmielnickiego, namawiające go aby przeszedł na jego stronę, do obozu Rzpltej się udał i dzielnie gromił i znosił Kozaków. Po Pilawickiej potrzebie wkrótce umarł, pochowany w Krakowie u św. Stefana. Król przed śmiercią wydał mu glejt aby do czci przywrócony był Vol. Leg. , IV, str. 124. Do ostatniej chwili trzymały się go żarty. Przed samem skonaniemopowiada Radziwiłł niektórzy kredytorowie do niego przyszli, upominając się zapłaty duługów; odpowiedział iż z serca życzył tego, ale że nie miał, kazał cyganowi, którego u siebie chował, na skrzypcach im zagrać, co gdy uczynił, ducha wypuścił Pam. , t. II, str. 367. Aleksander Zamoyski, następca Łaszcza na ststwie romanowskiem, niedługo się tu osiedział i w 1649 r. 29 maja ustąpił ststwa niejakiemu Chodorowskiemu Arch. Steckich w Romanowie. W 1656 r. w R. rozłożył się obozem wojewoda carski Buturlin z 25tysiącznem wojskiem; Bohdan Chmielnicki złączył się tu z nim; ale następnie odprowadziwszy go tylko do Berdyczowa i zostawiwszy w okolicy najzupełniej pustej i ogołoconej ze wszystkiego, sam zawrócił do swego Czehryna, pod pozorem że za szczupłe posiada siły do prowadzenia walki z Rzplitą. Już wtedy, mówi Bucińskij, Rossya podejrzywała Chmielnickiego o zdradę ob. Bucińskij O Bohdanie Chmielnickim, str. 195 6. Romanówka, podobnie jak i okoliczne wsie Buki, Stroków, Bakożyn, Czubińce, podczas wojen Chmielnickiego były opustoszone przez Tatarów i Kozaków Opis akt. knig. centr. arch. Nr. 19, str. 40. Pustą więc zupełnie R. i Skwirę otrzymał dożywotniem prawem od króla Jana Kazimierza w 1659 r. kozak wierny Rzpltej Jan Kowalewski, którego jednocześnie i nobilitowano Vol. Leg. , IV, Romanowka Romanowka str. 304. Ale ruina nie dozwoliła jemu długo się tu osiedzić. W 1700 r. 28 paździor. otrzymuje tę królewszczyznę Adam Olizar, ale i ten był ststą R. z tytułu więcej niż z rzeczy, bo to były czasy buntu Paleja, który rozrządzał się tu jak we własnem dziedzictwie. Olizar przeto w 1710 r. za konsensem królewskim ustąpił tego ststwa Wacławowi Rzewuskiemu, wwdzie podolskiemu. Atoli widzimy, że jednocześnie, bo w tymże 1710 r. , otrzymuje R. i Samson Bombek, pułkownik artyl. kor. , stolnik kamieniecki i komendant twierdzy kamienieckiej. W 1713 r. jest już ststą romanowieckim Kazimierz Stecki, późniejszy kasztelan kijowski Arch. Steckich w Romanowie. Ale ststwo to było wielce ukrzywdzone w swych granicach przez sąsiadów. Stecki wszczyna więc proces z ks. Lubomirskim o oderwanie od R. wsi Buków, Bakożyna, Strokowa i Czubiniec. W r. 1737 gubernatorem R. z ręki Steckiego jest Antoni Dorożyński Arch. J. Z. R. , cz. II, str. 255. Po Steckim starostami romanowskimi byli w 1751 r. Antoni z Ossy Ożga, w 1763 Franciszek Dogiel Cyryna, w 1774 Aleksander Roźniecki, w 1775 r. Józef ks. Lubomirski, w 1775 Jan Stecki. Że zaś ci dwaj ostatni otrzymali przywilej na ststwo jednocześnie, ztąd rozpoczął się spór pomiędzy nimi, który się tem zakończył, że ze ststwa romanowskiego wykrojono mniejsze stawiskie i to ostatnie pozostało przy Steckim. Do ststwa stawiskiego odeszły z R. wsie następujące Koszlaki, Żydowce, Jerczyki i Czerniawka. Oto co mówi lustracya z 1765 r. o ststwie R. za dzierżawy Ant. z Ossy Ożgi To mczko nad rz. Unawą sytuowane; dwór także nad samą rz. Unawą zbudowany; izba z alkierzem i spiżarnią, piekarnia z komórką, szpichlerz i stajnia. Bo tego ststwa mczko Skwira w odległej pozycyi miejsca leżące, należy. Poddani jedni płacą czynsz, drudzy pańszczyznę robią; przytem płacą podorożczyznę i motki z dworskiego przędziwa przędą, po jednemu motku na rok. Żydów osiadłych w R. nie ma. Chałup poddanych liczy się tu 60; chałup kozackich 9. Wsie należące Czerniawka, mko Skwira, Jarosławka, Zołotucha, Kamienna Grobla, Kazimirówka, Pilipy al. Demontówka. W tej wsi osiedli byli pilipowcy, teraz zaczęli osiadać chrześcianie jest już osiadłych słobodzianów 4; więc intraty żadnej jeszcze nie ma z tej słobody po wybraniu pilipowców. Intraty rocznej ź ststwa całego złp. 18094 i gr. 12. Komisarz Antoni Kobyliński. Kozaków w całem starostwie jest Nr. 46. Kazimierz Cyryna, syn Franciszka Cyryny, ststy taborowskiego, podał i upraszał, aby teraźniejsza lustracya nic odbyła się na krzywdę Taborowa i żeby Rastawica, wieś osadzona na miejscu dawnego Taborowa, nie była zaliczoną do dóbr romanowskich a także i wsie Kamienna Grobla i Zołotucha. Kobyliński komisarz i gromady z R. ststwa skarżyły się, źe Proskurowie, dziedzice Kornina, od R. wiele gruntów zabrali, siano koszą, lasy rąbią. Skwira zaś cierpi krzywdy od Wołodarki, dóbr Mniszchowej, podkomorzyny litew. ; ludzie wołodarscy gwałtownie granicę swą aż pod same Skwirę rozciągnęli i także tak Skwira od Pawołoczy krzywdy ponosi i od Białej cerkwi tak że ze Skwiry i Romanówki ludzie się porozchodzili. Rozgraniczenie dóbr jednych od drugich w owe czasy były częstokroć fikcyjne, i ztąd częste pomiędzy jednem a drugiem dominium wyradzały się starcia i najazdy. Najazdy z Kornina Proskurów na R. szczególnie przechowały się dotąd w pamięci ludu miejscowego. Zmarły przed niedawnym czasem Fed ko Hrywa opowiadał, jak to o granicę gruntu romanowskiego, która sięgać miała do Ostrej mogiły, potykał się walecznie dziad jego; moho dida kozaka Hrywy dodawał opowiadacz ne brała kula, aż dopiro sribnym gudziom wstreływ jeho Proskura. Pochiływsia mij did na konewi i skazaw zbawyw ty Pane Proskura, kozakowi Hrywi wik jeho mołodećki. Rozstrzygano spory graniczne bojem na ostre, bo kołyś tak buwało mawiał did Hrywa skilki chto zemli odwojuje, stilki i derżyt. Kiedy na sejmie czteroletnim zapadło prawo o miastach wolnych, wtedy i R. otrzymała przywilej renowacyjny 1791 r. . Przywilej ten opiewa iż R. ma być miastem wolnem i uznaje wszystkich obywatelów w tem mieście, tak teraz osiadłych i w lustracya ostatnią m. R. i taryfę dymów tegoż miasta zapisanych, jako i na potem osiadać mających i do miasta wciskających się, za ludzi wolnych; ziemię w obrębie tegoż miasta położoną i przez nich osiadłą, ich domy, place, ogrody, łany, niwy zarosłe, futory i całe tegoż miasta terytoryum, jako do niego prawnie należy własnością dziedziczną tegoż miasta i mieszczan w niem osiadłych być uznajemy i od gruntów ststwa romanowskiego i innej natury odgraniczone mieć chcemy. Dalej przywilej wyjmuje obywateli miasta, bądź szlacheckiego, bądź miejskiego urodzenia, z pod juryzdykcyi ziemiańskiej i starościńskiej; orzeka iż odpowiadać oni mają tylko przed urzędem miejskim, z prawem apelacyi do sądów żytomirskich, lub udawać się do sądów koronnych asesorskich, stosownie do treści sprawy; zapewnia obywatelom wszystkich wyznań chrześciańskich używanie praw i prawa magdeburskiego; ciężary zaś mieszczan ogranicza tylko do podatków gruntowych, wedle uchwał sejmów na rzecz skarbu Rzpltej. Romanówka Romanówka Tymże przywilejem została nadana pieczęć magistratowi miejskiemu ob. Ludność w sta rostwie romanowskiem przez Tadeusza Ryl1 skiego, Ateneum 1884, t. III, str. 137 162. I Tymczasem jak wiadomo związek Targowieki w 1792 r. obalił ustawy sejmu czteroletniego. Ststa romanowski ks. Józef Lubomirski zaczął też zniewalać mieszczan romanowskich do powinności włościańskich; wynikł ztąd proces pomiędzy ststą a mieszczanami, który dotrwał aż do czasów porozbiorowych. Ale ststwo R. przechodzi w poczet dóbr rządowych i w 1811 r. komisya urządzona dla sprzedaży dóbr rządowych w gub. kijowskiej postanawia, aby osady wchodzące w skład byłego ststwa romanowskiego przedane były na własność prywatną Kopia opredielenija w Komissii uczreżd. w kiews. gub. dlia razprodażi kazionnych imienii w 8 deń marta 1811 goda uczynennoho. Takiego rozwiązania rzeczy mówi T. Rylski, autor monografii o Romanowszczyźnie nie mogli się spodziewać nasi posielanie. W 1816 r. włościanie zwracają się jeszcze do ziemskiego sądu skwyrskiego, dowodząc, że jako byli starościńscy, powinni pozostać na prawach włościan skarbowych i nie powinni być sprzedani w ręce prywatne. Otrzymują jednak odmowną odpowiedź na zasadzie komisyi ustanowionej dla sprzedaży dóbr rządowych w gub. kijowskiej. R. w skutek sprzedaży dóbr rządowych przeszła wtedy w posiadanie Józefa Przybyszewskiego. On to zbudował tu dom murowany o piętrze w stylu włoskim, który przed laty kilku zgorzał. W 1844 r. kupił R. od Przybyszewskiego Teodor Rylski, Czerniawke Małą Biliński, a Wielką Grzegorz Gruszecki. Następnie R. przeszła w posiadanie Rożesława Rylskiego, syna Teodora, a dziś jest własnością jego syna Tadeusza. W mczku są dziś jeszcze widoczne ślady wału, przytykającego dwoma końcami do rz. Unawy, mającego kształt na pół okrągły. Ma on długości 437, wysokości od 1 do 4 sążni. Wewnątrz tego wału nad Unawą, na miejscu wyniosłem, zwanem Burtami, jest zamczyszcze mające 215 sążni. Według opowiadania mieszkańców było ono otoczone dębowym ostrokołem i należało trzy razy objechać krągiem zamek, żeby przez zwodzony most dostać się do niego. Ślady drogi wiodącej do zamku dziś są jeszcze widoczne. Edward Rulikowski. Romanówka 1. słoboda nad rz. Karają, pow. bałaszowski gub. saratowskiej, o 35 w. na płn. zach. od Bałaszewa, około 5000 mk. , 2 cerkwie, jarmark na zboże; st. pocz. 2. R. , ob. Romankowo, Romanówka, wzgórze lesiste w obrębie gm. Korczyna, pow. sokalski, na wschód od wsi, 229 mt. npm. Miejsce znaku triang. Od strony północ, rozpościerają się na północnej pochyłości lasy Tretyna i Korylina, a od płd. zachodniej wzgórze Terniów 223 mt. . U płn. wschod. podnóża płynie pot. Białystok. Br. G. Romanówka 1. rus. Romaniwha, wś, pow, brodzki, 27 klm. na płn. zach. od Brodów, 16 klm. od Łopatyna, urz. poczt. w Szczurowicach. Na wschód leży Grzymałówka, na płn. Smarzów, na zach. i płd. Szczurowice. Wzdłuż granicy wschod, płynie Styr. Na lew. brzegu rzeki leżą zabudowania wiejskie. Czść domów i folw. zwą się Barszczów Barszcziw. Własn. wiek. ma roli or. 166, łąk i ogr. 27, past. 9, lasu 468 mr. ; wł. mn. roli or. 117, łąk i ogr. 50, past. 2 mr. W r. 1880 było 28 dm. , 211 mk. w gm. ; 15 dm. , 91 mk. na obsz. dwor. ; 150 rz. kat. , 134 gr. kat. , 17 izrael. ; 177 Polaków, 109 Rusinów, 16 Niemców. Par. rzym. i gr. kat. w Szczurowicach. Za czasów Rzpltej należała wś do dóbr koronnych pow. buskiego. 2. R. , grupa domów i tartak w Popielach, pow. drohobycki. 3. R. . karczma na Rodatyczach, pow. gródecki. 4. R. , domy w Janowie, pow. gródecki. 5. R. , wś, pow. kamionecki, 34 klm. na płn. wschód od Kamionki Strumiłowej, 8 klm. od Radziechowa, 3 klm. od urz. poczt. w Stojanowie. W r. 1880 było 14 dm. , 112 mk. w gminie; 36 rz. kat. , 3 gr. kat. , 9 izrael. , 64 innych wyzn. ; 16 Polaków, 1 Rusin, 95 Niemców. We wsi jest szkoła niezorganizowana. Por. Stojanów. 6. R. , fol. koło Chlewczan, pow. Rawa Ruska. 7. R. , karczma na obszarze Dmytrowic, pow. mosciski. 8. b R. , fol. i karczma w Jaryczowie Starym, pow. lwowski. 9. R. , wś, pow. rudecki, 7 Mm. na wschód od sądu pow. , urz. poczt. i tel. w Rudkach. Na zach. leżą Podhajczyki, na płn. zach. Koropuż, na wsch. Chiszewice i Koniuszki Tuligłowskie, na płd. ostrów Pohorecki część Pohorzec. Północną część wsi przepływa pot. Podłużny, zwany w dalszym biegu Smotrycem, dopływ Wereszycy. Zabudowania wiejskie leżą w środku obszaru. Przez wieś idzie gościniec rudeckokomarniański. Własn. wiek. Włodzimierza Niezabitowskiego ma roli or. 16, łąk i ogr. 8, past. 2 mr. ; wł. mn. roli or. 247, łąk i ogr. 41, past. 1 mr. W r. 1880 było 39 dm. , 231 mk. w gminie; 223 gr. kat. , 8 izrael. , wszyscy narodowości rusińskiej. Par. rz. kat. w Rudkach, gr. kat. w Koropużu. Lu. Dz. Romanówka 1. wś, pow. tarnopolski, o 6, 8 klm. na wschód od urz. poczt. , st. kol. żel. Karola Ludwika i telegr. w Borkach Wielkich. Granice wschod, Hałuszyńce, połudn. Chodaczków i Dyczków, zachod. Borki W. , Słupki i Czernielów Pruski, półn. Czernielów Mazowiecki i Kujdańce, płn. wschod. Romanowe Sioło. Przestrzeni dwor. 758, włośc. 1082 mr. Ludności w 1857 r. 709; w 1870 r. 852; w 1880 w. gm. 918, na obszarze dwor. 9; Romanówko rz. kat. 332, par Czernielów Mazowiecki o 6 klm. oddalony, gr. kat. 633, par. Stupki; cer kiew św. Mikołaja, dekan. zbaraski, dyec. lwowska. Szkoła filia. , kasa pożycz, z kapit. 1143 złr. Właśc. posiadł. dwor. Kazimierz Stopczyński. 2. R. , wś, pow. trembowelski, 15 klm. na płd. zach. od Trembowli, sąd pow. Bodzanów, o 13 klm. na płd. wschód oddalo ny, obydwie parafie w Mogilnicy o 2 klm. na wschód, urz. poczt. Chmielówka dawniej Wieniawka o 7 klm. na płn. zach. , urz. tel. Strusów o 18 klm. na płn. Przestrzeni dwor. 758, włośc. 1082 mr. ; ludności w 1857 r. 1496; w 1870 r. 1473; w 1880 r. w gm. 1800, na obsz. dwor. 43; rz. kat. 252, gr. kat. 1590; szkoła etat. o 1 naucz. Dawniej stanowiła ta wieś wraz z Mogilnicą ststwo mogilnickie, o którem Kuropatnicki w swej geografii Galicyi z 1786 r. pisze Mogielnica wieś w cyr kule brzeźańskim, przedtem starostwo domu Skrzetuskich, przeszła potem w dom Starzeńskich. Józef hr. Starzeński podzielił ten ma jątek między dwóch synów, młodszy Edmund otrzymał Mogilnicę, starszy Leopold poeta i pisarz dramatyczny, ożeniony z Leopoldyną hr. Baworowską, otrzymał Romanówkę i sprzedał ją obecnemu właścicielowi Bogda nowiczowi. B, R. Romanówko, pow. pułtuski, gm. Gzowo, par. Smogorzew. Romanowo 1. wś i fol. , pow. makowski, gm. Karniewo, par. Węgrzynowo, odl. 4 w. od Makowa, ma 789 mr. obszaru. Mieszka tu drobna szlachta. W 1827 r. par. Karniewo, 13 dm. , 75 mk. W 1866 r. fol. R. lit. A rozl. mr. 14i gr. or. i ogr. mr. 111, łąk mr. 1, past. mr. 2, lasu mr. 22, nieuż. mr. 5; bud. mur. 4, z drzewa 3. Wś R. os. 8, z gr. mr. 44. 2. R. , fol. , pow. ciechanowski, gm. Nuzewo, par. Sulerzyż, odl. o U w. od Ciecha nowa, 1 dm. , 12 mk. , rozl. mr. 274 gr. or. i ogr. mr. 153, łąk mr. 57, past. mr. 4, lasu mr. 48, nieuż. mr. 12; bud. mr. 1, z drzewa 6. 3. R. , fol. , pow. lipnowski, gm. i par. Szpetal, odl. o 17 w. od Lipna, 2 dm. . 19 mk. , 25 mr. 4. R. , os. leś. , pow. władysławowski, gm. Giełgudyszki, par. Szaki, odl. od Włady sławowa 29 w. , 1 dm. , 12 mk. ; należy do dóbr Giełgudyszki Dolne. Br. CL Romanowo 1. zaśc. , pow. lidzki, w 4 okr. pol. , gm. Sobakińce Pokrowy, o 55 w. od Lidy a 20 w. od Wasiliszek, ma 1 dm. , 7 mk. żyd. 2. R. , wś i dobra, pow. trocki, w 3 okr. pol. , gm. i par. Hanuszyszki, okr. wiejski Romanowo, o 4 w. od gminy a 30 w. od Trok; fol. ma 1 dm. i 27 mk. kat. , wś zaś 6 dm. i 98 mk. tegoż wyzn. w 1864 r. 36 dusz rewiz. , 1 jednodworzec i 9 b. ludzi dwor. ; własność Hrehorowiczów. W 1850 r. własność Żylińskich, 306 dzies. rozl; w 1866 r. należy do Zyżmowskich i Hrehorowiczow; włościanie wnieśli 1160 rs. 33 kop. wykupu. W skład okręgu wiejskiego wchodzą wsie R. , Wojckuniszki i zaśc. Peteryszki, w ogóle 65 dusz rewiz. włościan uwłaszcz. i 11 jednodworców. 3. R. , jedno z dawnych przedmieść Mińska, obecnie ulica w obrębie miasta, błotnista, nędzna, pozbawiona wody czystej i wszelkich warunków hygienicznych. 4. R. al. Roma nów, fol. nad rz. Uszą, lewym dopł. Wilii, pow. miński, w 2 okr. pol. rakowskim, gm. Zasław, własność Januszkiewiczów, ma 25 włók; grunta szczerkowe dobre, łąk dostatek. Tuż przechodzi libaworomeńska droga żela zna; od stacyi Radoszkowicze 10 w. ; w oko licy lasów mało. 5. R. , fol. , pow. rzeczycki, w 2 okr. pol. i gm. Jurewicze; miejscowość falista, malownicza. 6. R. , zaśc, pow. wił komierski, gm. Traszkuny, o 64 w. od Wiłkomierza. 7. R. , uroczysko, pow. grodzień ski, w 5 okr. pol. , gm. Berszty, o 81 w. od Grodna. 8. R. , uroczysko, pow. Słonimski, w 2 okr. pol. , gm. Mieżewicze al. Miżewicze, o 29 w. od Słonima. 9. R. , chutor, pow. wołkowyski, w 3 okr. pol. , gm. Juszków, o 47 w. od Wołkowyska. 10. R. , mko przy uj ściu ruczaju Ludnego do rzki Mereji, pow. borecki, w 3 okr. pol. , o 18 w. od Horek, przy trakcie poczt. z mka Lady do Horek. Ma 728 mk. 359 męż. i 369 kob. , w tej licz bie 340 prawosł. , 5 katol. i 383 żyd. , 3 dm. murow, i 87 drewn. 16 należy do chrześcian, 74 do żydów, cerkiew murowana, dom mo dlitwy żydowski drewniany, st. poczt. , szpi tal miejski, młyn wodny, folusz i gorzelnia zatrudniająca 12 ludzi i produkująca rocznie 507, 004 spirytusu i dająca dochodu 3, 440 rs. St. poczt. na trakcie ze Szkłowa przez Horki do mka Lady i dalej do Krasnego, o 17 1 2 w. od Horek a 22 1 2 w. od Lad. Wła sność ks. Dondukowa Korsakowa. R. wspo minana jest w latopisach ruskich Połnoje sobranie litop. , t. VI 256; t. VIII 257 w XVI w. z powodu spraw pogranicznych pomiędzy Rzplitą a w. ks. moskiewskiem. 11. R. , sio ło, pow. homelski, gm. Wylewo, ma 117 dm. i 272 mk. , z których 21 wychodzi na zarobek. 12. R. , ob. Romanów. J. Krz, A. Jel. Romanowo, ob. Romanki i Romanów. Romanowo al. Romanowska, słoboda nad Woroneża, pow. lipiecki gub. tambowskiej, 5500 mk. , 4 cerkwie z soborem św. Michała Archanioła, w którym pochowany jeden z domu Romanowych, szkoła leśniczych. Starożytne, gniazdo domu Romanowych i przez nich założone, potem miasto. Romanowo, wś na pol. prus. Mazurach, pow. łecki, 4 1 2 klm. na zach. od granicy król. polskiego, 2 klm. od st. p. Borżym, ma 75 dm. , 396 mk. , 947 ha. Rudolf v. Diepoltskir Romanówko Romanowo Romanuppen Romantyszki Romanshof Romansgut Romanowskie Wlóki chen, komtur ryński, nadaje Nikołajowi i Ja kubowi Inom 33 włók we wsi Romanowie ce lem lokacyi wsi dannickiej; 3 włóki ziemiań skie przeznacza dla sołtysów na prawie chełmińskiem. Dan w Ełku r. 1513. W 1600 r mieszkają tu sami Polacy. Ad. N. Romanowska 1. dwór, pow. poniewieski, w 3 okr. pol. , o 21 w. od Poniewieża. 2. R. , ob. Romanowo. Romanowska Góra, także Łysą al. Kamienną zwany, szczyt w Gołogórcach. Ob. Kamienna i Gołogóry, Br. G. Romanowska Osada al. Romanów Mały, wś, pow. nowogradwołyński, gm. Romanów, ma 179 dusz włościan, ziemi włośc. 495 dzies. Należy do dóbr romanowskich, własność dawniej Ilińskich, obecnie Steckich. L. R. Romanowski w dok. z 1581, 1852 r. , dwór należący do dóbr Cytowiany, we włości widuklewskiej pow. rossieński. Romanowskie Wlóki, pole na obszarze mta Chełmna, które w 1654 r. zapisuje bisk. chełmiński Jan Gębicki nowej kanonii przy tumie. Dawniej pobierał prowenta z nich ka znodzieja ob. U. d. B. Culm v. Woelky, str. 1046. Ks. Fr. Romanowszczyzna 1. wś włośc, pow. dzisieński, w 2 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Pohost, 3 dusze rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Linkowszczyzna. 2. R. , wś włośc, pow. dzisieński, w 3 okr. pol. , gm. Przebrodź, okr. wiejski Pohost, o 12 w. od gminy, 7 dusz rewiz. 3. R. , wś, pow. dzisieński, w 3 okr. pol. , gm. Druja, okr. wiejski i dobra Miłoszów Stajki, o 7 w. od gminy a 50 w. od Dzisny, ma 2 dm. , 20 mk. kat. w 1864 r. 8 dusz rew. . 4. R. , fol. szlach. , pow. oszmiański, w 2 okr. pol. , o 22 w. od Oszmiany, 2 dm. , 12 mk. kat. 5. R. , zaśc, pow. wilejski, w 3 okr. pol. , gm. i dobra skarbowe Miadzioł, okr. wiejski Piotrowo, o 6 w. od gminy a 48 w. od Wilejki, ma 2 dm. , 23 mk. prawosł. w 1864 r. 12 dusz rewiz. . 6. R. , zaśc. różnych właścicieli nad błotami, pow. wilejski, w 3 okr. pol. , o 64 w. od Wilejki, gm. gabska, 1 dm. , 13 mk. kat. 7. R. , zaśc, pow. wileński, w 4 okr. pol. , gm. Woimiany, okr. wiejski Kuliszki, o 9 w. od gminy, 4 duszo rewiz. ; należy do dóbr Trokieniki Szyszków. 8. R. , zaśc. nad rzką Biereżnicą, dopł. Schy, pow. borysowski, w 1 okr. pol. i par. kat. chołopienickiej, gm. Zaczyste, ma 2 osady; grunta lekkie. 9. R. , białoruskie Ramanouszczyna, wieś nad bezim. rzką, w zach. półn. części pow. mińskiego, w 2 okr. pol. rakowskim, gm. Pierszaje, ma 11 osad; grunta szczerkowe, lasu mało. 10. R. , wś nad bezim. dopł. Swisłoczy, w zach. półn. części pow. mińskiego, w 2 okr. pol. rakowskim, gm. Zasław, w miejscowości mocno górzystej, malowniczej, mało leśnej; ma 3 osady. 11. R, . fol. , pow. grodzieński, w 4 okr. pol. , gm. Kamionka, o 51 w. od Grodna. 12. R. , wś, pow. sienski, gmina Zameczek, ma 8 dm. i 51 mk. J. Krz, A. Jel. Romansgut, dobra ryc. pow. świętosiekierski, st. p. i tel. Świętosiekierka, 11 dm. , 148 mk, 107 ha. Romanshof, pow. czamkowski, ob. Romanów, Ronianshof, kol. , pow. rybnicki, par. Grodzisko Loslau. Założona na obszarze Radlina, miała w 1861 r. 21 dm. , 107 mk. Polaków i 76 mr. roli. Roniansówka 1. karczma pryw. , pow. dzisieński, w 2 okr. pol. , o 110 w. od Dzisny, 1 dm. , 5 mk. kat. 2. R. , zaśc. szlach, nad błotem Kryszańskiem, pow. święciański, w 2 okr. pol. , o 9 1 2 w. od Święcian, 1 dm. , 6 mk. kat. 3. R. , zaśc. szlach. przy górach Antenowskich, pow. święciański, w 2 okr. pol. , o 21 w. od Święcian, 1 dm. , 7 mk. kat. Romantyszki, wś i fol. , pow. wyłkowyski, gm. Zielonka, par. Olwita, odl. od Wyłkowyszek 10 w. , ma 10 dm. , 28 mk. Fol. R. wchodzi w skład dóbr Kotowszczyzna, ma 653 mr. obszaru; wś R. ma 9 osad i 5 mr. Romanuppen 1. wś, pow. stołupiański, st. p. Kattenau, 12 dm. , 79 mk. , 221 ha obszaru. 2. R. , dobra, pow. wystrucki, st. p. Gr. Bubainen, 5 dm. , 65 mk. 186 ha. Romany 1. osada, pow. węgrowski, gm. Grębków, ma 1 dm. , 6 mk. , 16 mr. 2. R. , okolica szlach, w pow. przasnyskim, gm. i par. Krzynowłoga Mała, odl. 12 do 20 wiorst od Przasnysza. W obrębie jej znajdują się R. Fuszki, wś, ma 13 dm. , 87 mk. , 225 mr. W 1827 r. 15 dm. , 83 mk R. Górskie, wś, ma 7 dm. , 71 mk, 191 mr. Spis z 1827 r. nie podaje tej nazwy. R. Janki, wś, ma 3 dm. , 19 mk, 134 mr. W 1827 r. 5 dm. , 36 mk R. Janowi a, fol. , ma młyn wodny, 2 dm. , 10 mk. , 200 mr. W 1827 r. 4 dm. , 32 mk. R. Karcze, wś, ma 5 dm. , 25 mk. , 73 mr. W 1827 r. 3 dm. , 27 mk. R. Sebory Wszebory, wś i fol. , ma karczmę, 14 dm. , 174 mk. , 257 mr. W 1827 r. 10 dm. , 70 mk. R. Sędzięta, wś, ma wiatrak, 11 dm. , 102 mk. , 200 mr. W 1827 r. 5 dm. , 39 mk. R. Zajki, wś, ma 7 dm. , 35 mk. , 138 mr. W 1827 r. R. Zejki, 10 dm. , 84 mk. RZalesie, wś, ma 8 dm. , 74 mk. , 90 mr. W 1827 r. 8 dm. , 41 mk. Oprócz drobnych cząstek znajdują się tu dwa większe folwarki R. Janowięta i R. Wszebory. W 1880 r. fol. R. Janowięta rozl. mr. 322 gr. or. i ogr. mr. 205, łąk mr. 8, past. mr. 18, lasu mr. 77, nieużyt. mr. 14; bud. z drzewa 9, las nieurządzony, młyn wodny, pokłady torfu. Do fol. należały poprzednio wś Wszebory os. 19, z gr. mr. 126; wś R. Górskie os, 4, z gr. mr. 55. Fol. i wś R. Wszebory i R. Kosiorki rozl. Romanowska Roniaszkany Romaszki Roamny mr. 588 gr. or. i ogr. mr. 289, łąk mr. 33, past. mr. 6, lasu mr. 231, nieuż. mr. 29; bud. mur. 2, z drzewa 11, las nieurządzony, pokła dy torfu. Wś R. Wszebory al. Sebory os. 17, z gr. mr. 134 Dane te różne od poprzednich urzędowych, czerpane są z opisów dóbr usku tecznianych dla uzyskania pożyczek Towarz. Kred. Ziems. . 3. R. , wś i fol. , pow. kol neński, gm. Kubra, par. Romany, odl. 19 w. od Kolua, posiada kościół par. mur. nieznanej erekcyi. W 1827 r. było 28 dm. , 164 mk. W 1886 r. fol. R. rozl. mr. 1674 gr. or. i ogr. mr. 773, łąk mr. 165, past. mr. 44, lasu mr. 640, nieuż. mr. 52; bud. mur. 15, z drzewa 1; las nieurządzony, młyn wodny. Wś R. os. 28, z gr. mr. 214. R. par. , dek. kolneński da wniej wizki, 3319 dusz. Br, CL Romany 1. fol. pryw. nad rz. Wasupką, pow. lidzki, w 2 okr. pol, o 53 w. od Lidy a 25 w. od Ej szyszek, ma 13 mk. kat. 2. R. , wś nad Żyżma, pow. oszmiański, w 3 okr. pol. , gm. Siedliszcze al. Siedlicko, okr. wiejski Gilwince, o 9 w. od gminy, 65 w. od Oszmiany a 26 w. od Dziewieniszek, ma 4 dm. , 30 mk. kat. w 1866 r. . Podług spisu z 1864 r. w części Sulikowskich było 12, w części zaś Hryniewiczów 14 dusz rewiz. 3. R. , wś, pow. oszmiański, w 3 okr. pol. , gm. Subotniki, okr. wiejski Huta, o 4 w. od gminy, 36 w. od Oszmiany a 15 w. od Dziewieniszek, ma 10 domów, 87 mk. kat. w 1864 r. 38 dusz rew. ; należy do dóbr Żemłosław, Umiastowskich. 4. R. , wś nad rz. Uszą, lewym dopł. Wilii, pow. miński, w 2 okr. pol. rakowskim, gm. Zasław, przy linii dr. żel. lipaworomeńskiej, pomiędzy st. Usza i Radoszkowicze, ma 11 osad pełnonadziałowych; grunta szczerkowe, miejscowość lekko falista, dość leśna, łąki dobre. 5. R. , wś nad bezim. dopływ. Serwecza, pow. nowogrodzki, w 2 okr. pol horodyszczańskim, ma 11 osad; miejscowość nieco falista, grunta urodzajne, lasu mało. 6. R. , wś, pow. kowieński, na płn. od Wilkii a na płd. W8chód od Czekiszek. J. Krz. Al. Jel Romany, Rohmanen, Rohme dok. , wś na pol. prus. Mazurach, pow. szczycieński, 3 1 2 klm. od miasta pow. , gdzie st. p. i tel. , po prawej stronie traktu bitego ze Szczytna do Biskupca, 82 dm. , 525 mk. , 1002 ha obszaru. Konrad hr. Kiburg, komtur elbląski, nadaje Piotrowi Mirowiczowi Mirawitz wś Romany z 50 włók. na prawie chełmińskiem i 5 włók sołeckich celem lokacyi wsi dannickiej. Dan w Pasłęku r. 1399 w piątek po św. Marcinie biskupie. R. posiadają r. 1602 przeważnie polskich mieszkańców. Ad. N. Romartów, w XVI w. Romartowo i Romalthowo, kolonia, pow. łęczycki, gm. Topola, par. Witonia, odl. od Łęczycy 9 w, ; 1sza część 50 dm. , 415 mk. ; 2ga część 8 dm. , 70 mk. Pomiędzy koloniami jest kilka mających od 22 do 60 mr. W 1827 r. było tu 35 dm. , 295 mk. W XVI w. należy do kustodyi łęczyc kiej. Sołtys ze trzech łanów płaci za dziesię cinę pleban. w Mazewie po grzywnie z łanu a kmiecie dają tamże dziesięcinę z czynszem po seksagenie i mierze owsa z łanu, własne mu zaś pleban. w Witoni dają tylko kolędę po groszu z łanu Łaski, Lib. Ben. , II, 464, 488. W 1576 r. wś duchowna R. miała 11 łan. , 4 łany puste; wójt Benedykt Wolski 3 łany, 3 zagr. , 1 rzem. , 15 osad Pawiński, Wielkop. , II, 53. Br. CL Romaszewo, fol. Pryw. , pow. wilejski, w 3 okr. pol. , gm. łuczajska, o 85 w. od Wilejki, 1 dm. , 9 mk. kat. Romaszkąjcie w dok. z 1597 r. , sioło we włości tondziagolsldej pow. rossieński. Romaszkańce 1. wś, pow. oszmiański, w 3 okr. pol. , gm. Siedliszcze Siedlisko, okr. wiejski Hermaniszki, o 6 w. od gminy, 51 w. od Oszmiany a 15 w. od Dziewieniszek, ma 23 dm. , 218 mk. kat. w 1864 r. 92 dusz rew. ; należy do dóbr Hermaniszki bar. Leforta. 2. R. , wś nad pot. Wilczówka, pow. wileński, w 2 okr. pol. , gm. Szyrwinty, okr. wiejski i dobra hr. Leduchowskich Poszyrwińcie, o 7 w. od gminy a 46 w. od Wilna, ma 12 dm. , 140 mk. kat. w 1864 r. 42 dusz rewiz. . 3. R. , dwie wsie, zaśc. i pustk. , pow. wiłkomierski, gm. Onikszty, o 40 i 43 w. od Wiłkomierza. Roniaszkany, fol. , pow. wiłkomierski, gm. i par. Uciany o 3 w. , o 64 w. od Wiłkomierza; własność Stachowskich. Grunta żyzne; we dworze spora biblioteka. Romaszki, wś i dwór, pow. włodawski, gm. Horodyszcze, par. Rossosz, odl. 46 w. od Włodawy, ma 46 dm. , 346 mk. W 1827 r. było 28 dm. , 183 mk. W 1880 r. fol. R. rozl. mr. 1546 gr. or. i ogr. mr. 448, łąk mr. 296, past. mr. 169, lasu mr. 594, nieuż. mr. 39; bud. mur. 3, z drzewa 16, las nieurządzony, . pokłady torfu. Przedtem 1880 r. odłączono fol. Aleksandrowka mr. 113 i Bronisławów mr. 110. Wś IŁ os. 48, z gr. mr. 583. Romaszki 1. wś włośc, pow. oszmiański, w 3 okr. pol. , gm. Dziewieniszki, okr. wiejski Szudojnie, 1 dusza rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Bieniakońska Plebania. 2. R. , wś nad rz. Szewielówką, dopł. Wiedźmy, na połudn. krańcu pow. nowogródzkiego, w gm. Darewo, ma 6 osad; miejscowość równa, bezleśna, grunta szczerkowe, urodzajne, łąki bujne. 3. R. , okolica, pow. kowieński, w 1 okr. pol. , o 10 w. od Kowna. 4. R. , wś, pow. grodzieński, w 4 okr. pol. , gm. Kamionka, o 47 w. od Grodna. Romaszki 1. wś, pow. kaniowski, przy głębokich jarach, przylegających do Dniepru, Romany 1 Romany Romartów Romaszewo Romaszkąjcie Romaszkańce Romatowo Roniatowo Romaszkiewicze w 1 okr. pol. , gm. Traktomirów, o 26 w. na płn. zach. od Kaniowa a 2 od Chodorowa, ma 822 mk. ; w 1741 r. było tu 20 chat; w 1792 r. 40 chat i 515 mk. ; w 1863 r. 660 mk. i 1505 dz. ziemi, z której przeszło 500 dz. odeszło do włościan drogą wykupu. Wś ta wchodziła niegdyś w skład ststwa kaniowskiego. Podług lustracyi odbytej w 1622 r. pod przewodnictwem kasztelana bracławskiego Charlęskiego Wsi Koleszyscza, Romanki, Bukryn słoboda dziś Bukryn Mały, wś o 2 w. od R. , południową część której stanowi Kolesiszcze. Te wsi po śmierci nieboszczyka ks. Janusza Ostrogskiego, kasztelana krakowskiego, odjęli czerncy do Trechtymirowa. Na początku bieżącego wieku darowana przez gen. Stanisława Poniatowskiego Teodorowi Jaczewskiemu, potem dostała się synowi jego Adamowi, wdowa po którym, 2do voto Mikułowska, sprzedała w 1845 r. Henrykowi Rudnickiemu. We wsi znajduje się cerkiew drewniana Pokrowska, wzniesiona w 1720 r. a 1824 z gruntu odnowiona, oraz kaplica kat. par. Rzyszczów, wzniesiona przez Teodora Jaczewskiego. Do par. prawosł, należy wś Bukryn Wielki. Ob. Arch. J. Z. R. , cz. I, t. 3 594. 2. R. , wś nad rzką Horochowatką, pow. wasylkowski, w 3 okr. pol. , gm. Wincentówka, o 65 w. od Wasylkowa, ma 2668 mk. W 1863 r. wraz z przysiółkiem Bakumówką 336 mk. , stanowiącym część wsi leżącą naprzeciw wsi Szarki, miała 1948 mk. , 3742 dz. ziemi. W 1790 r. było tu 65 chat i 538 mk. Cerkiew Pokrowska murow. , wzniesiona w 1843 r. na miejsce poprzedniej, drewnianej, z 1773 r. , która podług wizytacyi była zbudowana nakształt chałupy, snopkami poszyta, gliną oblepiona; uposażenie cerkwi stanowi 37 dz. ziemi. Wś należała do Abakumowych, następnie drogą spadku przeszła na Trofimowych a potem na Masłowych. Roniaszkiewicze, wś, pow. święciański, w 3 okr. pol. , gm. i par. Komaje, okr. wiejski Korolewce, o 7 w. od gminy a 35 1 2 w. od Święcian, ma 19 dm. , 66 mk. kat. w 1864 r. 70 dusz rewiz. ; należy do dóbr Maćkowicze, Czechowiczów. Romaszkiszki, pow. rossieński, ob. Romaniszki, Romaszków Las, uroczysko na gruntach mka Trypola, pow. kijowski. Romaszkówka 1. wś, pow. sokólski, w 2 okr. pol. , gm. Troflmówka, o 25 w. od Sokółki. 2. R. , dobra, tamże, o 27 w. od Sokółki. Romaszkowszczyzna, fol. i dobra, pow. oszmiański, w 1 okr. pol. , gm. Graużyszki, okr. wiejski Klewica, o 15 w. od Oszmiany, ma 1 dm. , 20 mk. kat. ; własność Korsaków. Romaszkowszczyzna, wś, pow. rówieński, o 12 w. od Klewania, przy szosie do Łucka. Roniaszówka, wś, pow. czortkowski, sąd pow. Czortków, par. rz. kat. Chomiakówka, o 4 klm. na wschód, st. poczt. i tel. oraz st. , dr. żel. transwersalnej Dżuryń, o 9 klm, na południe. Granice wschod. Kossów, Chomiakówka, Rydoduby; połudn. Słobódka; zachod. Pyszkowce i Medwedowce; półn. Laskowce i Wierzbowiec. Obszar dworski 1003, włośc. 1347 mr. ; ludność w 1857 r. 841; w 1870 r. 887; w 1880 r. w gm. 951, na obsz. dwor. 80; rz. kat. 169, gr. kat. 800; par. w miejscu, dek. czortkowski, dyec. stanisławowska, cerkiew paraf. Podwyższenia św. Krzyża, drewniana, erekcyi niewiadomej, poświęcona 1785 r. , restaurowana 1852 r. , metryki sięgają 17S5 r. , dom parocha postawiony 1830 r. ; filia Biały Potok, cerkiew Pokrowy N. P. M. , oddalona o 6 klm, murowana, rok postawienia i poświęcenia niewiadomy; liczba gr. kat. 240, ogólna liczba gr. kat. w całej parafii 1040. Szkoła w R. etat. systemizowana 1850 r. , dzieci gr. kat. w wieku szkol. 100; w Białym Potoku szkoła systemiz. 1856 r. , dzieci 30. Kasa pożyczk. z kapit. 3010 złr. Właścicielka pos. dwor. Walerya z Podlewskich bar. Haydel, która otrzymała ten majątek w posagu. Po śmierci męża jej Henryka bar. Haydel syn ich Adam prowadził wzorowe gospodarstwo i utrzymywał stadninę koni angielskich, odznaczaną często na wyścigach lwowskich. B. R. Roniaszyszki, wś włośc, pow. trocki, w 3 okr. pol. , gm. Butrymańce, okr. wiejski Pi woszuny, o 4 w. od gminy a 50 w. od Trok, ma 8 dm. , 92 mk. kat. podług spisu z 1864 r. 9 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarb. Olita. Roniata al. Romacza w dokum. z 1578, 1581, 1590, 1596 i 1599 r. , rzeczka we włości birżańskiej pow. poniewieski, przepływa przez niwy Jakubowszczyznę i Butykiszkia dóbr Gierdziagoły. Romatowo, wś i fol. , pow. sierpecki, gm. Lisewo, par. Kurowo, odl. o 9 w. od Sierpca, ma 6 dm. , 75 mk. , 417 mr. obszaru. W 1827 r. 7 dm. , 71 mk. Ślady cmentarzyska przedhistorycznego i kurhan śród równiny. Roniatowo, fol. , pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 2 okr. pol. , gm. Wielkie Ryto, o 30 w. od Brześcia. Rombarg, 1710 Rąbark, niem. Roberge, wś, pow. starogardzki, st. p. i par. kat. Nowacerkiew o 3 klm. , st. dr. żel. Peplin o 5, 5 klm. ; zawiera 5 gburskich posiadł. , 3 zagrody, 361 ha 33 łąk i 319 roli. W 1869 r. 18 dm. , 268 mk. kat. ; 1885 r. 17 dm. , 44 dym. , 190 mk. Ludność zmniejsza się przez wychodźtwo do Ameryki. Jednoklasowa szkoła kat. miała 1887 r. 34 dzieci uczęszczających do niej z R. , Smoląga, Smolążka i Bielawskich Pastwisk. R. leży nad szosą z Peplina do Morzeszczyna wiodącą i nad strużką Jonkąj Roniaszkiewicze Romaszkiszki Romaszków Las Romaszkówka Romaszkowszczyzna Roniaszówka Roniaszyszki Roniata Rombin wpadającą do Wierzycy. Na obszarze wsi wznoszą się pagórki Czubatka i Szubienica. Na wschód graniczy R. z Kulicami, na zach. z Królewskim lasem i Smolągiem, na płd. z Nowącerkwią a na płn. z Bielawkami. Po wiadają, że gdy się cała wieś spaliła, wybu dowali się mieszkańcy na innem, obecnem miejscu. Przed laty był R. otoczony lasem, który został wycięty. Dawniej należał E. do cystersów w Peplinie. Już r. 1302 wspomina tę osadę przywilej dany dla Nowej cerkwi. Cystersi zamienili osadę na folwark i przesie dlili prawdopodobnie starych osadników. Ro ku 1613 ustąpił opat Kos tę wieś konwento wi, żeby nie potrzebował kupować zboża na chleb i piwo. Ale pod klęskami gospodarstwo tak podupadło, że w R. , gdzie według kroniki r. 1512 wszystko było w najlepszym ładzie, w sto lat później inwentarza nie było żadne go, a rola porosła borem. Dla tego pożyczył konwent 2000 zł. na zakupienie wołów i po czął karczować zarośla. Ale jeszcze r. 1619 opat Trebnic z Oliwy nazywa R. pustym fol warkiem. Trzymali go osadnicy z Nowej cer kwi i Kulic aż do r. 1623; tamci dawali 200 zł, ci 40 zł. rocznie. R. 1661 wziął dzierża wę na lat 6 Riediger z Gdańska, dawniejszy winiarz. Na wstępie miał zapłacić 100 zł. , potem przez 4 lata miał być wolny od czyn szu, ale za to wystawiać domostwa i napra wiać ziemię jałową i zarastającą. Za ostatnie dwa lata żądał konwent 200 zł. R. 1671 już zakonnicy sami tu gospodarzyli i wystawili cegielnię. R. 1684 kazali zakonnicy rozsze rzyć i wyczyścić staw między folwarkiem a lasem przez kopaczów z Rudna. W XVIII w. zapewne osadził konwent czynszowych gospodarzów, bo po sekularyzacyi mieszkają na znacznych gospodarstwach włościanie. Da wniej stała tu kaplica z pomieszkaniem dla księdza. R. 1512 przeniósł się dotąd jeden z cystersów i został na swej posadzie blisko 8 lat. R. 1518 spalił się dom mieszkalny księ dza z wszystkiemi sprzętami, tak że tenże już następnego roku wrócił do Peplina. Od tego czasu już nic nie słychać o rombarskiej ka plicy ob. opactwo peplińskie, ks. Kujota, str. 378 380. Kś Fr, Romberg; , wybud. przy wsi Gross Wolfsdorf, pow. rastemborski, 2 dm. , 31 mk. Romberg, 1274 Samothwora, 1313 Ronen berg i Santphor, 1360 Sampfor, 1422 Ronenbnrgk, dawniej Samptfor, wś i fol, pow. wrocławski Herrmannsdorf. W 1842 r. 26 dm. , dwór, fol. , 216 mk. 87 kat. , młyn wodny. Rombin, Romhmek i Romhino ob. Rąbin i Rąbineh RonibinPaskallwen, wybud. przy wsi Paskallwen, na prus. Litwie, pow. ragnecki, st, poczt. , tel. i kol. żel. Ragneta, 2 dm. , 19 mk. Rombinus al. Rombin, góra a właściwie wyniosła krawędź wyżyny sambijskiej, stromo spadającej ku dolinie Niemna, wznies. 75 mt. , w t. z. Litewskiej Szwajcaryi, na pruskiej Litwie, obejmującej okolice nadniemeńslde od Eisseln do Tylży z lewej, a od Szreitlaugken do góry Rombinus z prawej strony. R. odgrywał w przeszłości ważną rolę jako góra święta, o której podanie i pieśni ludowe często wspominają. Wznosi sie ona tuż od brzegu nagle w górę, a ze szczytu odsłania piękny widok na prawo leży Tylża, na lewo rozciągają się ogrody Ragnety, Tusseinen i Eisseln, a z przeciwnej strony ginie oko w rozległych nizinach. W dawnych czasach było tu miejsce obrzędów religijnych i siedziba bogów. Wtedy lasy nieprzebyte otaczały górę, a na jej szczycie leżał olbrzymi kamień ofiarny, otoczony podwójnym wałem, do dziś pillis, pillatis zwany. Znajdował on się na południowym stoku góry; na wschodnim były mieszkania kapłanów. Czczono tu głównie boga wojny Potrimposa, Pielgrzymi przybywali tu aż z pod Smoleńska, prosząc o radę, której bożek za sowite dary przez usta kapłanów w dwuznacznej udzielał formie. Chorzy kazali się przynosić do świątyni, prosząc o zdrowie i odzyskując je czasami nagle za sprawą bożka. Nietylko jednak był R. siedzibą bogów i miejscem ofiarnem, ale stanowił też miejsce zebrań, Olimpią dla Litwy. Raz w rok zgromadzali się tu Litwini na narodowe święto i zabawę. Oczywiście przytem załatwiali sprawy i poznawali się bliżej. Główny kapłan był zarazem najwyższym sędzią, a na kamieniu ofiarnym wykuty był miecz, na znak, że tam się sądy na śmierć lub życie odbywają. Oprócz Potrimposa czczono tutaj Laimę, boginię szczęścia, Parkę litewską, a zarazem opiekunkę ciężarnych niewiast i pomocniczkę w połogach. Kapłanki jej zwano Laumami. Do ich ołtarzy wolno było niewiastom przystępować tylko w najczystszej i najpiękniejszej odzieży. Oblubieńcy przed ślubem przychodzili tu z darami, prosząc o szczęśliwe pożycie; matki zanosiły westchnienia o szczęście dla nowonarodzonych dzieci. Dla obrony świętego miejsca pobudowano w pobliżu liczne grody. Na tym brzegu, na którym leży góra, zamek Ramige, na przeciwnym Ragainę, od której dzisiejsza Ragneta ma nazwę. Wszędzie po pagórkach okolicznych napotykają się ślady wałów, a z ziemi dobywają broń i narzędzia. Dla okolicznych mieszkańców dotąd ta ziemia i te zabytki starożytności uchodzą za święte a archeologów czyniących poszukiwania mają ze świętokradców. Podania ludowe mówią, iż z przybyciem Krzyżaków w te strony i zaprowadzeniem chrześciaństwa, kapłani Potrimposa uciekli, zosta Romberg Romberg Romehnen Romejka Romejki Rombitten wiając świątynie i bogactwa. Za to kapłanki Laimy, Laumy, pozostały niewidzialne przy górze, a lud czcił je po dawnemu tajemnie. W dzień nie mogły się boginki te pokazywać, za to wieczorami wychodziły nad brzegi Niemna, śpiewały i bawiły się wesoło, wysłuchiwały prośb matek i dziewic i zadość czyniły ich błaganiom. Wiara w nie tak silną była w ludzie okolicznym, że jeszcze na początku bieżącego wieku każda para nowożeńców z okolicy przychodziła przed ślubem pomodlić się przy kamieniu ofiarnym. Kamień ten, czerwonoczarny granit, miał 15 łokci obwodu, wystawał z jednego końca 5 stóp, z drugiego 9 stóp ponad ziemię, leżał więc skośnie i to niższym końcem na południe, tak iż nań zawsze padały promienie słoneczne; ponieważ zaś powierzchnia jego była gładko obrobiona, błyszczała przy wschodzie i zachodzie słońca przez odbicie się promieni dziwnym blaskiem. Było to więc oczywiście świętokradztwem najwyższem, gdy na początku bieżącego wieku kamień ten prochem rozsadzić postanowiono. Rusałki Laimy, które w mniemaniu ludu ciągle tam jeszcze mieszkały, poczęły zawodzić żale wieczorami nad rzeką; słyszano jak żegnały się z górą i kamieniami i okolicą, widziano, jak ubrane w bieli, z koronami na głowie, chodziły nad brzegiem lub stawały w miejscach, gdzie pod ziemią spoczywały ich skarby. Wreszcie przewiozły się łodzią na drugi brzeg, i zanim znikły, przepowiedziały staremu przewoźnikowi, źe z czasem góra osunie się w nurty Niemna, wszyscy zaś, którzy do rozsadzenia kamienia ręki przyłożą, straszną pomrą śmiercią. Mimo tego kamień rozsadzony został prochem. Wistocie wydarzyło się, iż kilku robotników odniosło przytem ciężkie uszkodzenia; najsroższa kara jednak spotkała inicyatorów tego świętokradzkiego dzieła, przedewszystkiem młynarza Schwarza, który sobie z głównego odłamu kamień młyński obrobić kazał. Od tego czasu poczęło mu się nieszczęścić, zubożał, a w końcu przez tenże sam kamień został zmiażdzony. Odtąd ustały kary, a lud okoliczny skrzętnie pozbierał odłamki, aby chować je jak święte pamiątki. Ale proroctwo kapłanek spełnia się, bo część góry, od miejsca gdzie kamień leżał, osunęła się w wody Niemna, a w ludzie żyje silne przekonanie, że niezadługo i dalszy szczyt się osunie; wtedy ukażą się złota kołyska, motyka, brona, pług i różne przedmioty. Obecnie zamieszkują Rombin, wedle podań i pieśni ludowych, boginie Apmainy, rusałki nocne wabiące przechodniów śpiewem na moczary. Lud litewski dotąd żywi cześć dla góry i jej niewidzialnych mieszkańców. Uwidocznia się to w mowie. Tak mówią Litwini przy nagłych wypadkach do dziś Taip Laima le rne Tak chciała Laima, albo przy przedsię biorstwie jakiem Su Laima laimesu Z pomo cą Laimy będę szczęśliwy. Lipę, drzewo ongi Laimie poświęcone, u stóp Rombinu sto jącą a 600 lat starą, mają w wielkiem po szanowaniu. Ad N. Rombitten, dobra ryc, pow. morąski, st. poczt. Saalfeld; 6 dm. , 92 mk. , 293 ha. Romboltyszki, ob. Rombortyszki, Rombortyszki, w dok. Romboltyszki i Rumboltyszki, dobra nad Krożentą, pow. rossieński, gm. Kroże, o 34 w. od Rossień, niegdyś Marcina Zabiełły, później Przeciszewskich. W dokumencie wymienione jako należące do włości retowskiej oraz kroskiej i posiadające gony bobrowe. Romczyn, pow. wągrowiecki, ob. Rąbczyn. Romehnen, dobra, pow. rybacki, st. poczt. German, 3 dm. , 41 mk, 146 ha. Romejka, wś, pow. wileński, w 3 okr. pol. , gm. Giedrojcie, okr. wiejski Łabejkiszki, o 18 w. od gminy, 8 dusz rewiz. ; należy do dóbr Łowmiany, Kiewliczów. Romejki 1. wś, pow. wyłkowyski, gm. Kopsodzie, par. Wierzbołów, odl. od Wyłkowyszek 24 w. , ma 13 dm. , 97 mk. W 1827 r. było 13 dm. , 115 mk. Wchodziły w skład ststwa matławskiego; ob. Matlawka, R. , wś, pow. kalwaryjski, gm. Balkuny, par. Mirosław, odl. od Kalwaryi 41 w. , ma 21 dm. , 32 mk. W1827 r. 8 dm, 56 mk. Romejki, wś, pow. lidzki, w 1 okr. pol. , gm. Lida, okr. wiejski i dobra Pileckich, Sukurcze, o 8 w. od gminy, ma 5 dm. , 73 mk. w 1861 r. 22 dusz rewiz. . 2. R. , wś, pow. oszmiański, w 1 okr. pol. , gm. Polany, okr. wiejski Debesie, o 5 w. od gminy a 13 w. od Oszmiany, ma 5 dm. , 38 mk. kat. w 1864 r. tylko 6 rewiz. ; należy do dóbr Daniusze, Lenkowskich. 3. R. , wś, pow. święciański, w 3 okr. pol. , gm. i par. Komaje, okr. wiejski i dobra Zabłockich Dąbrowszczyzna, o 7 w. od gminy a 31 w. od Święcian, ma 1 dm, , 10 mk. kat. podług spisu z 1864 r. 16 dusz rewiz. . 4. R. , w spisie z 1866 r. Roszejki wś, pow. wilejski, w 1 okr. pol. , gm. Wiazyń, okr. wiejski Poniatycze, o 8 w. od gminy a 18 w. od Wilejki, ma 5 dm. , 55 mk. praw. w 1864 r. 35 dusz rewiz. ; należy do dóbr Ciurlanowa, Klementowiczów. 5. R. , wś nad rz. Łań, pow. słucki, w 2 okr. pol. kleckim, gm. Siniawka, ma 2 osady; grunta i łąki dobre. 6. R. , wś i dobra, pow. białostocki, w 2 okr. pol. , gm. Juchnowiec, o 11 w. od Białegostoku; wchodziła w skład ststwa knyszyńskiego. 7. R. , wś, tamże, w 3 okr. pol. , gm. Jaświłki, o 43 w. od Białegostoku. 8. R. ,Kłodzie je al. KołodziejeR. 9. R. , fol. , pow. nowoaleksandrowskij w 4 okr. pol, o 34 w, od No Rombitten Romboltyszki Rombortyszki Rominta Rominten Rominy Romitten Romla Romlau Romlin Rommen Rommenau Romnitz Romnówe Romny Romejkowicze Romejkiszki Romejkinie Romiejk Romejki Romejkówka Romejsy Romelki Romen Romeslawki Romiany Rominek Romint woaleksandrowska. 10. R. , wś i okolica, pow. wiłkomierski, gm. Owanty, o 40 i 39 w. od Wiłkomierza. 11. R. , wś, pow. wiłkomierski, gm. Uciany, o 74 w. od Wiłkomierza. Romejki, w dok. także Romejkowicze i Remejkoiwicze, wś, pow. łucki, w 1860 r. własność Józefa Sochaczewskiego. Do dóbr należy wś Wielichów. Ob. Arch. J. Z. R. , cz. I, t. 1 110, 112, 113. Romiejki 1. wś, pow. stołupiański, st. p. i tel. Ejtkuny, 27 dm. , 252 mk. , 517 ha obsza ru. 2. R. , pow. łecki, miejscowość wymie niona u Kętrzyńskiego, w spisach urzędowych niepomieszczona. Wit v. Gich, komtur bran denburski, nadaje r. 1472 Stanisławowi Bo rnejce na prawie magdeburskiem 15 włók wol nych od czynszu i tłoki nad jez. Krzywianka, z obowiązkiem jednej służby. Ad. N. Romejkinie, os. , pow. władysławowski, gm. Tomaszbuda, par. Wysokaruda, odl od Władysławowa 30 w. , 1 dm. , 4 mk. Romejkiszki w dokum. z 1589 r. , pole we włości telszewskiej, między siołem Rumszajcie i Mockojcie. Romejkowicze, ob. Romejki. Romejkówka, wś nad bezim. dopł. Gniłego Tykicza, pow. zwinogródzki, w 2 okr. pol, gm. Petrykówka, o 26 w. od Zwinogródki, gdzie par. katol. , ma 494 mk. Cerkiew Pokrowska, drewniana, wzniesiona w 1794 r. Jedna część wsi, mająca podług danych z 1863 r. 357 mk. i 988 dzies. ziemi, należy do Ksawerego Montrezora, druga zaś, zwana Gonozarychą, z 558 mk. i 814 dzies. ziemi, należy do skarbu podług spisu z 1885 r. część ta ma 833 mk. . W 1845 r. o 2 w. od R. , pod lasem Tyrandar, znaleziono w mogile bronzowy chełm i nagolenniki, greckiej formy znajdujące się w zbiorze hr. Potockich w Warszawie. Nadto w temże miejscu znaleziono naczynie gliniane, szczątki miecza zjedzonego przez rdzę, 24 bełtów żelaznych od strzał i niewielką tabliczkę metalową czworokątną z wyobrażeniem orła rozdzierającego rybę. Romejsie, zaśc. włośc, pow. wileński, o 61 w. od Wilna, 3 dm. , 23 mk. katol. Romejsy, wś i folw. , pow. poniewieski, w 1 okr. pol, o 19 w. od Poniewieża. Romelki, wś, pow. dzisieński, w 2 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Postawy, o 3 w. od gminy, 55 dusz rewiz. Romen, ob. Romny. Romeslawki, wś, pow. rossieński, gm. Pojurze, o 63 w. od Rossień. Romiany, w dok. Romiany, Rominy al. Romiany Kutyszki w 1584, 94, 6, 7 i 8 r, , okolica szlach. w pobliżu rz. Niewiaży i Krosty, pow. kowieński, w 3 okr. pol. , o 55 w. od Kowna, między Kiejdanami a Datnowem; własność Sipowiczów. Pod R. wysoka góra, na której miał się niegdyś znicz palić. W dokum. występują jako dobra we włości wiclońskiej oraz jako niwa w dobrach Roszcze, w tejże włości. RomianyKutyszki ob. Romiany. Rominek, wybud. na pol. prus. Mazurach, przy mieście Rynie, pow. lecki, 7 dm. , 33 mk. Romint, jezioro, pow. węgoborski, tuż przy granicy pow. darkiejmskiego, blisko wsi Popioły, 25 ha obszaru. Rominta, rzeka, poboczna Pregoły, bierze początek w pow. suwalskim pod os. Przerosl, wstępuje w granicę Prus w pow. gołdapskim, przyjmuje z obydwóch brzegów wiele rzeczu łek i strug, i przepłynąwszy cały powiat w kierunku z płd. wschodu na płn. zachód, zwraca się niedaleko granicy powiatu całkiem na północ wchodzi do pow. gąbińskiego i płynąc ciągle w tym samym kierunku dosięga Gąbina i wpada do Pregoły. Ad N. Rominten 1. Rominty wś, pow. gołdapski, st. pocz. Kianten, posiada kościół par. ewang. , 147 dm. , 1118 mk. , 784 ha obszaru. 2. R. Gross, wś, tamże, 104 dm. , 842 mk. 3. H. Klein, wś, tamże, 40 dm. , 238 mk. Parafia R. obejmuje 21 wsi. Rominy, ob. Romiany. Romitten niem. , dobra, pow. sławkowski, st. pocz. , tel. i kol. żel. Iławka, 10 dm. , 280 mk. , 996 ha. Romla, ob. Rumia, Romlau, wybud, przy wsi Ernsthof, pow. iławkowski, 3 dm. , 48 mk. Romlin w dokum. z 1592 r. , dwór przy drodze przez dobra Tałajtyszki, we włości jaswońskiej pow. kowieński. Rommen 1. wś i dobra ryc. z agenturą poczt. , w Pomeranii, pow. KołobrzegCoerlin, nad drogą ze Szczecina do Gdańska. Gleba średnia, lesista. W 1878 r. 261 mk. ew. Trudnią się rolnictwem, sprzedażą drzewa, wyrabianiem cegły, mączki i syropu. 2. R. , ob. Rumienica i Rumian. Rommenau, 1292 Rommenaw, 1360 Rompnow, wś, pow. nowotarski na Szląsku, par. kat. Schalkau. W 1842 r. 21 dm. , folw. , 148 mk. 50 ew. . Romnitz, 1442 Rumpnitz, wś i folw. , pow. lignicki, par. ew. GrossBaudis. W 1842 r. 19 dm. , zamek i folw. , 124 mk. 7 katol. . Romnówe, ob. Romowe i Rumowe. Romny, w dokum. Romen i Rumno, Ramno, mto powiatowe gub. połtawskiej, przy ujściu rz. Romny do Suły, odl. 169 w. od Połtawy, ma 5952 mk. , 8 cerkwi, dom modlitwy żydowski, szkołę powiat. i duchowną, zakłady dobroczynne, 9 fabryk, znaczniejsze powozów, machin rolniczych, wielu rzemieślników, po Romejki Romejsie Romonoławki Romoniszki Romonąjcie Romowe Romolkwitz Romocewice większej części garbarzy i szewców, znaczny handel, wielkie jarmarki; st. poczt. i st. krańcowa dr. żel. lipaworomeńskiej. Założone w XI w. , wzmiankowane w latopisach pod 1095 r. , od XV w. należało do Polski, na początku XVII w. własność ks. Wiszniowieckich. Po śmierci ks. Michała 1618 król Władysław lV całą Romeńszczyznę oddał ulubieńcowi swemu Kazanowskiemu, wróciła jednak niebawem do poprzednich dziedziców. Podług inwentarza dobr zadnieprskich ks. Jeremiego Wiszniowieckiegö było tu 6000 gospodarzy. Tenże książe wzniósł w R. kośc. paraf. katolicki. Za wojen Chmielnickiego zajęte przez kozaków, w 1709 r. zdobyte przez Szwedów, od 1781 r. mto powiatowe. St. dr. żel. lipawo dawniej landwarowo romeńskiej, odległą jest o 730 w. od Landwarowa a 1070 w. od Lipawy. Romeński powiat ma na przestrzeni 2284, 6 w. kw. . 147, 444 mk. , zajmujących się przeważnie rolnictwem. Powierzchnia równa i wzgórzysta, gleba urodzajna, lasy zajmują 18; znaczniejsza rzeka Suła. Romocewice, węg. Romocahaza, wś, hr. beregskie Węgry, 294 mk. Romolkwitz Ober i Nieder, 1306 Ramolchowitz, Villa Ramoldi, 1361 Romolkowicz, wś i dwór, pow. nowotarski na Szląsku, par. ew. Rackscheutz, kat. Illnisch. W 1842 r. 28 dm. , dwór, 221 mk. 70 katol. . Romonąjcie, wś, pow. szawelski, gm. Ligunzy, o 31 w. od Szawel. Romoniszki, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 5 okr. pol. , o 71 w. od Nowoaleksandrowska. Romonoławki, zaśc, pow. rossieński, gm. Szydłów, o 19 w. od Rossień. Romonowiekie, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 5 okr. pol. , o 71 w. od Nowoaleksandrowska. Romotkąjcie, wś, pow. szawelski, gm. Kirjanowo, o 50 w. od Szawel. Romoty, dobra na pol. prus. Mazurach, pow. łecki, nad bielskiem jeziorem, o 4 klm. od granicy król. polskiego, 2 1 2 klm. od st. p. Borzym. Istniały już wr. 1574. Romotyn, folw. na obszarze Wiszenki, pow. mościski. Romowe al. Romnowe, Rumowe. Mianem tem oznaczali starzy Prusacy siedzibę bogów, miejsce ofiarne, świątynię. Ponieważ zaś w całych Prusach kilkanaście było takich miejsc świętych, nazwę tę znachodzimy w różnych stronach ziemi pruskiej. Oznacza ona dosłownie miejsce ciszy. Kwestyą nierozstrzygniętą dotąd jest bliższe oznaczenie głównego Romowe. Podług Hartknocha miało leżeć między rzekami Frisching i Beysleyn gdzie później stał klasztor, fundowany przez niejakiegos Piotra Nogel v. Sehr w samym Słownik Geograficzny T. XX. Zeszyt 106. węgle zejścia się rzek, wzniesiony na ruinach świątyni Romowe. Vogt dowodzi, źe R. leżało w Sambii, Toeppen wreszcie trzyma się zdania Dusburga, podług którego R. położone było w Nadrowii, przenosząc zdanie to ponad inne dla tego, że ma powagę świadectwa prawie naocznego. Dusburg bowiem pisał kronikę swą w czasach, gdzie jeszcze żyło wielu, którzy bywali w Romowem i ofiary składali. Wśród świętego lasu, na obszernej płaszczyźnie, znajdował się ten przybytek bogów. W środku stał dąb święty, niezmiernej grubości i wysokości. Do koła drzewa był obwód sześciokątny z kamieni; część jego tylna najbardziej była do dębu zbliżona. W przedniej znajdował się szeroki otwór. Przed dębem ku ścianie otwartej stały ołtarze do palenia ofiar i utrzymywania ognia świętego. W wyciętych framugach olbrzymiego pnia umieszczone były posągi bogów. Do koła świątyni rozciągał się plac, na którym gromadził się lud. Na placu tym leżało nagromadzone drzewo do utrzymania oguia świętego przeznaczone. Plac dokoła otaczały domy kapłanów. Wnijście tworzyła brama przodowa. Po prawej ręce bramy był dom arcykapłana, po lewej gospoda, czyli dom gościnny. Trzech bogów tu czczono. Pierwszym z nich i najpotężniejszym był Perkun, bóg ognia. Przedstawiony był w postaci męża gniewnego, z twarzą czerwoną, kędzierzawą brodą i koroną z płomieni na głowie. Na cześć jego palił się przed dębem ciągły ogień, podsycany kłodami z poświęconych dębów. Ofiary składano w płodach, zwierzętach i ludziach. Uważano to jako szczególną łaskę bogów, kiedy kto wskutek porażenia gromem umierał; było to bowiem znakiem, że go Perkun do grona bogów powołał. Najwyższem życzeniem kapłanów było przeto taką śmiercią ze świata schodzić. Czczono Perkuna nietylko jako boga ognia, ale i dawcę słońca, deszczu i zdrowia. Popiół z świętego ogniska leczył choroby, a woda z jezior jemu poświęconych działała cudownie. Obok niego umieszczony był w framudze posąg Potrympa. Przedstawiony on był jako dorodny młodzieniec, z wieńcem z kłosów na głowie. Był to dawca szczęścia, bóg urodzaju, opiekun rolnictwa. Palono na jego cześć snopki zboża i kadzidła; ofiarowywano mu także i dzieci. Poświęconym był mu wąż, w urnie się chowający a kłosami przykryty, o którym mieli najpilniejsze staranie kapłani. Kiedy mu chciano złożyć ofiarę, kapłani trzy dni przed tem musieli się do tego przygotować, poszcząc, ciało umartwiając i w ogień ofiarny kadzidła sypiąc. Trzeci posąg przedstawiał Pikulla Pekolo, Patello, Patollo, Potollos, boga śmierci i zniszczenia, w postaci starca z długą brodą, z głową białą chustą 47 Romotyn Romocewice Romoty Romotkąjcie Romonowiekie Romuntąjcie Rondsen Rońdańce Rona Roniunki Romunek Romulany Romuciszki Romucie Romualdowo Romualdów Romtyna Romsdorf Roms Romówka Romówka obwiązaną. Jego godłami były trzy trupie czaszki, człowieka, konia i krowy. Przy ofierze palono dlań łój. Ofiary składano mu w zwierzętach i ludziach, a krwią ofiar podlewano dąb, co miało się do ciągłej jego zieloności przyczyniać. Był to bóg najstraszliwszy, nieubłagany, okrutny. Dla przebłagania jego furyi istniały liczne miejsca ofiarne, w których nieustannie ogień na jego cześć płonął; śladem tego są liczne nazwy miejscowości dzisiejszych, których nazwisko oczywiście od nazwy bożka pochodzi, n. p. Potollen, Pokellen, Patollen, Bakollen, Pokolln. Wstęp do wnętrza świątyni był wzbroniony. Dla książąt i możnych czyniono czasem wyjątek i dozwalano im wejść do środka i rozmawiać z krywekrywejtą. Ale posągów bóstw ich oko nie ujrzało, bo dąb święty obwieszony był ze wszech stron zasłonami. Poza domami kapłanów roztaczał się las kilkumilowego obszaru. I ten las był święty. Obcym nie wolno było doń wstąpić, kto zakaz przekroczył padał ofiarą, a krew jego zraszała korzenie świętego dębu. Taż sama kara czekała tego, ktoby się drzewo w gaju świętym ściąć, zwierzę lub ptaka zabić, a nawet uschłe drzewa i chrust zabrać poważył. Najwyższy kapłan zwał się krywekrywejtą. Był on nie tylko pierwszym kapłanem, ale i sędzią i mężem potężnego wpływu. Godność jego równała się królewskiej. Rzadko pokazywał się ludowi, ogłaszając mu wolę i rozkazy bóstwa przez usta kapłanów. Tak kapłani, jak wszelki czciciel bogów winien mu był bezwzględne posłuszeństwo. Urząd ten ważny piastował zawsze jeden z najstarszych kapłanów. Pozbawić go godności nie było można, ale wolno było złożyć ją dobrowolnie. Wtedy jednak dłużej żyć nie był powinien i obowiązkiem było, bogom się ofiarując, na stosie spłonąć. Tak kończyło wielu z nich, że doszedłszy wieku takiego, w którym życie ciężarem się staje, przecinali pasmo życia śmiercią ogniową, skarbiąc sobie w ten sposób łaskę bogów. Temuż krywekrywejcie przy boku i do pomocy stali liczni kapłani. W Romowem było ich trzy klasy. Najwyższą byli t. z. wajdeloci albo krywejci. Liczba ich prawdopodobnie nie przechodziła dwunastu, stanowili oni najbliższe otoczenie i radę krywekrywejty. Po nich następowali sygoni albo sygonici, signassen po lit. błogosławieństwo, kapłani, którzy między innemi błogosławieństwa udzielali ludowi i pieczę mieli nad świętym gajem. Jeden z nich właśnie zabił św; . Wojciecha Vita S. Adal, mówi Igneus Siggo, sacerdos idolorum. .. lictor ferox. .. ; a dalej pisze, że zabił ex debito, z obowiązku. Trzecią wreszcie klasę stanowili t. z. starzy choć co do wieku młodsi od tamtych, ale także już w latach. Byli to właściwi kapłani ofiarni. Obowiązkiem ich było przygotowanie, poświęcenie i dokonanie ofiary. Tym do pomocy byli jeszcze kapłani niższych stopni. W R. jednak samem było ich niewielu. Pełnili oni obowiązki po innych przybytkach bogów, po kraju rozsianych. Tu taj tylko najgodniejsi służbę czynili. Pisali o Romowem Vogt, Geschichte Preussens I, i dodatek II; Narbut, Dzieje narodu litewskiego; Toeppen, Geogr. v. Preussen. Porów. Rumoive. Ad. N. Romówka, dawna nazwa wsi Pohoryła, w pow. humańskim. Roms, wś, pow. kładzki, par. kat. Reinerz; 1842 r. 41 dm. , 222 mk. katol. . Romsdorf 1. wś, pow. frydlądzki, st. p. i tel. Szępopol, 7 dm. , 71 mk. , 101 ha. 2. 1. , dobra ryc. z cegielnią, w tymże powiecie, 8 dm. , 198 mk. , 972 ha. Romtyna w dokum. z 1595 r. , sianoźęć, 15 prętów rozległa, we wsi Szunaławki, we włości widuklewskiej pow. rossieński. Romualdów 1. kol. , pow. nowomióski, gm. i par, Jakubów, ma 6 mk. , 10 mr. Należała do dóbr Jakubów. 2. R. , os. nad rz. Moszczenicą, pow. brzeziński, gm. Biała, 1 dm. , 5 mk. Romualdów 1. Romualdowo, folw. , pow. wiłkomierski, gm. Uciany, par. Dobejki, o 45 w. od Wiłkomierza; własność Jeleńskich. 2. R. , ob. Romualdowo, Romualdowo 1. zaśc. szl. nad pot. Czpa, pow. święciański, w 2 okr. pol. , o 9 w. od Święcian, 1 dm. , 8 mk. katol. 2. R. , wś, pow. lucyński, w 2 okr. pok. do spraw włośc, gm. Pyłda. 3. R. , ob. Romualdów, Romucie, wś włośc, pow. lidzki, w 2 okr. pol. , o 37 w. od Lidy a 24 w. od Ejszyszek, ma 7 dm. , 60 mk. katol. A. T. Romuciszki 1. zaśc, pow. święciański, w 2 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra skarbowe Daugieliszki, o 1 w. od gminy a 23 w. od Święcian, ma 4 dm. , 4 mk. katol. i 28 starowier. w 1864 r. 2 dusze rewiz. . 2. R. , wś, pow. rossieński, par. Tenenie. Podług Hartknocha ciągnął się za pogaństwa przy wsi wielki gaj, zwany gajem świętym. Romulany, dobra, pow. szawelski, gm. Radziwiliszki, o 14 w. od Szawel. Romunek, ob. Rumunek. Roniunki, ob. Rumunki. Romuntąjcie w dokum. z 1596 r. , sioło wo włości Wielkich Dyrwian pow. szawelski, obok wsi Ogłony. Rona, wś w pow. borysowskim, u źródeł rz. Mieżanki al. Bołotnicy, dopł. Berezyny. RonaPatak, węg. , ob. Rowno, Rońdańce w dokum. z 1596 r. , dobra we włości wielońskiej pow. kowieński. Rondsen niem. , ob. Rządz. Rooma Rooken Ronkalnie Ronkuszów Rondzyn Ronżol Rońsko Ronnenburg Rongia Ronicken Ronie Rondzyn, mylnie, ob. Rządz, Rongia w dokum. z 1590 i 1599 r. , rzeczka we włości pojurskiej pow. rossieński, przepływa przez niwę Wampuławkas i sianożęć Montej kiszki. Ronicken, dawniej Rhoynken, wś i dobra, pow. gurowski Guhrau, par. ew. Gross Tschirnau, kat. Katschkau. W 1842 r. 46 dm. , folw. , 320 mk. 64 katol. . Szkoła ewang. Ronie, folw. , pow. poniewieski, w 2 okr. pol. , o 67 w. od Poniewieźa. Ronkalnie 1 i 2, dwa zaśc, pow. telszewski, w 1 okr. pol. , o 30 w. od Telsz. Ronkuszów al. Runkszów, w dokum. Runkmszno, Runoszów, wś nad bezim. dopł. Żwańczyka, pow. uszycki, gm. Gruszka, par. Sokólec, odl. 25 w. od Dunaj owiec a 29 w. od Uszycy, ma 97 osad, 897 mk. Cerkiew p. w, Niepokalanego Poczęcia N. M. P. , wzniesiona w 1777 r. i uposażona 57 dzies. ziemi, ma 1110 parafian. Niegdyś królewszczyzna. Podług lustracyi z 1616 r. Tej wsi posesorem urodzony Mikołaj Wolski, na którą pokazał sumę starą, dobrą, przez króla Władysława zapisaną, która iż jeszcze czworgiem dożywocia nie expirowała, bo dopiero w czwartem dożywociu te dobra trzyma, lustracyi natenczas niepodlega. W 1636 r. połowa wsi była w posiadaniu Piotra Makowieckiegc, który z niej opłacał kwarty 18 li. 25 gr. 15 den. W 1765 r. połowę wsi posiadał Józef Humiecki, kaszt, kamien. , z opłatą kwarty 274 złp. Część ta, obecnie rządowa, w 1807 r. nadaną została wraz z Przewrociem na lat dwanaście gen. Bystromowi, ten zaś ustąpił swe prawa Albinowi Kogutowskiemu. Część ta ma 774 dzies. Druga połowa, obejmująca 226 dzies, ziemi włośc. i 930 dzies. dwors. wraz z Gruszką, była własnością gen. Witte, od niego nabył Iżycki, od którego drogą wiana przeszła do obecnych właścicieli Karaszewiczów. Lr. M. Ronnenburg, łotew. Mannas pills, starożytny zamek i miasto w ruinach, w pow. wendeńskim gub. inflanckiej, nad rz. Raune. W wiekach średnich rezydencya arcybiskupów ryskich, zamek zbudowany w 1262 r. , warowny, zdobywany przez rycerzy mieczowych, Polaków, Rossyan i Szwedów, od 1658 r. w ruinach. W pobliżu znajdowało się miasto, zniszczone od ognia w 1708 r. , które odtąd już nie powstało. Rońsko, wś i folw. , pow. krasnostawski, gm. i par. Krasnystaw. Folw. ma 523 mr. ; wś 6 os. , 185 mr. Wchodziła w skład dóbr ststwa krasnostawskiego a obecnie majoratu rządowego Krasnystaw al. Rońsk. W 1827 r. było 6 dm. , 40 mk. Ronżol, rzeczka w gub. kowieńskiej, lewy dopływ Poszatryi, prawego dopływu Awnowy pr. dopł. Wenty. Rooken, wś, pow. kłajpedzki, st. pocz. Proekuls, 12 dm. , 92 mk. , 198 ha. Roomasaar, zakład kąpielowy na wyspie Oesel ob. t. VII, 401. Roon, fort pod Poznaniem, na lewem pobrzezu Warty; okr. wiejski Winiary; 4 dm. , 31 mk. Roonsdorf niem. , ob. Pasieki, pow. brodnicki. W 1885 r. 96 mk. , 78 mk. kat. , 18 ew. Ropa, dział górski i lesisty na granicy Seredniego Wielkiego i Zahoczewia, w pow. liskim, ze szczytom Zakucie al. Zakocie 568 mt. , między doliną Tarnawki a Hoczewki. Ropa 1. rzeka, powstaje w obr. gm. Hańczowej, w pow. gorlickim, z połączenia pot. Blechnarki i Ropek, na wysok. 472 mt. npm. Pot. Blechnarka al. Hańczo wy jest właściwie górnem ramieniem Ropy. Od Hańczowy płynie R. na płn. wąską doliną, nad którą wznoszą się od wschodu czubki Hańczowa góra 821 mt. , Międzyryczna 628 mt. , a od zachodu Dzielec 658 mt. , Jaworzynka 777 mt. i Bordyów 755 mt. . Dolina R. leży 443 mt. npm. W dalszym biegu przepływa w zakrętach obszar Uścia Ruskiego, gdzie od praw. brzegu przyjmuje strumień Zdynię. Wszedłszy na obszar Klimkówki, ma od lew. brzegu Suchą górę al. Homolę 707 mt. a od zach. Szczob 669 mt. , u stóp której wpada do R. pot. Przysłop. Minąwszy wś Łosie, dostaje się na obszar gm. Ropy a następnie Szymbarka. W obrębie Ropy przyjmuje od lew. brzegu pot. Deszówkę, Drągówkę, Górnikowski, Chełm, Chełmówkę, wreszcie Rzeminówkę. Prawy brzeg rzeki przytyka do zach. i płn. podnóży Łysej góry 641 mt. . Od ujścia Chełmówki zwraca się rzeka na płn. wschód, mija Szymbark, gdzie od praw. brzegu przyjmuje Bielawkę a od lewego Bystre; następnie zrasza obszar Ropicy Polskiej i dostaje się na obszar mta Gorlic. Tu od od praw. brzegu przyjmuje Przegonkę al. Sękowe. Odtąd dolina R. rozszerza się i wkrótce dosięga obszaru mta Biecza, poniżej którego na obszarze wsi Grudnej i Siepietnicy, od ujścia potoku Olszynki, zwraca się na płn. wschód, nareszcie od ujścia Lasowej zwraca się na płn. wschód i przy zejściu się granic Trzcinicy, Łęgorza i mta Jasła wpada do Wisłoki od lew. brzegu. Nazwę otrzymała od rop tłustych, których źródła na jej dorzeczu gęsto się znajdują. Na większej wodzie mogłaby być spławną, ale jazy i młyny stoją na zawadzie. Poniżej Gorlic wychodzi z objęcia gór, odtąd dolina jej jest jedną z najpiękniejszych w kraju; wzdłuż praw. brzegu ciągną się strome ścianki, na których piętrami ściele się kraj wyższy z osadami Sokół, Kobylanka, Libusa, Korczyna, Grudna, Kunowa, Pusta Wola, Przysiacz, Osobnica i Brzyście. Po Ropa Roonsdorf Roon Ropania Ropcze Ropcowizna Ropawsko Ropasie Ropany Ropaniszki Ropały lew. brzegu ścielą się połogie urodzajne bło nia a dalej góry i lasy. Z osad lew. brzegu ważniejsze Glinik Maryampolski, Zagórzany, Klęczany, Skołyszyn, Sławęcin, Siedliska, Przysieki, Trzcinica. Prawe dopływy są Blechnarka, Malicza, Konieczna al. Zdynia, Przysłop, Bielanka, Figa, Przegonka, Koby lanka, Libuszanka, Lasowa; z lewego brzegu wpadają Ropka, Ropki, Drągówka, Deszówka, Górnikowski, Chełm, Chełmówka, Rzeminówka, Bystra, Stróżówka, Moszczanka, Strzeszynka, Sietnica, Olszynka, Trzcinica. Dłu gość biegu licząc od źródeł Blechnarki wynosi 79 klm. Spadek wód wskazują liczby 800 mt. źródła, 472 mt. ujście Ropek, 382 mt. ujście Przysłopa, 328 mt. ujście Chełmu, 315 mt. most w Szymbarku, 284 mt. ujście Przegonki, 262 mt. most powyżej Biecza, 233 mt. ujście Lasowej, 230 mt. ujście do Wisłoki. Wzdłuż doliny R. ciągnie się z Ja sła gościniec rządowy na Biecz, Gorlice i Ro pę, gdzie ją porzuca, przechodząc przez gó rzysty dział wodny między Ropą a Białą Dunajecką do doliny tej ostatniej Grybów. 2. R. , potok, powstaje na obszarze Chocenia, w pow. liskim, płynie na płn. przez obszar Seredniego Wielkiego, a zabrawszy strugi leśne z działu górskiego Ropa zwanego, zwra ca się na zachód i ubiegłszy 3 klm. wpada do Tarnawki z praw. brzegu. 3. R. , potok, wy pływa z pod góry Szczawinki 958 mt. , nie daleko gościńca turczańskoużockiego, w gm. Butelka Wyżnia, pow. turczański, płynie na płn. wschód przez obszar tej gminy i poniżej kościóła uchodzi do Jaworówki z lew. brzegu. Długość biegu 4 klm. Br. G. Ropa, wś, pow. gorlicki, w uroczej górskiej dolinie, nad Ropą, 322 mt. npm. Gościniec murowany z Gorlic 12, 9 klm. do Giybowa 8 klm. przecina północny kraniec wsi a od niego oddziela się droga prowadząca brzegiem Ropy do Uścia Ruskiego 12 klm. . Dolinę zasłaniają łagodnie wznoszące się wzgórza, pokryte lasem na zachód Chełm 779 mt. , na wschód Łysa Góra 641 mt. . Ku północy i południowi podnosi się teren nieznacznie, przez co sama wieś zajmuje kotlinę. Zamożna i ludna osada, ma parafią rz. kat. z drewnianym kościołem o dwóch czworobocznych wieżyczkach, piękny pałac zbudowany przez hr. Siemieńskiego w pierwszej ćwierci bieżącego wieku, szkołę ludową i rafineryą nafty. Jest tu także kopalnia nafty zajmująca 11 ha a eksploatowana przez dwa towarzystwa, wydająca według mapy wydanej przez wydział krajowy Kosmos 1881 r. 291 cetnarów metrycznych ropy. Rozrzucone po wzgórzach chaty przyczyniają się wielce do upiększenia miejsca, z którego przedstawia się piękny widok na ruiny szymbarRop skiego zamku w stronie północnowschodniej. Wieś wraz z obszarem większym U dm. , 146 mk. liczy 409 dm. i 2399 mk. ; 2260 rz. kat. , 8 gr. kat. , 2 anglikań. wyznania i 129 izrael; pod względem narodowości; 2250 Po laków, 2 Anglików, 9 Rusinów i 138 Niem ców. Pos. większa Fel. Skrochowskiego ma 384 mr. roli, 56 mr. łąk, 89 mr. pastw, i 696 mr. lasu; pos. mln. 1489 mr. roli, 391 mr. łąk, 981 mr. pastw. i 130 mr. lasu. Erekcya para fii nie znana; wspomina o niej pierwszy Sta rowolski 1655 r. Należy do dyec. przemy skiej, dek. bieckiego i obejmuje Blecharkę, Hańczową, Klimkówkę, Kwiatoń, Leszczyny, Łosie, Ropki, Uście Ruskie i Wysowa z Hu tą, ogółem 2581 rzym. kat. Wieś należała do ststwa bieckiego. W 1581 trzymał ją Adam Brzeziński; liczyła w owym czasie Pawiński Małopolska, 113 6 łanów kmiecych, 1 zagrod, z rolą, 12 komorników z bydłem, 4 komor, bez bydła, 4 rzemieślników i 1 piłę. Według Kuropatnickiego Geografia Galicyi, 1786 mia ła tu być fabryka skór, źródło ropy i różne kamienic, nawet złoto. Gdy od rządu austryackiego nabył starostwo bieckie hr. Siemieński założył w tej wsi pałac i park. Starał się on o zmianę jej nazwy, ale bez skutku Siarczyński, rps. bibl. Ossol. , nr. 1826. W 1847 opisał wś i zdjął jej widok M. Stęczyński w Okolicach Galicyi Lwów, 1847, str. 59, zwracając szczególną uwagę na zbiór por tretów i obrazów różnych artystów, znajdują cy się w pałacu. R. graniczy na płn. z Gród kiem, na zach. z Kąclową, nawsch. z Bie lanka a na płd. z Łosiem. Mac. Ropa 1. al. Łazy, domy i folw. w Brzożowej, w pow. dobromilskim. 2. R. , część Słobody Rungurskiej, pow. kołomyj skim. Ropały, wś w pow. wiłkomierskim, wchodząca niegdyś w skład ststwa kurklewskiego, do którego przed 1546 r. przyłączoną została od ststwa onikazciańskiego. Ropania, grupa domów w Czeremchowic, pow. kołomyjski. Ropaniszki w dokum. z 1585 r. , grunt we wsi Krożach, we włości krosklej pow. rossieński, przylegający do gościńca wiodącego z Botok i Niemokszt do Kroź. Ropany, wś, pow. poniewieski, w 2 okr. pol. , o 53 w. od Poniewieźa. Ropasie wś, pow. szawelski, gm. Łukniki, o 57 w. od Szawel. Ropawsko Niżne i Wyżne, części Wysocka Niżnego, w pow. turczańskim. Ropcowizna, dobra, pow. białostocki, w 1 okr. pol. , gm. Zawyki, o 28 w. od Białegostoku. Ropcze, niem. Roptsche, wś kośc. w pow. i obw. sąd, storożynieckim, z obszarami dworskiemi R, Achmer al. Słohodzia i R. Barbul, nad Ropa Seretem, który z obszaru Storoźyńca wpływa na obszar R. w kierunku płd. wschod. , prze chodząc w dalszym biegu do gm. Jordanestie. Seret dzieli obszar R. na część półn. i połudn. Część półn. przerzyna gościniec rząd. storoźyniecki. Nad nim od płn. wzgórze Dąbrowa 388 mt. i Przyboń 435 mt. nad wschodnią granicą. Przez ten obszar z płn. na płd. po dąża pot. Hlibiczok, lewy dopływ Seretu. Na połudn. granicy tejże gminy rozbiły się szczy ty Lcurda 482 mt. z lasami Juchczyną i Watrą Satulni, jakoteż Humoryja 508 mt. . Liczne strugi spływają ku płn. do Seretu. Zabudowania wsi legły rozrzucone po całym obszarze. R. graniczy od zach. ze Storożyńcem, od płn. z Kuczurmare, od wsch. z Jor danestie, a od płd. z Piotrowcami Sereckiemi i Kupką. W tych granicach było w 1869 r. 3825 ha 67 ar. 92 mt. kw. obszaru, 390 dm. , 1831 mk. ; w r. 1880 było 432 dm. , 1972 mk. ; z tego na R. Achner przypada 18 dm. , 122 mk. a R. Barbul 18 dm. , 94 mk. Co do wy znania było 59 kat. , 1704 gr. orm. , 207 żyd. , 2 innego wyzn. ; co do narod. 3 Niemców, 21 Rusinów, 1940 Rumunów a 8 innej narod. We wsi nad Seretem wólka Słobodzia liczy 14 dm. , 60 mk. , tak że sama wś liczy 384 dm. , 1696 mk. W miejscu cerkiew gr. orm. drewniana, p. w. Uśpienia Maryi, zbudowana r. 1781 1809 kosztem gminy. Według szem. dyec. archiep. gr. orm. z r. 1885 było w par. 324 rodzin, 1721 dusz m. 881, ż. 840; dzieci obowiązanych do szkoły 93. Na obszarze dworskim młyny, folwarki i gorzelnia. St. poczt. Storożyniec. AVłaściciele Jan Barbul, Grzegorz Flondor i Salomona Achnera spad kobiercy. Br, G. Ropczyce, mto powiatowe w Galicyi, nad rzką Wielopolką, dopł. Wisłoki z praw. brzegu, pod 39 16 wschod, dług. od F. a 50 4 płn. szer. Miasto z przedmieściami Gryfów od płd. i średnie od płn. zajmuje porzecze wznies. 217 mt. ; ku północy otwiera się widok na równiaę nadwiślańską, ku południowi zaś podnosi się teren w podgórza, pokryte w części liściastym lasem. Dokoła leżą trzy wsi, uważane dawniej za przedmieścia. Na płn. Brzyzna i Witko wice, na płd. Chechły. Nadaje to R. pozór osady rozległej. Miasto samo ma 463 dm. , przeważnie drewniano parterowe dworki, zajmujące wraz z ogrodami, rynkiem i ulicami przestrzeń 284, mr. Z tego przypada na Gryfów 30 dm. a na Średnie 237 dm. Z miasta prowadzą gościńce wiedeński na zachód do Dębicy a na wschód do Sędziszowa, północny do st. Ropczyce dr. żel. arcyks. Karola Ludwika odl. o 3, 5 klm. 124 klm. od Krakowa a 118 klm. od Lwowa i południowy do Wielopola. R. mają 3676 mk. 1838 męż. , 1838 kob. , 2359 rzym. kat. , 140 gr. kat. , 12 protest. i 1165 izrael. Od 1870 do 1880 r. wzrosła ludność o 330 osób. Miasto ma czynnego majątku 31, 304 złr. , biernego 6842 złr. , a dochodu rocznego 7039 złr. Kilka korzennych sklepów i apteka zaspakajają codzienne potrzeby mieszkańców. W mieście znajdują się rękodzielnicy, uprawiający wszystkie rodzaje rzemiosł, niema jednak specyalnej gałęzi przemysłu i fabryk. Ludność zajmuje się głównie rolnictwem; do mieszczan należy 1476 mr, roli, 131 mr. łąk, 265 mr. pastw. i 67 mr. lasu. W mieście jest parafia rz. kat. , starostwo, sąd powiatowy, urząd podatkowy, notaryat, urz. pocz. i tel. i szkoła ludowa 4klasowa mieszana. Humanitarnym celom służy fundusz ubogich niewiadomego założenia. Celem jego jest zaopatrzenie podupadłych mieszkańców. Ma grunta i kapitał 6318 zł. Zawiaduje nim gmina a roczny dochód wynosi około 700 zł. Kościół par. murowany, erygowany w r. 1362, zgorzał w 1873 r. , poczem został odbudowany. Nie zawiera zabytków z przeszłości. Od r. 1638 była przy nim prepozytura i 4 mansyonarzy, którzy utrzymywali szkołę i dwie prebendy św. Ducha i św. Barbary, z drewnianemi kościołami, które po r. 1783 rozebrano. Oprócz kościoła par. jest jeszcze murowany kościół p. w. Imienia N. P. Maryi. Par. dyec. przemyskiej dek. ropczyckiego obejmuje Chechły z kościołkiem św. Anny i Brzyznę. Już w XIII w. istniała wieś Ropczyce, pod którą w 1256 r. Pietrasz, woj. krak. , i Janusz, sandomierski, pokonali pustoszącego kraj Swarnę. W r. 1362 pozwala Kazimierz W. braciom Janowi i Mikołajowi Gielnicom zamienić wieś królewską R. na miasto na prawie niemieckim Kod. Małop. Piekosiós. , I, 314. Król pozwala zająć wieś i grunta nad Brzeźnicą Wielopolką między Łopuchową i Witkowicami, obejmujące 100 łanów a 4 łany przeznacza na pastwisko; uwalnia mieszczan na starych rolach na lat ośm a na zaroślach na lat 20 od wszelkich ciężarów, po upływie zaś lat wolności mają płacić po 8 skojców z łanu, po skojcu z domu, po wiardunku z łanu tytułem dziesięciny, proboszczowi zaś mają dawać na św. Marcina po mierze owsa i żyta. Wójt otrzymał 4 łauy, ogród i łaźnię. Król zastrzegł jednak prawo kąpieli bez opłaty dla siebie i dworzan; wójt otrzymał prawo założenia jatek rzeźniczych, piekarskich, szewskich, szlachtuza, sklepów sukienniczych i młyna, z czynszów zaś i od spraw osądzonych miał pobierać szósty denar. Na wyprawę winien był stawać w Chełmie, w towarzystwie dwóch balistów. Wraz z burmistrzami consules wójt otrzymał prawo miecza. Na budynki publiczne mieszczanie mieli dać jednorazowo 25 grzyw, na cieśli, król zaś zobowiązał się Ropczyce Ropczyce Ropenhof dostarczyć drzewa budulcowego. Proboszcz otrzymał grunta i daniny. Królowie zjeżdżali tu na łowy; w 1411 r. zakończył w R. życie Mikołaj Kurowski, arcyb. gnieźnieński, spadłszy na łowach z konia. Istniało wówczas oppidum Robczice i villa antiqua R. ac Chechli et Pietrzeyowa wolya dok. z 5 listop. 1420, Kod. Kat. Krak. II, 463 i z d. 22 listop. 1421, tamże, 478. Do podniesienia się miasta dopomógł Władysław Jagiełło pozwalając rzeźnikom krakowskim i kleparskim prowadzić przez R. bydło z Rusi do Krakowa, byle cło w R. opłacali Kod. dypl. m. Krakowa, 189, dok z 1 września 1430, co zatwierdzili później Kazimierz Jagiellończyk 14 czerwca 1451 ibid. , 214, Władysław III 5 sierpn. 1435 ibid. , 360 i Jan Albrecht 1493 ibid. , 284. Kazimierz Jagiellończyk pozwolił nadto mieszczanom pobierać mostowe, dozwalając grabić mienie opornym w połowie na korzyść miasta a w połowie na skarb królewski. W 1536 r. Pawiński, Małop. , 506 piszą lustratorowie miasto królewskie trzyma j. w. Janusz Cwierczowski, kaszt. wiślicki, starosta lubelski. Mieszczanie mają grunta wspólne z trzema wsiami podmiejskimi, t. j. przedmieściem Chechli i Pyetrzenyową. Tamże ponoszą przedmieszczanie wraz z mieszczanami wszystkie ciężary, mianowicie podwody, stacye, czynsze i szosy. Suma czynszu i stacyj z tego miasta i rzeczonych wsi wynosi 118 grz. 168 korcy owsa, kury, jaja itd. JKM. płacą podwody i szosy. W 1581 tamże, 267 wójtem był Jan Witkowski. Szosu podwójnego zapłaciło miasto 38 zł. 12 gr. , miało zaś komom. 28, rzemieśln. 40, krupników 3, młynów 3 dziedzicznych o 7 kołach, rzeźników 6, łaźnię, folusz, stępę, palących gorzałkę 14; na przedmieściach 20 i pół łanów kmiecych, 4 komorn. z bydłem i 8 bez bydła. Suma szosu wynosiła 78 zł. 9 gr. Inna lustracya z tegoż czasu 1564 powiada tenuta Robczice należy do ststwa sandomirskiego; prócz łanów kościelnych i wolnych jest 60 czynszowych a oprócz czynszów dają mieszczanie po serze i 2 koguty, z czego wójt szóstą część bierze. Dla podniesienia zamożności mieszczan skarżących się na konkurencyą zakazał Zygmunt III pod karą 100 grzywien mieszkać w R. żydom; wyjątek ustanowiono jedynie dla arendarza dochodów królewskich, ale i ten miał mieszkać w domu starościńskim, celnikowi zaś dozwolono mieszkać przy obywatelu. Lustracya z r. 1630 zawiera Mieszczanie dawali owsa lepszego po trzy korce z łanu i po 12 jaj; z przedmieścia 81 korcy owsa leśnego a wsi Chechło i Pietrzejowa dostarczały 115 korcy owsa. Czynsz z domów wynosił 24 zł. 4 gr. a stacya wraz z Borkiem i Zagorzycami 60 zł. Część cła pobierał kasztelan sandomirski, część wojewoda a dziesiątą niedzielę biskup. W mieście było 6 tkaczów, na przedmieściach zaś 33, krawców 6, kuśnierz, kowali 5, stolarz, kołodziej, stelmach, bednarzów 8, sukienników 12 i prasół. Pieniądze koronacyjne przynosiły 17 zł. 18 gr. , podwodne 14 zł. 12 gr. Miasto posyłać miało na wyprawę wojenną wóz czterokonny suknem pokryty z woźnicą i 2 hajdukami. Mieszczanie żalili się na żydów celników, że palą gorzałkę. Mimo to dozwolił Jan Kazimierz 1662 r. mieszkać żydom na juryzdyce starosty. W 1614 r. oddzielono zostało ststwo ropczyckie od sandomierskiego. Składały je R. ; wsi Łopuchowa, Zagórzyce, Góry, Borek Wielki, Boreczek i Żdżary. Lustracya z r. 1765 notuje, że starostwo dzierżawił Franciszek Salezy Potocki; zastano w mieście liczne nieporządki i skargi na wymiar sprawiedliwości, co lustratorowie przestrzegać polecili. Jarmark na artykuły żywności trwał przez kilka dni po wstępnej środzie. Intrata wynosiła 24755 zł. 25 gr. a hiberna 3488 zł. 25 gr. Star. Polska, II, 473. Po Fr. Sal. Potockim trzymał starostwo Sadowski Stanisław, żonaty z Franciszką Potocką, i płacił kwarty 6188 zł. a po przyłączeniu do Austryi nabył je od rządu a następnie sprzedał hr. Jaworskiemu, po którym przeszły dobra należące do starostwa w dom hr. Starzewskich a obecnie posiada je Artur hr. Potocki, mający na obszarze miejskim 1 mr. pola i prawo propinacyi. Powiat ropczycki zajmuje 9, 85 miriam. kw. Konfiguracya powiatu przypomina nieregularny pięciobok, zwrócony wierzchołkiem na zachód. Graniczy na zachód z pow. pilzneńskim, na północ z mieleckim i kolbuszowskim, na wschód z rzeszowskim a na południe z jasielskim. R. leżą prawie we środku obszaru, przedzielonego przez tor kolei żelaznej na dwie nierówne części północną mniejszą, piasczystą, pokrytą sosnowymi borami i południową, podgórską i urodzajną, z gajami liściowymi. W części zachodniej przepływa Wisłoka. Na obszarze powiatu jest obecnie 91 osad a 85 gmin katastralnych i 69, 918 mk. tak, że na 1 klm. przypada 95 mk. W 1880 r. było gmin 70, tyleż obszarów wiek. posiadłości, 108 miejscowości, nie licząc osobnych domostw. Było też 11813 dm. mieszkalnych i 71, 237 mk. 34, 858 męż. , 36, 379 kob. ; 63, 677 rz. kat. , 408 gr. kat. , 46 protest. i 7106 izr. a pod względem narodowości 70, 613 Polaków, 480 Rusinów, 54 Niemców i 15 innych narodowości różnica zachodząca między temi liczbami może pochodzić z późniejszych mniejszych zmian, lub odmiennego liczenia. W powiecie znajdują się trzy miasta Ropczyce, Dębica i Sędziów. W Sędziowie jest jedyna czynna w Galicyi fabryka cukru, przyczynia Rop jąca się do podniesienia rolnictwa przez upra wę buraków. Powiat ropczycki należy do urodzajniejszych w Galicyi. Lasy zajmują tu piątą część całego obszaru, z nich zaś piąta część należy do posiadłości mniejszej. Orna ziemia, zajmująca najwięcej przestrzeni, nale ży w trzeciej do obszarów większych, podo bnie jak łąki i pastwiska. Na 123, 724 mr. według Skorowidza Orzechowskiego z r. l870, niema późniejszych wykazów przypada na role 76, 536 mr. pos. wiek. 21, 260, pos. mn. 55, 276, na łąki 9803 pos. wiek. 2565, pos. mn, 7238, pastwiska 9580 pos. wiek. 2186, pos. mn. 7394 a lasy 27, 805 pos. wiek. 20, 860, pos. mn. 6945 morgów. W pow. ropczyckim są dwa sądy powiatowe w Ropczy cach i Dębicy. Szkół ludowych jest cztero klasowych 2, trzechklasowych 1, dwuklasowa 1, jednoklasowych 26. Szkół średnich niema. Mac. Ropczycka góra, ob. Góra ropczycka, W 1880 r. było 131 dm. i 849 mk Ropedy al. Ropidy, wś, pow. władysławowski, gm. i par. Gryszkabuda. Odl. od Władysławowa 23 w. , ma 4 dm. , 41 mk. Wchodziła w skład dóbr rząd. Leśnictwo Ropele, wś nad rz. Łydynią, pow. ciechanowski, gm. Nużewo, par. Ciechanów, odl. o 5 w. od Ciechanowa, ma 8 dm. , 88 mk. , 241 mr Ropele, wś na pol. prus. Mazurach, pow. łecki, nad płn. odnogą jeziora wielkoselmen ckiego, o 8 klm. na wschód od Ełku st. pocz. i tel. ; 17 dm. , 150 mk. , 277 ha. Rudolf v. Diepoltskirchen, wójt ryński, nadaje r. 1505 Janowi Ropelowi Rapil 2 włóki na prawie magdeburskiem, między Sędkami a Łaszkami Ropen, folw. dóbr koron. Schrunden, w okr. i pow. goldyngskim, par. frauenburska Kurlandya Ropenaczen al. Roponatschen, wś, pow. gołdapski, st. pocz. Kianten; 14 dm. , 122 mk. , 372 ha Ropengi, wś, pow. kowieński, w 3 okr. pol. , o 56 w. od Kowna Ropenhof al. Charlottenhof, dobra pryw. , w okr. zelburskim, pow. iłukszteński, par. dyneburska Kurlandya Ropiały, dwór, pow. szawelski, gm. Kruki, o 57 w. od Szawel Ropianka, wś, pow. krośnieński, w okolicy górskiej dzielącej górny bieg Jasiela i Wisłoki. Na obszarze wsi wytryskają dwa potoki Obszar dążący na płd. zachód do 01chowskiego pot. dopł. Wisłoki i bezimienny dopływ Mszanki uchodzącej na wschód do Jasiela. Wieś otaczają wyniosłości od północy Krzemianka 615 mt. i Krzemionka 646 mt. . od zachodu Jasieniów 632 mt. Graniczy na północ z Chyrową, na wschód z Mszanną, na Ropczycka góra Ropedy Ropianka Ropenaczen Ropiały Ropele Ropen Ropengi Ropczyce Rop połud. z Wilsznią i Olchowcem a na zach. z Polanami. Par. rz. kat. w Dukli o 12 klm. a gr. kat. w Olchowcu. W 1880 r. było 30 dm. i 224 mk. ; 69 rz. kat. , 150 gr. kat, i 5 izrael. ; 108 Polaków i 114 Rusinów. Z obsza ru 824 mr. przypada 13 mr. lasu na posia dłość większą Braci Thorret a 811 mr. 266 roli, 92 łąk, 301 pastw. i 52 lasu na pos. mniejszą. Kopalnię nafty znajdującej się w formacyi eocenicznej eksploatują dwa to warzystwa. Obszar naftonośny obejmuje 90 ha a produkcya roczna dochodzi do 3900 mtr. cetn. Jeden szyb zasila Wydział Krajowy w celu pogłębienia. W r. 1884 dotarto do 342 mt. głębokości; ponieważ wydajność ropy by ła znaczna, przeto zaniechano pogłębiania. W r. 1888 postanowiono przebić dalszą war stwę piaskowca w nadziei że w głębokości 400 mt. znajdzie się druga warstwa ropy. Wś została założoną w drugiej połowie XVI w. , była własnością Mikołaja Stadnickiego. W 1581 r. składała się z sołtystwa na 1 łanie i dwóch dworzyszcz. Mac. Ropianka, potok w pow. stryjskim, na obszarze Pohara, dopływ Kwiecina dopł. Orawy Ropica 1. Polska, wś na międzyrzeczu Ropy i Sękowy, pow. gorlicki, w okolicy podgórskiej spadającej ku północy z 346 na 295 mt. , przy gościńcach z Gorlic 3 klm. do Grybowa na zachód i z Gorlic do Zborowa Zbóró na Węgrzech na południe. Graniczy na płn. z Gorlicami, na zachód z Szymbarkiem, na płd. z lasem i górą Bartnicą 632 mt. a na wschód z Siarami i Sokołem. Par. rzym. kat. w Gorlicach. We wsi szkoła ludowa, młyn wodny a na obszarze większej posiadłości gorzelnia i kopalnia nafty; 207 dm. i 1300 mk. a na obszarze wiek. posiadłości Wład. Płockiego 8 dm. , 118 mk. Pod względem wyznania 1362 rzym. kat. i 56 izrael. Kopalnie nafty eksploatuje ośm towarzystw. Roczna produkcya wynosi 19, 215 cetn. metr. Obszar więk. pos. ma 130 mr. roli, 14 mr. łąk, 26 mr. pastw. i 171 mr. lasu; pos. mn. 608 mr. roli, 111 mr. łąk, 260 mr pastw. 109 mr. lasu. W r. 1581 była ta wieś dawniej Marcina Rożna własnością Przecława Pieniążka i składała się z 5 1 2 łan. km. , z 5 zagrodn. bez roli, 3 komom. bez bydła i 3 1 2 prętów roli pustej Pawiński, Małop. , 114. 2. R. Ruska, wś, na lew. brzegu Sękowy, przy drodze z Gorlic na Konieczną do Zborowa Zbóró na Węgrzech, o 9, 9 klm, na płd. wschód od Gorlic. Leży w dolinie rzeki zawartej od zachodu wzgórzami płaskimi Brusy 569 mt. a od wschodu Szczoby 469 mt. . Graniczy na północ z Sękową i Męciną Małą, na zachód z Rychwałdem, nu płd. z Małastowem i Draganowem a na wschód z Pstrążnem Ropczycka góra Ropianka Ropica Ropidai Ropienny Par. rzym. kat. w Sękowy a gr. kat. w Małastowie. W połudn. stronie stoi cerkiew drewniana. R. należała dawniej do ststwa bieckiego, obecnie liczy 111 dm. i 708 mk. , 94 rz. kat. 576 gr. kat. , 1 ewang. a 37 izrael. Wólka Draganów liczy 5 dm. i 39 mk. Mniejsza posiadł. ma roli 544 mr. , 237 łąk i 531 mr. lasu. Kopalnie nafty w formacyi eocenicznej zajmujące obszaru 4 ha eksploatuje 15 towarzystw. Produkcya roczna ropy wynosi 7070 cetn. metr. O geologicznej budowie warstw podają szczegóły pp. Walter i E. Dunikowski w rozprawie Geologiczna budowa naftonośnego obszaru zachod. galic. Karpat Kosmos, 1882, str. 264. Podstawę terenu warstwy ropianieckiej tworzą zielonawo szare, drobnoziarniste łupkowate, mikowe piaskowce, pocięte wielokrotnie, pokryte resztkami organizmów i poprzerzynane luźnemi żyłami kalcytu. Ze zwietrzenia tych warstw powstały nieprzemakalne iły i gleba ciemno szara. Czasem trafiają się na najwyższych szczytach bagna i moczary, a w głębokości 50 metrów piaskowiec grubo ziarnisty przesiąkły naftą. Druga skała składa się z czerwonych iłów w głębokości 30 do 100 mt. na warstwach dolno ropianieckich; po za terenem kopalnianym zaś znajduje się piaskowiec eoceniczny, drobno ziarnisty i cienko płytowy. Według spisu poborów z r. 1581 była w R. parafia rz. katol. do której należała wieś Przegonina i świeżo w owym czasie założony Wołowiec. Wś miała wtedy 6 1 2 łana kmiec. 1 komorn. z bydł. , 2 komorn. bez bydła, piłę i 1 1 2 łan. sołtysiego Pawiński, Małop. , 121. Mac. Ropica al. Ropice, niem. Roppitz, wś, pow. cieszyński na Szląsku austr. , posiada kościół par. katol. , szkołę początkową, 1083 mk. i 1741 mr. obszaru. Par. ew. Cieszyn. R. par. katol. , dek. jabłonkowskiego, ma 1080 katol. , 1136 ew. , 4 żydów, Ropiczanka, rzeczka górska, na Szląsku austryackim, powstaje z połączenia kilku strug, na płn. stoku Ropicy 1082 mt. , w gó rach Jabłonkowskich, na obszarze gm. Rzeki, w pow. i obw. sąd. cieszyńskim. Płynie na płn. górską doliną między domostwami wsi Rzeki, zrasza obszar gm. Gut, przepływa Śmiłowice, wreszcie wś Ropicę, gdzie od lew. brzegu przyjmuje Wielopolkę i między Szybicami i Błogocicami wpada na płd. granicy mta Cieszyna do Olszy z lew. brzegu. Dłu gość biegu 17 klm. Br. G. Ropida w dok. z 1596 r. , niwa w dobrach Romanowicze, we włości wilkijskiej pow. kowieński, ograniczona niwami Kalnialai i Weziny, rzką Strabus i sianożęcią KłoneniToklas. Ropidai 1. al. Ropidas w dok. z 1598 i 1859 r. , niwa w dobrach Gojżowo al. RomaRop nowicze, we włości wilkijskiej pow. kowieński. 2. R. al. Petryszki w 1569 r. , uroczysko nad rzką Ryngieją, w dobrach Tryszanele, we włości korszowskiej pow. rossieński. 3. R. 1599 r. , sianożęć na 4 wozy siana, w dobrach Pokłonie, we włości rossieńskiej. Ropidas, ob. Ropidai i Ropidy, Ropidy al. Ropidas w dok. z 1590 i 99 r. , zaśc. i pastwisko nad rz. Szeszuwą, we włości widuklewskiej pow. rossieński. Ropiej 1. zaśc. szl. , pow. trocki, w 1 okr. pol. , o 14 w. od Trok, 2 dm. , 7 mk. kat. 2. R. , karcz. , pow. trocki, w 1 okr. pol. , o 14 w. od Trok, 1 dm. , 7 mk. żyd. 3. R. , leśn. i dwór rząd. , pow. trocki, w 1 okr. pol. , o 13 w. od Trok, 1 dm. , 4 mk. prawosł. Ropieja, wś włośc. nad jez. Szłowinie, pow. wileński, w 3 okr. pol. , o 75 w. od Wilna, 3 dm. , 50 mk. kat. Ropienka, potok, powstaje w obrębie gm. Ropienki, pow. liski, ze źródeł leśnych, na płd. zach. stoku grzbietu górskiego Chwaniowa 675 mt. , płynie na płn. zach. przez obszar Ropienki, a zabrawszy poniżej karcz my potok nadpływający od płn. , zwraca się na płd. i na obszarze Wańkowa wpada do Wańkówki z praw. brzegu. Długość biegu 7 klm. Br. G. Ropienka Dolna i Górna, os. górska w po wiecie liskim, w dolinie dopływu Wańkówki, wpadającej do Olszanicy, a z nią pod Zwie rzynem z praw. brzegu do Sanu. Dolinę za myka od wschodu lesiste pasmo Chwaniów 654 mt. , od zach. zaś las Staniaka. Wioska liczy 81 dm. we wsi i 5 na obszarze większej posiadł. Parafia rz. kat. w Nowosielcu a gr. kat. w Wankowy, st. kolei państwowej i urz. poczt. w Olszanicy o 10 klm. . We wsi cer kiew drewniana gr. kat. , młyn wodny i ko palnia nafty, która obecnie nie jest wydajną. Według Siarczyńskiego rkp. Bibl. Ossol. , 1826 była tu na początku bieżącego wieku fabryka potażu. Wś obecnie liczy 585 mk. , 38 rz. kat. , 516 gr. kat. i 31 izrael. Posiadł. wiek. Wierzbickich i Fr. Niesiołowskiego ma 169 roli, 22 łąk, 14 past. i 364 mr. lasu; pos. mn. 772 roli, 99 łąk, 247 past. i 422 mr. lasu. Graniczy na płn. zachód z Zawadką a na płd. wschód z Leszczowatem. Mac. Ropienny 1. potok, powstaje w obr. gminy Słobody Rungurskiej, w pow. kołomyjskim, w lesie Ropą zwanym, z pod góry Ostapiuka 584 mt. , płynie na płd. wschód, przeważnie granicą Słobody Rungurskiej i Rungur i wreszciepołączywszy się z Berezówką i Pełryszewą tworzy Sopówkę al. Sapiukę. Zowią go także Małym Suchym potokiem. Długość biegu 5 klm. 2. R. , potok, powstaje w lesie Wibczynie, w obr. Zabiego, w pow. kossowskim, płynie na płd. zach. leśnym ja Ropica Ropiczanka Ropida Ropidas Ropidy Ropieja Ropica Ropienka Ropny Potok Ropocice Ropoczel Ropoczywska Ropole Ropka Ropikken Ropiszki rem u płn. zach. stóp Poharu Wielkiego 1314 mt. , i na polanie Ilci Deliszny wpada z lew. brzegu do Ilci, dopływu Czeremoszu Czarnego. Długość biegu około 4 klm. Br. G. Ropikken, fol. dóbr pryw. Sparen, w okr. tukumskim, pow. i par. talseńska Kurlandya. Ropiniki, wś, pow. szawelski, gm. Janiszki, o 43 w. od Szawel. Ropiszki 1. zaśc. pryw. , pow. święciański, w 1 okr. pol. , ma 2 dm. , 22 mk. kat. 2. R. , wś, pow. poniewieski, w 3 okr. pol. , o 50 w. od Poniewieża. Ropka, potok, wypływa w obr. Wysowy, w pow. gorlickim, koło osady Huty, z pod Ostrego Wierchu 993 mt. , płn. zach. szczy tu grzbietu granicznego, Cygiełką zwanego; płynie na wschód i ubiegłszy 3 klm. wpada do Blechnarki al. Hanczowego potoku, źró dlanego ramienia Ropy. Br. G. Ropki, potok, powstaje w obr. Ropek, pow. gorlicki, z połączenia kilku strug spływają cych z sąsiednich gór a zwłaszcza Białej Ska ły 860 mt. i Białego Wierchu 933 m t. , na granicy Ropek i Bielicznej; płynie na płn. wschód przez obszar Ropek a potem przez obszar Hańczowy, gdzie na płd. końcu wsi łą czy się z Blechnarką, tworząc rz. Ropę. Długość biegu 6 klm. Br. G. Ropki, wś górska, u źródeł potoku t. n. , będącego jednem ze źródeł Ropy, pow. gor licki, w pobliżu granicy węgierskiej, wznies. 562 mt. npm. Wś otaczają dokoła wzgórza lesiste na płd. na granicy węgierskiej Ostry Werch 933 mt. , od zach. Biała Skała 860 mt. , Sciski 866 mt. i Swejka 788 mt. , od płn. Dzielec a od wsch. las Bziany 744 mt. . We wsi jest cerkiew gr. kat. , filia parafii w Hańczowy. Osada liczy 56 dm. i 336 mk. , 325 gr. kat. i 11 izrael. Obszar wiek. pos. 158 mr. lasu jest własnością gminy. Pos. mniejsza ma 614 roli, 157 łąk, 298 past. i 354 mr. lasu. Z tego należy do cerkwi 11 mr. roli i kawał lasu w 18 parcelach. Wś założył Adam Brzeński przed r. 1581; w tym roku miała 3 dworzyszcza wołoskie i 1 sołtystwo Najbliższemi osadami są na płn. Czertyżne i Hańczowa, na płd. wschodzie Wysowa a na zachodzie Bieliczna i Izby. Mac. Ropkiepie, wś, pow. rossieński, par. szydłowska, w nowszym spisie niewykazana. Ropławki, wś, pow. szawelski, gm. Popielany, o 36 w. od Szawel. Ropne, główna kopalnia nafty na obszarze Mrażnicy, nad potokiem b. n. , dopł. Tyśmienicy, pow. drohobycki ob. Kosmos, VI, 326. Ropny Potok, potok, wspomniany w dok. , którym ks. Teodor Lubartowicz poświadczą w 1411 r. rozgraniczenie między Rażniatowem i Strutynem. Dziś zwie się ten potok Rypny, wpada z lewej strony do Duby. Od potoku otrzymała nazwę wś Rypna ob. Przegląd archeol. , Lwów, 1882, zesz. I, str. 82. Ropocice, w XVI w. Rapaczycze, Rapoczice, wś i fol. , pow. włoszczowski, gm. Secemin, par. Czarnca, odl. 12 w. od Włoszczowy, o 14 w. od Koniecpola, w pobliżu drogi z Włoszczowy do Secemina. Tworzy jedną całość z przyległościami Bugaj, Lipiny, Dąbrowa, Wałkonowy Górne, Wałkonowy Dolne. W osadach tych jest 429 mk. , 60 dm. W 1827 r. było 16 dm. , 91 mk. Ziemi ornej włośc. 515 mr. , łąk 82, nieuż. 18 mr. ; dworskie folwarki R. i Dąbrowa ziemi or. 425, łąk 35, lasów przetrzebionych 1055 mr. Jest w R. szkółka wiejska, w której od listopada do kwietnia uczy się około 60 dzieci. Na początku XVI w. łany kmiece należały do par. Secemin, dworski obszar do par. Czarnca. Dziesięcina zarówno od kmieci jak i z dworu szła dla pleb. w Czarncy, wartości do 2 grzyw. ; za konopną dawali kmiecie po 2 gr. ; meszne po groszu od kmiecia a pół grosza od ogrodziarzy szło dla pleb. w Seceminie. Według reg. pob. pow. chęcińskiego z r. 1508 wś R, własność Zebrzydowskiego, płaciła gr. 18. W 1540 r. wieś R. , w par. Secemin, własność Kłobukowskiego, miała 3 kmieci na łanie, dwór, fol. i sadzawkę, oceniona na 80 grzyw. Pawiński, Małop. , 485, 569. Ropoczel, potok, powstaje w górach bu kowińskich, w obr. Seletyna, w pow. i obw. sądowym radowieckim, na płn. wschod. stoku działu górskiego Szczywior, u płd. podnóża góry Minty 1326 mt. . Płynie na płd. le śnym jarem a od stóp góry Kiczerki 1211 mt. , zabrawszy z praw. brzegu bezimienny potok, zwraca się na płn. wsch. , w końcu wy dostawszy się z lasów na obszar Płoski, wólki Seletyna, zlewa wody do Suczawy z lewego brzegu, naprzeciwko Ropoczela, wólki Selctyńskiej. Zabiera liczne potoki bezimienne. Prąd nader szybki. Źródła znajdują się na wys. 1200 mt. , ujście 770 mt. npm. Długość biegu 8 klm. Br. G. Ropoczel, wólka w obr. Seletyna, w pow. i obw. sąd. radowieckim, na praw. brz. Sucza wy, naprzeciw ujścia pot. Ropoczela. ma 28 dm. , 152 mk. Ob. Seletyn. Br. G. Ropoczywska, szczyt w górach bukowińskich, na obszarze Szypotu Kameralnego, w pow. i obw. sąd. radowieckim, na lew. brz. Suczawy, między nią a jej dopływem Ropoczelem. Na zach. rozpościera się dział górski Szczywiory ze szczytami Stożek 1417 mt. , Kiczerka 1211 mt. i Pohar 1266 mt. . Wznies. 1265 mt. Miejsce znaku triang. Ropole w dok. z 1597 r. , niwa nad ruczajem Stakiszki, w dobrach Konczuny, we włości wielońskioj pow. kowieński. Ropiniki Ropikken Ropki Ropkiepie Ropławki Ropne Rorimendajtew Roryszki Ros Roponiany Roponiany w dok. z 1584 r. , sioło we włości wilkijskiej pow. kowieński. Ropotucha, wś nad rzką t. n. , dopł. Jatrani, pow. humański, w 2 okr. pol. , gm. Ładyżynka, o 18 w. od Humania, ma 886 mk. 20 kat. , 2379 dz. ziemi. Cerkiew Uśpieńska, drewniana, wzniesiona w 1763 r. , uposażona jest 48 dz. ziemi. W 1809 r. R. wraz z Szarynem Jarosław hr. Potocki sprzedał Stanisławowi Szołajskiemu, od którego drogą wiana przeszły na Henryka hr. Tyszkiewicza, od 1847 r. syna jego Stanisława. Roppen, dobra, pow. królewiecki, st. p. LiskaSchaaken, 2 dm. , 26 mk. , 80 ha. Ropsk Nowy, miasto nad rz. Irpią, w pow. nowoszykowskim gub. czernihowskiej, 3000 mk. , 2 cerkwie, targi; starożytne, Ropsz, las w pow. Nadwórna, ob. Krzywy 6. . Ropsza, własność cesarska, w pow. peterhofskim gub. petersburskiej, ma 800 mk. , cerkiew, kościół ewang. , 2 szkoły, wielką papiernię, okazały dwór, piękny park. Z prywatnej własności za panowania cesarzowej Elżbiety przeszła na skarb. W połowie XVIII w. należała do Łazarewa, który wyłożył miliony na upiększenie tego miejsca; nabyta od niego przez cesarza Pawła I za 400, 000 rs. Roptura al. Ruptura, część Kostyńca al. Kostestie, w pow. storożynieckim, u podnóża góry t. n. Br. G. Roptura, wzgórze polne, w obr. Kostyńca, w pow. storożynieckim, wznies. 466 mt. U płd. stóp powstaje pot. Bresławiec, podą żający na płn. zach. do Bruszeńki, dopływu Bruśnicy. Br. G. Ropuchy, niem. Roppuch, dobra wieczysta dzierżawa nad Węgiermucą i bitym traktem starogardzkim, pow. tczewski, st. p. i kol. Peplin o 4, 5 klm. , par. kat. Nowacerkiew; mają 193 ha 10 lasu, 7 łąk, 153 roli; hodowla bydła, owiec i świń; uprawa buraków dla cukrowni peplińskiej. W 1869 r. 56 mk. kat. , 18 ewang. , 6 dm. ; 1885 r. 5 dm. , 12 dym. , 66 mk. , 55 kat. , 11 ew. R. należały dawniej do cystersów w Peplinie. W 1367 r. wydał tę wioskę, mającą 6 włók starej miary chełmińsbiej, opat Maciej 18 chałupnikom po 7 mr. , od każdego ogrodu pobierał klasztor 10 skojców, 4 kurczęta i 6 dni szarwarku; gdyby ich zaś wołano do innej roboty, mieli stawać za zapłatą. Sołtys miał trzecią część grzywien sądowych. Po wyliczeniu praw, jak zbierania drzewa na opał i pastwisk, dodaje przywilej udzielamy im też unam kamenatam, którą na zawsze będą mieli wolną, na lanie świec czyli gromnic. Kamenata pewnie podobnie jest utworzoną z polskiego kamień, jak kapota, która oznacza kopę. Zapewne więc wyznaczył opat mieszkańcom kamień wosku. i S R. 1380 urządził opat Piotr z Rogowa karcz mę, wolną od robocizn za 1 grz. i 8 skojców. Stosunki gospodarcze nie były tu stałe, bo r. 1545 trzymał całą wś adwokat klasztorny Pomierski. Pod koniec XVI w. zaś, może za Leonarda Rembowskiego II, spotykamy po dział na włóki puszczone gospodarzom. Roku 1626 sprzedał Rembowski karczmę z 1 włóką i 3 mr. za 150 zł. pruskich i czynsz. Tegoż roku sprzedał opat włókę Mrozową Elżbie cie Wilonowej, wdowie po Jakubie Sielskim, bartniku opackim, za 200 zł. Do r. 1646 miała zamiast tłoki płacić po 12 zł. R. 1667 odno wił opat Ciecholewski sołtysowi Michałowi Leszczynie stary przywilej już zatarty na 1 włókę i urząd sołecki. Prócz obowiązków zwykłych każe mu opat rocznie odwozić pół łasztu żyta nad Wisłę do Fischbude. R. 1701 sprzedał sołtys Michał Gajdzik Jakubowi Hendzikowi chałupę z półmorgiem roli za 70 zł. i 4 zł. czynszu, a 3 dni roboty we żniwa na strawie szołtysa. R. 1751 potwierdził opat Turno przywilej na karczmę Szymonowi Naciowi, kładąc nań obowiązek 15 zł. czyn szu i koszenia 2 mr. zboża. R. 1760 już gospodarzów nie było. Całą wś, prócz karczmy, dzierżawił Chrystyan Arndt na 3 lata za rocz ną opłatą 600 zł. Zamiast pogłównego, które z Ropuch, jako z wsi gburskiej, szło do kla sztoru, miał zapłacić 7 zł. 15 gr. Nadto był zobowiązany stawić 4 podwody do Gdańska. R. 1763 przedłużył opat Turno dzierżawę na 3 lata. R. 1766 wziął R. Michał Helwig z Tczowa za 600 zł. i 4 podwody do Gdań ska. Kontrakt jego bywał co 3 lata przedłu żany aż do r. 1772 ob. Opactwo peplińskie przez kś Kujota, str. 335 6. Kś. Fr. Ropywiany, wś, pow. telszewski, w 1 okr. poi. , o 21 w. od Telsz. Rora, wybud. , pow. ządzborski, st. p. Rudozany. RorimendajtewApidemis w dok. z 1595 r. , sianożęć z zaroślami 4 mr. i 20 pręt. rozległa, we wsi Szunoławki, we włości widuklewskiej pow. rossieński. Rorów, 1336 Rorow, niem. Rohrau, wś i dobra, pow. olawski, par. ew. Silmenau, kat. Kattern. W 1842 r. 16 dm. , folw. , 138 mk. 39 katol. . Roryszki w dok. z 1576 r. , dwór nad rz. Wentą, w dobrach Chwałojnie, włości potumszewskiej. Ros. .. , ob Roz. .. Roś, fol. w pobliżu źródeł rzki Rowsi, pow. wyłkowyski, gm. i par. Bartniki, odl. od Wyłkowyszek 21 w. , ma 4 dm. , 73 mk. W 1827 r. 3 dm. , 15 mk. W 1885 r. rozl. mr. 693 gr. or. i ogr. mr. 517, łąk mr. 96, past. mr. 65, nieuż. mr. 14; bud. mur. 9, z drzewa 8; płodozmian 12polowy, pokłady wapna i tor Roponiany Ropotucha Ropsk Ropsz Ropsza Roptura Ropuchy Ropywiany Rora Rorów Roś Roś fu. Z folw. tym stanowiły poprzednio jedną całość dóbr wś Krzywobole os. 13, z gr. mr. 287; wś Smolnica os. 39, z gr. mr. 167; wś Pielany os. 15, z gr. mr. 213; wś Pokalniszki os. 9, z gr. mr. 50. Za czasów Rzpltej stanowiła ststwo niegrodowe rosieńskie położone w wojew. i pow. trockim. Podług spisów podskarbińskich z 1562 r. zaliczało się do dóbr stołu królewskiego, następnie przemienione na starostwo, obejmowało trzy zniszczone bardzo wsie Roś, Pelikany dziś Pielany i Krzywobole, które w 1766 r. posiadał Mateusz Baranowski, opłacając kwarty 150 złp. a hyberny 20 złp. 20 gr. Roś, Rossa, rzeka w gub, grodzieńskiej, lewy dopływ Niemna, bierze początek w pow. wołkowyskim z błota t. n. , niedaleko źródeł Zelwy, między mkiem Porozowem a Nowym Dworem, i uchodzi do Niemna pod wsią Koreniszki w pow. wołkowyskim, o 8 w. po niżej ujścia Zelwy. Długa do 100 w. , szeroka do 8 sażeni, spławna na wiosnę; obraca 12 młynów. Brzegi ma nieco wzniesione, dość suche, pokryte dobremi łąkami. Płynie z po łudniowegowschodu na północnyzachód na Mścibów i Roś. Przybiera rzeczki Dymówkę, Chorążankę, Łopienicę, Jasionowicę, Woł kowyję, Moczulinę, Porozówkę, Górczycę, Gnieznę, Swięcicę i Nietupę z Ostrowicką i Gniezną. J. Krz. Roś, mko nad rz. Rosią, dopł. Niemna, pow. wołkowyski, w 4 okr. pol. , gm. Roś, o 16 w. od Wołkowyska a 65 w. od Grodna, przy drodze poczt. z Wołkowyska do Grodna. W 1878 r. 794 mk. 380 męż. i 414 kob. , w tej liczbie 434 żyd. Posiada zarząd okręgu polic. dla 5 gmin pow. wołkowyskiego i zarząd gminy. Kościół par. p. w. św. Trójcy, z muru wzniesiony w 1611 r. przez hetmana Hieronima Chodkiewicza, ze statuą Zbawiciela, cudami słynącą. Par. kat. , dek. wołkowyskiego, ma 1100 wiernych; kaplica w Moczulnej. W parafii powierzchnia wzgórzysta, pokryta krzakami, bagnami i łąkami; gleba piaszczysta, żwirowata i gliniasta. Zroszana rz. Rosią, Moczulanką i Wiechutnianką. Dobra R. należą do Stefana hr. Potockiego. W R. znajdowały się trofea i sprzęty stołu, zdobyte przez Stefana Czarnieckiego w 1656 r. na Karolu Gustawie. Roś, mylnie Rośś, rzeka w gub. kijowskiej, prawy dopływ Dniepru. Bierze początek w pow. berdyczowskim na polach wsi Ordyńce, z urwistego, lasem porosłego owragu, w biegu swym rozgranicza pow. skwirski od taraszczańskiego, przepływa następnie wasylkowski i kaniowski i uchodzi do Dniepru w pow. czerkaskim pod wsią Piekary. Płynie zrazu na wschód, potem ku północy, ód Pohrebyszcz wykręca się znowu na wschód, przy Wołodarce zwraca na północ a od Bia łej Cerkwi na Bohusław i Korsuń znowu ku wschodowi płynie. Od źródła do futoru Bosy Bród brzegi ma płaskie, lasem i trzciną zaro słe, dalej do Wołodarki wysokie i kamieniste, potem niskie i po części błotniste, w pow. wasylkowskim znowu wyższe i skaliste a od Korsunia niskie, piaszczyste lub błotniste. Koło Korsunia R. dzieli się na dwa łożyska, tworzące niewielką wyspę skalistą. Długość biegu wynosi 282 w. Szerokość różna, w gór nym biegu od 1 do 10 sażeni, w średnim oko ło 25 saż. , a w pow. czerkaskim od 25 do 35 saż. ; rozlewa od 300 saż. do 1 wiorsty. Głę bokość podczas zwykłych wód wynosi miej scami do 10 stóp, w czasie rozlewu wiosenne go znacznie się podnosi i woda niszczy nad brzeżne tamy i gacie. Szybkość biegu wynosi od 1 3 4 do 2 1 2 stóp na sekundę. Woda za marza około 20 listopada st. st. , puszcza zaś w końcu marca. Dolina R. jest rozgałęziona i szeroko rozlana. Cała okolica, z której R. uprowadza wody, nazywa się Porosiem i two rzy odrębną całość, bo R. jest ostatnią znacz niejszą rzeką, która z prawej strony do Dnie pru wpada. Na południe od Porosia zaczynają się już właściwe suche stepy. Pod wzglę dem przemysłowym rzeka ta przedstawia wielkie korzyści, do czego przyczynia się obfitość wód, szybkość biegu, brzegi kamie niste oraz bogactwo okolicy. Ważne ma tak że znaczenie pod względem strategicznym, utrudniając przeprawę wojsk zmierzających w stronę Kijowa. Do rz. Rosi wpadają z le wej strony Samiec, Orechwatica, Krasnyj Staw, Ruda, Rubczenka, Bereżanka, Skwirka, Rostawica, Kamionka, Protoka, Uzień, Rakitna, Horochowatka, Niechworoszcz, Korsunka, Rosawa; z prawej strony Kojanka, Rośka, Mołoczna, Torcz, Nastaszka, Baskun, Torkan, Czesnia, Salicha, Kotłuja, Monastyrka, Stara Sinica, Chrabra, Porozowica i wiele in. O Rosi znajdują się liczne wzmianki w doku mentach ogłoszonych przez komisyą archeograficzną w Kijowie ob. Skorowidz Nowic kiego, str. 690. J. Krz, Rosa al. Rossa, cmentarz wileński, położony na południe od miasta, pomiędzy przedmieściem Ostry Koniec i Popławy. Zajmuje on przestronną, z licznemi pagórkami dolinę, malowniczo ocienioną w większej części drzewami. Założony został w 1796 r. staraniem ówczesnego burmistrza wileńskiego Bazylego Muellera, który przeznaczył na cmentarz niewielką przestrzeń w dolinie Rosa, staranie nad nim powierzając ks, misyonarzom. Wyznaczony szczupły obręb zapełnił się wkrótce grobami, tak że w 1801 r. misyonarze zmuszeni byli dokupić więcej ziemi, opasali cały cmentarz drewnianym parkanem i wznieśli Roś Roś Rosawa Rosachy Rosalienhof Rosaliszki Rosamundehuette murowany domek na szpital. W 1812 roku Francuzi spalili parkan, poczem misyonarze zaczęli wznosić na miejscu jego mur, którym do końca 1820 r. otoczyli cały cmentarz. Ostatni wizytator tego zgromadzenia począł w 1841 r. budować na cmentarzu murowaną kaplicę w stylu gotyckim, z czerwonej cegły. Budowa dla braku środków dopiero w 1850 r. wykończoną została i kaplica w tymże roku poświęconą została przez kś. prałata Fijałkowskiego. Do ukończenia budowy najczynniej przyłożył się Jan Waszkiewicz, b. profesor uniwersytetu wileńskiego, następnie cenzor, który w ołtarzu umieścił piękny obraz Zdjęcie z krzyża Chrystusa, na chórze mały organ a obok kaplicy zbudował drewnianą dzwonnicę. Pod kaplicą znajdują się katakumby, w których spoczywa, między innymi, kś. Józef Bohdanowicz. Oprócz katakumb podkaplicznych wznoszą się nieco opodal dwa oddziały murowanych piętrowych katakumb. W głębi cmentarza, za katakumbami z prawej strony, wznosi się dość wyniosły pagórek, przez lud zazwyczaj Anielską Górką zwany, tam bowiem chowają się niemowlęta i drobne dzieci. Na cmentarzu tym spoczywają zwłoki wielu zasłużonych mężów, pomiędzy innymi Tomasza Hussarzewskiego, Euzebiusza Słowackiego, Ferdynanda Szpicnagla, kś. Platona Sosnowskiego, Tomasza Życkiego, kś. Ignacego Borowskiego, Feliksa Rymkiewicza, Augusta Becu, Wawrzyńca Gucewicza, Jana Gw. Rudominy, Justyna Narbutta, ks. Gabryela Ogińskiego, Władysława Syrokomli i w. in. Rosachy, niem. Rosochen, leśn. należące do nadleśnictwa Wilhelmsberg, pow. lubawski. W 1885 r. 1 dm. , 11 mk. Rosalienhof, folw. dóbr Komorzno, pow. kluczborski. Rosaliszki, wś, pow. wiłkomierski, gmina Żmujdki, o 23 w. od Wiłkomierza. Rosamundehuette, buta cynkowa w powiecie bytomskim, na obszarze Czarnegolasu Schwarzwald, założona w 1838 r. , odbudowana z muru i rozszerzona 1846 r. Około 1861 r. produkowała do 6000 cent. cynku, przerabiając 45, 000 cent. galmanu i 40, 000 tonn węgla. Cynk przerabiano w walcowni EmiliaPaulina pod Gliwicami. Rosanna, ob. Różanna, Rosasenka, Rossasenka, ob. Rososeńka, Rosasna, Rossasna, ob. Rososna, Rosawa 1. Rusawa, Rasawa, rzeka w pow. jampolskim, lewy dopływ Dniestru. Bierze początek powyżej Trzebnickiego futoru, płynie z północy na południe na Rosawę, Pieńkowce, Rożniatówkę, Antonówkę, Widły, Sciany, Głębówkę, Pisarzówkę, Dzygów Bród, tworzy jar głęboki i wpada pod Jampolem na porohach Dniestrowych do Dniestru. Od prawego brzegu zabiera z sobą rzeczki Trościaniec i Korytnę, które łączą się z sobą powyżej wsi Dzygów Bród i wpadają do R. poniżej tejże wsi. R. płynie na przestrzeni 9 mil i wraz z dopływami odlewa 6 stawów. 2. R. , Rasawa, Rassawa, Rusawa, w dok. także Resawa, Rosława, Rosław, rzeka w gub. kijowskiej, lewy dopływ Rosi. Bierze początek w pow. kaniowskim, w pobliżu granicy pow. kijowskiego i mka Kahorłyka, z błota przy uroczysku Czerewate Jarki, o 6 w. powyżej wsi Karapysze, płynie zrazu w kierunku południowym, który potem zmienia na wschodni i wsch. południowy, na Karapysze, Butówkę, Pustowojty, Rosawę, Mironówkę, Kozin, Masłówkę, Stepańce, Rżawiec, Babicze i pod Meżyryczem w pow. czerkaskim uchodzi do Rosi ubiegłszy przeszło 40 w. Przybiera od lewego brzegu Suchy i Mokry Kahorłyk, łączące się z sobą i wpadające pod Rosawą, oraz kilka pomniejszych strumieni, jak Suchy Byteń pod Jachnami płynący. Potok pod mkiem t. n. , Szandrę pod wsią t. n. t. i in. Rosawa al. Rossawa, mylnie Rasawa, Rusawa, w dok. z 1730 r. Jaczniki, mko przy ujściu rzki Kahorłyka i strum. Rakówki do Rosawy, dopł. Rosi, pow. kaniowski, w 2 okr. pol. , gm. Kozin, odl. o 42 w. od Kaniowa, o 15 w. na płn. wschód od Bohusławia a 3 1 2 w. od Mironówki. Ma 2258 mk. w 1885 r. ; w 1790 r. było 120 dm. i 1365 mk. ; w 1863 r. zaś 1441 mk. prawosł. , 11 katol. i 465 żydów. Jest tu szkółka wiejska. Co drugą niedzielę odbywają się targi w miasteczku. R. leży w płytkiej dolinie, grunta ma równe, glebę stanowi czarnoziem, do 18 cali głęboki. Lasów nie ma. Zbiegające się rzeczki tworzą przy młynie dość znaczny staw. Cerkiew par. p. w. św. Mikołaja uposażona 40 dz. ziemi, wzniesioną została w 1752 r. przez parafian, z gruntu zaś odnowioną i podmurowaną w r. 1852. W 1740 r. do parafii należało 30 sadyb w R. , 20 w Pustowojtach i 20 w Mironówce. Obecnie ostatnie dwie wsie stanowią oddzielne parafie. Mieszczanie żydzi trudnią się handlem lub drobnym przemysłem, mają też deptaki do wyrabiania jagieł. Chrześcianie zajmują się rolnictwem i odstawą produktów do przystani rzyszczewskiej. Odległa o 2 1 2 w. cukrownia w Mironówce znacznie się przyczyniła do polepszenia bytu mieszkańców. W samem miasteczku, między zbiegającemi się rzeczkami, nad stawem, znajduje się okop, bez żadnych śladów zabudowań, który nazywają Zamkowiszczem. W odległości półtorej wiorsty znajduje się ogromna mogiła, zwana Rozkopaną, i wiele pomniejszych, z których kilkanaście rozkopał w 1858 r. Konstanty hr. Branicki. W mogiłach tych znaleziono kości końskie razem z ludzkiemi, a Rosanna Rosasenka Rosasna Rosachy Rosche przy nich szable zlekka zagięte długie 53 cali ang. , niektóre złocone do połowy długości, spisy, żelazne ostrza strzał, toporki, kolczugi, misiurki, naszyjniki srebrne i miedziane złocone, krzyżyki kamienne, bursztyny i t. p. , broni zaś palnej ani śladu. Znaczną część tych przedmiotów złożono w muzeum I archeologicznem w Krakowie. R. , podobnie jak Mironówka, wchodziła w skład ststwa bohusławskiego, następnie należała do hr. Branickich, obecnie ministeryum dworu. Na początku XVII w. stali tu taborem przez kilka miesięcy Kozacy pod wodzą Tomilenka, w miejsce którego wybrali tutaj na hetmana Sawkę Kononowicza. W 1661 r. stał tu obozem przez kilka miesięcy Jerzy Chmielnicki, oczekując przybycia wojsk polskich, ażeby wspólnie wyruszyć za Dniepr przeciwko Kozakom, trzymającym stronę Rossyi. Z R. wysłał posłów do Czehryna, do siosty swej Heleny i do jej męża pułkownika czehryńskiego Daniela Wyhowskiego, synowca wojewody kijowskiego Jana Wyhowskiego. Jako charakterystyczną cechę obyczajowości ludu miejscowego zaznaczyć należy, że po większej części obcinają psom po jednej nodze przedniej, a barbarzyński ten zwyczaj, lubo nie tak powszechnie, bywa praktykowany i w innych miejscowościach pow. kaniowskiego. J. Krz. Rosawskie, błoto w pow. kaniowskim, między wsiami Rosawą, Pustową i Zielońkami Funduklej, Gub. kijowska. Rosbartyszki, wś, pow. rossieński, gm. Kroże, o 30 w. od Rossień. Roschau, pow. gnieźnieński, ob. RaszewoWyrobki, Roschau Gross i R. Klein niem. , ob. Rościszewo i Rościszewko. Rosche, jezioro, ob. Warszowskie al. Warzno. Roschenen niem. , dobra ryc, pow. frydlądzki, st. p. i tel. , sąd w Szępopolu, 5 dm. , 102 mk. , 363 ha obszaru. Roschia al. Rossia, część gm. Bosańcze, w pow. i obw. sądowym suczawskim. Br. G. Roschkau, wś i dobra na lewym brzegu odry, przy linii dr. żel. , pow. raciborski, par. Krzyżanowice. W 1861 r. 65 dm. , 485 mk. 1 ew. . Obszar dwor. ma 988 mr. ; wś obejmuje 843 mr. Wspominane w dok. z XV w. Roschki 1. pow. krotoszyński, ob. Roszki. 2. R. , pow. szamotulski, ob. Roszczki, RoschManasterziska, przedmieście Czerniowiec, 7695 mk. ; przeważnie Niemcy. Roschnowo, pow. obornicki, ob. Rożnów. Roschowitzdorf, ob. Rosiownik, Roschuetz niem. , ob. Rościec. Roschuetz, ob. Rzuszyce. Roschwitz, wś, pow. kładzki, par. katol. Kładzko. W 1842 r. 42 dm. , 245 mk. katol. , szkoła katol. , przytułek dla chorych. Rościec al. Roszczyce 1780, niem. Roschuetz, dok. Rossicz i Rossytz 1348 i Riczsitz, po kasz. Roszczece, dobra ryc. w Pomeranii, pow. lęborski, st. p. Wiek o 7 klm. , par. kat. Lę bork 19, 5 klm. , dawniej Białogród. Wś obej muje z młynem 151 ha. W 1885 r. było 16 dm. , 29 dym. , 172 mk. , 166 ew. , 4 kat. , 2 żyd. Z tego os. młyn. 16 mk. i 2 dm. Dobra ryc. mają 983 ha. W skład ich wchodzą wyb. Achtersee 1 dm. , 13 mk. , Heinrichs hof 1 dm. , 8 mk. i Seehof 1 dm. i 9 mk. . Całe dominium liczyło 16 dm. , 24 dym. , 155 mk. , 153 ew. , 2 kat. R. 1348 nadaje Gerhard von Stegen, komtur gdański, Bartoszowi de Rossytz i jego spadkobiercom dobra Rościec i Borkowo, obejmujące 40 wł. bez jednego radła, na prawie magd. , z większem i mniej szem sądownictwem, wyjąwszy drożne w starych granicach. Za to będzie nam płacił rocznie na św. Marcin 3 1 2 grzyw. przez 2 lata, potem 4 et annonam aratri jak inni. Dan w Gdańsku ob. Odpisy Dregera w Peflinie, str. 696. Na początku XV w. jest w kopenhadzkich tablicach woskowych wymieniony Wincenty z R. R. 1488 dostaje Wawrzyniec Krokowski po Pawle Rosickim Rosice, Strze szewo, Borkowo i Paraszyno. R. 1507 dostają Jan i Jerzy Krokowscy, synowie Wawrzyń ca, od Bogusława X potwierdzenie na Rosice, Strzeszewo i Borkowo. R. 1574 jest dziedzi cem Reinhold, syn Jerzego Krokowskiego, r. 1639 zaś Teodor Jakub Krokowski. Por. Gartkowice. Kś. Fr. Rosciegniewice, Rosciegniewo i Rościejewice, ob. Roszczki. Rościeszyn, folw. , pow. sieradzki, gmina Wierzchy, par. Zadzim, odl. od Sieradza 24 w. , ma 3 dm. , 10 mk. W 1827 r. 4 dm. , 31 mk. W 1877 r. rozl. mr. 486 gr. or. i ogr. mr. 376, łąk mr. 26, lasu mr. 64, nieuż. mr. 20; bud. mur. 2, z drzewa 11; płodozmian 8polowy, las nieurządzony, pokłady torfu. Folwark ten należał poprzednio do dóbr Wola Flaszczyna. W XVI w. R. był wsią szlachecką, stanowiącą jedną całość z przyległemi Pietrachami. Kmieci nie było tu wcale, tylko same cząstki szlacheckie, dające dziesięcinę pleban. w Zadzimiu Łaski, L. B. , I, 387, 8. W 1552 r. były tu drobne części szlacheckie Grzegorz miał ćwierć łanu a Jan i Piotr po 1 8 łanu Pawiński, Wielkp. , II, 245. Rościewicze, wś, pow. wołkowyski, w 1 okr. pol, gm, Pieniuga, o 32 w. od Wołkowyska. Rościmin, jezioro w pow. wyrzyskim, na południe od Więcborka i na zach. północ od Mroczy, w pobliżu Rościmina, 1 1 2 klm. długie, do 300 mt. szerokie; wznies. 104 mt. npm. Leży między jeziorami, z których powstaje Rudna, dopływ Noteci; na północy łączy się Rosawskie Rosawskie Rosbartyszki Roschau Roschenen Roschia Roschkau Roschki Rosch Roschnowo Roschowitzdorf Roschuetz Roschwitz Rościec Rosciegniewice Rościeszyn Rościewicze Rościmin Rościnno Rościmin Rościszewko Rościszewo Rościowszczyzna z jez. Czarnomskiem, a na południu odpływa Budną do jez. Witosławskiego. E. Cal. Rościmin, niem. Rosmin, wś, pow. wyrzy ski, o 7 1 2 klm. na zach. północ od Mroczy, nad Rudną, uchodzącą tu do jez. Witosławskiego; wznies. 119 mt. npm. ; par. kat. Zabartowo, par. prot. i poczta w Mroczy, st. dr. żel. w Nakle o 15 klm. ; 47 dm. , 387 mk. 30 kat. , 355 prot. , 2 żyd. i 988 ha 812 roli, 48 łąk, 67 lasu; czysty doch. z ha roli 6, 27, łąk 9, 40, lasu 3, 52 mrk. W r. 1391 pisał się Orlik z R. ; w r. 1578 było tu 21 łanów osiadł. , 4 zagrod. i 1 kowal, a w r. 1618 1 łan osiadły, 9 pu stych, 11 dotkniętych pożarem i młyn o 2 kołach. E. Cal. Rościnno, mylnie Kościnino u Długosza pod r. 1283 i w Herbach Paprockiego, majętność w pow. wągrowieckim, o 2 1 2 klm. na płn. zachód od Skok, między jez. Rudnem, Lechlińskiem i Budziszewskiem, par. Lechlin, poczta w Skokach, st. dr. żel. w Rogoźnie o 12 klm. ; 8 dm. , 149 mk. 135 kat. , 14 prot. i 602 ha obszaru 387 roli, 52 łąk, 59 lasu; czysty doch. z ha roli 7, 83, łąk 10, 18, lasu 2, 35 mrk; chów koni, chów i tucz bydła holenderskiego i owiec angielskich. W r. 1218 Honoryusz III, potwierdzając posiadłości klasztoru w Łeknie, wymienia R. ; w r. 1282 nadał tę majętność dominikanom poznańskim Mikołaj, sędzia ziemski poznański, później woj. kaliski; nadanie to zatwierdził Przemysław II w 1282 i 1296 r. Kod. Wielk. , n. 504, 743 i tom IV, str. 332. W 1580 r, było tu 1 1 2, łanu osiadł. i 3 zagr. ; w r. 1618 należało R. do Rafała Latalskiego; r. 1773 75 sejm wyznaczył komisyą do rozgraniczenia Lechlina i Przysieki od R. i Roszkowa, dziedzictwa Mikołaja Radolińskiego Konstyt. , II, 275. Około 1793 r. wchodziło R. w skład klucza skockiego, własności Wincent. Swinarskiego. Rościowszczyzna, fol. i dobra, pow. oszmiański, w 3 okr. pol. , gm. Traby, okr. wiejski Gruszczeńce, o 41 w. od Oszmiany a 24 w od Dziewieniszek, ma 13 mk. kat. ; własność Walickich. Rościszewko, niem. Klein Roschau al. Rossiczewken, domena fiskalna, pow. tczewski, st. poczt. i gm. Sobowidz o 2, 3 klm. , par. kat. Godziszewo 3 4 mili odl; ma 204, 01 ha roli or. i ogr. , 43, 34 łąk, 6, 52 pastw. , 2, 94 nieuż. , razem 256, 8l ha; czysty doch. z gruntu 3587 mrk. W 1855 r. 6 dm. , 91 mk. R. 1583 było tu 16 włościan, którzy jednak od wielu lat nie dawali mesznego Wizyt. Rozdrażewskiego, str. 39. R. 1710 pobierał proboszcz ztąd me sznego 6 korcy żyta i tyleż owsa ob. Wizyt. Szaniawskiego, str. 173. Kś. Fr. Rościszewo 1. wś, fol. i kol. , pow. sierpecki, gm. i par. Rościszewo, odl. o 10 w. od Sierpca, posiada kościół par. mur. , szkołę początkową, urz. gminny, kasę wkładowezalicz kową, gorzelnię, wiatrak i karczmę, 36 dm. , 472 mk. W 1827 r. 32 dm. , 308 mk. Jest to stare gniazdo rodowe Rościszewskich h. Ju nosza. Kościół paraf. wystawił 1781 r. Bene dykt Jeżewski, generał wojsk koron. W 1785 r. był poświęcony. Bobra R. i Zamość skła dały się w 1880 r. z fol. R. i Zamość, rozl. mr. 2202 fol. R. gr. or. i ogr. mr. 922, łąk mr. 122, past. mr. 65, lasu mr. 5, nieuż. mr. 40, razem mr. 1154; bud. mur. 12, z drzewa 12; fol. Zamość gr. or. i ogr. mr. 443, łąk mr. 131, past. mr. 165, lasu mr. 290, nieuż. mr. 19, razem mr. 1048; bud. mur. 3, z drze wa 5; las nieurządzony, wiatrak. W skład dóbr poprzednio wchodziły wś R. os. 30, z gr. mr. 55; wś Zamość os. 34, z gr. mr. 124; kol. Rościszewo os. 8, z gr. mr. 162; kol. Za mość os. 12, z gr. mr. 185. R. par. , dek. sierpecki, 2796 dusz. R. gmina, należy do sądu gm. okr. II, ma 3620 mk. i 15, 324 mr. obsza ru, w tem 5210 mr. nieuż. W skład gminy wchodzą Boguszewice, Borowo, BabcPia seczny, Kownatka, Kuski, Komorowo, Lipni ki, Nadolnik, Ostrów, Pianki, Polik, Rości szewo, RzeszotaryZawady, Rz. Pszczele, Rz. Chwały, Rz. Starawieś, Rz. Gortaty, Śniedzanowo, Stopino, Stopińskie rum. , Września, Zamość. 2. R. , fol. przy wsi Kosiny, w po wiecie mławskim. Br. Ch. Rościszewo, niem. Gross Roschau, dobra nad Kłodawą i Niną, pow. tczewski, st. p. Sobowidz o 4 klm. , par. kat. Godziszewo 1 5 mili odl, 211 ha 26 łąk i 158 roli; czysty dochód oszacowano na 3318 mrk; hodowla bydła, owiec i koni. W 1869 r. 130 mk, 75 kat. , 55 ew. , 9 dm. ; 1885 r. 9 dm. , 15 dym. , 198 mk, 122 kat. , 76 ew. R. 1316 potwierdza komtur gdański Dawid darowiznę braci Sulisława, Domasława i Hieronima, którzy klasztorowi lędzkiemu zapisali dobra Rościszewo Metae saepedictae sortis currunt a fluvio, qui Clodawa dicitur, usque ad rivulum Wolschinam et per ascensum ejusdem usque ad lapidem positum subter montem; deinde a lapide directe usque ad paludem, in qua sunt metae inter praedictam Clodaviensem hereditatem et bona Stanislai. Dan w Gdańsku. Świadkowie Mikołaj, wicekomtur gdański, br. Reinard, Swento, prokurator, Jesco de Plenichow i Wojsław, kasztelan pucki ob. Kod. dipl. Wielkop. , II, Nr. 986. Według taryfy poborowej z r. 1648, gdzie uchwalono pobór podwójny, a akcyzę potrójną, płaciła tu p. Lichtianowa summatim 9 fl. 10 gr. ob. Rocz. T. P. N. w Pozn. 1871, str. 173. Podług taryfy na symplę z r. 1717 dawało R. 12 gr. ob. Cod. Belnensis w Peplinie str. 83. R. 1583 było tu 12 włościan, którzy męsznego dawali od włóki pół korca żyta i tyleż ow Rościminj sa ob. Wizyt. Rozdrażewskiegoj str. 39. Ro ku 1710 pobierał proboszcz ztąd mesznego 6 korcy żyta i tyleż owsa ob. Wizyt. Szaniaw skiego, str. 173. Kś. Fr. Rościszowa, wólka do Naściszowy, pow. nowosądecki; ob. Naściszowa, Rose 1. pow. bukowski, ob. Róża. 2. R. , pow. krobski, ob. Róża. 3. R. , pow. krotoszyński, ob. Biała Róża. Rose niem. 1. jezioro wymienione w opisie granic skarszewskich, w pow. kościerskim ob, Zeitsch. d. Westpreuss. Gesch. Ter. , XV, 147. 2. R. dok. 1548, ob. Rodzone. 3. R. niem. , ob. Róża. Rose, os. leśn. przy wsi Ranglacken, pow. darkiejmski, st. p. Norkitten, 1 dm. , 13 mk. Rosehnen, wś, pow. rybacki, st. p. Cranz; 4 dm, , 30 mk. , 106 ha obszaru. Rosen niem. , ob. Rodzone. Rosen, wybud. przy wsi Jaecknitz, pow. świętosiekierski, st. poczt. Hermsdorf, 4 dm. , 120 mk. Rosen 1. moraw. Rehoran, wś, pow. głupczycki, par. kat. Cerekwe NeuKirch, ew. Roesnitz. W 1861 r. 84 dm. , 554 mk. 52 ew. , 12 żyd. . Szkoła od 1795 r. Obszar wynosi 2348 mr. 2072 mr. roli. 2. R. Gross, 1389 r. Rogozen, 1391 Grossen Rogosen, 1495 Groszen Roszau, wś i dobra, pow. strzygłowski, posiada kościół par. ewang. od 1768 r. , szkołę ewang. , kaplicę katol. , filią par. Profen, szkołę kat. W 1842 r. 58 dm. , zamek, folw. , 421 mk. 33 kat. . W 1813 r. 31 maja zaszła tu walka między wojskami rossyjskiemi pod gen. St. Priest a wojskami wirtemberskiemi pod gen. Stockmeyer. Do 3000 rannych i zabitych zasłało pobojowisko. Do R. należy młyn Eichmuehle nad Leisebach. 3. R. Klein, 1391 Weningen Rogosen, wś, pow. strzygłowski, par. Rosen Gross. W 1842 r. 14 dm. , fol. 104 mk. 10 kat. , młyn wodny. 4. R. Nieder i Ober, 1405 r. Rosenaw, wsi i dobra ryc. , pow. kluczborski, par. ew. Rosen Ober, kat. Byczyna. W 1861 r. R. Nieder 27 dm. , 289 mk. 33 kat. , 3 żyd. ; R. Ober 30 dm, , 299 mk. 15 kat. ; R. Nieder dobra, mają 2094 mr. 1260 mr. roli, 602 mr. lasu, gorzelnia, hodowla owiec. Wś ma 250 mr. R. Ober, dobra, ma wraz z fol. Luisenhof 1879 mr. 1068 mr. roli; wś 437 mr. Kościół par. ewang. wzniósł w 1788 r. dziedzic dóbr generał von Eben. 5. R. Nieder i Ober, wś i dobra, pow. strzeliński. R. Nieder posiada kościół par. ewang. , szkołę ewang. W 1842 r. R. Nieder 34 dm. , dwór, fol. , 238 mk. 17 kat. ; R. Ober 53 dm. , dwór, fol. , 291 mk. 14 kat. . Par. kat. Hohen Gierschdorf. Rosenau 1. wyb. , pow. gdański nizinny, gm. Koszwały, st. p. W. Cedry; 1885 r. 15 dm. , 94 mk. 2. R. , wyb. , pow. gdański nizinny, gm. Rychemberk, 1885 r. 5 dm. , 35 mk. 3. R. , wyb. , pow. gdański nizinny, gm. Wiślinka; 1885 r. 9 dm. , 57 mk, 4. R. , wś w Pomezanii, pow. suski, st. p. i par. kat. Susz, 516 ha 45 łąk i 449 roli. W 1868 r. 95 bud. , 44 dm. , 340 ew. mk. ; 1885 r. 40 dm. 61 dym. , 320 mk. , 5 kat. , 315 ew. Szkoła ew. liczyła 1887 r. 71 dzieci. R. 1478 nabywa kapituła pomezańska 3 1 2 sołeckich włók i 2 wolne włóki w Piotrkowie, należące do Piotra Szolc, wzamian za 6 1 2 pustych w R. , które mu nadaje na prawie chełm. , za opłatą roczną 10 skojców i 1 grzywnę na św. Marcin; powinien tez służyć na koniu o własnej strawie. Wolno mu w jez. Pilmen ryby łowić 2 sakami a w rz. Liwnie jaz wystawić, ale tylko dla własnej potrzeby. Winien też dawać płużne i dziesięciny jak jego sąsiedzi. Dan na naszym zamku w Szymbarku ob. Gesch. d. Bist. Pomesanien t. Cramer, str. 179. Roku 1492 sprzedaje kapituła sołectwo w R. Jakubowi Starus wraz z 3 wolnemi włókami i jedną czynszową, jako też wolnem rybołówstwem w jez. Pilmen małemi narzędziami. Dan w Szymbarku ob. tamże, str. 192. Roku 1528 nadaje Erhard Queis wiernemu Andrzejowi Rothstock 4 wolne włóki w R. na prawie magd. , za co miał rocznie na św. Marcin dawać 1 korzec żyta i tyleż pszenicy i wrazie potrzeby bronić zamku szymbarskiego. Dzieciom jego wszystkim przysługiwać ma spadkobierstwo. Dan w Kwidzynie. R. 1529 nadaje tenże wiernemu Kilianowi Elsner 6 włók w R. pod temiż warunkami. Przywileje te wystawia Erhard nie jako biskup, lecz jako dziedzic Szymbarka ob. tamże, str. 228 29. 5. R. al. Rosenthal, ob. Różnowo. Kś. Fr. Rosenau 1. dobra, pow. królewiecki, w pobliżu Królewca, 4 dm. , 61 mk. 121 ha. 2. R. , dobra, pow. morąski, st. p. Libsztat, 10 dm. , 154 mk. , 584 ha. 3. R. , wyb. przy wsi Dąbrówce, pow. darkiejmski, st. p. Launingken, 2 dm. , 40 mk. 4. R. , ob. Rożnowo. 5. R. , ob. Rogów. Ad. N. Rosenau 1. 1350 Rosenaw, wś i dobra, pow. lignicki, par. ew. Oyas. W 1842 r. 46 dm. , fol. , dwór, 387 mk. 37 kat. , szkoła ew. Dobra są własnością akademii rycer. w Lignicy. 2. R. , 1369 Rosenow, wś, pow. szunowski, par. ew. Neukirch. W 1842 r. 19 dm. , 105 mk. 1 kat. , szkoła ew. , młyn wodny. 3. R. , 1389 Rosenow, wś, pow. walbrzyski, par. ew. i kat, Friedland. W 1842 r. 41 dm. , sołtystwo, 249 mk. 132 kat. , szkoła ew. , warsztaty tkackie. 4. R. , ob. RogauRosenau. Rosenbach, 1210 Rozomuca, 1260 Rosomanca, wś pow. ząbkowicki, posiada kościół par. ew. , par. kat. Weigelsdorf. W 1842 r. 47 dm, , 355 mk. 138 kat. , szkoła ew. , warsztaty tkackie. Rościszowa Rościszowa Róża Róża Biała Rodzone Rose Rosehnen Rodzone Rosen Rehoran Gross Rogozen Grossen Groszen Roszau Priest Leisebach Weningen Rogosen Rosen Nieder Ober Rosenaw Rosen Nieder Nieder Luisenhof Eben Rosenau Rosenbach Rosengarth Rosenbeck, wś na niem. Warmii, pow. licbarski, st. poczt. Arnsdorf, 40 dm. , 230 mk. , 502 ha. Rosenberg, kol. niemiecka, w pow. lwowskim, 36 klm. na płd. zachód ode Lwowa, sąd pow. , st. kol. , urz. poczt. i tel. w przyległym Szczercu. Na płn. leży Ostrów, na wschód Szczerzec, na płd. Łany, na zach. Nikonkowice. Połudn. część wsi przepływa struga, dopływ Szczerka. Zabudowania wiejskie leżą we wschod. stronie obszaru. W r. 1880 było 15 dm. , 119 mk. w gminie; 14 gr. kat. , 2 rz. kat. , 103 innych wyznań; 1 Polak, 13 Rusinów, 105 Niemców. Par. ew. w Dornfeldzie. We wsi jest szkoła ew. Ob. Szczerzec, Lu. Lz. Rosenberg, pow. mogilnicki, ob. Różagóra, Rosenberg 1. ob. Rozemberk, Rożankowo i Susz. 2. R. , wyb. do Mszana należące, pow. brodnicki, 1885 r. 2 dm. , 17 mk. 3. R. dok. , ob. Rozłazin. Rosenberg 1. os. leśn. przy wsi Drusken, pow. labiewski, st. p. Gr. Schirrau, 1 dm. , 6 mk. 2. R. , pow. gierdawski, st. p. Friedenberg, 41 dm. , 378 mk. , 738 ha. 3. R. , wś, pow. świętosiekierski, w pobliżu Świętej siekierki st. p. i tel. , 91 dm. , 689 mk. , 229 ha. 4. R. , wś, pow. darkiejmski, st. p. Sodehnen; 7 dm. , 88 mk. , 232 ha. 5. R. Chatoull, wś, pow. szyłokarczemski, st. p. Saugen. Ad. N. Rosenberg niem. , ob, Rożeń. Rosenberg 1. miasto pow. na Szląsku, ob. Oleśno. 2. R. , ob. Rostkoiwicze, 2. R. Alt, pol. Oleśno Stare, 1379 r. Rosenberg villa, dobra i wś, pow. olesiński, par. Oleśno. W 1861 r. było 35 dm. , 356 mk. 70 ew. , 1 żyd. Dobra rozdzielone dawniej na cztery części, zostały złączone w latach 1689 do 1740 r. , obejmują 3320 mr. magd. 1320 mr. lasu, łąk i wód. Gminę wiejską składa 16 do 18 biednych ogrodziarzy. Na rzece Stober młyny. Rosenburg, kol. niemiecka, w pow. dobromilskim. Ob. Pietnice. Rosenfeld 1. pow. pleszewski, ob. Rudka, 2. R. , pow. krotoszyński, ob. Różopole. Rosenfelde 1. dobra, pow. welawski, st. poczt. Goldbach, 3 dm. , 32 mk. , 91 ha. 2. R. , wyb. , przy wsi Werdehlischken, pow. pilkałowski, st. p. Malwischken; 1 dm. , 9 mk. 3. R. , wś, pow. gąbiński, st. p. Sodehnen; 8 dm. , 88 mk. , 223 ha. Ad. N. Rosenfelde 1. dawniej Rosenwalde, pol. Rosenwold, wś i os. młyń. , pow. człuchowski, st. p. Peterswalde, par. kat. Heinrichswalde, 1356 ha 160 lasu, 64 łąk, 928 roli. W 1885 r. 56 dm. , 75 dym. , 445 mk. , 64 kat. , 381 ew. Szkoła ew, 1887 r. 88 dz. i 1 naucz. . R. leży na połudn, granicy powiatu. Zdawna istniał tu kościół katol. , patronatu rządowego, p. w. św. Elżbiety, wybudowany w pruski mur i kryty deskami. , Przed reformacyą stanowił osobną parafią. W r. 1410 zalicza go pro boszcz i dziekan chojnicki Mikołaj do deka natu chojnickiego. Proboszcz miał 4 włóki roli, 3 ogrody z plebanią, mesznego pobierał od włościan po półtora korca żyta od włóki; komornicy dawali po 2 korce; na kolędę da wał każdy posiadacz kiełbasę i bochenek chleba; na wielkanoc płacili wszyscy tak zw. grosz paschalny. Dla kościoła były zapisane 3 morgi roli, które posiadacze ze wsi z kolei za darmo uprawiali, czwarty mórg nazywał się Heubenkawel; przy Lauenhagcn leżał ka wał gruntu Kieil Keil, Klin zwany, oprócz tego posiadał kościół ogrody. Ponieważ nie mieccy mieszkańcy w li. przyjęli naukę Lu tra, dla tego Gębicki zamienił kościół na filią par. Heinrichswalde. Około r. 1695 przy jeżdżał proboszcz co trzecią niedzielę ze sa mem niemieckiem kazaniem dla inowierców; ale wizytator ówczesny Michał Jezierski, archidyakon i oficyał kamiński, napominał go, ażeby i mszy św. nie opuszczał. R. 1766 ist niał jeszcze kościół ob. Utracone kościoły przez kś. Fankidejskiego, str. 332. Z przy wilejów krzyżackich zapisujemy następne Winryk z Kniprode, w. mistrz, nadaje r. 1365 jakiemuś Eylen 4 włóki w R. na prawie chełm. ob. Odpisy Dregera w Peplinie, str. 14 b. R. 1366 potwierdza Henryk de Thaba, komtur człuchowski, przywilej dawniejszego komtura Jana z Barkenfclde z r. 1336, wysta wiony dla wsi i sołectwa ob. tamże. Konrad de Walrode, komtur człuchowski 1377 82, nadaje wsi tutejszej nadmiarek wynoszący 8 włók ob. tamże. 2. R. niem. , ob. Ró żopole. Kś. Fr. Rosenfier, fol. , ob. Róża. Rosengart, ob. Zeyer, Rosengart al. Rosengarten, wś kośc. , pow. węgoborski, odl, 19 klm. na płn. wschód od Rastemborka, w pobliżu jez. Dobawskiego, w okolicy pagórkowatej, obfitej w lasy i łąki, z glebą w części gliniastą, w części piaszczystą i kamienistą, ztąd nieurodzajną; są pokłady torfu. Wś ma 922 mk. ewang. , mówiących po polsku i po niemiecku, trudniących się rolnictwem i rybołówstwem; agentura pocztowa. Rosengarten 1. wś, pow. królewiecki, st. poczt. Lindenau, 7 dm. , 41 mk. , 171 ha. 2. R. , leśn. , pow. welawski, w pobliżu Welawy, 1 dm. , 10 mk. Rosengarth 1. Alt, wś w Pomezanii, pow. malborski, st. p. Grunowo, par. kat. Thiergarth, 382 ha 191 łąk i 147 roli. W 1885 r. 33 dm. , 40 dym. , 211 mk. , 19 kat, , 126 ew. , G6 dysyd. R. leży na połudn. granicy powiatu, śród małych Żuław malborskich o 2 3 4 mili na wschód od Malborga. 2. R. Preus sisch, wś, tamże, nad rz. Tują Thiene, 648 ha 277 łąk, 329 roli, każdy ha roli daje Rosenbeck Rosenberg Rosenburg Różopole Goldbach Ad Rosenfelde Rosenfier Rosengart Rosenkrug Rosenmuehle Rosenort Rosenów Rosenschoen Rosengrund Rosengut Tylickie Zarośle Rosenhain Rosenhof Krausen Ad N Rosenig Roseningken Rosengarth 48, 17 mrk czystego dochodu. W 1885 r. 55 dm. , 76 dym. , 367 mk. , 76 kat. , 188 ew. , 103 dysyd. Szkoła ewang. 1887 r. 69 dzieci. Prawo chełm. nadali wsi Krzyżacy w 1355 r. R. 1641 istniał tu kościół katol. , należący do archiprezbyteratu kiszporskiego ob. U. d. B. Culm von Woelky, str. 1028. Kś. Fr. Rosengarth 1. wś na niem. Warmii, pow. licbarski, blisko granicy pow. olsztyńskiego, o 10 klm. na płd. od Dobregomiasta, 7 klm. na wschód od st. poczt. Heiligenthal. Razem z Queetz tworzy parafią w dek. dobromiejskim. Kościół p. w. , św. Jakuba i Mateusza; 40 dm. , 230 mk. , 1574 ha. Dokument okupa cyjny z 1656 r. wymienia w R. w wójtostwie dobromiejskiem z 80 włókami, 8 gbur. , 2 sołt. i karczmą. Płaci podatku 1 łaszt 30 szfl. owsa, 90 kur, 22 gęsi, 397 fl. gotówki. 2. R. , wś na niem. Warmii, pow. brunsberski, o 3 klm. na wschód od Melzaku, blisko traktu bitego do Landsbergu, nad strugą poboczną pobli skiej Walszy. Poczta, tel. i kol. żel. w Mel zaku, par. w Layss odl. 2 1 3 klm. ; 30 dm. , 369 mk. , 936 ha. Dokumentem z 2 lipca po twierdza kapituła warmińska układ między Wilkiem v. Marienfelde, sołtysem w R. , i sy nem jego Hermanem, mocą którego ostatni z sołectwa 3 włóki wraz z urzędem sołtysa, niższemi sądami i 1 3 wyższych otrzymuje. W tymże dokumencie nadaje kapituła gminie 1 włókę do wspólnego użytku i ustanawia czynsz od pozostałych 45 włók na 1 2 marki, tylko młynarz i karczma płacą po 1 marce. R. 1317 nadaje kapituła R. honesto viro Gerh. de marwitz. Ad N. Rosengrund, pow. bydgoski, ob. Rożanna. Rosengut niem. , ob. Róża. Rosenhain 1. wyb. do Susza należące; 1885 r. 4 dm. , 44 mk. 2. R. , ob. Tylickie Zarośle. Rosenhain, kol. , pow. olesiński, utworzona w 1776 r. ua obszarze miejskich posiadłości Olesina. Rosenhof, łotew. Mieżawydi, wś, pow. lucyński, parafia stygłowska, własność rodu Paulinów. Rosenhof, pow. wyrzyski, ob. Rusinów. Rosenhof, wyb. do Brzęcznicy należące, pow. człuchowski; 1885 r. 1 dm. , 5 mk. Rosenhof niem. 1. wybud. przy wsi Krausen, pow. reszelski, 2 dm. , 17 mk. 2. R. , wybud. przy wsi Rozengarcie, pow. węgoborski, 4 dm. , 44 mk. 3. R. , wś, pow, świętosiekierski, blisko mta pow. , 2 dm. , 18 mk. , 58 ha. Ad. N. Rosenig al. Rosnig, 1409 Rosenik, wś, pow. lignicki, posiada kaplicę ewang. , szkołę ew. od 1760. W 1842 r. 47 dm. , dwór, folw. , 392 mk. 11 katol. . Roseningken, dobra ryc. na prus. Litwie, Słownik Geograficzny T. IX. Zeszyt 106. pow. darkiejmski, st. pocz. i tel. Darkiejmy; 5 dm. , 104 mk. , 599 ha. Rosenkranz 1. wś nad Wisłą, w Pomezanii, pow. sztumski, st. pocz. Piekło, par. kat. Sztum; 208 ha 22 lasu, 24 łąk, 114 roli. W 1868 r. 48 bud. , 17 dm. , 145 mk. , 35 kat. , 60 ew. ; 1885 r. 12 dm. , 19 dymów, 122 mk. , 23 kat. , 25 ew. , 47 dysyd. Za czasów Rzpltej należała do sstwa sztumskiego. R. 1745 na daje ssta Bieliński swemu łowczemu Janowi Henrykowi Krzysztofowi Amelang 1 wł. w R. jure emphyteutico na 60 lat, oprócz tego wol ne pastwiska i rybołówstwo w łachach, two rzących się przez wylewy Nogatu. Wolny będzie od wszelkich ciężarów, jako to od kontrybucyi, slużb i tłoki. Ale bez zezwolenia ststy nie winien tej włóki sprzedać; kanonu będzie płacił 6 flor. dobrej pruskiej monety. Gdyby mu po 60 latach tę majętność odebra no, zostaną mu nowe budowle i melioracye według taksy wynagrodzone ob. Gesch. der Stuhmer Kreis von Schmitt, str. 510. 2. R. , kol. do Brzęczniczy Stegers należące, pow. człuchowski; w najnowszym spisie nie wy mieniona. Kś. Fr. Rosenkrug niem. , ob. Rodzone. Rosenmuehle 1. pow. ostrzeszowski, ob. Papiernia, 2. R. , pow. poznański, ob. Stary Młyn, Rosenort 1. wś włośc, pow. elbląski, odl. 2 1 4 mili od Elbląga, st. pocz. i par. katol. Nowydwór, zawiera 9 gburs. posiadłości i 2 zagrody, obszaru 241 ha 52 łąk, 143 roli. Szkoła ewang. 1887 r. 25 dz. . W 1869 r. było 98 mk. , 4 kat. , 42 ew. , 12 dm. ; 1885 r. 12 dm. , 14 dym. , 79 mk. , 1 kat. . 42 ew. , 36 dyssyd. 2. R. , wś, pow. malborski, st. pocz. Hohenwalde, par. kat. Thiergart, odl. 4 1 4 mili od Malborga, ma 206 ha 34 łąk i 61 roli; ha roli daje 42, 69 mrk czystego zysku. W 1869 r. 93 mk. , 4 kat. , 70 ew. , 19 menonitów, 14 dm. ; 1885 r. 13 dm. , 15 dym. , 89 mk. , 1 kat. , 70 ew. , 18 dyssyd. Kś. Fr. Rosenort 1. wybud. przy wsi Gr. Dirschkeim, pow. rybacki, st. p. HeiligenCreutz; 1 dm. , 26 mk. 2. R. , wś, pow. frydlądzki, st. pocz. Szępopol; 31 dm. , 327 mk. , 877 ha. 3. R. , dobra na niem. Warmii, pow. brunsberski, nad zatoką, blisko Fromborku st. p. , tel. i kol. , 5 dm. , 84 mk. , 240 ha. Założona w r. 1284 przez bisk. Henryka. Nadaną zostaje Theodorykowi, synowi Arnolda. 4. R. al. Rosenroth, dobra na niem. Warmii, pow. reszelski, st. p. Bischdorf, 3 dm. , 37 mk. , 130 ha obszaru. R. 1383 otrzymali Albert camer de Barthyn et Johannes fratres 5 1 2 włók in Cudinlawke na prawie chełm. , z wyższem i niższem sądownictwem i rybołówstwem. Rosenów, wś, pow. łódzki, ob. Rozenów, Rosenschoen, wś na niem. Warmii, pow. 48 Rosengarth Roseński Rosenstein Rosenthal Rosen Rosgars Rosica reszelski, st. pocz. Bischdorf, 28 dm. , 129mk. , 260 ha. Roseński potok, powstaje w obrębie Chlebówki, w pow. bohorodczańskim, płynie łąka mi na płn. przez obszar Chlebówki, oddziela Bohorodczany od Starych Bohorodczan i uchodzi po stronie płn. zabudowań bohorodczańskich do rz. Sadzawki, dopł. Bystrzycy Sołotwińskiej. W Bohorodczanach Starych pod folw. Zamczysko rozdziela się na dwa ramiona. Długość biegu 8 klm. Br. G. Rosenstein, ob. Rozensztyn, Rosenthal 1. al. Rozental, Rozodoł, folw. niegdyś klasztorny, pow. międzychodzki Skwirzyna, o 8 klm. na wschód od Bledze wa i tyleż na płn. od Międzyrzecza, w pobli żu Kalska i Popowa, w okolicy wznies. do 56 mt. npm. Michał Konarzewski, opat bledzewski, założył folwark około r. 1750 i nazwał Rozentalem od herbu Róża Archiw. Teolog. kś. Jabczyńskiego, II, 61. Rząd pruski zało żył tu leśnictwo 1 dm. , 11 mk. , wchodzące w skład nadleśnictwa skwirzyńskiego, poczta w Skwirzynie, st. dr. żel. w Międzyrzeczu 2. R. , domek poborcy szosowego 3 mk. . 3. R. , pow. międzychodzki, ob. Zamłyńskie Holendry. Rosenthal 1. leśn. należące do nadleśn. Koenigsbruch, pow. tucholski; 1885 r. 1 dm. , 5 mk. 2. R. , dobra, pow. wałecki, st. pocz. , tel. i kol. Lubianka 4 klm. odl. , 300, 03 ha roli orn. i ogr. , 3, 01 łąk, 8, 2 pastw. , 36, 32 lasu, 15, 47 nieuż. , 7, 86 wody, razem 370, 89 ha; czysty dochód z gruntu 2303 mrk; hodo wla owiec i świń. Par. kat. Skrzetusz, gm. Witkowo. W 1868 r. 9 bud. , 3 dm. , 72 mk. , 54 kat. , 18 ew. ; 1885 r. 4 dm. , 83 mk. 3. R. , kol. do Wierzchów należąca, pow. świecki, st. p. Gacki, par. kat. Osie. W 1868 r. 6 bud. , 2 dm. , 16 mk. , 1 kat. , 15 ew. ; w najnowszym spisie urzędowym nie podana. 4. R. , dobra, pow. wąbrzeski, par. kat. Ryńsk 1 4 mili odl. , 656 ha 21 lasu, 82 łąk, 511 roli. W 1885 r. 12 dm. , 40 dym. , 194 mk. , 165 kat. , 29 ew. 5. R. , ob. Rożental. Kś. Fr. Rosenthal 1. wybud. przy mieście Ryba kach Fyszhuza, pow. rybacki, 1 dm, 3 mk. 2. R. , folw. , pow. królewiecki, st. p. Waldau; 1 dm. , 7 mk. , 37 ha. 3. R. , wybud. przy wsi Gomischken, pow. gierdawski, st. p. Muldszen; 2 dm. , 27 mk. 4. R. , wybud. przy wsi Pleinlauken, pow. wystrucki, st. poczt. Neunischken; 2 dm. , 40 mk. 5. R. , wybud. przy wsi Dąbrówce, pow. węgoborski, 2 dm. , 44 mk. 6. R. Alt, wś, pow. rastemborski, blisko mta powiatowego, 34 dm. , 304 mk. , 571 ha. 7. R. , dobra ryc, tamże; 3 dm. , 83 mk. , 356 ha. 8. R. Neu, wś, pow. rastemborski, pod Rastemborkiem, 82 dm. , 743 mk. , 1309 ha. Ad. N. Rosenthal 1. ludowe Rosel, wś i dobra, pow. wrocławski, par. ew. i kat. we Wrocławiu. Leży tuż pod miastem. W 1842 r. 5 dm. , dwór, folw. , 576 mk. 78 katol. , szkoła ew. , cukrownia, cegielnia. 2. R. , ludowe Rustel, 1394 Rozental, wś, pow. brzeski na Szląsku, posiada kościół katol. filialny do Lossen. W 1842 r. 120 dm. , 615 mk. 121 katol, sołtystwo, szkoła ewang. 3. H. , ludowe Rosel, w dok. z XIII w. Ossil, 1369 Rosental, wś, pow. bolesławski, par. ew. Aslau. W 1842 r. 86 dm. , 605 mk. 3 katol. , szkoła ewang. 4. R. , wś i folw. , pow. kożuchowski, par. ewang. Carolath. W 1842 r. 27 dm. , folw. , 230 mk. ewang. , hodowla owiec. Obszar dworski należał do dóbr majoratu i księstwa Carolath. 5. R. , wś, pow. bystrzycki, składa się z dwu części. Część lit. A. ma kościół par. katol dek. kładzki, szkołę katol, w 1842 r. 124 dm. , 737 mk. 7 ew. ; część lit. B. miała 1 dm. , 5 mk. katol Na obszarze wsi było 7 młynów, potażarnia, olejarnia, piec wapienny, łomy wapienne. Ludność zajmowała się tkactwem bawełnianem i lnianem. 6. R. , 1386 Rosintal, wś i dobra, pow. świdnicki, par. ew. Ronkau, kat. Queitsch. W 1842 r. 13 dm. , fol, dwór, 133 mk. 43 katol, młyn wodny, hodowla owiec. Rosenwalde 1. leśn. , pow. labiewski, st. pocz. Goldbach; 1 dm. , 11 mk. 2. R. , wś na niem. Warmii, pow. brunsberski, przy granicy pow. królewieckiego, 6 klm. na płn. od st. pocz. i tel. Melzaku, 3 1 2 klm. od par. Pietrzwałd; 30 dm. , 369 mk. , 935 ha obszaru. Dawniej zwala się wś Wunnenthal R. 1336 nadaje kapituła warmińska 26 włók Wilhelmowi z 2 1 2 włóki wolnej, niższymi i 1 3 wyższych sądów, celem założenia wsi, 9 lat wolności. 3. R. , wś, pow. nizinny, st. p. Gr. Friedrichsdorf, 16 dm. , 84 mk. , 165 ha. Rosgars niem. , ob. Rozgórz. Rosica 1. mko i dobra nad rzkami Rosicą i Perną, pow. dryssieński, w 4 okr. pok. do spraw włościańskich, gm. Sarya, przy trakcie z Dryssy do Osunia, w 1863 r. 33 dusz rewiz. Posiada cerkiew p. w. św. Jana Chrzciciela i kościół par. katol. p. w. św. Trójcy, św. Józefa i Serca Jezusa, wzniesiony przez Mikołaja Łopacińskiego, poświęcony w 1792 r. przez Józefa Łopacińskiego, biskupa trypolitańskiego. Par. katol, dekanatu drysskosiebieskie go, ma 6009 wiernych; kaplice Balin, Bigusowo i Newlany. W skład parafii rosickiej wchodzą dwory Anatowo Szadurskiego, Balin Benisławskiej z kaplicą fundacyi Antoniego Szadurskiego, Bigusowo al Biegusowo Nitosławskich z kaplicą. Cyngle, Czuryłowo. Dworzyszcze, Georginowo Ankerfelda, Kozłów, Kaluhy, Koławcy Łopacińskich, Marynowo, Niemizy Zaborowskiego, Newlany Szadurskiego z kaplicą, Nowiki Bohda Roseński potok nowicza, Panory, Pokojowce, Paszenki, Rosica, Sarya Łopacińskiego, Sondarowo Zajkowskiego, Sielanka, Stefanowo, Wasilowo, Wejdaki Kondrackiej, Wykazy i Zapaciszki Łopacińskich. Rosica stanowi dziedziczną własność rodziny Łopacińskich, dawniej Rosickich. W 1599 r. Leon Sapieha, kanclerz w. lit. , kupuje R. od Dawida Aleksiejewicza Rosickiego i od jego sukcesorów. Tenże Leon Sapieha funduje w R. cerkiew p. t. św. Jana Chrzciciela. Zagubiony podczas wojen akt fundacyjny odnowił w 1718 r. Aleksander Sapieha, marszałek lit. W 1753 r. nabywa R. od Sapiehów Mikołaj Łopaciński, wwda brzeskolitewski, i w 1778 r. wznosi kościół par. katolicki i przeznacza na altaryą 2500 talarów bitych, a kś. Rafał Święcicki, kanonik smoleński, daj e na tenże cel 3000 złp. Fundacye te dopełnione zostały przez Tomasza Łopacińskiego, wojewodzica brzeskolit. , który położył ewikcyą na wsi Lipniki, do Saryi należącej, dodając do tego funduszu 50 berkowców siana i 20 wozów słomy. W 1807 r. synowa wwdy Łopacińskiego Barbara z Szadurskich funduje szpital na 12 ubogich włościan saryańskich. W 1812 r. Tomasz Łopaciński zapisuje na kościół 4000 złp. , z ewikcyą na folwarku Rosica. Po Tomaszu Łopacińskim R. przeszła w 1817 r. do syna jego Józefa, marszałka dryssieńskiego, dziś własność jego wnuka Stanisława. Po 1864 r. wzniesioną została w R. cerkiew kosztem rządu. W kościele katolickim znajdują się groby rodziny Łopacińskich, między innymi Józefa, biskupa trypolitańskiego, zmarłego w Saryi 1803 r. i Barbary z Szadurskich, fundatorki szpitala. 2. R. , łotew. Rosiejca, wś i folw. , pow. rzeżycki, odl. 20 w. od Rzeżycy, par. Kownata, ma 1920 dzies. ziemi dworskiej, 600 włośc. i obszar leśny wynoszący 1034 dzies. Niegdyś wchodziła R. w skład Hylzenowskich dóbr Kownata. W pierwszej połowie bieżącego stulecia nabył R. Józef Gerald Wyżycki, badacz miejscowej przyrody, mąż czynny, który położył wielkie zasługi w ulepszeniu gospodarstwa w swojej okolicy. Ogłosił on w piśmie zbiorowem Rubon w 1843 r. rozprawę o torfie, oraz oddzielnie Zielnik ekonomicznotechniczny itd. 2 t. , Wilno, 1845 r. , pisany z szczególnem uwzględnieniem flory Inflant polskich i okolic pogranicznych. W dobrach R. znajdują się ogromne, oddawna eksploatowane kopalnie torfu, używanego na opał w domu, gorzelni, cegielnia wapielni i do suszenia zboża. Po śmierci Wyżyckiego R. w 1866 r. sprzedaną została starowierowi Chlebnikowowi, w ręku synów którego dotąd pozostaje. A. K. Ł. G. M Rosicz, potok górski, wypływa ze źródeł leśnych w obr. Zielonej, pow. nadworniańskim, z pod grupy skalistej Kicią zwanej, wznies. 1447 mt. npm. , w paśmie Gorganu Kizieskiego 1616 mt. . Płynie na płn. wschód a potem napłn. zach. przez las Czernik i w obr. Zielonej wpada do Czernika z praw. brzegu. Długość biegu 4 klm. Br. G. Rosiejca łotew. , ob. Rosica. RosiejniePodgaje w dokum. z 1597 r. , dobra we włości rossieńskiej. Rosiejów, wś i folw. , pow. pińczowski, gm. Drożejowice, par. Skalbmierz, odl. 28 w. od Pińczowa, posiada pokłady kamienia bu dowlanego. W 1827 r. było 27 dm. , 185 mk. Dobra R. składały się w 1885 r. z folw. R. , Zagaje i Krzysztoforya, rozl. mr. 827 folw. R. grun. or. i ogr. mr. 160, łąk mr. 36, nieuż. i pastw. mr. 24; bud. mur. 6, z drzewa 8; folw. Zagaje grun. or. i ogr. mr. 101, łąk mr. 2, pastw. mr. 8, lasu mr. 90, nieuż. mr. 5; bud. mur. 1, z drzewa 1; folw. Krzysztoforya grun. or. i ogr. mr. 370, łąk mr. 21, pastw. mr. 2, lasu mr. 4, nieuż. mr. 4; bud. z drzewa 2; las nieurządzony. Wś E. os. 40, z gr. mr. 202; os. Krzysztoforya 1 mr. Według reg. pob. pow. krakowskiego z r. 1490 wś Roszyeylów, w par. Skalmirz, miała 4 ła ny. W r. 1581 wś Rossiejów, własność kaszt. krak. , miała 13 pół łan. km. , 3 zagr. bez roli, 5 komorn. bez bydła, 1 rzemieśln. , 1 4 roli Pawiński, Małop. , 18, 442. Br. Oh. Rosignaiten, wś, pow. rybacki, st. pocz. Drugehnen; 19 dm. , 165 mk. , 380 ha. Rosiniec al. Roziniec, lewy dopływ Prosny, w pow. ostrzeszowskim, ma początek pod Chlewem, o 9 klm. na płn. wschód od Ostrzeszowa; płynie ku wschodowi na Książenice; przecina trakty z Ostrzeszowa i Kępna do Grabowa; uchodzi pod Grabowem około 1 klm. ku południowi. Długość biegu wynosi do 7 klm. E. Cal Rosinka, dopływ Wagu w obr. Hal Wiaternych. Przyjmuje Ternowską wodę. Br. G. Rosino, wś włośc, pow. wilejski, w 3 okr. pol. , gm. Porpliszcze, o 79 w. od Wilejki, ma 2 dm. , 13 mk. 2 prawosł. , 11 katol. . Rosiński, zaśc. na północnym krańcu pow. mińskiego, przy granicy pow. borysowskiego, w gm. Białorucz; miejscowość nieco falista, dość leśna, grunta szczerkowe. A. Jel. Rosińsko, łąka na Chromcu, w pow. pleszewskim, w okolicy Książa Rosińsko, ob. Rożyńsk. Rosiówka, potok, w pow. tarnowskim, uchodzi do Biały na obszarze gm. Luboszowy. Rosiownik, niem. Roschwitzdorf, 1531 Rossowitze, wś i dobra ryc. nad Odrą, pow. kozielski, par. Lonów Lohnau, odl. 2 mile od Koźla. W 1861 r. 7. 1 dm. , 471 mk. kat. Dobra z folw. Schippowitz, Kopanin i Eichhof miały 2035 mr. 1371 mr. roli, 242 mr. łąk, Rosicz Rosiejca Rosiejnie Rosiejów Rosignaiten Rosiniec Rosinka Rosino Rosiński Rosińsko Rosiówka Rosiejca Roskojce Roskoć Rosko Nowe Rosko Roskilski Roskeim Rośka Rosk Rositten Rositen Rosiowski Las Rosiowski Las Roskosz Rosit Rosiszny Rosischino 353 lasu i 15 wody. Śród lasu leśnictwo Lipowina. Wś ma szkołę katol. , 1187 mr. obszaru. Łączy się z nią kol. Plonia. Rosiowski Las, niem. Roschowitzwald, wś, pow. kozielski, par. Lonów. W 1861 r. 71 dm. , 471 mk. katol. Założona w 1750 r. na obszarze lasów należących do dóbr Rosiownik Roschowitzdorf, obejmuje 1255 mr. , posiada szkołę katol. Do większej posiadłości należy 216 mr. 174 mr. roli. Rosischino dok. 1282, wś zaginiona, wspomniana w opisie granic ziemi tymawskiej. Leżała pod Garcem w pow. tczewskim. W 1336 daje Henryk von Plauen Reyse, wielki komtur i komtur gniewski, którego brak u Voigta Namencodex gospodarzom w Garcu 14 1 2 włok in der Aue, więc w nizinach. Włóki te, stosunkowo liczne, chyba po zniesionej wsi mogły odłogiem leżeć ob. Majątki biskupie, p. ks. Kujota, str. 35. Kś. Fr, Rosiszny 1. część wsi Marynicz, w pow. i obw. sąd. wyżnickim. 2. R. , część Uścia Putyłowskiego, w pow. wyżnickim, obw. sąd. putyłowskim. 3. R. , część Roztok, w pow. i obw. sąd. wyżnickim. Ob. Roszyszny, . Br. G. Rosit, os. , pow. wieluński, gm. Naramnice, par. Lututów, odl. od Wielunia w. 12, ma 1 dm. , 8 mk. Rositen, ob. Rzeżyca, Rositten al. Rosity, wś, pow. iławkowski, odl. 16 klm. na zach. od Iławki, w pobliżu rzeczki Keister, śród wyżyny, w okolicy lesistej, z średnią glebą i torfiskami; 113 dm. , 1068 mk. , trudniących się rolnictwem. St. p. w miejscu, poczta piesza do Iławki. 2. R. , wś, pow. rybacki, na kuryjskiej mierzei, w tem miejscu ledwie 4 klm. szerokiej, 35 klm. na płn. wsch. od Cranz, tuz przy kuryjskiej zatoce, zabezpieczona od morza wysokiemi tamami; 56 dm. , 369 mk. ewang. , trudniących się głównie rybołówstwem a w części i rolnictwem. Ma 332 ha dobrej gleby Por. Kunzen, Bursztyn znajdują tu w ziemi przy uprawie, lub nad brzegiem morza. Od strony zatoki palą nocą ognie dla wskazówki okrętom, od strony morza znajduje się stacya ratunkowa dla rozbitków. Poczta w miejscu. 3. R. , dobra, pow. prusko holądzki, st. p. Reichenbach; U dm. , 152 mk. , 395 ha. Ad. N. Rosk. .. . por. Rozk, .. Rośka, rzeka w pow. lipowieckim i taraszczańskim, prawy dopływ rz. Rosi. Powstaje z połączenia kilka stawowych potoków od Medówki, Oczytkowa, Płyskowa, Oratowa i Osiecznej płynących, które się ostatecznie schodzą w Żywotowie; w biegu swym mija Tetyjów i uchodzi do Rosi poniżej Skibiniec, na wprost wsi Kosówki. Długość biegu około 8 mil. Wraz z dopływami odlewa 57 stawów. Roskeim, wś, pow. frydlądzki, st. p. i tel. Szępopol; 24 dm. , 185 mk. , 181 ha. Roskilski, potok, powstaje w obr. Mikuliczyna, pow. nadworniański, na płn. stoku Chomiaku 1544 mt. , w paśmie Gorganu, płynie na płn. wschód jarem górskim i ucho dzi do pot. Żeńca z praw. brzegu. Długość biegu 2, 5 klm. Br. G. Rosko, wś kośc, pow. i dekanat czamko wski Wieleń, o 10 klm. na wschód od Wie lenia, na bitym trakcie czarnkowskim, nad rzką Gulcz, dopływem Noteci; par. kat. i po czta w miejscu, par. prot. i st. dr. żel. w Wie leniu; wraz z Stępą Wrzeszczyńską 1 dm. , 7 mk. 144 dm. , 1639 mk 1421 kat. , 215 prot. , 3 żyd. i 3295 ha 1532 roli, 546 łąk, 597 lasu; czysty dochód z ha roli 8, 22, łąk 35 64, lasu 0 39 mrk. Na sołtystwo przypada 1046, 67 ha, t. j. 442, 47 roli, 131, 27 łąk, 58, 44 pastw. , 408, 92 lasu, 3, 68 nieuż. , 2, 89 wody; cz. doch. grunt. 9547 mrk; gorzelnia, cegiel nia, fabryka serów i chów bydła holender skiego; właścicielem jest Emil Lenz. W r. 1298 Władysław Łokietek nadał Wincente mu, kaszt. wieleńskiemu, Wieleń i Wronki z przyległościami, do których liczyło się tak że R. Majętność tę uzyskał od króla Zygmun ta w r. 1515 kaszt. poznański Łukasz Górka w zamian za Pobiedziska i 8000 złp. , które mu się należały z tenuty kościańskiej Kod. Wielkop. Racz. , 204 i 5. W r. 1580 należa ło R. do kaszt. międzyrzeckiego Andrzeja Górki; było wówczas 28 półłanków, 1 łan sołtyski, 7 ćwierci karczm. , 9 zagrodn. , 2 ko mom. , 28 rybaków i 1 kowal. R. miewało wspólnych dziedziców z Wieleniem. W r. 1710 ks. Sapieha zaludnił wieś sprowadzony mi tu Niemcami i Mazurami, Kościół p. w. W W. św. i św. Stanisława powstał w r. 1573. Afiliowany był do Wielenia od r. 1630, gdy zaś w miejsce starego, drewnianego, stanął w r. 18568 nowy kościół z cegły w stylu gotyckim, tworzy R. odrębną parafią z osada mi Borkowski folwark Matheysvorwerk, Grabczyn i Stępa Wrzeszczyńska. Par. liczy 1425 dusz. Szkoła istniała tu w r. 1641. Ob. Rokszino. E. Cal. Rosko Nowe, folw. , pow. połocki, 145 dzies. ziemi dworskiej; własność sukcesorów Malwiny Rudominowej. Roskoć węg. , ob. Roszkowce. Roskojce, wś nad Dniestrem, w pow. benderskim gub. bessarabskiej, na wschód od mka Kauszan. Roskosz 1. wś i folw. , pow. włocławski, gm. Piaski, par. Lubraniec, ma 28 mk. Folw. R. należy do dóbr Krowice, rozl. mr. 90 gr. or. i ogr. mr. 74, łąk mr. 1, lasu mr. 14, nieuż. mr. 1; bud. mur. 4; cegielnia. Do włościan należy 3 mr. 2. . R. , pow. siedlecki, gm. Roślany Roskosz Skurzec, par. Niwiska, 3 dm. , 30 mk. , 150 mr. 3. R. , fol. i dobra nad rz. Kamionką, pow. kon stantynowski, gm. Witulin, par. i st. p. Biała, odl. 4 w. od Biały Radziwiłłowskiej, posiada pałacyk, piękny park, gorzelnią, browar, wiatrak, 9 dm. , 69 mk. W 1827 r. było 3 dm. , 29 mk. Był tu niegdyś pałacyk myśliwski, bażantarnia i zwierzyniec, założone przez Ra dziwiłłów. Początek dała prawdopodobnie Katarzyna z Sobieskich Radziwiłłowa, siostra Jana III. Radziwiłłowie dali te dobra jedne mu ze sług swoich Michałowskiemu. Obecnie własność hr. Izabelli Mielżyńskiej. Dobra R. i Hrud składały się w 1880 r. z folw. R. z awulsem Kajków, Owczarnia, Zielony i Hrud, rozl. mr. 3170 fol. R. i Kajków gr. or. i ogr. mr. 602, łąk mr. 210, pastw. mr. 9, lasu mr. 69, nieuż. mr. 42, razem mr. 932; bud. mur. 8, z drzewa 19; płodozmian 6 i 12polowy; folw. Owczarnia gr. or, i ogr. mr. 266, łąk mr. 21, lasu mr. 214, nieuż. mr. 10; bud. mur. 1, z drzewa 5; płodozmian 7 i 12polowy; folw. Zielony gr. or. i ogr. mr. 464, łąk mr. 100, pastw. mr. 4, lasu mr. 823, nieuż. mr. 120; bud. mur. 2, z drzewa 2; płodozmian 9polowy; folw. Hrud gr. or. i ogr. mr. 150, łąk mr. 62, nieuż. mr. 4; bud. mur. 2, z drze wa 1; las nieurządzony. Os. Hrud dawniej miasto os. 100, z gr. mr. 756. Br. Ch. Roskosz 1. zaśc, pow. święciański, w 3 okr. pol. , gm. Komaje, okr. wiejski Dąbrowszczyzna, o 16 w. od gminy, 5 dusz rewiz. ; należy do dóbr Swirki, Sulistrowskich. 2. R. , dwa poblizkie folw. , pow. nowogródzki, w okolicy miasteczka Turca, w 4 okr. pol. mirskim, gm. Jeremicze, w miejscowości fali stej, na 88 saż. npm. wzniesionej, całkiem bez leśnej, grunta wyborne pszenne. Niegdyś własność ks. Radziwiłłów, obecnie jeden z nich kupiony z exdywizyi w 1825 r. przez Jod ków ma około 8 włók; drugi, od 1870 r. wła sność urzędnika Homolickiego, około 18 3 4 włók. 3. B. , chutor, pow. wołkowyski, w 5 okr. poL, gm. Piaski, o 23 w od Wołkowyska. 4. R. , wś, pow. klimowicki, gm. Berezki, ma 44 dm. i 260 mk. , z których 2 zajmuje się garbarstwem, 1 bednarstwem, 18 wycho dzi na zarobek. 5. R. , wś i folw. , pow. rzeżycki, par. Kownata, odl. o 25 w. od Rzeży cy, ma 347 dzies. ziemi dworskiej. Miejsco wość wzgórkowata, malownicza, obfitość wód, grunt lekki, żwirowaty. Folwark ten wcho dził niegdyś w skład Hylzenowskich dóbr Ko wnata; w wieku bieżącym nabyty został przez teraźniejszych właścicieli Łukaszewi czów. A. Jel. G. M. Roskosz, mylnie Roskosza, wioska nad rz. Muraszką, dopł. Murachwy, pow. mohylowski, okr. pol. , gm. , par. i st. pocz. Szarogród, ma 31 osad. Należy do klucza szarogrodzkiego hr. Branickich. Roskoszna, karcz, , pow. wileński, w 2 okr. pol. , o 41 3 4 w. od Wilna, 1 dm. , 10 mk. 6 katol. , 4 żydów. Roskoszna, wś nad Dereniuchą Mokrą, dopł. Bohu, pow. bałcki, okr. pol. , gm. , par. i st. pocz. Hołowaniewskie, odl. 125 w. od Bałty, ma 60 osad, 340 mk. , 859 dzies. ziemi włośc, 921 dzies. ziemi dworskiej należącej do Hulanickiego i 626 dzies. do Jakubowicza, 52 dzies. ziemi cerkiewnej. Cerkiew wzniesiona w 1781 r. , liczy 404 parafian. Dawniej własność Potockich. Roskoszne, wś, pow. sejneński, gm. Motele, par. Sereje, odl. od Sejn 43 w. , ma 14 dm. , 57 mk. Roskoszne, wś nad Tykiczem, pow. taraszczański, właściwie przedmieście mta Stawiszcz po prawej stronie rzeki leżące, w 2 okr. pol. , gm. Stawiszcze, o 30 w. od Taraszczy, ma 3334 mk. ; cerkiew Uspieńska, przeniesiona tu po 1863 r. z miasta. Hodowla ryb. Roskoszówka, wś, pow. hrubieszowski, gm. Jarosławiec, par. Uchanie, posiada szkołę początkową. W 1827 r. 67 dm. , 293 mk. Roskoszówka, wś, pow. mścisławski, gm. oślańska, ma 11 dm. i 52 mk. , z których 2 zajmuje się garbarstwem. Roskoszówka, wś u źródeł rzki Tepliczki, dopływu Udycza Hadycza, pow. hajsyński, okr. pol. i gm. Teplik, par. Ternówka, odl. 39 w. od Hajsyna, ma 90 osad, 516 mk. , 859 dzies. ziemi włośc, 52 dzies. cerkiewnej. Cerkiew p. w. św. Paraski, wzniesiona w 1766 r. , ma 787 parafian. Należy do klucza bubno wieckiego hr. Aleksandry Potockiej. Dr. M. Roskovany węg. , ob. Roszkowiani. Rośków, wś, pow. klimowicki, gm. Chotowiż, ma 50 dm. i 304 mk. , z których I zajmuje się rymarstwem, 1 krawiectwem. Roślaki, wś włośc. nad rz. Lidzieją, pow. lidzki, w 1 okr. pol. , gm. i dobra skarbowe Lida, okr. wiejski Kołyszki, o 1 w. od Lidy, ma 5 dm. , 36 mk. 19 dusz rewiz. . Roślany, okolica, pow. kowieński, w 3 okr. pol, o 55 w. od Kowna. Roslawycze, i Roslawicze, cytuje Długosz, L. R. , I, 12 i II, 135, jako wieś należącą do parafii w Jurkowie pow. brzeski nad Dunaj cem, własność Jeszkowskiego h. Strzemię, mającą 3 łany kmiece, pole niwy, karczmę i dwie zagrody bez roli. Kmiecie oddawali dziesięcinę snopową i konopną dziekanowi krakowskiemu. Roli szlacheckiej nie było. Tej nazwy nie ma dzisiaj żadnej osady w po bliżu Jurkowa. Mac. Rośle, , w XVI w. Roslye, wś i folw. , pow. kolski, gm. Karszew, par. Pieczew, odl, od Roskosz Roskoszna Roskoszne Roskoszówka Roszkowiani Rośków Roślaki Roslawycze Rośle Rosław Roślinie Koła 24 w. , ma 22 dm. , 202 mk. Wś ma 33 os. i 405 mr. ; fol. 240 mr. Wchodzi w skład dóbr Karszew. W 1827 r. 9 dm. , 121 mk. W XVI w. łany folw. dawały dziesięcinę ple banowi w Pieczewie, kmiecie zaś na stół ar cybiskupi Łaski, L. B. , II, 439. W 1576 r. wś Roslie, w par. Pieczewo, własność Anny Duninowej, wdowy po Piotrze Buninie, miała 6 łan. , 1 zagr. , 10 osad. Pawiński, Wielkp. , II, 75. Br. Ch. Roślinie, dobra i okolica, pow. kowieński, w 3 okr. pol. , o 54 w. od Kowna. Rosliszki, wś, pow. wileński, w 3 okr. pol. , gm. Giedrojcie, okr. wiejski i dobra Kiersnowskich Łabejkiszki, o 19 w. od gminy, 17 dusz rewiz. Rosław, Rosławl, w kronikach Rostisławl, mto pow. gub. smoleńskiej, przy zbiegu rzeki Stanowej i Głachamojki oraz przy dr. żel. orłowsko witebskiej. Odl. o 110 w. od Smoleń ska, ma 9053 mk. , 7 cerkwi z soborem, od znaczającym się obrazem Bogarodzicy, przy wiezionym z Malty, bank, szkołe powiat. du chowną i świecką, miejską i prywatną żeńską, 14 fabryk i zakładów przemysłowych, znacz ny handel, st. pocz. St. dr. żel. pomiędzy st. Stodoliszcze o 29 w. a Iwanowska o 23 w. , odległą jest o 239 w. od Witebska a 250 w. od Orła. Mto założone w 1098 r. , wspomina ne w latopisach od 1150 r. , od XIV w. nale żało do Litwy i było własnością Świdrygajły, ważną odegrywało rolę w wojnach pomiędzy w. ks. moskiewskim a Litwą, przyłączone do Rossyi od 1686 r. Opis podał Smolen. Wiestnik z 1879 r. Roslawski powiat ma na prze strzeni 5502, 2 w. kw. 114, 910 mk. , zajmują cych się przeważnie uprawą lnu i konopi. Powierzchnia równa, grunt nieurodzajny, zna czniejsze rzeki Soż i Desna; lasy zajmują 53 ogólnej przestrzeni. W powiecie znajdu je się 5 hut szklanych, produkujących rocznie za sumę 258, 000 rs. J. Krz. Rosław, Rosława, ob. Rosawa 2. Rosławica al. Rozsławica, wś, pow. rzeczycki, w gm. Chojniki, 9 osad pełnonadziałowych; grunta namułowe, urodzajne. A. Jel. Rosławicze, wś rząd. u źródeł rzki Rosławki, pow. kijowski, w 5 okr. pol. , gm. Chotów, o 27 w, od Kijowa a 3 w. od Gwozdowa, rozłożona pomiędzy górami, ma 1111 mk. w 1885 r. . Podług Pochilewicza jest tu 1553 mk. 20 żydów, nadzielonych 2561 dzies. ziemi, z której płacą 2737 rs. 72 kop. wykupu rocznie. Cerkiew drewniana p. w. Przemienienia Pańskiego, wzniesiona w 1860 r. na miejsce dawniejszej z 1721 r. , uposażona jest 51 dzies. gruntu. Wśród wioski na wyniosłem wzgórzu pozostały ślady starożytnego zamku, zbudowanego w 1602 r. przez ks. Annę Korecką. Miejsce to zwane jest Horodkiem. Po śmierci Koreckiej metropolita kijowski Piotr Mogiła wyprocesował R. na korzyść monasteru wydubickiego, następnie do 1787 r. własność monasteru sofijskiego. J. Krz, Rosławiec, ob. Rosławka, Rosławin, folw. , pow. rzeczycki, w gm. Chojniki, grunta nieco faliste, namułowe, uro dzajne. A. Jel, Rosławka, mała rzeczka w pow. borysowskim, w obrębie gm. Zaczyste; bierze począ tek w bagnie pod wsią Sieliszcze, płynie w kierunku zachodnim 3 w. i wpada do rzki Brodnicy. A. Jel, Rostawka, Rosłówka, Rosławiec, rzeczka w pow. kijowskim, bierze początek pod wsią Rosławicze i przepływa pod Gwozdowem. Rosławka, lewe ramię Stryja, odrywające się w Dobrzanach, w pow. stryjskim i płyną ce na płn. przez obszar Dobrzan, następnie Uherska, gdzie znowu łączy się ze Stryjem. Długość tego ramienia wynosi 6 klm. Jest to atoli ramię wodne niestałe. Br. G. Rosławowice, wś, os. młyn. i karcz. nad rz. Białką, pow. rawski, gm. Maryanów, par. Biała; wś ma 26 dm. , 206 mk. , 666 mr. ; os. młyn, 1 dm. , 4 mk. , 15 mr. ; karcz. 1 dm. , 2 mk. , 1 mr. W 1827 r. było 9 dm. , 94 mk. Dobra R. w 1839 r. miały rozległ. w obszarze dworskim około 750 mr. , w czem lasu około 210 mr. Wś R. os. 27, z gr. mr. 686; wś Pągów Klin os. 7, z gr. mr. 213. Rosłonki, pow. nowomiński, gm. Otwock, par. Karczew. Niepomieszczona w ostatnich spisach urzędowych. Rosłowiec, ob. Rosławka. Rosłówka, ob. Rosławka. Rosmin, pow. wyrzycki, ob. Rościmin, Rosmirka al. Rozmierka, wś i folw. , pow. wielkostrzelecki, par. Rosmirz. W 1861 r. 79 dm. , 705 mk. 5 ew. , 6 żyd. . Folw. R. wraz z folw. Pulow i Schymonia miał 1200 mr. Wś miała szkołę katol. od 1736 r. i 1328 mr. Rosmirz al. Rozmierz, wś kośc. , pow. wielkostrzelecki. W 1861 r. 75 dm. , 555 mk. kat. 3 żyd. . Obszar wynosi 3075 mr. Posiada kościół par. murowany, odnowiony i rozszerzony 1510 r. Wś w 1423 r. została osadzoną. Jeden z dokumentów podaje tradycyą jakoby strumień wytryskujący na obszarze wsi zwany był Głodową wodą, gdyż w żyznych latach wysychał zupełnie, na lata nieurodzajne wzbierał. Rosnochau, ob. Rożnochów. Rosnówko, os. , pow. poznański, o 7 1 3 klm. na północowschód od Stęszewa, przy trakcie poznańskim, nad jez. spływającem do strugi, która pod Komornikami par. i pocz. wpada do Ciemnej, dopł. Warty; okr. domin. RosnowoMarienberg, st. dr. żel. w Dąbrówce o 7 1 2 klm. ; 1 dm. i 17 mk. W r. 1580 nale Roślinie Rosliszki Rosławica Rosławicze Rosławiec Ros awin Rosławka Rostawka Rosławowice Rosłonki Rosłowiec Rosłówka Rosmin Rosmirka Rosmirz Rosnochau Rosnówko Rosnowskie Holendry Rosnowski Młyn Rosnowskie Rosnowo Rosocha żało R. do trzech Chomęckich, a przy schył ku zeszłego wieku do Gajewskich, dziedziców Rosnowa; około 1840 r. było wsią 6 dm. , 71 mk. . Zdaje się, że nomenklatura urzędowa oznacza pod tą nazwą karczmę Rosnowską, a pierwotne R. całkiem znikło. E. Cal, Rosnowo 1. dok. Rossnowo, Rostnowo i Rosznowo, wś, domin. i okr. domin. , pow. po znański, o 8 klm. na północowschód od Stę szewa, graniczy z Rosnówkiem; par. i poczta w Komornikach, st. dr. żel. w Dąbrówce o 6 klm. Między r. 1352 i 1378 pisał się Iwo z R. a później różni Rosnowscy ob. Akta grodz. pozn. wyd. r. 1888, których niektórzy mieszają z Rożnowskimi z Rożnowa, w pow. obornickim. W r. 1580 posiadali na R. Mar cin Chomęcki 4 pół łanki, 3 zagrodn. i 1 komor. a Marcin Aniół Rosnowski 1 pół łanek i 2 zagrodn. ; około r. 1793 składała się majętność z R. , Rosnówka, Rosnowskich holendrów i Jarosławca; dziedzicami byli Gajewscy, póź niej Pomorscy. Wś ma 3 dm. , 101 mk. i wchodzi w skład okr. domin. R. Dominium, przezwane Marienberg, ma 8 dm. , 200 mk. Około 1884 r. miało 1170, 81 ha z folw. Hermannsrode; czysty doch. 11, 850 mrk; cegiel nia, nabiał i tucz bydła. Okrąg składają Ma rienberg Rosnowo, Herrmaunsrode 1 dm. , 17 mk, , Rosnówko i Rosnowo; cały okrąg miał w 1888 r. 13 dm. , 335 mk. 306 katol. , 29 prot. i 1099 ha 656 roli, 34 łąk, 198 lasu; czysty doch. z ha roli 10, 86, łąk 21, 045 lasu 4, 62 mrk. 2. R. , ob. Rosnowski Młyn i Rosnowskie Holendry. E. Cal. Rosnowski Młyn, niem. Rosnowomuehle. w pow. poznańskim, okr. wiejski Waleryanowo; powstał w nowszych czasach, 1 dm. , 7 mk. Rosnowskie, jezioro, w pow. poznańskim, na wschódpółnoc od Stęszewa, ku północy od traktu poznańskiego, 3 klm. długie, do 200 mt. szerokie, oddzielone groblą od jeziora Ma łego i zasilane płynącą od Konarzewa strugą, nie ma wyraźnego odpływu. Zachodnio wy brzeże pokryte jest lasami, a na płd. części wschodniego rozłożyły się holendry Rosnowskie. E. Cal. Rosnowskie Holendry, niem. RosnowoHauland, pow. poznański, o 5 1 2 klm. na wschódpółnoc od Stęszewa urz. pocz. , na wschodn. brzegu jez. Rosnowskiego, przy trakcie poznańskim, w okolicy wznies. 101 mt. ; par. katol. Komorniki, prot. Krośno, st. dr. żel. w Dąbrówce o 7 1 2 klm. R. liczą 256 mk. w 28 dm. i z Jarosławcem 4 dm. , 33 mk. tworzą okrąg wiejski, który ma 32 dm. , 289 mk. 64 kat. , 225 prot. i 263 ha 240 roli, 4 łąk, 1 lasu. R. istniały już przed r. 1793 i należały do Gajewskich, dziedziców Rosnowa. Rosocha 1. w XVI w. Roschocha, wś i folw. , pow. rawski, gm. Wałowice, par. Kurzeszyn, odl. 8 w, od Rawy; wś ma 16 dm. , 215 mk. ; folw. 8 dm. , 7 mk. W 1827 r. było 13 dm. , 109 mk. W 1881 r. folw. R. rozl. mr. 637 gr. orn. i ogr. mr. 570, łąk mr. 36, pastw. mr. 5, wody mr. 1, nieuż, mr. 24; bud. mur. 1, z drzewa 19; płodozmian 12polowy. Poprzednio odłączony został folw. Gaj, rozl. mr. 136. Wieś R. os. 19, z gr. mr. 206. W XVI w. role folw. dają dziesięcinę pleb. w Kurzeszynie, kmiece na stół arcybiskupi, niektóre zaś kawałki pleb. w Godzanowie. Pleban w Kurzeszynie dostawał kolędę po pół grosza z domu Łaski, L. B. , II, 291. 2. R. , w XVI w. Rossocha, Roszocha, wś i os. karcz. , pow, rawski, gm. Góra, par. Nowe Miasto, leży przy drodze z Nowego Miasta do Biały; wś ma 19 dm. , 151 mk. , 340 mr. ; os. karcz. 1 dm. , 5 mk. ; należy do dóbr Sacin. W 1827 r. było 4 dm. , 56 mk. Łany folwarczne dawały w XVI w. dziesięcinę pleb. w Nowem Mieście Łaski, L. B. , II, 308. 3. R. , w XVI w. Roschocha, wś włośc, pow. brzeziński, gm. i par. Będków, 13 dm. , 108 mk. , 246 mr. W 1827 r. było 8 dm. , 80 mk. Kościół parafialny musiał istnieć tu już w XIV w. , kiedy w 1416 r. pleban tutejszy pozywa o dziesięciny z Kału, Jakuba, pleb. z Czarnocina. W ciągu XV w. wś należy do Spinków h. Prus, piszących się z Bętkowa. Piotr Spinek, kanon. gniezn. i pozn. , prob. krakowski i ssta uniejowski 1496, uzyskał od Jana Olbrachta przywilej na założenie miasta na obszarze Bętkowa i wystawił tam kościół murowany, przy którym ustanowił czterech wikaryuszów. Już na początku XVI w. udzielanie sakramentów i nabożeństwo parafialne przeniesiono do Bętkowa a w krótce potem i samą parafią. Kościół w R. stał się filialnym i z czasem, popadłszy w ruinę, znikł. Na początku XVI w. dziesięcina z łanów folw. i kmiecych w R. szła dla miejscowego plebana. Wś Ujazd, należąca do par. R. , było w pierwszej połowie XV w. także zamieniona na miasto i otrzymawszy własną parafią, została wyłączoną z par. R. Łaski, L. B. , II, 230233, 321. 4. R. al. Rossocha, wś i folw. , pow. koniński, gm. Golina, paraf. Kawnice, odl. od Konina 11 w. Wraz z os. Bandurą, Bijatową i Rudą liczy 18 dm. , 173 mk. , 223 mr. ; folw. 1 dm. , 5 mk. , należy do dóbr Kawnice. W 1827 r. 6 dm. , 42 mk. 5. R. al. Rosochy, al. R. Kościelna, kol. i folw. , pow. kolski, gm. Czołowo, par. Osiek Wielki, odl. od Koła 8 w. ; kol. ma 25 dm. , 350 mk. , 23 os. , 367 mr. ; folw. 8 dm. , 80 mk. ; wchodzi w skład donacyi rządowej Kościelec. W 1827 r. wś prywatna, ma 27 dm. , 232 mk. W XVI w. łany sołtysie dawały pleban. w Osieku po 6 gr. za dziesięcinę, łany zaś kmiece po groszu kolendy Ła Rosocha ski, L. B. , I, 221. W 1579 r. wś Rossocha, w par. Ossiek, własność starosty koleńskiego, miała 1 2 łan. , 2 zagr. Część Stanisława Wy sockiego 1 1 2 łan. Pawiński, Wielkp. , I, 235. Br. Ch. Rosocha, Rozsocha, lewa odnoga Prypeci; oddziela się od głównego koryta w pow. kobryńskim, pod nazwą Krywica, dopływa w kierunku wschodnim do wsi Horki, odkąd, zwróciwszy się na południe i wkroczywszy w powiat piński, przybiera nazwę R. ; długość biegu w pow. pińskim przeszło 4 w. Al, Jel. Rosocha 1. Rossocha al. Rossochy, wś nad bezim. dopł. Wołku, pow. latyczowski, okr. pol. , par. kat. i st. pocz. Deraźnia, gm. Wojtowce, ma 51 osad, 360 mk. , 434 dzies. ziemi włośc, 714 dworskiej; 2 młynki. Należała do Chlebowskich, dziś Djakowskich. 2. R. , wś, pow. radomyski, na wyniosłości stanowiącej wododział rz. Uszy i Wereśni, w 5 okr. pol. , gm. Przyborsk, o 129 w. od Radomyśla a 6 w. od Karpiłówki par. prawosł. , ma 356 mk. podług Pochilewicza 530 mk. , nadzielonych 865 dzies. ziemi, z której płacą 353 rs. 35 kop. wykupu rocznie. Wraz ze wsią Potoki ma 2034 dzies. ziemi upraw. , 1300 lasów i zarośli i 1152 nieuż. Własność dawniej Bolesława Wierzbickiego, od którego w 1885 r, kupił Sergiusz Rodzianko. 3. R. , ob. Rosochowata. J. Krz, Rosocha 1. potok górski, powstaje w obr. gm. Lubomierza, w pow. limanowskim, ze źró deł leśnych, na płn. stoku lesistego szczytu Kudłonia, wznoszącego się w paśmie Gorców 1276 mt. npm. Płynie on na płn. krętym bie giem i u płn. wsch. stóp Świniej góry 652 mt. , wpada z lew. brzegu do Mszany w Lubo mierzu poniżej kościoła. Długość biegu 5 klm. Źródła leżą przeszło 1200 mt. , ujście zaś 568 mt. npm. 2. R. , prawy dopływ Baczki ob. , wpadającej do Styru, powstaje w obr. gm. Brachówki, w pow. brodzkim, w płn. wsch. stronie obszaru; płynie na zachód i w obr. gm. Sokołówki wpada do Baczki z praw. brzegu. Długość biegu 3 klm. Br, G. Rosocha 1. gajówka w Iwaniach Pustych, pow. borszczowski. 2. R. , grupa domów w Łabaczu, pow. brodzki. 3. R. , grupa do mów w Kutowie, pow. dobromilski. 4. R. , ob. Rosochy. Lu. Dz. Rosocha 1. niem. Roszochengrund, nizina, w pow. czarnkowskim, pod Białą, w okolicy Radolina i Trzcianki. 2. R. , miejscowość w pow. średzkim, na Małych Jeziorach, w okolicy Zaniemyśla. E. Cal. Rosocha, niem. Jaegerswalde, dobra na pol. prus. Mazurach, pow. ządzborski, st. pocz. Ukta; 9 dm. , 99 mk. , 225 ha. Rosocha 1. folw. w dobrach Turawa, pow. opolski. 2. R. , kol. na obszarze Borku Małego, pow. olesiński. Rosochackie, wś na pol. prus. Mazurach, pow. margrabowski, 4 klm. na płn. od mta powiatowego; 33 dm. , 268 mk. , 516 ha. Ber nard V. Balzhofen, komtur brandenburski, na daje r. 1475 Maciejowi, Jakubowi i Hankowi 15 włók na prawie magdeburskiem. Wa wrzyniec v. Halle, ststa straduński, sprzeda je r. 1562 Wojtkowi Rosochackiemu z Czapel trzy włóki boru na sołectwo, włókę za 60 grzywien, celem założenia wsi dannickiej na 30 włókach między Kukowem, Dobkami, Ja śkami i Margrabową. R. mają r. 1600 lu dność wyłącznie polską. Ad. N. Rosochacz 1. os. , pow. będziński, gm. i par. Włodowice, ma 1 dm. , 5 mk. , 7 mr. dwors. 2. R. , os. młyn. , pow. będziński, ob. Kądzielowizna, Rosochacz 1. wś, pow. turczański, odl. 24 klm. na płd. wschód od Turki, 18 klm. od urz. poczt. w Boryni. Na płd. wschód leży Myta, na płd. zach. Dołżki, na zach. Zawadka, na płn. wsch. Majdan pow. drohobycki. Płd. część wsi przepływa pot. Zawadka i zabiera z obu brzegów kilka małych dopływów. Zabudowania wiejskie leżą w dolinie Zawadki. Najwyższe wznies. na płn. wynosi 982 mt. , na płd. 854 mt. Własn. większa Jana hr. Liebiga i spółki ma roli or. 81, łąk i ogr. 44, pastw. 93, lasu 463; własn. mn. roli or. 828, łąk i ogr. 418, pastw. 780, lasu 87 mr. W r. 1880 było 102 dm. , 626 mk. w gm. , a mianowicie 569 gr. kat. Rusinów i 57 izr. Par. rz. kat. w Turce, gr. kat. w miejscu, dek. wysoczański, dyec. przemyska. We wsi jest cerkiew p. w. św. Michała. Za czasów Rzpltej należała do dóbr koronnych, krainy podbuskiej, ekonomii Samborskiej. W lustracyi z r. 1686 Rkp. Ossol. , Nr 1255, str. 161 czytamy Ta wieś ma łanów 9 1 2, wójtowskich 2, wolniczy 1, popowski 1. Czynsze na św. Michał kuchenne, stróżne, kopy hajduckie, żyrowszczyznę, za sądy zborowe tak płacą jako Unik. Czynsze na św. Marcin czynszu głównego, za wołu, kop hajduckich, owies, gęsi, kury, z pustych koszonych łauów tak płacą jako w Ilniku. Z łanu nowego przyczynionego, kiedy go zażywać będą, płacić powinni zł. 8. Z wójtowstwa płacą na rok zł. 4. Z wolniczego łanu, karczmy i młyna zł. 23. Z obszaru Abrahamowskiego i Hrycowskiego zł. 4. Z popowstwa zł. 2 gr. 6. Czynsze na św. Wojciech kuchennego, stróżnego, kop hajduckich, owies, kury, gęsi, za jagnię i jarząbki, za barana i baranka, jajca, dziesięcinę owczą, ciesielszczyznę tak płacą jako w Uniku. Drzewo i robociznę odprawują jako tamże w Uniku z łanu każdego. W inwentarzu z r. 1760 Rkp. Ossol. , 1632, str. 179 i 180 czytamy Rosochacz Rosochackie Rosocha Rosochate Rosochate Ta wieś osiadła na łanach 9 1 3. Videlicet sianych łanów 3 3 4, koszonych 4, pustych 1 3 4. Z osobna wójtowskich 2, wolniczy jeden, popowski jeden. Chlebnika ad praesens znajduje się Nr 25. Czynsze tej wsi wymienione szczegółowo czynią 185 zł. 15 1 2 gr. Wójtowstwa posessorem JM Pan Szymanowski, na które prawa nie pokazał, płacić powinien czynszu na rok zł. 4, tudzież hybernę na gardekurów JKrMości i inne onera fundi ferre tenetur. Wolniczego łanu posessorami też same JMPanie co i wójtowstwa w Zawadzie za jednemże prawem onera fundi solita z tegoż wolnictwa ferre tenetur. Las do tej wsi należący nazwany Połoński, bukowy. W spisie aktów znajdujących się w archiw. gubern. Iwowskiem Rkp. Ossol. , Nr 2837 czytamy str. 69 A. 1561, feria sexta post octavas Corporis Christi. Vilnae. Privilegium Sigismundi Augusti, quo facultas per Magnificum Mielecki Providis Joanni Zawadzki et Georgio Bolbasch Scultetis, in loco Rossochaty Potok dicto, de cruda radice, locandi villam, Rosochacz appellandam. In qua ad Scultetiam duo lanei et tertius pro Poponatu, cum molendino frumentario et torquatili Folusz dicto, tertia parte dationum, tortis, cincturis equorum, poprągi appellatis, cum tribus quotannis diebus laborum, scilicet arationis, messis et falcastrationis salvis expeditione bellica et censibus consuetis, per Scultetos praestari solitis data, approbatur. Na str. 70 A. 1589 die 26 Aprilis. Varsoviae. Privilegium advitalitatis. Sigismundus III rex Tymkoni et Petro Komarnickim, Scultetis villae Rossochaty potok dat, cum conservatione eorundem, circa duas agri portiones, obszary dictas, noviter extirpatas, hortulanosque ibidem locandos Scultetiales, ac omnes attinentias. Na str. 17 A. 1578 die 27 Septembris, Premisliae. Consensus Stephani regis Nobili Hrickoni Unicki Uczylowicz eximendi advocatiam in villis Ilnik, Rosochacz etc. de manibus quorumvis possessorum, eandemque cum filioRomano, jure advitali possidendi datur. 2. R. , wś nad pot. Czerniawą, pow. kołomyjski, odl. 5, 6 klm. na płn. zachód od sądu pow. , par. rz. kat. , urz. poczt. i tel. w Gwoźdzcu. Granice wschod. Ostrowiec i Winogród, połudn. Pruchniszcze, zachod. Dżurków, półn. Hańczarów. Obszar dwor. 737, włośc. 1811 mr. W 1857 r. 1225 mk. ; w 1880 r. w gm. 1367, na obsz. dwor. 45; rz. kat. 480, gr. kat. 885, par. w miejscu, dek. Żuków, dyec. Stanisławów. Cerkiew p. w. Przemienienia Pańskiego, murowana, z 1834 r. ; metryki sięgają 1785 r. W przyłączonej filii Pruchniszcze cerkiew św. Trójcy, drewniana, z 1879 r. Ogólna liczba gr. kat. w parafii 1340; szkoła etatowa 3klasowa system. 1879 r. , dzieci gr. kat w wieku szkolnym będących w R. 162, w P. 58. Kasa pożycz. gm. z kapit. 2657 złr. Wła ściciel pos. dwor. Jan Moysa Rosochacki. 3. R. , al. Rosochaniec, wś nad Seretem, pow. czortkowski, odl. o 5 klm. na wschód od par. rz. kat. , urz. poczt. i tel. w Jagielnicy, o 7 klm. na płn. od Ułaszkowiec, sławnych jar markami. Granice wschod. Zalesie, połudn. Sosolówka, zachod. Jagielnica, półn. Uhryń. Obszar dworski gr. or. , łąk i past. 763, lasu 1478 mr. ; włośc. 2370 mr. W 1857 r. 1358 mk. ; w 1880 r. w gm. 1443, na obsz. dwor. 37; rz. kat. 227, gr. kat. 1140, par. w miejscu, dek. skalski, dyec. Stanisławów. Cerkiew par. drewniana, p. w. św. Mikołaja, z 1784 r. ; me tryki sięgają 1784 r. W filii Sosolówce cer kiew Pokrowy N. P. M. , murowana, z 1871 r. ; metryki sięgają 1784 r. Ogólna ilość gr. kat. w par. 2090; szkoła w R. etat. system. 1865 r. , dzieci w wieku szkolnym gr. kat. 200. Par. Rosochacz i Sosolówka należały do dye cezyi kamienieckiej, bo w metryce urodzo nych zapisano 1760 die 13 mensis Januarii sub tempus Visitnis Gnrlis productum J. Gromnicki mp. P. A. Offlis et Visitator Gnrlią Camen. Kasa pożyczk. z kap. 675 złr. Posia dłość wiek. należy do dóbr JagielnicaUłasz kowce, będących zdawna własnością Lanckorońskich. Lu. Dz. B. R. Rosochate 1. Kościelne, wś nad rz. Brok, pow. ostrowski, gm. Dmochy Glinki, par. Rosochate, odl. 8 w. od Wysokiego Mazowieckiego, posiada kościół par. murowany, szkołę początkową, 30 dm. , 236 mk. Mieszka tu drobna szlachta i włościanie. W 1827 r. było 9 dm. , 67 mk. 2. R. Probostwo, osada poproboszcz. tamże. Tutejszy kościół murowany, ostrołukowy, założony był podobno wraz z parafią przez Dorotę ks. mazowiecką, w połowie XV w. W 1546 r. został odbudowany po pożarze przez ks. Serafina Swieszewskiego. Z powodu zniszczenia dachu i sklepienia obniżono dach i ściany szczytowe przy odbudowie. Boczne nawy i prezbiteryum zachowały dawne sklepienia. Rozkład wewnętrzny i cała budowa przypomina wielce kościół w Kleczkowie pow. ostrołęcki. R. parafia, dek. ostrowski dawniej andrzejowski, 3516 dusz. 3. R. Nartołty, wś, pow. ostrowski, gm. Dmochy Glinki, par. Rosochate, ma 10 dm. , 73 mk. ; drobna szlachta. W 1827 r. 26 dm. , 185 mk. 4. R. Zalesie, wś, pow. ostrowski, gm. Dmochy Glinki, par. Czyżewo, ma 10 dm. , 90 mk. ; drobna szlachta i włościanie. W 1827 r. 11 dm. , 63 mk. 5. R. , wś, pow. kolneński, gm. Kubra, par. Romany. Mieszka tu drobna szlachta. W 1827 r. 8 dm. , 47 mk. Br. Ch. Rosochatej wś, pow. liski, par. rz. kat. w Polanie a gr. kat. w Skorodnem. Wś leży w okolicy lesistej i górskiej, na lew. brzegu Rosochatka Rosochów Rosochowa Rosochowaciec Rosochowata Rosochatka Czarnej rzeki dopływu Sanu z praw. brzegu. Wznies. osady wynosi 568 mt. Od południa zasłania wieś grzbiet pasma Odryt 847 mt. , od północy Ostre 731 mt. ; ku wschodowi i zachodowi otaczają kotlinę niższe wzgórza. Prócz dworu jest tu osada zwana Szambelanówką i młyn wodny. We wsi 29 dm. , na obszarze wiek. pos. 4, w ogóle 221 mk. ; 8 rz. kat. , 182 gr. kat. , 8 ew. , 23 izrael. Pod względem narodowości jest 11 Polaków, 6 Niemców, 204 Rusinów. Z obszaru 1186 mr. zajmuje rola 597, łąki 67, past. i nieuż. 113, lasy 409 mr. ; z nich ma wiek. pos. Alb. Strien 206 roli, 1 łąk, 58 past. i 404 mr. lasu. Gleba jałowa górska, lasy przeważnie szpilkowe, R. graniczy na zach. z Polaną, na wsch. z Skorodnem. Rosochatka 1. wś, pow. tucholski, st. p. i par. kat. Śliwice, 314 ha 1 lasu, 69 łąk, 130 roli. Gleba nieurodzajna 1, 64 mrk do chodu czystego z ha. W 1868 r. 68 bud. , 35 dm. , 206 mk. kat. ; 1885 r. 48 dm. , 51 dym. , 296 mk. , 296 kat. , 4 ew. Osada leży tuż na granicy powiatu. Szkoła kat. liczyła 1887 r. 65 dzieci. . 2. R. , niem. Rosahatka, leśn. na leżące do nadleśn. Koenigsbruch, pow. tuchol ski; 1885 r. 1 dm. , 6 mk. 3. R. , niem. Klein Rosochatka, kol. do Lińska należąca, pow. świecki, st. p. Osie. W 1868 r. 10 bud. , 6 dm. , 32 kat. mk. ; 1885 r. 38 dm. , 232 mk. Według taryfy na symplę z r. 1717 płacił piec Smolany R. 1 gr. i 9 den. ob. Cod. Belnensis, str. 80. Kś. Fr. Rosochatka, folw. na obszarze wiek. pos. w Kruźlowy Wyżnej, pow. grybowski. Rosochaty Róg, os. , pow. sejneński, gm. Krasnopol, par. Wigry, odl. od Sejn 20 w. , ma 12 dm, 166 mk. Powstała z uwłaszczonych osad; ma 120 mr. obszaru 75 roli, 36 łąk, 9 past. . Rosochów, fol. , pow. grójecki, gm. i par. Belsk, ma 72 mk. , 212 mr. dwor. , 6 mr. włośc. W 1827 r. 6 dm. , 52 mk. Wchodzi w skład dóbr Mała Wieś. Rosochowa, pow. lityński, ob. Łuka Nowokonstantynowska, Rosochowaciec 1. z Iszczkowem, wś, pow. podhajecki, odl. 24 klm. na płn. wschód od st. tel. w Podhajcach, sąd pow. Wiśniowczyk, urz. poczt. w Kozowie o 12 klm. . Granice wschod. Bohatkowce i Kupczyńce, połudn. Małowody, zachod. Słoboda, półn. Denysów i Kupczyńce. Obszar dworski 2086, włośc. 2659 mr. W. 1857 r. 1735 mk. ; w 1880 r. w Iszczkowie w gm. 1032, na obsz. dwor. 17; w Rosochowaćcu w gm. 752, na obsz. dwor. 110; rz. kat. w Rosochowaćcu 384, parafia w miejscu, erygowana 1851 r. , systemizowana 1860 r. ; kościół murowany niekonsekrowany, p. w. św. Wojciecha. Wcielone do parafii Bieniawa 394 dusz, Denysów 189, Iszczków 302, Małowody 552, Siemikowce 311; ogólna ilość katol. 2042, izrael. 201. W Sieniawie istnieje kaplica św. Różańca, wystawiona 1854 r. kosztem gminy. Na cmen tarzu wsi Małowody stoi kaplica p. w. św. Łukasza i N. P. M. Gr. kat. w obydwóch wsiach razem 1192, par. Iszczków, dek. Trem bowla, dyec. Lwów; szkoła etat. o 1 naucz. Posiadłość wiek. sukcesorów Wojciecha Jan kowskiego, głośnego gospodarza, który z dzier żawcy tej włości został jej właścicielem i kil ku innych okolicznych. 2. R. , wś, pow. skałacki, odl. 4, 5 klm. na wsch. od st. kol. żel. Karola Ludwika, urz. poczt. i tel. w Bogdanówce. Granice wschod. Supranówka, połudn. Mołczanówka, zachod. Bogdanówka, północna Klebanówka i Korzyłówka. Wś leży nad po toczkiem, dopływem pobliskiego Zbrucza. Po toczek tworzy tu znaczny staw, ciągnący się od zachodu ku wschodowi, wieś leży na półn. brzegu stawu i w klinie uformowanym przez ten potok i drugi potok Samiec, płynący z Jacowiec przez Klebanówkę, Korzyłówkę i łą czący się na wschód od R. z pierwszym poto kiem, na którym przy połudn. stronie grobli stoi młyn wodny. Obszar dworski 455 mr. , włośc. 1054 mr. W 1857 r. 527 mk. ; w 1880 r. w gm. 700, na obsz. dwor. 13, rz. kat. 406, par. Skałat o 15 klm. na płd. , gr. kat. 308, par. Supranówka. Kasa pożycz. z kapit. 1309 złr. Należy do dóbr Skałat, niegdyś Ponia towskich, przed laty 30 sprzedał ks. Ponia towski, zamieszkały we Włoszech, cały klucz skałacki Schaji Rosenstockowi; obecny wła ściciel R. Ozyasz Rosenstock. B. R. Rosochowata, Mały Sonik, rzeczka, dopływ rz. Sob z prawej strony, uchodzi do Sobi pod Ilińcami; przyjmuje strugi Faranówkę, Samiec i Jadowicę. Rosochowata 1. wś w półn. części pow. hajsyńskiego, okr. pol. Kuna, gm. i par. Granów, odl. 31 w. od Hajsyna, ma 85 osad, 554 mk. , w tej liczbie 18 jednodworców, 663 dz. ziemi włośc. 877 dwor. Cerkiew p. w. św. Jana liczy 929 parafian, przyłączona do Korytny. Należała do klucza granowskiego ks. Adama Czartoryskiego, dziś Nikorowicza i Sznajdera. 2. R. , w dok. Wsochy al. Rosochy, wś nad rz. Tasówką, dopł. Bohu, pow. lityński, gm. Chmielniki, par. i st. poczt. Nowy Konstantynów, o 22 w. od Lityna, przy trakcie poczt. z Latyczowa do Lityna, ma 70 osad, 266 mk. , 663 dz. ziemi włościań. Należy do klucza nowokonstantynowskiego dawniej Jaroszyńskich, dziś Koczubejów. W lasach liczne tartaki. Niegdyś wś bojarska, należąca do ststwa chmielnickiego. W lustracyi z 1616 r. , odbytej przez kaszt. kamienieckiego Humieckiego, czytamy Wś Wsochy al. Rosochy. Ta wieś na wierzchowinie Sniwody jest zbu Rosochaty Róg dowana, posesorami jej Iwan, Daniło, Georgij i z drugimi do prawa tego należącymi za przywilejem ś. p. króla Augusta, niegdy Chwyłonowi synowi Fedorowemu, Borysowi i Karpiewi Buchnowskim, jure feudi danym, de data in Krasnystaw feria sexta in vigilia Visitationis Beate Mariae Virginis anno 1558, na który przywilej ukazali przed nami approbacyą Króla JMci dzisiejszego de data Varsaviae im comitiis regni die 2 julii anno 1593. Ratione cujus onera wszelakie, które się niżej deklarują równo z innemi do zamku chmielnickiego za obwieszczeniem ststy w Chmielniku pro tempore będącego odprawować będą powinni Jabłon. , Lustracye, 45. Dr. M. Rosochowatec, wś nad bezim. ruczajem, uchodzącym o 3 w. do Siniuchy, pow. humański, zarząd policyjny w Dubowie, zarząd gminy Podwysokie, poczta Hołowaniewskie, par. kat. Humań 45 w. odległa; z powodu oddalenia obrządki religijne jako też i pogrzeby odbywają się zwykle w Hołowaniewsku, odległ. o 25 w. Najbliższa st. dr. żel. Hołta Bohopol 55 w. Grunta wsi wchodzą klinem między gub. chersońską a podolską, między Siniuchą a niedalekiem ujściem Jatrani. Wś ma około 200 chat, 975 mk. , ziemi ogółem 3114 dzies. 5674 mr. , w tej liczbie dworskiej 1550 dz. , włośc. 1505 dz. , cerkiewnej 59 dz. Podług Pochilewicza w 1863 r. było tu 706 mk. prawosł. , 16 katol. i 7 żyd. , podług zaś spisu urzęd. z 1885 r. 651 mk. Posiada cerkiew drewnianą p. w. św. Michała, niewiadomej erekcyi; duży młyn pytlowy. Ziemie te należały niegdyś do Humańszczyzny i jej losy dzieliły. Do czasu zniesienia nowej Siczy zaporoskiej przez Katarzynę II w 1775 r. kraina ta leżała prawie pustką. Kozaczyzna od wschodu, Tatarzy buczaccy od południa, przeszkadzali osiedleniu. Dopiero po drugiej wojnie oczakowskiej 1788 r. pierwsza 1735 r. pod dowództwem Potemkina i po zajęciu przez Rossyą kraju między Dniestrem i Bohem ku dolnemu Dnieprowi, napady i rozboje na pograniczu uspokoiły się. Wtedy Szczęsny Potocki zajął się kolonizacyą tych pustek pod osłoną milicyi swojej. Milicya ta broniła także osady od napadów ze strony NowoSerbii. W czasie wojny oczakowskiej dostawiano ze skarbu Potockiego prowianty i wódkę pod osłoną owych kozaków dla wojsk rossyjskich. W drodze zostawiano często po traktach parę kuf wódki i trochę prowiantów pod strażą kilku uzbrojonych Kozaków i pod naczelnictwem osadczego, obowiązkiem którego było ściągać po jarmarkach rozmaitych włóczęgów wołokita, brodiaha w narzeczu miejscewem, zbiegów i t. p. ludność bądź kozacką, bądź z za Dniestru i prowincyi polskich. Otóż zostawiono także na szlaku Gardowym przy gruntach R. , parę beczek z gorzałką, krupy, mąkę i zatknięto wysoką żerdź z białą płachtą. Na odgłos o napitku darmo dawanym ściągali się ludzie; kto pił stale należał już do kompanii. Tuż był jar podrośnięty dębiną, tam gdzie dziś wieś leży, ten więc rąbano, stawały chaty, kopanki w ziemi, zwane z tatarska burdij; wzniesiono wkrótce i cerkiew. Cerkiew ową pod wez. św. Michała, o trzech tradycyjnych kopułach ukraińskich, rozebrano jako starą, a na jej miejscu stylem rossyjskim o jednej kopule stanęła nowa około 1876 r. . Początkowo osadczy był gospodarzem osady, zdającym relacyą gospodarzowi czyli rządcy Potockiego; nie rzadko tenże osadczy otrzymywał nadział ziemi w nadgrodę, dla tego po niektórych wsiach, w następstwie czasów, potomkowie jego noszą miano osadczych. Osadnicy obowiązani byli robić od chaty i pola 12 dni rocznej powinności, 12 dni szarwarkowych, 12 dni letnich od każdego robotnika w czasie żniw oraz złoty jeden od dymu podatku. Tym sposobem przed stu laty powstało dużo wsi okolicznych ku Bohopolowi aż po za Ładyżynkę, dziś istniejących na przestrzeni zwanej niegdyś Humańszczyzną. Uroczysko, a może jaki futor, zwało się Rosochowatec, zapewne od rozłożonego w dwie strony jaru, grunta dotykały od wschodu do Siniuchy. Przy rozgraniczeniu Ukrainy polskiej od NowoRossyi także Nową Serbią zwanej przez komisarzy polskich i rossyjskich w 1781 r. uczynionem, zacytowany akt w dziele Traktaty między mocarstwami przez kś. Fr. Siarczyńskiego t. V, str. 126 128 między innemi powiada Granica Polski od NowoRossyi nad brzegiem Siniuchy, t. j. od Bohopola ku Targowicy, na prawym brzegu były słupy polskie, na lewym rossyjskie. Po prawej stronie na polskiej, przeszedłszy halkę Rosochowatę przeciw rossyjskiej słobody Ternówki słup 25ty, po stronie rossyjskiej u rzeczki Ternówki słup 25ty. Rozgraniczenie to po dziśdzień tkwi w pamięci ludu; mieszkaniec prawej strony Siniuchy jadąc na drugą stronę inaczej się nie wyrazi, tylko że jedzie za hranyciu; mieszkaniec z przeciwnej strony inaczej nie powie, jak że jedzie w Polszczu. Wspólności towarzyskiej żadnej dotąd nie zawiązują. Ukrainiec czuje się wyższym moralnie i rodowe i pomiata tamtemi stosunkami. Na prawej stronie Siniuchy powyżej ujścia rz. Ternówki znajduje się obszerny połóg, a przy nim Carski bród, wspominany w dawnych kronikach. Bród ten dotąd istnieje, wygodny do przeprawy taborów; na wyżynie wielka ilość rozrzuconych mogił dowodzi, że często Rosochowatec Rosochowatec Rosochowatka Rosochowatka tu zakładano obozowiska i staczano bitwy; z obu stron brodu tego wybiega wyżyna stanowiąca dział wodny między Tykiczem uhorskim a rz. Jatranią i Babanką, ciągnąca się na zachód w Ukrainę. Podobna pozycya prowadzi i na wschód ku Żółtym wodom. Oddawna też zwracano baczność na tę miejscowość. Już w 1651 r. pisał han tatarski do Chmielnickiego, że się bardzo uraził, gdy się dowiedział, że Głuch, pułkownik humański, bił Tatarów na Sinych Wodaeh na Carskim brodzie, za co mu wypowiedział przyjaźń, czem bardzo skonfundowany Chmielnicki wyjechał z Pawołoczy Starożytności polskie Grabowskiego, t. II, str. 277. Przy tym brodzie stanęła ferma i młyn fabryczny wzniesiony przez Wasiutyńskiego około 1845 r. Przy kopaniu kanału natrafiono na znacznej przestrzeni na kości ludzkie, a następnie woda podmywająca brzegi kanału odkryła nowe ich warstwy; nie znaleziono wszakże żadnych zabytków, oprócz przez rdzę zniszczonych bełtów od strzał. Nieopodal jest tak zwany Suchy jar, zbiegający do rzeki. W pobliżu rozciąga się w głębokim malowniczym jarze las zwany Czernijów. Podanie niesie, że kiedyś przemieszkiwał tam jakiś watażka, zwany Kołybuń i zakopał zrabowane skarby; mieszkańcy poszukują ich dotąd, ale bez skutku. O kilka wiorst od lasu, w górę rzeki Siniuchy, na lewym jej brzegu położona osada Iwanczukowa Masłów bród w gub. chersońskiej, należąca do Fortunaty Wasiutyńskiej, nabyta przed lat dziesiątkiem od Wołyńskich. Szlak zwany Gardowym u ludu Gordiiw Szlach, idący przez grunta Rosochowatca, wybiega od Bohopola ku mku Pokotyłowi, idzie dalej ku płn. zachodowi na Rohy i Nesterowieckie Karczmy, gdzie się rozdziela ku północy na Woroczne, ku zachodowi na Sokołówkę i dalej ginie rozgałęziając się w drobne odnogi ob. SŁ Geog. , t. II, str. 488. O 10 w. poniżej Bohopola jest osada Mehyja, przy niej mały wodospad bohowy narzucony skałami, jak lud mniema przez dyabłów, i wyspa, na której była niegdyś stannica Kozaków zaporoskich i gard dla połowu ryb; idące wałki czumaków za solą na jeziora krymskie, tu odbierały glejt od Kozaków i najmowano u nich eskortę dla zabezpieczenia się od rabunku wałęsających się Tatarów budżackich. Po śmierci Szczęsnego Potockiego 1805 r. klucz hołowaniewski, do którego zaliczony Rosochowatec, przeszedł na schedę syna jego Włodzimierza, pułkownika wojsk polskich, zmarłego z ran w Krakowie 1812 r. Część dóbr jego sprzedana była w r. 1811 a mianowicie Połonyste 194 dusz, lasu 65 mr. , ziemi 3384 mr. , Dawidówka 84 dusz, lasu 65 mr. , ziemi 1353 mr. , Tabanowa 111 dusz, lasu 52 mr. , ziemi 2253 mr. , Łebedynka 214 dusz, lasu 179 mr. , ziemi 3874 mr. , Łuszczowa 63 dusz, lasu 79 mr. , ziemi 2406 mr. , Orłowa 124 dusz, lasu 97 mr. , ziemi 3236 mr. , mko Pokotyłowo 199 dusz, lasu 146 mr. , ziemi 4155 mr, , mko Bu bowa 294 dusz, lasu 42. mr. , ziemi 4068 mr. , razem lasu 725 mr. , ziemi 24729 mr. Wypis z dawnej mapy klucza podwysockiego. Po śmierci Włodzimierza Potockiego klucz podwysoczański przeszedł na schedę syna jego Stanisława i w 1817 r. powtórnie sprzedano z tego mjątku wś Semyduby 267 dusz męz. , lasu 164 mr. , ziemi 348 mr. , Kruteńkie 439 dusz, lasu 500 mr. , ziemi 5308 mr. , Olszanka 243 dusz, lasu 13 mr. , ziemi 3505 mr. , Wiszniopol 733 dusz, lasu 901 mr. , ziemi 7024 mr. , Lewkówka 278 dusz, lasu 77 mr. , ziemi 3475 mr. , Rosochowatec 300 dusz, lasu 212 mr. , ziemi 5085 mr. , Kohotówka 286 dusz, lasu 104 mr. , ziemi 3659 mr. , razem wypis ze wskazanej mapy lasu 2001 mr. , ziemi 31, 537 mr. Rosochowatec nabył od Potockiego w r. 1821 Tomasz Kulesza z żoną swą z domu Puszkowską za 48, 000 rs. ; po bezpotomnem jej zejściu połowa wsi drogą procesu przeszła sukcesyą na Józefa Wasiutyńskiego 1839 r. , druga zaś połowa przez tegoż została nabytą od Kuleszy na wspólne imię Elżbiety z Piegłowskich ob. Hołowczyńce Wasiutyńskich; zostawili oni synów Dominika, Maryana, Jó zefa, Ludwika, Adama i córkę Rozalią. W dziale majątkowwm między nimi uczynio nym w 1880 r. Rosochowatec został w po siadaniu Dominika, Józefa i Adama Wasiu tyńskich. Maryan Wasiutyński. Rosochowatka, Mohułowka, rzeka, dopływ rz. Dniepru z prawej strony, uchodzący do Dniepru między Skwirówką a Rosią. Rosochowatka 1. wś, pow. czehryński, w 3 okr. pol. , gm. i par. prawosł. Ositniażka o 3 w. , o 73 w. od Czehrynia, ma 112 mk. i wraz ze wsią Pisarzówką 996 dzies. Należy do Zalewskich. 2. R. , wś nad ruczajem Kalnibłoto, pow. zwinogródzki, w 2 okr. pol. , gm. Husakowa, odl. 20 w. od Zwinogródki par. katol. a 2 w. od wsi Nowosielicy, ma 690 mk. W 1863 r. było tu 1446 mk. prawosł. i 25 żyd. ; 1817 dzies. ziemi użytk. Cerkiew Pokrowska, drewniana, na fundamencie murowanym, wzniesiona w 1860 r. , na miejsce dawnej z 1776 r. , uposażona jest 48 dz. ziemi. Poprzednio R. zaliczała się do par. w Nowosielicy. Wieś otoczona jest bagniskami i z trudem dostępną jest na wiosnę i w jesieni. Przed stu laty bagniska te pokryte były lasem, pośród którego znajdowało się kilka chutorów należących do mieszczan mką Olchowca. Za wsią, przy drodze z Humania do Rosochowaty Rosochowaty Rosochowski Rosochy Kalnibłota znajduje się mogiła, w której, po dług podań miejscowych, mają być skarby; przy rozkopywaniu jednak znajdowano tylko kości ludzkie. R. wchodziła w skład staro stwa zwinogródzkiego, obecnie należy do dóbr państwa. J. Krz, Rosochowaty, niegdyś jezioro słone w powiecie dnieprowskim gub. tauryckiej, na lew. brzegu limanu dnieprowskiego, na wschód od Kinburga, w miejscu gdzie dziś wś Prognojsk. Rosochowski, futor nad rz. Użem, pow. owrucki. Rosochy 1. kol. , pow. kaliski, gm. i par. Brudzew Kaliski, odl. od Kalisza 23 w. , ma 7 dm. , 75 mk. , 96 mr. Wchodziła w skład dóbr Lipe. 2. R. , wś, pow. wieluński, gm. i par, Praszka, odl. od Wielunia 19 w. , 17 dm. , 105 mk. 3. R. , wś, pow. opatowski, gm. Opatów, par. Ptkanów, odl. od Opatowa 5 w. , ma 8 dm. , 82 mk. W 1827 r. 16 dm. , 108 mk. W 1885 r. fol. R. rozl. mr. 563 gr. or. i ogr. mr. 415, łąk mr. 6, past. mr. 67, lasu mr. 64, nieuż. mr. 11; bud. mur. 4, z drzewa 12, las nieurządzony, wiatrak. Wś R. os. 25, z gr. mr. 238. W 1508 r. część Rossochy, Koszy ce i Bydziny, własność Bydzińskiego, płaciły poboru 2 grzyw. 6 1 2 gr. W 1578 r. wś Roszochy, w par. Pkanów, własność Alberta Brzeskiego, miała 5 osad, 3 łany, 3 zagr. , 2 komorn. , 2 biednych, 1 łan pusty Pawiński, Małop. , 182, 458. 4. R. , wś nad rz. Łydynią, pow. mławski, gm. i par. Stupsk, odl. o 16 w. od Mławy, ma 15 dm. , 135 mk. , 195 mr. gruntu. Br. Ch. Rosochy 1. wś włośc. nad jez. t. n. , pow. wilejski, w 3 okr. pol. , gm. Miadzioł, okr. wiejski Niekazieck, o 15 w. od gminy a 58 w. od Wilejki, ma 7 dm. , 55 mk. w 1864 r. 24 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Przegrodzie. 2. R. , Rozsochy, cztery pobli skie zaśc. szlach. , pow. borysowski, w 2 okr. pol. łohojskim, gm. Pleszczenice, par. katol. chotajewicka, razem mają 12 osad; miejsco wość wzgórzysta, dość leśna. Ma tu od 1862 r. szlachcic Janowski schedę dziedziczną, roz ległą 7 1 2 włók. 3. R. , zaśc, pow. ihumeń ski, w 2 okr. pol. świsłockim, dawniej wła sność Moniuszków. Ocecnie mają tu części Grekowicz od 1869 r. 6 włók; Górski od 1872 r. 3 włóki; Żegliński od 1858 r. około 4 włók; Kudzinowie od 1872 r. 9 włók; Mikuliczowie od 1867 r. 6 włok; Muraszko od 1857 r. 4 włóki; Cimochowicz od 1875 r. 8 1 4 włók. 4. R. , wś, pow. prużański, w 1 okr. pol. , gm. Noski, o 12 w. od Prużany. A. Jel. Rosochy 1. mylnie Rossosze, mała wioska, pow. bracławski, okr. pol. i par. Woronowica, gm. Łuka, przy trakcie poczt. z Niemirowa do Woronowic, ma wraz z Dubowczykiem 368 mk. , 310 dzies. ziemi włośc, 516 dworskiej. Własność dawniej Tadeusza Zielińskiego, dziś sukcesorów Nowińskiego. 2. R. , uroczysko pod mkiem Rożyszcze, w pow. łuckim. 3. R. , mylnie Rassochy, wś nad rz. Żerewą, pow. owrucki, w płd. zach. stronie Narodycz, nie gdyś własność monastyru pieczerskiego w Ki jowie, zaliczona do włości unińskiej. 4. R. , ob. Rosocha, J. Krz. Rosochy, potok, wypływa w obrębie gm. Skwarzawy Nowej, w pow. żółkiewskim, ze źródeł leśnych, płynie na wschód, tworząc granicę między Skwarzawą a Mokrotynem, następnie przez obszar Mokrotyna i wpada tutaj do rz. Świni. Długość biegu 6 1 2 klm. Rosochy 1. al. Rosocha, osada w Kątach, w pow. brodzkim. 2. R. , leśniczówka koło Wierzbowa, pow. brzeżański. 3. R. al. Rozsochy, wś, pow. staromiejski, odl. 16 klm. od sądu pow. w Staremmieście, 14 klm. na płd. zachód od urz. poczt. i st. kol. w Chyrowie. Na płn. leży Terło, na wschód Libuchowa, na płd. wsch. Wołoszynowa, na płd. Tycha, na zachód Nanowa i Rudawka dwie ostatnie w pow. dobromilskim. Wodę z obszaru zabiera powstający tu pot. Łysówka, który łączy się za obrębem wsi z Borsukami, dopływem Strwiąża. W dolinie potoku są zabudowania wiejskie 515 mt. wzn. . Na granicy połudn. wznosi się Magura do 728 mt. Tu się zbiegają granice R. , Wołoszynówki, Tychej i Nanowej. Własn. wiek. Karola Sartiniego ma roli or. 28, łąk i ogr. 12, past. 7, lasu 26 mr. ; wł. mn. roli or. 658, łąk i ogr. 81, past. 173, lasu 1002 mr. W r. 1880 było 145 dm. , 790 mk. w gminie; 6 rz. kat. , 762 gr. kat. , 22 izrael. , wszyscy narod. rusińskiej. Par. rz. kat. w Chyrowie, gr. kat. w miejscu, dek. starosolski, dyec. przemyska. Do par. należy Libuchowa. We wsi jest cerkiew p. w. Narodzenia Najśw. Maryi P. W spisie dokumentów w Arch. gubern. lwowskiem z 1787 r. rkps. Ossol, Nr. 2837 czytamy na str. 69 A. 1566. Fer. secunda post festum Sancti Bartholomei Apostoli. Samboriae. Facultas Magniflci Starzechowski, Providis Joanni et Georgio Scultetis, locandi in rivulo dicto Rosoka, superius villae Antiquae Smoża, villam Rosthoka appellandam, data. In qua, ad Scultetiam, duo lanei agri, et tertius pro Poponatu, cum molendino, taberna, torquatili, de censu ac dationibus tertia parte, laboribus subditorum consuetis, tortis, strennis, conferuntur. W Rozmaitościach z r. 1834 str. 215 i 273 podał K. J. Turowski wiadomość, że we wsi tej, po większej części przez szlachtę zamieszkałej, znajduje się następujący ordynans hetmana Sieniąwskiego z własnoręcznym jego podpisem. Adam z Granowa Sieniawski, woj. bełzki, hetman w. kor. i t. d. Daję ten mój surowy ordynans do Ichmościów pp. pułko Rosocze Rosoczyna Rosogity Rosohaczka Rosohata Rosolin Rosolisko wników, oberszterów, rotmistrzów, obersztlejtnantów, poruczników, chorążych i innych namiestników z wojsk J. Kr. Mości i Rzpltej, aby za jego pokazaniem wiedzieli, że dobra Terło, Lubochow i Rosochy tak osobliwej u mnie chcą mieć protekcyi, i nie w inszym tylko jako moje własne do wszelkiej obrony tu wyraz nieczytelny sobie w ojczyźnie za sługiwali i dotychczas zasługują. Gdzie na sprzeciwiających się tej woli mojej pozwy wydać kazałem, i sądem moim surowym że karać będę, deklaruję. Tudzież zakazuję, aby się żaden tak z chorągwią jako i suplementów w pomienionych dobraeh stawać, noclegów i popasów odpiawować, stacyi i chlebów po bocznych wybierać, konstytucyi żadnej pre tendować i inszych żadnych agrawacyi czy nić nie ważył się pod surowością artykułów wojskowych, który to ordynans nie na rok tylko jeden, ale na wszystkie życia mojego lata trwać będzie powinien. Dan we Lwowie d. 18 marca 1708 r. W cerkwi jest hakownica, z której niejaki Terlecki miał zabić wodza Tatarów podczas napadu Rozmaitości, 1834, str. 215. Lu. Dz. Rosochy al. Rosocha Kętrz. , niem. Rossoch, posiadłość gburska przyłączona do dóbr ryc. Lewino, pow. wejherowski. W 1885 r. 2 dm. , 14 mk. Rosocken, wś, pow. świętosiekierski, st. poczt. Bladiau; 4 dm. , 35 mk. , 115 ha. Rosocki Potok, potok górski, wypływa w obrębie gm. Tuchli, w pow. stryjskim, ze źródeł leśnych, u połudn. stóp góry Solaganu 949 mt. ; płynie na płn. wschód i ubiegłszy 3 klm. wpada z prawego brzegu do Kobylca, dopływu Oporu. Ob. Kobylec. Br. G. Rosocze, potok, powstaje w gm. Jasionów Górny, pow. kosowski, ze źródeł leśnych, z pod góry Moralowej 1224 mt. ; płynie na zachód i między domostwami Jasionowa wpa da do Czeremoszu Czarnego z lew. brzegu. Długość biegu 4 klm. Br. G. Rosocze, część Kotówki, pow. husiatyński. Rosoczyna, dobra, pow. oszmiański, na początku XVII w. należały do Piotra Chomińskiego. Krzysztof Chomiński w roku 1648 i 1649 przykupił dobra Bohdanowszczyznę i Gabryałowszczyznę w Oszmiańskiem, następnie Konstanty sprzedał dobra te Puzynom, a kupił Wierzchnię w Oszmiańskiem i Kamień w Mińskiem ob. Złota Ks. , V, 24. Rosogity al. Rosogythen, dok. Rosgiiten, Resigethen, wś na pols. Warmii, 2 2 3 klm. na wschód od st. p. Spręcowa, 9 klm, na płn. zach. od Wartemborku; 11 dm. , 77 mk. , 179 ha. R. 1399 odnawia kapituła przywilej wsi i dodaje 10 włók, dotąd do Spręcowa należących i przez Prusaków Sclode i Tustir posiadanych. Jedna włóka wolna do sołtysa, inne płacą po 1 2 marki i 2 kury. Tydeman Gize, kustosz katedralny, i kapituła warmińska nadają Polakowi Stefanowi Laskowskiemu 1538 r. wś R. z 10 włókami na prawie chełmiń. Rosohaczka, góra lesista na obszarze gm. Zubrzycy, w pow. turczańskim, w Karpatach wschodnich, w dziale dukielskoskolskim, w grzbiecie zwanym Minczolski dział, na płn. od Zubrzycy, na praw. brzegu Rybnika zubrzyckiego. Wznies. dochodzi 1044 mt. Rosohata, szczyt lesisty w Karpatach bu kowińskich, w obrębie Szypotu Kameralnego, pow. i obw. sąd. radowiecki, na płn. zach. od wioski Izworu, między potok. Izworem od wsch. a jego dopływem Bobejką od zach. . Wznies. dochodzi 1152 mt. Br. G. Rosohutka, grzbiet górski ze szczytem 753 mt. wys. , wznies. na granicy Cieniawy i Starej wsi, w pow. grybowskim, po nad źródliskami rz. Krużlowej dopł. Białej Dunajcowej. Miejsce znaku triang. Br. G. Rosolin, wś, pow. liski, nad Czarną rzeką dopł. Sanu z praw. brzegu, na połudn. stoku wzgórza Moklika 676 mt. . Górska wioska, otoczona lasami, ma drewnianą cerkiewkę, 23 dm. 2 na obszarze wiek. pos. i 186 mk. , 9 rz. kat. , 170 gr. kat. i 7 izrael. Obszar wiek. pos. dra L. Popławskiego wynosi 81 roli, 12 łąk, 28 past. i 180 mr. lasu; pos. mn. 259 roli, 26 łąk i 36 mr. past. Wś zajmująca polanę śród lasów, graniczy na płn. zach. z Paniszczewem, ua płn. z Czarną, na płd. z Polaną, na wschód z lasami pokrywającemi grzbiet Odrytu. St. poczt. w Chrewcie odl. 9, 5 klm. . W. Pol zalicza R. do grupy dawnych osad wołoskich. Mac. Rosolisko al. Rosula, fol. na obszarze Wołczuchów, w pow. gródeckim. Rosoliszki, wś włośc. nad rz. Isłoczą, pow. oszmiański, w 4 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra skarbowe Bakszty, o 10 w. od gminy, 80 w. od Oszmiany a 65 w. od Dziewieniszek, ma 18 dm. , 179 mk. prawosŁ w spisie z 1864 r. tylko 27 dusz rewiz. Poniżej R. uchodzi do Isłoczy od praw. brzegu rzka Wołożynka. Rosólna z Banią, wś nad pot. Sadzędżawką dopł. Bystrzycy, pow. bohorodczański, przy gościńcu z Bohorodczan do Rożniatowa, odl. o 10 klm. na płn. zach. od sądu pow. , par. rz. kat. , urz. poczt. i tel. w Sołotwinie. Granice wschod. Chlebówka i Dzwiniacz, połudn. Kosmacz, zachod. lasy i rz. Łukwa, północna Chmielówka. R. rozciąga się na płn. od gościńca, Bania na płd. , po obu brzegach potoku. Jestto wś podgórska, poprzecinana potokami. Obszar dworski ról, łąk i past. 100, lasu 1936 mr. ; włośc. ról 1061, łąk i ogr. 2390, past. 164, lasu 16 mr. , ogółem 5676 mr. W 1857 r. 1626 mk. ; w 1880 r. w gminie R. 1252, Bani 699, razem 1951 mk. , na obszarze dwor. 116; Rosocken Rosochy Rosochy Rosoliszki Rosocki Rososza Rosołacz Rosołowce Rososzany Rososeńka Rososze Rososna Rososz gr. kat. parafia w miejscu, dek. Bohorodczany, dyec. Stanisławów, cerkiew p. w. św. Michała, drewniana, metryki ma od 1762 r. Gr. kat. 1764, rz. kat. 65. Szkoła etat. o 1 naucz. Kasa pożycz. z kapit. 2779 złr. Właściciel pos. wiek. Jan bar. Liebig. B. R. Rosołacz, nazwa domów w Krasnej, pow. nadworniański. Rosołowce, wś przy ujściu rzki Ponory do Ikopoti, pow. starokonstantynowski, par. Kulczyny, na płn. zach. od mka Kuźmina; w 1867 r. 114 dm. Była tu kaplica kat. par. Kulczyny. Pod R. regimentarz Samuel Gruja pobił Tatarów około 1636 r. ; w 1648 r. walczy tu ks. Jeremi Wiszniowiecki z Kozakami. Wzmianki o R. znajdują się w Pamiat. kijew. Arch. Kom. , t. I, cz. 3 180, 283, 284, 287; t. IV, cz. 2 228, 230; Arch. J. Z. R. , cz. VI, t. 1. 291; Kronika Wieliczki, t. IV, 17; Kronika Grabianki, 52. Rososeńka, Rossasenka, rzeka w gub. mchylewskiej, lewy dopływ Dniepru, do którego uchodzi pod mkiem Rososną w pow. boreckim. Rososna, Rosasna, Rossasna, mko nad Dnieprem, przy ujściu do niego rzki Rososenki, pow. borecki, w 2 okr. pol. , o 52 w. od Horek. Ma 114 dm. drewnianych 83 należy do chrześcian a 21 do żydów i 609 mk. 298 męż. i 311 kob. , w tej liczbie 245 prawosł. i 364 żyd. ; cerkiew drewniana, dom modlitwy żydowski, również drewniany, prom na Dnieprze, młyn wodny i folusz. Własność ks. Lubomirskiego. Jako mko występuje od czasu przyłączenia do Rossyi. W 1812 r. R. zajęły wojska francuskie; z rozebranych domów włościańskich ułożono 4 mosty przez Rososenkę dla przejścia armii ku Moskwie. Napoleon nie przebywał w mku, lecz zatrzymał się w namiocie, rozbitym śród lasu, gdzie też spędził noc z d. 1 na 2 sierpnia. J. Krz. Rososz, ob. Rossosz. Rososz al. Rosoz 1. powstaje w gm. Keszwana, w pow. radowieckim, obw. sąd. soleckim; płynie na płd. wsch. , zrasza łąki keszwańskie i sołonieckie, uchodząc w Sołońcu pow. suczawski do Sołońca z lew. brzegu. Długość biegu 4 1 2 klm. Równolegle do R. , nieco na płd. zach. płynie pot. Keszwana ze wsi Keszwany i wpada niedaleko R. do Sołońca, także z lewego brzegu. 2. R. Mały Wielki, dwa potoki, wytryskają w obrębie gm. Mołdawicy Ruskiej, w pow. i obw. sąd. kimpoluńskim, w zach. części obszaru, pierwszy z pod Kruhłej Kiczery, drugi z pod góry Paskanu 1483 mt. ; obydwa płyną na płn. wsch6d jarami leśnemi, obejmując grzbiet górski Oseredek 1300 mt. i łączą się na wysok. 900 mt. pod Czerlenym Przysłopem w potok, Demakuszą zwany dopł. Mołdawicy. Długość R. Małego 4 1 2, a R. Wielkiego 6 klm. Nad R. Wielkim od wschodu wznosi się szczyt Tomnatyk 1350 mt. , a nad połączeniem się potoków od płn. zach. szczyt Turkułowa 1256 mt. . Ob. Rososza. Br. G. Rososza, przedm. mczka Krasnego, pow. jampolski. Rososza al. Rossoch, wólka w obrębie gm. Ardżela, pow. i obw. sąd. kimpoluński, 10 dm. , 36 mk. Br. G. Rososza, szczyt i polana w Karpatach bukowińskich, na granicy Ardżela i Mołdawicy Ruskiej, w pow. i obw. sąd. kimpoluńskim, nad źródłami pot. Rososzy Małej. Wznies. dochodzi 1236 mt. Na płd. wznosi się Wesznarka 1288 mt. i Redwan 1336 i 1281 mt. . Rososza Mała, potok powstaje w obrębie gm. Ardżela w pow. i obw. sąd. kimpoluńskim, w lesie z pod góry Rososzy 1236 mt. ; płynie doliną nad którą od płd. rozpościera się grzbiet górski Jelemska 1088 mt. a od płn. potężny grzbiet górski ze szczytem Sergiewa 1221 mt. . Na zachod. krańcu wsi Ardżela wpada do Mołdawicy z lew. brzegu. Długość biegu 10 kim. Ob. Rososz i Rasysz, Rososzany, wś nad rzką Nowosielicą, dopływem Łukaszeny, pow. chocimski, par. Chocim, ma cerkiew drewnianą, 117 dm. w 1869 r. . Własność Kosinuta. Rososze 1. Rossosze, fol. , pow. kobryński, w 5 okr. pol. , gm. Osownica, o 104 w. od Kobrynia. 2. R. , właściwie Rosochy, wś, pow. rohaczewski, ob. Rasochy. Za czasów Rzpltej stanowiła ststwo niewodowe rososzyckie al. Rosocha, położone w pow. rzeczyckim wojew. mińskiego. Według metryk litewskich powstało w 1582 r. z dawniejszego ststwa czeczerskiego, przez wydzielenie z niego w skutek dekretu bojarów rzeczyckich dwu posiadłości Rososzy i Merkułowicz Mierkołowicz, do których następnie dodano Hłyboczyce i Jackowszczyznę a Merkułowicze oderwano. Do 1762 r. były te dobra narodowo w posiadaniu Ujejskich, Judyckich, Tyszkiewiczów, Wrocińskich, Wirpszów, Zawiszów, Sołtanów, Sapiehów, wreszcie z mocy przywileju króla Augusta III z d. 29 paźdz. 1762 r. Jerzy Wirpsza ustąpił ststwo Michałowi i Elżbiecie z Pruszanowskich Skorynom, którzy zeń opłacali kwarty 226 złp. 11 gr. a hyberny 22 złp. Rososze 1. wś nad Udyczem Hadyczem, pow. hajsyński, na pograniczu gub. kijowskiej, okr. pol. i gm. Teplik, par. Ternówka, odl. 40 w. od Hajsyna, 42 w. od Niemirowa, ma 117 osad, 860 mk. , 969 dzies. ziemi włościań. , 908 dwors. , 42 cerkiewnej; cerkiew p. w. św. Krzyża, wzniesiona w 1882 r. , ma 1488 parafian. Własność niegdyś Jurjewiczów, dziś Lipkowskich, 2. R. , Rossosze, Rosołacz Rososzka Rosowa Rosota Rososzyno Rososzyca Rososzwy Rososzki Rososzeńce mko u źródeł rzki Pohanki, dopł. Sobu, pow. j lipowiecki, w 2 okr. pol. , gm. Lipowiec, o 10 w. od Lipowca par. kat. , ma 222 dusz, 1659 mk. W 1863 r. było tu 1406 mk. prawosł. , 10 katol. i 40 żyd. ; wraz z odległą o 6 w. Bohdanówką 4340 dzies. Cerkiew drewniana p. w. św. Dymitra, wzniesiona przez dziedziczkę w 1851 r, na miejsce dawniejszej, uposażona jest 79 dz. ziemi. Przy końcu zeszłego wieku dobra te należały do Antoniego ks. Czetwertyńskiego, następnie, jako wiano, otrzymała je wnuczka jego Honorata, 1mo voto Wróblewska, 2do Linkiewiczowa. 3. R. al. Rososz, wś nad rz. Wołkiem, dopł. Bohu, pow. proskurowski, okr. pol. i par. Felsztyn, gm. Malinicze, odl. 13 w. od Proskurowa, ma 125 osad, 920 mk. , w tej liczbie 58 jednodworców, 840 dzies. ziemi włośc, 30 cerkiewnej, ziemi dwors. wraz z Wołkowcami 2405 dz. Cerkiew p. w. św. Krzyża, wzniesiona w 1792 r. , ma 846 parafian. Własność niegdyś Grabińskich, następnie Rościszewskich, dziś Skibniewskich. 4. R. , dawna nazwa wsi Żytniki, w pow. taraszczańskim. 5. R. , las, pow. uszycki, leży obok lasu Kostanicy. Należał dawniej do Dejczmanowej, potem do jej córki Trapszowej, dziś własność włościan. 6. R. , ob. Rosochy. Dr. M. X. M. O. J. Krz. Rososzeńce, wś na lew. brzegu Taśminy, naprzeciw Subotowa, pow. czehryński, w 1 okr. pol. , gm. Truszowce, par. prawosł. Mordwa o 6 w. , dawniej Pohorelce, o 7 w. od Czehrynia, ma 674 mk. W 1863 r. było 840 mk. , w 1739 r. 80 osad, w 1808 r. 78 osad i 935 mk. Wś ta wchodziła dawniej w skład ststwa czehryńskiego, obecnie należy do dóbr państwa. Rososzka al. Futorska Rudnia, nad rzeką Uszą, pow. owrucki, na południe przy wsi Rosochy, własność monasteru pieczerskiego w Kijowie. Rososzki 1. Rossoszki, wś u źródeł rzki Udycza, pow. humański, w 1 okr. pol. , gm. Oradówka, o 12 w. od Humania, ma 221 mk. Podług Pochilewicza w 1863 r. było tu 1126 mk. prawosł. , 8 katol. , 16 żyd. ; 2091 dzies. ziemi. Cerkiew drewniana p. w. św. Paraskewii, wzniesioną została w 1760 r. Wieś należała do Potockich, następnie Nelickich, od których w 1857 r. kupił Konstanty Chomętowski; dziś generałowej Maryi Nowickiej. W R. urodził się znany z rzezi humańskiej Gonta, który do 1768 r. trzymał dzierżawą od hr. Potockiego wieś tę oraz Oradówkę. 2. R. , wś nad bezim. ruczajem, płynącym od Sitkowiec i uchodzącym do Rośki, pow. taraszczański, w 3 okr. pol. , gm. Tetyjów o 6 w. , o 74 w. od Taraszczy, ma 386 mk. Podług Pochilewicza w 1863 r. było tu 734 mk. prawosł. i 49 katol. ; 2182 dzies. ziemi, po większej części lasem porosłej. Cerkiew p. w. Archanioła Michała, drewniana, niewiadomej erekcyi, uposażona jest 42 dz. ziemi. W końcu zeszłego wieku wraz z Buhajówką należała do hr. Ostrowskiego, dziś Szostakowskich. Rososzwy al. Rosiszny, góra w obrębie gm. Mołdawicy Ruskiej, między rz. Mołdawicą a jej dopływem Demakuszą, Od zach. płynie pot. Prut, wpadający do Demakuszy. Wznosi się 975 mt. npm. Miejsce znaku triang. Rososzyca al. Rossoszyca i Rossoszyce, wś koscielna, domin. , okr. domin. , leśnictwo i ce gielnia, pow. odolanowski Ostrów, dekan. ołobocki, o 11 klm. na płn. od Miksztatu, przy traktach z Ostrowa i z Skalmirzyc do Grabo wa i przy ujściu Baryczki do Ołoboczki, par. i poczta Rossoschuetz w miejscu, st. dr. żel. w Ostrowie o 15 klm. W r. 1377 Mikołaj, podkomorzy kaliski, rozgraniczył R. od dóbr klasztoru ołobockiego; około 1523 r. należała do RosowskichKorabitówi do Piotra Wolickiego; w r. 1579 posiadali tam wspólnie Do rota Sieroszewska, Jakub Rosowski, Jan i Stanisław Wysoccy 7 łan. osiadł. , 8 zagrodn. , 3 komorn. i 2 rzemieśl. ; regestra poborowe z r. 1618 wykazują jednego tylko dziedzica Piotra Rosowskiego Rososki, 7 łan. os. , 7 zagr. , 1 rzeźnika i młyn o jednem kole. Pó źniej przeszła R. w ręce Wierzbowskich, a w końcu do Skórzewskich. Kościół p. w. św. Marka istniał tu przed r. 1510; Michał Wierz bowski odbudował go z drzewa w r. 1692, a w miejsce tego wystawił nowy kościół z ce gły Paweł Skórzewski, woj. kaliski, częścią swoim nakładem, częścią z legatu ks. Bogu miła Grodeckiego, proboszcza. Pod B. odko pano cmentarzysko z popielnicami. Wieś ma 48 dm. , 340 mk. 337 kat. , 3 prot. i 361 ha 311 roli, 33 łąk, i lasu. Domin. ma 15 dm. , 275 mk. i 1009 ha 449 roli, 171 łąk, 207 la su; czysty doch. z ha roli 8, 22, łąk 9, 40, lasu 1 57 mrk; cegielnia, znaczne torfowiska, chów bydła i koni; właścicielem jest Piotr Skórzewski. W skład okr. domin. wchodzą leśnictwo 4 mk. , 1 dm. i cegielnia 9 mk. ; cały okrąg ma 17 dm. , 289 mk. 1 protest. . Parafią, li czącą 1570 dusz, składają Głapiniec, Latowice, Maślanka, Psary, Rososzyca, Sierosze wice i Sieroszewiczki. F. Cal. Rososzyno, Rozsoszyno, wś nad rzką Ka mionką, praw. dopł. Bredni, pow. borysowski, w 2 okr. pol. łohojskim, gm. Jurewo, grunta lekkie. Al. Jel. Rosota, rzka w pow. czehryńskim, ob. Osota. Zwana także Osotianka, Osocianka, przybiera potoki Rohożankę, Skałkę i Skobczenkę. Rosowa, wś nad rzką Żerdzianką, dopł. Berezyny, pow. bobruj ski, w 2 okr. pol. i gm. Parycze, ma 9 osad; miejscowość poleska, grunta lekkie, łąk dostatek. A. Jel. Rososzeńce Russen Reussen Russen Rosowski Rosowo Rosówka Rosposz Rospitz Rospuda Rospy Ross Rossa Rosówka Rosówka, wś nad rz. Trościanicą, pow. żytomierski, na pograniczu z pow. radomyskim, o 27 w. od mka Czerniachowa. Nad rze ką spotyka się labradoryt; grunta składają się wyłącznie z gnejsu. A. Z. Br. Rosowo, fol. , pow. rzeczycki, w 1870 r. nadany w nagrodę urzędnikowi Włodzimierzowi Semenowowi, ma około 4 3 4 włóki. Rosowski, fol. , pow. piński, w 2 okr. pol. lubieszewskim, gm. Brodnica, tuż przy linii dr. żel. brzeskopińskiej. A. Jel. Rosparka, las należący do dóbr Kuleżów, pow. wielicki. Rospitz niem. , ob. Rozpędziny. Rosposz 1. fol. pryw. nad rz. Dzisienką, pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , o 27 w. od Dzisny, 1 dm. , 11 mk. 2. R. , fol. pryw. , pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , o 14 w. od Dzisny, 1 dm. , 5 mk. kat. Rospuda 1. al. Jemieliste, jezioro w płn. zach. części pow. suwalskiego, na płn. od Filipowa, ciągnie się wąskim a długim pasem równolegle od granicy pruskiej, ma brzegi bezleśne, płaskie, obfituje w sielawy i sieje. Obszar wynosi 1303 mr. , głębokość dochodzi 56 stóp. Wypływa z niego rzka Rospuda, łącząca to jezioro z całym szeregiem drobniejszych i prowadząca jego wody do Biebrzy za pośrednictwem Netty. 2. R. , nazwa dawana jez. Necko. Rospuda al. Rowspuda, zwana także u początku Kamienną, w akcie erekcyi kościoła w Raczkach z 1599 r. Douspuda, rzeka, prawy dopływ Netty. Początek bierze w jeziorze t. n. , w dobrach Motule, pow. suwalskim. Biegnie na połudn. wschód, równolegle z granicą pruską, pod Filipowem, gdzie nosi nazwę Filipówki, zwraca się więcej ku południowi, tworząc dość znaczne łęgi. Przepływając przez obszar gm. Wólka, nieopodal Bakałarzewa, zmienia kierunek na połudn. wschodni i około MałychRączek wstępuje w granice gm. Dowspuda, stanowiąc na pewnej przestrzeni granicę między pow. suwalskim i augustowskim. Tu porusza młyn wodny. Na przestrzeni między Filipowem a Raczkami służy ona za łącznik dla całego pasa drobnych jezior, jakoto Garbaś, Długie, Głębokie, Siekierowo, Sumowo, okrągłe, Bolesty. Poniżej Raczek Małych płynie uroczą doliną, pod osadą Raczkami opłukuje stopy wzgórza, na którem wznosi się tamtejszy kościół. Piękny most drewniany zbudowany 1844 r. łączy Raczki z przeciwległą wsią Rudniki. W dalszym biegu okrąża wspaniałe ruiny pałacu w Dowspudzie. Na przestrzeni dwóch wiorst między Raczkami a Dowspudą hr. Ludwik Pac w r. 1824 porozmieszczał w rzece 12 progów kamiennych, które tworząc tyleż wodospadów, szumem swoim dodawały uroku miejscowości, Słownik Geograficzny T. II. Zeszyt 106. Dziś z nich trzy tylko pozostały. W pobliżu dowspudzkiego parku liczne nasypy ziemne wskazują na kierunek, w którym zwrócone wody R. , zasilały kanały i stawy ogrodowe. Odtąd dążąc coraz więcej na wschód, prze pływa między Popaśnią i Chodorkami, poru szając w tych ostatnich młyn wodny. Pod wsią Jałowo zasila się z lewego brzegu woda mi jeziora t. n. , a dążąc ku Augustowu, wpa da do jeziora zwanego teź Rospuda al. Necko nie zaś do Białego jak utrzymuje Narbutt. Wody tego jeziora uprowadza rzka Netta do Biebrzy. Przed ujściem przyjmuje z lew. brze gu dopływ Szczebrę. Długość ogólna biegu R. wynosi do 40 w. Według T. Narbutta Pisma hist. , Wilno, 1859, str. 263 począw szy od Bakałarzewa z biegiem R. ciągnęła się granica właściwej Litwy i ziemi pruskiej. Siady pierwotnej puszczy pozostały dotąd w borach bagnistych, które okrywają z małemi przerwami pobrzeża R. , zwłaszcza od wsi Chodorków, na długości 10 w. , aż do jej uj ścia. M. R. Wit. Rospuda, wś nad jeziorem t. n. , pow. suwalski, gm. Czostków, par. Filipów, odl. od Suwałk 25 w. , ma 4 dm. , 25 mk. , i02 mr. ; wchodziła w skład dóbr Motule. Rospy, zaśc. nad rz. Łoszą, pow. ihumeń ski, w 1 okr. pol. i par. kat. uździeńskiej, gm. Puków, ma 6 osad; własność poradziwiłłowska, teraz ks. Wittgenstejna, należy do do minium Pierewoz. Grunta lekkie, miejscowość odosobniona, dzika. A. Jel. Ross. .. ., ob. Ros. .. . Rossa, ob. Roś i Rosa. Rossamuehle, młyn wodny w Rokicin, pow. kozielski. Rossbergs 1532 Rosenbergk, wś i dobra ryc, pow. bytomski, par. Bytom. Graniczą z miastem Bytomiem. W 1861 r. 162 dm. , 1764 mk. 89 ew. , 54 żyd. . Obszar dworski należał do dóbr BytomSiemianowice i obejmował 397 mr. 369 mr. roli. Wś posiada kościół filialny, istniejący od XIII w. , szkołę katol. , st. dr. żel. górnoszląskiej, 1737 mr. obszaru 1590 mr. roli. Kopalnie rudy żelaznej. Rossdorf, 1415 Rosdorff, 1534 Roskhawitz, wś i folw. , pow. niemodliński, par. ew. i kat. Niemodlin. W 1842 r. 48 dm. , folw. , 368 mk 130 kat. , szkoła ew. , cmentarz, hodowla owiec. Rossen, w dok. Russen, Reussen, dobra ryc. i młyn, pow. świętosiekierski, st. pocz. Brunsberga; 11 dm. , 148 mk. , 801 ha. Gniazdo rodziny pruskiej, która otrzymała niezwykły przywilej co do praw i wolności. W r. 1288 stawił się do w. m. Maynharda de Quernarth syn Junktera filius Juncteri nobis dilecti prutheni de Russen i uzyskał odno49 Rosparka Rossamuehle Rossbergs 1532 Rosenbergk Rosdorff oskhawitz Rossgarten wienie przywileju ojcu wystawionego, który był zgubił, Według tego uzyskał następują ce warunki i prawa, które w Warmii są nie zwykłe 1 prawo odziedziczenia dóbr Rus sen i wszystkich przyległosci; 2 wolność od podatków, sam zaś pobiera od swych podda nych dziesięciny decimaciones et fructus decimarum, poddani mają mu służyć w robo tach wiejskich, jak to wymaga zwyczaj kra jowy; 3 sądownictwo większe i mniejsze na leży się jemu wraz z płynącymi ztąd dochoda mi; 4 kruszce i sól w tych dobrach zakon sobie rezerwuje; 5 do obrony krajowej z zwykłą bronią powinien się stawić, tak sa mo dopomagać w założeniu nowych i reparacyi starych warowni i zamków; 6 na uzna nie zwierzchnictwa płaci jedne grzywnę wo sku 1 markphund i jeden fenyg koloński lub 6 elbląskich. Z tego rodu pochodzi szereg lu dzi zajmujących często pierwsze dostojeń stwa w biskupstwie. Piszą się de Russen Ruthenus, Rossen, Reussen. Zniemczeli szybko. Ad. N. Rossgarten 1. wś, pow. elbląski, st. pocz. Gronowo, par. kat. Elbląg 1 1 2 mili odl; 100 ha 12 łąk i 40 roli orn. . W 1869 r. 36 mk. , 5 dm. ; 1885 r. 6 dm. , 7 dym. , 40 mk. , 1 kat. , 31 ew. , 8 żydów. Osada ta zwała się także Jonasdorfer Weide. R. 1631 została ona wydzierżawiona Kasparowi Platen na lat 15 za 90 zł. od włóki, których było 5 i 5 morgów, r. 1647 zaś Izakowi Spiering na 15 lat, także za 90 zł. od wł. i 1000 zł. zakupnego, 1663 r. Aleksandrowi Jungschultz na 12 lat, jeden rok miał on być wolny, potem miał przez 5 lat płacić 120 mrk. od wł. a przez ostatnie 6 lat 135 mrk ob. Der Elbinger Kreis von Rhode, str. 92. 2. R. , wyb. do Rychemberka należące, pow. gdański nizinny; 1885 r. 4 dm. , 39 mk. 3. R. , wś, gmina Krusze, pow. świecki, 1885 r. 4 dm. , 20 mk. ; st. pocz. Warlubie. Składa się z 4 posiadłości, z których dwie należą do Krusz a dwie do Osieka. 4. R. przy Walichnowach, wś, pow. kwidzynski, st. Gniew, par. kat. Walichnowy 1 8 mili odl. , 256 ha 18 lasu i 117 roli. W 1868 r. 24 bud. , 14 dm. , 133 mk. , 120 kat. , 13 ew. ; 1885 r. 16 dm. , 26 dym. , 143 mk. , 110 kat. , 33 ew. 5. R. pod Kwidzynem, wś w Pomezanii, pow. kwidzyński, 40 ha. W 1868 r. 12 bud. , 9 dm. , 59 mk. , 16 kat. , 43 ew. ; 1885 r. 10 dm. , 18 dym. , 88 mk. , 38 kat. , 50 ew. 6, R. , ogród przed Toruniem, założony d. 1 czerw. 1554 r. , leżał po lewej stronie drogi do Świerczynek wiodącej. Nazwa ta dziś się już zatarła ob. Wernicke Besch v. Thorn, 1832, str. 237. 7. R. niem. , ob. Rozgart i Rozgardy. Kś. Fr. Rosshaeuschen, wybud. przy mieście Brunsberdze, 1 dm. , 3 mk. Rosshof, pow. nissański, folw. dóbr Granów. Rossia, potok bukowiński, powstaje w obr. gm. Rossańcze, w pow. i obw. suczawskim, z pod wzgórza Formozy 397 mt. ; płynie łączkami na płd. , przepływa stawki bosanieckie i wpada do pot. Hranicy z lew. brzegu, ubiegłszy do 10 klm. Ob. Roschia. Br. G. Rossienie, Rossiejnie, urzęd. Rossieny, żmujdzkie Rosejnej, Rassiajnniaj, u kronikarzy pruskich Rossigen, Ruschigej, a najczęściej Rasseyne, mto powiatowe gub. kowieńskiej, nad rzką Rossianką, położone pod 55 23 płn. szerokości a 40 45 wsch. dług. , odl. jest o 12 mil od Kowna a 26 mil od Wilna. Rzeczka Rossianka, płynąca z południa na północ, w zwrocie ku zachodowi tworzy po obu brzegach dwa przeciwległe pagórki, na których jest zabudowane miasto, przedzielone korytem rzeczki na dwie nierówne części. Na wyższem wzgórzu znajduje się kościół paraf. murowany i takiż klasztor ks. dominikanów, panujący nad całem miastem a tuż przy niem leży juryzdyka kościelna i mniejsza część miasta. Na niższem zaś wzgórzu rozpościera się druga połowa miasta i ona to stanowi większą jego część. Obie połowy złączone są z sobą mostem, poniżej którego rzeczka tworzy rozległy staw, dostarczający wody na potrzeby mieszkańców, zwłaszcza w lecie, kiedy Rossianka wysycha i zaledwie się sączy. Od zachodu rozciąga się rozległa płaszczyzna ku Jurborkowi i granicy pruskiej, zwana Stany, stanowiąca dziś pastwisko, na której niegdyś zbierała się szlachta ks. żmujdzkiego na sejmiki, wybierając dwóch od 1764 r. trzech posłów na sejm, i trzech od 1764 r. czterech deputatów na trybunał główny. Tamże co rok na św. Michał całe zbrojne rycerstwo żmujdzkie odbywało popis. Na płaszczyźnie tej, o 3 4 mili od R. , wznoszą się kopce sypane, zwane Kałnuje od kałnas góra, przy dworze t. n. , a między niemi najwydatniejsza góra Jawojszewska przy wsi Jawojszach. Miasto porządnie zabudowane, ma ulice proste, brukowane, obszerny rynek targowy, 486 dm. , 11, 512 mk. 5776 męż. i 5736 kob. , w tej liczbie 1814 katol, 851 prawosł. , 270 ewang. , 8552 żydów i 14 mahometan; podług stanów zaś 678 szlachty, 19 duchown. , 33 kupców i obywateli, 9308 mieszczan, 585 włościan i 105 obcokrajowców. W 1857 r. było tu 494 dm. 42 murowanych, 8516 mk. 4526 męż. i 3990 kob. , w tej liczbie 342 prawosł. , 3174 katol. i 5000 żydów. Do miasta należało 1811 dzies. i 1797 saż. ziemi 21 dzies. 1008 saż. pod osadami, 161 dz. 1354 saż. ornej, 828 dz. 1235 saż. łąk i 800 dz. pastwisk. W 1876 r. miasto miało 10889 mk. 5487 męż. i 5402 kob. , w tej liczbie 1296 katol. a 8481 żydów. Rosshaeuschen Rosshof Rossia Rossienie Rossienie W tymże roku zawarto 58 związków małżeńskich, urodziło się 250 dzieci 9 nieprawych, zmarło 159 osób, przyrost przeto ludności wynosił 9L W 1881 r. dochody miasta wynosiły 24, 444 rs. i tyleż wydatki; tak jedne jak i drugie w ostatnich czasach bardzo się powiększyły, podług etatu bowiem na 1857 r. dochody wynosiły 2778 rs. 65 1 2 kop. , wydatki zaś 2718 rs. 14 kop. Sklepów i trakterni w 1857 r. było 148 123 obecnie i 262 rzemieślników 63 krawców, 5 modniarek, 42 szewców, 8 stolarzy, 10 cieśli, 12 kowali, 3 ślusarzy, 6 złotników i jubilerów, 27 zdunów j i kamieniarzy, 3 kominiarzy, 54 piekarzy, 15 rzeźników, po 1 rękawiczniku i rymarzu, 2 blacharzy, 6 szklarzy i 4 zegarmistrzów. Targi odbywają się w poniedziałki i czwartki na zboże i rozmaite produkty; od 19 marca do 24 czerwca targ w czwartek na konie i bydło i takiż targ 1 października i 6 stycznia. Handel, zostający prawie wyłącznie w ręku żydów, głównie z Prusami przez Jurborg i Taurogi Przemysł fabryczny reprezentowany jest przez młyn parowy, destylarnią, browar i fabrykę wód gazowych. Miasto, posiada kościół parafialny podominikański, cerkiew prawosławną i kapl. na cmentarzu praw. , kościół ewangielicki, 6 domów modlitwy żydowskich. Z władz rządowych znajdują się w R. zarząd policyjny powiatowy, sędzia pokoju, zjazd sędziów pokoju, sędzia śledczy, pomocnik towarzysz prokuratora, zarząd akcyzny, inspektor podatkowy, dwóch notaryuszów, kasa powiatowa, biuro konskrypcyjne, opieka szlachecka, zarząd miejski, rada opiekuńcza, kancelarya marszałka szlachty, zarząd naczelnika wojennego powiat. , komisya do spraw włościańskich, zarząd pocztowotelegr. Z zakładów naukowych są tu szkoła powiatowa, szkółka parafialna i ludowa i pensya 4klasowa żeńska; z zakładów dobroczynnych szpital miejski, szpital żydowski dla biednych, dom przytułku dla biednych przy kośc. paraf. Nadto w R. znajdują się; klub miejski, straż ogniowa, zarząd towarzystwa podtrzymywania rasy koni żmujdzkich, kasa oszczędności banku państwa przy miejscowej kasie i towarzystwo zaliczkowowkładowe. Przez miasto przechodzi trakt pocztowy z Kowna do Możejek, ze st. pocz. między Wederowem a Niemoksztami, o 23 1 3 w. od Niemokszt, oraz wychodzi zwykły trakt na Jurborg do Taurog. Oprócz tego z R. wychodzi codzień dyliżans do szosy na Kielmy a po otwarciu żeglugi na Niemnie chodzi codzień dyliżans i poczta do st. Borek. Kośc. par. katol. murowany, podominikański, p. w. Wniebowzięcia N. M. P. , zbudowany w 1421 r. przez w. ks. lit. Aleksandra, należy do dziewięciu najdawniejszych na Żmujdzi świątyń, wzniesionych po zaprowadzeniu chrześcijaństwa. Parafia katol. , dek. wielońskiego, ma 6625 dusz. Filia w Kołnujach, fundacyi Jarudów z 1818 r. , i kaplica w Olejach. Dawniej do par. rossieńskiej należała nadto filia w Pomituwiu, przyłączona dziś do par. wielońskiej. Par. prawosławna, dekanatu błahoczynia kowieńskiego, ma 828 wiernych 573 męż. i 255 kob. . Cerkiew paraf. stoi na miejscu byłego kościoła kś. pijarów. Kościół ewangielicki przerobiony został po 1852 r. z murów niewykończonego kościoła ks. karmelitów. Rossienie są odwieczną siedzibą żmujdzką, nazwę której nadali bezwątpienia Skandynawowie. Oni to bowiem opanowali w IX w. całą krainę leżącą z prawego brzegu dolnego Niemna ku morzu, zwaną Ruśnią a zamieszkałą przez Russów litewskiego plemienia, i z tąd łącznie z Rusnenczykami rozchodzili się na podbijanie okolic nie tylko żmujdzkich lecz i litewskich oraz słowiańskich. Z tej krainy podług mniemań niektórych badaczów wyszedł Ruryk ze swoją drużyną, zaproszony przez Słowian północnych do rządzenia ich ziemią. W dziejach pierwszą wzmiankę o R. spotykamy pod 1254 r. , w którym Mendog, król Litwy, przyjąwszy chrzest, nadał biskupowi litewskiemu Chrystyanowi, między innemi dobrami, i połowę Rossień Rossegene medietatem. Kodeks dypl. Lit. Raczyńskiego, str. 5, a następnie w 1257 r. darował je rycerzom mieczowym inflanckim ib. , 12. W XIV w. miejsce to zaczęło być pustoszone przez Krzyżaków, mianowicie w latach 1314, 1322, 1344, 1352, 1357 pod wodzą marszałka zakonu Zygfryda Dauveld, 1370, 1376 pod wodzą w. mistrza Winryka Kniprode i w 1377 r. W 1390 r. pomiędzy bojarami żmujdzkimi, zawierającymi ugodę z zakonem pruskim w Królewcu, wymienieni są deputowani z ziemi powiatu rossieńskiej. Po zaprowadzeniu chrześcijaństwa na Żmujdzi zaraz tu założono kościół parafialny, przyczem R. musiały otrzymać prawo miejskie. Aktem z d. 1 maja 1549 r. Zygmunt August przeznaczył R. , wraz z innemi dobrami, na oprawę wdowią królowej Barbarze. W 1580 r. krół Stefan nakazał szlachcie żmujdzkiej zjechać się tegoż roku do R dla wybierania posłów na sejm warszawski. W pięć lat później tenże król przywilejem z d. 16 lutego, na prośbę panów żmujdzkich, dozwolił im wykupić R. z wioską Miniany, będące w zastawie u Piętkiewiczowej, wdowy po Marcinie, cześniku litew. , za 12 kop gr. lit. , i przeznaczył miasto dla zjazdów na sejmiki oraz na sądy ziemskie i grodzkie a także na archiwum dla całej Żmujdzi. Plac zaś na dom sądowy rozkazał ówczesnemu generalnemu staroście żmujdzkiemu, podczaszemu litew. Janowi Kiszce odznaczyć. Skut Rossienie kiem tego wykupna całe R. rozdzielone zostały na place obywatelskie. Po ustanowieniu dla Żmujdzi sądów ziemskich, pierwsze roki sądowe spraw ziemskich odbyły się w R. w 1575 r. nazajutrz po Trzech Królach. Składali ten sąd Kazimierz Orwid, sędzia, Krzysztof Stankiewicz, podsędek, i Adam Rustejko, pisarz. W 1581 r. przeznaczono R. na miejsce posiedzeń trybunału żmujdzkiego; postanowienie to jednak pozostało bez skutku, wkrótce bowiem przyłączono Żmujdź do trybunału litewskiego. Rossienie szczyciły się opieką i późniejszych królów polskich, jako to Zygmunta III i Władysława IV. Pierwszy z nich w 1592 r. ochronił mieszczan od niesłusznych wymagań dzierżawcy sstwa rossieńskiego Łukasza Zdana, nakazującego wybudować dom na sądy kosztem miasta, drugi zaś w 1643 r. potwierdził czynności rewizorów królewskich, którzy w 1620 r. odznaczyli place oraz uregulowali czynsze z nich na rzecz króla. Ssta generalny żmujdzki Jarosz Wołłowicz, uważając, że juryzdykcye sądowe mieszczą się w prywatnych domach, darował na ich pomieszczenie własny swój dom; dar ten postanowieniem sejmowym z 1641 r. zatwierdzony został, w późniejszym jednak czasie, dla braku funduszów upadł i dziś na tem miejscu stoi maneż wojskowy. W 1645 r. Mikołaj StankiewiczBillewicz, ciwun ejragolski i pisarz w. litewski, oraz Adam, ciwun twerski, rodzeni bracia, osadzili przy parafialnym kościele dominikanów i wznieśli dla nich klasztor murowany na wzgórku nad rzką Rossiańką, w mniejszej części miasta, składającej dawniej samą niemal juryzdykę klasztorną. Fundacyą tę potwierdzili Władysław IV w 1646 r. a Jan Kazimierz w 1649 r. Domikanie, oprócz juryzdyki, posiadali dawniej folwark Olcie i mieli kapitału 14, 865 rs. oraz utrzymywali parafią w mieście. W 1720 r. Jakub Wizbor Dowiat, łowczy żmujdzki, ufundował w drugiej części miasta poza groblą kościół i klasztor ks. karmelitów. Kościół jednak niebył wykończony i po 1832 r. przeszedł wraz z klasztorem na własność rządu; w 1852 r, oddany został. ewangielikom, którzy niedokończony kościół przerobili na dom modlitwy swego wyznania i pracę tę w bardzo prędkim czasie dokonali. Oprócz tego było w R, kolegium pijarów, fundowane w 1749 r. przez Ludwika Sienickiego h. Bończa i uposażone przez niego folwarkiem Dukszty pod Wilnem, dla odległości zostającym w dzierżawie u pijarów wileńskich. Pijarzy utrzymywali w R. szkołę wyższą, która przez komisyą edukacyjną zamienioną została na podwydziałową o 3 klasach, lecz w późniejszych czasach podniesiono ją do sześciu klas. Szkoła ta pod względem doboru nauczycieli wykładał tu między innymi kś. Stanisław Jundziłł, późniejszy profesor uniwersytetu wileńskiego, wykładu nauk oraz wzorowego porządku, miała pierwszeństwo pomiędzy szkołami na Żmujdzi, zanim nie otrzymało nad nią przewagę gimnazyum w Krożach. Również i wyznanie helweckie miało w R. swój zbór, fundowany na wyniosłej górze nad rzką Izliną, o 1 w. za miastem od strony Niemokszt, w 1601 r. przez Dorotę z Mitkiewiczów Szemiotową, wdowę po Stanisławie Szemiocie, ciwunie pojurskim, kuchmistrzu lit. , bracie rodzonym Melchiora, pierwszego kasztelana żmujdzkiego. Szemiotowa uposażyła zbór ten wsiami Perkuniszki i Żołpinie, we włości widuklewskiej, oraz Dojnie, w rossieńskiej, mającemi ogółem 35 włók osiadłych i zapisała mu 200 kop gr. lit. Początkowo przy zborze utrzymywało się aż trzech duchownych, pierwszym ministrem był Benedykt Kotarski. W 1715 r. już tylko jeden się znajdował, żyjąc z roli, a w 1754 r. żadnego ministra nie było, sam zaś zbór afiliowany do kiejdańskiego. Podczas konfederacyi barskiej zbór ten został do szczętu zburzony przez szlachtę pod przewodnictwem Wojciecha Billewicza. Rossienie, niegdyś miejsce sądów tak ziemskich jako też grodzkich dla całego księstwa, zostały od 1764 r. głównem miastem pod względem juryzdykcyi sądowej połowy tylko Żmujdzi. Stany bowiem Rzpltej na sejmie koronacyjnym, na prośbę panów, dla prędszego wymiaru sprawiedliwości ustanowiły dwie t. zw. repartycye sądowe na Żmujdzi, w R. , do której należało 13 powiatów, i w Telszach, do której dołączono 15 powiatów. Przez konstytucyą z 1766 r. dodano Telszom jeszcze dwa powiaty. Akta ziemskie rossieńskie, przechowywane obecnie w centralnem archiwum w Wilnie, są najstarsze na Żmujdzi, wszakże zaczynają się dopiero od 1575 r. i do 1640 r. pisane są prawie wyłącznie po słowiańsku, podług zwyczaju przyjętego wówczas w całej Litwie. Potem aż do 1697 r. dokumenta były wpisywane do ksiąg aktowychpo polsku, lecz arynga urzędowa przy ich wprowadzaniu do akt pisała się po rusku. Od 1697 r. zaś wszystko już w polskim języku zapisywano. Skorowidz nazw geograficznych znajdujących się w 40 księgach akt odnoszących sie do XVI w. , obejmujący w sobie 9742 nomenklatur, w tej liczbie 580 nazw rzek, rzeczek i strumieni, wydał archiwista centralnego archiwum w Wilnie Jan Sprogis p. n. Geogr. słowar drewnej żomajtskoj zemli XVI stol. Wilno, 1888. W 1792 r. d. 20 marca Stanisław August nadał R. przywilej renovationis, którym zapewnia mieszczanom dziedzictwo domów i placów oraz podległość tylko magistratowi, z a pelacyą do sądów zadwornych. Tymże przywilejem został nadany miastu herb, przedstawiający rysia w cwał biegącego, z roztwartą paszczą, w polu białem. W aktach miejscowych niema śladu, kiedy R. nadane zostało prawo magdeburskie, podług Buszyńskiego niewcześniej jednak jak w 1575 r. Po przyłączeniu do Rossyi R. w 1796 r. zostały mtem powiatowem namiestnictwa wileńskiego, w 1797 gub. litewskiej, w 1802 r. gub. wileńskiej a od 1842 r. wcielone zostały jako miasto pow. do gub. kowieńskiej. W 1831 r. R. dwukrotnie zajęte były przez powstańców żmujdzkich, mianowicie d. 26 marca i 10 kwietnia; zaś d. 6 lipca stoczył pod miastem potyczkę oddział korpusu gen. Giełguda z przemagającemi siłami rossyjskiemi. Sstwo grodowe rossieńskie podług spisów podskarbińskich z 1766 r. obejmowało mto R. , oraz wsi Plingie, Pokopurnie, Płauginie i Siliwki, które w tym czasie posiadali Billewiczowie, opłacając kwarty 1359 złp. 18 gr. Do sstwa należała puszcza zwana powiatową, łącząca się z puszczą Gojżewską, dla rozgraniczenia których i zabezpieczenia od wdzierających się przygraniczników na sejmie 1613 r. wyznaczeni byli oddzielni komisarze. W miarę zwiększających się nadużyć, ponownie wyznaczono komisye dla rozgraniczenia tych puszcz w latach 1631 i 1638, przyczem zostawiono do nich wstęp przygranicznikom, z zastrzeżeniem, aby niewycinano drzewa towarowego; w 1647 r. wzbroniono wstępu do miejsc naznaczonych na łowy królewskie. Wielkość tych puszcz nie jest wiadoma, ponieważ są pominięte w opisie puszcz królewskich, zrobionym w 1559 r. przez Grzegorza Wołłowicza, sstę mścigobowskiego. Sstami sądowymi rossieńskimi byli Paweł Naruszewicz 1542, Wenclaw Mikołajewicz 1547 1556, Wacław Szemet al. Szemiot h. Łabędź 1575 1581, Krzysztof Szemiot 1617, Józef Chrząstowski h. Kościesza 1674, Aleksander Jan Mosiewicz 1678, Jerzy Szymon Billewicz h. Mogiła 1764 67, Aleksander Billewicz 1770 75, Mateusz Billewicz 1783 89. Rossieński powiat zajmuje południcwozacho dnią część gub. kowieńskiej i graniczy od północy z pow. telszewskim i szawelskim, od wschodu z pow. kowieńskim, od południa przez Niemen z gub. suwalską, od południozacho du i zachodu z Prusami Wschodniemi. Długość powiatu od północy ku południowi wynosi do 70, szerokości zaś od wschodu ku zachodowi do 120 wiorst. Powierzchnia powiatu w zachodniej części przerznięta jest z północy ku południowi ciągnącem się przedłużeniem gór telszewskich. Nad brzegami zwłaszcza rzek, szczególniej zaś nad Jurą i Dubissą wznoszą się niekiedy bardzo strome wzgórza. Oddzielnie stojące wzgórza są Medżiokałnas i Zwirokałnas pod Krożami, Jawojszowska i Kołnujska pod Rossieniami i Jauniska za Niemoksztami. Podług pomiarów topograficznych najwyższy punkt w powiecie znajduje się przy Kołtynianach 766 st. ang. npm. ; dalej idą Kwasze 639 st. , Szydłów 507 st. i Chwejdany 504 st. . We wschodniej części powiatu ciągnie się od Rossień w kierunku ku zachodowi aż do brzegów Niemna obszerna nizina, pokryta błotami. W powiecie znajduje się 56 jezior, lecz wszystkie one są niewielkie. Najważniejsze są jez. Gasztwinis u Afanasiewa Gawsztwinia, na północ mka ytowiany długie do 5 w. , szerokie 1 1 2 w. ; dalej jez. Parnas w par. ławkowskiej do 10 włók rozl. , łączące się z jez. Łuksztą za pośrednictwem rzki Situwy; Galis i Apuszys u Afanasiewa Gilja i Opusza pod Cytowianami, oraz Brydwojz i Tytówka tamże; Prowirszulis w par. szydłowskiej, na pograniczu pow. kowieńskiego i szawelskiego; Szawkota i Gomerta pod Szawkotami; jez. Dowsin u Afanasiewa Dowsis pod Krożami i in. Błota zajmują 120 w. kw. al. 12500 dzies. , t. j. 1 48 całej powierzchni powiatu. Wielkich błot niema wcale. Ze znaczniejszych są w pobliżu granicy od Prus około st. pocz. Ejcze, na. wschód od niej błoto Łankesas, zajmujące do 30 w. kw. , na zachód błoto Wielkie Plinie, mające do 8 w. kw. , na południe zaś błoto Glite do 6 w. kw. Po nich idą błota Erżwukowskie, łączące się z Botockiemi, dalej pod Retowem na pobrzeżu Jury, mające do 5 w. kw. i wkońcu Szokornie w par. szydłowskiej, łączące się z błotem Tyrule, najznaczniejszem na całej Żmujdzi a zalegającem pow. szawelski na kilka mil kw. Rzeki powiatu należą do systemu Niemna. Główne z nich Jura w zachodniej części i Dubissa we wschodniej części powiatu. Po nich najważniejsze są Mitwa dopływ Niemna, Szeszuwa dopływ Jury z Anczą i Krożenta dopływ Dubissy. Pod względem geognostycznym nieznaczna część powiatu należy do formacyi dewońskiej, przeważną zaś część zajmuje formacya trzeciorzędna. Około Kołtynian znajduje się wiele kamieni narzutowych. Glebę stanowi w części czarnoziem, niespotykany na większych przestrzeniach, za wyjątkiem okolic Rossień, gdzie ciągnie się na przestrzeni 8 w. od R. do folw. Blinstrubiszek. Glina idzie od Dubissy przez Girtakole do Rossień, skąd na płd. zchd ciągnie się do Niemna. Na płn. zchd od Rossień, po prawym brzegu Dubissy, około mczek Widukle, Niemokszty, Lidowiany, Kielmy, Kroże i dalej do rz. Wirwinty w pow. szawelskim glebę stanowi piasek z przymieszką czarnoziemu w większej lub mniejszej ilości Rossienie Rossienie Przestrzeń od mka Niemokszty i Kroże w kierunku płn. zach. , t. j. w okolicach miasteczek Kołtyniany, Wornie, Ławków, Chwałojnie, Retowo, Wewirżany, Płungiany i Sałanty, do granicy pruskiej zajmuje równieź glina, na powierzchni której znajduje się niewiele piaszczystych pagórków, w przeciwieństwie do okolicy pomiędzy Dubissą a Rossieniami, gęsto usianej takowemi. Zwierzchni pokład stanowi glina z przymieszką czarnoziemu, na pograniczu tylko Prus przeważa piasek. Podłoże stanowi albo piasek zmieszany ze zwirem albo też glina. Gdzie podłoże jest gliniaste, tam gleba urodzajna, gdzie zaś piaszczyste, tam licha, wydająca zaledwo do 4 ziarn. Piaski nie tworzą nigdzie większych przestrzeni, lecz znajdują się tylko miejscami około miasteczek Grynkiszki, Szydłowo, Cytowiany, Widukle i Niemokszty. W ogóle grunta są żyzne, gdyż zboże nie tylko że wystarcza na miejscowe potrzeby ale stanowi jeszcze przedmiot handlu wywozowego. Średni urodzaj wynosi 5 8 ziarn. Z kopalin znajdują się ślady węgla brunatnego oraz w niektórych miejscowościach bursztyn w niewielkich kawałkach. Klimat umiarkowany lecz równie niestały jak innych powiatów żmujdzkich a to z powodu bliskości morza Baltyckiego. Mrozy dochodzą do 23 a ciepło do 26 R. w cieniu. Panujące wiatry są zachodni i południowy, któremu prawie zawsze towarzyszy deszcz; wiatr wschodni panuje w styczniu i listopadzie. Rzeki zamarzają pód koniec listopada a puszczają w końcu marca. Ogólna przestrzeń powiatu zajmuje 5850 w. kw. al. 609, 375 dzies. podług innych danych 5689 w. kw. , w tej liczbie 11, 354 dz. pod sadybami, 321, 875 dz. gr. or. , 86, 146 dz. lasów 35, 901 dz. lasów rządowych, 42, 708 dz. zarośli, 78, 750 łąk, 33, 020 pastwisk, 12, 500 błot, 15, 416 nieużytków i dróg i 7604 dz. pod wodami. Podług danych z 1861 r. było w powiecie 36, 491 sztuk koni, 59, 264 bydła rogatego, 31, 433 owiec, 8, 909 kóz i 30, 446 świń. W 1877 r. było w powiecie oprócz mta Rossień 203, 700 mk. 101, 560 męż. i 102, 140 kob. , w tej liczbie, 5389 prawosł, 516 rozkoln. , 154, 016 katol. , 13, 184 ewang. i 30, 575 żyd. ; podług stanów 171 stanu duchownego, 9878 szlachty, 131 obywateli hon. i kupców, 40, 586 mieszczan, 142, 101 włościan, 7684 stanu wojskowego, 3149 cudzoziemców. W tymże roku zawarto 1585 związków małżeńskich, urodziło się 8203 dzieci 265 nieprawych, zmarło 4930 osób, przyrost zatem ludności wynosił 3273 dusz. W 1860 r. było w powiecie tylko 125, 615 mk. , w tej liczbie 101 Białorusinów, 76 Małorusów, 158 Wielkorossyan, 1812 Polaków, 3110 Litwinów 50 prawosł. i 112, 358 Żmujdzinów 44 prawosł. . Pod względem administracyjnym powiat dzieli się na 5 okręgów policyjnych stanów Kroże, Szydłowo, Jurborg, Szyłele i Retowo; 5 rewirów sądów pokoju Rossienie, Jurborg, Kielmy, Taurogi i Pojurze; 4 rewiry inkwirentów sądowych Rossienie, Kroże, Taurogi i Nowemiasto; 5 okręgów zarządu akcyznego Rossienie, Cytowiany, Taurogi, Kielmy i Nowemiasto; 2 okręgi pok. do spraw włościańskich i w końcu 5 okręgów konskrypcyjnych. Ludność wiejska podzieloną jest na 20 gmin kołtyniańska, kielneńska, mańkuńska, szydłowska, kroska, rossieńska, erżwiłkowska, skawdwilska, jurborska, szymkajska w 1 okr. pok. , andrzejewska, botocka, wewirżańska, konstantynowska, sartynicka, szwekszniańska, łabordzewska, pojurska, nowomiejska i taurogowska w 2 okr. pok. . Gminy te dzielą się na 99 okręgów wiejskich starostw i obejmują 1832 wsi, zaścianków i t. p. Spis urzędowy z 1886 r. podaje 2612 wszystkich miejscowości zamieszkałych w pow. rossieńskim. Przyczyną tak znacznej różnicy w cyfrach stanowi zamieszczenie miesteczek, folwarków, dworów i dóbr, należących do właścicieli większych posiadłości a niezaliczonych do gmin włościańskich. Do 1864 r. powiat dzielił się na parafie, których obejmował 32 całych i 5 w części. Do 1 okr. pol. Kroże należały parafie kroska, kielmeńska, niemoksztyńska, kołtyniańska i poszylska; do 2 okr. pol. Szydłowo szydłowska, cytowiańska, lidowiańska, lalska, widuklewska, rossieńska, girtakolska, część betygolskiej i ejragolskioj; do 3 okr. pol. Jurborg jurborska, gawrańska, taurogowska, erżwiłkowska, botocka, pogromonoka i część skirstymońskiej; do 4 okr. pol. Szyłele szylelska, stulgiewska, odachowska, skaudwilska, żwingowska, girdyska, nowomiejska i wojnucka; wreszcie do 5 okr. pol. Retowo retowska, wewirżańska, andrzejewska, szwekszniańska, teneńska, chwejdańska, oraz części gorzdowskiej i ławkowskiej. Pod względem historycznym dzisiejszy powiat rossieński obejmuje siedem powiatów byłego ks. żmujdzkiego, t. j. rossieński, widuklewski, kroski, retowski, pojurski, korszewski i szawdowski oraz część ejragolskiego i tendziagolskiego. Powiat czyli włość rossieńska była licznie zamieszkałą przez szlachtę; podług bowiem popisu z 1528 r. włość ta stawiła 205 koni zbrojnych. W powiecie znajdowało się 5 szkół ludowych i 19 wiejskich, do których w 1872 r. uczęszczało w ogóle 1083 dzieci 1052 chłopców i 31 dziewcząt. Główne zajęcie mieszkańców stanowi rolnictwo. Przemysł fabryczny mało rozwinięty. Znajduje się tu 10 gorzelni, 15 browarów piwnych, 2 miodosytnie i 10 dy Rossoły Rossossen stylami; dawniej była cukrownia, założona przez Adolfa Przeciszewskiego we wsi Powerpiany, która jednak po kilkoletniej egzystencyi, dla braku materyału surowego, upadła. Również nie utrzymała się założona przez tegoż w dobrach Kroże fabryka płótna. Komory pograniczne celne znajdują się w Jurborgu i Taurogach lszej klasy a w Nowem Mieście 3ciej klassy, rogatki zaś pograniczne handlowe są Sartyniki, Degucie, Wowery i Ojsiany. Z jarmarków znaczniejsze w Szydłowie tygodniowy d. 8 września, w Szyłelach, Krożach, Bolsiach i Rossieniach. Pod względem kościelnym znajdują się w powiecie 3 parafie prawosławne rossieńska z 828 wiernymi, taurogowska z 1687 wiernymi i cytowiańska z 320 wiernymi; jedna par. ewang. augsburska w Taurogach z 12, 604 wiernymi, 1 par. ewang. reform. w Kielmach z 192 wiernymi i 34 parafii katolickich, należących do 4 dekanatów botockiego, retowskiego, szydłowskiego i wielońskiego. Do dekanatu botockiego należy 12 parafii Girdyszki, Kołtyniany, Szyłele, Poszyle, Stulgie, Niemokszty, Odachów, Skawdwile, Botoki, Pogromoncie, Gawry, Taurogi; do dek. retowskiego 10 par. Retów, Chwejdany, Szweksznie, Nowe Miasto, Żwingie, Andrzejewo, Źygajcie, Wewirżany, Tenenie i Wojnuta; do szydłowskiego 8 par. Szydłów, Cytowiany, Kielmy, Kroże, Widukle, Lale, Lidowiany i Erżwiłek; wreszcie do dek. wielońskiego należy 4 par. Rossienie, Jurburg, Skirstymoń i Girtakol. Pod względem komunikacyjnym przecina powiat rossieński z płn. wschodu na płd. zachód trakt bity z Petersburga do Prus, od Szawel przez Kielmy, Skaudwile i Taurogi, długi w powiecie na 84 w. , ze stacyami Miłowidów przedtem Grymza, Carycyn przedtem Rombortyszki, Nieskuczna przedtem Puże i Taurogi. Od Taurog wzdłuż granicy pruskiej idzie droga pocztowa do Jurborga, długa 42 w. , ze stacyą Ejcze o 22 1 2 w. od Jurborga a 19 1 2 od Taurog, która w dalszym ciągu dochodzi do Rossień na stacyą Bardzie, długa 50 w. Dalej od Kowna przez Ejragołę, Rossienie, Widukle i Niemokszty prowadzi droga do traktu bitego taurogowskiego, przerżnąwszy który pod karczmą Kryżborg, idzie dalej przez Kołtyniany i Wornie do Telsz. Długa w powiecie na 70 w. , ma stacye Ejragoła, Rossienie, Niemokszty i Kołtyniany. W końcu z Taurog prowadzi trakt do Połągi, ze stacyami Sartyniki, Nowe Miasto i Szweksznie, w kierunku na Gorzdy i Kretyngę w pow. telszewskim, długi w powiecie około 50 w. Drogi komunikacyjne prowadzą z Rossień przez Szydłów, Cytowiany do Szawel; z Kołtynian przez Ławków, Retów, Płungiany, Kretyngę do Połągi; z Retowa do Gorzd; z Rossień na Ejragołę do Kiejdan i do Kowna. Główne trakty handlowe są t. z. ryski z Ros sień przez Szydłów, Cytowiany na Szawle do Mitawy; trakt pruski z Rossień do Jur borga i trakt bity taurogowski, łączący Tau rogi z Mitawą i Rygą. Herb. powiatu przed stawia tarczę rozdzieloną na dwie połowy; w górnej części mieszczący herb gubernii, t. j. pomnik w kształcie piramidy, w dolnej zaś dwa rogi obfitości na krzyż złożone. Mar szałkami szlachty pow. rossieńskiego byli Micewicz Ignacy 1798 99, Białłozor Win centy h. Wieniawa 1805 7, Przeciszewski Ignacy h. Grzymała 1809 11, Micewicz Antoni, Przeciszewski Adam h. Grzymała 1817, Iwanowicz Michał 1820, Billewicz Józef h. Mogiła, Zaleski Wincenty h. Lubicz 1822, Przeciszewski Antoni 1825, Stanie wicz Ezechiel h. Leliwa, Billewicz Kacper, Puzyrewski Stefan, hr. Plater Jerzy, Burzyń ski Antoni, Przeciszewski Adolf, ks. Ogiński Ireneusz, Janczewski Cypryan h. Lubicz 1850, Buszyński Ignacy, Przeciszewski Hie ronim, hr. Plater Adam, Przeciszewski Adolf, Draszkowski Jan naznaczony w 1867 r. przez rząd. Opis powiatu rossieńskiego wydał Ign. Buszyński Wilno, 1874. J. Krz. Rossnitz, wś, pow. rozborski, par. ewang. MittelZibelle. Do 1815 r. należała de saskich Łużyc. W 1842 r. 30 dm. , 149 mk. 1 kat. , Rossogen, ob. Rozogi. Rossokolnie, wś, pow. trocki, par. Sumiliszki, w 1850 r. 80 dz. rozległa, należała do Turowiczów, Rossochackich, Truchnowskich. Rossolne, uroczysko, pow. homelski; cegielnia należąca do włościan wsi Rudni. Rossoły, zaśc, pow. wileński, w 4 okr. pol. , gm. Szumsk, okr. wiejski i dobra Naborowskich Drewianiki, o 12 w. od gminy a 39 w. od Wilna, ma 2 dm. , 21 mk. kat. w 1864 r. 3 dusze rewiz. . Rossossen, wybud. przy wsi Dąbrówce, na prus. Litwie, pow. darkiejmski, st. p. Launingken, 2 dm. , 72 mk. Rossosz 1. wieś, pow. nowomiński, gm. i par. Cegłów. Nie pomieszczona w ostatnim spisie urzędowym. W 1827 r. było 7 dm. , 64 mk. 2. R. , wieś i fol. , pow. grójecki, gm. Czersk, par. Sobików, odl. 16 w. od Grójca, ma 67 mk. W 1827 r. było 8 dm. , 54 mk. Folw. R. w 1885 r. rozl. mr. 909 gr. or. i ogr. mr. 728, łąk mr. 36, past. mr. 94, lasu mr. 27, nieuż. mr. 27; bud. mur. 2, z drzewa 8; płodozmian 7 i 9polowy. Wieś R. ma 47 mr. 3. R. , kol. , pow. wieluński, gm. Naramnice, par. Lututów, odl. od Wielunia 12 w. , ma 21 dm. , 180 mk W 1827 r. 6 dm. , 23 mk. 4. R. , wś, folw. i dobra, pow. garwoliński, gm. i par. Ryki, odl. 40 w. od Garwolina, posiada st. dr. żel. nadwiślańskiej Leopoldów, Rossokolnie Rossogen Rossnitz Rossolne Rossnitz Rossosz Rosswald Rossoszyca Rossya Rossoszka Rossosza Rossoszka stacyę pocztową, dwa młyny wodne, fabrykę kafli, pokłady glinki, 58 dm, , 497 mk. W 1827 r. było 82 dm. , 455 mk. W 1885 r. folw. R. z nomenkl. Żelazna rozl. mr. 1127 gr. or. i ogr. mr. 457, łąk mr. 51, past mr. 26, lasu mr. 490, odpadki mr. 9, nieuż. mr. 94; bud. mur. 1, z drzewa 21; płodozmian 8polowy, las nieurządzony. Wieś R. os. 58, z gruntem mr. 865; wś Grabów Rykski os. 22, z gr. mr. 396; wś Kruków os. 6, z gr. mr. 116. W 1569 wieś R. , należąca do starostwa stężyckiego, miała 23 1 2 łan. , 20 zagrodników Pawiński, Małop. , 339. W 1664 r. R. , wieś królewska w pow. stężyckim, miała 24 dm. , 102 mk. ; należała do sstwa Ry ki. 5. , R. , wś włośc. , pow. siedlecki, gmina i par. Żeliszew, ma 19 dm. , 312 mk. , 578 mr. W 1827 r. było 18 dm. , 154 mk. 6. R. al. Rossosze, os. miejska, dawniej mko, przy źró dłach rzki Zielonej dopływ Krzny, pow. bialski, gm. i par. wsch. obrz. Rossosz, odl. 21 w. na połud. od Biały. Posiada cerkiew parafialną, kaplicę katol. na cmentarzu, szko łę początkową, urząd gminny, 235 dm. , 1903 mk. , 361 osad i 8998 mr. ziemi należącej do osady. W 1827 r. było 176 dm. , 1092 mk. R. zostawała w XVI w. w ręku Dębickich, którzy założyli tu parafią, wznieśli kościół 1599 r. Kacper Dębicki z żoną Maryą Kopciówną fundują mansyonarzy i zapewne współ cześnie uzyskali przywilej miejski dla osady. W 1624 r. Stanisław Koniecpolski, hetman, od stępuje dobra R. Mikołajowi Firlejowi, kaszt. wojnickiemu. Miasto miało wtedy 242 dm. na części dziedzica, kilkanaście na kościel nych placach, 3 młyny, 13 palących gorzał kę i 2 warzących piwo. Po spaleniu i ra bunku przez Lisowczyków w 1640 r. Zbi gniew Firlej ponowił dawne przywileje mia sta w 1645 r. Z kolei przechodziły dobra z miastem do Rysińskich, Potockich, Osso lińskich. Około 1862 r. posiadał miasto i do bra Jan Skibiczewski. Kościół katol. p. w. św. Stanisława bisk. zniszczony przez pożar około 1861 r. Nabożeństwo odprawiane było potem w kaplicy cmentarnej, W 1861 r. pa rafia R. obejmowała 1009 rzym. kat. , 4630 gr. kat. i 270 izrael. R. gm. obejmuje tylko samą osadę R. , graniczy z os. Łomazy, ma 1896 mk. , 9750 mr. Sąd gm. okr. II w os. Łomazy o 6 w. , st. poczt. i dr. żel. w Biały o 20 1 2 w. . 7. R. , pow. ostrowski, ob. Brzezienko R. 8. R. , wś włośc, pow. ostrołęcki, gm. Czerwin, par. Wąsewo. W 1827 r. wś prywat. , par. Goworowo, 12 dm. , 111 mk. 9. R. , wś włośc. nad rz. Rozogą, pow. ostro łęcki, gm. Nasiadki, par. Kadzidło. W 1827 r. wś rząd. , 9 dm. , 60 mk. Br. Ch. Rossosza, w XVI w. Rossoscha, wś i folw. nad rz. Grabią, pow. łaski, gm. Pruszków. par. Marzeniu, odl. 6 w. od Łasku, ma 11 dm. , 70 mk. W 1827 r. było 8 dm. , 21 mk. Folw. R. al. Wólka Marzeńska, z nomenkl. Morzanna, rozl. mr. 517 gr. or. i ogr. mr. 262, łąk mr. 94, past. mr. 21, lasu mr. 94, w odpadkach mr. 4, nieuż. mr. 42; bud. mur. 9, z drzewa 13, młyn amerykański, las nieu rządzony. Wieś R. os. 17, z gr. mr. 75; wś Wola Marzeńska os. 10, z gr. mr. 32. W XVI w. wś daje dziesięcinę kapitule gnieźnieńskiej a plebanowi w Marzeninie tylko kolędę Ła ski, L. B. , I, 483. W 1552 r. miała 5 osad i 3 łany wspólnie z Wolą Dziekczową Pa wiński, Wielkp. , II, 242. Br Ch. Rossoszka 1. wś włośc, pow. grójecki, gm. Czersk, pąr. Sobików, ma 229 mk. , 157 mr. W 1827 r. było 12 dm. , 82 mk. 2. R. , os. włośc, pow. łowicki, gm. Dąbkowice, ma 2 dm. , 59 mr. włośc. Rossoszyca, wieś i folw. , pow. sieradzki, gm. Dzierżązna Rządowa, par. Rossoszyca, odl. od Sieradza w. 14, posiada kościół par. drewniany, szkołę początkową ogólną. Wieś ma 34 dm. , 295 mk. , folw. 5 dm. , 105 mk. , 421 mr. 325 mr. roli. R. Poduchowna, os. włośc. W 1827 r. było 29 dm. , 187 mk. W 1579 r. własność Jakuba Roszowskiego, Stanisława Wysockiego, Doroty Sierakowskiej, miała 7 łan, 8 zagr. , 3 kom. , 2 rzemieśl. Pawiński, Wielkp. , I, 127. Kościół parafialny p. w. św. Wawrzyńca istniał tu już w 1416 r. Wieś zamieszkana była jeszcze na początku XVI w. przez drobną szlachtę. Do proboszcza należały trzy łany w trzech różnych polach. W 1770 r. Bogumił Pstrokoński, chorąży piotrkowski, dziedzic R. , wystawił nowy kościół drewniany, który spłonął w 1781 r. W 1783 r. wdowa po Pstrokońskim Maksyma ze Szembeków wystawiła nowy kościół z drzewa na fundamencie kamiennym. Z powodu szczupłych dochodów parafia bywała administrowana przez jednego z sąsiednich plebanów. W 1880 r. było w parafii tylko 494 dusz, gdy dziś posiada 2, 000. Obecnie kościół odnowiony starannie. Na cmentarzu stoi kaplica fundacyi Ign. Pstrokońskiego. R. par. , dek. sieradzki, 2140 dusz. Br. Ch. Rossthal, dobra, pow. wystrucki, st. p. Georgenburg, 2 dm. , 28 mk. , 111 ha. Rosswald, ob. Rudolczyce. Rossy al. Rossy, wś, pow. łukowski, gm. Prawda, par. Stoczek, ma 13 dm. , 102 mk. , 490 mr. ziemi. W 1827 r. wieś rząd. , 12 dm. , 83 mk. Rossya, ruskie Ruś, Rossija, Rossijskaja imperija, łac. Russia, cesarstwo, największe państwo na kuli ziemskiej, obejmuje w swych granicach wschodnią połowę Europy oraz północną i w części środkową Azyą; rozciąga się od 34 40 płn. szer. na granicy Afganistanu, Rossthal Rossy Rossya która zresztą nie jest dokładnie oznaczoną do 78 26 płn. szer. przylądek półn. wscho dni Czeluskin w Azyi i od 35 10 wsch. dług. od Ferro przy wejściu Warty do królestwa polskiego około mta Pyzdr do 207 56 wsch. dług. przylądek wschodni w Azyi. Podług najnowszych obliczeń rozległość R. wynosi 22, 397, 460 klm. kw. , z czego na R. europejską z królestwem polskiem i Finlandyą przypada 5, 389, 628 klm. kw. , na namiestnictwo kaukazkie 472, 666 klm. kw. , na kraj zakaspijski 522, 500 klm. kw. , na Syberyą 12, 495, 110 klm. kw. i na Azyą środkową 3, 011, 140 klm. kw. Wpodane liczby nie wchodzi powierzchnia m. Kaspijskiego 439, 418 klm. kw. i m. Aralskiego 66, 998 klm. kw. . Granice, Od północy graniczy R. z m. Lodowatem północnem; od. wschodu z oceanem Wielkim albo Spokojnym; od południa dotyka części tegoż oceanu, dalej graniczy z Koreą, Chinami, Karateginem, Bucharyą, Afganistanem, Persyą, Armenią Turecką, m. Czarnem i Rumunią; od zachodu z Rumunią. Bukowiną, Galicyą, Prusami, m. Baltyckiem, Szwecyą i Norwegią. Największa długość R. europejskiej wynosi od fjordu Warangera na pograniczu z Norwegią do południowego wybrzeża Krymu 3000 klm. , największa szerokość zaś od Kalisza do Złotoustja w Uralu 2850 klm. Największa długość całej R. od fjordu Warangera do Astary wynosi 3930 zaś do gór ThianSzan na pograniczu chińskiem 4280 klm. , największa szerokość zaś od Kalisza przez Moskwę do Petropawłowską w Kamczatce 15, 285 klm. Mimo tak wielkiej rozległości 1 24 część całej kuli ziemskiej a zaś 1 7 część lądu stałego terytoryum R. przedstawia jednolitą masę, nigdzie niepoprzerywaną przez obce posiadłości. Przewaga granic morskich nad lądowemi prawic 2 1 4 do 1 przedstawiałaby wielkie korzyści dla Rossyi, gdyby nie stosunki klimatyczne, nie dozwalające spożytkować całej prawic północnej granicy i ograniczające używalność tylko na m. Baltyckie, Czarne i części oceanu Wielkiego. Znaczenie granic morskich nieznacznie jest tylko podniesione przez przyległe wyspy, z których zasługują na wzmiankę wyspy Alandzkie, Oezel i Dago na m. Baltyckim i Sachalin na oceanie Wielkim. Wyspy leżące na m. Lodowatem, jak Kałgujew, Nowaja Ziemia, Nowa Syberya i inne, jako niezaludnione i nie zdatne do uprawy, nie przedstawiają żadnych korzyści, podobnie jak przyległe im części lądu stałego. Położenie i ukształtowanie poziome. Nizina Rossyjska albo Wschodnioeuropejska rozciąga się od morza Lodowatego na północy do stóp Kaukazu i brzegów morza Czarnego na południe, oraz od Uralu na wschodzie do wyżyny Finlandzkiej, morza Bałtyckiego i wschodnich stoków Karpat na wschodzie. Między Baltykiem a Karpatami granica jest niepewną i tu nizina Wschodnioreuropejzlewa się za pomocą niziny Polskiej z niziną Niemiecką. Karpaty nie dochodzą do m. Czarnego i tutaj znów nizina Wschodnioeuropejska zlewa się z niziną Wołoską za pomocą bramy KarpackoCzarnomorskiej al. Dunajskiej. Wybrzeża oceanu Lodowatego są dość rozczłonkowane, wrzyna się tutaj w ląd morze Białe i zatoka Czeska, tworzące dwa półwyspy Koła i Kanin. Ocean Lodowaty z samej natury jest niedogodny do żeglugi, jednakże przez długi czas, gdy Rossya była odciętą od innych dogodniejszych mórz, stanowił on jedyną drogę zamorską kontynentalnej Rossyi, szczególniejsze znaczenie miało tu m. Białe, wdzierające się głęboko na południe i przerywające pas bezpłodnych tundr. Wybrzeża m. Baltyckiego są urozmaicone przez zatoki Botnicką, Fińską i Rygską, tworzące dość niewyraźne półwyspy Finlandyi, Estonii i Kurlandyi. Morze Baltyckie łączyło się niegdyś przez dzisiejsze jeziora Ładogę i Onegę z m. Białem. Jest ono ze wszystkich czterech mórz najważniejszem dla Rosyi. Ale i ono ma wiele niedogodności posiada wiele mielizn i skał podwodnych; wyjście na ocean pozostaje w obcem ręku; woda jego jest bardzo mało słoną, przez co okręty zanurzają się zbyt głęboko i prędko ulegają gniciu; przytem, wskutek małej słoności, woda Baltyku łatwo zamarza, tak że czasem całe morze a najczęściej zatoka Botnicka pokrywa się lodem. Wybrzeża m. Czarnego są jednostajne i tylko za pośrednictwem bardzo płytkiego m. Azowskiego, m. Czarne wdziera się nieco głębiej w ląd ku północowschodowi, tworząc półwysep Krymski al. Taurycki, który zbliżając się do przeciwległego półwyspu Tamań, oddziela prawie zupełnie m. Azowskie od Czarnego z wyjątkiem ważkiej cieśniny Kierczeńskiej. Wybrzeża m. Azowskiego, podobnie jak i Czarnego posiadają tylko wogóle półwyspowe smugi, zwane kosami. Wysp niema prawie całkiem. Pomimo tak słabego rozwoju brzegów, m. Czarne, jako stanowiące dalszy ciąg m. Śródziemnego, miało już w starożytności ważne znaczenie handlowe. Niedogodnością tego morza dla Rossyi jest to, że wyjście z niego znajduje się w obcych rękach. Wybrzeża m. Kaspijskiego są również jednostajne a przytem pustynne. Część wybrzeża od ujścia Kamy do ujścia Uralu przedstawia tylko bardzo drobne, wąskie ale liczne smugi piaszczyste, wchodzące wwodę bugri. Tylko wschodnie wybrzeże posiada znaczniejsze rozgałęzienie, mianowicie zatoki Miortwyj Kułtuk i KaraBogaz, obejmujące półwysep Man Rossya giszłak. Morze Kaspijskie, mimo swych niedogodności, ma jednak pewne znaczenie dla Rossyi ułatwia stosunki handlowe i wojenne z Turanem, północną Persyą i krajem Zakaukazkim; miałoby zaś jeszcze ważniejsze znaczenie, gdyby zdołano odnowić dawne łożysko AmuDaryi, ktorem rzeka ta wpadała do m. Kaspijskiego, oraz połączyć kanałem m. Kaspijskie z Czarnem wzdłuż północnych stóp Kaukazu. Granice lądowe niziny Rossyjskiej po większej części też są niedogodne. Wschodnią i południową granicę stanowią góry Uralskie i Kaukazkie, a choć Ural w pobliżu m. Kaspijskiego znacznie się obniża i nie przedstawia orograficznej zapory, to jednak pustynność tych okolic utrudnia komunikacyą. Dogodniejsze dla komunikacyi jest obniżenie środkowego Uralu, gdzie prócz tego rzeki systematu Wołgi Kama zbliżają się do rzek systematu Obi Tobol; tędy to oddawna odbywały się stosunki wojenne i handlowe z Syberyą. Zachodnia granica jest po części niedogodna Karpaty, mroźny i pustynny przesmyk Skandynawski, po części dogodna i najważniejsza ze wszystkich granic lądowych pod względem wojennym i handlowym brama Nadwiślańska między Karpatami a Baltykiem i brama Czarnomorska między Karpatami a m. Czarnem. Ukształtowanie poziome R. przedstawia wielką rozmaitość, począwszy od wydłużonego grzbietu gór Uralskich, wyniosłego Kaukazu, skał granitowych Finlandyi, aż do najniższych nizin na kuli ziemskiej, które, jak nizina uralskokaspijska, nieznacznie są wzniesione nad poziom morza a częstokroć leżą niżej od niego. Nizina Rossyjska al. Sarmacka jest to kraina złożona z poziomo prawie ułożonych warstw różnych formacyj, od nastarszych do najmłodszych. Najstarsze formacye, granity i gnejsy, leżą głęboko ukryte i tylko w południcwozachodniej części niziny występują na jaw w łożyskach Dniestru, Bohu i Dniepru, tworząc porogi. Starsze formacye pierwszorzędne sylur, dewon zjawiają się na skrajach, mianowicie u stóp Uralu, wzdłuż południowych wybrzeży zatoki Fińskiej i jeziora Ładogi, oraz na południozachodzie w dolinach rzek, głównie systematu Dniestru. Formacya węglowa występuje wąskim pasem wzdłuż Uralu, oraz w środkowej części niziny około Moskwy. Formacya permska zajmuje znaczne obszary na wschodzie niziny do Uralu. Tryjas i jura rozwinięte nieznacznie. Formacye kredowa i trzeciorzędowa zajmują zachodnią i południową część niziny. Ponad temi wszystkiemi formacyami w północnej i środkowej części niziny leżą utwory lodowcowe skandynawskie wyjąwszy część wschodnią, w pobliżu Uralu, dokąd lodowce skandynawskie nie sięgały. Na południe od utworów czysto lodowcowych leży wietrzany loess. Na południe wreszcie od niego leży nadmorski pas z najmłodszych trzeciorzędowych osadów, powstałych po cofnięciu się ku południowi obszerniejszych niegdyś i połączonych ze sobą mórz Kaspijskiego i Czarnego. Osady te zostały po części pokryte wietrzanym utworem, t. j. lotnym piaskiem. Taki gieologiczny charakter niziny Rossyjskiej odbija się w jednostajności ukształtowania pionowego. Niejakie urozmaicenie, i to głównie na głębokich dolinach rzek, przedstawiają dwa, dość poprzerywane pasma wyżynowe około 200 mt. wysokości, rzadko wznoszące się ponad 300 mt. , biegnące przez niziny od wschodu na zachód, od północnego Uralu ku Baltykowi i od południowego Uralu ku Karpatom. Pierwsze z tych pasm nosi ogólne miano pasma UralskoBal tyckiego i znajduje przedłużenie w Pojezierza Pruskim i Pomorskim i t. d. ; drugie, zwane UralskoKarpackiem, przedłuża się w wyżynie Polskiej. Oba te pasma łączą się z sobą w dziale wodnym między systematami Dniepru i Wołgi. To szerokie, wyżynowe połączenie, zajmujące środek niziny Rossyjskiej, nosi nazwę wyżyny Centralnej. Pasmo UralskoBaltyckie, obfite w jeziora, źródła słone i lasy, składa się z trzech części na wschodzie ciągnie się wyżyna Szemachowska al. Uwały, jako dział wodny między systematem Wołgi z jednej, a Dźwiny Północnej i Peczory z drugiej strony. Dalej na zachód wznosi się w okolicach jeziora Ilmen wyżyna Wałdajska, wznosząca się najwyżej pomiędzy rz. Łowatią a Mstą w górze Popowej do 350 mt. ; wyżyna ta na południu zrasta się z wyżyną Centralną i stanowi razem z nią rozległy, z północy na południe ciągnący się obszar. Jeszcze dalej na zachód, za zagłębieniem jeziora Pejpus i uchodzącej do niego rz. Wielikiej, ciągnie się wyżyna Nadbaltycka, nosząca charakter jeziorny, podobnie jak sąsiednie Pojezierze pruskie, i przedstawiająca, zwłaszcza w dolinach rzek, bardzo malownicze krajobrazy Liwońska Szwajcarya między Dźwiną a Aa, góry Ponarskie pod Wilnem i t. d. . Południowa gałęź tej wyżyny ciągnie się po lewej stronie Niemna, jako dział wodny między tą rzeką a Prypecią. Pasmo UralskoKarpackie, bezleśne, stepowe, ale pokryte urodzajnym loessem, zamienionym na powierzchni w czarnoziem, składa się z następujących części Obszczyj Syrt, będący właściwie rozgałęzieniem Uralu, który między rz. Irgizem i Erusłanem oraz przy ujściu Samary przypiera do Wołgi. Góry Nadwołgskie do 350 mt; , stanowiące prawy, wysoki brzeg Wołgi, rozgałęziają się na północ do ujścia Oki, a na południe, za zwężeniem między Wołgą a Donem, rozszerzają się w kształcie trójkątnej wyżyny, której wschodnia krawędź, biegnąca wzdłuż rz. Sarpy, wraz z południową krawędzią Obszczego Syrtu stanowi strome wybrzeże dawnego m. Kaspijskiego. Dalej, na systemacie Donu, ciągnie się wyżyna Dońska, która na północy zlewa się z wyżyną Centralną a najwyższe wyniosłości posiada na południu Dońca Donieckij Kriaż, bogaty w węgiel kamienny. W dolinach Donu i Dońca tworzy ona strome ściany kredowe, spadające ku rzekom. Wyżyna Ukrainy i Podola w dolinach Dniepru, Bohu i Dniestru przedstawia skały granitowe; v zachodniej części powierzchnia tej wyżyny urozmaiconą jest odnogami Karpat. W północnej części, na dziale wodnym między dorzeczem Prypeci od północy a Dniestru i Bohu na południu, wyżyna ta jest najwyższą i w tak zw. górach Awratyńskich, stanowiących dalszy ciąg Woroniaków i Gołogór, sięga do 330 mt. Powyższe dwa pasma wyżynowe dzielą nizinę Rossyjską na trzy pasma nizinowe, pasmo północne, które dzieli się na wązkie i małe nadbałtyckie i obszerniejsze nad oceanem Lodowatem i m. Białem. Pasmo środkowe dzieli się przez wyżynę Centralną na dwie błotniste kotliny Polesie na zachodzie i kotliny średniej Wołgi na wschodzie. Pasmo południowe nakoniec albo stepowa nizina Ponto Kaspijska, dzieli się też na dwie części, zachodnią, żyźniejszą Czarnomorską Pontyjską i wschodnią, bardziej pustynną Kaspijską. Na krańcach niziny Rossyjskiej wnoszą się góry Uralskie, Kaukazkie, Karpackie ob. Karpaty i Polska i Finlandzkie. Góry Uralskie, rozgraniczające Europę od Azyi, przedstawiają szerokie pasmo, idące od m. Aralskiego aż pod ocean Północy, długie około 2000 w. Dzielą się one na trzy części Ural południowy, średni al. kruszcowy rudny i północny, wogulski al. pusty. Ural południowy rozpoczyna się właściwie między m. Kaspijskiem i Aralskiem, na przesmyku Turkmeńskim, na północ dawnego łożyska AmuDaryi i stepowej wyżyny UstUrt około 200 mt. . Od wyżyny tej ciągnie się na północ, do zwrotu rz. Ural na zachód, niewiele od niej wyższy łańcuch wzgórzy pod nazwą gór Mugodżarskich. Na północ od zwrotu rz. Uralu systemat rozgałęzia się na trzy równoległe łańcuchy; wschodni, środkowy i zachodni. Pierwszy od drugiego jest oddzielony doliną górnego Uralu, a drugi od trzeciego doliną górnej Białej dopływ Kamy. Ten ostatni, zwany górami Urengajskiemi, jest najwyższy szczyt Iremel u źródeł Białej ma przeszło 1500 mt. . Płaskie odgałęzienie jego ku Wołdze nosi nazwę Obszczego Syrtu. Trzy te łańcuchy zbiegają się z sobą pod 55 płn. szer. u źródeł Ufy, dopł. Białej. Ural południowy w stepach środkowoazyatyckich jest zupełnie bezleśny, natomiast pokryty bujnemi pastwiskami, w miarę zbliżania się ku północy pokryty jest Wielkiemi lasami liściastemi. Na północ od źródeł Ufy aż do źródeł Peczory 61 płn. szer. ciągnie się Ural średni, a z powodu bogactw mineralnych zwany Kruszcowym Rudnym. W południowej części ulega on. znacznemu zniżeniu i spłaszczeniu kolej żelazna z Permu do Ekaterynburga, przekraczająca tutaj Ural, wznosi się tylko do 350 mt. , dalej jednak na północ około 65 góry znowu się wznoszą, tak że niektóre szczyty, jak Kondżakowski i Deneżkin mają przeszło po 1600. Jest on w tej części pokryty gęstym lasem, od strony europejskiej liściastym, od azyatyckiej iglastym. Na północ od źródeł Peczory Ural przyjmuje nazwę północnego i przedstawia gęsto za sobą idące grupy wysokich szczytów Toell Pos do 1700 mt. , sterczących z tundry. Główny grzbiet Uralu nie dochodzi do samego wybrzeża zatoki Karskiej, ale za pomocą bocznej północnozachodniej gałęzi Pae Choj ciągnie się za rz. Karę do cieśniny Wajgackiej, a po za tą cieśniną występuje w górach Wajgaczu i Nowej Ziemli. Na granicy między Uralem średnim a północnym, w okolicach źródeł Peczory, wybiega na zachód pasmo wyżynowe, zwane Uwały albo wyżyną Szemachowską, prócz tego na północozachód niewysokie pasmo wzgórzy Timańskich. Ural jakkolwiek niezbyt wysoki, nosi jednak dość wybitne cechy linii granicznej między dwoma częściami świata. Mianowicie pod względem klimatycznym stanowi on pewną zaporę z jednej strony dla zimnych wiatrów północnowschodnich, z drugiej dla ciepłych i wilgotnych południowo zachodnich; dlatego klimat po stronie zachodniej Uralu jest cieplejszy niż po wschodniej. Pod względem flory i fauny Ural posiada również graniczne znaczenie, stanowi on mianowicie wschodnią granicę dębu, lipy i drzew owocowych. Góry Kaukaskie pokrywają większą część kraju między morzem Czarnem a Kaspijskiem i ciągną się z północozachodu na południowschód długiem na 150 mil pasmem od połwyspu Tamań między m. Czarnem a Azowskiem, do półwyspu Apszeron, wrzynającego się w m. Kaspijskie. Z północy ograniczają je doliny Tereku i Kubania, z południa doliny Kury i Rionu; między temi ostatniemi Kaukaz łączy się z wyżyną Armenii za pomocą gór Imeretyńskich. Kaukaz stanowi niedostępną skalistą ścianę szczyty Elbrus 5600 mt. , Kazbek 5000 mt. , dzielącą Europę od Rossya Rossya Azyi i sięgającą ponad granicę wiecznych śniegów, która na południowym wilgotniejszym stoku leży niżej, aniżeli na północnym. W ścianie tej znajdują się tylko bardzo nieliczne przejścia; najważniejsze z nich są dwa jedno wzdłuż wybrzeży morza Kaspijskiego, t. z. droga Derbencka, około starożytnej fortecy Derbentu; drugie przez środek łańcucha, sztucznie z wielkim trudem zbudowane, t. z. droga WojennoGruzińska, prowadząca z doliny Tereku koło fortecy Władykaukazu do doliny Kury. Góry Kaukazkie obfitują w źródła mineralne na północnym stoku i źródła nafty, szczególniej na dwóch krańcach gór na półwyspach Tamań i Apszeron. Góry a właściwie wyżyna Finlandzka zajmuje obszar między oceanem Lodowatym a m. Baltyckiem zatoką Botnicką i Fińską, od przesmyku skandynawskiego do jeziornego zagłębienia, ciągnącego się od zatoki Fińskiej do m. Białego i stanowiącego dawniej połączenie Baltyku z m. Białem. Jestto dalszy ciąg wyżyny Skandynawskiej, złożony jak ona z nagich granitów i gnejsów, ale znacznie niższy, w najwyższej bowiem części, na dziale wodnym między m. Baltyckiem a oceanem Lodowatym, wyżyna ta wznosi się około 600 mt. i to tylko na północy, w pobliżu przesmyku Skandynawskiego, w górach Manselke, zresztą dosięga zaledwie połowy tej wysokości. Wyżyna Finlandzka usiana jest olbrzymiemi głazami eratycznemi oraz pokrajana wąskiemi i długiemi dolinami, biegnącemi z północozachodu na południowschód, zupełnie równolegle względem siebie. Doliny te napełnione są licznemi jeziorami, które łączą się z sobą wodospadami. W poprzek tych dolin ciągną się długie wały, zwane asar, będące końcowemi morenami dawnych lodowców. Wały te ułatwiają komunikacyą w tym bezdrożnym kraju. Wody. Większa część rzek niziny Rossyjskiej wypływa albo z samej wyżyny Wałdajskiej, stanowiącej ważny hydrograficzny węzeł wschodniej Europy Wołga, Dniepr, Dźwina, Łowat, Newa, albo w jej pobliżu Dźwina północna, Don, Niemen; są to rzeki centralne, z odśrodkowym kierunkiem. Prócz tego z gór granicznych niziny Rossyjskiej wypływają rzeki skrajne; są mianowicie dwie skrajne uralskie Peczora i Ural; dwie skrajne, kaukazkie Kubań i Terek; dwie skrajne karpackie Dniepr i Wisła. Oprócz tego ze względu na kierunek głównego działu wód, który przebiega nizinę wschodnioeuropejską w kierunku północnowschodnim do Uralu u źródeł Peczory, można rzeki wschodniej Europy podzielić na rzeki stoku północnozachodniego baltyckie i północne oraz rzeki stoku południowowschodniego kaspijskie i czarnomorskie, do których pośrednio należą dwie dunajskie Seret i Prut. Ważniejsze rzeki stoku północnozachodniego są Niemen, Dźwina, Newa powstająca ze zlewu dwóch rzek jeziornych WytegrySwir i ŁowatiWołchowa, Dwina Dźwina północna, Onega, Mezeń i Peczora. Z pomiędzy rzek stoku południowowschodniego najważniejsze są; Wołga, Don, Dniepr i Dniestr. Rzeki wschodniej Europy przedstawiają trzy dogodne warunki, dzięki którym stały się one niezmiernie ważnemi dla tej rozległej równiny. Warunki te są znaczna długość, rozbieżne kierunki i nieznaczność działów wodnych, która dozwalała dawniej przewozić towary z jednej rzeki na drugą, lub nawet przewłóczyć na walcach łodzie z towarami a w końcu umożliwiła połączenie mórz oblewających Rossyą europejską za pomocą kanałów, wchodzących w skład t. z. systematów wodnych. Ogólna długość kanałów i skanalizowanych rzek wynosi w R. 6367 klm. Morze Baltyckie łączy się z Kaspijskiem za pomocą systematów wodnych Maryjskiego 1054 w. , Tychwińskiego 807 w. i Wyszniewołodzkiego 1309 w. . Morze Białe z Baltyckiem i Kaspijskiem połączone jest za pomocą systematu ks. Aleksandra Wirtemberskiego do rz. Szeksny, z której systemat Maryj ski prowadzi do Bałtyku, a Wołga do m. Kaspijskiego. Morze Czarne połączone zostało z Bałtykiem za pomocą kanałów Berezyńskiego, Ogińskiego i Muchawieckiego Królewskiego. W ostatnich czasach dokonano połączenia m. Białego z Kaspijskiem za pomocą systematu, w skład którego wchodzi kanał Katarzyny a nadto zaprojektowano budowę kanału, celem połączenia Donu z Wołgą. Jeziora są bardzo liczne i w samej R. europejskiej zajmują 152, 198 klm. kw. przestrzeni. Największą liczbę jezior posiada Finlandya, gdzie w wielu miejscowościach przestrzeń zajęta przez wody przeważa ląd stały. Dalej idzie gub. ołoniecka 1500 jezior, zajmujących 20, 700 klm. kw. , petersburska, nowogrodzka, pskowska, inflancka, witebska. Znaczniejsze z nich Ładoga największe w Europie, Onega, Wygoziero, Siegoziero, Łacze, Biełoziero, Ilmen, Pejpus al. Czudzkie, Pskowskie i w. in. W południowowschodnich stepach są nadto liczne jeziora słone, z których najważniejsze Ełton i Baskunczackie w gub. astrachańskiej. W R. azyatyckiej znajdują się dwa największe jeziora na kuli ziemskiej, mianowicie Kaspijskie podług obliczenia pułk. Strelbickiego 387, 486, 9 w. kw. i Azowskie wedle tegoż 32, 354, 4 w. k. . Oprócz tego z jezior R. azyatyckicj ważniejsze Bajkał 30, 695 w. kw. , Bałkasz 18, 116, IsykKul 4501, Chanka 3850, Czały 2960 i in. Rossya Klimat i flora. R. w skutek swego położenia geograficznego, zajmując olbrzymią przestrzeń tak z północy na południe, jako też z zachodu na wschód, posiada nader rozmaity klimat, mający przeważnie charakter kontynentalny. R. europejska, za wyjątkiem północnej części od 60 szer. płn. , leży w pasie umiarkowanym, klimat jej jest jednakże znacznie ostrzejszym od klimatu zachodniej Europy, a to z powodu znacznego oddalenia od miarkującego wpływu Atlantyku Golfsztrem; z ograniczenia na zachodzie i południu górami, tamującemi wpływ wilgotnych wiatrów; z wielkiej przewagi lądowego obszaru R. nad długością linii brzegowej oblewających ją mórz, tembardziej że wpływ tych mórz tamowany jest przez góry góry Kaukazkie i Krymskie tamują wpływ morza Czarnego, góry Finlandzkie Baltyku ale także i przez ich zamarzanie. Szczególniej też ocean Północny i m. Białe, pokrywające się w zimie całkowicie lodami, tracą klimatyczny charakter mórz; wszystkie inne morza zamarzają przynajmniej po brzegach Baltyckie a nawet Azowskie niekiedy zamarzają całkowicie. W końcu wykwity soli na stepach nadkaspijskich, pochłaniające chciwie wilgoć, przyczyniają się do zmniejszenia wpływu sąsiedniego i tak niewielkiego morza. W ogóle przyjąć trzeba, że klimat niziny Rossyjskiej, przy jednakowych szerokościach geograficznych, znacznie jest ostrzejszym od klimatu Europy zachodniej i staje się coraz zimniejszym w miarę postępu na wschód, oraz że w zachodniej części R. lato jest zimniejsze a zima cieplejsza, w wschodniej zaś lato gorętsze a zima ostrzejsza. Tak np. izoterma 3 idzie przez Petersburg, Nowogród, Niżny Nowogród i Werchneuralsk; izochimena 6 przez Petersburg, Smoleńsk, Kursk i Carycyn. Własności te klimatyczne wywierają wielki wpływ na roślinność. Tak np. nad Niemnem rosną dęby, buki, jesiony, lubiące klimat bardziej wilgotny; nad Wołgą i Ufą występuje lipa, której sprzyja klimat suchy. Rośliny wieloletnie, nieznoszące silnych mrozów, lepiej udają się w zachodniej R. , przeciwnie zaś we wschodnich jej częściach rośliny roczne, potrzebujące więcej ciepła letniego. Tak północna granica drzew owocowych przechodzi przez Rewel, Riazań i Saratów, podczas gdy dynie i arbuzy dojrzewają na brzegach rz. Białej, Sejmu i Desny. Pod względem klimatu R. europejska dzieli się na 4 strefy zimną, umiarkowaną, ciepłą i gorącą. Strefa zimna leży między oceanem Lodowatym a wyniosłością UralskoAłauńską i zatoką Fińską. Klimat tej strefy, mimo znacznych odcieni, w ogóle odznacza się surowością; wiosna i jesień zlewają się tu z zimą. Strefa umiarkowana leży między zatoką Fińską i wyniosłością UralskoAłauńską a rozgałęzieniem Karpat i wyniosłością KarpackoUralską. Część zachodnia tej strefy, w skutek sąsiedztwa Baltyku i obfitości wód, jest cieplejsza i bardziej wilgotna. Różnice pomiędzy porami roku w strefie tej są widoczne. Strefa ciepła obejmuje wyniosłość KarpackoUralską i stepy południowe do m. Czarnego i Kaspijskiego oraz gór Kaukazkich i Krymskich. Klimat strefy tej odznacza się upałem lata i chłodem zimy. Strefa gorąca obejmuje południowe wybrzeża Krymu i kraj zakaukazki. W strefie tej zimno jest rzadkiem zjawiskiem. Różnice klimatyczne między północą i południem niziny Rossyjskiej okazują się najlepiej w pasach klimatycznoroślinnych, które wykazują zarazem główne sposoby do życia oraz zajęcie ludności. Pod tym względem nizina Rossyjska da się podzielić na 7 pasów 1 Pas lodowaty, obejmujący Nową Ziemię, wyspę Kałgujew i północne wybrzeża gub. archangielskiej, pozbawiony wszelkiej roślinności i zupełnie niezamieszkały. 2 Pas tundr bagnisk u spodu wiecznie zamarzniętych, południową granicę którego stanowią rz. Usa, Cylma i południowe wybrzeża zatoki Onegskiej. Pas ten składa się z obszernych trzęsawisk tundr, pokrytych mchem, roślinami jagodowemi i niskiemi, karłowatemi drzewami. W pasie tym człowiek przebywa stale, prowadzi jednak życie koczownicze. 3 Pas lasów iglastych i początku uprawy zbóż, do zachodniej Dźwiny, górnej Wołgi i Czusowy. W północnej części tego pasu rośnie owies i jęczmień, do których w południowej części przybywa żyto jare i len. 4 Pas lasów liściastych, ograniczony na południe biegiem Prypeci, Desny, Sejmu i prostą linią do Ufy, wydaje żyto ozime, pszenicę jarą i konopie. 5. Pas pszenicy i drzew owocowych, rozciąga się do 48 szerokości północnej. Sieją głównie pszenicę, proso, tatarkę; oprócz tego uprawiają buraki cukrowe, tytuń, chmiel i konopie. Mieszkańcy, z powodu bogactwa pastwisk, zajmują się hodowlą bydła. 6 Pas winorośli, kukurydzy i arbuzów, obejmuję całą południową R. aż do m. Czarnego i Kaukazu; kukurydza udaje się zwłaszcza w części zachodniej, drzewa morwowe na całej przestrzeni. Z roślin zbożowych sieją przeważnie pszenicę arnautkę. Wino uprawia się głównie w Bessarabii, Krymie, przy ujściu Donu i nad Terekiem. Na polach dojrzewają melony, arbuzy, morele, brzoskwinie i orzechy tureckie. Znacznie rozwiniętą hodowla bydła, szczególniej owiec cienkorunych. 7 Pas drzew oliwnych, jedwabiu i trzciny cukrowej, obejmuje kraj zakaukaski i południowe wybrzeża Krymu. W południowych krańcach tego pa su rośnie bawełna, ryż, szafran i inne rośliny strefy gorącej. Drzewo oliwne znajduje się przeważnie w zachodniej części kraju zakaukaskiego, trzcina zaś cukrowa w południowowschodniej. Ludność. Podług danych z 1882 r. całe cesarstwo rossyjskie liczy 102, 541, 696 mk. , z czego na R. europejską przypada 77, 617, 697, na królestwo polskie 7, 083, 475, na Finlandyą 2, 060, 782, na kraj zakaukazki 6, 534. 853, na kraj zakaspijski 650, 000, na Syberyą 4, 093, 535 i na prowincye środkowoazyatyc kie 5, 151, 354 mk. W liczbie tej nie jest podana ludność Merwu i sąsiednich okolic przyłączonych w ostatnich latach do Rossyi. Obliczenie ludności dla uregulowania podatku pogłównego i powinności wojskowej dokonywane bywa co 10 do 15 lat a w razach wyjątkowych co 3 5 lat. Pierwsze obliczenie czyli tak zwana rewizya ludności R. miało miejsce z rozkazu Piotra W. w 1722 r. i wykazało 14 milionów mieszkańców. Rewizya z 1742 r. II wykazała 16 mil. ; rewizya z 1762 r. III 19 mil. ; z 1782 r. IV 28 mil. ; z 1796 r. V 36 mil. ; z 1812 r. VI 41 mil z 1815 r. VII 45 mil. ; z 1835 r. VIII 60 mil. ; z 1851 r. IX 68 mil. ; z 1858 r. X 74 mil. Pod względem liczby mieszkańców zajmuje R. trzecie miejsce między państwami kuli ziemskiej i ustępuje tylko cesarstwu chińskiemu i Anglii wraz z jej koloniami. Stosunkowo jednak do zajmowanej przestrzeni liczba mieszkasców jest bardzo nieznaczną, wynosi bowiem w całem państwie 220 mk. na 1 milę kw. , w R. europejskiej zaś około 800 mk. na 1 milę kw. Gęstość zaludnienia na niezmiernym obszarze niziny wschodnioeuropejskiej z przyczyn częścią czysto geograficznych, częścią geograficznohistorycz nych, jest dość niejednakowo rozłożoną. Najgęściej zaludnionym około 2000 mk. na 1 milę kw. jest obszar zamknięty linią poprowadzoną od ujścia Newy do ujścia Kamy, stąd Wołgą do ujścia Sarpy, następnie do ujścia Dunaju i w końcu zachodnią granicą państwa. W obszarze tym znów najlepiej zaludniony jest żyzny pas czarnoziemny i przemysłowe okolice Moskwy. Zewnątrz powyższego wielokąta leży obszar daleko słabiej zaludniony, szczególniej na stepach nadkaspijskich, gdzie nieurodzajność gruntu i względy geograficzno historyczne zniżają gęstość zaludnienia do 150 osób na 1 milę, oraz na dalekiej północy nad oceanem Lodowatym, gdzie z powodu wiecznie zamarzniętych tundr, gęstość zaludnienia opada do 20 osób na 1 milę kw. Pod względem pochodzenia ludność R. europejskiej przedstawia rozmaitość, jakiej nie znajdujemy w żadnem innem państwie. Różnobarwność ta etnograficzna, mogąca mieć niekorzystny wpływ na jedność państwa, traci zupełnie swe znaczenie, z powodu że główną masę ludności, tak pod względem liczby jako i oświaty, stanowi panujące plemię słowiańskie. Do plemienia tego zaliczają się a Wielkorossyanie około 40 milion. , rozprzestrzenieni w całem państwie i zamieszkujący jednolitą masą gubernie środkowe R. europejskiej. Do Wielkorossyan należą też Kozacy dońscy, oraz pochodzący od nich kaukazcy, astrachańscy, orenburscy i uralscy. b Małorossyanie 16, 370, 000, zamieszkują gub. charkowską, połtawską, kijowską, podolską, czernihowską i poczęści wołyńską, kurską i woroneską. Tutaj należą także Małorossyanie zamieszkali w gub. lubelskiej, oraz Kozacy czarnomorscy, kubańscy i azowscy. c Białorusini 3, 600, 000, stanowią klasę włościańską w tak zw. gub. zachodnich witebskiej, mohylewskiej, mińskiej, grodzieńskiej i po części wileńskiej, wołyńskiej i siedleckiej. d Polacy przeszło 6 milion. , stanowią masę ludności w królestwie polskiem oprócz gub. lubelskiej i siedleckiej i pogranicznych częściach gub. grodzieńskiej i wołyńskiej, tudzież przeważną cześć obywateli ziemskich i mieszczan w gub. litewskich i białoruskich oraz w gub. wołyńskiej, podolskiej i kijowskiej, e Serbowie i Bułgary 150, 000, w gub. ekaterynosławskiej; w końcu f Czesi 7790, głownie w gub. wołyńskiej. Z plemion niesłowiańskich zamieszkujących R. najważniejsze są 1 Litewskołotyskie 3, 623, 700, zamieszkujące od zatoki Rygskiej do Bugu i dzielące się na Litwinów 1, 900, 000 w gub. wileńskiej i sąsiednich powiatach gub. kowieńskiej, grodzieńskiej i północnej części gub. suwalskiej, Żmujdżinów 623, 700 w zachodniej części w gub. kowieńskiej, oraz Łotyszów 1, 100, 000 w guber. kurlandzkiej i inflanckiej. 2 Grecy 75, 000. 3 Rumuni 750, 000, stanowiący przeważną część ludności Bessarabii. 4 Inne narody europejskie 1036 Francuzów, 188 Anglików, 1, 000, 000 Niemców, 286, 000 Szwedów. 5 Ormianie 36, 000. 6 Cyganie 111, 654. 7 Żydzi 3, 000, 000. 8 Finowie, zwani przez Rossyan Czudami, zamieszkujący niegdyś całą północną część R. europejskiej od m. Baltyckiego aż do Uralu. Pod względem geograficznym plemię fińskie dzieli się na 4 grupy a Finów nadbaltyckich, do których zaliczają się Finowie właściwi albo FinoKarelowie 1, 840, 000 w w. ks. finlandzkiem. ; Karolowie 303, 000 w gub. petersburskiej, ołonieckiej, nowogrodzkiej i twerskiej; Estończycy 775, 000 w Estonii i Inflantach i Liwy 2541 w Kurlandyi. Do Finów nadbaltyckich zaliczyć można Lapończyków 4000 i Samojedów 4000. b Drugą grupę stanowią Fino Rossya Rossya wie nadwołgscy, rozdzieleni na Czeremisów 260, 000, między Wiatką i Wetługą, Mordwinów 1 milion, między Surą, Mokszą i Oką, i Czuwaszów 700, 000, między Surą i Oką. c Do Finów uralskich zaliczają się Permiacy 67, 000 nad Kamą, Wotiacy 240, 500 nad Wiatką i Zyryanie 85, 500 nad Wyczegdą i Peczorą. d Do czwartej nareszcie grupy Finowie zauralscy. Bezpośrednio z Finami graniczy 9 plemię tureckotatarskie, rozsiane na ogromnej przestrzeni. Do plemienia tego zaliczają się Tatarzy 1, 213, 000, dzielący się na kazańskich, astrachańskich i krymskich, zamieszkali wzdłuż Wołgi, poniżej Kamy oraz na półwyspie krymskim około 500, 000; Baszkiry 750, 000, pierwotni mieszkańcy obu stoków południowego Uralu; Meszczeryacy do 136, 500, w gub. ufimskiej i permskiej i Tepterzy 126, 000 w gub. ufimskiej, permskiej, wiackiej i samarskiej i Kirgizi 180, 000 w R. europejskiej. 10 Plemie mongolskomandżurskie, przedstawicielami krórego w R. europejskiej są Kałmycy 120, 000, zamieszkujący w gub. astrachańskiej, stawropolskiej i ziemi wojska dońskiego. Równą rozmaitość jak pod względem etnograficznym przedstawia ludność Rossyi i pod względem religii. Panującą wiarą zarówno z prawa jak i z liczby mieszkańców 65 ogólnej ludności jest prawosławna al. grekorossyjska. Rozkolnicy rozmaitych sekt stanowią 10 ludności, wyznawcy kościoła ormiano gregoryańskiego 1, katolicy rzymscy 8 protestanci 4 1 2, żydzi 4 machometanie 6 pozostałą część stanowią poganie i rozmaite sekty chrześciańskie. Kościół prawosławny zostaje pod zarządem świętego Synodu, ustanowionego w 1721 r. przez Piotra W. , rezydującego w Petersburgu i zaliczającego się do najwyższych władz państwowych. Członkami synodu są trzej metropolici petersburski, moskiewski i kijowski oraz kilku biskupów i księży świeckich. Głównym naczelnikiem synodu jest panujący, którego zastępuje oberprokurator synodu. Całe państwo w 1881 r. podzielone było na 59 eparchii al. dyecezyi biskupich. W tymże roku było 40, 569 cerkwi, 37, 318 parochów, 7009 dyaków, 620 soborów, 1023 monastyrów z 6438 mnichów i 4759 mniszkami i 14, 167 kaplic. Duchowieństwo dzieli się na świeckie czyli białe i zakonne al. czarne. Z zakładów duchownonaukowych znajduje się w R. cztery akademie petersburska, moskiewska, kijowska i kazańska, 51 seminaryów oraz 187 szkół parochialnych. Liczba osób stanu duchownego u rozkolników wynosi 1500, z której większą połowę stanowią kobiety. Kościół rzymskokatolicki od 1867 r. zostaje pod zarządem kolegium, rezydującego w Petersburgu, prezesem którego jest arcybiskup mohylewski. Oprócz 7 dyecezyi królestwa polskiego warszawskiej, kaliskoku jawskiej, kieleckiej, lubelskiej, płockiej, sandomierskiej i sejneńskiej, znajduje się w R. 5 dyecezyi, mianowicie mohylewska zarazem metropolia, wileńska, telszewska albo żmujdzka, łuckożytomierska i tyraspolaka. W ogóle w 12 dyecezyach znajduje się 2651 parafii, podzielonych na 201 dekanatów, 3481 kościołów, 2086 kaplic i 65 klasztorów 35 męskich i 30 żeńskich. W każdej dyecezyi znajduje się seminaryum duchowne, w Petersburgu zaś akademia. Kościół ormiańskogregoryański pozostaje pod zarządem patryarchy al. katolikosa, rezydującego w Eczmiadenie, oraz 6 arcybiskupów erywańskiego, szyrwańskiego, georgijskiego, Karabagh, astrachańskiego i nachiczewańskobessarabskiego. Kościół luterański w Finlandyi stoi pod zarządem trzech biskupów aboskiego, borgoskiego i kuopioskiego, w pozostałych zaś częściach R. sprawami kościoła kieruje generalny konsystorz w Petersburgu a w królestwie polakiem konsystorze ew. augsburski i ew. reformowany w Warszawie. Pod względem administracyjnym kościoły ew. augsburskie w R. podzielone są na 8 okręgów konsystorskich petersburski obejmujący 20 gubernii R. europejskiej, moskiewski 27 gub. R. europejskiej i R. azyatycką, kurlandzki, inflancki, rygski, rewelski i oeselski. Do kształcenia duchownych ewangielickich istnieją fakultety teologiczne w Dorpacie i Helsingforsie. Reformowani znajdują się przeważnie w gub. wileńskiej, grodzieńskiej, prowincyach nadbaltyckich, królestwie polskiem, w Petersburgu, Moskwie i Archangielsku. Hernhuci przebywają głównie w Inflantach i w Sarepcie; menonici pomiędzy kolonistami w gub. tauryckiej około 15, 000 oraz w królestwie polskiem do 2000. Dla wykształcenia duchowieństwa żydowskiego istnieją od 1847 r. utrzymywano kosztem rządu szkoły rabinów w Wilnie i Żytomierzu, a nadto szkoły niższe w Odessie, Kiszyniewie, Winnicy, St. Konstantynowie i Berdyczowie. Prezesem rady kościelnej machometańskiej jest mufty orenburski. Ustrój społeczny. W żadnym innym kraju Europy ludność wiejska nie stanowi takiej liczebnej przewagi jak w R. , gdzie tworzy właściwe jądro narodu. Do niedawna ta masa ludności żyła pod jarzmem poddaństwa, z którego wyzwoloną została przez ukaz z d. 3 marca 19 lutego 1861 r. Poprzednio rozróżniano trzy klasy włościan 1 włościanie wolni, koloniści itp. ; 2 włościanie zostający pod bezpośrednim zarządem państwa, mianowicie jednodworcy, koloniści wojskowi, włościanie Rossya koronni, górnicy i fabryczni oraz osiedleni w Syberyi; 3 poddani, dzielący się na włościan familii cesarskiej apanażów i włościan szlacheckich. Włościanie wolni, utworzeni ukazem cesarza Aleksandra I z 1830 r. , mieli częścią własne majątki, częścią dzierżawy, mogli nabywać oraz sprzedawać własność, ziemską oraz przechodzić do innych stanów. Koloniści, zarówno osiedleni przez właścicieli ziemskich jak i przez rząd, używali swobody religijnej, byli wolni od służby publicznej i wojskowej, oraz przez pewien czas nie płacili podatków. Z pomiędzy włościan zostających pod bezpośrednim zarządem korony zasługują zwłaszcza na uwagę jednodworcy, powstali częścią ze szlachty zagonowej w guberniach składających niegdyś Rzplitą, oraz ze zubożałej szlachty rossyjskiej, częścią z potomków żołnierzy, obdarzonych ziemią za zasługi. Do 1845 r. jednodworcy tworzyli rodzaj szlachty, mającej prawo nabywania ziemi z poddanymi, lecz tylko od właścicieli swego stanu, wybierania rekrutów itd. Ukazem z 1845 r. zaliczeni zostali do stanu włościańskiego i podług rewizyi z 1858 r. liczyli 1, 366, 000 głów płci męż. do 2, 700, 000 wraz z kobietami. Poddaństwo włościan, zaprowadzone w 1592 r. za czasów regencyi bojara Godunowa, zostało ściślej określone ukazem tegoż z d. 21 listopada 1601 r. , obostrzone za Piotra W. i rozszerzone na Małorossyą przez Katarzynę II. Dopiero Aleksander I w celu polepszenia losu włościan ukazem z d. 4 marca 20 lutego 1803 r. utworzył klasę włościan wolnych. Krok dalej postąpił Mikołaj I, dozwoliwszy ukazem 14 kwietnia 1842 r. zawierać włościanom kontrakty ze swymi panami, oraz ukazem 2 grudnia 1847 r. nabywać gminom wiejskim wystawione na sprzedaż z powodu obdłużenia majątki szlacheckie. Wszystkie te środki niedoprowadziły do celu i dopiero manifestem cesarza Aleksandra II z d. 2 grudnia 20 listopada 1857 r. rozpoczętą została wiekopomna reforma, wyzwalająca chłopa ruskiego z jarzma poddaństwa, ukończona manifestem z d. 3 marca 19 lutego 1861 r. Stan miejski miał nadane pierwsze prawo przez ukaz Piotra W. z d. 6 stycznia 1721 r. Właściwe urządzenie miast nastąpiło przez statut Katarzyny II z d. 5 maja 24 kwietnia 1785 r. , zmodyfikowany za panowania Aleksandra II. Na czele rady miejskiej dumy, złożonej z 6 a najmniej z 3 członków, wybieranych przez gminę na trzyletni peryod, stoi również na trzy lata wybierany burmistrz gołowa. Do każdej rady miejskiej dodany jest z urzędu sekretarz, podobnież i do magistratu miejskiego, załatwiającego sprawy miejskie, policyjne i handlowe, i złożonego z dwu przewodniczących i 4 asesorów. Pierwszą osobą po burmistrzu jest komisarz policyjny czastnyj pristaw, których w większych miastach jest kilku, podlegających gubernatorowi cywilnemu, W miastach gubernialnych znajduje się policmajster w obu stolicach oberpolicmajster, stojący bezpośrednio pod ministrem spraw wewnętrznych. Miasta w gub. nadbaltyckich mają oddzielne urządzenia. Ludność miejska dzieli się na 6 klas 1 właścicieli domów, 2 kupców gildyjnych, 3 kupców obcych, 4 mieszczan honorowych, 5 mieszczan właściwych i tak zw. raznoczyncow, t. j. niższych urzędników, artystów, literatów, nauczycieli prywatnych itd. , i nakoniec 6 rzemieślników cechowych. Szlachta rossyjska utraciła dawne swe prawa i znaczenie za Piotra W. , który zniósł godność bojarską i przez ukaz z d. 2 lutego 24 stycznia 1772 r. utworzył szlachtę z zasługi urzędniczą. Podług tego ukazu wszyscy znajdujący się tak w służbie cywilnej jak i wojskowej podzieleni zostali na 14 klas, z których 8 pierwszych nadawało szlachectwo dziedziczne, 6 zaś ostatnich osobiste. Szlachta rossyjska majątkiem i osobistemi przywilejami zajmowała pierwsze miejsce między szlachtą innych krajów. Przed wyzwoleniem włościan przeszło połowa ziemi uprawnej stanowiła własność szlachty. Były familie jak Szeremetiewych, Strogonowych, Demidowych posiadające po 50 100, 000 poddanych. Mimo to jednak szlachta rossyjska nie tworzyła potężnej arystokracyi i wpływ jej na rządy kraju oraz na sposób myślenia, uczucia i charakter mas narodu był bardzo małym. W ogóle szlachta rosyjska dzieli się na trzy klasy 1 książąt, hrabiów, baronów i szlachtę dawną, zapisaną do ksiąg aksamitnych barchatnych z 1682 r. ; 2 tych którzy otrzymali tytuł szlachecki wskutek szczególnej łaski monarszej i 3 szlachtę z zasługi, urzędniczą. Ks. Dołgorukow wylicza około 220, 000 rodzin szlacheckich w R. Rolnictwo, Główne źródło bogactwa narodowego w R. stanowi rolnictwo, stojące jeszcze na niskim stopniu, a to z powodu braku odpowiednich sił roboczych, trudnego zbytu, umiarkowanych potrzeb mieszkańców, oraz wpływu dawnych stosunków społecznych, do czego w guberniach wielkorossyjskich przyłącza się wspólne użytkowanie z roli. Podług nowszych danych w R. europejskiej z ogólnego obszaru 492, 687, 000 dzies. przypada na grunta orne 79, 518, 000 dzies. , więc zaledwo 16, 14. Z powodu obszaru, zajmowanego przez R. , oraz rozmaitych warunków klimatycznych, grunt pod względem przemysłu rolniczego da się podzielić na trzy stopnie 1 zupełnie niezdolne do uprawy okolice podbiegunowe; 2 grunt zdolny do uprawy lecz ma Rossya ło urodzajny posiadają gubernie petersburska, nowogorodzka, . permska, wiacka i Finlandya, oraz po części gub. saratowska, taurycka i niektóre okolice Kaukazu; 3 grunt urodzajny posiada większość gub. środkowych. Najbardziej urodzajne są gub. kazańska, niżegorodzka, penzeńska, tambowska, kurska, charkowska, tak zwana Małorossya z Ukrainą, oraz niektóre części Kaukazu. Okolice nad Wołgą i jej dopływami wydają największą ilość zboża. Nadmiar zboża pozostający po ilości zużytej na wewnętrzne potrzeby, przerabiają na spirytus lub też wywożą zagranicę. Z rodzajów zboża sieją przeważnie żyto, pszenicę w gub. środkowych i południowych, kukurydzę i proso w gub. tauryckiej i nad Terekiem. ryż w kraju zakaukazkim, jęczmień na całym obszarze R. europejskiej aż pod ocean lodowaty, owies głównie na potrzeby wewnętrzne, tatarkę, groch i inne rośliny strączkowe, głównie w gub. środkowych; kartofle mało są jeszcze rozpowszechnione, zwłaszcza w gub. wielkorossyjskich. Rośliny pastewne, z powodu obfitości pastwisk, mało są jeszcze uprawiane. Uprawa lnu i konopi, zwłaszcza w gub. środkowych i północnozachodnich, stanowi ważną gałęź przemysłu rolnego i handlu wywozowego. Corocznie wzmaga się przynajmniej do niedawnego czasu uprawa buraków cukrowych. Również powiększa się corocznie uprawa wina w guberniach południowych, zwłaszcza w Krymie, w gub. chersońskiej, ekaterynosławskiej, bessarabskiej, ziemi Kozaków dońskich, w gub. astrachańskiej i w kraju zakaukaskim, dostarczającym win najbardziej ognistych. Szczepy dońskie i krymskie wydają wina nietrwałe i silnie musujące. Sadownictwo w ogóle jeszcze stoi na niskim stopniu, choć w ostatnich czasach rząd wiele zrobił dla jego podniesienia. Głównie zajmują się niem na południu i zachodzie, po części także i w gub. środkowych. Ogrody koronne połączone ze szkołami ogrodniczemi istnieją w Odessie, Ekaterynosławiu, Chersoniu, Sewastopolu, Ki jowie, Kiszyniewie, Orle, Penzie, Astrachaniu. Plantacye tytoniu kwitną zwłaszcza na Ukrainie, w gub. środkowych, w Krymie i nad Wołgą. Anyż i kminek zbierają na Ukrainie, gorczycę w gub, saratowskiej a najlepszą około Sarepty, opium około Taganrogu i Charkowa. Wyjątkowe stanowisko zajmuje kraj zakaukazki, wydający nietylko szlachetne gatunki wina, oliwę, owoce południowe i pistacye, jak Krym, ale także szafran, indygo, bawełnę, trzcinę cukrową, koszenilę i in. W 1884 r. wywieziono z R. 11, 370, 000 centn. pszenicy, 7, 662, 000 żyta, 10, 147, 000 owsa, 4, 982, 000 jęczmienia, 1, 109, 000 kukurydzy, 324, 000 grochu, 374, 000 mąki. Nadto w Słownik Geograficzny T. IX. Zeszyt 106. 1881 r. wywieziono 12, 976, 727 pudów lnu, 1, 856, 313 pakuł lnianych, 4, 740, 025 konopi, 280, 209 pakuł konopnych, 2, 500, 442 siemienia lnianego i konopnego. Tytoniu w liściach i wyrobach w 1883 r. wywieziono 128, 000 pudów. Hodowlą bydła zajmują się przeważnie mieszkańcy południowej i południowowschodniej R. , dalej ludy koczownicze i mieszkańcy stron północnych, gdzie kwitnie zwłaszcza hodowla reniferów. Najlepsze rasy bydła rogatego z hodowanych w pasie czarnoziemnym i stepowym są ukraińska, czerkieska i stepowa; w R. środkowej bydło jest drobne i w niewielkiej ilości najlepsze inflanckie i litewskie; w R. północnej słynie mleczna rasa chołmogorska oraz pochodząca od niej mezeńska, kargopolska i wiacka. Hodowla koni bardzo rozwinięta pomiędzy mieszkańcami stepów; dla wielu plemion koczujących mleko i mięso końskie stanowią główny środek wyżywienia. Również kwitnie hodowla koni i bydła w gub. południowozachodnich i królestwie polskiem. Konie rossyjskie słyną oddawna z siły i wytrwałości. Najlepsze stadniny znajdują się w gub. moskiewskiej, tambowskiej, charkowskiej, woroneskiej, kijowskiej i in. Znaczną jest także hodowla owiec, przeważnie grubowełnistych. Wzmaga się jednak corocznie chów owiec cienkowełnistych, zwłaszcza w prowincyach nadbaltyckich, król. polskiem i w gub. południowych. Chowem świń zajmują się przeważnie w gub. środkowych a także w południowych i nadbaltyckich. Chodowlą ptactwa domowego zajmują się prawie wszędzie. Pszczelnictwo kwitnie głównie w guberniach wchodzących niegdyś w skład Rzpltej, oraz w gub. nad Wołgą leżących, zwłaszcza w niżegorodzkiej, kazańskiej i symbirskiej, gdzie stanowi główne zajęcie plemion fińskich. R. produkuje rocznie około 2, 457, 000 kgr. wosku i 7, 370, 000 kgr. miodu. Jedwabnictwo wprowadzone zostało za czasów Piotra W. ; w nowszych czasach wzmaga się szczególniej w gub. astrachańskiej, w Krymie, kraju zakaukazkim i w Małorossyi. W 1883 r. wywieziono 400, 000 kgr. jedwabiu surowego i w przędzy. Przemysł leśny, myślistwo i rybołówstwo. Gub astrachańska, ekaterynosławska i chersońska cierpią zupełny niedostatek drzewa, które natomiast w innych guberniach znajduje się w znacznej ilości; mianowicie zaś gub. archangielska, ołoniecka, wołogodzka, wiacka, permska, kostromska i orenburska posiadają ogromne przestrzenie ziemi zajęte przez lasy. W lasach północnej R. do 65 przeważa sosna, modrzew i jodła; bardziej na południe zjawia się brzoza; w lasach środkowej i południowej R. częściej trafiają się dąb, buk i klon, a tak50 Rossya Ros że lipa, jesion i wiąz. W 1880 r. ogólna przestrzeń zajęta przez lasy wynosiła w R. europejskiej 105, 413, 257 ha, z czego 82, 382, 200 ha wypadało na lasy skarbowe, w których zaprowadzone zostało porządne gospodarstwo leśne. Do wykształcenia uczonych leśników służy instytut leśny w Petersburgu, po ukończeniu którego wychowańcy odbywają praktykę w Lissinie w pow. carskosielskim. Szkoły niższe, kształcące strażników leśnych i strzelców, istnieją w Petersburgu, Moskwie i Grodnie. Podług danych z 1882 r. ogólny dochód z lasów wynosił 7, 932, 000 rs. Przedmiot myślistwa stanowi dziczyzna wszelkiego rodzaju. Największy dochód przynosi połów zwierząt w Syberyi na futra, zbywane potem na jarmarku w Niżnim Nowgorodzie. Rybołówstwo, z powodu wielkiej obfitości ryb w morzach, jeziorach i rzekach Rossyi, przedstawia ważny przedmiot bogactwa narodowego, daje zatrudnienie masie ludności i dla wielu plemion, zwłaszcza północnowschodnich, stanowi jedyny sposób utrzymania życia. Nad Uralem i dolną Wołgą mieszkańcy zajmują się przeważnie wyrobem kawioru i karuku. W 1882 r. wywieziono kawioru za 3, 596, 000 rs. Na oceanie północnym poławiają także wieloryby Przemysł górniczy. R. posiada niesłychane bogactwa w świecie kopalnym, znajdują się w niej bowiem prawie wszystkie metale, dlatego też na górnictwo zwrócono oddawna baczną uwagę. Metale szlachetne wydobywają się głównie w R. azyatyckiej. W 1882 r. wydobyto 36, 135 kgr. złota w 1865 tylko 22120 kgr. . Z wyjątkiem złota produkcya innych metali stoi w R. znacznie niżej niż w innych krajach. Srebro znajduje się przeważnie w połączeniu z rudą ołowianą, głównie w Syberyi. W 1882 r. wydobyto 8036 kgr. srebra. Platyna znajduje się prawie wyłącznie na zachodnich stokach Uralu, gdzie w 1882 r. wydobyto jej 4820 kgr. w 1857 r. 5500 kgr. ; do obniżenia produkcyi przyczyniło się głównie zaprzestanie wybijania z niej monety. Bogate kopalnie miedzi znajdują się w Uralu, bogatsze jeszcze lecz mało produkujące w Syberyi Wschodniej. W 1870 r. wydobyto 5, 067, 316 kgr. miedzi, w 1881 r. zaś tylko 3, 383, 440 kgr. Ołów wydobywają przeważnie w Ałtaju i prowincyi zabajkalskiej, niepokrywa jednak potrzeb wewnętrznych w 1870 r. wydobyto 1, 648, 746 kgr. , w 1881 r. tylko 963, 488 kgr. . Cyna wydobywa się obok miedzi w Finlandyi w kopalni Pitkaranda nad jez. Ładoga; cynk znajduje się również w Finlandyi i w król. polskiem w 1882 r. wydobyto 96, 657, 203 kgr. . Syberya, oprócz Anglii, dostarcza grafit w najlepszym gatunku i w największej ilości w 1875 r. wydoby Ros to 303, 039 kgr. . Żelazo znajduje się w ogromnej ilości w Uralu, w gub. permskiej, orenburskiej i wiackiej, dalej w wołogodzkiej; w mniejszej w Ałtaju, w krainie zabajkalskiej, w ziemi kozaków dońskich, około Kerczu, w król. polskiem i w Finlandyi. Produkcya żelaza od dawnego czasu ciągle się wzmaga; w 1882 r. otrzymano 467, 077, 258 kgr. surowcu i 247, 971, 969 kgr. stali. Węgiel kamienny i antracyt znajduje się w znacznych pokładach w basenie Moskwy, Kijowa i Elizawetgradu, nad Donem, w Uralu, w Król. polskiem, na Kaukazie, Sachalinie, w stepach kirgiskich i w Turkiestanie. W 1882 r. wydobyto 3, 775, 173, 996 kgr. węgla kamiennego i antracytu. Pomimo to do czasu podwyższenia cła na węgiel zagraniczny, przywożono corocznie do 160 mil. kgr. węgla angielskiego. Nader bogatą jest R. w sól kuchenną, znajdującą się zwłaszcza w guberniach leżących na pograniczu Azyi. Łomy soli kamiennej znajdują się w gub. astrachańskiej Ileckij gorodok, w Kulpinie u stóp Araratu i w Nachiczewaniu gub. erywańskiej. Nadto otrzymuje się sól z licznych jezior słonych w Krymie i Bessarabii a zwłaszcza z jez. Elton w gub. astrachańskiej. W 1882 r. ogólna produkcya soli wynosiła 2, 033, 021, 522 kgr. , ilość ta jednak w ostatnich czasach znacznie się zwiększyła. Olbrzymie źródła nafty znajdują się na Kaukazie, w ostatnich dopiero latach racyonalnie eksploatowane. W 1883 r. wydobyto około 900 mil. kgr. surowej nafty. Obecnie nafta kaukaska wyparła z kraju prawie zupełnie naftę amerykańską i w znacznej ilości jest wywożoną do Prus i Austryi. Oprócz wymienionych wyżej znajduje się w R. bursztyn na wybrzeżach Kurlandyi, około Helsingforsu, na półwyspie Kanin; dalej granit zwłaszcza w Finlandyi, porfir, marmur, malachit i inne gatunki kamieni, w wielkiej ilości i w wybornym gatunku. Dyamenty i szmaragdy znajdują się w Uralu, półszlachetne kamienie w Ałtaju; wyborne gatunki porcelany i glinki w Syberyi i w gub. tauryckiej. Słynne są pokłady kaolinu pod Głuchowem w gub. czernihowskiej. Gips i kamień wapienny w wielu miejscowościach. Źródła mineralne najrozmaitszego składu znajdują się prawie we wszystkich częściach obszernego państwa Przemysł Przemysł rękodzielniczy rossyjski, jakkolwiek niedający się porównać z zachodnioeuropejskim, znajduje się jednak w stanie dość zadawalniającym. Natomiast przemysł fabryczny jest jeszcze na dość niskim stopniu, chociaż w ostatnich czasach, dzięki wysokim cłom ochronnym, zaczyna się pomyślnie rozwijać. Przemysł fabryczny rossyjski jest bardziej wiejskim aniżeli miejskim, nietylko bowiem trzy czwarte części wyrobów produkuje się po wsiach, ale nadto przeważny zastęp robotników do fabryb miejskich dostarcza ludność wiejska, która w miesiącach letnich lipiec do września powraca do zatrudnień wiejskich. Ogniskami przemysłu fabrycznego są przeważnie Moskwa, produkująca za 300 mil. rubli, i Petersburg, za 200 mil. rs. rocznie. Dalej idą Warszawa 60 mil. rs. , król. polskie, Perm, następnie gubernie leżące w pobliżu Moskwy, Włodzimierz 20 mil, rs. , Kazań i Ryga 30 mil. rs. , Odessa 16 mil. rs. , Twer i Sierpuchów 4 mil. rs. rocznie. W ogóle w 1879 r. wszystkie fabryki wyprodukowały za 1261 mil. rs. Podług wykazów statystycznych urzędowych w 1879 r. było w R. 27, 927 zakładów fabrycznych, zatrudniających 689, 452 robotników, z ogólną wartością produkcyi 900 mil. rubli. Z pojedynczych gałęzi przemysłu było w t. r. 74 przędzalni bawełny, zatrudniających 98, 213 robotników, z produkcyą 105, 190, 607 rs. ; 647 fabryk wyrobów bawełnianych, z 102, 320 robotnikami i 100 mil. rub. produkcyi; 287 fabr. wyrobów wełnianych 28, 984 robotników i 30 mil. rub. ; 84 przędzalni wełny 6489 robotników i 11, 640, 000 rs. ; 688 fabryk sukna 73, 681 robotników i 72 mil. rs. ; 156 fabryk wyrobów jedwabnych 11, 000 robotników i 8, 257, 000 rs. ; 253 fabryk maszyn 47, 800 robotników i 58, 637, 000 rs. ; 236 cukrowni i 50 rafineryi cukru 95, 000 robotników i 80 mil. rs. ; 3554 fabryk skór 22, 480 robotników i 48 mil. rs. ; 521 warzelni łoju 3912 robotników i 10 1 2 mil. rs. ; 172 fabryk wyrobów chemicznych 4465 robotników i 6 1 2 mil. rs. ; 84 fabryk płótna 16, 600 robotników i 13 mil. rs. ; 324 przędzalni konopi i fabryk powrożniczych 7125 robotników i 7 mil. rs. . W podanej powyżej liczbie zakładów fabrycznych 27, 927 nie są zamieszczone gorzelnie, browary i fabryki wyrobów tabacznych. Gorzelni było 2157 za wyjątkiem Syberyi wschodniej; wyprodukowały one przeszło 4 mil. hektolitrów spirytusu, wartości 320 mil. rs. W 1883 r. było 1690 browarów i 5111 młynów, w 1878 r. zaś 264 fabryk wyrobów tabacznych, które wyprodukowały 3 1 2 mil. pudów wyrobów. Podług danych z 1882 r. było w R. 75, 532 zakładów fabrycznych, z ogólną produkcyą 1278 mil. rs. Z gałęzi przemysłu fabrycznego, które dzięki cłom ochronnym, corocznie się wzmagają, zasługują zwłaszcza na uwagę fabryki wyrobów bawełnianych, przerabiające surowy materyał dostarczany z miejsc produkcyi a nie z Liwerpoolu jak dawniej a w ostatnich czasach także z Turkiestanu. Z wyprodukowanych wyrobów cztery piąte pozostaje w kraju, pozostała zaś część wywożoną bywa do Azyi. Zarówno podniósł się znacznie i przemysł wełniany. Fabrykacya sukna rozwiniętą jest przeważnie w Petersburgu, Moskwie, Kałudze, Riazaniu i Sarepcie oraz w król. polskiem. Sukna polskie, zwłaszcza w gatunkach wyższych, mają przewagę nad rossyjskimi. Ilość sukna ordynarnego wystarcza w zupełności na potrzeby miejscowe, sukna zaś lepszych gatunków sprowadzają się w dość znacznych ilościach z zagranicy, natomiast znaczna ilość sukna wywozi się corocznie przez Kiachtę do Chin. Z powodu ogromnej masy surowego materyału ważną gałęź przemysłu rossyjskiego stanowią fabryki przerabiające len i konopie; wyroby ich jednak stoją znacznie niżej od zachodnioeuropejskich. Przeważnie wyrabiają się tylko grubsze gatunki płótna, spotrzebowywane w kraju, cieńsze natomiast, mimo wysokiego cła wwozowego, sprowadzane są z zagranicy. Tylko fabryki w król. polskiem, w Jarosławiu i Rostowie oraz ręczne warsztaty w Włodzimierzu, Jarosławiu, Moskwie, Kostromie, Kałudze i Archangielsku wyrabiają wyższe gatunki płótna. W kwitnącym i ciągle wzrastającym stanie znajduje się fabrykacya metalów. Istnieje kilkaset hut żelaznych i miedzianych, wielkich pieców i hamerni, najwięcej w gub. permskiej, skoncentrowanych około Ekaterynburga, oraz w orenburgskiej olbrzymie fabryki Złotoustskie i w kazańskiej. Słynne są fabryki żelazne rządowe pod Petersburgiem, dalej fabryki Putyłowska i Abuchowska, fabryka broni w gub. wiackiej Wotka i Isz, zwłaszcza zaś w Tule, gdzie nadto wyrabiane są w wielkiej ilości inne narzędzia żelazne i stalowe. Oprócz tego słyną fabryki wyrobów nożowniczych w Petersburgu, Moskwie, w Bielewie pod Tułą a zwłaszcza w siołach Pawłowo i Worsma w gub. niżenogorodzkiej, zaopatrujące większą część R. w wyroby źelazne i stalowe i w zamki sztuczne. Mimo ogromnego rozgałęzienia nie zaspakajają jednak fabryki wyrobów metalowych miejscowej potrzeby, tak, że pomimo wysokiego cła, przywozi się z zagranicy znaczna ilość wyrobów metalowych rocznie za przeszło 15 mil. rs. , przeważnie maszyn. Fabrykacya papieru rozszerzyła się i ulepszyła w nowszych czasach, ilość jednak produkcyi nie wystarcza na wzmagające się coraz bardziej potrzeby. Fabrykacya szkła i kryształu wyrugowała prawie zupełnie towar zagraniczny. Wielkie huty szklane znajdują się w gub. włodzimierskiej, wołyńskiej, inflanckiej i w król. polskiem. Wyborowych tafli zwierciadlanych i wyrobów kryształowych dostarcza fabryka cesarska pod Petersburgiem. Najlepsza i najpiękniejsza porcelana i fajans wyrabiane są we wsi Aleksandrowskaja pod Petersburgiem i w Twerze; najbardziej zaś rozprzestrzenioną jest ta ga Rossya Rossya łęź przemysłu w gub. moskiewskiej, w której znajduje się przeszło 40 fabryk, zaopatrujących całą niemal R. w zwykły fajans. Cegielni i fabryk garncarskich znajduje się wielka liczba. Ważną gałęź przemysłu stanowi wytapianie łoju, tranu, warzenie mydła i kleju oraz wytłaczanie i rafinowanie oleju. Fabrykacya cukru z buraków tak pod względem ilości fabryk jako też i wartości wyrobu może rywalizować z fabrykacyą na Zachodzie. Cukrownie znajdują się głównie w gub. kijowskiej, czernihowskiej i podolskiej oraz król. polskiem. Wielkie rafinerye są w Petersburgu, Moskwie, Rydze. Fabryki chemiczne, skoncentrowane głównie w gub. moskiewskiej, produkują w ilości przewyższającej miejscowe potrzeby potaż, witryol, saletrę, ałun, siarkę, farby, proch strzelniczy. Liczba gorzelni z powodu podwyższonej opłaty akcyznej, zmniejsza się ciągle, natomiast zwiększa się liczba browarów. W końcu dla gub. północnych i wschodnich oraz litewskich ważną gałęź bogactwa narodowego stanowi przemysł leśny, dostarczający masy drzewa opałowego, budulcowego i fabrycznego, dalej rogóżek, dziegciu, smoły, potażu itd. na potrzeby wewnętrzne, oraz zasilający zagranicę wybornym budulcem okrętowym, deskami, drzewem masztowem itd. Warsztaty budowy okrętów i statków znajdują się w portach m. Baltyckiego, Czerwonego i Azowskiego oraz na Wołdze i jej dopływach. Handel i środki komunikacyjne. Podobnie jak przemysł tak i handel rossyjski wiele może zawdzięczyć Piotrowi W. , który przez swe zdobycze i założenie siły morskiej dał podstawy handlowi morskiemu. Następcy jego wspierali handel przez zawieranie traktatów handlowych, zakładanie banków, kompanii handlowych jak w 1799 r. kop. rossyjskoamerykańskiej, towarzystw asekuracyjnych, trybunałów handlowych, szkół handlowych itd. Za panowania Mikołaja I założono 34 towarzystw akcyjnych do dwóch istniejących dawniej, liczba których pod panowaniem cesarza Aleksandra II wzrosła do 459, z kapitałem obrotowym 172, 692, 520 rs. kredyt. i 1, 111, 009, 035 rub. metalicznych. Z towarzystw akcyjnych najważniejsze są rozmaite towarzystwa dróg żelaznych, mianowicie założone w 1857 r. główne towarzystwo dróg żel. rossyjskich, ross. towarz. żeglugi parowej w Odessie 1886, towarz. morza Białego 1858, towarzystwo żeglugi parowej na Wołdze, towarz. ubezpieczeń od ognia moskiewskie i petersburskie i w. in. Ważną gałęź życia ekonomicznego, która zarówno pomyślnie rozwija się w R. , stanowią banki. Do 1865 r. jedynym bankiem handlowym w R. był bank państwa ze swemi filiami na prowincyi. Następnie liczba banków ciągle się wzmagała, prawie we wszystkich miastach ważniejszych założono banki miejskie, liczba których w 1883 r. wynosiła 306. Kapitał zakładowy wszystkich tych instytucyj z 4, 609, 906 rs. podniósł się na 15, 289, 862 rs. Handel wewnętrzny ułatwiony jest przez drogi bite, kanały i koleje żelazne. Najważniejsze z dróg bitych, mających przeważnie wojskowe znaczenie, są 1 trakt syberyjski 6375 klm. długi, idący od Petersburga przez Nowogród, Moskwę, Niżni Nowgorod, Kazań, Perm, Ekaterynburg, Tobolsk i Irkuck; 2 trakt nadbaltycki 825 klm. długi, z Taurogów nad granicą pruską, przez Mitawę, Rygę, Dorpat, Narwę do Petersburga; 3 trakt białoruski przez Psków, Dyneburg, Kowno, Augustów do Warszawy, zkąd rozchodzą się odnogi do Kalisza, Krakowa i Lwowa; 4 wielki trakt zachodni pomiędzy Moskwą a Warszawą; 5 wielki trakt południowy, idący z Moskwy przez Tułę, Oreł, Kursk do Charkowa, zkąd rozchodzą się drogi do Odessy, Krymu i na Kaukaz. Szczegóły o kanałch w R. ob. wyżej pod ustępem Wody. Drogi żelazne. Rozwój sieci dróg żelaznych w R. wywarł niesłychany wpływ i spowodował zupełny przewrot w stosunkach socyalnych kraju. Rząd przekonawszy się podczas wojny krymskiej o ważności dróg żelaznych pod względem politycznowojskowym, natychmiast po jej ukończeniu przedsięwziął budowę wielu dróg. Jak szybki był wzrost dróg żelaznych w R. dowodzą następująco cyfry w 1838 r. istniała tylko linia łącząca Petersburg z Carskim Siołem, długa 25 w. , w 1857 r. drogi żelazne miały dopiero 1092 w długości, w 1862 r. 3174 w. , w 1869 r. 7748 w. , w 1870 r. 15, 191 w. , w końcu 1887 r. cała sieć dr. żel. rossyjskich wynosiła 27, 723 wiorst, w tej liczbie 4491 w. dr. żel. rządowych, 20, 785 w. dr. żel. towarzystw prywatnych, 1450 w. dr. żel. finlandzkich i 997 w. dr. żel. wojennych zakaspijskich. W ciągu 1887 r. przewieziono na wszystkich drogach R. z wyjątkiem zakaspijskich, wiadomości o których nie zostały podane 34, 757, 923 pasażerów, 2, 426, 850 wojskowych, 9, 858, 725 pudów towarów pospiesznych i 3, 006, 589, 907 pudów towarów zwyczajnych. Dochód wynosił w ogóle 249, 716, 287, 69 rs. , czyli na 1 w. drogi średnio po 10, 078 rs. Przeszło po 20, 000 rs. dochodu z 1 w. mają dr. żel. nikołajewska 36, 675 rs. , moskiewskoriazańska 30, 029 rs. , riazańskokozłowska 28, 727 rs. , warszawskowiedeńska 25, 664 rs. , łódzka 24, 744 rs. , carskosielska 23, 386 rs. , moskiewsko kurska 23, 239 rs. i moskiewskoniżegorodzka 21, 910 rs. . W grudniu 1887 r. oddane były na użytek publiczności następu jące drogi A rządowe baskuńczacka 72 w. , charkowskonikołajewska 981 w. , ekaterynbursko tiumeńska 347 w. , ekaterynińska 471 w. , liweńska wązkotorowa 57 w. , muremska 106 w. , poleskie 1414 w. , tambowsko saratowska 374 w. , uralska górnicza 669 w. ; B prywatne baltycka 568 w. , borowicka 28 w. , carskosielska 25 w. , chwastowska 334 w. , doniecka 660 w. , dynebursko witebska 244 w. , głównego towarzystwa dróg żel. rossyjskich, z liniami nikołajewską 609 w. , portową 31 w. , warszawsko petersburską 1207 w. i moskiewskoniżegorodzką 426 w. , griazecarycyń ska 698 w. , iwangrodzkodąbrowska 452 w. , kozłowskoworonesko rostowska 780 w. , kurskocharkowsko azowska 763 w. , kurskokijowska 439 w. , lipaworomeńska 1207 w. , łódzkofabryczna 26 w, , łozowosewastopol ska 644 w. , mitawska 127 w. , morszańskosyzrańska 498 w. , moskiewskobrzeska 1028 w. , moskiewskojarosławska i jarosławsko wołogodzka 464 w. , moskiewskokurska 512 w. , moskiewskoriazańska 243 w. , nadwiślańska 507 w. , nowgorodzka wązkotorowa 30 w. , nowotorska 127 w. , obojańska wązkotorowa 30 w. , orenburska 508 w. , orłowskogriazka 283 w. , orłowsko witebska 488 w. , południowozachodnie 2297 w. , riazańskokozłowska 198 w. , riasko morszańska 132 w. , riaskowiazemska 650 w. , rybińskobołogowska 280 w. , rysko dyneburska 231 w. , ryskotukkumska 54 w. , szujskoiwanowska 171 w. , tambowsko kozłowska 68 w. , warszawskobydgo ska 138 w. , warszawskoterespolska 200 w. , wraz z liniami należącymi do rządu brzeskochełmską 107 w. i siedleckomałkińską 62 w. , warszawskowiedeńską 325 w. , władykaukazka 779 w. i zakaukazka 980 w. W wyższym daleko stopniu jak drogi żelazne wzrosła w ostatnich latach długość sieci telegraficznej w R. Długość ta, wynosząca w 1858 r. 11, 732 klm. , wzrosła w 1860 r. do 26, 806 klm. , a 1883 r. wynosiła już 105, 161 klm. , z 3171 stacyami, które w t. r. podały 10, 222, 664 depesz. Żegluga parowa odbywa się nietylko na wielkich rzekach R. europejskiej ale także i na rzekach Syberyi, m. Kaspijskiem, Aralskiem, jeziorze Bajkalskiem itd. Handel wewnętrzny jest znacznie rozwinięty. Głównemi rynkami handlowemi są Moskwa, Petersburg, Rybińsk, Twer, Tuła, Kaługa, Jarosław, Smoleńsk, Kazań, Saratów, Odessa itd, Z jarmarków najważniejsze w Niżnim Nowgorodzie, odbywający się w lipcu i sierpniu, ułatwiający handel pomiędzy Europą a Azyą; dalej w Irbicie, w Kiszeniewie, w Charkowie, Kijowie, Archangielsku, Rostowie, Rydze i in. Handel zamienny R. z Chinami ma miejsce w Kiachcie. Ważny również jest handel morski, Głównem ogniskiem handlu morskiego północnorossyj skiego jest Kronstadt, właściwy port Petersburga. Handel innych portów m. Baltyckiego, jak Rygi, Rewlu, Narwy, Hapsalu, Arensburga, Pernawy, Windawy, Uleaborga, Abo i Helsingforsu, ogranicza się głównie na handlu nadbrzeżnym oraz stosunkach z Kronsztadtem i Petersburgiem. Handel na m. Białem port Archangielsk z powodu położenia i długiej zimy przedstawia małe znaczenie. Ważniejszy natomiast jest handel portów południowych, mianowicie Odessy, dalej Taganrogu, Mariupolu i Berdiańska na m. Azowskiem, Kerczu, Teodozyi, Eupatoryi w Krymie i Poti w kraju zakaukaskim. Handel na m. Kaspijskiem koncentruje się głównie w Astrachaniu. Z przystani rzecznych najważniejsze, np. Rybińska, należą do systematu Wołgi. Handel zagraniczny wzrasta ciągle i już za panowania cesarza Aleksandra I podwoił się tak wywóz jak i przywóz. Bardziej jeszcze powiększył się handel za panowania cesarza Mikołaja I. Na dalszy rozwój wiele wpłynął cesarz Aleksander II ukazem z d. 30 maja 1857 r. , przez który złagodzony został ostry system protekcyjny z 1822. W ostatnich czasach dla podniesienia produkcyi krajowej powrócono znów do wysokich ceł ochronnych a nadto utrudniono przywóz przez pobieranie cła w walucie złotej. Flota handlowa rossyjska w 1878 r. składała się z 3643 statków źaglowych i 259 parowców. W 1882 r. przybyło do portów morza Baltyckiego 7014 statków, do portów m. Czarnego 4835, m. Białego 757, m. Kaspijskiego 1032, w ogóle przeto do portów R. europejskiej 13, 638 statków; wypłynęło w tymże roku w ogóle 13, 354 statków, mianowicie 8035 z portów m. Baltyckiego, 3827 Czarnego, 773 Białego i 719 Kaspijskiego. W 1884 r. wartość przywozu przez komory celne europejskie wynosiła 491, 649, 000 rs. , wywozu zaś 553, 960, 000 rs. Przez komory R. azyatyckiej przywieziono towarów za 32, 853, 000 rs. , wywieziono zaś za 13, 798, 000 rs. Wysokość handlu z Finlandyą w t. r. przedstawiają cyfry 13, 274, 000 rs. wywozu i 15, 576, 000 rs. przywozu. Głównemi przedmiotami przywozu są cukier surowy, kawa, herbata, owoce świeże, wino, tytuń, sól, bawełna, jedwab, wełna, materyały farbiarskie, wyroby bawełniane, płótno, wyroby jedwabne, wełniane, oliwa, maszyny, kamienie drogie, futra, metale nieobrobione, mianowicie ołów i węgiel kamienny; przedmiotami zaś wywozu są siemię lniane i konopne, len, konopie, łój, zboże, mąka, deski, miedź, żelazo, szczecina, skóry, Rossya Rossya wełna, wyroby bawełnianej sukno, bydło, futra, liny, płótno żaglowe i in. Oświata. Słabe zawiązki oświaty, powstałe w R. pod wpływem Byzancyjum, zniszczały zupełnie za czasów jarzma mongolskiego. Ślady pierwszych szkół spotykamy w Nowogrodzie i Pskowie za czasów Iwana Groźnego 1533 84. Feodor III założył 1682 r. akademiją duchowną w Moskwie, w której miejsca nauczycielskie obsadził Małorossyanami i Białorusinami. Piotr W. zakładał szkoły wojskowe i morskie i polecił Leibnitzowi ułożenie planu akademii umiejętności. Za jego panowania wyszedł w R. pierwszy kalendarz oraz pierwsza gazeta 1714. On również wyniósł język ludowy rossyjski do stopnia języka książkowego. W ogóle jednak starania jego ściągały się do oświaty klas wyższych, nic nie zrobiono natomiast dla oświaty ludowej. Za panowania Elźbiety, staraniem Iwana Szuwałowa otwarty został w 1755 r. uniwersytet w Moskwie. Katarzyna II położyła wielkie zasługi przez zakładanie licznych szkół ludowych, gimnazyów i instytutów naukowych. Więcej jeszcze dla oświaty narodowej zrobił Aleksander I, za panowania którego powstało w 1802 r. ministeryum oświecenia narodowego. Mikołaj I, zgodnie ze swą polityką, starał się zatamować wielki wpływ obcej oświaty, o ile się ona nieściągała do celów czysto praktycznych, natomiast zwrócono całą uwagę na wychowanie w duchu narodowym i dla tego głównemi przedmiotami w wykładzie szkolnym były język i literatura, geografija, statystyka i historya R. Nowa epoka nastała za panowania cesarza Aleksandra II. Minister oświecenia publicznego Gołownin w 1862 66 ułożył i po części wprowadził w życie olbrzymi projekt organizacyi szkół, uzupełnienie którego powierzonem zostało jego następcy hr. Tołstoj. W 1863 r. zreorganizowano uniwersytety; w 1864 r. gimnazyja i progimnazyja, a także i szkoły niższe. Pootwierano wyższe i niższe zakłady naukowe, gimnazyja realne, seminaryja nauczycielskie, zakłady specyjalne itd. ; dalej znacznie podwyższono budżet ministeryum oświaty itd. Zaprowadzona w 1796 r. przez cesarza Pawła I cenzura, zostająca pod zarządem ministeryum oświaty, była w 1863 r. przeniesiona pod zarząd ministeryum spraw wewnętrznych; nadto w 1865 r. wydano prawo prasowe, będące przejściem od cenzury prewencyjnej do odpowiedzialności za przewinienia prasowe. Zostające pod zawiadywaniem ministeryum oświaty zakłady naukowe stanowią zaledwo czwartą część ogólnej liczby. Należy tu ośm uniwersytetów petersburski zreorganizowany w 1819 r. z głównego instytutu pedagogicznego, moskiewski założony w 1755 r. przez Szuwałowa, dorpacki pierwotnie założony w 1632 r. , wielokrotnie zamykany lub przenoszony, ostatecznie zreorganizowany w 1802 r. , charkowski założony w 1804 r. , kijowski św. Włodzimierza przeniesiony w 1833 r. z Wilna, kazański założony w 1804 r. , noworossyjski w Odessie przeorganizowany z liceum ks. Richelieugo i warszawski przeorganizowany w 1869 r. ze szkoły głównej, liczących w 1883 r. 12, 606 słuchaczy uniwersytet helsingforski, założony w 1640 r. przez królowę szwedzką Krystynę, nie zależy od ministeryum oświaty. Dalej pod zawiadywaniem ministeryum oświecenia publicznego zostawało w 1884 r. 146 gimnazyów i 84 progimnazyów, z 60, 242 uczniami, szkoły handlowe w Moskwie i Odessie, kilka instytutów szlacheckich, liceum ks. Bezborodko w Nieżynie gub. czernihowska, liceum Demidowskie w Jarosławiu; trzy szkoły weterynaryi w Dorpacie, Charkowie i Warszawie; około 450 szkół miejskich dawniej powiatowych z 32, 000 uczniami; 21, 666 szkół elementarnych i ludowych z 900, 000 uczniami; 84 szkół realnych; 32 gimnazyów i 22 progimnazyów żeńskich, 28 instytutów wychowania panien; 137 państwowych i 1500 prywatnych szkół żydowskich; 157 szkół przy kościołach wyznań nieprawo sławnych, z przeszło 30, 000 uczniami. W końcu zależne są od ministra oświaty akademia umiejętności w Petersburgu, cesarska biblioteka publiczna, obserwatoryum w Pułkowie, muzeum Rumiańcowa w Moskwie, 38 towarzystw uczonych; 45 bibliotek publicznych i w. in. Pod zawiadywaniem Synodu św. pozostają 4 akademie w Petersburgu, Moskwie, Kijowie i Kazaniu, z 5000 słuchaczami, 53 seminaryów duchownych prawosł. , z 14, 800 uczniami i 148 szkół duchownych czteroklasowych z 27, 981 uczniami. Wszystkie inne zakłady naukowe są zależne od odpowiednich ministeryów, szkoły zaś żeńskie pozostawały pod opieką cesarzowej Maryi. Budżet ministeryum oświecenia publicznego wynosił w 1885 r. 20, 392, 890 rs. Najhojniej uposażone były uniwersytety 2, 906, 380 rs. oraz gimnazya i progimnazya 6, 081, 298 rs. , najmniej zaś szkoły gminne i wiejskie 1, 733, 278 rs. . Niezależnie od budżetu ministeryum oświecenia publicznego była przeznaczona na utrzymanie szkół w budżetach innych ministeryów suma rs. 16, 600, 532, z czego na ministeryum wojny przypadało 8, 335, 760 rs. , na minister. finansów 3, 085, 536 rs. , na minister. spraw wewnętrznych 128, 767 rs. Z pomiędzy towarzystw uczonych w R. pierwsze miejsce zajmuje akademia nauk w Petersburgu, założona przez Piotra W. w 1724 r. a otwarta 25 grudnia 1725 r. 6 stycznia 1726 r. . Połączone Rossya z nią jest obserwatoryum astronomiczne w Pułkowie. Dalej istnieje cały szereg towa rzystw poświęconych badaniu historyi, staro żytności, geografii, nauk przyrodzonych i w. in. , mających ważne znaczenie tak z powodu wydawanych sprawozdań i czasopisów, jakoteż z powodu bogatych zbiorów naukowych. Z pomiędzy bibliotek najważniejsze cesarska biblioteka publiczna w Petersburgu, mająca przeszło 900, 000 tomów książek i do 30, 000 rękopisów, oraz biblioteka akademii umieję tności w Petersburgu. W ogóle w R. znajdu je się 280 bibliotek, w tej liczbie 92 publicz nych; resztę stanowi własność klasztorów, stowarzyszeń i osób prywatnych. Liczne są także zbiory muzealne różnych rodzajów. W znacznej liczbie znajdują się w R. zakłady dobroczynne, jak szpitale, domy wdów, sie rot i ubogich, instytuty głuchoniemych i ociemniałych i w. in. Z pomiędzy wszystkich tych instytucyj zasługuje zwłaszcza na uwa gę olbrzymi dom podrzutków w Moskwie, założony w 1763 r. Urządzenie i zarząd. R. jest monarchią nieograniczoną, cesarz nosi tytuł samowładca wszej R. , król polski, w. ks. finlandzki i jest najwyższym prawodawcą, rządcą i sędzią oraz, od czasów Piotra W. , głową zarządu kościoła prawosławnego. Wedle zasadniczego prawa z 1797 r. następstwo tronu ustanowione zostało w prostej linii zstępnej, z zachowaniem prawa pierworodztwa i utrzymaniem pierwszeństwa płci męskiej nad żeńską. Panujący wraz z małżonką i potomstwem musi należeć do kościoła greckoprawosławnego. Wedle aktu dodatkowego cesarza Aleksandra I z d. 20 marca 1820 r. dzieci urodzone z małżeństwa z osobą nieodpowiedniego urodzenia, są pozbawione prawa następstwa. Następca tronu dosięga pełnoletności po skończeniu 16 lat, inni zaś członkowie domu panującego po ukończeniu 18 lat. Względem Finlandyi cesarz związany jest aktem wcielającym z 1809 r. Oddzielne urządzenia polityczne w królestwie polskiem zostały odjęte po wypadkach 1831 i 1863 r. Najwyższy zarząd spraw państwa pozostaje w ręku cesarza. Gabinetowi cesarskiemu przewodniczy minister dworu cesarskiego. Sprawy bezpośrednio zależne od cesarza załatwia kancelarya przyboczna, rozdzielona na 4 oddziały korespondencyi prywatnej, redakcyi praw, ukazów i t. d. , wyższej policyi i zostających pod przewodnictwem cesarzowej zakładów dobroczynnych i naukowych. Do kancelaryi przybocznej należy takżo i komisya prośb. Głównemi urzędami w państwie są rada państwa, senat rządzący i święty synod. Rada państwa, najwyższy zarząd doradczy, ustanowiona 1 13 stycznia 1810 r. przez cesarza Aleksandra I a zorganizowana w 1810 r. , prezydent której i przewodniczący departamentów mianowani są przez cesarza. Do atrybucyi rady państwa należy roztrząsanie projektów do praw, rozporządzeń i sprawozdań, oraz rewidowanie i zatwierdzanie budżetu. Składa się ona z pełnoletnich członków rodziny cesarskiej, wszystkich ministrów oraz z osób powołanych przez cesarza z pomiędzy wojskowych i urzędników cywilnych trzech pierwszych klas i dzieli na trzy departamenty poprzednio pięć prawodawczy i kodyfikacyjny, spraw cywilnych i duchownych oraz gospodarstwa narodowego i finansów. Obok tego ustanowione są trzy komisye do spraw włościańskich, Kaukazu i królestwa polskiego. Z radą państwa połączona jest kancelarya państwa. Senat był ustanowiony przez Piotra W. 1711 r. , wprowadzony w wykonanie 1718 r. , zreorganizowany zaś przez Aleksandra I 1802 r. , łączył w sobie zarząd wszystkich spraw państwa, kontroli, sprawiedliwości i t. d. Później, z powodu ustanowienia rady państwa i kancelaryi przybocznej, atrybucye senatu zostały znacznie ograniczone i dziś należy do niego ogłaszanie ukazów, manifestów, statutów i t. d. , rozstrzyganie w ostatniej instancyi przestępstw politycznych, spraw cywilnych i kryminalnych, rewizya wyroków sądowych i t. d. Liczba senatorów, mianowanych przez cesasza, jest nieograniczoną. Prokuratorem senatu jest minister sprawiedliwości. Św. synod, ustanowiony w 1711 r. i mający swe siedlisko pierwotnie w Moskwie, obecnie w Petersburgu, jest najwyższą władzą w sprawach kościoła greckoprawosławnego i składa się z metropolitów, niektórych arcybiskupów i biskupów, generalnego prokuratora i kilku prokuratorów. Zarząd administracyjny centralny spoczywa w ręku ministrów, niezależnych jeden od drugiego, zasiadających w radzie państwa i senacie i składających ostatniemu roczne rachunki. Od r. 1861 dla wspólnego rozstrzygania niektórych spraw ustanowioną została rada ministrów, tak zwany komitet ministrów, zostający pod przewodnictwem prezesa rady państwa. Obecnie, z włączeniem kontroli państwa, jest 11 ministeryów 1 ministeryum dworu cesarskiego i apanażów udiełow; 2 ministeryum spraw zagranicznych, przewodniczący którego nosi tytuł kanclerza państwa; 3 ministeryum wojny, do którego zalicza się główna kwatera cesarska; 4 ministeryum morskie marynarki; 5 ministeryum spraw wewnętrznych, do którego zaliczają się departament policyi, spraw duchownych wyznań obcych, lekarski, pocztowotelegraficzny, centralny komitet statystyczny, główny zarząd prasy i t. d. ; 6 ministeryum oświaty narodowej i wychowania publicznego; 7 ministeryum finansów; 8 ministeryum sprawiedliwości; 9 ministeryum dóbr państwa; 10 ministeryum komunikacyi i budowli publicznych; 11 kontrola państwa. Podział. Całe cesarstwo rossyjskie podzielonem jest obecnie na 5 głównych części R. europejską z królestwem polskiem, w. ks, finlandzkie, kraj zakaukazki, Syberyę i Azyę centralną środkową, te znowu pod względem administracyjnym na 100 poddziałów gubernii, obwodów, ziem i t. d. . Pod względem historycznym lub etnograficznym gubernie i prowincye grupują się w następujący sposób 1 Wielkorossya obejmuje 20 gubernii środkowych i północnych petersburską, ołoniecką, wołogodzką, archangielską, nowogrodzką, pskowską, twerską, jarosławską, kostromską, włodzimierską, niżegorodzką, moskiewską, smoleńską, kałuską, tulską, riazańską, tambowską, woroneską, kurską i orłowską. 2 Małorossya 4 gubernie kijowską, połtawską, chersońską i czernihowską charkowska zowie się także Ukrainą Słobodzką. 3 Południowa al. Nowa Rossya 4 gubernie taurycką, chersońską. ekaterynosławską i bessarabską oraz ziemię Kozaków dońskich. 4 R. zachodnia obejmuje 9 gubernii kijowską, podolską zwaną też Ukrainą zachodnią, wołyńską, mińską, mohylewską, witebską trzy ostatnie także Białorusią zwane, wileńską, grodzieńską i kowieńską Litwa. 5 Prowincye nadbaltyckie al. ostzejskie składają gubernie kurlandzka, inflandzka i estlandzka. 6 R. wschodnia obejmuje 10 gubernii permską, wiacką, kazańską, symbirską, penzeńską składające dawniej carat kazański, astrachańską, samarską, orenburską i ufimską dawny carat astrachański. 7 królestwo polskie obejmuje 10 gubernii warszawską, kaliską, kielecką, lubelską, łomżyńską, piotrkowską, płocką, radomską, siedlecką i suwalską. 8 W. ks. finlandzkie składa się z 8 gubernii abobiorneborskiej, kuopioskiej, niulandzkiej, st, michelskiej, tawastgutskiej, uleaborskiej, wazaskiej i wyborskiej. 9 Kraj zakaukazki obejmuje 6 gubernii bakińską, elizawetpolską, erywańską, kutaiską, stawropolską i tyfliską; 7 innych poddziałów okrąg, oddział, obłast batumską obł. , czarnomorski okr. , dagestańską obł. , karski okr. , kubańską obł. , stawropolską obł. , suchumski oddz. , terską obł. , zakatalski okr. . Rossya azyatycka obejmuje 1 Syberyą z 4 guber. tobolską i tomską Syberya zachodnia, irkucką i jenisejską Syberya wschodnia i 4 obwody lub okręgi amurski, jakucki, przymorski i zabajkalski. 2 Azyą centralną, obejmującą obwody akmoliński, semipalatyński, turgajski, uralski i kraj zakaspijski, oraz generałguber natorstwo turkiestańskie z okręgami amudaryjskim, fergańskim, semireczeńskim, syrdaryjskim i zeriawszańskim. Gubernie mają rozmaitą rozległość i dzielą się, równie jak obwody, na powiaty, liczba których bywa rozmaita od 3 do 15. Gubernie nadbaltyckie i Finlandya mają właściwy swój podział na obwody, te zaś na parafie. Na czele zarządu administracyjnego i policyjnego poprzednio także sądowego w gubernii stoi gubernator, zależny od ministeryum spraw wewnętrznych a bezpośrednio od właściwego generałgubernatora, których obecnie jest dziewięciu finlandzki, warszawski, wileński, kijowski, moskiewski, orenburski, turkiestański, zachodniej Syberyi i Azyi środkowej wraz z krajem Amurskim. Niezależnie od gubernatora funkcyonują w guberniach władzo zależne od innych ministeryów, jak finansów, oświecenia publicznego, komunikacyi i t. d. Ukazem z d. 1 13 stycznia 1864 r. dla reprezentowania ludności w guberniach i powiatach ustanowione zostały ziemstwa, funkcyonujące obecnie w guberniach właściwej R. i mające na celu zajmowanie się miejscowemi sprawami ekonomicznemi. Ziemstwa rozdzielają się na powiatowe i gubernialne. Ziemstwa powiatowe składają się ze zgromadzenia powiatowego i urzędu powiatowego. Członkowie zgromadzenia powiatowego wybierani są z właścicieli ziemskich oraz z gmin miejskich i wiejskich; połowę członków stanowią przedstawiciele właścicieli ziemskich, drugą zaś przedstawiciele miast i gmin wiejskich. Dla pierwszych dwu kategoryi ustanowiony jest pewien cenzus i wybierają one bezpośrednio, w gminach zaś wiejskich wybór jest pośredni. Zgromadzeniu przewodniczy marszałek szlachty. Urząd powiatowy składa się z przewodniczącego i dwu członków, których zgromadzenie powiatowe wybiera ze swego łona na lat trzy. Ziemstwo gubernialne dzieli się również na zgromadzenie i zarząd gubernialny. Członków zgromadzenia gubernialncgo wybiera ze swego łona na lat trzy zgromadzenie powiatowe; zarząd gubernialny składa się z przewodniczącego i 6 członków, wybranych przez zgromadzenie gubernialne. Zgromadzeniu gubernialnemu przewodniczy gubernialny marszałek szlachty lub osoba naznaczona przez monarchę. Zgromadzenia powiatowe i gubernialne zbierają się raz na rok; wyjąwszy przewodniczącego i członków stałych nikt nie pobiera wynagrodzenia. Gminy dzielą się na miejskie i wiejskie. Pierwsze rządzą się ustawą opartą na podstawie statutu Katarzyny II, zmienionego i uzupełnionego ukazem Aleksandra II z 14 marca i 24 maja 1861 r. Obecnie obowiązująca ustawa Rossya wiejska, oparta na odwiecznych prawach gmin słowiańskich, datuje się również od 1861 r. Na czele gminy mir stoi starosta sielski zwany też starszyną, przewodniczący zgromadzeniu wiejskiemu sielskij schod. Tak starosta jak i zgromadzenie wybiera się wolnemi głosami. Sądownictwa. Za panowania cesarza Aleksandra II przeprowadzono w R. nową organizacyę sądową, na zasadzie ukazu z 29 września 11 października 1862 r. , mocą którego rozdzieloną została władza sądowa od wykonawczej, administracyjnej i prawodawczej, dalej zaprowadzono sądy przysięgłych oraz postępowanie ustne i jawne; nadto zapewniono wszystkim mieszkańcom równość w obliczu prawa a tem samem zniesiono dawne przywileje, że każdy mógł być sądzonym tylko przez równego sobie. Wedle nowej ustawy w pierwszej instancyi rozstrzygają sędziowie pokoju, wybierani ze wszystkich klas ludności na lat trzy. Decydują oni w sprawach cywilnych, za wyjątkiem spraw o nieruchomości, gdy przedmiot sprawy nieprzenosi wartości 500 rs. , w sprawach zaś kryminalnych, gdy kara nieprzechodzi 1 1 2 roku więzienia, trzech miesięcy aresztu lub 900 rs. kary pieniężnej. Od wyroku sędziego pokoju służy apelacya do zjazdu sędziów pokoju. We wszelkich innych sprawach cywilnych i kryminalnych wyrokują sądy okręgowe, z udziałem przysięgłych, jeżeli sprawa kryminalna pociąga za sobą utratę praw stanu lub obywatelstwa. Drugę i ostateczną instancyą dla spraw cywilnych i kryminalnych, rozstrzygniętych przez sądy okręgowe, są izby sądowe. W razie jeżeli wyrok wydaje się niesprawiedliwym, można się starać o uchylenie go w najwyższym sądzie Kasacyjnym, t. j. Senacie. W sprawach kryminalnych konieczną jest obrona przez adwokata. Sprawy polityczne sądzone są przez sąd kasacyjny, z udziałem marszałka szlachty, głowy miasta i przełożonego gminy. Jawność postępowania sądowego tylko w wyjątkowych razach bywa uchylaną. Ukazem z dnia 28 listopada 10 grudnia 1861 r. zatwierdzone zostało nowe prawo cywilne i kryminalne oraz kodeks karny. Od 1866 r. przeprowadzono stopniowo radykalną reformę sądownictwa w guberniach. Ukazem dnia 17 29 kwietnia 1863 r. przeprowadzoną została nowa ustawa, łagodząca postępowanie karne. Zniesioną została kara knuta, przepędzanie przez rózgi, piętnowanie złoczyńców; kara śmierci ograniczoną jest do sądów wojennych, na przestępców politycznych oraz w razie zamachu na osobę panującego. Główną karę stanowi zesłanie do Syberyi, do robót ciężkich lub na osiedlenie. Więzienia są trojakiego rodzaju policyjne, dla osób oskarżonych, domy poprawy dla mniejszych przestępców i więzienia karne dla przestępców skazanych na dłużej niż na rok jeden. Finanse. Epoką dla dziejów finansów w R. jest 1862 r. , w którym po raz pierwszy ogłoszono budżet państwa. Za Katarzyny I w 1725 r. dochody wynosiły 10, 186, 000 rs. ; za Katarzyny II w 1782 r. powiększyły się do 40, 128, 000 rs. ; za Pawła I w 1801 r. doszły prawie do 80 mil. rs. ; za panowania cesarza Aleksandra I w 1804 r. wynosiły 109; 1810 125 mil. rs. Wskutek wojen napoleońskich dochody państwa znacznie się zmniejszyły, podniesione jednakże później zostały za zarządu hr. Cancrina od 1833 44 r. Już 1833 r. wynosiły wraz z dochodami z królestwa polskiego 120 1 2 mil. rs. , według Tęgoborskiego nieprzeniosły jednak do 1839 r. nigdy 163 3 4 mil. rs. Później, a zwłaszcza za panowania cesarza Aleksandra II dochody znacznie się zwiększyły. Tak pierwszy ogłoszony budżet z r. 1862 obliczał dochody brutto na 310, 619, 739 r. , budżet z 1866 na 382 mil. rs. , z 1867 na 420, z 1868 na 423, z 1869 na 457, z 1870 na 482, z 1871 r. na 484, z 1872 na 497, z 1873 na 517 mil. rs. Zwyczajne dochody państwowe pochodzą z trzech głównych źródeł z podatków bezpośrednich i pośrednich, dochodów z regalij i dochodów z dóbr państwa. Do podatków bezpośrednich należy pogłówne, od którego wolna jest szlachta, duchowieństwo i kupcy gildyjni a od 1863 i właściwi mieszczanie, opłata gildyjna, oraz opłata procentowa od papierów wartościowych. Do podatków pośrednich należy akcyza od wódki monopol wódczany zniesiony został ukazem z 1 13 stycznia 1863, soli, tytuniu, fabrykacyi cukru z buraków, w nowszych czasach nafty i zapałek, dochody celne, stemplowe, paszportowe i t. d. , Do regalij państwowych należą podatki górnicze, dochód z monety, poczty i telegrafów. Do dochodów z dóbr państwa należą czynsz obrok od włościan w dobrach koronnych, czysz dzierżawny z oddzielnych dóbr, dochód ze sprzedaży majątków nieruchomych rządowych, dalej dochód z lasów, zakładów górniczych i dróg żelaznych oraz majątków i kapitałów b. komisyi edukacyjnej. Dochody państwa w ostatnich czasach wynosiły w 1880 r. 651 mil. rs. , 1881 r. 651, 1882 r. 703, 1883 r. 700, 1884 r. 802 i 1885 r. 886 mil. rs. Ostatnia cyfra rozdziela się w następujący sposób na podatki bezpośrednie 137 mil. rs. , na pośrednie 380 mil. , na dochód z regaliów 28 mil. , 87 mil. czynsz od włościan, 5 mil. ze sprzedaży dóbr państwa, 14 1 2 mil. dochodu z lasów, 5 mil. z zakładów górniczych, 157 mil. z dróg żelaznych, 70 mil. z Kaukazu i 96 Rossya Rossya mil. rs. z rozmaitych pozycyj. Wydatki państwa wynosiły w 1880 r. 694, 505, 313 rs. , w 1881 roku 732, 413150 rs. , w 1882 roku 701, 661, 256 rs. , w 1883 r. 664 mil, w 1884 r. 718, 382, 006 rs. a w 1885 r. 781 mil. rs. Wydatki 1886 r. rozdzielały się w następujący sposób 260 1 2 mil. na spłaty długu państwa, 2 mil. na najwyższe władze państwowe, 106 mil. na synod św. , 10 mil. ministeryum dworu, 4 mil. ministeryum spraw zagranicznych, 236 min. wojny i marynarki, 99 8 min. skarbu i kontrola państwa, 235 min. dóbr państwa. 718 min. spraw wewnętrznych, 204 min. oświecenia publicznego, 23 min. komunikacyi, 197 min. sprawiedliwości, 79 mil. rs. zarząd cywilny Kaukazu. Niezależnie od tego istnieje kapitał dróg żelaznych, założony w 1867 r. w wysokości 92 mil. rs. , i zużytkowany na budowę dróg żel. rządowych, oraz na dopłatę do dochodów dróg prywatnych, gwarantowych przez rząd. Złą stronę finansów rossyjskich stanowi oddawna system waluty papierowej. Już przy śmierci Katarzyny II było w obiegu za 200 mil. rs. papierów asygnacyj. Podczas wojen napoleońskich następowały coraz nowe emisye i okoliczność ta doprowadziła finanse do zupełnego rozstroju, tak że w 1815 r. jeden rubel srebrem odpowiadał 4 rub. 18 kop. asygnacyami. Po zawarciu pokoju powszechnego starano się zaradzić złemu przez zaciągnięcie pożyczki za granicą. Po objęciu w 1823 r. zarządu finansów przez hr. Cancrina ilość będących w kursie asygnacyj wynosiła 596 mil. rs. ; kurs ich podniósł się do 3 rub, 60 kop. za 1 rub. srebrem, w 1839 r. zaś oznaczony został na 350, t. j. 3 1 2 rub. asygn. za 1 rub. rs. i jednocześnie przyjęto za jednostkę monetarną rubla srebrnego. W 1843 r. dawniejsze asygnacye bankowe zostały zastąpione przez bilety kredytowe, oparte na całkowitym majątku państwa, i nadano im kurs przymusowy. Na początek wypuszczono biletów kredytowych za 170, 222, 000 rs. , dla pokrycia będących jeszcze w kursie 595, 776, 000 rs. asygnacyami. Ciągłe późniejsze deficyty w budżecie państwowym zmuszały do pokrywania ich nowemi emisyami pieniędzy papierowych. W 1853 r. było ich w obiegu za 332, 443, 005 rs. ; ilość ta znacznie podniosła się po wojnie krymskiej i w 1857 r. wynosiła 735, 297, 006 rs. , t. j. powiększyła się przeszło o połowę o 400 mil. . Okoliczność ta stanęła na przeszkodzie zaciągnięciu nowej pożyczki, jakkolwiek okoliczności gwałtownie tego wymagały, przeprowadzone bowiem reformy wpłynęły na znaczne zmniejszenie zwykłych dochodów państwowych. Dla zaradzenia złemu wypuszczono kilka seryj procentowych biletów skarbu państwa. Ogólna suma tych papierów w 1860 r. wynosiła 108 mil. rs. Ukazem z d. 20 sierpnia 1859 r. oddano do dyspozycyi ministra finansów wszelkie sumy kościelne i rozmaitych instytucyj, złożone w bankach publicznych, oraz depozyta sądowe i wydano natomiast obligacye pożyczkowe, częścią procentowe po 4, 3 i 1 1 2 w części zaś bezpocentowe. Do ostatniej kategoryi zaliczono depozyta sądowe. Ukazem z d. 23 września 1859 r. zamieniono bilety banków pożyczkowych i handlowych oraz kas oszczędności jak również 4 bilety obligacyjne na 5 bilety banku państwa, mające być spłacone w ciągu 37 lat poczynając od 1861 r. W połączeniu z tem pozostawało zniesienie wszystkich dotychczasowych instytucyj kredytowych i zastąpienie ich przez ukaz z 23 września 1861 r. bankiem państwa, posiadającym filie w Moskwie, Odesie, Kijowie, Charkowie, Rydze, Archangielsku i Warszawie oraz czasowo podczas jarmarków w NiżnimNowgorodzie, Rybińsku, Połtawie i Irbicie. Oprócz tego istnieje w R. 288 banków prywatnych miejskich, 10 banków akcyjnych z kapit. zakładowym 16 1 2 mil. rs. 18 banków ziemskich. Ogólny dług państwa w d. 1 stycznia 1884 r. wynosił 75, 989, 000 flor. , 42, 281, 929 funt. szter. i 182, 837, 287 rs. W obiegu było 716, 515, 125 rs. w papierach kredytowych. Wojsko lądowe i morskie. Armia rossyjska zorganizowaną zostałą na sposób europejski przez Piotra W. i rozwinąwszy się podczas prowadzonych następnie wojen, na nowo urządzoną została za Aleksandra I i jego następcy Mikołaja I, który główną uwagę i pieczołowitość zwrócił na wojsko. Reformy przedsięwzięte przez cesarza Aleksandra II początkowo miały na względzie stronę umysłową i moralną żołnierza, przez zwrócenie uwagi na oświatę, złagodzenie systemu karnego, zniesienie kolonij wojskowych i t. d. Dopiero rezultaty wojny niemieckiej w 1866 r. oraz francuskoniemieckiej z 1870 1 r. wpłynęły na zupełną zmianę dotychczasowego systematu. Ukazem z d. 1 13 stycznia 1874 r. zaprowadzono w całej R. ogólną powinność wojskową. Czas służby ustanowiony został na 15 lat, z tego 6 w służbie czynnej i 9 w rezerwie, z rozmaitemi ulgami stosownie do stopnia oświecenia. Siła zbrojna składa się z armii stałej i obrony narodowej opołczenie. Armia stała rozpada się na armię czynną, uzupełnioną przez coroczny pobór, na rezerwy oraz na wojska kozackie nieregularne. Pod względem administracyjnym całe cesarstwo rossyjskie, za wyjątkiem ziemi kozaków dońskich, podzielone jest na 14 okręgów wojennych petersburski, finlandzki, wileński, warszawski, kijowski, odesski, charkowski, moskiewski, kazański, orenburski, zachodnio Rostar syberyjski, wschodniosyberyjski, turkiestański i kaukazki. Armia czynna regularna liczy 38, 052 oficerów, 1, 728, 196 żołnierzy w tej liczbie 78, 393 pozafrontowych, 222, 936 koni i 3596 dział, wojsko kozackie 3386 oficerów, 141, 969 ludzi 13, 422 pozafrontowych, 138, 036 koni i 212 dział, inne zaś wojska nieregularne mają 143 oficerów, 6188 ludzi 136 pozafrontowych i 5382 koni. Wogóle cała armia czynna rossyjska liczy 1, 917, 904 ludzi, 366, 354 koni i 3808 dział bez dział oblężniczych i fortecznych. Armia czynna uzbrojona jest karabinami odtylcowemi systematu Berdana; działa artyleryi polowej są 4 i 9cio funtowe, nabijane z tyłu, częścią ze spiżu, częścią zaś ze stali spiżowej lub lanej. Ula artyleryi fortecznej i oblężniczej przyjęte są działa 6, 8, 9, 10 i 11to calowe, z żelaza, spiżu, lub stali lanej. Zaprowadzenie ogólnej powinności wojskowej wpłynęło także na rozwój zakładów naukowych wojskowych, które dzielą się na przygotowawcze, średnie, wyższe i specyalne podoficerskie. Do zakładów niższych należą 8 progimnazyów i 18 gimnazyów wojskowych; do średnich 17 szkół junkierskich, 3 szkoły wojskowe piechotne i jedna kawaleryjska, korpus paziów i korpus kadetów w Finlandyi; do zakładów wyższych należą akademie sztabu generalnego, artyleryjska, inżynierów wojskowych, prawna i medyczna; w końcu do zakładów specyalnych podoficerskich zaliczają się szkoły techniczna i pyrotechniczna w Petersburgu, szkoły puszkarzów w Tule i Iszewsku oraz szkoły felczerów w Petersburgu, Kijowie i Moskwie. Marynarka wojenna rossyjska dzieli się na flotę m. Baltyckiego, flotę m. Czarnego, flotylę m. Kaspijskiego, flotylę m. Aralskiego i flotylę Syberyjską i składa się w ogóle z 39 pancerników, 92 statków parowych, 135 parowców transportowych, 117 statków torpedowych i 8 statków żaglowych, w ogóle 391 statków wojennych o sile 48, 881 koni parowych, uzbrojonych 942 działami i mających 285, 644 tonn objętości. Nadto do marynarki wojennej można zaliczyć 7 wielkich parowców floty ochotniczej, pełniących podczas wojny służbę krejserów, podczas pokoju zaś używanych do celów handlowych i jako statki transportowe. W 1885 r. siły morskie rossyjskie składały się z 115 admirałów i generałów, 1450 oficerów morskich, 450 pilotów, 180 oficerów artyleryi, 120 inżynierów, 500 mechaników, 30 inżynierów portowych, 200 urzędników marynarki i 500 urzędników cywilnych w rangach oficerskich, czyli w ogóle 3545 oficerów i 25, 600 podoficerów, majtków i t. d. Czas służby w marynarce wynosi 10 lat, mianowicie 7 lat w służbie czynnej i 3 lata w rezerwie. Warsztaty okrętowe są w Petersburgu, Kronsztadzie, Nikołajewie, Ochcie, Chersonie i Archangielsku. Arsenał marynarki znajduje się w Karpinie niedaleko Petersburga. Opisów cesarstwa rossyjskiego pod wzglę dem geograficznym, topograficznym, staty stycznym, etnograficznym, historycznym i t. d. istnieje bardzo wiele, w rozmaitych ję zykach. Prawie wszystkie prowincye, guber nie, obwody i znaczniejsze miasta mają osob ne opisy, mniej lub więcej dokładne. Celniejsze z dzieł ogólnych są Semenowa Słownik geograficznostatystyczny cesarstwa rossyj skiego t. I VI, od 1863 r. , tudzież Staty styka Rossyi opracowana przez oficerów szta bu generalnego, pod redakcyą gen. Obruczewa 1871; dalej de Livrona Statisticzeskoje obozrenije rossyjskoj imperii 1875; Snitzlera L Empire des Csars 3 t. , 1856 66 i w. in. Charakterystyka geograficzna R. europejskiej w powyższym artykule podaną została podług W. Nałkowskiego Zarys geo grafii powszechnej 1887 r. . J. Krz. Rostajne, górska wieś, w pow. jasielskim, nad pot. Rakiem prawym dopł. Wisłoki, zaj muje dolinę potoku aż po jego ujście. Wznies. przy drewnianej cerkwi z gr. kat. kapelanią dyec. przemyska, dek. dukielski wynosi 435 mt. , przy ujściu potoku 429 mt. , ku zachodo wi podnosi się teren na 602 do 651 mt. , ku wschodowi na 545 do 702 mt. , ku południowi 454 mt. Wś graniczy na płd. z Grabem 46 klm. , na płn. z Świątkówką, na płn. zachód z Nieznajową a na płd. wschód z Żydowskiem. Dokoła otaczają R. świerkowe lasy. We wsi 65 dm. , 396 mk. , 389 gr. kat. i 7 izrael. Ob szar więk. pos. J. Lewickiego wynosi 236 roli, 35 łąk, 31 past. i 599 mr. lasu; pos. mn. 697 rołi, 78 łąk, 211 past. i 214 mr. lasu. Uposażenie kapelana składa się z 15 roli, 2 łąk i 53 mr. past. Prócz tego pobiera on 9 1 2 kóp owsa za meszne i 133 złr. dodatku do kongruy. Gleba górska, owsiana. W 1581 r. Pawiński, Małop. , 122 była własnością Mi kołaja Stadnickiego i składała się z 7 dworzyszcz wołoskich. Mac. Rostakiszki, zaśc. włośc. nad rz. Mussą, pow. wileński, w 2 okr. pol. , o 50 w. od Wilna, 2 dm. , 23 mk. kat. Rostanice, pow. będziński, gm. i par. Wojkowice. Niepodane w ostatnich spisach urzęd. Rostaniszki, zaśc. szlach. , pow. wileński, w 3 okr. pol, o 48 w. od Wilna, 2 dm. , 20 mk. kat. Rostar, węg. Rester, wś, hr. goemoerskie, ma kościół par. ewang, , węglarnie, kopalnie miedzi, 388 mk. Rostarzewo, dok. Rzeszotarzewo r. 1379 i 1564, Restarzewo r. 1580, w nowszych czasach dowolnie przez Niemców Rothenhurg zwa Rostajne Rostakiszki Rostarzewo Rostajne Rostaniszki Rostanice Rostempniewo Rostersdorf Rostisławl Rostki ne, miasto w pow. babimoskim, leży o 6 klm. na zachód od Rakoniewic i 59 klm. na płd. zachód od Poznania, na trakcie poznańskocy lichowskim, w nizinie; par. kat. Gościeszyn, par. Prot. i poczta w miejscu, st. dr. żelaznej w Wolsztynie o 7 klm. Miasto ma ratusz, kościół prot. , olejarnię, gorzelnię, kilka wiatraków i cegielni, 136 dm. , 1078 mk. 73 kat. , 999 prot. , 6 żyd. i 511 ha 444 roli, 41 lasu. Mieszkańcy, sami prawie Niemcy, trudnią się rolnictwem i przemysłem. R. jest siedzibą komisarza obwodowego i ma urząd pocztowy trzeciorzędny; 4 jarmarki do roku. Herb miasta przedstawia gwiazdę o 8 promieniach, nad monogramem R M R, który wyraża nazwę miasta i założyciela Malczewskiego. R. było wsią aż do r. 1752 i pierwotną siedzibą Rzeszotarzewskich. Z R. pisał się Wojciech między r. 1379 i 1399 Kod. Wielkop. n. 2070 i Akta gr. pozn. , wyd. w r. 1888 i następnie inni Rzeszotarzewscy. Późniejszymi dziedzicami byli Tłoccy r. 1551, Hersztopscy r. 1580, Żegoccy r. 1641, Malczewscy r. 1752, Koczorowscy r. 1793 i w końcu Mielżyńscy. W r. 1580 posiadał tu Łukasz Hersztopski 2 łany osiadłe, 4 zagrod. i młyn, a Baltazar Tłocki 3 półłanki osiadłe, jeden półłanek pusty, 4 zagr. i 2 komorników. Przywilejem królewskim z d. 27 sierpnia 1752 r. , danym dla Macieja Malczewskiego, zostało R. wyniesione do rzędu miast. Około r. 1771 opłacali żydzi 104 złp. pogłównego. Po r. 1793 było tu 89 dm. , 7 wiatraków, 2 kościoły i 470 mk. 14 szynkarzy, 8 krawców, 7 młynarzy, po 3 sukienników, szewców i stolarzy, 2 rzeźników, piekarzy i kołodziejów, jeden kuśnierz, olejnik, ślusarz, garncarz, oberżysta, muzykant i 2 handlarzy mąki. Dochody miejskie wynosiły 62 talary; jarmarków odbywało się 7 do roku. W r. 1811 było 449 mk. ; 1837 r. 688 mk. ; 1843 r. 105 dm. , 665 mk. 33 kat. , 617 prot. , 15 żyd. ; 1861 r. 850 mk. ; 1871 r. 124 dm. , 897 mk. 33 kat. , 860 prot. , 4 żyd. . Kościół katol. p. w. św. Wojciecha wystawili w r. 1401 bracia Wojciech i Stefan Rostarzewscy czyli Rzeszotarzewscy; parafią składały R. , Gola i Komorowo, później, około r. 1564, przyłączono Tuchorzę. O uposażeniu kościoła przez Jana Tłockiego wspominają akta konsystorskie pod r. 1551. W czasie reformacyi dostał się kościół w ręce protestantów; w r. 1580 należało R. do par. wolsztyńskiej. Około 1596 r. Łukasz Hersztopski przywrócił katolikom kościół, który wizyta z r. 1641 została p. w. św. Andrzeja. Spalony w czasie wojny szwedzkiej za Augusta II, jeszcze w 1725 r. nie był odbudowany. W 2 lata potem stanął nowy kościołek z drzewa, afiliowany do Gościeszyna i rozebrany r. 1823 dla braku parafian. W czasie wizyty kościelnej w r. 1641 znaj dował się w kościele nagrobek z czarnego marmuru Teresy Żegockiej, córki Krzysztofa, dziedzica miejscowego J. Łukaszewicz, Kr. op. hist. , II, 476 7. Kościół prot. powstał w r. 1785; parafia liczyła w r. 1860 osad 12 i dusz 1727 obok 1800 katolików. Ratusz sta nął w r. 1768. E. Cal. Rostau niem. , ob. Roszkowo. Rostawica, rzeka, ob. Rastawica. Rostawicze, dawna nazwa mka Białołówki, w pow. berdyczowskim. Dzisiaj nazwę Rostawicy al. Rastawicy nosi część miasta, leżąca na prawym brzegu rzeki t. n. Rostejkiszki, zaśc. włośc. nad rzką Szyrwinczą, pow. wileński, w 2 okr. pol. , o 58 w. od Wilna, 2 dm. , 23 mk. katol. Rostek al. Rostkowo 1. os. leśn. , pow. ządzborski, należy do nadleśnictwa w Guziance, 1 dm. , 6 mk. 2. R. al. Schoeneherg, wybud. , pow. gołdapski, tuż przy mieście powiatowem. Rostelińdzie, wś, pow. wileński, w 2 okr. por. , gm. Szyrwinty, okr. wiejski i dobra ks. Giedrójciów Poszyrwińcie II, o 7 w. od gminy a 57 w. od Wilna, ma 4 dm. , 53 mk. kat. w 1864 r. 24 dusz rewiz. . Rostempniewo, pow. krobski, ob. Rozstępniewo. Rostersdorf, Ober, Mittel i Nieder, 1462 r. Rostersdorff, wś i dobra, pow. stynawski, posiada kościół par. ewang. W 1842 r. 81 dm. , zamek, trzy folw. , 556 mk. 9 kat. . Szkoła ewang. , hodowla owiec, płócicnnictwo. Rostesne, Rostesnoje, chutor nad wielkiem błotem, pow. radomyski, o 7 w. od wsi Mokrec, pod rządowym lasem dymerskim, ma 55 dzies. ziemi i smolarnią. Z błota bierze początek rzka Żydek Żydok, która przepłynąwszy wsi Mokrec, Syczówkę i Tołokuńską Rudnię, poniżej ostatniej wpada do Dniepru. Własność Goriaczkowskiego, który w 1874 r. nabył od Katarzyny Iskra. Rostisławl, ob. Rosław. Rostki 1. wś włośc. , pow. węgrowski, gm. i par. Miedznc, ma 17 dm. , 179 mk. , 881 mr. W 1827 r. 19 dm. , 129 mk. 2. R. Wielkie, wś i 3. R. Małe, wś, pow. płoński, gm. Modzele, parafia Nowemiasto, odl. o 21 wiorst od Płońska. R. Wielkie mają 19 dm. , 183, mk. , 346 mr. ; R. Małe 4 dm. , 44 mk. , 141 mr. W 1827 r. R. Wielkie miały 22 dm. , 148 mk. a R. Małe 5 dm. , 41 mk. 4. R. Kaptury, wś szlach. i włośc. i 5. R. Stróżne, wś szlach. , pow. makowski, gm. Sielc, par. Szelków, odl. 12 w. od Makowa. W 1827 r. R. Kaptury mają 8 dm. , 57 mk. ; R. Stróżne 12 dm. , 70 mk. Fol. R. Kaptury lit. BE w 1879 r. rozl. mr. 384 gr. or. i ogr. mr. 129, łąk mr. 38, past. mr, 23, lasu mr. 185, nieuż. mr. 9; bud. z drzewa 8, las nieurządzony, cegielnia, po Rostau Rostawicze Rostawica Rostau Rostejkiszki Rostelińdzie Rostek Rostesne Rostkowicze Rostkowiec Rostkowo kłady torfu. Wś R. Kaptury os. 9, z gr. mr. 56. 6. R. , wś, pow. łomżyński, gm. Borzejowo, par. Jedwabno, ma 13 os. , 37 mr. ; wchodziła w skład dóbr Olszyny. W 1827 r. Rostki Duże 8 dm. , 45 mk. ; R. Małe 1 dm. , 7 mk. 7. R. Daćbogi 8. Piotrowice i 9. R. Wielkie, pow. ostrowski, gm. Zaremby Kościelne, par. Zuzel. R. Daćbogi mają 5 dm. , 76 mk. , R. Wielkie 26 dm. , 184 mk. Mieszka tu drobna szlachta. W 1827 r, R. Daćbogi miały 5 dm. , 33 mk. ; R. Piotrowice 6 dm. , 59 mk. ; R. Wielkie 24 dm. , 134 mk. 10. R. , wś, pow. kolneński, gm. Stawiski, par. Romany. W 1827 r. 14 dm. , 83 mk. 11. R. , wś, pow. kolneński, gm. i par. Jedwabno. W 1827 r. R. Duże 8 dm. , 45 mk. ; R. Małe 1 dm. , 7 mk. 12. R. , pow. ostrołęcki, gm. Troszyn, par. Czerwin. W 1827 r. 15 dm. , 73 mk. Br Ch. Rostki 1. wś na pol. prus. Mazurach, pow. łecki, nad jeziorem t. n. , blisko granicy pow. jańsborskiego, 2 1 2 klm. na zach. od jez. Orzyskiego, 2 klm. na płn. od Klus, st. p. , 38 dm. , 248 mk. , 500 ha. Jerzy Ramung v. Ramek, komtur ryński, nadaje Grzegorzowi Janowi na prawie magdeburskiem 12 włók wolnych od tłoki pod Cwalinami i nad jez. Kraksztyn. Dan w Rynie r. 1483. Faustyn v. Weiblingen, komtur ryński, sprzedaje r. 1523 Markowi z Rostek między jez. Kraksztyn a strugą Kamińską 4 włóki boru, nadane prawem magdeburskiem za 32 grzywien. 2. R. , młyn, tamże, 2 dm. , 14 mk. 3. R. , wś, pow. łecki, 12 klm. od granicy królestwa polskiego, 2 1 2 klm od st. p. Bajtkowa; 11 dm. , 102 mk. , 118 ha. 4. R. , wś na pol. prus. Mazurach, pow. lecki, nad Pamerskiem jeziorem, 8 klm. na płn. od Orzyskiego jeziora, 6 1 2 klm. na płd. od st. p. Wydmin. 5. R. al. Bartosze, Bartuschow, wś na pol. prus. Mazurach, pow. jańsborski, o 2 klm. od jez. Warszewskiego, 7 klm. na zach. od jez. Śniardawskiego, tyleż od st. p. Kwiki, w okolicy lesistej i w wody obfitującej, 64 dm. , 413 mk. , 1105 ha. Erazm V. Reizenstein, komtur baldzki, nadaje wiernemu słudze Marcinowi, na prawie magdeburskiem 40 włók w Bartoszach Rostkach, między strumykiem kotlewskim i Czarną a wsią Pilchy, z obowiązkiem jednej służby zbrojnej. Dan w Piszu r. 1484 w dzień Nawiedzenia N. Maryi P. Jerzy v. Kolbitz, wójt piski, sprzedaje Maciejowi Rostkowi 4 włóki śród granic powyższych na prawie takiem, jakie ma wieś Rostki. Dan w Piszu w poniedziałek w wilią śś, Filipa i Jakuba r. 1515. W R. okazało się w 1537 r. 7 włók nadwyżki; połowę jej kupuje, płacąc za włókę 4 kopy, Ciesin Sczeschin, drugą zaś Grzegorz, Dziorżek i Aleksy, bracia, synowie Stańka, oraz Jagustyn, Tomek, Paweł, Jan Jaune i Jędrzej Jenderzey również bracia; dział zaś Wieczorka kupił wyżej wspomniany Tomek a Jakuba dział Ciesin i Grzegórz. R. 1536 sprzedaje ststa Fryderyk Heidek Andrzejowi, Janowi, Tom kowi, Jagustynowi i Pawłowi, braciom z Ro stek, 1 włókę nadwyżki. Ad. N. Rostkowa Wola, wś na pol. prus. Mazurach, pow. margrabowski. Istniała jeszcze r. 1600; dziś nie ma śladu. Rostkowice, wś i fol. , pow. płocki, gm. Święcice, par. Kobylniki, odl. o 35 w. od Płocka, ma 9 dm. , 129 mk. Fol. R. , w r. 1874 oddzielony od dóbr Kobylniki, rozl. mr. 217 gr. or. i ogr. mr. 212, nieuż. mr. 5; bud. mur. 1, z drzewa 2; płodozmian 11polowy. Wś R ma 15 os. , 24 mr. Rostkowicze, niem. Rosenberg, 1467 Rostkowicze, wś, pow. prądnicki, par. Solec Zuelz, odl. 2 mile od Prądnika. W 1861 r. 69 dm. , 422 mk. kat. , 2220 mr. obszaru, w tem 2049 mr. roli. Obszar dworski istniał poprzednio, lecz został rozkupiony częściowo przez włościan miejscowych. Rostkowiec, błonie, w pow. mogilnickim, o 2 1 2 klm. na wsch. płd. od Strzelna, pod Młynami Kod. Dypl. Rzyszcz. , II, 865, pod r. 1436. Rostkowo 1. wś i fol. , pow. płocki, gm. i par. Góra, odl. o 33 w. od Płocka, posiada dm. , 95 mk. , wiatrak. W 1880 r. fol. R. rozl. mr. 453 gr. or. i ogr. mr. 367, łąk mr. 28, past. mr. 27, lasu mr. 14, nieuż. mr. 17; bud. mur. 2, z drzewa 12, pokłady torfu. Wś R. ma 9 os. , 7 mr. 2. R. , wś i fol, pow. przasnyski, gm. Chojnowo, par. Węgra, odl. w. od Przasnysza, ma 30 dm. , 389 mk. Fol. R. w 1870 r. rozl. mr. 1265 gr. or. i ogr. mr. 737, łąk mr. 108, past. mr. 142, łasu mr. 266, wody mr. 2. , nieuż. mr. 10; bud. mur. 6, z drz. 15, pokłady marglu wapiennego. Wś R. os. 41, z gr. mr. 206. Jestto dawna siedziba rodu Kostków i miejsce urodzenia w 1550 r. Stanisława Kostki, słynnego z pobożności i ascetycznego życia młodzieńca, kanonizowanego, w 1714 r. Dobra Rostkowo w 1594 r. przeszły drogą kupna w ręce Zielińskich i do 1831 r. były w ręku tej rodziny. W 1836 r. zostały sprzedane przez licytacyą. Wkrótce po kanonizacyi św. Stanisława Kostki wzniósł dziedzic R. Zieliński Józef kościół drewniany o dwu wieżach, dachówką kryty. Stanowił on filią par. Przasnysz. O tym kościele mówi już wizyta bisk. Szembeka z 1756 r. Obsługiwali ten kościół jezuici, a po ich kasacie mieszkał tu świecki kapelan. W 1820 r. , w skutek zrujnowania budowli, kościół został zapieczętowany a przybory kościelne przeniesiono do Przasnysza. W i860 r. budynek walący się już zesłał rozebrany. Ob. Uwagi nad artyk. kś. Osieckie Rostkowa Wola Rostki Rostki Rostkowice Rostoczki go z Przasnyskiego, przez Gust. Zielińskiego Korresp. Płocki, 1880 r. Nr. 93. Rostkowszczyzna 1. wś i fol. , pow. wyłkowyski, gm. Karkliny, par. Kieturwłoki, odl. od Wyłkowyszek 13 w. , ma 17 dm. , 154 mk. W 1827 r. 13 dm. , 98 mk. Wchodziła w skład ststwa preńskiego a następnie dóbr rząd. i donacyi rząd. ob. Preny, 2. R. , wś i fol. , pow. wyłkowyski, gm. Olwita, par. Wierzbołów, odl. od Wyłkowyszek 11 w. . ma 4 dm. , 57 mk. , 228 mr. folw. i 152 mr. włośc. W 1827 r. było 7 dm. , 69 mk. R. wchodziło w skład dóbr Królowe Krzesło w ekonomii Olita a następnie dóbr rządow. Rostocki Potok 1. wypływa z pod Milikówki 710 mt. , na granicy Baligrodu i Mchawy, w pow. lisieckim; płynie zrazu granicą, a potem obszarem Baligrodu na płnwsch. , wpadając na płn. krańcu Baligrodu do Hoczewki z lew. brzegu. Długość biegu 3 klm. 2. R. P. , ob. Rostoka Mała. Br. G. Rostoczka, potok, wypływa w gm. Rozhurcze pow. stryjski, ze źródeł leśnych na tak zwanych Rostoczkach, płynie na płn. przez obszar Rozkurcza, uchodząc do Stryja z praw. brzegu. Długość biegu 4 klm. Br. G. Rostoczki 1. al. Rostoka, pot. , powstaje w gm. Rostoczki, pow. doliński, u płn. wsch. podnóża Śeredniej góry 709 mt. ; płynie na płn. wschód przez lasy i łąki i między domo stwami Rostoczek, gdzie od prawego brzegu przyjmuje pot. Sołotwinę. Zwraca się potem na wschód i na obszarze Witwicy uchodzi do Łużanki z praw. brzegu. Długość biegu 8 klm. 2. R. , potok, wypływa w obr. Skola, w po wiecie stryjskim, u półn. podnóża góry Żełemina 1177 mt. , płynie na płn. leśnym paro wem i wpada ubiegłszy 3 klm do pot. Pawło wa, który wypływa w pobliżu Rostoczki i płynie na płn. 4 1 2 klm. przez las Płaj do Oporu powyżej Skola. Br. G. Rostoczki al. Roztoczki, wś, pow. doliński, 16 klm. na zach. od Doliny, 14 klm. na płd. zach. od sądu pow. , urz. poczt. , st. kol. i tel. w Bolechowie. Na płn. leżą Stańkowce, na płn. wsch. Witwica, na płd. wsch. Kaina, na płd. zach. Lipa, na płn. zach. Słoboda Bolechowska i Cerkowna. Wzdłuż granicy płynie od płd. zach. na płn. wschód pot. Łużanka, dopływ Świcy i przyjmuje w obrębie wsi kilka strug, z których najznaczniejsza Rostoka. Płd. wsch. część wsi przepływa dopływ Łużanki pot. Putna, zwany w górnym biegu Sołotwyną, a w średnim Rostoczką. W dolinie tego potoku leżą zabudowania wiejskie. Najwyższe wznies. wynosi na płd. zach. 881 mt. Wznosi się tu jeszcze Kockowa Góra do 793 mt. Na płn. w8chód wznosi się Werch Wielki do 609 mt. Własn. więk. ma roli or. 102, łąk i ogr. 100, past. 196, lasu 1300 mr. ; wł. mn. roli or. 587, łąk i ogr. 436, past. 474, lasu 188 mr. W r. 1880 było 122 dm. , 603 mk. w gminie, 4 dm. , 30 mk, na obsz. dwor. ; 6 rz. kat. , 595 gr. kat. , 32 izrael. ; 4 Polaków, 614 Rusinów, 15 Niemców. Par. rz. kat. w Bolechowie, gr. kat w miejscu, dek. bolechowski. Do parafii należy Kaina. We wsi jest cerkiew pod wez. św. Bazylego i szkoła filialna. Lu. Dz. Rostoczna, potok, ob. Rostoczny. Rostoczna, góra lesista w obr. Stronny, w pow. Samborskim, w płd. zach. stronie tejże gminy, między pot. Semenowem od płn. a Czajkami od płd. wsch. . Na płn. zachód wznosi się Wydilok 862 mt. , na zach. Strouski Wierch 811 mt. , na płd. Kochany dział 813 mt. , a na płd. wsch. Pusta 827 mt. i Studenka 789 mt. . Wznies. 838 mt. szt. gen. . Od płn. las pod Zdzianną zwany. Rostoczny Potok al. Rostoczna, potok, po wstaje w Tatrach orawskoliptowskich, z po łączenia dwu potoków, w obr. gm. Łuczek, hr. liptowskiem Węgry, pow. rożeński. Ra mię wschodnie wypływa z pod grzbietu Hawrańca, na płn. zach. jego stoku, w dolinie zwartej od płd. Hawrańcem a od płn. Ostroniem 1105 mt. ; płynie łukiem na płn. wy giętym ku zachodowi, ramię zaś zach. powsta je w dzikim jarze po stronie półn. Chocza Wielkiego 1613 mt. ; płynie na płn. wschód, łącząc się pod lasem Praszywą, u stóp Holicy i089 mt. , z ramieniem wschodniem, na wys. 767 mt. Tak powstały potok R. płynie gór ską doliną na płd. , nad którą od zach. rozpo starł się Chocz Wielki 1613 mt. , a od wsch. Hawraniec i Magóra 1168 mt. . Mija zakład kąpielowy i wś Łuczki, niżej których w obr. gm. Kalomenów łączy się od lewego brzegu z Kalamiczanką, tworząc rz. Teplę, dopływ Wagu. Długość biegu 9 klm. Doliną potoku wiedzie dość dobre przejście przez grzbiet Tatr, między Holicą a Ostroniem, z Osadki na Orawie do Łuczek na Liptowie. Jestto droga jezdna. Br. G. Rostoczyn, potok, w obr. Tureczek Niżnich, w pow. Turka, wytryska z pod działu wodnego między Sanem a Stryjem, u połud. wsch. stóp góry Byczka Byczok, 915 mt. ; płynie na płn. wschód i ubiegłszy 3 klm. wpada z praw. brzegu do Jasienia, dopływu pot. Spisanego. Br. G. Rostoczyny, potok, wypływa w obr. gm. Koziowy, w pow. stryjskim, u połudn. stóp Kiczery Kropiwnej 1020 i 943 mt. ; płynie na płd. wschód i we wsi Koziowy tuż pod cerkwią wpada do Orawy z lewego brzegu. Długość 3 klm. Br. G. Rostog niem. , struga w pow. lęborskim. Rostoja, ob. Ostoja. Rostok, ob. Rostoka. Rostkowszczyzna Rostoczny Potok Rostoczna Rostoczka Rostocki Potok Rostkowszczyzna Rostoja Rostog Rostoczyn Rostoka Rostoka 1. os. leś. , pow. błoński, gm. Radzików, par. Leszno, ma 15 mk. , 9 mr. dwor. 2. R. , wś włośc. , pow. sochaczewski, gm. Kampinos, par. Leszno, 128 mk. , 291 mr. przeważnie łąki; sprzedaż siana do Warszawy. W 1827 r. 8 dm. , 50 mk. Wchodziła w skład ekonomii rząd. Kampinos. 3. R. , kol. nad rz. Wartą, pow. koniński, gm. Brzeźno, par. Krzymów, odl. od Konina 16 w. , ma dm. , 127 mk. 4. R. al. Rostoki, w XVI w. Roszthoka, wś i fol. , pow. koniński, gm. Sławoszewek, par. Kleczew, odl. od Konina w. ; wś ma 19 dm. , 161 mk. ; fol. 4 dm. , 39 mk. , 187 mr. ; wchodzi w skład dóbr Kleczew. W 1827 r. 14 dm. , 145 mk, W XVI w. łany folwarczne dają dziesięcinę plebanowi w Kleczewie, kmiece za dziesięcinę płacą po 12 gr. polskich z łanu i dają za meszne po mierze żyta i owsa pleb. w Kleczewie, tak samo i karczmarze Łaski, Lib. Ben. , I, 192. W 1579 r. wś R. , w par. Kleczew, własność Rusockiego, miała 17 łan. Pawiński, Wielkp. , I, 230. 5. R. , wś i fol. , pow. chełmski, gm. Żmudź, par. Kumów, wsch. obrz. Rakołupy, odl. 21 w. od Chełma, posiada cerkiew pounicką filialną. W 1827 r. 14 dm. , 145 mk. W 1886 r. folw. R. rozl. mr. 480 gr. or. i ogr. mr. 378, łąk mr. 79, wody mr. 1, zarośli mr. 22, nieuż. mr. 8; bud. mur. 1, z drzewa 8. W skład dóbr poprzednio wchodziły wś R. os, 36, z gr. mr. 745; wś Dryszczów os. 48, z gr. mr. 1291, wś Syczów os. 10, z gr. mr. 210; wś Żmudź os. 55, z gr. mr. 959; wś Lipinki os. 30, z gr. mr. 699; wś Ksawerów os. 24, z gr. mr. 227. Rostockie ststwo niegrodowe, w wdztwie ruskiem, w ziemi chełmskiej, podług spisów podskarbińskich z r. 1716 obejmowało dwie wsie Rostoka i Lipinki z przyległościami, które w r. 1771 posiadał Jan Zamoyski, ordynat, ststa lubelski, opłacając zeń kwarty złp. 1790 gr. 11, a hyberny złp. 1360 gr. 20. Dykc. geogr. Echarda nazywa R. miastem. Rząd austryacki dobra te sprzedał i odtąd stały się prywatną własnością. Br. Ch. Rostoka 1. góra i las w obr. gm. Jureczkowej, pow. dobromilski na wschod. brzegu Wiaru, wznies. 625 mt. szt. gen. . Na wschód rozpościera się Iwiński las. 2. R. al. Rostok, góra polna w obr. Radoszyc, w pow. sanockim, na płd. wschód od wsi, na lew. brzegu Osławicy, między nią a Barbuzą, jej dopływem, pod 39 44, wsch. dłg. F. a 49 18 płn. szer. Wznies. 600 mt. szt. gen. . 3. R. , góra, w obr. Żernicy Niżniej, w pow. Lisko, między pot. Ruchlinem od płd. a Żerdenką od płn. . Wznios. 545 mt. npm. szt. gen. . 4. R. , szczyt w Tatrach liptowskich. Od Bańkowego Wierchu al. Skrzyniarki 2178 mt. , w głównym grzbiecie narożnika dolin Studziennej od płn. a Jałowieckiej i Smreczańskiej od płd. , ciągnie się ku płd. zachodowi ramię górskie, jako ściana dolin Jałowieckiej i Smreczańskiej, w której wznosi się Przysłop 2145 mt. , a dalej na południe Rostoka 1953 mt. . 5. R. , dział górski w Karpatach wschodnich, dziale skolskodelatyńskim, na granicy gm. Seneczniowa i Lolina, w pow. dolińskim, między dolinami Ilnicy, dopływu Świcy, a Mizuńki. Ciągnie się od płd. wsch. na płn. wschód 6 do 7 klm. , ze szczytami Horodyszcze 1377 mt. , Tomnatyk Mały 1235 mt. i Tomnatyk Wielki 1204 mt. . Po stronie płn. wschodniej biją źródła pot. Jałowego. Br. G. Rostoka, potok i dolina tatrzańska, w gm. Brzegi, pow. nowotarskim, na płn. stoku głównego grzbietu Tatr. Od szczytu Swinnicy 2293 mt. , narożnika dolin stawów Gąsienicowych, Cichej i Pięciu stawów polskich, zwraca się główny grzbiet na płd. po szczyt Walętkowa 2158 mt. a stąd na płd. wsch. przez szczyt Gładki 2072 mt. aż po szczyt Miedziane al. Hruby, 2167 mt. , narożnik dolin Ciemnosmereczyńskiej, doliny Rybiego al. Białki i Pięciu stawów polskich. Grzbiet ten główny, mający 3800 mt. długości, stanowi płd. wschod. ścianę doliny R. Ściana odrywająca się od Swinnicy na wschód po Kozi Wierch 2259 mt. i oddzielająca dolinę Czarnego stawu Gąsienicowego i Zamarzłego od doliny Pięciu stawów polskich, ciągnąca się wprost na płn. po Granat, następnie na wschód po Krzyżne do uroczej Płasienki, na zetknięciu się Buczynowych turni, Koszystej i Wołoszyna, a wreszcie grzbiet Wołoszyna, ciągnący się na płn. wschód, tworzą płn. zach. ścianę graniczną doliny Pięciu stawów polskich i R. od dolin Gąsienicowych stawów, Pańszczycy i Waksmundzkiej. Płd. wschod. zaś ścianę graniczną doliny Pięciu stawów polskich i Rostoki od doliny Rybiego tworzy grzbiet górski, odrywający się od głównego grzbietu Tatr, od szczytów Miedzianych 2167 mt. , przez Opalony Wierch 2239 mt. , Świstówkę, Ubocz 1714 mt. aż po Czubę Opaloną 1426 mt. . Dolina R. rozdziela się na płd. zach. część wyższą, zwaną doliną Pięciu stawów polskich i na płn. wsch. część, będącą właściwą doliną R. , którą uważać należy za przedłużenie doliny Pięciu stawów polskich, będącej dla R. jakby górnym tarasem. W dolinie Pięciu stawów polskich legły we wielkim łuku urocze stawy w liczbie pięciu. Jest to rozległa lecz bardzo dzika i najwyżej położona dolina w Tatrach. Niegdyś była ona jednym jeziorem, dopóki od strony płn, ku R. nie przerwały się turnie, które dlań tworzyły wielką groblę. Dziś zalegają jej dno głazy a szczątkami jeziora pierwotnego są owe stawy, największe w Tatrach zbiorowisko wodne. Rostoka Rostoka Najwyżej legł Zadni staw także Zmarzłym albo Podkół zwany, tuż pod Zawratem, obejmujący 558 ha przy 29 mt. głębokości; niżej niego Czarny staw, 10 77 ha a 37 mt. głęb. , dalej Wielki staw z powierzchnią 33 ha 11 razy większy od rynku krakowskiego, a 78 mt. głęboki; dalej Mały staw wyższy 022 ha a 2 mt. głęb. ; najdalszy jest Przedni staw, 7 ha obszerny a 30 mt. głęboki. Zadni staw wznies. 1889 mt. , Czarny staw 1737 mt. , Wielki staw 1676 mt. a Przedni 1674 mt. npm. Szt. gen. . Do Wielkiego stawu spływa woda osobno z Czarnego, osobno ze Zadniego od strony zach. a z Przedniego za pośrednictwem Małego przychodzi woda od wschod. i dopiero z niege, jakby ze wspólnego zbiornika, spada potok po skale 67 mt. wyniosłej, tworząc największy wodospad tatrzański, Siklawą zwany. Ciepłota wody w najwyższym stawie Zadnim 9 C, w Czarnym, Przednim i Wielkim 10 C, a na dnie Wielkiego i Przedniego ciepłota wody wynosi tylko 6 C. Koło Wielkiego stawu rośnie już kosodrzewina. Przy Małym stawku znajduje się schronisko towarzystwa tatrzańskiego pod imieniem Zajsznera. Po nad Wielkim stawem jest szałas pasterski górali z Białki, którzy tu swoje bydło pasą przez lato. Z doliny Pięciu stawów są przejścia przez Spiglasowe percie w grzbiecie Miedzianych poza Mnich, popod Mięguszowieckie turnie, przez przełęcz między Miedzianymi a Kotelnicą do Ciemnych Smereczyn między Gładkim Wierchem a Walentkową przez przełęcz Gładką do doliny Cichy. Od Siklawy płynie dziki potok, Rostoką zwany, na płn. wschód, z początku po gołych głazach, następnie między Kosówką, a wreszcie między lesistemi brzegami, uchodząc do Białki z lew. brzegu u płn. stóp Opalonej Czuby 1426 mt. . Potok ten toczy się w ciągłych kaskadach wskutek nadzwyczajnego spadku doliny Rostoki, bo od spodu Siklawy po ujście R. spadek ten wynosi 560 mt. na przestrzeni 4800 mt. W pobliżu ujścia R. do Białki, pod tak zwaną Czubą, w lesie stoi schronisko Wincentego Pola z szopą na wozy i konie. Dolina R. jest z powodu wycieczek do Pięciu Stawów Polskich i Rybiego od strony polskiej najczęściej zwiedzaną. Ważniejsze szlaki a szlak jezdny z Zakopanego przez Poronin, Bukowinę, Głodówkę, Łysą, Polanę do Rostoki; b szlak pieszy z Zakopanego przez Waksmundzką polanę do Rostoki; c z Zakopanego przez Gęsią Szyję; d z Zakopanego przez Zawrat; e z Zakopanego przez Krzyżne. Z Rostoki od schroniska W. Pola doliną Rostoki ścieżyną aż po Siklawę. Stąd w górę do Pięciu Stawów. Od Wielkiego Stawu przez Świstówkę do Morskiego Oka, czyli Rybiego. Opis tych wycieczek podają Eljasz Walery, Przewodnik do Tatr i Pienin. Kraków, 1886; Kolbenheyer, Die Hohe Tatra. Teschen, 1888. Br. G. Rostoka 1. potok, wytryska z Magórki 933 mt. , na płd. jej stoku, w obr. Czernichowa, pow. żywiecki, w lesie Klisiówce. Płynie na płd. wschód tworząc aż do ujścia do Soły z lew. brzegu granicę między gm. Czernichowem a Tresną. Długość biegu 4, klm. 2. R. Wielka, źródlane ramię Żelczy al. Żylcy w obr. gm. Szczyrka, pow. żywieckim. Ob. Zelcza. 3. R. , potok, powstaje w obr. gm. Ligoty Kameralnej niem. KameralEllgoth, w pow. i obw. sąd. cieszyńskim, na Szląsku austr. , z pod góry Ropiczki 918 mt. , w Beskidzie jabłonkowskim. Płynie leśnym jarem na płn. , a przyjąwszy w Ropiczce, od lew. brz. pot. Odnogę, tworzy rz. Stonawkę, lewy dopływ Olszy. Długość biegu 3 klm. 4. R. Mała, potok, ma źródło na płn. stoku góry Nad Kamieniem 1083 mt. , w obr. Rostoki Małej, pow. nowosądecki; płynie zrazu łąkami, potem między domostwami gm. Rostoki Małej, następnie miedzy domostwami gm. Składzistego, a wreszcie, zrosiwszy pola Maciej owej, wpada z lew. brzegu do Kamienicy. Długość biegu 5 1 2. Od wschodu w obr. R. Małej wznosi się góra Poluńcza 736 mt. . 5. R. , lewy dopływ Przegonki al. Przegoniny, wypływa w obr. gm. Bartnego, w pow. gorlickim, z pod góry Wątkowej 847 mt. , ze źródeł leśnych, i uchodzi w Bartnem do Przegonki. Długość biegu 3 1 2 klm. 6. R. al. Rostoki, potok, powstaje w obr. gm. Rostoki, w pow. dobromilskim, u płd. wsch. podnóża góry Bziany 578 klm. , tuż nad granicą z gm. Kuźminą. Płynie przez obszar Rostoki i Trzciańca, gdzie z lew. brzegu wpada do pot. Klimowego, dopł. Wiaru. Długość biegu 3 3 4 klm. 7. R. , potok, wytryska w obr. Dublan, w pow. samborskim, z lasu Liskami zwanego, płynie leśną dolinką na płd. wschód i między domostwami Dublan uchodzi z lew. brz. do Warytyny. Długość biegu 4 klm. 8. R. , potok, wypływa na płd. wsch. stoku Magóry orawskiej ob. , w hr. orawskiem, u podnóża Budyna, szczytu tejże Magóry 1220 mt. ; płynie na płd. wsch. przez obszar gm. Dziedziny Ziemiańskiej węg. NemesDe dina, poniżej której wpada do Orawy z pr. brz. Przyjmuje z pr. brz. pot. Hldocin. Ujście leży u płn. stóp góry Ostrażycy 767 mt. . Długość biegu 6 klm. 9. R. , rzeczka, powstaje w obr. gm. Rostoki Ryterskiej, w pow. nowosądeckim, z połączenia dwu ramion, Rostoki Wielkiej i R. Małej, tuż nad granicą tejże gm. z Rytrem. R. Wielka wypływa ze źródeł leśnych, z pod Przehyby 1195 mt. , na płn. zach. od polany Koniecznej; płynie na płn. wschód, zabierając od praw, brzegu Rostoka a strony płd. dwie strugi górskie, z pod góry Radowy 1265 mt. . R. Mała powstaje również w obr. gminy Rostoki Ryterskiej, z pod Wielkiego Rogacza 1182 mt. ; zabiera obustronnie liczno stoki wodne, spływające z okolicznych gór. Połączony strumień podąża wąską dolinką na wschód przez obszar Rytra, do Popradu z lew. brzegu, naprzeciw ruin zamku Rytra. Długość R. Wielkiej 6 klm. , R Małej 7 klm. , długość samej R. 1875 mt. Nad R. Wielką od płn. wznoszą się szczyty Tylowskie 1037 mt. , Żary wyźnie, al. Wdzary 821 mt. i Gaszkowa 715 mt. ; między R. Wielką a Małą, Skałka 1082 mt. , Mogurzyca i Jaworzyna 946 mt. , a od płd. wsch. R. Małej Niemkowa 1026 mt. i Kordowiec 763 mt. . 10. R. , potok, powstaje w obr. gm. Rostoki Wielkiej, w pow. nowosądeckim, ze źródeł leśnych, z nad granicy gm. Krynicy, w kotlinie górskiej, nad którą od wschodu wznosi się Jaworzyna 904 mt. , od płd. zach. Przysłop 944 mt. , a od zach. Ostry wierch 874 mt. . Płynie na płn. między domostwami Rostoki Wk. , i dobiegłszy gościńca rządowego tylickosądeckiego łączy się od pr. brzegu z Krzyżówką, tworząc rz. Kamienną. Nazwa R. towarzyszy tej rzece aż po wieś Łabową. Długość biegu 4 klm. 11. R. , potok, wypływa w obr. Maniowy, pow. lisiecki, ze źródeł leśnych. Płynie zrazu na zach. , potem na płd. dolinę górską, uchodząc poniżej cerkwi maniowskiej do Osławicy. Długość biegu 4 1 2 klm. Od wschodu wznosi się nad doliną góra Dylec 937 mt. , a od zachodu Pawlat 651 mt. . 12. R. al. Rostok, potok, powstaje w obr. gm. Rostok Górnych, pow. lisiecki, z pod głównego grzbietu Karpat wschodnich, na płn. stoku Sinkowej 995 mt. . Płynie leśnym parowem pomiędzy domostwami Rostok Górnych, następnie po pod wieś Lisznę i pod Majdanem grupą domów w Lisznie uchodzi z prawego brzegu do Solinki. Na górnym biegu od lew. brzegu przyjmuje pot. Kisielicznik i Węzłową, a od prawego Huty potok. Nad doliną od zach. rozpościera się dział Hyrlaty 1103 mt. , ze szczytami Berdą 1043 mt. , Rozsochą może Rostoką, 1093 mt. i Kiczurką 909 mt. , a od wschodu Wiasiel 1153 mt. , Wiasiel Mały 1097 mt, Różki 935 mt. i Różki groń 855 mt. tuż nad ujściem. Długość biegu 8 klm. 13. R. , potok, wypływa z lasu na wsch. stoku Megelina gronia 759 mt. , w obr. gm. Łupkowa, w pow. lisieckim. Płynie na wschód i na górnym końcu wsi Łupkowa uchodzi do Smolniczka, dopł. Osławy. Długość biegu do 3 klm. Od praw. brzegu przyjmuje liczne dopływy z granicznego grzbietu Karpat. 14. R. , potok, w obr. Jabłonki Wyżniej, pow. turczański, z pod działu wodnego między Sanem a Stryjem, na płn. Słownik Geograficzny T. IX. Zeszyt 107. wschodnim stoku Szańskiego tarnawskiego 873 mt. . Płynie na wschód, zabierając strugi ze Szańskiego jabłońskiego i w Jabłonce Niżniej wpada z praw. brzegu do Jabłonki, dopł. Stryja. Długość biegu 5 1 4 klm. 15. R. al. Rostok, lewe ramię Świcy, odrywające się od Świcy na obszarze Sulatycz, w pow. żydaczowskim. Płynie zrazu na płn. wschód przez Lachowice Podróżne a potem na wschód do Włodzimirzec, gdzie łączy się napowrót z głównem łożyskiem. Długość biegu 12 klm. 16. R. , potok, w obr. gm. Żupania, pow. stryjski, wypływa z płd. wschod. podnóża góry Waleczniny 1184 mt. , w dolinie, nad którą od zach. wznosi się pomieniony szczyt, od płn. Menczel al Mińczoł, 1113 mt. , a od wschodu Berdo 1199 mt. . Płynie na płd. leśnym wądołem, nad którym od wsch. wzbija się Płaj 1157 mt. i Staneszcza 1158 mt. , a od zach. las Jazestrów. Dobiegłszy pierwszych chat wsi Żupanie, zwraca się na płd. zach. , między domostwami uchodzi do Stryja z praw. brzegu. Długość biegu 8 klm. Nad średnim biegiem wznosi się od południa góra lesista Jabłonka al. Jablinka, 909 mt. . 17. R. , potok, w obr. gm. Wyzłowa, w pow. stryjskim, wypływa u płd. podnóża góry Staneszczy 1158 mt i Obnohy 1111 mt. . Płynie na płd. łąkami śródleśnemi i u płd. stóp gory Żołoba 901 mt. zasila z prawego brzegu Stryj na jego biegu górnym, w okolicy zródlisk jego. Długość biegu 4 klm. Ujście 818 mt. npm. st. gen. 18. . R. , potok, powstaje w obr. Tucholki, pow. stryjski, z pod Łysej 1022 m. , w dolinie, nad którą od płd. rozpościera się lesista wzgórze Romaniowce. Płynie na płn. wschód popod Sołotwiną 830 mt. i w Tucholce łączy się z Kopaniną, tworząc rzekę Brynówkę. Długość biegu 4 klm. 19. R. , potok, wypływa w obr. gm. Mizunia, w pow. dolińskim, z pod góry Lutej 1093 mt. ; płynie na płd. zach. i poniżej polany Poharu wpada do Falaczerskiego pot. z lew. brzegu. Długość biegu 3 klm. 20. R. , potok, wypływa w obr. Hnyły, pow. turczański, z pod Drohobyckiego Kamienia 1187 mt. ; płynie na płn. wsch. , uchodząc w Hnyle do rz. Gniłej al. Hnyłej. Długość biegu 3 3 4 klm. Ujście 769 mt. npm. 21. R. Czarna, górska rzeka, w obr. gm. Wyszkowa, w pow. dolińskim, wypływa kilku strugami na płn. zach. Gorganu wyszkowskiego 1443 mt. ; płynie na płn. , zabierając liczne dopływy tak od zachodu ze Szerokiego Beskidu 1127 mt. , jak od wschodu z Długiej góry 1102 mt. i w dolinie zwartej od płn. zach. Heczą Krajną 1045 mt. a od płd. wsch. Meglą średnią 1312 mt. wpada do Świcy od lew. brzegu. Długość biegu 7 klm. Ujście 804 mt. npm. szt. gen. . 22. R. , potok, powstaje w obr. 51 Rostoka gm. Kalny, w pow. dolińskim, ze źródeł leś nych, u płn. wsch. podnóża góry Przysłopu 1012 mt. , między nią a górą Leksorem 1038 mt. w tak zwanym Gorganie jawo rzyńskim. Płynie leśną doliną na płn. zach. przez obszar Kalny, a następnie granicą Lipy i Rostoczek; uchodzi do Łużanki. Z lewego brzegu przyjmuje pot. Lipę. Długość biegu 6 klm. Na prawym brzegu wznosi się Luta rostoka 929 mr. , a na lewym Łysa 772 mt. . Ujście 554 mt. npm. 23. R. , potok, powstaje w obr. Wyszkowa, pow. doliński, ze źródeł u płd. zach podnóża Pustego wierchu 1358 mt. ; płynie doliną śródleśną i wpada u płd. stóp Diloka Poharu 995 mt. do Mizuńki z prawego brzegu. Długość biegu 3 klm. Od płd. wznosi się góra Heczka 1108 mt. . 24. R. , prawe ramię Czeremoszu, odrywające się na obszarze gm. Ispasa, w pow. wyżnickim, i łączące się z korytem Czeremoszu w obr. gm. Millie, naprzeciw wsi Rybna, w pow. ko sowskim. Między R. a Czeremoszem obszerne kamieńce. Długość biegu 7 klm. Południowy koniec wznies. 316 mt. , płn. 275 npm. W dal szym ciągu odrywa się od R. ramię wodne, Młyńskim potokiem zwane, uchodzące do Cze remoszu w Banilli Ruskiej. Tą samą nazwą mianują lewe ramię Czeremoszu, odrywające się od Czeremoszu w obrębie gm. Popielnik, w pow. śniatyńskim i łączące się napowrót w Tuczapach z Czeremoszem. Długość tego ramienia 8 klm. Wpada doń od zach. pot. Olchowiec. Br. G. Rostoka 1. wś, pow. brzeski. na lewym brzegu Dunajca, przy drodze z Wojnicza do Zakluczyna 2 klm. ; par. rz. kat. w Olszynach. Mała osada 22 dm. na obszarze mniejszej a 7 dm. na obszarze większej posiadł. , wznies. 213 mt. opodal brzegu rzeki. Samo pobrzeże tworzy podmokłe łąki, porosłe wikliną, prócz miejsca, w którem Dunajec tworzy ku zachodowi wygięty zakręt. W tem miejscu znajdują się trzy młyny. Z liczby 180 mk. jest 130 rz. kat. a 9 izrael. Obszar więk. pos. Ludw. Kochanowskiego ma 147 mr. roli, 4 mr. łąk i ogr. , 83 mr. pastw. i 123 mr. lasu; pos. mn. 76 mr. roli, 14 mr. łąk, 12 mr. past. i 5 mr. lasu. Długosz L. B. , II, 272 i 275 wymienia tę wieś pod nazwą Rosthok. Miała wówczas 8 zagrod, na niewymierzonych rolach, którzy płacili dziesięcinę, wartości 12 grzywien, prebendarzowi w Dębnie. W 1581 r. należała do Taszyckiego i liczyła 6 zagrod. z rolą. Graniczy na płn, z Olszynami, na płd. przez rzekę, na której w tem miejscu jest przewóz, z Zakluczynem, na zach. z Zawadką Małą. 2. R. i Brzeziny, wś, pow. nowosądecki, na praw. brzegu Dunaj ca, przy ujściu Majdańskiego pot. Składa się z 74 dm. 4 na obszarze większ, posiadł. . Od południa i wschodu otaczają wieś lesiste wzgórza, ze szczytem Majdan 503 mt. , ku północy wznoszą się lesiste podgórza 434 mt. , sama osada wznies. 419 mt. Przysioki Brzeziny leżą na wschód i północ od wsi. Z 528 mk. przebywa 47 osób na obszarze więk. pos. p. A. Prohazkowej; mieszkańcy Polacy, rz. kat. 11 izrael. . Więk. pos. ma 153 mr. roli, 15 mr. łąk i ogr. , 66 mr. pastw. i 440 mr. lasu; pos. mniejsza 363 mr. roli, 30 mr. łąk, 127 mr. pastw. i 62 mr. lasu. Paraf. rz. kat. w Tropiu a urz. pocz. w Gródku n. Dunajcem 83 klm. . W 1581 r. Pawiński, Małop. , 141 były 4 łany szlach. , 1 łan kmiecy i 4 zagrod. z rolą, właścicielami byli Kazimierz i Zofia Rostoccy, Jan Kaczeło, Marcin i Mat. Witkowscy i ks. Ostrowski. Położona w pobliżu starożytnych osad z ruinami zamków Tropsztyna i Rożnowa, graniczy wś na płn. z Rudą, na zachód z Wiatrowicami, na płd. z Rożnowem i Radajowicami a na wschód z Dzierżaninami. 3. R. Ryterska, wś, pow. nowosądecki, przy ujściu pot. t. n. do Popradu z lew. brzegu, na południe od wsi i st. dr. żel. Rytro. Od zachodu i południa otaczają wieś lesiste wzgórza, na południe graniczy z Obłazami a przez rzekę na wschód z Suchą Strugą. Odl. o 12 klm. na południe od Starego Sącza, należy do paraf. rzym. kat. w Barczycach. Dolinę, w której wś 340 do 456 mt. się rozłożyła, otaczają stoki Niemkowy 1026 mt. , od południa ze szczytem Jaworzyna 946 mt. a Wdżary Wyżne 821 mt. od zachodu. Ku wschodowi otwiera się widok na ruiny zamczyska Rytro, na praw. brzegu Popradu, na skale 463 mt. wzniesionej. Wioska liczy 29 dm. i 210 mk. , 206 rz. kat. i 4 ewang. Obszar więk. pos. br. Jana Liebiga ma 1 mr. roli, 13 mr. łąk, 2 mr. pastw. i 3565 mr. lasu; pos. mn. 101 mr. roli, 164 mr. łąk i 63 mr. pastw. Gleba górska, nieurodzajna a lasy świerkowe. W XVII w. wchodziła w skład dóbr Nawojowa ob. . 4. R. , wś, pow. limanowski, u źródłowisk Łukowicy, dopływu Słomki, wznies. 807 mt. , na wschodnim stoku Modyni góry 1032 mt. i Ostrej góry 928 mt. . Od północy zasłania las Jazowowola 888 mt. i Łyska 807 mi. Osada ma 97 dm. , 647 mk. , 628 rz. kat. i 19 izrael. ; par. rz. kat. w Łukowicy, urz. pocz. w Limanowy odl. 13 klm. . Niedostępna ta osada graniczy na południe z Młyńczykiem, na wschód z Zawadą i Łukowicą, na płn. z Siekierzyną a na zachód z Zalesiem. 5. R. Mała al. Rostoczka, wś, pow. nowosądecki, wzdłuż pot. t. n. , dopływu Kamienicy dopł. Dunajca. Poziom wsi opada ku płn. wschodowi z 593 na 523 mt. Par. rz. katol. w Nawojowej a gr. kat. w Maciejowej, urz. pocz. w Łabowy odl. 8 klm. . W stronie wschodniej szczyt Składziste al. Pohruca Rostoka Rostoka 736 mt. na południe zaś Nad Kamieniem 1083 mt. . Od południa ciągną się rozległe lasy. Wś mała, ma 22 dm. i 142 mk. rz. kat. , zajmuje obszaru 1122 morg. , z czego przypa da na obszar większy Edw. hr. Stadnickie go 448 mr. 2 roli, 2 ogr. , 27 past. i 417 la su a na pos. mn. 574 mr. 258 roli, 89 ogr. , 173 past. i 54 lasu. Graniczy na płd. z Baranowicami, na zach. z Czaczowem, na wschód z Nową Wsią Uhryńską a na płd. z Madejo wą. 8. R. Wielka, wś z kapelanią greckoka tolicką, nad pot. Rostoczą i Kamienicą, pow. nowosądecki, na płd. zach. stronie gościńca z Nowego Sącza do Tylicza a na wschód od poprzedniej wsi. Wznies. 623 mt. przy cer kwi. Graniczy na zachód z Łosiem, na wschód z Krzyżówką; od północy zasłania ją góra Pasieczka 793 mt. , od płd. Przysłop 944 mt. i Jaworzyna 904 mt. . Odl od Krynicy 10 klm. We wsi jest szkoła filialna, 3 młyny wodne, 73 dm. , 442 mk. , 2 rz. kat. , 409 gr. kat. i 31 izrael. Obszar więk. pos. Edw. hr. Stadnickiego wynosi 24 mr. roli, 3 mr. łąk, 33 mr. pastw. i 23 mr. lasu; pos. mn. 602 mr. roli, 75 mr. łąk, 363 mr. pastw. i 273 mr. la su. Kapelania należy do dyec. przemyskiej, dek. muszyńskiego i obejmuje Krzyżową, z ogólną liczbą 581 parafian. Uposażenie kapepelana składa się z 29 mr. roli, 2 mr. łąk, U mr. pastw. , z 136 złr. dodatku do kongruy i procentów od obligacyj na 700 złr. Siarczyń ski Rps. bibl. Ossol. , nr. 1829 powiada o R. , że obfituje w gips i źródła wody żelazistej. 7. R. al. Roztoki, wś, pow. dobromilski, 25 klm. na zach. od Dobromila, 12 klm. od sądu powiat. i urz. tel. w Birczy, 10 klm. od urz. pocz. w Wojtkowej. Na płn. leży Leszczawa Górna, na wsch. Trzcianiec, na zach. Kuźmi na; płd. narożnik dotyka Zawadki pow. liski. W płn. stronie wsi na stoku wzgórza Bziany 578 mt. powstaje pot. Roztoki i płynie przez płn. wsch. część obszaru do Trzciańca, gdzie wpada do Klimowa, dopł. Wiaru. Zabudowa nia wiejskie lożą w środku obszaru. Własn. więk. ma roli or. 99, łąk i ogr. 4, pastw. 8, lasu 4 mr. ; wł. mn, ma roli or. 253, łąk i ogr. 15, pastw. 28, lasu 1 mr. W r. 1880 było 36 dm. , 206 mk. w gminie, 1 dm. , 9 mk. ną obsz. dwor. ; 206 gr. kat. , narod. rnsińskiej, 9 izr. , narod. niemieckiej. Par. rz. kat. w Nowosiel cach Kozickich, gr. kat. w Trzciańcu. We wsi jest cerkiew. 8. R. , młyn na obsz. dwor. w Baliczach Podróżnych, pow. żydaczowski. 9. R. pławiańska, część Orawczyka, w pow. stryjskim. 10. R. pod Tysowcym, rus. Rostoki Solobczyki, część Orawczyka, w pow. stryjskim. 11. R. , ob. Roztoka. Mac Lu. Dz. Rostoka, rz. , ob. Kleśnica. Rostoki, wś nad dopł. rz. Ikwy, pow. krzemieniecki, w pobliżu granicy Galicyi, na płd. od mka Nowego Poczajowa, własność Milowiczów, Wietrzyńskich i Świętochowskich. Ob. Pamiat. Kij. Arch. Kom. , t. IV, cz. 2 200, 210. Rostoki 1. źródlane ramię pot. Czerny, w obr. gm. Soli, w pow. żywieckim, dopły wu Słonicy. 2. R. , potok podgórski, powsta je w obr. gm. Woli Piotrowej, w pow. sanoc kim, z pod działu górskiego Bukowicą zwa nego, ze źródeł leśnych; płynie na płn. , two rząc granicę między gm. Wolą Piotrową a Tokarnią, następnie zrasza obszar Tokarni i Bukowska, gdzie na granicy gm. Bukowska z Nagórzanami wpada do Sanoczka. Od le wego brzegu przyjmuje znaczny potok z To karni napływający. Długość biegu 6 1 2 klm. Ujście 398 mt. npm. szt. gen. . 3. R. , po tok górski, powstaje w obr. Turzego, w po wiecie staromiejskim, z pod góry Małowienki 852 mt. ; płynie na płd. zach. do Turzanki, do której uchodzi ubiegłszy 3 klm. 4. R. , potok, powstaje na granicy gm. Dubowy Siedlackiej węg. ParasztDubova i Chlebnie, w hr. orawskiem Węg. , w pow. warskim; płynie na płd. wsch. , tworząc aż do swego ujścia powyższą granicę. Uchodzi do Chlebnicy, dopł. Orawy. Długość biegu 3 klm. Nad ujściem góra Rostoki 710 mt. . 5. R. , potok, wytryska na płn. wschod. stoku Krze mienia 1335 mt. , w głębokim górskim paro wie, w obr. Tarnawy Niżniej, w pow. lisieckim; płynie leśnemi jarami na płn. wschód, zwartemi od płn. zach. górą Obnohą i lasem tejże nazwy, zabierając od praw. brz. znaczną strugę z pod Halicza 1335 mt. płynącą; na dolnym biegu tworzy granicę między Tarna wa Niźnią a Dźwiniaczem Górnym. Wpada do Sanu z lew. brzegu. Długość biegu 10 klm. 6. R. , potok, wypływa w obr. gm. Truchanowa, w pow. stryjskim, z lasu Tyrczy, płynie na płn. i uchodzi w Truchanowie do Tyszownicy z lew. brzegu. Długość biegu 4 klm. 7. R. , potok, wypływa w obr. gm. Różanki Niżnej, w pow. stryjskim, ze źródeł leśnych, w paśmie Sekuła, na półn. stoku góry Czyra ka 1283 mt. ; płynie na płn. leśnym paro wem i po 4 klm. wpada do Różaneczki. Uj ście 673 mt. npm. Br. G. Rostoki 1. przys. do Czarnej Wody, pow. nowosądecki, w górach, nad potokiem, który płynie koło Szczawnicy. 2. R. Górne, przys. do Solinki, w pow. liskim, w pobliżu granicy węgierskiej, nad pot. Rostoką, uchodzącym z praw. brzegu do Solinki. Wznies. 672 mt. ; od zachodu góra Kiczurka 909 mt. , od południa Sinkowa 995 mt. i Rupi wierch 995 mt. a od wschodu Wiasiel 1153 mt. . Osada ma 15 dm. 193 mk. 3. R. Dolne, wś, pow. liski, nad dopływem Hoczewki, o 65 klm. , na zachód od Baligrodu, wznios. 494 mt. npm. Od Rostoki Rostoka Rostoki Rostoki Rostoki Wierch Rostoki Rostołty zachodu i płd. otacza wieś Żebrackilas, wzgórze ze szczytem Żebrak 711 mt. i Milikówka 710 mt. . Graniczy na płd. z Huczwicami, na zach. z Sukowatem i Kalnicą, na płn. z Kielczawą a na wsch. z Baligrodem. We wsi cerkiew drewniana, należąca do par. gr. kat. w Mchawie. Rzym. kat. należą do par. w Hoczwi. Wieś liczy 31 dm. 3 na obszarze więk. pos. Herscha Grossigera i 227 mk. , 21 rzym. kat. , 175 gr. kat. i 31 izrael. Z obszaru 1187 mr. przypada na większą posiadłość 698 mr. 136 mr. roli, 18 mr. łąk, 116 mr. pastw. i 428 mr. lasu, na pos. mniejszą 489 mr. 293 roli, 31 łąk i 165 lasu. Gleba owsiana, lasy świerkowe. 4. R. , przys. Szczyrka, w pow. bialskim, nad pot. Żylcą, dopł. Soły; 11 dm. i 59 mk. rz. kat. 5. R. z Gliniczkiem, wś przy ujściu pot. Glinickiego do Jasiołki, pow. jasielski, par. rz. kat. i urz. pocz. w Jaśle o 8 klm. ; wznies. 228 mt. npm. Graniczy na zachód z Hańkówką, na płn. z Zimną Wodą, na wsch. z Sadkową a na płd. z Czelaźnicą. Wś liczy 57 dm. i 281 mk. rzym. kat. Z 557 mr. obszaru należy do więk. posiadłości K. Pilińskiego 192 mr. 135 roli, 31 łąk i ogr. i 26 mr. pastw. , do pos. mniejszej 365 mr. 257 roli, 54 łąk i 64 pastw. . Za Długosza L. B. , I, 492 II, 285 dziedzicem był chorążyc h. Półkozic, było tu sołtystwo i łany kmiece. W 1581 r. Pawiński, Małop. , 119 należała do Stanisława Glińskiego; składała się z 3 łan. km. , 1 komor. z bydłem, 1 bez bydła i karczmy z półłankiem. 6. R. , os. należąca do Sękowy Woli, pow. sanocki, u źródeł pot. Pielnicy. 7. R. , część Pasiecznej, w pow. nadworniańskim. 8. R. , część Boryni, w pow. turczańskim. 9. R. , ob. Rostoka, Rostoki 1. polana w obr. Witowa, w pow. nowotarskim, między pot. Chochołowskim a Lejowem, nad ujściem tego ostatniego do pot. Chochołowskiego. 2. R. , karczma w Brze gach, pow. nowotarski. 3. R. , część wsi Pi wnicznej, w pow. nowosądeckim. 4. R. , po lana z zabudowaniami halnemi, w obr. gm. Lipowej, w pow. żywieckim. 5. R. , część Stryszawy, w pow. żywieckim. Br. G. Rostoki, wś, pow. kossowski, sąd pow. , urz. pocz. i tel. w Kutach o 15 klm. na północ. Wieś leży nad Czeremoszem, po obu brzegach rzeki, w głębokich górach Karpackich. Granice wschod. nad granicą Bukowiny, góry lesiste, parowy aż do rzeki Seret Wielki; płd. Białobereska, zach. góry lesiste aź do osad Jasionów Górny, Krzyworównica i Jaworów, płn. Rożen Wielki. Obszar dwor. łąk 1, pastw. 463, lasu 919 mr. ; włośc. ról 341, łąk i ogrod. 1931, pastw. 885, lasu 96 mr. W 1857 r. 1476 mk. ; w 1880 r. 1497; rz. kat. 18, gr. katol. parafia w miejscu, dekanat kossowski dyecezya Stanisławów, cerkiew św. Michała, wystawiona 1814r. , poświęco na 1847 r. , metryki ma od 1777 r. Ka plica drewniana św. Koźmy i Damiana Gr. kat. w parafii 1444 dusz, szkoła etat. systemizowana 1878 r. W cerkwi znachodzą się Okton z 1689 r. , Posłania apostolskie z 1666 r. , drukowane w Stauropigii lwowskiej, ewan gelie pisane kirylicą ręką M. P. Dorożyńskiego. Posiadłość tabularna należy do dóbr rzą dowych. Poprzednio R. wchodziła w skład dobr królewskich Kuty. B. R. Rostoki al. Roztoki, Rostocze, także Rostoki Wołoskie, wś kośc. pow. i obw. sąd. wyżnicki, na praw. brzegu Czeremoszu. Graniczy od zach. z Rostokami pow. kosowski, od płn. z Podzaharyczem, od wsch. z obsz. Wyżnicy i Berhometu Sereckiego, a od płd. z Petryszenami. Liczy 5163 ha 9 ar. 16 mt. kw. W 1869 r. 358 dm. , 1367 mk. ; w 1880 r. 402 dm. , 1575 mk. Co do wyznania było 7 kat. , 1407 gr. orm. , 161 żyd. , a co do narodowości 136 Niemców, 1437 Rusinów. Granicę płn. wsch. tworzy rz. Czeremosz na przestrzeni 7500 mt. ; wzdłuż płn. wsch. granicy płynie pot. Smuhar; płd. zach. obszar przepływa pot. Towarnica. Na płd. wsch. od wsi wznosi się góra Czeresznia 878 mt. ; między Smuharem a Towarnicą. Nad źródłami Towarnicy szczyt Rmostka 1084 mt. i Smydowata 1143 mt. , wreszcie na płd. zach. szczyt Poczkiu 1240 mt. . Wznies. wsi 400 mt. Grupy chat noszą nazwy Smuhar, Bosna, Okolona, Kinaszka, Burcel, Lenciuleny, Czeresznia i Towarnica. Cerkiew par. drewniana p. w. Uśpienia Maryi, zbudowana w latach 1872 75 kosztem gmi ny. Według szem. dyec. archiep. gr. orm. z r. 1885 było rodzin 495, dusz 1564. Szkoła lu dowa 1klas. Dzieci obowiązanych uczęszczać do szkoły 182, uczęszcza zaś 44. St. poczt. w miejscu. Właściciel Narcyz Aywas i Leib Schaerf. Br. G. Rostoki, ob. Roztoki. Rostoki Wierch, szczyt lesisty w płn. zach. odnogach Magóry spiskiej ob. , w hr. spiskiem Węgry, w obr. gm. Osturni, w powiecie magórzańskim, na praw. brzegu Kacwińskiej rzeki ob. , między jej dopływami Bystrym od wsch. a Petrołowskim od zach. . Wznios. 1005 mt. npm. szt. gen. . Br. G. Rostołty, wś. pow. białostocki, w 1 okr. pol. , gm. Zawyki, o 18 w. od Białegostoku. Rostów 1. u latopisców Rostów Wielki, mto powiatowe gub. jarosławskiej, nad jez. Rostowskiem al. Nero, przy dr. żel. moskiewsko jarosławskiej, odl. o 52 w. od Jarosławia. Posiada 10, 424 mk. , 31 cerkwi, z pomiędzy których godny uwagi starożytny sobór Bogarodzicy, wzniesiony w 1231 r. , z grobowcami kilku świętych, słynnym obrazem N. M. P. z XI w. oraz wielu zabytkami malarstwa i Rostów Rostroszewo Rostropa Rostowsk Rostówka Rostowce Rostowa Rostowa rzeźby. W mieście znajdują się szkoły publiczne świeckie i duchowne, zakłady dobroczynne, bank miejski, ogród publiczny, st. p. , tel. i dr. żel. Przemysł rozwinięty, zwłaszcza malowanie obrazów świętych, które mają wielki odbyt; jest tu 18 fabryk, z których znaczniejsze świec woskowych i łojowych, skór, miodu i konfitur. Jarmark wielkopostny trzydniowy, niegdyś mający 8 milionów rs. obrotu, obecnie znacznie podupadł. Kupcy tutejsi prowadzą znaczny handel z odległemi okolicami cesarstwa, tudzież z Chiwą i Bucharą. Jest to jedno z najdawniejszych miast w Rossyi, wspominane przez Nestora już pod 862 r. W X w. stołeczne księstwa zależnego od Kijowa, od XII do końca XIII w. niezawisłego, które w dobie podziałów rozdrobnione, poczęło się chylić do upadku, przeszło pod wpływ w. ks. moskiewskiego, do którego wcielone zostało w 1474 r. przez Iwana Groźnego. Warowne, często było pustoszone i palone. St. dr. żel. moskiewskoja rosławskiej, pomiędzy st. Petrowsk o 22 w. a Semibratowo o 14 w. , odłegłą jest o 209 w. od Moskwy. Rostowski powiat ma na przestrzeni 37974 w. kw. 143, 860 mk. , zajmujących się rolnictwem. Powierzchnia wzgórzysta, grunt ilasty i gliniasty, zdroje słone. Znaczniejsze rzeki Kotorośl, Nerla i Ustia, oraz jez. Nero i kilka innych mniejszych. Lasy zajmują 3 ogólnej przestrzeni. 2. R. nad Donem, mto powiatowe i portowe gub. ekaterynosławskiej, na prawym brzegu Donu, przy ujściu rz. Teminuku, odl. o 511 w. od Ekaterynosławia. W R. zbiegają się linie dr. żel. kozłowoworonesko rostowskiej, kurskocharkowo azowskiej i rostowowładykaukaz kiej. Miasto dobrze zabudowane, ma 56, 595 mk. , 5 cerkwi, synagogę, szkoły, zakłady dobroczynne, bank, teatr, ogród publiczny, komorę celną, 35 fabryk, głownie mydła, skór, miodu, wosku, makaronu, tytuniu; rzemiosła rozwinięte, handel kwitnący, słynny jarmark; st. pocz. , telegr. , dr. żel. , przystań statków parowych. R. założony został w 1749 r. wraz z fortecą św. Dymitra, dziś zniesioną i pierwotnie nazwany był Dałomanówką; od 1796 r. otrzymał nazwę teraźniejszą. St. krańcowa dr. żel. kozłowoworonesko rostowskiej odległą jest o 781 w. od Kozłowa a 614 w. od Woroneżu; takaż stacya dr. żel. kurskocharkowo azowskiej rostowskiej, jest odl. o 765 w. od Kurska a 537 w. od Charkowa. Dr. żel. rostowo władykaukaska, długa 652 w. , biegnie w kierunku południowowschodnim u północnych stoków gór kaukazkich przez gub. ekaterynosławską, ziemię kozaków dońskich i gub. kubańską. Oddaną została do publicznego użytku w grudniu 1875 r. Rostowski powiat ma na przestrzeni 38008 w. kw. około 197, 000 mk. , zajmujących się przeważnie rol nictwem. Powierzchnia wzgórzysta i równa, gleba urodzajna, brak lasów, zraszają go rzeki Don i Mius. J. Krz. Rostowa, wś włośc, pow. sierpecki, gm. i par. Gradzanowo, odl. o 24 w. od Sierpca, ma 14 dm. , 78 mk. , 240 mr. Rostowce, opustoszała wieś we włości konstantynowskiej, t. j. w dzisiejszym pow. starokonstantynowskim; ob. Arch. J. Z. R. , cz. VI, t. l 291. Rostówka, Mała i Wielka, pow. lipowiecki, ob. Rastówka, Rostówka, potok, bierze początek w gm. Jodłówka, pow. jasielskim, z pod góry Brzanki 538 mt. ; płynie zrazu na płd. a w końcu, zwróciwszy się na płn. , zrasza obszar Lubaszowy pow. tarnowski i tamże wpada do Białej Dunajeckiej. Długość biegu 8 klm. Rostowsk, mko rząd. , pow, poniewieski, ob. Podbirże. Rostropa, dokum. ob. Ostropa. Rostropice, niem. Rostropitz, wś, pow. bielski, obw. sąd. skoczowski, na Szląsku austr. Wś leży nad pot. Łazińskim, który nadpływa z gm. Wieszczątu i uchodzi na zach. końcu wsi do pot. Iłownicy dopł. Bia łej. Graniczy od płn. z Iłownicą, od wschodu z Rudzicą, od płd. Wieszczątem i Kowalami, a od zach. z Pierściecem. W płn. stronie wzgórze 354 mt. , w płd. zaś drugie do 336 mt. W 1880 r. było 59 dm. , 474 mk. , 332 kat. , 142 prot. ; 460 Polaków, 2 Czechoszląz. , 12 Niemców. Wraz z Biełowiczkiem, Świętoszówką i Bierowem należą tutejsze trzy fol warki do klucza grodzieckiego. We wsi szko ła ludowa. Par. rz. kat. w Pierściecu. St. pocz. Skoczów. Br. G. Rostroszewo, wś, pow. szczuczyński, ob. Koniecki R. Rostrzembowo, pow. szubiński, ob. Roztrębowo. Rostrzeniec, wś, pow. włocławski, gm. Lubień, ma 24 mk. , 40 mr. Rostylice, w XV w. Rostilicze, wś i os. młyn. , pow. opatowski, gm. Boksice, par. Wa śniów, odl. od Opatowa 17 w. ; wś ma 10 dm. , 82 mk. , 159 mr. ; młyn 1 dm. , 6 mk. , 1 mr. dwors. W 1827 r. było 6 dm. , 39 mk. i 3 dm. , 16 mk. W połowie XV w. R. , własność Na gorskiego, płaciły dziesięcinę z łan. km. ple banowi w Waśniowie Długosz L. B. , II, 474. W 1578 r. Mikołaj Socha miał 1 4 łan. , 2 zagr. z rolą, 1 ubogi, Floryan Sapiński sam uprawiał 1 2 łan, 1 zagrodn. Pawiński, Ma łop. , 194. Br. Ch. Rostyniany, wś i dobra, pow. wileński, w 2 okr. pol. , gm. Mejszagoła, okr. wiejski Rostyniany, par. Suderwa, o 13 w. od gminy a o 3 mile od Wilna przy drodze do mka Buk Rostyniany Rostylice Rostrzeniec Rostrzembowo Rostropice Rostworowo szty; w 1864 r. 14 dusz rewiz. Własność Izmailskich. W skład okręgu wiejskiego wchodzą wsie R. , Dąbrowciszki, Purwiszki, Żema guły, Podwarańce, Buby, Pakańce, Michaliszki, Antokolce, Giełaże, Puryszki, Gwałty, Pilimy, Ponarzyszki, Zawiasy, Pugajnie, oraz zaśc. Klewiny, Bujnówka, Szykoniszki, Żodziszki, Brozowiszka, Cegielnia, Pilimy, Jurkiszki, Pugajnie, Popiszki, Nadbrożeło, w ogóle 278 dusz rewiz. włośc. uwłaszcz. i 169 b. włościan skarbowych w 1864 r. . O pół mili od R. znajduje się kościołek filialny w Szyłanach, z obrazem N. M. P. , cudami słynącym. Gleba gliniasta ale żyzna; lasy w okolicy nie zupełnie jeszcze wytrzebione. Prawy brzeg Wilii, gdzie jest wś Elnakumpie, odległy od R. o ćwierć mili. Okolica malownicza, zwłaszcza w stronie pobliskiej góry Pieklina. Przed 1592 r. częścią R. władali Prozorowie; ostatnim dziedzicem z tego rodu był Maciej syn Pawła. Następnie ta część R. należała do Jakuba Zalewskiego a w 1594 rnabyli ją za 500 kóp groszy litewskich małżonkowie Jan i Magdalena Kosmowscy h. Trąby, sekret. królewscy. W tym czasie w części tej R. było 4 poddanych płci męz. i 5 żeńskiej. W tymże roku Jan Kosmowski nabył od Zaleskich za 40 kóp gr. lit. także grunta rostyniańskie Kołtyniszki, własność niegdyś Ławrynowiczów Ślepowiczów. Rodzeni bracia Jana Kosmowskiego Jakub i Marcin w następnych latach nabyli dalsze części R. , niewiadomo jednak od kogo. Część R. po Marcinie Kosmowskim przeszła podobno do Andrzeja Rudominy, jezuity, który nadał ją sąsiadującym z R. jezuitom wileńskim, z którymi potem przez pół wieku ciągnie się zatarg Kosmowskich, zakończony ugodą. Podług Złotej ks. szl. X, 296 w XVII w. R. były własnością Szymona Zabiełły. Części R. Jana i Jakuba Kosmowskich po 1653 r. spadły na syna tego ostatniego Macieja i odtąd przez pięć pokoleń pozostawały w ręku Kosmowskich, będąc podzielone najczęściej nie więcej jak na dwa lub trzy folwarki. Kosmowscy gospodarowali zawsze sami, nie cisnąc się nigdy na służbę do dworów pańskich. W trzecim a ostatecznie na początku szóstego dziesiątka bieżącego wieku wyszły R. z rąk Kosmowskich przez sprzedaż ich marszałkowi powiatu wileńskiego Gasparowi Hornowskiemu, po którym odziedziczyła jego córka Kostrowicka. Gdy ustępowali z dziedzictwa swego Kosmowscy z jednej linii Tomasz i Atanazy oraz ich synowiec Marcin, z drugiej zaś bracia Tomasz i Adam R. miały już wszystkiego tylko 15 włók ziemi. Kostrowicka po 1863 r. zmuszona była sprzedać całe R. Izmailskiemu, b. policmajstrowi Wilna. Pamięć o dziedziczeniu R. w ciągu półtrzecia wieku przez Kosmowskich przechowała się w urzędowej nazwie majętności R. Kosmowszczyzna. Ad. Fl. Kosm. Rostworowo, ob. Roztworowo. Rosulna, ob. Rosólna. Rosuszka 1. grupa domów w Brzeżowej, w pow. dobromilskim. 2. R. al. Rosuczka, część Leszczawki, w pow. dobromilskim. Roswałd, ob. Różopole. Rosynowski Berih, część Zawadki, pow. turczański. Rosysz Mały i Wielki, potoki, dopływy Krywca, praw. dopływu Ilci, w obr. gm. Żabiego, w pow. kosowskim. Por. Rososz i Rososza, jako też Roszyszne. Br. G. Rosz 1. z Monasterzyskami, przedmieście Czerniowiec, nad rz. Klokoczką. W r. 1869 obszar przedmieścia obejmował 2817 ha 89 ar. ; 1134 dm. , 6448 mk. W r. 1880 było 1409 dm. , 7695 mk. Cerkiew paraf. gr. orm. , drewniana. p. w. Archaniołów Michała i Gabryela, zbudowana r. 1768 przez mieszczan czerniowieckich Konstantyna Janosza, Konstantyna i Lazara Greka, Stanisława Grygorasza, Jana i Wasyla Żamy. Dwie szkoły ludowe czteroklasowe. 2. R. , przys. gm. Dorny Watry, w pow. kimpoluńskim, w dolinie pot. t. n. Rosza, jezioro w pow. święciańskim, na brzegach którego leżą zaśc. Podrosze, Porosza, Łukosała. Roszcze 1. okolica, pow. kowieński, w 3 okr. pol. , o 54 w. od Kowna. 2. R. , dobra, pow. rossieński, gm. Mańkuny, par. Ejragoła, o 21 w. od Rossień; własność Łosińskich. 3. R. , dwór, tamże, o 20 w. od Rossień. 4. R. , wś, tamże, o 17 w. od Rossień. 5. R. w dokum. z 1574 do 1599, dobra nad rzką Kasurą, niekiedy wymieniane jako leżące nad rz. Mitwą, we włości ejragolskiej pow. rossieński, na pograniczu sioła Wilaszajte. 6. R. w dokum. z 1595 r. , świeżo osadzona wś na 9 włókach, z dwoma zaściankami, w wojtowstwie Okołodworze, w dzierżawie jaswońskiej pow. kowieński. 7. R. wielokrotnie w dokum. od 1578 1599 r. , dobra lub okolica nad rzką Raminią Rominis, Ejsmilgą Esmilgis, Pleksą i Jagilą Jawgilą, we włości wielońskiej pow. kowieński, na pograniczu z Jaswojniami, przy drodze do Kiejdan. Roszczep, wś i folw. , pow. radzymiński, gm. i par. Klembów, odl. 9 w. od Radzymina, ma 218 mk. W 1827 r. było 15 dm. , 154 mk. W 1878 r. folw. R. rozl. mr. 1161 gr. or. i ogr. mr. 794, łąk mr. 31, pastw. mr. 211, lasu mr. 84, nieuż. mr. 41; bud. mur. 1, z drzewa 17; las nieurządzony. Wś R. os. 33, z gr. mr. 317. Roszczki, dawniej Rościegniewice r. 1397 1580, Rosciegniewo i Rościejewice, niem. Roschki, ztąd mylnie Roszki, wś i folwark, pow. szamotulski, o 14 klm. na południozachód od Roszczki Roszczep Roszcze Rosza Rosz Rosysz Rosynowski Berih Roswałd Rosuszka Rosulna Rostworowo Roszki Roszków Roszkowa Roszejki Roszczyno Roszk mta pow. , na zachodnim wybrzeżu jez. Bytyńskiego; par. i poczta w Bytyniu, st. dr. żel. w Szamotułach. W r. 1397 zachodziła w gro dzie pozn. sprawa odnosząca się do R. między synem Zdzisławy z Witkowie a Jarątem z Ba borowa; w r. 1580 posiadali na R. Dorota Ko narzewska 2 łany osiadł. , Mikołaj Pawłowski tyleż i Wojciech Bobolecki 6 łan. osiadłych, 2 puste i 2 zagrod. ; przy schyłku zeszłego wieku wchodziły R. w skład dóbr bytyńskich i należały do Felicyana Niegolewskiego, stol nika wschowskiego. Wś ma 11 dm. , 120 mk. 107 kat. , 13 prot. i 100 ha 45 roli, 14 łąk; czysty doch. z ha roli 1214, z łąk 1018 mrk. Folwark liczy 118 mk. w 10 dm. i wchodzi w skład okr. domin. Bytyń; właścicielem jest Bronisław Gąsiorowski. E. Cal. Roszczyno, zaśc. , pow. dzisieński, w 3 okr. pol. , gm. Przebrodź, okrąg wiejski i dobra skarbowe Gabryałowo, o 15 w. od gminy. Roszejki, ob. Romejki. Roszk. ob. Ruszk. Roszki 1. okolica szlachecka, w pow, mazowieckim, gm. Sokoły, par. Płonka. W XVI w. należała do ziemi bielskiej i składające ją wsie wspominane są w dokum. z lat 1545 do 1548 r. Gloger, Ziemia bielska. Obecnie istnieją R. Bieńki, 1827 r. 2 dm. , 10 dm. ; R. Chrzczony, w 1827 r. 19 dm. , 94 mk. ; R. Leśne, w 1827 r. 10 dm. , 70 mk. ; R. Sączki al. Saczki, w 1827 r. 5 dm. , 31 mk. ; R. Włodki, w 1827 r. 13 dm. , 82 mk. ; R. Woczki, w 1827 r. 24 dm. , 139 mk. ; R. Ziemaki, w 1827 r. 30 dm. , 150 mk. W spisie z 1827 r. podano jeszcze R. Rochale i R. Trojany, mające razem 3 dm. , 20 mk. We wsiach tych mieszka dotąd drobna szlachta. 2. R. , ob. Rożki. Roszki 1. niem. Roschki, wś i folw. , pow. krotoszyński, 10 klm. na zach. półn. od Raszkowa, przy zejściu się traktów z Dobrzycy i z Raszkowa do Krotoszyna st. dr. żel. ; par. Janków Zaleśny, poczta i szkoła w miejscu; ma 107 dm. , 768 mk. 763 kat. , 5 prot. i 769 ha 701 roli, 17 łąk, 2 lasu; czysty doch. z ha. roli 1018, łąk 1136, lasu 470 mrk. Folw. 1 dm. i 6 mk. należy do ks. Krotoszyńskiego. R. istniały już przed r. 1793. 2. R. , ob. Roszczki, pow. szamotulski. E. Cal. Roszków al. Roszkowszczyzna Mała, mko w dawnym pow. kowieńskim wwdztwa trockiego, stanowiło sstwo niegrodowe roszkowskie, które w 1766 r. posiadał Koziorowski, komornik smoleński, opłacając zeń kwarty 47 złp. 17 gr. , a hyberny 24 złp. Roszków 1. al. Roszkowo, w 1580 Raskowo, wś i folw. , pow. kościański, o 9 klm. na północ od Kościana st, dr. żel. i poczta, nad kanałem Oborskim Obra; par. Modrze, szkoła w miejscu. W 1580 leżała wieś pustkami, a na folw. siedział jeden osadnik; około roku 1793 należał R. do Jana Chłapowskiego, dzie dzica Modrza. Wieś wchodzi w skład okr. wiejsk. Zadory, ma 46 mk. w 5 dym. Folw. 35 mk. w 5 dm. należy do domin. i okr. domin. Zadory; właścicielem jest Stefan hr. Żółtowski. 2. R. al. Roszkowo, wś, pow. krobski Rawicz, o 4 klm. na półn. zach. od Gór ki Miejskiej, par. i poczta w tejże Górce Goerchen, szkoła w miejscu, stacya dr. żel. w Rawiczu o 10 klm. ; 54 dm. , 371 mk. 1 prot. , 345 ha 302 roli, 29 łąk. W r. 1310 wchodziła wieś w skład pow. ponieckiego; r. 1580 było 21 łan. osiadłych i 25 owiec; około 1793 należała do ks. Sułkowskich. 3. R. , wś, folw. i leśnictwo, pow. pleszewski Jarocin, o 4 klm. na zach. połud. od Jaroci na, nad strugą wpadającą do Lubieszczki dopł. Lutyni; par. Siedlemin, szkoła w miejscu, poczta w Górze Gora Bz. Posen. W r. 1578 było w R. 7 śladów osiadłych, 1 pusty, 4 zagrodn. i 4 komorn. ; majątkiem zarządzał Mi kołaj Noskowski, porucznik Stanisława Chwalibowskiego; r. 1618 posiadała Barbara Chwalibowska 6 śladów osiadł. , 4 zagrodn. , 2 ko morn. i 1 młyn o jednem kole; około 1793 r. należał do Jana Radolińskiego, podkomorzego wschowskiego, dziedzica Jarocina. W r. 1564 płacono bisk. poznańskim z 7 śladów po 12 gr. fertonów. Wieś ma obecnie 24 dm. , 192 mk. katol. i 131 ha 108 roli, 9 łąk, 2 lasu. Folw. 234 mk. w 13 dm. i leśnictwo 6 mk. , wchodzą w skład okr. domin. Bogusław i są własnością H. ks. Radolińskiego. 4. R. al. Roszkowo, dawniej Raskowo, Raszkowo, Rozkowo, domin. i okr. domin. , pow. wągrowiecki, o 4 klm. na półn. wschód od Skok, na bitym trakcie poznańskim, nad stawem, który spły wa do jeziora Rudno Hammersee; par. Sko ki daw. Lechlin, poczta w Skokach Schokken, st, dr. żel. w Rogoźnie o 14 klm. Dominium ma 15 dm. , 218 mk. i 133718 ha wraz z Rakowicami 62310 roli, 9818 łąk, 10257 past. , 47839 lasu, 2933 nieuż. i 461 wody; czysty dochód grunt. 7826 mrk. W 1884 r. istniały tu gorzelnia, cegielnia, fabryka se rów, chów bydła holenderskiego; właścicie lem jest Konstanty Dziembowski. W r. 1580 posiadał tu Jan Niwiński 5 1 2 łan osiadł. , 1 rybitwę i 4 zagrodn. ; r. 1618 należał R. do Mikołaja Latalskiego, około 1773 do Miko łaja Radolińskiego, a następnie do Wincen tego Świnarskiego. Okrąg domin. składają R. , Rakojady 11 dm. , 124 mk. , Sosnówka 2 dm. , 6 mk. i Młyn Nadolny 3 dm. , 11 mk. ; cały okr. ma 31 dm. , 359 mk. 335 kat. , 24 prot. i 1542 ha 780 roli, 110 łąk i 488 lasu; czy sty dochód z ha roli 744, łąk 1175, lasu 431 mrk. E. Cal. Roszkowa Wola 1. wś, folw. i os. młyn. nad rz. Pilicą, pow, rawski, gm. Góra, par. Roszczyno Roszkówko Roszkowo Roszkowszczyzna Roszwice Roszysnia Roszyszne Łęgonice, odl. 17 w. od Rawy, ma 40 dm. , 322 mk. W 1827 r. 29 dm. , 203 mk. Dobra R. Wola składały się w 1886 r. z folw. i wsi Roszkowa Wola i Jezierzec, rozl. mr. 1184 fol. R. Wola gr. or. i ogr. mr. 363, łąk mr. 76, past. mr. 83, odpadki mr. 19, nieuż. mr. 43; bud. mur. 1, z drzewa 14; płodozmian 9polo wy; folw. Jezierzec gr. or. i ogr. mr. 493, lasu mr. 100, nieuż. mr. 7; bud. z drzewa 6; płodozmian 9polowy. Wś R. Wola os. 28, z gr. mr. 690; wś Jezierzec os. 7, z gr. mr. 180. 2. R. Wola, wś i folw, pow. noworadomski, gm. Wielgomłyny, par. Niedośpielin, odl. 16 w. od Radomska. W 1827 r. 18 dm. , 140 mk. W 1875 r. folw. R. Wola rozl. mr. 498 gr. or. i ogr. mr. 343, łąk mr. 55, past. mr. 3, la su mr. 87, nieuż. mr. 10; bud. z drzewa 13; płodozmian 8 i 9polowy, młyn wodny, po kłady torfu i rudy żelaznej. Wieś R. Wola osad 57, z gr. mr. 293. Według reg. pob. pow. radomskiego z r. 1552 wieś Roskowo 1553 Wola Rozkowa, w par. Niedospyelin, własność Rozkowskich, miało 9 osad, 2 łan. Pawiński, Wielkp, , II, 276. Br. Ch. Roszkowce al. Roszkowiec, węg. Roskoć, wieś, hr. spiskie, pow. lewocki, 4 klm. na wschód od Lewoczy, w okolicy górzystej. W 1880 r. 15 dm. , 89 mk. , 267 kwadr. sążni obszaru. Par. rz. kat. w Harchowie węg. Görgö. We wsi kaplica p. w. N. M. P. St. poczt. Lewocza. Br. G. Roszkowiani, węg. Roskowany, wieś, hr. szaryskie, nad rz. Torysą, kościół kat. paraf. , uprawa żyta, łąki, obszerne lasy, młyny wodne, tartaki, 616 mk. Roszkowice al. Rozkowice, część wsi Gołąbkowice, pow. nowosądecki, na praw. brze gu Dunajca, o 13 klm. na północ od Nowego Sącza, graniczą na północ z Zabełczem, na wschód z Januszową i Grabową a na płd. z Załubińczami. Składa się z 8 dm. i 60 mk. rzym. kat. Parafia w Nowym Sączu. Nazwę osady spotykamy w dypl. Zbigniewa Oleśni ckiego z r. 1448, zamieniającym parafię są decką na kolegiatę, i u Długosza L. B. , I, 561 i 573. Była własnością burmistrzów No wego Sącza. Z łanów kmiecych dziesięciny pobierał biskup krakowski. Mac. Roszkowice, niem. Roschkowitz, 1409 Ruschindorf, Ruschkendorf, wś i dobra ryc. , pow kluczborski, odl. 2 3 4 mili od Kluczborka a pół mili od Byczyny. W 1861 r. 91 dm. , 953 mk. 213 katol. , 11 żyd. . Obszar dóbr rozpada się na R. Stare z folw. Albertinenhof, mające 2261 mr. , i R. Nowe z folw. Borek, 3824 mr. Ogółem 6085 mr. 1430 mr. lasu. Piękny zamek i park. Hodowla karpi, gorzelnia wielka. Wieś obejmowała 1552 mr. 1216 mr. roli. Kościół par. ewang. istnieje od wprowadzenia reformacyi. Stał on już w XIV w. Po spaleniu się starego kościoła wzniesiono nowy w 1849 r. Szkoła ewang. 2 klasowa w miejscu. Roszkówka, wieś, pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 4 okr. pol. , gm. Dymitrowicze, o 50 w. od Brześcia. Roszkówka 1. pow. zwinogródzki, jestto północna część wsi Okniny ob. . 2. R. , ob. Raszkówka. Roszkówko 1. folw. , pow. krobski Rawicz, o 2 1 2 klm. na półn. zachód od Górki Miejskiej, par. i poczta tamże, stacya dr. żel. w Rawiczu o 10 klm. , ma 5 dm. , 142 mk. 123 kat. , 19 Prot. i 627 ha 545 roli, 30 łąk, 25 lasu; czysty dochód z ha roli 1440, łąk 2540, lasu 400 mrk; właścicielem jest ks. ordynat Sułkowski. R. istniała już przed r. 1793. 2. R. , folw. , pow. pleszewski Jarocin, o 5 klm. na półn. zach. od Dobrzycy, u źródeł Radowicy dopł. Lutyni; par. Witaszyce, poczta w Dobrzycy, stacya dr. żel. w Jarocinie o 8 1 2 klm. , okr. domin. Zakrzew; 1 dm. , 107 mk. 3. R. , wś, pow. wągrowicki, poczta i par. w Skokach, U dm. , 81 mk. 66 kat. , 15 prot. i 153 ha 127 roli, 11 łąk, 11 lasu. Roszkowo, niem. Rostau, wś, pow. gdań ski nizinny, odl. 2 mile od Gdańska, st. p. Pruszcz, par. kat. św. Wojciech, ma 6 gburs. posiadł. , 296 ha 16 łąk, 191 roli. W 1869 r. z wyb. Schmaudkrug 200 mk. 68 kat. , 132 ew. , 23 dm. ; 1885 r. 23 dm. , 36 dym. , 168 mk. 56 kat. , HO ew. , 2 dysyd. . Szkoła ew. liczyła 1887 r. 43 dzieci. Kś. Fr. Roszkowszczyzna 1. wś w dawnym pow. kowieńskim wwdztwa trockiego, stanowiła sstwo niegrodowe roszkowskie, obejmujące wsie R. i Giesłoryszki, które posiadała Tymonowa, 2do voto Bystrzyna, łow. nadw. lit. , opłacając zeń kwarty 474 złp. 29 gr. a hyberny 322 złp. 2. R. Mała, ob. Roszków. Roszwice, niem. Roschwitz, 1534 Rodoschowitz, wś, pow. niemodliński, odl. 1 1 4 mili od Niemodlina. W 1861 r. 102 dm. , 588 mk. 99 katol. , par. ewang. Mąkoszyce, katol. Karlowice. Szkoła ewang, w miejscu. Obszar 2006 mr. 1634 mr. roli. Roszysnia, zaśc, pow. kowieński, w 3 okr. pol. , o 79 w. od Kowna. Roszyszne al. Rosisz, potok, w obr. gm. Se letyna, w pow. i obw. sądowym radowieckim, wypływa z pod pasma górskiego Lungula; płynie na płd. zach. doliną górską, nad którą od zach. wznosi się szczyt Roszyszny 1289 mt. , a od wschodu polana Zubry 1300 mt. . Przyjąwszy od lew. brzegu pot. Zubry, ucho dzi do pot. Ruskiej lew. dopływu Suczawy. Długość biegu do 5 klm. Br. G. Roszyszny, nazwa kilku szczytów w Karpatach bukowińskich a szczyt na obszarze gm. Seletyna, w pow. radowieckim, między Roszkowce Roszyszny Roszkowce Roszkowiani Roszkowice Roszkówka Czerwone Rotale potokiem Ruską a jej dopł. Roszysznem; na grzbiecie obszerne połoniny ze zabudowaniai mi halnymi; płn. 1289 mt. , płd. zaś 1141 mt. ; b szczyt i góra lesista w obr. gm. Storońca Putyłowskiego, w pow. wyżnickim, między dwoma pot. tworzącymi strumień górski Putyłówkę, dopływ Putyłówki al. Putylli, wzno si się 1021 mt. npm. ; c góra na praw. brze gu pot. Lastuna dopł. Putyłówki, w obr. gm. Sergie, pow. wyżnicki, wznies. 957 mt. npm. Ob. Rosiszny. Br. G. Rotale, wieś, pow. rosieński, gm. Kielmy, o 40 w. od Rosień. Rotbaumgrund, niem. ob. Suchy potok. Bote Bank niem. , przełącz w głównym grzbiecie Tatr, prowadząca z dol. Jaworzynki al. Jaworowej do Staroleśniańskiej, ponad Żabiem Jaworowem jeziorem 1887 mt. . Jestto najniższe, ale najniebezpieczniejsze przejście przez główny grzbiet Tatr ob. NaKarb i Weisse Bank. Czyt. V. Lorenz, Einige Uebergaenge ueber die Tatra w Jahrb. d. ung. KarpathenVereins, t. VI, p. 346. Br. G. Rotembark al. Rotębark, niem. Rottenberg, wś włośc. na Kaszubach, pow. kościerski, st. poczt. i par. kat. Kościerzyna 1 2 mili odległa, zawiera 6 gburs. posiadł. i 4 zagrody, 456 ha 21 łąk i 108 roli. W 1885 r. 21 dm. , 31 dym. , 171 mk. kat. Lustracya pruska z r. 1772 do nosi Tu mieszka 4 pol. gospodarzy, z których dwóch jedną posiadłość wspólnie mają; na mocy przywileju ssty kościerskiego Nowowiejskiego z dnia 6 października 1764 r. są oni właścicie lami tych posiadłości. Osadzono ich tu przed 12 laty na świeżo wykarczowanem polu i rola została im prętem w równych częściach wy dzielona. Każdy wysiewa 15 16 korcy żyta, 2 jęczm. , 6 tatarki i grochu; zbiera tylko dru gie ziarno. Jeżeli rok nie jest za suchy, to żniwią 2 fury siana i muszą jeszcze dokupić, ma ją wolne drzewo budulcowe i na opał z kró lewskiego lasu, kupują drzewo, rzną deski i jeżdżą z niemi do Gdańska, aby co zarobić; znajdują się w lichem położeniu; 6 włók; od posiadłości płacą 33 tal. 30 gr. , zresztą żadnych innych podatków. Każdy jest obowiązany je dnę furę zboża do Gdańska przywieść i 2 fury drzewa do Kościerzyny, zresztą są od tłoki wolni. Bydło 9 krów, 66 owiec, 12 świni ob Zeitsch. . d. Westpr. Gesch. Ver. , XV, str. 109. Wizytacya Rybińskiego z r. 1870 donosi Rotembark cum taberna et Ferszt liczy 43 kat. i 4 ew. str. 117. Kś. Fr. Rotengrund, pol. Czerwonogrunt, wś, należąca do obszaru gm. Nowych Wilemowic NeuWilmsdorf, w pow. frywałdzkim, obw. sąd. jawornickim, na Szląsku austr. Leży na płn. od Wilemowic, wznies. 479 m. npm. ; 23 dm. , 94 mk. rz. kat. Niemców. Par. Wilemowice. St. p. Wilczyce. Ob. Wilemowice Nowe. Rotenhof, dobra pryw. , w obr. i pow. hazenpockim, par. sakenhauska Kurlandya. Rote Seespitze al. Rotenturmspitze, ob. Czerwonostawiański Szczyt. Właściwa nazwa tego szczytu tatrzańskiego od strony półn. jest Kołowy ob. Br. G. Roter Flussturm niem. , ob. Światowa Turnia. Roter Lehm niem. , ob. Czerwone Glinki. Roter See niem. , ob. Czerwony staw Kieżmarski. Roter Turm niem. , szczyt w Tatrach spiskich, narożnik Jaworzynki, Staroleśniań skiej i Małozimnowodzkiej doliny, u polskich pisarzy zwany Czerwoną Turnią Jaworowych Sadów. Komisya delegowana przez wydział Tow. tatrzańskiego do opracowania imienni ctwa Tatr, uznała za odpowiednie nadać te mu szczytowi nazwę Lodowego Małego, dla sąsiedztwa z położonym na płn. szczytem Lo dowym. Wznies. 2465 mt. szt. gen. Ob. Grań pośrednia i Jaworzynka. Br. G. Rothbach al. Czerwona Woda, potok, lewy dopływ Nowoleśniańskiego potoku. Rothbruennig, wieś, pow. złotoryjskohaj nowski, posiada kościół par. katol. W 1842 r. 53 dm. , sołtystwo, 368 mk. 61 ewang. . Rothdorf, pow. kościański, ob. Czerwona Wieś Por. E. Calliera, Powiat kościański, 37 9. Rothebude 1. wyb. , pow. elbląski, st. p. i par. kat. Elbląg, gm. Herrenpferl, 1 dm. , 4 mk. 2. R. , wyb. , pow. malborski, gm. Baarenhof, w 1885 r. 3 dm. , 17 mk. 3. R. , wieś, pow. malborski, par. kat. Fiszewo, 343 ha 18 lasu, 24 łąk, 83 roli; 1885 r. 28 dm. , 45 dymów, 188 mk. , 55 kat. , 133 ew. 4 R. , karczma do wsi Kurzebrack należąca, pow. kwidzyński. 5. R. , ob. Czerwona Buda i Czerwony Dwór. Kś. Fr. Rotheheide, pow. międzychodzki, ob. Czerwiniec al. Czerwieniec. Rothekrug, wyb. , pow. gdański nizinny, gm. Wiślinka, 1885 r. 1 dm. , 4 mk. Rothekrug l. wybud. , pow. ostródzki, 2 dm. , 10 mk. 2. R. , wybud. przy wsi Grabowie, pow. wystrucki, 1 dm. , 10 mk. Rothe Muehle, dwa młyny wodne, w pow. głupczyckim, na obszarze wsi Bloden i Krastillau; młyn w Tannenbergu, pow. rychbachowski i w Sycowskim zamku, pow. sycowski. Rothenau, fol. , pow. babimoski, o 3 klm. na połud. od Kargowej, na granicy Szląska, par. Kopanica, okr. domin. i poczta w Kargowej KargeUnruhstadt, st. dr. żel. w Babimoście o 13 klm. Rothenberg al, Bruendlheide, szczyt górski w Sudetach austryackoszląskich, wzniesiony 1333 mt. Rotale Rotbaumgrund Rotembark Rotengrund Rotenhof Rotenturmspitze Roter Czerwony Rothbach Rothbruennig Rothdorf Rothebude Rotheheide Rothekrug Muehle Rothenau Rothenberg Rotherinne Rothenstein See Rothenhof Rothendorf Rothenburg Rothenberg i Rothenzechau Krug Rother Steingalgen Fliess Rothes Rothhof Rothgoerken Rothfloessel Rothfliess Rothenberg Rothenberg i Rothenburg, ob. Rostarzewo. Rothendorf, pow. pleszowski, ob. Karmin holendry. Rothenen 1. wies, pow. rybacki, blisko mta powiatowego, 2. R. , wś, pow. iławkowski, st. p. Iławka; 10 dm. , 92 mk. , 257 ha. Rothenhof, pol. Kawęczyńskie Proboszczowskie i Kawęczyńskie Szlacheckie, mylnie Kawczynki, urzędownie dotąd jeszcze Kawczynski zwane, posiadłości w pow. międzyrzeckim, o 2 klm. na wschód od Zbąszynia; par. , poczta i st. dr. żel. w Zbąszyniu jedna z nich ma 4 dm. , 52 mk. , druga liczy 26 mk. w 2 dm. ; obie wchodzą w skład okr. domin. Nowy Dwór Weidenvorwerk. E. Col. Rothe See, pol. Czerwone Jezioro, pow. wy rzyski, o 8 klm. na półn. wschód od Łobże nicy, pod Małem Dzwierzchnem, 1 klm. dłu gie, 200 mt. szer. , odpływa do jeziora Wiatrogoszcz, a z niem do Łobżonki, dopływu No teci. E. Cal. Rothenstein, wybud. przy wsi Quednau, pow. królewiecki, st. poczt. Quednau; 5 dm. , 132 mk. Rothenturmspitze, ob. Czerwonostawiański szczyt. Rothenzechau, wieś, pow. jeleniogórski, par. ew. OberHaselbach. W 1842 r. 49 dm. , 294 mk. 1 katol. , szkoła ew. , kopalnie arszeniku, piece wapienne, tkactwo. Do R. należały leśn. Jaegerhaus, kolonie Neugrundhaeuser, Rothenzechauer Grund i Stollengrund. Rotherinne, wieś, pow. oleśnicki, par. ew. Juliusburg; 1842 r. 17 dm. , folw. , 95 mk. ew. , młyn wodny. Rother Krug 1. pow. bydgoski, ob. Zgon. 2. R. Krug, pow. szubiński, ob. Czerwoniak al. Czerwonak. Rother Krug, wybud. przy dobrach ryc. Nemmersdorf, pow. gąbiński; 1 dm. , 9 mk. Rother Steingalgen, góra na Szląsku, w pow. lignickim, ob. Nikolstadt. Rothes Fliess, pol. Czerwona Struga, rzeczka, lewy dopływ Piły ob. . Rothfliess, pol. Czerwona Struga, rzeczka, dopływ rz. Kłodawy, w pow. gdańskim. 2. R. , wyb. do Braunsdorf należące, pow. gdański górny, 1885 r. 2 dm. , 19 mk. Rothfliess, al. Czerwonka, dok. Cirwoncken, wś prawie na granicy niem. i pol. Warmii, pow. reszelski, st. poczt. , tel. i kol. żel. toruńskowystruckiej, 8 klm. na płn. od Biskupcu, w okolicy pagórkowatej; 79 dm. , 597 mk. Polaków, trudniących się rolnictwem i chowem bydła. Poczta chodzi do Biskupca, Szczytna, Wielbarku. R. 1365 nadaje biskup Jan ad loca deserta nostrii teritorii inhabitatores vocare et locare cupientes Tylonowi de Bemen 40 włók. Dawniejsza nazwa Kurken, dzisiejsza Rothtliess. Ks. Olbracht sprzedaje r. 1548 Pawłowi Bronakowi 3 włóki sołeckie na pra wie chełmińskiem w Czerwonce Rotenfliess celem założenia wsi dannickiej na 30 włókach między jeziorem Żawindy, Liskami w straduńskim powiecie a Grabnikiem. R. 1600 mieszkają tu sami Polacy, między nimi Dą browscy i Hozyuszowie. Ad. N. Rothfloessel, wś, pow. wojerecki, par. kat. Mittelwalde. W 1842 r. 25 dm. , 127 mk. kat. , szkoła kat. , tkactwo. Rothgoerken 1. dobra, pow. frydlądzlki, st. poczt. Bartoszyce, 5 dm. , 67 mk. , 256 ha. 2. R. , leśn. , tamże, 1 dm. , 5 mk. Rothhaus 1. fol. , pow. brzeski Szląsk; 1842 r. 6 dm. , 52 mk. 16 kat. , 4 żyd. , par. ew. Briesen. 2. R. , wś, pow. niszeński, par. kat. Riemertsheide; 1842 r. 22 dm. , 118 mk. kat. , leśnictwo miasta Nissy. 3 R. , kol. , pow. opolski, par. kat. Komprachcice; 1842 r. 12 dm. , 71 mk. 9 ew. . Rothhof, łotew. SzarkanaMujża, dobra koronne w okr. goldyngskim, pow, i par. windawska Kurlandya. Do dóbr należą folw. Kusten i Pazzkuln. Rothhof 1. posiadł. , pow. wyrzyski, o 5 1 2 klm. na płd. od Więcborka, między Runowem a Rościminem, na wschod. brzegu jez. Czarnomskiego, okr. domin. Runowo; 2 dm. , 25 mk. 2. R. , pow. pleszewski, ob. Rudka. Rothhof 1. pol. Czerwony Dwór ob. , pow. sztumski, st. p. Dąbrówka Niemiecka, 146 ha 11 łąk, 128 roli. W 1868 r. 15 bud. , 5 dm. , 43 mk. , 13 kat. , 19 ew. ; 1885 r. 5 dm. , 5 dym. , 52 mk. , 10 kat. , 33 ew. , 9 dysyd. Dawniej posiadali tę wś Przeszmińscy. R. 1527 daje Maciej Trebnicz z Pomorza swemu szwagrowi Piecewskiemu dobra Czerwony Dwór, Bągart, Czołpa, Zalewice, Dubiel i Namirowo ob. Kętrz. , O ludn. pol. , str. 187 i 200. Por. Grzymała, 2. R. , ob. Czerwony Dwór, pow. kwidzyński; 1885 r. 14 dm. , 19 dym. , 125 mk. , 45 kat. , 70 ew. 10 dysyd. . 3. R. Alt, ob. Stary Czerwony Dwór; 1885 r. 3 dm. , 7 dym. , 34 mk. , 14 kat. , 20 ew. , 50 ha. 4. R. , fol. , pow. grudziądzki, st. p. i par. kat. Grudziądz. W 1868 r. 8 bud. , 4 dm. , 64 mk. , 3 kat. , 61 ew. Folw. leży na obszarze miasta Grudziądza i stanowił dawniej własność szpitala ewang. W 1790 r. został puszczony w wieczystą dzierżawę, obecnie odkupiony przez miasto ob. Gesch. d. Graudonzer Kr. v. Froehlich, I, str. 282. 5. R. , wyb. , pow. gdański górny, gm. Zaspa; 1885 r. 8 dm. , 99 mk. 6. R. , fol. do M. Słońcy należący, pow. starogardzki; 1885 r. 1 dm. , 13 mk. Kś. Fr. Rothhof niem. 1. fol. , pow. brunsberski, należy do kapituły fromborskiej, poczta, tel. i st. kol. żel. w Fromborku; 3 dm. , 22 mk. 2. R. , fol. do dóbr Rautenburg należący, Rothenturmspitze Rothschloss Rothstruempchen Rothsyrben Rothwalde 1 Rothwasser Rotinau Rotka Rotkiewicze Rotkowszczyzna Rotkuny Rotmanka Rotmistrzówka pow. nizinny, st. p. Lappienen; 5 dm. , 46 mk. 3. R. , wybud. przy wsi Paszniszen, na prus. Litwie, pow. ragnecki, 4 dm. , 25 mk. 4. R. , wybud. przy mieście Węgoborku, 2 dm. , 33 mk. 5. R. , wybud. przy Ełku, 3 dm. , 59 mk. Rothkirch 1366 Ruffa ecclesia, 1414 Rotin Kirchin, wś i dobra, pow. lignicki, posiada kościół par. ew. , szkołę ew. W 1842 r. 56 dm. , 348 mk. 4 kat. , dwór, 2 fol. , hodowla owiec. Rothlach al. NiederEckersdorf, 1399 Wenig i Groszin Rotlach wś i dobra, pow. bolesławski, par. kat. i ew. w Bolesławiu. W 1842 r. 57 dm. , dwór, fol. , 386 mk. 6 kat. , młyn wodny. Do R. należy kol. Leitcnhaeuser. Rothnausslitz, ob. Nowoślicy 2. . Roth Neudorf, ob. Neudorf 32. Rothschloss, dawniej Schloss am Teiche, wś i dobra król. , pow. niemczyński, par. kat. z kościołem w miejscu. W 1842 r. 23 dm. , zamek na czerwono malowany, folw. , 210 mk. 56 kat. , szkoła kat. ; kwitnęła tu hodowla owiec i gospodarstwo rybne, później zaniedbane. Odnajdywano groby z urnami. Rothseden, folw. dóbr prywat. Laidsen, w okr. tukumskim, pow. i par. talseńska Kurlandya. Rothstruempchen, wyb. do Górnego Ząbrcza należące, pow. kartuski, st. p. Stęgwałd; 1885 r. 14 dm. , 123 mk. Rothsyrben, 1252 Zarowina, 1254 Sorawin seu Replino, 1338 Serwin, 1579 Rotensirben, targowisko i dobra, pow. wrocławski. Par. ew. Wilschau, kat. w miejscu. Kościół istniał już w 1353 r. W 1842 r. było 61 dm. , 660 mk. 280 kat. , szkoła kat. , szkoła ew. , zamek, 2 fol. , 3 jarmarki rocznie. Do R. należały folw. Sattkau i Sorge. Rothwalde 1. leśn. blisko Wartemborku, pow. olsztyński, 1 dm. , 3 mk. 2. R. , wyb. tamże, 1 dm. , 3 mk. Rothwasser, pow. frywałdzki, ob. Rotwasser. Rothwasser, wieś, pow. zgorzelicki. Do 1815 r. należała do saskich Łużyc. Kościół par. ew. w miejscu, do 1560 r. był filią do Waldau. Obecny nowy z 1785 r. W 1842 r. 267 dm. , 1661 mk. 10 kat. , szkoła ewang. , młyn wodny, warsztaty tkackie, liczni rzemieślnicy. Rothwasser 1. pol. Czerwona Woda, wś w Pomezanii, pow. suski, st. p. Susz, par. kat. Iława, 86 ha 1 lasu, 12 łąk, 69 roli. W 1868 r. 55 bud. , 23 dm. , 233 ew. mk. ; 1885 r. 25 dm. , 50 dym. , 223 mk. , 3 kat. , 220 ewang. 2. R. , las, pow. toruński, 4 klm. od Torunia, ma 1887 ha 31 roli or. , 6 łąk i 1783 lasu. W 1885 r. 6 dm. , 8 dym. , 51 mk. kat. , z których na leśn. Barbarkę przypada 9 mk. i 1 dm. , na Okraczyn 1 dm. i 10 mk. , na Smolnik 1 dm. i 11 mk. Jedna część tego lasu należy do miasta Torunia ob. Wernicke, Beschr. Ton Thorn, str. 237. Kś. Fr. Rothwasser, pol. Czerwona Woda, wś na pol. Warmii, pow. ostródzki, 5 1 4 klm. od Olsztynka, blisko traktu olsztynkowskoostródz kiego, na zrębie lasu ostródzkiego, st. p. ., tel. i kol. żel. w Olsztynku; 7 dm. , 56 mk. , 68 ha. Rotinau, kolonia, pow. sokólski, w 2 okr. pol. , gm. Romanówka, o 31 w. od Sokółki. Rotka, Rutka, rzeczka w pow. wasylkowskim, ob. Protoka i Rutek. Rotkiewicze 1. wś. pow. święciański, w 4 okr. pol. , o 89 w. od Święcian, 17 dm. , 171 mk. prawosł. 2. R. , zaśc. szl. , pow. święciański, w 4 okr. pol. , o 52 w. od Święcian, 3 dm. , 18 mk. kat. Rotkowszczyzna, wś nad bezim. dopł. Wołmy, pow. miński, przy gościńcu handlo wym z Kojdanowa do Iwieńca, ma 12 osad; miejscowość wzgórzysta, dość leśna, grunta szczerkowe, miernie urodzajne. A. Jel. Rotkuny, wś, pow. szawelski, gm. Gruździe, o 26 w. od Szawel. Rotmanka, niem. Rottmannsdorf, dobra szl. , pow. gdański górny, odl. 1 1 4 mili od Gdańska, st. p. i kol. Pruszcz o 3 klm. , par. kat. u św. Wojciecha w Gdańsku. Mają 169 ha 8 lasu i 149 roli. W 1869 r. 119 mk. , 59 kat. , 60 ew. , 5 dm. ; 1885 r. 8 dm. , 30 dym. , 199 mk. , 119 kat. , 80 ew. ; hodowla bydła holenderskiej rasy, sprzedaż mleka do Gdańska. Szkoła ewang. 1klas. Według taryfy z r. 1648 płacił tu p. Eberhard Ferber od 7 włók folw. i 2 włók nad Radunią 12 fl. 10 gr. ob. Roczn. T. P. N. w Pozn. , 1871, str. 173. Podług taryfy na symplę z r. 1717 płaciły R. 1 zł. 22 gr. 9 den. ob. Cod. Belnensis, str. 83. W wizyt. Szaniawskiego z r. 1710 czytamy Ratman praedium Gedanense solvit siliginis modios 5, avenae totidem str. 147. Brandstaeter Landkr. Danzig, str. 249 donosi, że tu znaleziono groby skrzynkowe. Rotmistrzówka 1. wś, pow. lipowiecki, w 2 okr. pol. , gm, i par. Zozów o 5 w. , o 20 w. od Lipowca, o 1 1 2 st. p. t. n. , między Lipowcem a Samhorodkiem, ma 293 mk. w 1863 r. podług Pochilewicza 375 mk. i 1021 dzies. Położona na wyniosłem miejscu, należała do 1832 r. do dóbr zozowskich Kozłowskiego, poczem nabyta przez Wojciechowskiego, od którego przeszła do Rebindera a następnie do Jana Jaroszyńskiego. 2. R. , mko nad dopł. rzki Serebrianki, pow. czerkaski, w 3 okr. pol. , gm. R. , o 45 w. od Czerkas, przy trakcie poczt. ze Śmiły do Szpoły, ma 2202 mk. W 1865 r. było tu 1934 mk. prawosł. , 12 katol. i 965 żyd. ; około 4000 dz. ziemi. Cerkiew drewniana p. w. Archanioła Rothkirch Rothkirch Rothlach Rothnausslitz Neudorf Rothseden Rotola Rotokiszki Rotokalnie Rotoka Rotny Dwór Rotnia Michała, uposażona 38 dz. , wzniesioną została w zeszłym wieku; kapl. katol. par. śmilańskiej, wzniesiona w 1817 r. Wieś podług podania osadzoną została po ruinie przez rotmistrza Omiecińskiego. W początku b. wieku należała do hr. Samojłowa, od którego nabył w 1817 r. Fl. Zaleski; dziś jego spadkobierców. Gmina R. składa się z 4 okr. wiejskich starostw, obejmuje 7 miejscowości zamieszkałych, mających 1720 osad. W gminie znajduje się 8483 mk. i 13687 dz. ziemi 5176 włośc, 8364 dworskiej i 147 cerkiewnej. Rotmistrzówka 1. wś nad rz. Bronicą, dopł. Dniestru, pow. mohylowski, gm. Bronica, par. i st. poczt. Mohylów, ma 65 os. , 254 mk. , 345 dz. ziemi włośc, 345 dz. dworskiej. Własność dawniej Mikołaja ks. Sapiehy, dziś Krasowskich. 2. R. , przysiołek mka Miastkówki ob. , w pow. olhopolskim, z cerkwią N. M. , P. , wzniesioną w 1847 r. , uposażoną 82 dz. ziemi i posiadającą 2940 parafian. Rotnia, potok, powstaje w obr. gm. Białej, w pow, myślenickim, wchodzi na obszar gm. Skawicy i tuż na granicy skawickobialskiej uchodzi do Skawicy z praw. brzegu. Łoże kamieniste; prąd szybki. Długość biegu 4 klm. Rotnica 1. mko nad rz. Rotniczanką, pow. trocki, w 4 okr. pol, gm, i par. Merecz, okr. wiejski Nerowo, o 24 w. od gminy, 108 w. od Trok a 133 w. od Wilna, 38 w. od Grodna a 18 w. od Druskienik, przy b. trakcie handlowym z Grodna do Wilna i Kowna, ma 435 mk, W 1866 r. było tu 44 dm. , 217 mk. , w tej liczbie 46 kat. i 171 żyd. ; kościół kat. drewniany i dom modlitwy żydowski. Tutejszy kościół kat. filialny, par. Merecz, założony około 1762 r. przez ks. Leona Sapiehę. Do filii należy 4856 wiernych. Na miejscowym cmentarzu spoczywają zwłoki Jana Czeczota, zmarłego 1846 roku w Druskienikach. 2. R. , wś, pow. grodzieński, w 5 okr. pol. , 1 gm. Berszty, o 38 w. od Grodna. J. Krz, j Rotnica, wś i dobra, pow, sieński, gm. Łukoml, posiadłość niegdyś Łukomskich, weszła następnie w dom Sakowiczów, zdawna osiedlonych na Białorusi, jako wiano jednej z Łukomskich. Ostatni dziedzice R. Sakowiczowie bracia rodzeni Antoni, podkomorzy sieński 1841 r. i Cypryan, marszałek tegoż powiatu 1848 r. , zacnością charakteru, staropolską gościnnością i patryarchalnym stosunkiem z włościanami pamiętni dotychczas w całej okolicy. R. jest obecnie własnością spadkobiercy Sakowiczów Cypryana Dłużniewskiego. Do składu pomienionych dóbr należy jeszcze fol. Wołownia, także intratny młyn z krupiarnią na rzece Łukomce w sąsiedniej wsi Rudnicy zbudowany. Miejscowość zaleca się położeniem malowniczem, glebą urodzajną, dostatkiem lasu, łąk i pastwisk. Ogólna przestrzeń zawiera ziemi używalnej 1300 dz. , nieużytków 734 dz. Na fol. znaj duje się gorzelnia, zatrudniająca 4 ludzi i produkująca w ciągu roku 66, 806 1 2 stopni spirytusu. A. Ch. Rotniczanka al. Rotnica, rzka, prawy dopływ Niemna, wypływa w pow. grodzieńskim, z jeziora, leżącego w pobliżu jez. Sałaty, na przestrzeni 9 w. rozgranicza pow. trocki od gub. grodzieńskiej i uchodzi do Niemna pod Druskienikami. Oddziela ludność litewską od słowiańskiej. Nad brzegami R. znalazł Zyg. Gloger w 1871 i 1872 r. znaczną liczbę wyrobów krzemiennych, świadczących o zamieszkaniu tych okolic w czasach przedhistorycznych. Rzka R. przybiera w pow. grodzieńskim rzkę Kusienkę. Rotno, wś, pow. sieński, gm. Łukoml, ma 48 dm. i 188 mk. , z których 1 zajmuje się bednarstwem. Rotny Dwór, kordon, pow. telszewski, gm. Kretynga, o 63 w. od Telsz. Rotoka, rzka w pow. wasylkowskim, ob. Protoka. Rotokalnie, wś, pow. telszewski, w 4 okr. pol. , o 21 w. od Telsz. Rotokiszki, fol. , pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 29 w. od Nowoaleksandrowska. Rotola 1. w dokum. z 1591 r. , rzeczka we włośei kroskiej pow. rossieński, przepływa przez niwę Purwię, w dobrach Pluszcze. 2. R. , Ratele w dok. z 1585 i 1590 r. , sianożęć i niwa we włości kroskiej, w dobrach Pluszcze. Rotołowo al. Rotołowski w dok. z 1581 i 1583 r. , dwór we włości wilkijskiej pow. kowieński, własność Bohdana Pawłowicza Sapiehy. Rotów, fol. , pow. błoński, gm. Guzów, par. Wiskitki, ma 7 mk. , 253 mr. ; wchodzi w skład dóbr Guzów. Rotowo, niem. Rotten, dobra ryc. w Pomeranii, pow. słupski, st. p. Objazda, 282 ha. Razem z os. Lotken 1885 r. 3 dm. , 71 mk. ma 6 dm. , 15 dym, 99 mk. ewang. Rotschinhof, fol. dóbr Grafenort, w powiecie bystrzyckim. Rotten niem. , ob. Rotowo. Rottenberg niem. , ob. Rotembark, Rottenhan al. Rothenhahn, kol. niemiecka nad rz. Wereszycą, w pow. gródeckim, odl. 15 klm. na płn. wsch. od Gródka, 5 klm. od urz. poczt. w Janowie, tuż na płn. od Porzecza Ja nowskiego. W r. 1880 było 19 dm. , 137 mk. w gm. ; 17 gr. kat. , 1 izrael. , 119 innych wy znań; 124 Niemców, 2 Polaków, 11 Rusinów, We wsi jest szkoła ewang. Lu. Dz. Rottmannsdorf, ob. Rotmanka. Rottwitz, wś, pow. nissański, par. kat. Rotmistrzówka Rotmistrzówka Rotno Rotniczanka Rottwitz Rottmannsdorf Rotnica Rothenhahn Lu Rottenberg Rotten Rotschinhof Rotowo Rotów Rotołowo Rotwasser Rotule Rotule Rotycze Rotyczka Glaesendorf. W 1842 r. 11 dm. , 99 mk. kat. , młyn wodny. Rotule, wś, pow. rossieński, gm. Jurborg, o 44 w. od Rossień. Rotunda, szczyt w Karpatach bukowińskich, w dziale Obczyny Wielkiej, na dziale wodnym między Humorą a Mołdawicą, na granicy pow. suczawskiego i radowieckiego, dochodzi 1183 mt. npm. Od zach. spływają liczne strugi do Frumosy, dopł. Mołdawicy, a od wschodu krótkie dopływy Humory. Rotundal, szczyt w Karpatach wschodnich, w dziale czarnohorskim, na obszarze gm. Żabiego, w pow. kosowskim, na zachod. brzegu Czeremoszu Czarnego, na płn. od jego źródłowisk. Na rozległych połoninach znajduje się kilka szałasów. Na płn. wznosi się Pnewie 1585 mt. a na płn. wschód Listowaty 1525 mt. i Hostyn 1583 mt. ; na płd. zaś na samej granicy od Węgier Koman 1722 mt. i Komanowe 1734 mt. . Wznies. 1571 mt. szt. gen. . Miejsce znaku triang. Ob. Rotundul. Rotundul 1. szczyt lesisty na granicy gm. Berezowa i Tekuczy, w pow. kołomyj skim, pod 42 26 wsch. dłg. g. F. a 48 23 48 płn. sz. , między pot. Lungą al. Hlibokim od płn. , a Pleszywą od płd. ; wznosi się 916 mt. npm. 2. R. , szczyt w Karpatach bukowiń skich, na granicy gm. Seletyna i Szypotu a pow. radowieckiego i wyżnickiego, na płn. zach. od szczytów Lungula Starego i Nowe go. Wznies. 1341 mt. npm. Z północ. stoku spływają potoki do Bursukiwa Borsukiw, dopł. Seretu, a od płd. bierze początek potok Roszyszny, dopływ Ruskiej, wpadającej do Suczawy. Ob. Rotundal. Br. G. Rotusz, uroczysko w pow. rossieńskim, o 14 w. od Kołtynian, ze świętym dębem, pod którym dotąd lud modły odprawia co piątek. Rotwasser, pol. Czerwona Woda, wieś, w skład której wchodzą Johanka Johannaburg, Nowa Krasz Mała NeukleinKrosse, Czerwona Woda Stara AltRotwasser, Czerwona Woda Nowa NeuRotwasser, Czerwona Woda Dolna NiederRotwasser, Stachlowice Stachlowitz i Widyniowskie wójtowstwo WeidenauVogtei, pow. frywałdzki, obw. sąd. widyniowski, na Szląsku austr. Graniczy od płn. z Widyniowem Weidenau, od wschodu z Kuńczycami Wielkiemi GrossKunzendorf, Supikowicami Saubsdorf i Sandhuebel, od płd. z Graefenbergiem, od zach. z Czarną Wodą Schwarzwasser i Kobyłą Jungferndorf, a od płn. zach. z Kraszą Wielką GrossKros se. Leży w dolinie strumienia, dopł. Widyniówki, podążającej na płn. do Nissy. W płd. części obszaru wznoszą się lesiste działy, jak Habicht Berg 506 mt. , Hollunder Kuppe 685 mt. , FalkenBerg 964 mt. , WurzelBerg 781 mt. , Fuchshuebel 669 mt. , GrossUlmrich 601 mt. , SilberBerg 462 mt. i SalzBerg 451 mt. . Najdalej na płd. legła Nowa Czerwona Woda 350 mt. , dalej na płn. Dolna Czerwona Woda, wreszcie w płn. stronie Stachlowice, Nowa Krasz Mała 247 mt. i Widyniowskie wójtowstwo 240 mt. . Na płn. prowadzi gościniec do Widyniowa a ztąd na Szląsk pruski do Nissy; na wschód gości niec północny do Kmiczyc Wielkich i Cukmantla, jakoteż i na Szląsk pruski do Ziegen hals; drugi zaś południowy do Supikowic a ztąd do Frywałdu. W 1880 r. było 401 dm. , 2541 mk. ; rz. kat. 2540, prot. 1; Niemc. 2485, reszta CzechoSzląz. Na poszczególne osady przypada a Johanka, tuż nad granicą Szlą ska pruskiego, 9 dm. , 58 mk. ; b Nowa Krasz Mała 10 dm. , 47 mk. ; c Stara Czer. Woda 194 dm. , 1274 mk. ; d Nowa Czer. Woda 143 dm. , 893 mk. ; e Dolna Czer. Woda 15 dm. , 111 mk. ; f Stachlowice 18 dm. , 96 mk. ; g Widyniowskie wójtowstwo 12 dm, , 62 mk. Obszar allodyalny Dolnej Czerwonej Wody wraz z Szropengruntem ob. Schwarzwasser obejmuje roli 16285, łąk 1439, ogr. 288, past. 115, lasu 168035 stawów 230, na dro gi i budowle 115, nieuż. 058 razem 35333 ha. Właściciel Anton Latzel. Jest tu gorzelnia i fabryka cygar; tracz. Parafia łac. w Starej Czerwonej Wodzie. St. poczt. tamże. Szkoła ludowa. Br. G. Rotycze, Rutycze, Rohtycze al. Ruchtycze, wś na lewym brzegu Teterowa, w pobliżu ujścia do Dniepru, pow, radomyski, w 5 okr. pol. , gm. Hornostajpol, o 128 w. od Radomyśla a 8 w. od Hornostajpola, ma 631 mk. , a wraz z przysiołkiem Dyabołowicze u Pochilewicza Djawołocz, mającym 117 mk. i stanowiącym zachodnią część wsi, 2095 dzies. ziemi włośc. , z której wykup wynosi 906 rs. 36 kop. rocznie. Ziemi dworskiej w całym majątku, składającym się ze wsi R. , Medwin, Łaputki, Stracholesie, Domontów i Suchołuczje, znajduje się 2009 dz. uprawnej, 7304 lasów i karczowisk i 4659 nieużytków. Cerkiew drewniana p. w. św. Trójcy, wzniesiona w 1700 r, , uposażona jest 78 dz. Do par. należą wsi Medwin, Stracholesie, Domontów Dowmontów i Suchołuczje. W zeszłym wieku R. z należącemi do nich wsiami wchodziły w skład klucza hornostajpolskiego hr. Mniszchów. Nabyte w 1843 r. przez Antoniego Rychelskiego, zmieniały często właścicieli, dziś kupca Chrjakowa. Lasy, stanowiące główną wartość dóbr, są prawie zupełnie wyniszczone. W pobliżu ujścia Teterowa do Dniepru, znalazł Eichwald obnażenia skał wulkanicznych. Rotyczka potok, powstaje w obr. gm. Ci sowa, w pow. stryjskim, ze źródeł leśnych i ubiegłszy 2 1 2 klm. wpada do Beniowa z le wego brzegu, Br, G. Rotunda Rotundal Rotundul Rotusz Roupiszki Rotzung Roudomańce Rotyń, wś, pow. sieński, gm. Bóbr, ma 23 dm. i 183 mk. , z których jeden zajmuje się szewctwem. Rotysko al. Rutyska, fol. i grupa domów w Kobylnicy Ruskiej, pow. cieszanowski. Rotyszcze, Rotiszcze, prawy dopł. Dniepru, ma ujście między Gruszewką a Czertomelikiem ob. t. II, 49. Rotzung, wś, pow. morąski, st. p. Saalfeld; 6 dm. , 48 mk. , 129 ha. Roubańcy, wś rząd. , pow. trocki, w 3 okr. pol. , o 18 w. od Trok, 13 dm. , 94 mk. kat. Roubeck, wś, pow. prużański, w 4 okr. pol. , gm. Suchopol, o 27 w. od Prużany. Roubiszki, zaśc, pow. wileński, w 4 okr. pol. , gm. Bystrzyca, okr. wiejski i dobra skarbowe Preny, o 16 w. od gminy, 10 dusz rew. Roubowicze al. Rowbowicze, wś, pow. oszmiański, w 3 okr. pol. , gm. Lipniszki, okr. wiejski Roubowicze, o 5 w. od gminy, 45 w. od Oszmiany a 12 w. od Dziewieniszek, ma 7 dm. , 48 mk. kat. w 1864 r. 64 dusz rewiz. ; należy do dóbr Gieranony, Korwinów Milewskich. W skład okręgu wiejskiego wchodzą wsie R. , Białozoryszki, Cykony, Joducie, Opita, Suroź i Telkowszczyzna, w ogóle 274 dusz rewiz. włościan uwłaszczonych. Rouby, okolica szlach. ned rz. Lebiodką, pow. lidzki, w 4 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Lebioda, po prawej stronie d. rogi poczt. z Lidy do Grodna, ma 127 mk. kat. w 1864 r. 40 dusz rewiz. , Roudomańce 1. wś włośc. nad jez. t. n. , pow. trocki, w 4 okr. pol. , gm. i dobra skar bowe Merecz, okr. wiejski Roudomańce, o 14 w. od gminy a 90 w. od Trok, ma 18 dm. , 178 mk. kat. w 1865 r. 68 dusz rewiz. . W skład okręgu wiejskiego wchodzą wsie R. , Maksymańce i Żagiele oraz zaśc. Sznupie, w ogóle 68 dusz włośc. uwłaszczonych i 77 b. włośc. skarbowych. 2. R. , Rowdomańce, okolica szl. , pow. trocki; ob Bołbiany. J. Krz. Roupiszki, wś włośc. i dobra skarbowe, pow. wileński, w 3 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Malaty, o 6 w. od gminy, 23 dusz rewiz. Rousa, ob. Rausa. Rów 1. mały prawy dopływ, raczej wąska odnoga Prypeci, w pow. mozyrskim, łączy się z korytem rzeki naprzeciwko wsi Drereszewicze, w miejscowości kędy się oddziela nowa, szeroka odnoga, zwana Reczyszcze, 2. R. , ruczaj, w pow. sieńskim, dopływ je ziora Saro. A. Jel. Rów, rzka w gub. podolskiej, prawy dopływ Bohu. Wypływa z błota w okolicy Starych Netyczyniec, powyżej słobódki Ochrymówki, w pow. latyczowskim, rozlewa się w wielki staw, zwany Chłopskiem jeziorem, płynie kręto z zachodu na wschód, mija wieś Szersznie, poczem wchodzi do pow. mohylowskiego, przepływa pod mkiem Barem, które także przedtem zwało się Rowem, dalej pod wsiami Antonówką, Gliniańskiem, Sewerynówką, mkiem Meżyrowem, wsią Rowem, po za którą przechodzi do pow. Winnickiego, oblewa wsi Tartaki, Siomiaki, mko Brahiłów i pod wsią Mohylówką wpada do Bohu, ubiegłszy przeszło 10 mil. Dolinę ma bagnistą i odlewa 18 stawów. Nad brzegami znajduje się kamień wapienny. Od praw. brzegu przybiera mały strumień Brahę nad którym leży mto Brahiłów, od lewego zaś brzegu rzeczki Rowek, Szewczyczkę i Dumnicz al. Dumkę. Rów, Rowy, wś nad rz. t. n. , dopł. Bohu, pow. lityński, na pograniczu Winnickiego, w 3 okr. pol. , gm. i par. Meżyrów, odl. 40 w. od Lityna, ma 55 osad, 272 mk. , 358 dz. ziemi włośc. , 45 cerkiewnej, dworska należy do Meżyrowa. Cerkiew p. w. św. Jana, wznie siona w 1780 r. , obecnie filia par. Bilikowiec. Był tu wspaniały dom mieszkalny i piękny ogród. Gleba czarna, z gliną pomieszana. Wś ta należała dawniej do ststwa barskiego, da rowanego Wyhowskim, od których nabył Jerzy Dominik Lubomirski i odprzedał Miko łajowi Piaskowskiemu. Następny właściciel Józef Potocki sprzedał w 1784 r. Andrzejowi orłowskiemu, obecnie wraz z całym kluczem meżyrowskim w posiadaniu z Orłowskich Czeremzinowej. Dr. M. Rów, potok łączny, wytryska w obr. Cyranki, pow. mielecki, przepływa w kierunku wschod. płn. wschod. wsi Trześnią, Grochów, Czajkową, Jaślany, Padew i w ostatniej ucho dzi z lewego brzegu do Babułówki. Długość biegu 18 klm. Br. G. Rów, w górnym biegu Biczem zwany, potok, wypływa z borów sosnowych, w obr. Ciośmy, pow. biłgorajski, płynie na płd. zach. przez Ciośmy, Hutę Krzeszowską, Gózd, poczem wchodzi na obszar Kurzyn w Galicyi, w pow. Nisko, gdzie oddzielając Kurzynę Małą od Kurzyny Wielkiej, wpada z praw. brzegu do Tanwi. Przejście przez granicę wznies. 174 mt. , ujście 168 mt. npm. Długość biegu 19 klm. , z czego na Galicyą przypada 4 1 4 klm. Rów, niem. Row, wś na Kaszubach, pow. kościerski, st. p. Kalisz, par. kat. Wiele o 3 4 mili, gm. Plęsy. Zawiera 3 gbur. posiadłości, 93313 mr. ; 1869 r. 32 mk. kat. , 3 dm. ; 1885 r. 7 dm. , 58 mk. Na własność została wś tutejsza wydana d. 15 grudnia 1752 r. przywilejem wystawionym w Warszawie. Wizyt. Rybińskiego z r. 1780 podaje, że wś liczyła 20 katolików i należała do pow. mirachowskiego. Lustracya pruska z r. 1772 donosi co następuje Rów, nad granicą ststwa tucholskiego, ma 2 gospodarzy Polaków kat. i mają kontrakt od przeszłego ststy. Gleba bardzo licha. Cały wysiew wynosi 16 korcy żyta, Roty Rotyszcze Rouby Roubowicze Rotyń Roubeck Rousa Roubiszki Rotysko Rouba cy Rowguwa Rowieja Rowczak Rowdan Rowbajcie Rowańce 2 1 2 jęczm. , 5 tatarki, 1 1 2 grochu; żniwują 2 1 2 ziarna; siano muszą kupować. Mają wolne pastwisko w borach tucholskich. Drzewo bu dulcowe i opałowe mają jeszcze w swoich gra nicach. Czynsz wynosi 6 tal. 60 gr. , tyleż pogłówne; innych podatków nie ponoszą. Do stawiają 2 podwody do Gdańska i 4 z drze wem do Kościerzyny; bydło 2 krowy, 14 owiec i 4 świnie ob. Zeitsch. d. West. Preus. Gesch. Ver. , XV, str. 109. Kś. Fr. Rów, młyn na pol. prus. Mazurach, pow. szczycieński, st. p. Rańsk, 1 dm. , 14 mk. Rowa al. Rawa, rzka w pow. borysowskim, prawy dopł. Berezyny. Wypływa z je ziora Rybaczne, znajdującego się na granicy pow. ihumeńskiego i borysowskiego; płynie lesistemi nizinami w kierunku północnym do wsi Zabaszówki, kędy na rozlewie porusza młyn i przeciąwszy gościniec dociera do fol. Krasne, dalej do zaśc. Pierścień, odkąd zwró ciwszy się na wschód o wiorstę od zaśc. Bie lin ma ujście, ubiegłszy 20 w. Wiosną spła wiają na niej drzewo z okolicznych puszcz do Berezyny; rybna, w dolnym biegu na brze gach obfite łąki. A. Jel. Rowańce, wś włośc, pow. wileński, w 6 okr. pol. , gm. Rudomino, okr. wiejski i dobra skarbowe Ponary, o 10 wiorst od gminy, 20 dusz rewiz. Rowańce, w dok. także Rowarycze, wś nad Styrem, pow. łucki, rzeką przedzielona od Łucka, własność niegdyś kapituły gr. unic kiej łuckiej, dziś rządowa. Ob. Arch. J. Z. R. , cz. I, t. 1 181. Rowbajcie, wś, pow. szawelski, gm. Ligumy, o 23 w. od Szawel. Rówce, wś włośc. , pow. siedlecki, gm. i par. Zbuczyn, ma 20 dm. , 128 mk. , 449 mr. W 1827 r. 13 dm. , 104 mk. Według reg. pob. pow. łukowskiego z r. 1552, wś Rowcze w parafii Zbuczyn miała 6 osad. W r. 1580 siedzieli tu Jan Zdanowski, który płacił od 3 włók bez dziesięciny fl. 1 gr. 15, pan starosta ze strony dziesięciny fl. 1 gr. 15, zagroda spustoszała, od której ani wtorego poboru uie brano. Summa fl. 3 Pawiński, Małop. , 394, 415. Rowce, zaśc. szlach. , pow. oszmiański, w 4 okr. pol. , o 113 w. od Oszmiany, 2 dm. , 30 mk. katol. Rowczak, wś cerkiewna nad rzeczką t. n. , w pow. nieżyńskim gub. czernihowskiej, na płd. zachód od mka Łosinówki. Rowdan, wś, pow. rossieński, ob. Pużyszki. Rowdana al. Rawdona w dok. z 1581 i 1594 r. , rzeczka we włości wielońskiej pow. kowieński, w pobliżu mta Wielony, przepływa przez dobra Poniemoń i wś Kibortyszki, Rowdopis w dok. z 1595 r. , wś we włości wiekszniańskiej. Rowdzia w dokumentach z 1582 do 1588 i 1590 do 1599 r. , rzeczka we włości korklańskiej, powondeńskiej, grusteńskiej, korszowskiej, birżańskiej. Rowdziany w dok. z 1586 i 1589 r. , wś we włości Dyrwiany Wielkie pow. szawelski. Rowdzie 1. Rowdis w dok. z 1585, 1586 i 1598 r. , jezioro w dobrach Judkajcie, we włości grusteńskiej, oraz w dobrach Grustie, we włości telszewskiej. 2. R. w dokum. z 1593 r. , dobra nad jez. Rowdzie, przez które przepływa rzka Łakowsza i rz. Lauda, we włości wielońskiej pow. kowieński. 3. R. w dok. 1581 r. , wś we włości korklańskiej pow. rossieński. Rowe, fol. i karczma na obszarze Wiszenki Wielkiej, w pow. gródeckim. Rowek Rowok, wś, pow. sokólski, w 3 okr. pol. , gm. Ostrów, o 15 w. od Sokółki. Rowek, rzeczka w pow. latyczowskim, le wy dopływ Rowu, zaczyna się powyżej wsi Maźniki, pomija tę wś, Jańczyńce, Szelechów, St. Szelechówkę, Szyińce, Stare i Nowe Harmaki i uchodzi do Rowu. X. M. O. Rówek, niem. Klein Rowe, fol. do Smołdzina należący, pow. słupski; 1885 r. 8 dm. , 49 mk. Rowenko, młyn na obszarze Gruszki, w powiecie tłumackim. Roweńska, zabudowanie wiejskie w Zarzeczu, w pow. nadworniańskim. Rowguwa w dok. z 1593 r. , niwa nad Niemnem, we włości wilkijskiej pow. kowieński. Rowiec, jezioro w pow. rohaczewskim; rocznie poławia się około 50 pudów szczupaków, okoni, płoci i uklejek. Rowiec, rzeczka w pow, lityńskim i winnickim, prawy dopływ Bohu. Bierze początek w pow. lityńskim, o kilka wiorst powyżej wsi Poczapliniec, między tą wsią a Dubową, płynie od zachodu na płd. wschód, mija wsi Lisiankę, Machnówkę, Półtowce, Szeroką Groblę, Ilkówkę i pod wsią Rowcem uchodzi do Bohu w pow. Winnickim. Długość biegu przeszło cztery mile. Tworzy 9 stawów. Od lew. brzegu przybiera rzkę Dragankę. X M. O. Rowiec, wioska przy ujściu rzki t. n. do Bohu, pow. Winnicki, o 18 w. od Winnicy, gm. Jóźwin, par. Woroszyłówka, ma cerkiew, 22 osad, 210 dz. ziemi włośc. Dziedzictwo Czerlenkowskich, z których ostatni z rodu przeznaczył ją na utrzymanie bazylianów, późniejsi jednak właściciele wykupili ją. W ostatnich czasach własność Szczeniowskich, dziś należy do klucza gniewańskiego Jaro szyńskich, obejmującego 2677 dzies. ziemi używalnej. Dr. M. Rowieja, rzeczka w gub. kowieńskiej, prawy dopływ Oposzczy, lew. dopływu Niemen Rowce Rowdana Rowdopis Rowdzia Rowdziany Rowdzie Rów Rowa Rowe Rowek Rowenko Roweńska Rowiec Rowinki ka, ma źródła na płn. wschód od mka Popiele, uchodzi na północ od jez. Birże. Rowien 1. nazwa Rozłucza pow. turczański w dok. z r. 1511 ob. Rozłucz, 2. R. , domy w Dołhem koło Podbuża, w pow. drohobyckim. 3. R. , młyn i tartak na obszarze dwor. Ławrowa, w pow. staromiejskim. Rówienica, niem. Rowinitza, dok. Rofenitz, dobra ryc, pow. świecki, st. p. i kol. i par. kat. Drzycim o 23 klm. , 594 ha 56 lasu, 10 łąk, 449 roli. W 1868 r. 20 bud. , 9 dm. , 130 mk. , 84 kat. , 46 ew. ; 1885 r. 9 dm. , 23 dym. , 130 mk. , 107 kat. , 23 ew. Za czasów krzyżackich była R, obowiązana do służby konnej i należała do komturstwa świeckiego. W XV w. występuje w dok. Sybold von Rovenitz ob. Wegner Gesch. d. Kr. Schwetz, II, str. 433. Według taryfy poborowej z r. 1648 płacił tu Borowski 24 gr. , Mokierski z części p. Spławskiego 24 gr. ob. Roczn. T. P. N. w Poznaniu, 1871, str. 180. Podług wizytacyi Szaniawskiego z r. 1710 płaciła Rówienica mesznego 2 korcy żyta i tyleż owsa str. 261. R. 1676 należały dobra do Macieja Laskowskiego, asesora ziemskiego sądu w Człuchowie. R. 1725 sprzedaje Mik. Pląskowski R. synowi Józefowi, który tu założył pustkowia Żuławkę, Grabową Hutę i Zdunki. R. 1773 były dobra wydzierżawione Sawatowskiemu, od r. zaś 1755 posiadał je Izydor Wincenty Pląskowski; r. 1805 nabywa R. Józef Kospot Pawłowski za 41, 500 zł. R. 1833 nabył R. wraz z Wirami Paesler za 22, 875 tal. od banku ziemskiego. R. 1865 nabywa R. Strousberg za 100, 000 mrk, a 1868 r. firma Moses Jaques za 133, 000 mrk. Roku 1777 należała R. do pow. chojnickiego ob. Ztsch. d. Westp. Gesch. Ver. , XIX, str. 292. Rówienka, połogie wzgórze, poczęści zalesione, na granicy Dobrzanki i Lachawy, w powiecie dobromilskim, wznies. 556 mt. npm. Na płn. zach. szczyt Taniów 531 mt. a na płd. wschód Horodek 585 mt. ; na płn. płynie pot. Dobrzanka, dopływ Lipy. Br. G. Rówienki al. Rowienki Źleby, dolina tatrzańska, nad potokiem t. n. , tworząca płd. wschod. odnogę doliny Białej Wody. Sięga ona po pod sam główny grzbiet Tatr spiskich, który od Swistowej Turni 2378 mt. ciągnie się na płn. wschód po Jaworowe Sady jako ściana graniczna między tąż doliną a doliną Staroleśniańską, do której przez przełęcz wiedzie perć używana przez turystów dążących ze strony polskiej do Szczaw Sławkowskich. Wschodnią ścianę od doliny Jaworzynki tworzy dział górski Jaworowych Sadów, a od zachodu grzbiet górski, odrywający się od Swiatowej Turni ku płn. zach. , oddziela dolinę Rówienek od doliny Swistowej. Z Roztoki doliną Białej Wody dochodzi się w 1 1 3 godziny do ujścia potoku z górnej doliny Rówienek płynącego. Percią pomiędzy kosodrzewiną lewym bokiem wsch. postępuje się zwolna pod górę i wychodzi w końcu na rozległą, prawie równą, zupełnie dziką dolinę R. , prostopadle ciągnącą się do głównego grzbietu Tatr. W dwie przeszło godziny staje się przed usypiskiem, po którem wchodzi się do źlebu po pod Jaworowe Sady, a z niego w godzinę staje się na przełęczy. Jest inna droga z R. na przełęcz beim Mautstein zwaną, wiodąca ku połudn. w stronę Swistowych Turni. Zkąd spuszcza się do doliny staroleśniańskiej po nad Zmarzły Staw staroleśniański. W odległości 2150 mt. w górę od ujścia potoku tej doliny w Białą Wodę, górna część doliny wznosi się 1732 mt. szt. gen. . Br. G. RowieńskaSłoboda, wieś z zarządem gminnym, pow. rzeczycki, w 4 okr. pol. rzeczyckim, o 15 w. od Rzeczycy, ma 78 osad, szkółkę wiejską. Cerkiew z 1848 r. , erygo wana przez rząd, około 1000 parafian płci obojga; paroch ma z dawnych zapisów 49 dz. gruntu. Okolica od zachodu nizinna, została skanalizowaną w ostatnich latach, grunta uro dzajne. Gmina rowieńska składa się z 16 okręgów starostw wiejskich, liczy 831 osad, 1936 włościan płci męzkiej, nadzielonych 12, 399 dzies. ziemi. A. Jel. Rowin, wś, pow. rybnicki, par. kat. Boguszowice. W 1861 r. 47 dm. , 391 mk. 5 żyd. , 395 mr. roli; ludność polska. Młyn wodny zwany Bys, tartak i kuźnica. Rowina, potok, powstaje w gm. Ławoczne, pow. stryjski, ze źródeł leśnych, z pod góry Obnohy 1111 mt. , między nią od płn. a Horbem Męczołowskim od płd. ; płynie leśnym parowem, a potem łąkami na wschód i pomiędzy domostwami Ławocznego uchodzi z lew. brzegu do Ławoczanki. Długość biegu 5 1 2 klm. Zabiera kilka strug z Horbu Męczołowskiego. Br. G. Rowinki, grupa domów w Zawoi, pow. myślenicki. Br. G. Rowiny, wś i folw. , pow. włodawski, gm. Horodyszcze, par. Wisznice, ma 37 dm. , 284 mk. , 3162mr. , w tem 927mr. włośc. W 1827r. było 22 dm. , 138 mk. Wieś R. wchodziła w skład dóbr Curyn. Rowiny 1. wieś, pow. nowogródzki, w 4 okr. pol. mirskim, gm. Korelicze, ma 16 osad pełnonadziałowych; miejscowość nieco falista, bezleśna, grunta wyborne, pszenne. 2. R. , wś i dobra, pow. kobryński, w 4 okr. pol. , gm. Drohiczyn, o 60 i 57 w. od Kobrynia. 3. R. , ob. Rawiny. Rowiny, potok, powstaje w obr. Repasz Wyźnich, w hr. spiskiem Węgry, w pow. lewockim, płynie na płn. pomiędzy domostwami Repasz Wyźnich, dolinką górską, nad któ Rowiny Rowin Rowieńska Rowina Rowien Rowkowicze Rowki rą od zach. wznoszą się wierchy Pański 924 mt. i Sadów 913 mt. a od wschodu Spenar 882 mt. i ubiegłszy 4 klm. wpada z praw. brzegu do Tarczy nad granicą z Repaszami Niźnimi. Br. G. Rowiska 1. w XVI w. Mrowyska, wieś włośc. , pow. skierniewicki, gm. Dębowa Góra, par. Żelazna, ma 15 osad, 97 mk. , 207 mr. W 1827 r. było 7 dm. , 62 mk. Wieś wcho dziła w skład dóbr Dębowa Góra. W XVI w. łany folw. dają dziesięcinę pleb. w Żelazny, kmiece zaś do Skierniewic Łaski, L. B. , II, 287. 2. R. , wś włośc, pow. węgrowski, gm. Jaczew, par. Korytnica, ma 34 dm. , 241 mk. , 757 mr. W 1827 r. było 26 dm. , 154 mk. Wieś powstała w 1425 r. , założona przez Bo lesława, ks. mazowieckiego, który nadał 10 łanów w ziemi liwskiej ob. Korytnica, t. IV, 428. W 1476 r. mieszka tu kilku właścicieli ob. Kod. Maz. , 274. Br. CL Rowisko, kol. czynszowa, pow. włodawski, na obszarze dóbr Lejno. Rowista, dobra ryc, pow. człuchowski, st. poczt. Ciecholewy, par. kat. Konarzyny odl. 1 milę. Należą do Zychc, mają 60226 magd. mr. W 1868 r. 6 bud. , 3 dm. , 29 mk. , 7 kat. , 22 ew. ; 1885 r. 4 dm. , 36 mk. Rowiszcze, młyn koło Szmitkowa, na obszarze Poturzycy, pow. sokalski. Rowiszki w dokum. z 1596 r. , pustkowie po obu brzegach Dubissy, we włości kroskiej pow. rossieński, obok wsi Gordziany. Rowki, wś włośc. nad rz. Orzyc, pow. przasnyski, gm. i par. Zaręby, odl. o 31 w. od Przasnysza, ma 15 dm, , 106 mk. , 147 mr. Rowki 1. wś, pow. oszmiański, w 2 okr. pol. , gm. Krewo, okr. wiejski Wierbuszki, o 8 w. od gminy, w 1864 r. 18 dusz rewiz. ; nale ży do dóbr Łostaje, Sulkiewiczów. 2. R. , wś, pow. nowogródzki, w 1 okr. pol. niehniewickim, gm. Szczorse, za poddaństwa własność Chreptowiczów, ma 15 osad pełnonadziało wych; grunta wyborne, pszenne, miejscowość wzgórzysta, całkiem bezleśna. Al. Jel. Rowki, wś, pow. Ostrogski, w równinie położona, o 30 w. na wschód od Ostrogu. Gle bę stanowi czarnoziem, średniej dobroci, wło ścianie zajmują się przeważnie rolnictwem i mają dosyć inwentarza. Własność niegdyś ks. Ostrogskich, następnie należała do klucza annopolskiego ks. Jabłonowskich, od nich przeszła do Krasińskich, potem Lenkiewiczów, w końcu drogą spadku Oktawii Walewskiej. W 1820 r. na polach Rowek i Annopola w. ks. Konstanty odbył rewię z korpusem litew skim. Z. Róż. Rowkiety w dokum. z 1599 r. , niwa w dobrach Żojginie, we włości rossieńskiej, w pobliżu ruczaju Bitupis. Rowkowicze 1. wś, pow. oszmiański, w 2 Słownik Geograficzny T. IX. Zeszyt 107. okr. pol. , gm. Horodźki, okr. wiejski Filipinięta, o 9 w. od gminy, w 1864 r. 47 dusz rewiz. ; należy do dóbr Wiszniów, hr. Chreptowiczów. 2. R. , sioło, pow. rohaczewski, gm. Czeczersk, ma 77 dm. , 333 mk. , z których 1 zaj muje się garbarstwem, 1 krawiectwem, 1 wy robem naczyń drewnianych, 1 bednarstwem, 15 furmaństwem. J. Krz. Rowle w dokum. z 1583, 1586, 1590, 1592, 1599 r. , dobra nad rzką Olsojcie al. Olsą, we włości widuklewskiej pow. rossieński. Równa, wś, folw. i dobra, pow. sieradzki, gm. i par. Gruszczyce, odl. od Sieradza 16 1 2 w. Wieś ma 14 dm. , wraz z pust. Mierzane i Rubice 289 mk. ; fol. 5 dm. , 78 dm. W 1827 r. 17 dm. , 42 mk. Dobra R. składały się w 1884 r. z folw. R. , nomenkl. Zakrzewy, Sikuta i Plichna, rozl. mr. 691 gr. or. i ogr. mr. 525, łąk mr. 45, past. mr. 100, nieuż. mr. 21; bud. mur. 5, z drzewa 14, jest wiatrak. Wieś R. os. 20, z gr. mr. 182; wś Mierzane os. 2, z gr. mr. 21; wś Rubice os. 6, z gr. mr. 39. W XVI w. łany kmiece należały do par. Gruszczyce lecz dawały pleb. tylko po groszu mesznego, zaś obszar folwarczny należał do par. Błaszki i tam dawał dziesięcinę Łaski, L. B. , II, 57, 58. W 1734 r. oddział wojska Augusta III zniszczył wieś. B. Ch. Równa, wś nad rz. Krajcem Karajcem, dopływem Dniestru, pow. mohylowski, gm. Kukawka, par. Jaryszów, odl. o 30 w. od Mohylowa a 14 w. od Jaryszowa, przy trakcie poczt. z Uszycy do Mohylewa, ma 215 osad, 942 mk. , 1108 dzies. ziemi włośc, 924 dzies. dworskiej, 47 cerkiewnej; st. poczt. konna, z przyjęciem wszelkiego rodzaju korespondencyi, między Kuryłowcami Murowanymi a Jaryszowem. Cerkiew pounicka p. w. św. Jana, 1228 paraf. Należała do Kossakowskich, Komarów, obecnie Zaleskich. Dr. M. Równa al. Równo, niem. Ruwna i ŚwiniarkiHuben, huby, pow. gnieźnieński, par. Kiecko, poczta w Łopiennie; 7 dm. , 50 mk. katol. i 45 ha 43 roli, z czystym doch. 1371 mrk. z hekt. ; zlewają się z Świniarkami. Równa 1. węg. Rovna, wś, hr. szaryskie Węgry, 479 mk. Rusinów. 2. R. Wyżnia, węg. Felsö Róna, wś, hr. maramoroskie Węgry 622 mk. Rusinów. 3. R. Polana, węg. Róna Polyana, wś, tamże, 115 mk. Rusinów. Równa Góra, szczyt lesisty na prawym brzegu Stynawki, na granicy Orowa pow. drohobycki i Jamielnicy pow. stryjski. Wznies. 766 mt. npm. szt. gen. . Br. G. Równe i Rówińskie Budy, wś i folw. , pow. radzymiński, gm. Strachówka, par. Sulejów, odl. 28 w. od Radzymina, mają 458 mk. W 1827 r. było 40 dm, , 291 mk. Dobra R. składały się w 1870 r. z folw, R. , Góry 52 Rowiska Równe Równa Góra Równa Rowle Rowkiety Rowiska Rowisko Rowista Rowiszcze Rowiszki Równe i Dzierżanów. Rozl. dominialna wynosiła mr. 2073. W skład dóbr wchodziły poprzednio wś R. osad 39, z gr. mr. 249; wś Dzierżanów os. 6, z gr. mr. 12; wś Piaski os. 14, z gr. mr. 160. . Br. Ch. Równe al. Równo, miasto powiatowe gub. wołyńskiej, nad rzką Ustiją dopł. Horynia i wielkim stawem położone, przy linii dr. żel. kijowskobrzeskiej oraz odnodze dróg poleskich, łączącej R. z Wilnem, pod 50 37 płn. szer. i 43 54 wschod. dług. geogr. od Ferro, odl. 176 w. od Żytomierza. Nazwę swą otrzymała osada od charakteru miejscowości, w której założoną została, mianowicie w równinie otoczonej górami. Podług danych urzędowych z 1885 r. było tu 676 dm. 64 murowanych, 218 sklepów i magazynów 64 murowanych i 7357 mk. 3576 męż. i 3781 kob. , w tej liczbie 1763 prawosł, 664 katol. , 58 ewang. , 17 husytów, 4850 żydów i 5 machom. , podług stanów zaś 800 szlachty dziedzicznej, 157 szlachty osobistej, 22 osób stanu duchownego wraz z rodzinami duch. prawosł. , 31 obywateli honorowych, 125 kupców, 5105 mieszczan, 658 włościan, 17 kolonistów Czechów, 88 rolników żydów, 698 żołnierzy urlopowanych i dymisyowanych i ich rodzin, wreszcie 165 cudzoziemców. W tymże roku zawarto 96 małżeństw, urodziło się 451 dzieci 16 nieprawych, zmarło 388 osób, przyrost przeto ludności wyniosł 63 dusz. W 1863 r. było w R. 6402 mk. Na rozwój miasta wywarło wielki wpływ otwarcie dr. żel, kijowskobrzeskiej, a zwłaszcza zaś nadzwyczaj szybki wzrost miasta datuje się od oddania na użytek publiczny drogi rówieńskowileńskiej, tak że już w 1886 r. było tu 689 dm. 73 murowanych, 296 sklepów i magazynów 68 murowanych i 9793 mk. W mieście znajduje się 6cio klasowa szkoła realna, powstała na miejscu gimnazyum, przeniesionego z Klewania, pensya pryw. żeńska 7mio klasowa, pensya żydowska żeńska, szkółka dwuklasowa żydowska męzka, szkoła ludowa; 2 cerkwie murowane i 2 drewniane, kapl. praw. murowana, rozpoczęty przed 30 laty lecz dotychczas niewykończony kościół katol. , 2 kapl. katol. 1 mur. i 1 drew. , synagoga murowana i 5 domów modlitwy żydowskich 4 mur. i 1 drew. . Z władz rządowych przebywają zarząd powiatowy, miejski, gminny, policyjny 2 sędziów pokoju, komisarz do spraw włościańskich; jest tu dalej szpital miejski, wojskowy i żydowski, towarzystwo pomocy dla biednych uczniów, straż ogniowa miejska, klub, 7 lekarzy, 2 apteki, drukarnia, 3 księgarnie, st. poczt. , telegraf i 2 stacye dróg żelaznych. Z fabryk ważniejsze 2 fabryki świec łojowych z roczną produkcyą 750 rs. , browar wyrabiający piwo czeskie, własność ks. Lubomirskiego, z roczną produk. 4000 rs. , 3 cegielnie z prod. roczną 4000 rs. , fabryka octu, z produkcya 720 rs. , fabryka mydła; 637 rzemieślników. Ruch handlowy w ostatnich latach bardzo się wzmaga; R. dostarcza wszelkich towarów na przylegające Polesie wołyńskie. Odbywa się tu 7 jarmarków do roku, targi zaś 2 razy na tydzień. Przed kilku laty rozpoczęto w około miasta znaczne roboty fortyfikacyjne, które zapomocą okalających fortów ziemnych zmienią z czasem R. w silny obóz oszańcowany. Przy wjeździe do miasta od strony Korca stanął już szereg drewnianych baraków na skład zapasów i prowiantów wojskowych a przy wjeździe od Klewania w 1887 r. poczęto budować obszerne piętrowe koszary dla pomieszczenia pułku piechoty i 2 brygad artyleryi, z końmi, działami i pociągami. Z pomiędzy cerkwi najdawniejszą jest soborna Woskreseńska, wzniesiona pierwotnie prawdopodobnie przez ks. Maryę Semenową Rówieńską przy przekształceniu wsi Równe na miasto. Pierwotna erekcya zaginęła, jednak dowiadujemy się o niej z przywileju ks. Ostrogskiego, wwdy kijowskiego z Satyjowa, d. 25 czerwca 1680 r. wydanego, którym poleca wypłacać księżom, według dawnej fundacyi, na rok 6 kóp groszy lit. , dawać im trzy kożuchy oraz nadaje im prawo wolnego mlewu i połowu ryb w stawie na własną potrzebę. Gdy cerkiew ta podupadła ze starości, wzniesiono inną w 1731 r. , na miejscu gdzie i dziś stoi. Zarządzali nią unici; erekcyę otrzymała w 1773 r. od Fran. Ksawerego Lubomirskiego, który nadał jej ziemię, dziesięciny i wolne mlewo. W 1795 r. otrzymała tytuł sobornej; księgi metryczne sięgają od 1733 r. Uposażona jest 44 dzies. ziemi. Oprócz cerkwi Woskreseńskiej znajdują się cerkwie Uspenia M. B. , zwana także Omelańską, wzniesiona w 1761 r. i uposażona 35 dzies. gruntu; dalej św. Stefana, wzniesiona na cmentarzu grzebalnym w 1846 r. przez generałowę Katarzynę Krassowską, która uposażyła ją zapisem 1000 rs. ; w końcu cerkiew na cmentarzu Woli, wzniesiona w 1785 r. przez miejscowych unitów za zezwoleniem biskupa Cypryana Steckiego, opustoszała następnie i odnowiona w 1845 r. Kościół katolicki wzniosła w R. pierwotnie Beata z Kościeleckich ks. Ilina Ostrogska pod wezw. Wniebowzięcia N. M. P. i aktem erekcyjnym z d. 18 września 1548 r. w Ostrogu sporządzonym a przechowywanym dotychczas przy kościele, przeznaczyła dziesięcinę z gruntów dworskich Zaborola i Nowegodworu, oznaczyła plac na budynki plebańskie oraz nadała na własność kościołowi wieś Tiutkiewicze, ze wszystkimi ludźmi, polami i łąkami. Napad Tatarów w 1570 r, a następnie zajazdy Równe Równe Łukasza z Górki, wwdy poznańskiego, i Olbrachta Łaskiego, wwdy sieradzkiego, zniszczyły miasto, przyczem kościoł popadł w ruinę. Dopiero w 1606 r. Anna z Sztembergów ks. Aleksandrowa Ostrogska, wwodzina wołyńska, listem z dnia 2 grudnia t. r. danym w Jarosławiu, odnawia erekcyę kościoła rówieńskiego. Następni dziedzice potwierdzali takową fundacyę i powiększali uposażenie proboszcza. W skutek zamieszek krajowych na początku XVIII w. kościół znowu podupadł tak dalece, że w 1718 r. ówczesny proboszcz ks. Stanisław Rzewuski świątynię tę po raz trzeci z gruzów prawie podźwignął, do czego przyczynili się hojnemi ofiarami nowi dziedzice Lubomirscy. Gdy i ten kościół z drzewa wzniesiony, do upadku kłonić się począł, w 1774 r. ks. Józef Junosza Piaskowski, proboszcz rówieński, położył kamień węgielny pod nową świątynię murowaną, budowę której ukończono dopiero w 1813 r. Z powodu jednak obrania niewłaściwego miejsca na moczarach i trzęsawiskach, z trzech stron wodą oblanych, mury wkrótce zaczęły się rysować, tak że w 1849 r. kościół zamknięto a nabożeństwo przeniesiono do małej cmentarnej kapliczki. W 1858 r. staraniem dziedzica ks. Kazimierza Lubomirskiego oraz miejscowego proboszcza ks. Stanisława Moroza rozpoczęto budowę nowej świątyni, która, z powodu nieuzyskania zezwolenia władzy, niezostała dotychczas ukończoną. Kościół rówieński był hojnie uposażony, oprócz wsi Tiutkiewicz i jurydyki kościelnej, z daru Koniecpolskiego, miał lokowaną u Lubomirskich sumę 52, 000 złp. oraz u okolicznej szlachty 48, 996 złp. 20 gr. , nadto posiadały oddzielne uposażenie istniejące przy niem altarye w liczbie sześciu, dwie prebendy i dwa wikaryaty. W ostatnich czasach wiele funduszów i legatów tego kościoła zaginęło, a ostatecznie w 1855 r. majątki i reszta kapitałów zostały zabrane na rzecz rządu. Przy kościele były bractwa św. Anny, zaprowadzone w 1663 r. przez ks. Szymona Brzeskiego i św. Trójcy, fundowane w 1753 r. przez Jana Peretyatkowicza. Z powodu niewykończenia budowy kościoła paraf. jedyną obecnie świątynią katolicką w R. jest kaplica cmentarna pod wezw. św. Józefa, z muru wzniesiona w 1764 r. przez ks. Lubomirskiego, podstolego koronnego. Nadto istniała kaplica przy miejscowem gimnazyum, wzniesiona w 1856 r. pod wezw. św. Stanisława, zamknięta w 1863 roku. Parafia kat. , dek. rówieńskiego ma 1040 wiernych; kaplice w Gródku, Omelanach, Arestowie, Chociniu. St. dr. żel. kijowskobrzeskiej, pomiędzy st. Zdołbunowo o 12 w. a Klewaniem o 21 w. , odległą jest o 366 w. od Kijowa, 126 w. od Kowla a 242 od Brześcia. Krańcowa st. dr. żel, rówieńskowileń skiej, będącej odnogą dróg poleskich, odległą jest o 478 w. od Wilna. R. jest jednem z dawniej szych miast na Wołyniu, o początkach którego przechowały się piśmienne ślady. Na początku XV w. R. , będąc jeszcze siołem, wraz z przyległemi włościami należało do rodziny Dyczka, ziemianina łuckiego. Jeden z jego potomków Iwaszko Dyczko Wasylewicz sprzedaje to mienie w 1461 r. kn. Semenowi Wasilewiczowi Nieświckiemu za 300 kóp szerokich groszy praskich. Kn. Semen zmarł w 1479 r. , zapisawszy całe swe mienie żonie swej Maryi i córce Anastazyi, wydanej za kn. Semena Jurjewicza Holszańskiego. Kn. Marya objąwszy zarząd majętności, zięć jej bowiem oddany całkiem na posługi kraju, nie miał na to czasu, poczęła budować w R. wielki zamek i osiedlać to miejsce, przeznaczając je na miasto i od założonego przez siebie zamku ks. Rówieńską zwać się poczyna. Na jej prośby król Kazimierz Jagiellończyk nadał miastu prawo magdeburskie i w ogólności otaczał je wielką pieczołowitością. Król Aleksander dnia 21 grudnia 1500 r. nadaje miastu przywilej na jarmark na św. Szymona Letoprowodcy, a Zygmunt I d. 11 czerwca 1507 r. zatwierdza dawne przywileje oraz uwalnia R. od zmiany podwód gościnnych. Wkrótce potem zamek rowieński zgorzał a kn. Marya nowy budować rozpoczęła. Po śmierci kn. Semena Holszańskiego 1503 r. zaczęły się nowe kłopoty dla kn. Maryi. Sąsiedzi jej, ziemianie wołyńscy Ihnat, Bohdan i Iwaszko Dziewszyce poczęli rościć pretensye do posiadłości jej w okolicach R. Dopiero wyrokiem Zygmunta I d. 11 lipca 1515 r. w Wilnie wydanym, pretensye Dziewszyców uznano za niesłuszne a kn. Maryi spokojnego posiadania dóbr tych dozwolono. Wkrótce potem kn. Marya usunęła się od zarządu dóbr, zdając je na jedyną wnuczkę Annę Tatianę, pierwszą żonę ks. Konstantego Ostrogskiego, hetmana w. litew. , który w faktyczne władanie dóbr wstąpił po śmierci kn. Maryi Rówieńskiej, zmarłej w 1518 roku. Ks. Anna Tatiana nieowiele przeżyła babkę, zmarła bowiem w 1521 r. , pozostawiając małżonkowi jedynego syna Eliasza Ilija, który w dziale po śmierci ojca 1531 r. odziedziczył Równe. Kn. Ilij, ssta bracławski i winnicki, zaręczył się w 1536 r. z Anną Radziwiłłówną, córką Jerzego, hetmana w. lit. , przyrzeczoną już pierwej Gasztoldowi, wwodzie nowogródzkiemu, który ustępując swego prawa ks. Ostrogskiemu, pojął za żonę młodszą siostrę Barbarę. Jednak i Ilij chciał się wycofać ze swych zobowiązań, z czego wynikła rozgłośna sprawa, która oparła się aż o sejm. Dekretem z d. 27 gru Równe dnia 1537 r. król wespół z parny i rady swojemi zwolnił Ostrogskiego od odpowiedzialności w tej sprawie i od zobowiązań względem hetmanówny, poczem w 1538 r. ożeniono go z Beatą Kościelecką, córką królewską z Katarzyny Telniczanki. W kilka miesięcy potem zmarł kn. Ilij, niedoczekawszy się nawet urodzenia córki, głośnej później Halszki z Ostroga, zapisawszy ks. Beacie na własność część włości swych Stepań, Horodziec, Satyjów, Chłapotyn, Zarzyck i połowę Borblina, zamek zaś R. z miastem i przyległościami tytułem zastawu w 6000 kóp groszy lit. Tymczasem chciwa zbiorów i dostatków Beata zatrzymała przy sobie R. nie jako zastaw lecz jako dziedzictwo, wskutek czego wszczął się długo trwający spór pomiędzy nią a bratem przyrodnim jej męża kn. Konstantynem Wasylem Ostrogskim. Musiał on jednak odstąpić od swych pretensyj, bowiem król Zygmunt dekretem z dnia 19 grudnia 1541 r. nadał R. z przynależy teściami ks. Beacie i jej córce Elżbiecie oraz ich potomkom. Pomimo to jednak początkowo majętność ta pozostawała w pewnego rodzaju zależności od króla i Rzplitej, przyczem rządy Beaty słabo się tylko rysują. W lustracyi zamków wołyńskich z 1545 r. występuje R. jako włość królewska, którą dzierży kn. Kurcewicz lustracya zamku łuckiego i kn. Bułycha lustracya zamku krzemienieckiego. Stan ten trwał jednak niedługo, już bowiem w 1547 r, otrzymuje Beata nowe potwierdzenie królewskie co do dóbr zapisanych jej przez męża. W końcu potem znajdujemy ślady czynnych jej rządów w 1547 r. funduje kościół katolicki w B. ; otrzymuje dla tego miasta potwierdzenie wszystkich dawnych przywilejów na jarmarki i czynnie zajmuje się podniesieniem miasta. W ogóle jednak działalność jej niezbyt świetnie zapisała się w dziejach. Skąpa i chciwa bogactw, całe swe życie spędziła jak najburzliwiej, to zajeżdżając dobra swych sąsiadów, to pieniając się z nimi, niepokojąc i wichrząc starego króla i sejmy, to wreszcie awanturując się z córką, nieszczęsną Halszką i zięciami, co tylu rozgłośnych i dramatycznych scen w kraju było powodem. W 1555 r. Dymitr Fedorowicz kn. Sanguszko, mając za sobą kn. Konstantego Wasila Ostrogskiego, pojął za żonę Halszkę, wbrew woli matki, lecz gdy wkrótce potem, skazany przez sejm na banicyę, zabity został w Czechach przez kasztelana krakowskiego Zborowskiego, Halszka za staraniem Zygmunta Augusta poślubioną została Łukaszowi hr. z Górki, wojewodzie łęczyckiemu. Chcąc przeszkodzić temu małżeństwu Beata wywiozła córkę do jednego z klasztorów lwowskich i tam potajemnie wydała ją za Siemiona kn. Słuckiego, pod naciskiem jednak królewskim przymuszoną była zwrócić ją Łukaszowi z Górki. Widząc wówczas niepodobieństwo rozciągnięcia nadal swej władzy nad ogromną majętnością córki, chcąc się nadto zemścić na narzuconym sobie zięciu, wyszła w 1564 r. za Olbrachta Łaskiego, wwodę sieradzkiego, któremu zapisała dnia 6 kwietnia 1565 r. , pomiędzy innemi dobrami, zamek Rówieński z przyległościami. Po śmierci Beaty 1569 r. majątki jej, które miała zapisane od ks. Ilij, uznane zostały tylko za dożywotnie i król Zygmunt August przyznał dobra, darowane przez nią Łaskiemu, własnością kn. Konstantego Wasyla Ostrogskiego i jego bratanki Halszki. Pomimo to Łaski nie ustąpił i niezważając na dekret królewski najspokojniej gospodarował w Rówieńszczyźnie i aż do śmierci ciągle prawie włada Równem. W takich okolicznościach miasto, będące podobnie jak i cała Rówieńszczyzna, polem najazdów ze strony obu do władania nią pretendentów Olbrachta Łaskiego i Łukasza z Górki, coraz więcej niszczało. Przyczynił się do tego napad i rabunek Tatarów w 1569 r. , który zniszczył miasto, przyczem kościół został zrujnowany i ograbiony. Po śmierci dopiero Łaskiego i Górki, R. wróciło w dom ks. Ostrogskich. Za życia jeszcze ks. Konstantego f 1608 r. dwaj żyjący jeszcze wówczas synowie w 1603 r. zrobili pomiędzy sobą dział ojcowizny, mocą którego Janusz, kasztelan krakowski, wziął Ostróg, Stepań i inne dobra, Rówieńszczyzna zaś dostała się Aleksandrowi, wwodzie wołyńskiemu. Aleksander zmarł w kilka miesięcy po tym podziale dóbr, zostawiając dwóch synów Pawła Janusza i Aleksandra Konstantego i trzy córki Zofię, Annę Aloizę i Katarzynę, przeznaczając testamentem na opiekunkę żonę swą Annę de Sztemberg. Ks. Anna usiłowała podnieść R. , zniszczone poprzedniemi klęskami, ciągłe jednak napady tatarskie na okoliczne włości stawały temu na przeszkodzie. Ostatecznie w marcu 1617 r. i powtórnie w maju 1619 r. Tatarzy wpadli do samego miasta R. , zrabowali i spalili je. Po śmierci obu synów ks. Anna powtórnie bierze intromisyę do Równego d. 28 sierpnia 1819 r. wraz z dwiema niezamężnemi jeszcze córkami Katarzyną i Anną Aloizą, najstarsza bowiem Zofia była już za Stanisławem hr. na Wiśniczu Lubomirskim. Wkrótce potem w 1620 r. ks. Katarzyna poślubioną została Tomaszowi Zamoyskiemu, wówczas wojewodzie kijowskiemu, późniejszemu kanclerzowi w. kor. , i jej w dziale uczynionym w następnym roku pomiędzy siostrami, dostało się R. z przyległościami. W maju 1624 r. miasto wiele ucierpiało od ognia. Dla polepszenia bytu mieszkańców Zamoyski, pomiędzy innemi, wyjednał u króla Zygmunta przywilej na jarmark dnia 30 września 1634 r. . W 1638 r. zmarł Zamoyski, pozostawiając dwie córki GryzeldęKatarzy nę i Joannę Barbarę oraz syna Jana, mianując opiekunką dzieci żonę swą Katarzynę. W i642 r. Joanna Barbara wyszla za Aleksandra Koniecpolskiego, chorążego w. kor. , następnie wwodę sandomierskiego, i w dziale pomiędzy rodzeństwem otrzymała R. Majętność ta po śmierci Koniecpolskiego 1659 przeszła na syna ich Stanisława. W 1660 r. stał w R. przez czas niejaki Stefan Czarniecki z 6000 hufcem. W 1667 r. grasowało straszliwie w mieście i okolicach powietrze morowe. W 1680 r. Rówieńszczyzna spustoszoną została tak dalece przez kozactwo, że miasto płaciło tylko 500 złp. szelążnego. W 1682 r. zmarł bezpotomnie Stanisław Koniecpolski, zapisawszy ogromną swą majętność Janowi Aleksandrowi Koniecpolskiemu, wojewodzicowi bełzkiemu. Pod koniec XVII i na początku XVIII w. klęski jedna po drugiej nawiedzały miasto, podobnie jak całą Ruś a zwłaszcza Wołyń. W 1691 r. R. uległo pożarowi. W pierwszych dniach czerwca 1706 r. zajęli je Szwedzi, zastawszy jednak miasto pustem, zrabowali tylko co pozostało i zniszczywszy kilka domów, poszli w dalszą drogę. W kilka tygodni potem zajęło miasto i okolicę wojsko rossyjskie, w sile do 10 pułków, i stało tu do października 1707 r. Ciągłe te klęski i niepowodzenia, a w połączeniu z tem bezrząd domowy i oddalenie dziedziców, którzy zarząd dóbr powierzali chciwym gubernatorom lub dzierżawcom, dokonały ostatecznego zniszczenia R. Domy miejskie wszystkie prawie groziły ruiną i stały pustkami. Jeden tylko zamek, starożytna fundacya ks. Nieświckiej, podtrzymywany przez Ostrogskich, utrzymywał się jako tako. Nie dziw przeto, że kiedy Jan Aleksander Koniecpolski, wwoda sieradzki, zmarł bezpotomnie w 1720 r. i całe dziedzictwo po nim spadło na Aleksandra i Franciszka Walewskich, synów Zygmunta, kasztelana rospierkiego i Maryanny z Koniecpolskich, to ci, niezamożni z siebie spadkobiercy, nie widzieli sposobu podołać obciążającym majętności długom i przeleli w 1723 r. swe prawa na rzecz dalekiego krewnego, czy tylko imiennika swego Aleksandra Walewskiego, miecznika sieradzkiego. Był on właściwie podstawiony tylko przez Jerzego Aleksandra Lubomirskiego, wwodę sandomierskiego, który poprzednio już acz bezskutecznie, proponował Walewskim nabycie spadku ich po Koniecpolskich. Dowodzi tego ta okoliczność, że w tymże jeszcze roku miecznik Walewski przyznał donacyę na tę dobra, składające się z 30 miast i 435 folw. , Jerzemu Aleksandrowi Lubomirskiemu, hrabi na Wiśniczu i Jarosławiu, ks. państwa rzymskiego. Nabycie to było piewszą podstawą późniejszego wzniesienia się rodu Lubomirskich. Odtąd zaczyna się nowa era dla R. Miasto po tylu klęskach zniszczone, podnosi się i jakby na nowo się odradza. Zaraz po nabyciu R. ks. Jerzy wziął się do przebudowania na pałac dawnego zamku, do szczętu spalonego w 1694 r. Budowla wykończoną została dopiero przez syna wojewody ks. Stanisława, który dzieląc się majętnością ojcowską z bratem Józefem, otrzymał w 1738 r. na swą schedę między innemi dobrami i Równo. Ks. Stanisław dokończywszy przebudowy zamku wziął się do polepszenia bytu miasta i pragnąc podnieść handel i rzemiosła, znajdujące się już wtedy przeważnie w rękach żydowskich, sprzyjał napływowi tego elementu i postanowił zająć się jego organizacyą, w tym też celu nadał d. 13 sierpnia 1749 r. prawa żydom, złożone z jedenastu punktów. W rok później d. 18 maja 1750 r. ustanawia cech krawiecki i kuśnierski, któremu nadaje także ustawę, złożoną z 13 artykułów. Na mocy tranzakcyi kolbuszowskiej z d. 7 grudnia 1753 r. ks. Stanisław znacznie powiększył swój majątek, uzyskał bowiem Dubno, Warkowicze i 72 wsi, brat zaś jego ks. Józef dostał Stepań z 83 wsiami a w dodatku klucz Czartoryski. Gdy wkrótce potem umarł bezpotomnie brat jego Józef, podskarbi lit. , spadł na ks. Stanisława ogromny spadek po nim, wtedy na dworze rówieńskim zaczął się prawdziwy przepych i okazałość, które dały początek późniejszym księcia zachciankom otrzymania korony. Pomnożył liczbę sług, zwiększył i iak już znaczną milicyę nadworną, uformował komput janczarów. W tym czasie R. składało się z czterech części głównego miasta, przedmieść Ostrogskiego i Dubieńskiego, Wolą zwanego, i z ekonomii al. komisaryatu. Domów w samem mieście było 370, na przedmieściu Ostrogskiem 103, od drogi Międzyrzeckiej do Tiutkiewicz i młynka miejskiego chat 160, na Woli chat 50; w ogóle w całem R. 683 dm. Spis ludności żydowskiej w 1765 r. w R. dokonany wykazuje, że było 196 rodzin, liczących 434 męż. i 456 kob. Prócz tego do kahału rówieńskiego należało 5 parafii, składających się w ogóle z 47 wsi, w których żyło 58 rodzin, złożonych z 155 męż. i 141 kob. , czyli w ogóle w kabale rówieńskim było 254 rodzin, mających 1085 osób płci obojga. Po śmierci Augusta III ks. Stanisław, niemieszający się dotychczas do spraw publicznych, postawił niespodziewanie swą kandydaturę do tronu, naraziwszy się jednak na śmieszność, powrócił do życia prywatnego i coraz bardziej począł zdradzać aberacyą umysłową. Gdy do tego przyłączyło się niepomierne Równe Równe marnotrawstwo, wystąpili jego synowie Aleksander, Józef, Michał i Ksawery o wzięcie go w kuratelę i wymogli w końcu w 1770 r. na nim tranzakcyą, mocą której zrzekł się fortuny na rzecz synów i poprzestał na znacznej pensyi. Był on wówczas dziedzicem 31 miast i 738 wsi, które czyniły 2, 919, 641 złp. intraty rocznej. Po ordynacyi niegdyś ostrogskiej była to największa fortuna, jaka w Polsce była kiedykolwiek w jednych rękach. Dobra te były bardzo obdłużone, nadto panował niesłychany chaos i nieład w administracyi, podział przeto fortuny pomiędzy braci przedstawił tak wielkie trudności, że młodzi dziedzice sami podołać im i porozumieć się niebyli w stanie. Przez sejm więc ekstraordynaryjny warszawski naznaczoną została d. 3 października 1774 r. osobna komisya, która miała interesa tych dóbr rozpatrzeć, ułożyć i braci podzielić. Lecz komisya ta przez złą wolę składających ją członków i postronne intrygi rozprzęgła się nic nie zrobiwszy. Sejm przeto wyznaczył na d. 1 lipca 1775 r. nową komisyą, która uczyniła dział między braćmi, mocą którego R. , trzy inne miasta i 76 wsi przypadły na schedę Józefa, kasztelana kijowskiego, żonatego z Ludwiką Sosnowską, głośną z miłości do niej Kościuszki. Scheda ta oszacowaną była na 6, 835, 474 złp. 26 gr. ; intraty rocznej wyliczono z niej 359, 785 złp. 15 gr. , w czem samo R. czyniło 27, 029 złp. 12 gr. Ks. Józef zrobił bardzo wiele dla miasta. W 1778 r. wyrobił u króla przywilej na jarmark czteroniedzielny, poczynający się w dzień św. Jerzego podług kalendarza ruskiego. Następnie d. 21 kwietnia 1789 r. potwierdził wszystkie przywileje żydom, dozwolił zbudować synagogę itp. Największą jednak działalność rozwinął w przerobieniu i przyozdobieniu dawnego zamku, ostatecznie na pałac wtedy przekształconego i w urządzeniu wspaniałych ogrodów. Wszystkie te fantazye pochłonęły krocie, a gdy nadto ówczesne okoliczności krajowe wymagały znacznych ofiar, majątek się więc obdłużył, a za pożyczkę znaczną w banku holenderskim zaciągniętą wzięto w 1791 r. Rówieńszczyznę w administracyą. Pomimo to książę zręcznie utrzymywał się przy wszystkich dobrach i wierzycieli łagodzono. W 1792 r. R. wybrane zostało na główne miasto utworzonego na sejmiku w Łucku d. 14 lutego t. r. powiatu horyńskiego. Pod jesień t. r. gościł przez parę dni w R. Kościuszko. Na wiosnę następnego roku część Wołynia przeszła pod panowanie Rossyi, nazwana została namiestnictwem izasławskiem i podzieloną na 23 powiaty, w liczbie których były R. i Dąbrowica. Po śmierci Katarzyny ustanowiono gub. wołyńską, w której powiat rówieński złączono z dąbrowickim i R. przeznaczone zostało na mto powiatowe. Tymczasem interesa ks. Józefa coraz się pogarszały, aż ostatecznie Rówieńszczyznę oddano pod rozbiór, czemu zapobiegając zrezygnował on wszystkie swe dobra żonie Ludwice z Sosnowskich. Zasoby możnego domu Sosnowskich przyszły w pomoc, a księżna z całą energią zajęła się poprawą administracyi i spłaceniem długów. Ks. Józef umarł w 1817 r. spokojny o los dzieci, którym matka uratowała majątek i zapewniała opiekę. D. 6 lutego 1822 r. nastąpił dział pomiędzy pozostałemi dziećmi Henrykiem, Fryderykiem i Heleną, wydaną za hr. Stanisława Mniszka. Dziedzicem kluczów rówieńskiego i aleksandryjskiego został ks. Fryderyk, ulubioną rozrywką którego było budownictwo. Miasto na tem jego upodobaniu wielce zyskało. Jemu też zawdzięcza R. gimnazyum, przeniesione tu, dzięki jego staraniom, w 1839 r. z Klewania. Za jego czasów podupadł pałac, ks. Fryderyk bowiem zbudował sobie domek za miastem na Górce, i otoczywszy go ogrodem, przeniósł się tam na mieszkanie i tu zmarł w 1848 r. Z Załuskiej miał dwóch synów Kazimierza, ożenionego z Zenajdą Hołyńską, sympatycznego kompozytora muzycznego 1865 r. , i Władysława, oficera artyleryi b. wojsk polskich 1848 r. . Obecnym dziedzicem R. jest syn Kazimierza ks. Stanisław, ożeniony z ks. Wandą Lubomirską. Obszerną monografią o przeszłości R. przez T. J. Steckiego ogłosiła Niwa zeszyt 112 i następ. z 1879 r. , osobna odbitka w 1880 r. . Porów. nadto Gazeta Polska Nr 113 z 1884 r. ; Tyg. Ilustrowany z 1872 r. t. IX, str. 93; Sendulskij, Wołyn. eparch. wied. 1880 r. . Rówieński powiat gub. wołyńskiej graniczy od północy z gub. mińską, od wschodu z pow. owruckim i nowogródwołyńskim, od południa z pow. ostrogskim i dubieńskim a od zachodu z łuckim i podobnie jak łucki i owrucki należy do powiatów poleskich. Południowa tylko część jego, oddzielona korytem Horynia od ujścia Stubła do Tuczyna i dalej traktem idącym z Tuczyna przez Międzyrzecz do Korca, ma charakter odmienny, czysto wołyński. Powierzchnia w ogóle równa i tylko część południowozachodnia przerzniętą jest wyniosłościami, przechodzącemi z pow. dubieńskiego. Jeziora są nieznaczne i rozrzucone śród obszernych błot Polesia, częścią odkrytych, w części zaś porosłych lasem sosnowym. W części południowej powiatu przeważają lasy liściaste. Głównemi rzekami są Horyń i Słucz dopł. Horynia z licznemi dopływami. Pod względem geologicznym przeważna część powiatu należy do formacyi kredowej; południową część zajmuje miocen, wschodnią zaś granit, występujący w kilku miejscach na Równe powierzchnią ziemi, zwłaszcza zaś pod mkiem Berezne nad Słuczą. Gleba przeważnie błotnista i piaszczysta, w części południowej gliniasta i czarnoziemna. Podług obliczenia pułkownika Strzelbiokiego powierzchnia powiatu zajmuje 7567 w. kw. al. 788, 2294 dzies. , podług zaś Stołpiańskiego 8382 w. kw. al. 873, 156 dzies. , w tej liczbie 198, 300 dzies. roli ornej, 131, 160 łąk, 25, 970 wygonów, dróg i zarośli, 471, 860 lasów, 15, 120 wód i bagnisk, 30, 755 pod sadybami i ogrodami. W 1885 r. było w powiecie 38, 995 sztuk koni, 82, 312 sztuk bydła rogatego, 46, 966 owiec zwyczajnych, 11, 451 owiec rasy poprawnej, 52, 397 świń i 989 kóz, w ogóle 233, 110 sztuk zwierząt domowych. W tymże roku wysiano 8699 czet. pszenicy ozimej, 661 jarej, 46, 645 żyta, 30, 739 owsa, 12, 101 jęczmienia, 9726 tatarki, 670 prosa, 51, 187 kartofli, zebrano zaś 48, 422 czetw. pszenicy ozimej, 1643 jarej, 202, 989 żyta, 112, 426 owsa, 53, 034 jęczmienia, 33, 427 tatarki, 9503 prosa, 216, 548 kartofli. Liczba mieszkańców stale wzrasta, i tak w 1858 r. było w powiecie 111, 004 mk. ; w 1861 r. 118, 758 mk. ; w 1881 r. 158, 760 mk. , t. j. 209 na 1 w. kw. średnie zaludnienie w gub. wołyńskiej wynosiło wówczas 30 9 na 1 w. kw. ; w 1885 r. zaś już 183, 829 mk. 92, 707 męż. i 91, 122 kob. . Podług stanów było w tymże roku 800 szlachty dziedzicznej, 157 szlachty osobistej, 719 duchowieństwa prawosławnego z rodzinami, 10 księży katol, 4 duch. czeskiego husyckiego, 30 żydowskiego z rodzinami; 36 obywateli honorowych, 165 kupców, 32, 717 mieszczan, 576 cechowych; 112, 821 włościan, 8931 kolonistów, 2565 osadników czeskich, 9884 żydów rolników; 963 wojska reguł. , 3510 żołnierzy urlopowanych, 10, 438 żołnierzy dymisyonowanych i ich rodzin i 1466 cudzoziemców. Podług wyznania w tymże roku było 126, 671 prawosławnych, 15, 526 katoli ków, 2565 husytów czeskich, 15, 211 luteranów, 375 baptystów i 23, 381 żydów. Zawarto 1881 małżeństw, urodziło się 9275 dzieci 89 nieprawych i zmarło 5543 osób, przyrost przeto ludności wynosił w 1885 r. 3732 dusz. Pod względem administracyjnym powiat dzieli się na 4 okręgi policyjne stany Klewań, Tuczyn dawniej Międzyrzec, Bereźne dawniej Stepań i Dąbrowica; 2 okręgi pokojowe do spraw włościańskich Równe i Bereźne; 4 rewiry konskrypcyjne; Równe, Międzyrzecz, Bereźne i Dąbrowica; 4 rewiry sądów pokoju dwa w Równem, Doraźne i Bereźne i 18 gmin Równe, Dziatkowicze, Klewań, Deraźne, Kustyń, Tuczyn, Międzyrzecz, Sieliszcze, Glińsk, Bereźne, Stepań, Niemowicze, Wyry, Lubikowicze, Dąbrowica, Wysock, Kostopol i Stydynie Wielkie. W powiecie znajduje się w ogóle 440 miejsc zaludnionych. Główne zajęcie mieszkańców stanowi rolnic two i przemysł leśny. Przemysł fabryczny słabo rozwinięty. W 1885 r. było w po wiecie w ogóle 114 fabryk, zatrudniających 1340 ludzi i produkujących na 2, 127, 383 rs. Ważniejsze z nich 2 cukrownie, zatrudniają ce 903 ludzi i produkujące za 1, 439, 568 rs. ; 14 gorzelni, zatr. 90 ludzi i prod. za 434, 531 rs, ; 10 browarów piwnych, zatrud. 23 ludzi i prod. za 44, 020 rs. ; 34 smolarni, zatr. 89 lu dzi i prod. za 30, 212 rs. i 5 tartaków, zatr. 106 ludzi i prod. za 156, 750 rs. Liczba rze mieślników w tymże roku wynosiła 2383 majstrów, 569 czeladników i 562 uczniów. Pod względem kościelnym w 1885 r. znajdo wało się w powiecie 17 cerkwi murowanych i 122 drewnianych, 2 kaplice prawosł. dre wniane; 12 kościołów katol. murow. , 15 ka plic katol. murow. i 12 drewn. ; 35 domów mo dlitwy ewang. drewn. ; 3 synagogi murowane i 1 drewn. , oraz 8 domów modlitwy żydow skich murow. i 24 drewn. W powiecie jest 104 parafii prawosł. , podzielonych na 5 deka natów błahoczynij. Dekanat katol. rówień ski, dyecezyi łuckozytomierskiej, obejmu je w pow. rówieńskim i nowogradwołyńskim 14 parafii Zwiahel, Korzec, Bereźne, Równe, Klewań, Berezdów, Tuczyn, Niewirków, Aleksandrya, Deraźne, Kazimirka, Szpanów, Ste pań, MiędzyrzeczKorecki dawniej 15ta Horyngród i ma w ogóle 24, 050 wiernych. Szpitale znajdują się przy cukrowniach aleksinieckiej i żytyńskiej, przy tartaku w Stepaniu i utrzymywany kosztem drogi żel. rówieńsko wileńskiej w Kostopolu; apteki są. w Bereźnem, Dąbrowicy i Stepaniu. Pod wzglę dem komunikacyjnym południową część po wiatu przerzyna droga żel. kijowskobrzeska ze stacyami Klewań i Równe, oraz z południa ku północy droga rówieńskowileńska, ze sta cyami Równe, Lubomirka, Kostopol, Wołczja, Stepań, Sarny, Dąbrowica i Wysock. Nadto przez południową część powiatu przechodzi trakt bity brzeskokijowski. Marszałkami szlachty pow, rówieńskiego byli Paweł Jało wiecki 1807, Józef Stecki h. Radwan 1809 1811, Wład. Bożydar Podhorodeński h. Korczak 1812, Gracyan Lenkiewicz h. Ko twicz 1812 17, Aleksander Walewski h. Kolumna 1820, Hieronim Walewski h. Ko lumna 1822, Adam Kamieński h. Łuk na pięty 1825. J. Krz. Równe 1. wś, pow. krośnieński, na praw. brzegu Jasiela. Naziom opada tu łagodnie w kierunku półn. zachodnim. Nad brzegiem Jasiela wznies. , wynosi tylko 303 mt. , na północy ma góra Biała, oddzielająca wieś od Rogów, 373 mt. , na południu zaś góra Pachnów, oddzielająca ją od Dukli, 512 mt. Granica Równe Równe Równe Równia Toporowa Równia Rowneja wschodnia z wsią Lubatówką ciągnie się dzia łem wodnym między źródłowiskami potoku a rzką Lubatówką. W półn. stronie małe wznies. nosi nazwę Rowińskiej Góry. Przez wieś prowadzi gościniec z Miejsca do Dukli 4 klm. . Znajduje się tu parafia rzym. kat. , szkoła ludowa, 191 dm. 2 na obszarze więk. pos. kapituły przemyskiej rzym. kat. i 1100 mk. 1084 rzym. kat. , 2 gr. kat. i 14 izrael. Obszar więk. pos. wynosi 324 mr. roli, 58 łąk i ogr. , 76 past. i 308 lasu; pos. mn. ma 1258 mr. roli, 105 łąk, 139 past. i 26 lasu. Kościół par. drewniany dyec. przemyska, dek. ry manowski pochodzi podobno z 1406 r. ; tę da tę podaje wizytacya bisk. Sierakowskiego. Wieś została założona 1352 r. , w tym bowiem czasie wydał Kazimierz W. dyplom Dytmarowi, mieszczaninowi sanockiemu, na założenie wsi Równe w lasach nad rzeką Yessel Jasiołką na 50 łanach, przyczem wyznaczył łan dla kościoła i polecił, by mieszkańcy dawali co rocznie proboszczowi miarę pszenicy i owsa tytułem daniny. 2. R. , leśniczówka koło wsi Narajowa w pow. brzeżańskim. 3. R. , rus. Riwne, folw. koło Pomonięty, na obsz. dwor. Psar, w pow. rohatyńskim. 4. R. , ob. Koenigsau. Mac. Lu. Dz. Równe, niem. Rowen, dok. 1289 Rofne, wś szlachecka na Kaszubach, pow. kościerski, st. poczt. Liniewo, par. kat. Garczyn, pół mili odl. Obejmuje 8 gbur. posiadłości i 3 zagr. , razem 129 ha 4 łąk i 102 roli. W 1869 r. 97 mk. , 12 kat. , 85 ew. , 11 dm. ; 1885 r. 12 dm. , 19 dym. , 102 mk. , 40 kat. , 62 ew. Według wizyt. Szaniawskiego z r. 1710 płaciło Równe mesznego 6 korcy żyta i tyleż owsa str. 158. W dok. napotykamy tę wieś po raz pierwszy r. 1289 przy rozgraniczeniu Polaszek ob. P. U. B. von Perlbach, str. 404. Kś. Fr. Równe, niem. Rowen, dobra ryc. w Pomeranii, pow. słupski, st. p. Główczyce. Razem z Teichkathen 1885 r. 2 dm. , 33 mk. i folw. 3 dm. , 37 mk. obejmują 683 ha. W 1883 r. 15 dm. , 27 dym. , 182 mk. Równe al. Rhona, niem. Rohne, wieś, pow. rozborski, par. ew. Ślepe Schleife. Do 1815 r. należała do Saskich Łużyc. W 1842 r. 39 dm. , 284 mk. ewang. Rowneja, niem. Zelman, osada niemiecka nad rz. Podstępną, w pobliżu Wołgi, pow. nowouzeński gub. samarskiej, 2100 mk. , kościół i kaplica katol. , szkoła, st. p. i przystań bardzo handlowa. Równia 1. wzgórze polne, w gm. Sarańczuki, w pow. brzeżańskim, między wsią Sarańczukami a jej przys. Baźnikówką a między doliną Złotej Lipy od zach. a Litiatyńskim pot. od wsch. , dopływem pobliskiej Złotej Lipy. Wznies. 372 mt. Na południe lezą grzbiety wzgórzyste Holicami zwane 365 mt. i 342 mt. . 2. R. , las w pow. ży wieckim, na zachód od wsi Lipowo. Tu bie rze początek pot. Kaina. Br. G. Równia, wyniosłość w Beskidzie zachodnim bielskim, ob. Jaworze. Równia, potok, wypływa w obr. gm. Rów ni, w pow. Lisko, z pod działu górskiego Żu kowo; płynie jarem, a potem między domostwami Równi na płn. zachód, uchodząc do Strwiąża od praw. brzegu. Potok ten uważać można za górne ramię źródlane Strwiąża. Długość biegu 6 1 2 klm. Br. G. Równia 1. wieś, pow. liski, nad pot. i. n. dopł. Strwiąża z praw. brzegu, na płd. zach. od Ustrzyc Dolnych 47 klm. . Granice wsi ciągną się działami wodnymi, mianowicie pasmem Żuków, dzielącem dopływy Strwiąża od Sanu dochodzącem 745 mt. , od wsi Telesznicy Oszwarowej płd. , Łobozewa zach. a działem pot. Równi i Jasienki na 652 mt. wznies. od wsi Jasienia wsch. , działem zaś Rowni i Strywnika, dopływu Jasienki 548 m. wzn. , płd. od Hoszowczyka. Wznies. , wsi nad pot. wynosi 505 mt. Par. rzym. kat. w Jasieniu, a gr. kat. w Ustyanowy. Wieś liczy 92 dm. i 580 mk. 18 rzym. kat. , 235 gr. kat. , 9 prot. i 18 izr. Pos. więk. dra Józ. Wereszczyńskiego ma 374 mr. roli, 92 mr. łąk i ogr. , 25 mr. past. i 126 mr. lasu; pos. mniej. 909 mr. roli, 184 mr. łąk i ogr. , 171 m. past. i 135 mr. lasu. We wsi drewniana cerkiew i młyn wodny. Do cerkwi należy 35 mr. roli, 10 mr. łąk, 4 mr. past. i 2 mr. lasu. Mieszkańcy dają proboszczowi w Ustyanowy 50 korcy owsa proskurnego. 2. R. , część wsi Gromnika, w pow. tarnowskim, 3 dm. i 15 mk. 3. R. , rus. Riwnia, wś, pow. kałuski, 20 klm. na płd. zach. od sądu pow. i st. kol. w Kałuszu, 6 klm. od urz. poczt. w Roźniatowie. Na płn. wschód leży Topolsko, na płd. Słoboda Równiańska, na płd. zach. Cieniew, na zach. Roźniatów, na płn. zach. Swaryczów trzy ostatnie w pow. doliniańskim. Wzdłuż granicy wschod. płynie Łomnica. W jej dolinie leżą zabudowania wiejskie. W środku obszaru wznosi się punkt do 387 mt. znak triang. . Wieś tworzy wraz ze Słobodą Równiańską jedną gminę katastralną i ma roli ornej 552, łąk i ogr. 1053, past. 1107 mr. W r. 1880 było w Równi 167 dm. , 824 mk. w gm. , 3 dm. , 6 mk. na obsz. dwor. ; 24 rzym. kat. , 779 gr. kat. , 27 izrael. ; 27 Polaków, 797 Rusinów. Parafia rzym. kat. w Roźniatowie, gr. kat. w miejscu, dek. kałuski. Do par. należy Słoboda Równiańska. We wsi jest cerkiew i szkoła filialna. Za czasów Rzplitej należała wieś do dóbr koronnych, do sstwa kałuskiego a ziemi halickiej. Por. Rahiń. Mac. Lu. Dz. Równia Toporowa, gm. Mur, pow. nowo Równopole Równy tarski, kopiec graniczny, na granicy lasu, 1025 mt. Br. G. Równianki, fol. , pow. krasnostawski, gm. Rudniki, par. Płonka, odl. 25 w. od Krasnegostawu. Folw. R. w 1872 oddzielony od dóbr Wierzbica, rozl. mr. 548 gr. or. i ogr. mr. 370, łąk mr. 29, lasu mr. 140, nieuż. mr. 9; bud. z drzewa 15; płodozmian 11polowy, las nieurządzony. Równica, szczyt w Beskidzie zachodnim, pomiędzy Wisłą a granicą Galicyi i Szląska, w pobliżu źródeł pot. Liśnicy. Wznies. 883 mt. Równica, niem. Rownitza, dobra, pow. brodnicki, st. dr. żel. Brodnica o 14 klm. odl. , st. poczt. i par. kat. Pokrzydowo pół mili odl. Mają 68 ha 3 łąk, 57 roli. W 1868 r. 8 bud. , 4 dm. , 32 kat. mk. ; 1885 r. 2 dm. , 5 dym. , 19 mk. kat. Dziedzic 1858 r. Bogdański, 1885 r. Prass. Równiewicze, wś, pow. nowogródzki, w 2 okr. pol. i gm. Horodyszcze, ma 15 osad; miejscowość falista, małoleśna, grunta uro dzajne. AL Jel. Równik 1. nazwa dawana żyznym, uprawnym równinom w okolicach Owrucza i Norzyńska. 2. R. , uroczysko koło Newmirycz, części wsi Lewkowicz, w pow. owruckim; ob. Arch. J. Z. R. , cz. IV, t. 1 60. Równin, kol, w pow. raciborskim, weszła w części w skład Raciborza a w części Długiej wsi Dlouha Wes, Równino, dok. 1198 r. Reveninow, 1290 r. Rounino, wś zaginiona pod Skarszewami, pow. kościerski. . W 1198 r. nadaje ją Grzymisław, ks. pomorski, joanitom w Starogardzie ob. P. U. B. V. Perlbach, str. 7 i 418. Ks. Fr. Równiny 1. folw. , pow. stopnicki, gm. i par. Strożyska, odl. 14 w. od Stopnicy. Oddzielony w 1879 r. od dóbr Gorki, rozl. mr. 301 gr. or. i ogr. mr. 207, łąk mr. 36, past. mr. 52, zarośli mr. 1, nieuż. mr. 5; budowli z drzewa 5. 2. R. , os. , pow. suwalski, gm. Hutta, par. Suwałki. Odl. od Suwałk 8 w. , ma 1 dm. , 7 mk. Równiny, folw. i gajówka koło Łyśca Starego, pow. bohorodczański. Równo 1. Rownoje białoruskie Rounoje, wś, pow. rzeczycki, w 4 okr. pol. rzeczyckim, gm. Rowieńska Słoboda, ma 35 osad pełnonadziałowych, miejscowość nizinna, poleska, grunta urodzajne. 2. R. , dobra, pow. kobryński, w 4 okr. pol. , gm. Drohiczyn, o 57 w. od Kobrynia. 3. R. , dobra, pow. prużański, w 3 okr. pol. , gm. Horodeczna, o 23 w. od Prużany, z kapl. katol. par. Kiwatycze. 4 R. , wś, pow. horodecki gub. witebskiej, w 1 okr. pok. do spraw włośc, gm. Rowno, w 1863 r. 179 dusz rewiz. Gmina w t. r, liczyła 789 dusz. Dobra R. wchodziły niegdyś w skład sstwa niegrodowego Ostrowno al. stajeńskiego, położonego w wwdztwie i pow. witebskim. 5. R. , wś w pow. siebieskim, z kaplicą katolicką parafii Siebież. Równo 1. wś, hr. szaryskie Węg. , kościół filial. gr. katol. , lasy 385 mk. 2. R. , węg. Rona Patak, wś, hr. goemoerskie. Wyrób drewnianych sprzętów domowych, kilka zdrojów szczawiowych, jeden gorzki, 190 mk. Równopol 1. folw. , pow. oszmiański, ob. Rawnopol. Własność niegdyś Andrzeja Śniadeckiego. Włościanie wnieśli 2040 rs. 58 kop. za wydzieloną ziemię. 2. R. , karczma przy trakcie z Oszmiany do Wilna, ob. Rawnopol. 3. R. , ob. Równopole. Równopole 1. wś, pow. święciański, ob. Rawnopol. Był tu kościół katol. , filia parafii Łyntupy. 2. R. , zaśc. na prawym brzegu rz. Wilii, pow. wileński, w 2 okr. pol. , o 74 w. od Wilna, 1 dm. , 5 mk. katol. 3. R. , wś nad Wilenką, stanowiąca właściwie przedmieście mta Wilna, pow. wileński, w 6 okr. pol. , o 1 w. na wschód od Wilna, tuz za Popowszczyzną, w 1866 r. 23 dm. , 273 mk, 19 prawosł. , 114 katol. , 140 żydów, cegielnia. 4. R. , zaśc. rząd. , pow. wileński, w 6 okr. pol. , o 6 w. od Wilna, 1 dm. , 12 mk. katol. 5. R. , dwa pobliskie zaśc. nad jez. Łuczyło, pow. borysowski, par. katol. Berezyna, gm. Dolce, mają razem 5 osad; miejscowość falista, grunta szczerkowe, len rodzące; kamień narzutowy. 6. R. al. SłobodaAnetowska, wś, pow. ihumeński, w gminie dukorskiej, o 4 w. od st. dr. żel. lipaworomeńskiej Rudzieńsk, nieopodal kotliny rzeki Świsłoczy, ma 27 osad pełnonadziałowych; grunta urodzajne szczerkowe, łąki obfite nad Świsłoczą, miejscowość nieco falista, dość leśna. Wieś za poddaństwa należała do Osztorpów, następnie do Charewiczów, robiła pańszczyznę do dworu Anetowa. 7. R. , folw. Charewiczów, pow. ihumeńskim, ob. Anetów. 8. R. , folw. , pow. nowogródzki, oddany w 1860 r. tytułem nadgrody urzędnikowi Tarasowowi, ma około 24 włók. 9. R. ob. Równopol i Rawnopol. Równopole, wś, pow. chodzieski, o 5 klm. na zachód od Miasteczka, rozciąga się na przestrzeni około 2 klm. po obu stronach drogi żel. bydgoskopilskiej, wśród wzgórz wznoszących się 100 do 130 mt. npm. ; st. dr, żel. w Miasteczku Friedheim, poczta w Kaczorach; ma 52 dm. , 419 mk. 295 kat. , 124 prot. i 276 ha 202 roli, 12 łąk. E. Cal. Równy 1. potok, powstaje w obr, Karapczud, w pow. storożynieckim, obw. sąd. stanowieckim, w lesie Czorloj, płynie jarem na płn. wsch. i wpada do Bruśnicy, dopł. Prutu. Długość biegu 3 3 4 klm. 2. R. al. Równe, potok, powstaje w obr. Równego, pow. krośnieński, z pod góry Pachnowa al. Pachanowej, 512 mt. ; płynie pomiędzy domostwa Równianki Równianki Równiewicze Równica Równin Równino Równiny Równo Równopol Rowsia Rozajny Royen Roy Roxolania Roxen Rowy Rowska Wola Rowsia mi Równego, i zwraca się na płn. , uchodząc z praw. brzegu do Jasiołki. Długość biegu 5 1 4 klm. Od strony płn. nad pot. wznosi się polne wzgórze Równińską górą zwane 417 mt. . 3. R. al. Równe, potok, powstaje na granicy gm. Żydowskiego i Wyszowadki, w pow. krośnieńskim, podąża obszarami le śnymi do rz. Ryjaka, do której uchodzi z praw. brzegu, tworząc przedtem granicę między Wyszowadką a Rozstaj nem. Długość biegu do 4 klm. Br. G. Rowsia al. Rauszwia, rzka w pow. wyłkowyskim, poczyna się na granicy pow. kalwaryjskiego, na południe od folw. Roś pod Ale ksandrowem, płynie ku północy przez Roś, Potylcze, Rutuny, Porowsie, Kieturwłoki, przepływa jez. pod wsią Ruda i pod Pilunami na wschód Pilwiszek wpada z lew. brzegu do Szeszupy. Długa około 35 wiorst. Poniżej Kieturwłok stanowi na długości 2 w. granicę z pow. kalwaryjskim. Przyjmuje od prawego brzegu rz. Pajki. J. Bliz. Rowska Wola Stara i Nowa, wś włośc. pow. garwoliński, gm. Górzno, par. Łaskarzew, przy linii dr. żel. nadwiślańskiej, odl. 14 w. od Pilawy ku Sobolewowi, ma 24 dm. , 301 mk. Obszaru ma R. Wola Stara 242 mr. a Nowa 170 mr. W 1827 r. było 17 dm. , 117 mk. Wchodziła w skład dóbr Rowy. Rowy 1. wś nad błotem Goździec, pow. sieradzki, gm. Wróblew, par. Charłupia Wielka, odl. od Sieradza 1 w. , ma 18 dm. i wraz z osadą Krzakowizna i Michalszczyzna 283 mk. W 1827 roku 18 dm. , 183 mk. W XVI w. dziesięcinę pobiera ztąd dziekan wieluński, zaś pleban w Charłupi kolędę po groszu z łanu Łaski L. B. , I, 418. 2. R. , fol. i dobra, pow. garwoliński, gm. Górzno, par. Łaskarzew, odl. 7 w. od Garwolina, 25 dm. , 309 mk. , 736 mr. ziemi. W 1827 r. było 18 dm. , 124 mk. . Dobra Rowy składały się w 1888 r. z folw. Rowy z awulsem Jeleniec, rozl. mr. 1576 gr. or. i ogr. mr. 467, łąk mr. 98, pastw. mr. 55, lasu mr. 913, nieuż. mr. 43; bud. mnr. 6, z drzewa 21; las nieurządzony; dwa młyny wodne, pokłady torfu; os. R. z gr. mr. 5; wś Wola Rowska Stara os. 16, z gr. mr. 242; wś Wola Rowska Nowa os. 10, z gr. mr. 170. 3. R. , os. , pow. bielski, gm. Sidorki, par. Biała, wsch. obrz. Dokudów. Nie pomieszczona w ostatnich spisach. 4. R. . wś, pow. pułtuski, gm. Obrytte, par. Zambski. W 1827 r. było 8 dm. , 31 mk. 5. R. , wś i os. , pow. sejneński, gm. i par. Mirosław, odl. od Sejn 56 w. , ma 5 dm. , 62 mk. 6. R. , fol. , pow. maryampolski, gm. Michaliszki, par. Preny, odl. od Maryampola 36 w. , 1 dm. , 10 mk. W 1827 r. był 1 dm. , 5 mk. Br. Ch. Rowy 1. wś i dobra nad rz. Łostajką, pow. oszmiański, w 4 okr. pol. , gm. Holszany, okr. wiejski Bieniuny, o 9 w. od gminy a 22 w. od Oszmiany. Folw. ma 1 dm. , 5 mk. kat. , wś zaś 4 dm. , 35 mk. praw. w 1864 r. 13 dusz rewiz. ; własność Ogonowskich, Wło ścianie wnieśli 1040 rs. 30 kop. wykupu za wydzieloną im ziemię. 2. R. , zaśc, pow. święciański. w 2 okr. pol. , gm. i dobra skar bowe Daugieliszki, okr. wiejski Izabelin, o 6 w. od gminy a 31 w. od Święcian, 1 dm. , 6 mk. katol. w 1864 r. 10 dusz rewiz. . 3. R, zaśc. szl. nad Niemnem, pow. trocki, w 4 okr. pol. , o 80 w. od Trok, 1 dm. , 9 mk. katol. 4. R. , wś, pow. wileński, w 1 okr. pol. , gm. Rzesza, okr. wiejski i dobra Fryczyńskich Zameczek, o 18 w. od gminy a 7 w. od Wil na, ma 3 dm. , 28 mk. katol. 10 dusz rewiz. w 1864 r. . 5. R. , uroczysko i karczma, pow. kobryński, w 1 okr. pol. , gm. Pruska, o 16 w. od Kobrynia. J. Krz. Rowy, wś, pow. radomyski, na pograniczu pow. kijowskiego, w 5 okr. pol. , gm. Hornostajpol, o 130 w. od Radomyśla a 4 w. od wsi Mokrzec par. praw. , ma 138 mk. , nadzielonych 300 dzies. ziemi. Bo właściciela należy 158 dzies. ziemi upraw. , 481 lasu i 8 nieużytków. Poprzednio był tu przytułek dla wdów włościan, założony i utrzymywany przez poprzedniego dziedzica Wasila Iskrę. W 1844 r. po śmierci Iskry R. otrzymała wdowa po nim, która niebawem sprzedała wieś Nowoszyckiemu, obecnie od 1870 r. Stefana Wertiporocha. Rowy, RowoBruch na mapie sztab. , bagnisko, w pow. czarnkowskim, o 11 1 2 klm. na południozachód od Wielenia, na lewym brzegu Noteci, między dwoma jez. Okonin, z których większe spływa do Noteci. E. Cal. Roxen niem. , ob. Rokosowo, w pow. krobskim. Roxolania, łacińska nazwa Rusi Czerwonej. Roy, wś, pow. rybnicki, par. Bogusławice, 13 mili od Rybnika. W 1861 r. 43 dm. , 305 mk. 3 ew. , 1466 mr. 730 mr. roli, dwa młyny wodne. Roy, wś na Szląsku austr. , ma szkołę ludową, główny zarząd dóbr bar. von Beess. Royen, ob. Roje. Rozajny 1. Wielkie, niem. Gross Rosainen, 1504 Rosenhayn, dobra ryc. w Pomezanii, pow. kwidzyński, st. pocz. Nowa Wioska 37 klm. odl. , st. kol. Gardeja 85 klm. odl. , par. katol. Gross Schoenwalde. Mają 586 ha 14 lasu, 35 łąk, 510 roli. Czysty dochód wynosi 6709 mrk. Hodowla bydła i owiec; co rok sprzedają około 100 skopów. W 1885 r. 10 dm. , 25 dym. , 146 mk. , 46 kat. , 100 ew. Szkoła ew. liczyła w 1887 r. 57 dzieci. R. 1504 nadaje bisk. pomezański Job Dobeneck dobra Zebrdowo i Rozajny, które od bitwy pod Tannenbergiem leżały puste, za zezwoleniem kapitu Rozakalnis Rozalinowo ły, bratu swemu Jerzemu jako lenno dzie dziczne, w męzkiej linii, z obowiązkiem służe nia na koniu w zbroi. Po upływie kilku lat będzie biskupowi płacił dziesięciny; do spadkobierstwa zostali równocześnie i dwaj inni bracia Jakub i Jan przypuszczeni i ich kuzy nowie. Dan w Prabutach ob. Gesch. d. L. Pomesanien von Cramer, str. 206. R. 1552 nadaje książę Albrecht puste dobra Zebrdowo i R. , które dawniej Dobenkom były dane, w zastaw Andrzejowi Brand na prawie len nem; do spadkobierstwa przypuszczeni być mają także bracia i kuzynowie Andrzeja. Do łącza oprócz tego małe i wielkie sądy, drożne wyjąwszy, i wolne rybołówstwo w dwóch jez. M. i W. Płońskiem; po 20 latach wolnych bę dą czynili 2 służby zbrojne. Dan w Królewcu ob. tamże, str. 261. 2. R. Małe, niem. Klein Rosainen al. Lentzruhe od nazwy dawniejszego dziedzica, dobra ryc, tamże, 234 ha 13 lasu, 18 łąk, 138 roli. W 1885 r. 5 dm. , 13 dym. , 79 mk. , 6 kat. , 73 ew. Kś. Fr. Rozakalnis, osada, pow. poniewieski, w 3 okr, pol. , o 57 w. od Poniewieźa. Rozalia Święta, wś i nadleśnictwo, pow. makowski, gm. Orzyc. Należy do dóbr Magnuszewo, stanowiących klucz dóbr Krasne. Wś ma 4 os. i 34 mr. , nadleśnictwo obejmuje 2555 mr. Rozalin 1. wś i folw, , pow. błoński, gm. Młochów, par. Żelechów, odl. 10 w. od Grodziska, ma 144 mk. , 380 mr. ziemi dwors. , 307 mr. włośc. Nazwę otrzymała ta wieś od Rozalii Rzewuskiej z domu Lubomirskiej, która na obszarze wsi Stara Wioska założyła folwark i utworzyła piękny i rozległy park. 2. R. , fol, , pow. radzymiński, gm. Zabrodzie, par. Kamieńczyk. 3. R. , wś włośc, pow. radzymiński, gm. Strachówka, par. Jadów, ma 357 mk. , 730 mr. 4. R. , kol. , pow. koniński, gm. Dąbroszyn, par. Grabienice, odl. od Konina 25 w. , mają 29 dm. , 392 mk. i 528 mr. obszaru. Kolonie te powstały na obszarze rozparcelowanego folw. , należącego do dóbr Kuchary Borowe. 5. R. , kol. i fol. , pow. słupecki, gm. i par. Młodojewo, odl. od Słupcy 6 w. ; kol. ma 42 dm. , 253 mk. ; wś 5 dm. , 27 mk. Folw. Rozalin, w 1873 r. oddzielony od dóbr Młodojewo, rozl. mr. 379 gr. or. i ogr. mr. 364, pastw. mr. 2, nieuż. mr. 13; bud. mur. 6, z drzewa 1. 6. R. , wś włośc. i leś. os. , pow. częstochowski, gm. Lipie, par. Parzymiechy; wś ma 16 dm. , 54 mk. , 194 mr. ; leś. os. 1 dm. , 6 mk. , 3 mr. dwor. 7. R. , fol. , pow. miechowski, gm. Klimontów, par. Proszowice. 8. R. , pow. nowoaleksandryjski puławski, gm. Karczmiska, par. Opole. 9. R. , folw. nad rz. Sonią, pow. ciechanowski, gm. Opinogóra, par. Ciechanów, odl. o 5 w. od Ciechanowa, 1 dm. , 16 mk. , 91 mr. 10. R i Czepiery, os. , pow. augustowski, gm. Bar głów, par. Rajgród, odl. od Augustowa 10 w. , ma 4 dm. , 16 mk. Br. Ch. Rozalin 1. mko pryw. nad rzką Dawgiweną, pow. poniewieski, w 2 okr. pol. , o 38 w. od Poniewieźa. W 1859 r. 10 dm. , 107 mk. , kośc. katol. , kaplica, dom schronienia. Kośc. paraf. p. w. N. M. P. , wzniesiony z drze wa w 1770 r. przez Drobisza, sstę pojeziorskiego. Tenże wzniósł na cmentarzu kaplicę J. Chr. Par. katol. , dekanatu szadowskiego, ma 2473 dusz. St. pocz. odl. o 21 w. od st. dr. żel. Szadowo. Własność Karoliny z Białłozorów Bohdanowiczowej, dawniej Stan. Białłozora. W 1865 r. spalił się duży i sta rożytny dworzec ze znacznem archiwum. 2. R. , zaśc, pow. wiłkomierski, gm. Androniszki, o 63 w. od Wiłkomierza. 3. R. , uroczysko, pow. białostocki, w 1 okr. pol. , gm. Gródek, o 21 w. od Białegostoku. 4. R. , folw. , pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 4 okr. pol. , gm. Ratajczyce, o 32 w. od Brześcia. 5. R. , do bra, pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 5 okr. pol. , gm. Rogacze, o 55 w. od Brześcia, wraz z Telatyczami własność Kowalewskiej. 6. R. , folw. , pow. wołkowyski, w 2 okr. pol. , gm. Łyskowo, o 41 w. od Wołkowyska. 7. R. , ob. Rozalino. J. Krz. Rozalin z Gabryelinem, wś i attyn. dóbr Dzikowa, pow. tarnobrzeski, w piaszczystej równinie nadwiślańskiej, pokrytej sosnowym borem, po lewej stronie gościńca z Majdanu 9 klm. do Tarnobrzegu. Osada Gabryelin 43 dm. i 248 mk. bliżej drogi, ku zachodowi zaś Rozalin 42 dm. , 235 mk. . Dworski obszar ma 2 dm. i 11 mk. Mieszkańcy prócz 8 izrael. są rz. kat. wyznania. Od północy i południa zasłaniają obydwie osady bory, na zach. graniczy Rozalin z Kaczakami, a Gabryelin na wschód z Tarnowską Wolą. Mac, Rozalin, , niem. Rosalin, posiadłość, pow. poznański, o 12 klm. na wschódpółnoc od Buku; par. Lusowo, okr. domin. Lusówko, poczta w Wielkim Gaju, st. dr. żel. w Dąbrówce o 7 klm. ; 1 dm. , 35 mk. Rozalinda, folw. dóbr Strażwaldu, w pow. rzeżyckim, gm. Sułojony. Rozalinek, kol. , pow. koniński, gm. Dąbroszyn, par. Grabienice, odl. od Konina 15 w. , ma 91 mr. obszaru. Rozalino 1. folw. szl. nad rzką Orczanką, pow. dzisieński, w 3 okr. pol. , o 35 1 2 w. od Dzisny, 1 dm. , 5 mk. katol. 2. R. , folw. dóbr Kniażyce, w pow. drysieńskim, par. Leszczyłowo, własność Swołyńskich. Rozalinów, wś włośc. pow. brzeziński, gm. i par. Dobra, ma 5 dm. , 36 mk. , 29 mr. Rozalinowo 1. fol. rząd. nad pot. Sugodeniec, pow. święcianski, w 3 okr. pol. , o 35 w. od Święcian, 1 dm. , 9 mk. katol. 2. R. , Rozalinów Rozalia Święta Rozalino Rozalinek Rozalinda Rozalin Rozakalnis Rozbitówka Rozbitek Rozbita Mogiła Rozbiegajówka Rozawiszki Rozanowszczyzna Rozanowo Rozana Rozalszczyzna Rozalmów Rozalówka Rozalka wś i folw. , pow. nowoaleksandrowski, w 3 okr. pol, o 60 i 61 w. od Nowoaleksandrowska. 3. R. , zaśc, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 48 w. od Nowoaleksandrowska. J. Krz. Rozalinowo, niem. Rosalinowo, wś, pow. szubiński Żnin, o 7 klm. na wschódpółnoc od Gąsawy poczta, na wschod. wybrzeżu jez. Ostrowieckiego, śród lasów; par. Wenecya, st. dr. żel. w Mogilnie o 17 klm. ; ma 16 dm. , 100 mk. katol. i 58 ha obszaru 51 roli, 1 łąk. Rozaliów al. Piła, os. młyn. nad strum. Szadkówka, pow. sieradzki, gm. i par. Zadzim, odl. od Sieradza 27 w. , ma 1 dm. , 6 mk. Rozaliówka al. Rozoliówka, Rozoliewka, wś, pow. wasylkowski, w 3 okr. pol, gm. Wasylów al. Wasylewszczyzna, o 40 w. Wasylkowa a o 3 w. od Spendówki par. praw. , ma 1322 mk. i wraz z Ludwinówką 3131 dzies. ziemi. W 1793 r. było tu 19 osad i 214 mk. , w 1863 r. zaś 881 mk. Należy wraz z Ludwinówką do Piotrowskich. Na miejscowym cmentarzu wzniół Piotrowski w 1825 r. cerkiew murowaną cmentarną. Rozaliszek, właściwie Rozaliszki, niem. Rosalischekk, dobra pryw. , w okr. zelburskim, pow. iłukszteński, par. ueberlautzka Kurlandya; ob. t. III 279. Rozaliszki 1. al. Łabejki, wś, pow. wi leński, z kapl. katol. parafii szeszolskiej. 2. R. , zaśc, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 64 w. od Nowoaleksandrowska. 3. R. , dwór, pow. poniewieski, w 4 okr. pol. , o 81 w. od Poniewieża. 4. R. , wś w Kurlandyi, ob. Rozaliszek. J. Krz. Rozalka, folw. , pow. ostrzeszowski Kępno, o 7 klm. na płn. wschód od Kępna, przy trakcie grabowskim; par. i okr. domin. Myjomice, poczta w Domaninie, st. dr. żel. w Kępnie; 1 dm. i 13 mk. ; właścicielem jest Władysław Wężyk. Rozalmów, wś, pow. klimowicki, gm. Zabiełyszyn, ma 17 dm. i 48 mk. Rozalówka, rus. Rozaliwka, grupa domów na obszarze dwor. Steniatyna, w pow. sokalskim. Rozalszczyzna, Rossalszczyzna 1. wś, pow. oszmiański, w 3 okr. pol. , gm. Traby, okr. wiejski Senkienięta Senkieniata, o 30 w. od Oszmiany a 21 w. od Dziewieniszek, ma 38 mk. prawosŁ i 27 kat. w 1864 r. 37 dusz rewiz. ; należy do dóbr Zagórowszczyzna, Eysmontów. 2. R. , folw. i dobra, pow. oszmiański, w 1 okr. pol. , gm. Holszany, okr. wiejski Michałowszczyzna, ma 22 mk. katol. ; wła sność Eysmontów. J. Krz. Rozana, w dok. z 1433 r. Liske, A. gr. i ziem. , II, 102, nazwa Horożany, w pow. rudeckim. Rozanowo, pow. włocławski, gm. Łęg, par. Włocławek. Rozanowo, folw. pryw. , pow. wilejski, w 3 okr. pol. , gm. Sitce, o 74 w. od Wilejki, 1 dm. , 11 mk. kat. Rozanowszczyzna, wś, pow. słonimski, w 3 okr. pol. , gm. Czemery, o 3 w. od Słonima. Rozawiszki, wś, pow. szawelski, gm. Janiszki, o 47 w. od Szawel. Rozbiegajówka, dwór, pow. kowieński, w 4 okr. pol. , o 53 w. od Kowna. Rozbita Mogiła, ob. Mogiła 19 t. VI, 591. Rozbitek, wś, okr. wiejski, dom. i okr. dom. , pow. międzychodzki, o 8 klm. na wsch. południe od Kamionny, wznies. 93 mt. npm. ; par. i poczta w Kwilczu, st. dr. żel. w Wron kach o 27 klm. Około r. 1564 płacił R. z 9 łanów osiadł. po 8 gr. fertonów bisk. pozn. ; w r. 1580 posiadała tu Elżbieta Rozbicka 6 1 2 łan. , 1 ćwierć karczm. i 7 zagrodn. Około 1793 należała osada do Mielęckich. Wieś ma 5 dm. , 132 mk. ; w skład okr. wiejsk. wcho dzą Trzeszczak 1 dm. , 15 mk. i Wielki Młyn 1 dm. , 10 mk. ; cały okr. ma 7 dm. , 157 mk. 118 kat. , 39 prot. i 28 ha 27 roli, 1 łąk. Domin. R. z folw. Borek 2 dm. , 14 mk. ma 17 dm. , 233 mk. 171 kat. , 62 prot. i 1317 ha 794 roli, 32 łąk, 453 lasu; czysty doch. z ha roli 627, łąk 509, lasu 313 mrk; gorzelnia parowa z młynem, kopalnie węgla brunatnego, chów bydła, koni, owiec i niero gacizny. E. Cal. Rozbitówka, wś włośc, pow, bielski, gm. Międzyleś, par. Zabłoć, ma 24 os. , 523 mr. ; wchodziła w skład dóbr Kodeń. W 1827 r. było 27 dm. , 175 mk. , należała do par. Kodeń. Rozbity Kamień, wś i folw. , pow. soko łowski, gm. Grochów, par. Rozbity Kamień, odl. 10 w. od Sokołowa, posiada kościół par. drewniany, 18 dm. , 125 mk. , 374 mr. ziemi, folw. i 11 os. i 63 mr. włośc. W 1827 r. było 13 dm. , 85 mk. Kościół i parafią erygował Domicyan Węż niewiadomo kiedy. Obecny pochodzi z 1778 r. R. Kamień par. , dek. so kołowski dawniej siedlecki, obejmuje 3967 dusz. Br. Ch. Rozbój na, dawniejsza nazwa wsi Czarnomin, w pow. olhopolskim. Rozbórz 1. wś, pow. łańcucki, nad pot. Chałupskim, dopł. Mleczki z praw. brzegu, w okolicy pagórkowatej, urodzajnej, między stacyą kolei arcyks. Karola Ludwika w Przeworsku i przyst. Pełkinie. Graniczy na zach. z Przeworskiem 4 klm. , na wschód z Pełkiniami, na płd. z Mirocinem a na płn. z Chałupkami. Wznies. , wynosi od 199 do 249 mt. Na potoku jest młyn. Par. rz. kat. w Prze Rozalinowo Rozaliów Rozalinowo Rozaliówka Rozaliszek Rozaliszki Rozbórz worsku. Wieś jest attynencyą ordynacyi ks. And. Lubomirskiego i liczy 208 dm. i 1130 mk. 546 męż. , 584 kob. ; 906 rz. kat. , 206 gr. kat. i 18 izrael. Obszar więk. pos. ma 227 mr. roli, 83 mr. łąk i ogrodu, 2 mr. pastw. i 7 mr. lasu; pos. mn. 1492 mr. roli, 630 mr. łąk, 104 mr. pastw. i 11 mr. lasu. Zdawna wchodziła w skład dóbr przeworskich ob. t. IX, 185. Gleba jest glinką zmieszaną z piaskiem. 2. R. Okrągły, wś, pow. jarosławski, w równinie lekko falistej, urodzajnej, wznies. 238 mt. npm. , o 31 klm. od Pruchnika. Domy, w liczbie 83, są skupione, podobnie jak w miasteczkach. We wsi jest szkoła etatowa; par. rz. kat. w Pruchniku, grkat. we wsi. Graniczy na płn. z Rozborzem Długim, na zach. z Świebodną, na płd. z Jodłówką. Z 464 mk. jest 135 rz. kat. Polaków, 307 gr. kat. Rusinów i 22 izrael. Pos. większa Hel. Zaklika wynosi 25 mr. roli, 5 mr. łąk, 9 mr. pastw. i 25 mr. lasu; pos. mn. 479 mr. roli, 29 mr. łąk, 35 mr. pastw. i 22 mr. lasu. Cerkiew parafialna jest murowaną dyec. przemyska, dek. pruchnicki. Par. obejmuje Rozborz Długi, Rzeplin, Jodłową, Świebodnę, Czudowice i Raczynę, z ogólną liczbą 1181 dusz. Uposażenie proboszcza składa się z 84 mr. roli i 6 mr. łąk a skupczyny 43 kóp. , żyta 10 korcy żyta osypu, 15 kor. jęczmienia, 13 kor. owsa i 54 złr. dodatku do kongruy. 3 R. Długie na północ od poprzedniego wzn. 252 mt, graniniczy na zach. z Rzeplinem, na wschód z Hawłowicami Długimi a na płn. z Siennowem. Odl. 34 klm. od Pruchnika. Liczy 82 dm. 6 na obszarze więk. pos. Heleny Zaklika i 451 mk. ; 158 rz. kat. , 273 gr. kat. i 20 izrael. Rozczypiryna, karczma na drodze z Baru do Palijówki, pow. mohylowski, gm. Tereszki, par. Bar. Rozdis w dokum. z 1590 r. , rzeczka we włości korszowskiej pow. rossieński. Rozdole, pow. kielecki, gm. Morawica, par. Brzeziny. Rozdole, część Zawadowa, pow. lwowski. Rozdół, wś nad rz. Dereniuchą Mołdawką, pow. bałcki, okr. pol. , par. i st. pocz. Hołowaniewskie, gm. Lipoweńka, o 70 w. od Bałty, ma 80 osad, 677 mk. , 1124 dzies. zie mi włośc, 1620 dworskiej, 72 cerkiewnej. Cerkiew p. w. Narodzenia N. M. P. , wzniesio na w 1760 r. , ma 935 parafian. Nad rz. De reniuchą leżą futory Rozdolskie. Gleba żyzna, gospodarstwo wzorowe, gorzelnia, stadnina koni wschodnich pół krwi. Wś należała do klucza olchowackiego hr. Potockich, nabyta od nich przez b. dyrektora depart. dóbr państwa szambelana Różyckiego, obecnie wnuka jego Czesława Zdziechowskiego. Dr. M. Rozdół z Olchowcem, miasto nad Dniestrem, pow. żydaczowski, leży na półn. brzegu Dniestru, wzdłuż potoku płynącego od Stulska. Granice wschod. Malechów, Brzozdowce, południowa Dniestr, za nim Demeńka Poddniestrzańska, półn. lasy a za niemi Stulsko. Obszar dwor. 744 mr. , włośc. 567 mr. W 1857 r. 4043 mk. ; w 1880 r. w gminie 4542, na obszarze dwor. 104. W 1880 r. wielki pożar zniszczył miasto. Istnieje tu drobny przemysł, polegający na wyrobie korali z wapienia czerwonego. Rz. kat. par. w miejscu, erygowana 1647 r. ; kościół murowany fundował Mateusz Czerniejowski, kaszt. halicki, a klasztor karmelitów założył Stanisław Rzewuski, miecznik bracławski. Kościół mur. poświęcony 1774 r. p. w. św. Trójcy, przyłączony do konwentu karmelitów. Parafia liczy w mieście 1314 dusz, prócz tego należą Brzezina 172 dusz, Czernica 196, Demeńka Leśna 61, Demeńka Poddniestrzańska 62, Derżów 372, Kijowiec 36, Krupsko 65, Piaseczna 61, Rudniki 76, razem katol. 2415, izrael. 2147, akat. 5. Na cmentarzu stoi kaplica. Klasztor sióstr miłosierdzia św. Wincentego a Paulo, fundowany przez Franciszkę Rzewuską 1780 r. ; siostry w liczbie siedmiu zajmują się pielęgnowaniem chorych i wychowaniem sierot. Gr. kat. parafia w miejscu ma 870 dusz przyłączone Brzezina 996, Krupsko 750, razem 2616 gr. kat. Szkoła etat. męska o 3 naucz. i szkoła klasztorna żeńska o 1 naucz. Fundacya, dla sierot Kajetana Żmigrodzkiego, b. prałata kapituły lwows. , przy zakładzie sióstr miłosierdzia, z kapitałem 1000 złr. Dom ubogich założony w r. 1730 przez Michała Rzewuskiego na 12 ubogich. Majątek zakładowy 17, 000 złp. Dochód w 1887 r. wynosił 89 złr. 28 ct. Przełożonym jest przeor klasztoru karmelitów. Druga fundacya Rzewuskiego, zatwierdzona reskryptem e. kr. namiestnictwa w 1857 r. , ma za cel wspieranie gmin niegdyś poddańczych klucza rozdolskiego Rozdołu z Olechowcami, Brzeziny, Krupska i Malechowa, przez założenie szpichlerzów gromadzkich, udzielanie zapomogi dotkniętym powodzią, gradobiciem, pożarem, pomoc w uiszczaniu opłat publicznych i na wszelkie nieprzewidziane potrzeby gmin. Majątek zakładowy 5250 złr. 50 ct. , którym zawiadują przedstawiciele obdarzonych gmin. Na obszarze dworskim stoi browar piwny i gorzelnia. Właśc. posiadł. dwor. Karol hr. Lanckoroński. Stupnicki wspomina, iż istnieje tu źródło wody mineralnej siarczystej. Staroż. Polska podaje Zygmunt August wydał 1571 r. wyrok następujący Gdy donieśli nam lustratorowie i ststa lwowski, iż Maciej Czerniejewski, na mocy jakowegoś przywileju, poważył się gwałtownym sposobem violenter założyć miasto Rozdół w borach królewskich, przez co zrządza szkodę skarbowi na 20, 000 grzy Rozczypiryna Rozdół Rozdole Rozdis Rozczypiryna Rozdoły Rozdrażew Rozdoły wien i z tego powoda już zapozwany został; i dozwalamy temuż posiadać wzmiankowane miasto aż do chwili ostatecznego rozstrzygnięcia sprawy przez wyznaczonych kommii sarzów. Ze komisarze czynności swej i w lat kilka nie skończyli, dowodzi potwierdzenie Stefana Batorego 1576 r. wyroku poprzedniego. Ostatecznie utrzymali się Czerniejewscy przy tej majętności, którą w posagu odziedziczył około 1650 r. Stanisław Rzewuski, sędzia ziemski lwowski. Jego następcy, pisząc się na R. , znaczne w wojew. ruskiem posiadali dobra. Mała ta mieścina, przy wielkich leżąca lasach, ozdobiona była kośc. karmelitów, w którym pogrzebiony został Stan. Mateusz Rzewuski, woj. bełzki, hetman w. kor. , zmarły we Lwowie 4 listopada 1728 r. W aktach grodz. i ziem. arch. kraj. we Lwowie czytamy W Knyszynie 12 września 1569 r. Zygmunt August król dowiedziawszy się, że Piotr Borecki przywłaszczył sobie niektóre części dóbr królewskich Sołonki i Porszny, a Maciej Czerniejewski zagarnął bezprawnie grunta miasta Rozdołu, rozkazuje Andrzejowi Barzemu z Blozewa, zastępcy ststy lwowskiego, wglądać w tę sprawę str. 100, ustp. 1508. W Winnicy 21 lipca 1636 r. Stanisław i Anna Rzewuscy sprzedają kościół w Rozdole str. 241, ustp. 3927. B. R. Rozdoły, fol. na obszarze Olszanicy, pow. złoczowski. Rozdrażew al, Rozdrażewo, Rozrażewo, wś kośc. i fol. , pow. krotoszyński, dek. koźmiński, o 6 klm. na płd. wschód od Koźmina, przy spływie strugi rozdrażewskiej z Trzebawą, dopł. Orli; par. , szkoła i poczta w miejscu; st. dr. żel. w Koźminie. R. jest gniazdem Rozdrażewskich h. Doliwa, których heraldycy wywodzą od Świętomira z R. , żyjącego w r. 1270. W r. 1358 syn Maćka Borkowicza, woj. poznańskiego, najeżdżając tę majętność, obskoczony został przez wieśniaków i ubity wraz ze wspólnikami Długosz, który szczegół ten podaje, zowie B. miasteczkiem, co późniejsze źródła potwierdzają. W r. 1363 biskup poznański Jan przekazał dziesięcinę z Pławiec kościołowi w R. , dziedzictwie brata swego Wincentego, kaszt. kamieńskiego; r. 1394 pisał się Wawrzyniec Rozdrażewski, a w r. 1422 Pasko, sędzia poznański, dziedzicem Rozdrażewa; w r. 1458 dostarczył R. dwóch żołnierzy pieszych na wyprawę malborską; r. 1462 dziedziczył tę majętność Jarosław, a w r. 1471 Jan, który wydał córkę swoję Annę za Marcina Krotoskiego, dziedzica dóbr krotoszyńskich. Stanisław Rozdrażewski, kasztelan rogoziński, przez opór stawiany małżeństwu Zygmunta Augusta z Barbarą Radziwiłłówną, naraził się na niełaskę króla i na zemstę, która, jak opiewa kronika rodzinna, wyraziła się w pięciokrotnej pogorzeli R. wraz z 3 zamkami. W skutek tego wziął Roz drażewski od Wacława Leszczyńskiego wieś Dębnik Ponsdorf na Szląsku w zamian za R. Leszczyński ten pisał się w r. 1561 panem na Lesznie i R. Rosswarzaw, Wuttke, St. d. L. Posen, 101. Później wrócił R. do Rozdraźewskich, z których Jan, podkom. poznański, posiadał go od r. 1578. R. był wówczas wsią kościelną, mającą 14 1 4 ślad. osiadł. , 3 zagrod. i 3 rzemieśl. ; r. 1690 spalono tu 4 niewiasty, posądzone o czary. W miejsce zburzonych wystawili sobie Rozdrażewscy jeden zamek, w którym jeszcze mieszkali ostatni z nich na R. Stanisław i Michał, synowie Jakuba 1659, wojew. inowrocławskiego. Zadłużone dobra wraz z krotoszyńsklemi nabył około 1690 r. Fran. Zygmunt Gałecki, kuchmistrz koronny, ststa bydgoski, 1709 woj. poznańskim, ulubieniec Jana III; wdowa po Gałeckim, Rozalia z Dzieduszyckieh ob. Listy Jana Sobieskiego w Bibl. ord. Myszkowskiej, str. 539 trzymała je do śmierci około r. 1715, a po niej córka ich Zofia Anna. Później przechodziły te dobra przez ręce Potockich, Gadomskich, Paulitz a, Husarzewskiego i ministra Goerne, któremu je skonfiskował rząd pruski za różne przeniewierstwa i nadał ks. TurnTaxis za poczty nadreńskie. Kościół rozdrażewski p. w. św. Katarzyny istniał już przed r. 1. 363, stał jeszcze wr. 1684, groził następnie upadkiem i znikł z biegiem czasu; obok niego wystawiono około 1640 r. z legatu Hieronima Rozdrażewskiego, bisk. kujawskiego, nowy kościół z cegły p. w. św. Jana Chrzciciela, poświęcony w r. 1664 przez sufragana poznańskiego Jana z Zalesia Bajkowskiego. Nad drzwiami zakrystyi znajduje się wizerunek tego prałata z napisem łacińskim, powtórzonym przez J. Łukaszewicza Kr. op. hist. kośc. par. , II, 151. W presbiteryum, na podłodze, jest nagrobek z ciosowego kamienia, wyobrażający kapłana, z napisem nieczytelnym. Księgi kościelne zaczynają się od r. 1736. Par. , liczącą 4569 dusz, składają Blankensee, CarlAlexander Ruh, Dębowiec, Dzielice, Emilshof, Grębów, Grębowski folw. , Haugfeld, Heinrichsfeld, Henzel, Maciejewo, Nowawieś, Rozdrażew, Rozdrażewko, Rybka, Trzemeszno, Wolenice, Wygoda i Zgórny Kokot. Szkoła istniała w 1684 r. , ale nauczyciela nie było. Szpital założył tu w r. 1599 Jan Rozdrażewski, kaszt. poznański, uposażywszy go 2 ćwierciami roli, 3 łąkami i 2 ogrodami. Szpital ten spłonął, a w miejsce jego stanął r. 1680 inny, który gdy także pogorzał w r. 1733, ówczesny dziekan koźmiński kś. Lagner rozdał ziemię szpitalną między chłopów proboszczowskich. Obecnie wś ma 135 dm. , 989 mk. 947 kat. , 42 prot. i 921 ha 814 roli, Rozdziałowice Rozdroże Rozdrżyca Rozdział Rozdziałowicze 66 łąk; czysty dochód z ha roli 11 75 mrk, łąk 16. 84 mrk. Folwark wchodzący w skład ks. krotoszyńskiego ma 6 dm. , 180 mk. i 462 07 ha. E. Cal. Rozdrażewko, wś, pow. krotoszyński, o 8 klm. na płd. wschód od Koźmina; par. i pocz. w Rozdrażewie, st. dr. żel. w Koźminie; 60 dm. , 406 mk. 357 kat. , 49 prot. i 315 ha 282 roli, 16 łąk; czysty dochód z ha roli 9 40 mrk, łąk 11 75 mrk. R. powstało dopiero w bieżącem stuleciu. Rozdroże, karcz. , pow. iłżecki, gm. Łaziska, par. Krępa, odl. od Iłży 22 w. ; ma 1 dm. , 1 mr. ziemi dwor. W 1827 r. 2 dm. , 9 mk. Rozdrżyca, ob. Nadorzyce i Rederitz. Rozdział, ros. Razdieł, wś, pow. mścisławski, gm. Szamowo, ma 38 dm. i 274 mk. , z których 2 zajmuje się wyrobem wozów, sań i t. d. , 2 stolarstwem. Roździałów z Andrzejówką, rus. RoźdżaMw z Andrijwką, wś, w pow. sokalskim, 22 klm. na płd. wschód od sądu pow. w Sokalu, 6 klm. od urz. poczt. w Byszowie. Na płd. leży Korczyn, na zach. Zubków, na płn. Perespa i Byszów, na wschód Ordów i Sierzno obie w pow. kamioneckim. Wś leży w dorzeczuWisły za pośrednictwem Białegostoku, praw. dopływu Bugu. Wchodzi on tu od płd. wschodu ze Suszna i płynie ku płn. zach. do Korczyna. W obrębie wsi przyjmuje z praw. brzegu Młynówkę, płynącą wzdłuż granicy półn. Dolina Białegostoku moczarzysta, wzniesienie średnie 208 mt. Zabudowania wiejskie leżą w środku obszaru. Część wsi zwie się Andrzejówką; jedna grupa domów Osikową, druga Lachami na praw. brzegu Młynówki, w płd. zach. narożniku wsi. Grupa domów Łozowa leży na płn. zach. Do obszaru dworskiego należą karczmy Wygoda i Hromosz. W środku obszaru wznosi się wzgórze Roździałów do 223 mt. Własność więk. hr. Alberta Cetnera ma roli or. 350, łąk i ogr. 211, past. 3, lasu 106 mr. ; wł. mn. roli or. 995, łąk i ogr. 927, past. 472 mr. W r. 1880 było 172 dm. , 1125 mk. w gminie, 12 dm. , 79 mk. na obsz. dwor. ; 64 rz. kat. , 1044 gr. kat. , 83 izrael. , 13 innych wyznań; 161 Polaków, 1043 Rusinów. Par. rz. kat. w Witkowie, gr. kat. w miejscu, dek. sokalski, dyec. przemyska. Do par. należy wieś Korczyn. We wsi jest cerkiew drewniana i szkoła etat. 1klas. Wśród pola ornego znajduje się tu znaczny okop, a opodal mogiła, dziś już prawie całkiem zaorana. Lu. Dz. Rozdziałowicze al. Radziałowicze, wś i dobra w płn. zachod. części pow. pińskiego, w 1 okr. pol. , gm. Chotynicze, par. kat. do 1865 r. Łohiszyn, teraz Pińsk. Niegdyś własność radziwiłłowska. Około 1589 r. ks. Mikołaj Krzysztof Radziwiłł nadał R. wraz z innemi dobrami w województwie nowogródzkiem ko legium jezuitów w Nieświeżu. Po kasacie za konu w 1775 r. przeszły R. w ręce osób świeckich; oddawna dobra są we władaniu Po tockich, i razem z dobrami Milkowicze mają 3363 włók. Wieś ma 26 osad pełnonadziałowych; cerkiewka na cmentarzu grzebalnym. Miejscowość całkiem odludna, bez dróg; oko liczne puszcze słynne są z wielkiej ilości róż nej zwierzyny. Al. Jel. Rozdziałowice, rus. Rozdiłowczi, wś, powiat rudecki, odl. 9 klm. na zachód od sądu pow. , urz. poczt. i tel. w Rudkach. Na płn. wschód leżą Kanafosty, na wschód Szeptyce, na płd. i zach. Kupnowice. Narożnik płn. zach. wciska się klinem w pow. mościski i sąsiaduje z Mokrzanami i Makuniowem. Środkiem obszaru płynie od zach. na wschód Wiszenka. Własn. więk. ma roli or. 32, łąk i ogr. 9 mr. ; wł. mn. roli or. 654, łąk i ogr. 172, pastw. 21 mr. W r. 1880 było 86 dm. , 469 mk. w gminie; 2 obrz. rz. kat. , 465 gr. kat. , 2 izrael. ; 2 Polaków, 467 Rusinów. Par. rz. kat. w Rudkach, gr. kat. w Kupnowicach Starych. We wsi jest cerkiew i szkoła 1kla sowa niezorganizowana. Za czasów Rzpltej należała wś do dóbr koronnych, klucza kupnowskiego. W lustracyi z r. 1686 rkp3. Ossol. Nr. 1255, str. 108 czytamy Ta wieś osiadła zdawna na łanach 4 i ćwierci. Między temi są popowskie ćwierci dwie, karczmarska jedna, mielnickie dwie. Powinności wsi Robociznę takąż robią jaką w Kupnowicach, to jest po 3 dni z ćwierci do południa. Zażen, obżen, zakos, obkos, konopie moczyć i międlić, przędziwo także. Stróży i do grabienia siana i inne powinności tak odrabiają, jako w Kupnowicach. Sól także wywozić powinni, jako i w Kupnowicach. Na szarwark do mostu chodzą, i karczmarz z nimi chodzić powinien. Pop także należał chodzić na zakos i obkos, zażen i obżen, jako gromada, ale się zasłania libertacyą, . której nie pokazał. Czynszu na rok płacą z każdej ćwierci osiadłej zł. 6. Owsa z ćwierci kłodę, co czyni półmiarków 8 Kury, kapłony, jajca tak dają jako w Kupnowicach. Pop z ćwierci na cerkiew wydzielonych daje zł. 1 gr. 8. Z ćwierci zaś gromadzkiej sobie przyłączonej dawać będzie zł. 6, a innych nie powinien do tego równo z gromadą powinności pełnić. Młynarz trzyma dwie ćwierci, z których nic nie robi. Według przywileju królewskiego z 12 czerwca r. 1678 ani z siekierą do dworu chodzić na robotę powinien, inszych nie odprawuje powinności, przy onym zachowaliśmy go. Tenże młynarz płacił za wymiar na rok przedtem zł. 30, teraz, że ten młyn opustoszał, bo woda niezastanowiona, tedy po staremu daje aż do zamełcia zł. 30. Karczmarz daje czynszu na Rozdrażewko Rozdrażewko Rozdzienice Rozdziały rok z roli swojej zł. 18. Szynk wolny piwa i gorzałki w tejże karczmie przy dyspozycyi dworskiej zostaje. Na szarwark powinna gro mada jako się wyżej opisało chodzić do sta wu, groblę tarasować i upust naprawiać. W inwentarzu z r. 1760 rkp. Ossol. Nr, 1632, str. 166 czytamy Ta wieś osiadła na ła nach 4 1 2, czyni ćwierci 17. Videlicet gro madzkich ćwierci 12, mielniczych 2, popowskich 2, karczmarska jedna, której ani osiadłość chlebnika, ani kmieci i ich sprzężaju tak jak w innych wsiach tego klucza nie explikują się, a to z racyi, iż w dożywociu za przy wilejem seu nabyciem prawa in virtute con sensus S. R. Majestatis, WJPan Bazyli Turkuł, ststa czerniejowski, w posesyi zostaje i wszelkie powinności, które podług inwentarzów do skarbu J. Kr. Mości należały, party cypuje. Jednak na szarwark do stawu Szep tyckiego i do mostu błażewskiego chodzić powinni i naprawiać. Karczmarz także z nimi chodzi. Wywóz soli na składy J. Kr. Mości ta wieś podług despartymentu zamkowego odbywać ma. Przywilej Jana III dla karcz marza rozdziałowickiego z r. 1677 podany w Dodatku do Gazety Lwow. r. 1855, Nr. 3, str. 12. Lu. Dz. Rozdziały 1. wś włośc, pow. pułtuski, gm. Obrytte, par. Zambski, ma 28 os. , 283 mr. ; wchodziła w skład dóbr Gostkowo. W 1827 r. 12 dm. , 109 mk. 2. R. , ob. Rożdżały. Rozdziele, , wś, pow. gorlicki, w okolicy pagórkowatej, przy drodze z Gorlic na wsch. do Żmigrodu, u zlewu pot. Wapienki i Węglisk, dopł. Libuszanki. Par. rz. kat. w Kobylance a gr. kat. w Męcinie. Odl. od Biecza 12 klm. na płd. wschód. Położona w okolicy ropodajnej, ma kopalnię nafty, którą eksploatują 3 towarzystwa; 93 dm. i 547 mk. , 35 rz. kat. , 507 gr. kat i 3 izrael. W środku wsi znajduje się murowana cerkiew, filia do par. w Męcinie. Obszar więk. pos. Ad. Skrzyńskiego ma 43 mr. lasu; pos. mn. wynosi 588 roli, 200 łąk i 500 past. W 1581 r. była wś własnością Cieklińskiego Pawiński, Małop. 114. Graniczy na zachód z Krygiem, na wschód z Bednarką, na płn. z Lipnikami a na płd. z Męciną Wielką i Wapiennem. 2. R. Dolne i Górne, dwie wsi w pow. bocheńskim, tworzą wspólny korpus tabularny. Parafia i urz. poczt. w Rzegocinie o 3 7 do 5 6 klm. Leżą w okolicy podgórskiej i lesistej, przy gościńcu z Bochni do Limanowy. R. Dolne wznies. 379 mt. , ma 36 dm. i 287 mk. R. Górne zajmuje szczyt wzgórza 415 do 535 mt. ; liczy 110 dm. i 823 mk. Prócz tego na rozparcelowanym obecnie obszarze więk. posiadłości jest 4 dm. i 21 mk. Pod względem wyznania jest ogółem 1098 rz. kat. i 33 izrael. Nazwę tę napotykamy w dypl. Bolesława Wstydliwego z d. 9 maja 1262 Kod. dypl kat. krak. , wyd. Piekosiński, I, 86, w któ rym książę nadał las Rozdziele, położony w okolicy Bochni, Dzierżykrajowi z Niegowici i jego bratu Wrzonowi, kanon. krak. W r. 1581 Pawiński, Małop. , 55 dzieliło się R. Dolne na dwie części Otfinowskiego, mającą 2 3 4 łanu kmiec, i Zofii Kowalewskiej z3 4 łanu kmiec; Górne zaś, należące do par. w Tęgo borzy tamże, 137, również na dwie części Andrzeja Tęgoborskiego z półłankiem kmie cym i spadkobierców Jerzego Jordana z 3 półłankami i zagrodą z rolą. Mac, Rozdzielna al. Kuźmy, fol. , pow. łowicki, gm. Lubianków, par. Pszczonów, odl. 22 w. od Łowicza. a 7 w. od Płyćwi, ma 7 dm. , 43 mk. Ob. Kuźmy. Rozdzielna, Razdielnaja, st. dr. żel. odesko wołoczyskiej, w gub. chersońskiej, pomiędzy st. Kołłątajówką o 20 w. a Migajewo o 15 w. , o 68 w. od Odessy a 445 w. od Wołoczysk. Rozdzielne, pow. gorlicki, ob. Rozdziele, Rozdzienice al. Rożdżenice, wś włośc, pow. włocławski, gm. i par. Lubień, ma 40 mr. obszaru; wchodziła w skład dóbr Kąty. W 1827 r. było 3 dm. , 15 mk. Rozdzierka, ob. Razderka, W spisie z 1866 r. podane 2 zaśc, o 19 1 2 i 20 w. od Dzisny, mające 1 dm. i 4 mk. oraz 4 dm. i 27 mk. Rozdzin al. Rozdzyń, w XVI w. Rosdzyn, wś włośc i os. karcz. nad strum Żabińcem, pow. piotrkowski, gm. Kluki, par. Parzno; wś ma 38 dm. , 271 mk. , 392 mr. ; karcz. 1 dm. , 6 mk. , 4 mr. dwor. W 1827 r. 22 dm. , 120 mk W XVI w. dziesięciny z łanów kmiecych i folw. pobierał pleban w Parznie, a prócz tego i kolędę po groszu z łanu Łaski, Lib. Ben. , I, 462. Według reg. pob. pow. piotrkowskiego z r. 1552 wś arcybiskupia R. , w par. Parzno, miała 10 os. , 6 łan. , 1 łan sołtysi, 1 łan Pa wiński, Wielkop. , II, 255. Br. Ch. Rozdzin al. Rozdzień, wś i dobra. pow. bytomski, par. Mysłowice odl. 1 milę. Więk. posiadł. cześć dóbr Mysłowice 3859 mr. 3111 mr. lasu, gmina wiejska ma 923 mr. roli, 222 mr. łąk, 64 mr. ogr. i 25 mr. zarośli. Szkoła katol. od 1825 r. Na obszarze wsi wielki piec Dietrichshuette i kopalnie węgla; wielki piec połączono linią boczną z drogą żel. górnoszląską. R. zdawna wchodził w skład dóbr Mysłowice ob. t. VI, 835. Par. R. , dek mysłowickiego, miała 1869 r. 2114 katol. , 79 ewang. , 56 izrael. Rozefpol, fol. szl. , pow. oszmiański, w 2 okr. pol. , o 58 w. od Oszmiany, 1 dra. , 9 mk. katol. Rozeft, ob. Rozewie. Rozemb, miejsc. w pow. ządzborskim, st poczt. Rydwąg. Rozdziały Rozdziele Rozdzielna Rozdz Rozdzierka Rozdzin Roz Rozeft Rozemb Rozembark Rozemberk Rozembark, w dok. Rozumbark, Roszembark i Royumberg, wś, pow. gorlicki, w okoli cy podgórskiej, lesistej, u źródłowisk potoku Sietnicy, uchodzącego z lew. brzegu do Ro py. obszar wsi przerzyna kilka potoków spływających z działu Ropy i Biały, którego szczyty noszą na północ i zachód od wsi na zwę Babia góra. Szczyty te dochodzą 309 mt. Przez wieś prowadzi droga z Biecza 7. 5 Hm. do Ciężkowic. We wsi jest par. rz. katol. , szkoła ludowa, młyn wodny, 221 dm. 3 na obszarze więk. pos. i 1207 mk. 591 męż. , 616 kob. , z których 1192rz. kat. a 15 izr. Obszar więk. pos. St. Więckowskiego ma 310 roli, 11 łąk i ogr. , 29 past. i 110 mr. lasu; pos. mn. 1523 roli, 106 łąk i ogr. , 239 past. i 169 mr. lasu. Kościół drewniany zbudowany 1756 r. Par. dyec. przemyskiej, dek. bieckiego obej muje Bugaj, Racławice i Sietnicę, z ogólną liczbą 2905 dusz i 41 izrael. Długosz L. B. , III, 201 i 465 powiada, że Wacław czeski zaraz po koronacyi nadał Biecz z zamkiem i wsią Rozumbark cum suo districtu bisku powi krakow. w zamian za wieś Kamienicę, którą na miasto Nowy Sącz zamienił, a w in nem miejscu I, 485 powiada, że kolatorem kościoła ze zwyczaju i prawa jest bisk. kra kowski a dziedzicem król. W takim razie podanie Starowolskiego Gesta episc. crac. jakoby wieś założył biskup Muskata mogłoby się utrzymać, biskup bowiem mógł otrzymać puszczę z prawem założenia osady, której na zwę naprzód oznaczono. Natomiast podrobionym jest erekcyjny dokument Wład. Jagiełły z 14 listop. 1389 r, albowiem w dyplomie Kazimierza W. z 19 maja 1354 r. , zwracającym dobra zagrabione biskupom, podana wś Ro zumbark Kod. kat. krak. . I, 252. Być może, ze Jagiełło założył tylko parafią. Mac, Rozemberk, niem. Rosenberg, wś włośc, pow. gdański górny, st. p. Pszczółki, par. kat. Łęgnowo, st. drogi żel. gdańskotczewskiej w miejscu; zawiera 13 gbur. posiadłości i 25 zagród, 824 ha obszaru 259 łąk i 422 roli. W 1869 r. 48 dm. , 605 mk. , 508 kat. , 52 ew. , 6 menonitów, 9 żyd. ; 1885 r. 52 dm. , 118 dym. , 541 mk. , 472 kat. , 65 ew. , 4 żyd. Szkoła kat. 2kla8. miała w 1887 r. 98 dzieci, R. leży w żyznych nizinach gdańskich, nad szosą gdańskotczewską. We wsi jest kościół kat. murowany, dawniej parafialny, obecnie filialny p. w. św. Wawrzyńca, zbudowany w 1746 r. przez przeora oliwskiego Iwona Rohweder, jak utrzymuje Borck Echo Sepulchralis, II, str. 55. Już r. 1614 przyłączył go biskup Gębicki jako filią do Łęgnowa. Patronat przysługiwał dawniej cystersom w Oliwie. Przy kościele bractwo Matki Boskiej Bolesnej, założone 1746 r. Po lewej stronie widać w murze kulę armatnią, pamiątkę utarczki zaszłej Słownik Geograficzny T. IX. Zeszyt 107. tu d. 14 stycznia 1813 r. między Francuzami a Rossyanami. Proboszcz łęgnowski posiada tu 4 włóki. Proboszczami byli tu Reiss 1737, Piotr Ganswind 1737, Jan Gręca, Wojciech Sobocki, który r. 1740 został zamordowany ob. Borck, 1. c, str. 54. Pierwszą wzmiankę o R. napotykamy już na początku XIV w. przy oznaczeniu granic Oliwy. Roku 1347 nadaje w. mistrz Henryk Tusmer wsi Rozemberk 40 włók na prawie chełm. Sołtys Jan Schrickstrich dostaje 4 wolne włóki i trzecią część kar sądowych, wyjąwszy przestępstwa dróżne; proboszcz ma także mieć 4 włóki. Od reszty włók będą nam osadnicy płacili po 11 skojców i 2 kury na św. Marcina a biskupowi po pół flor. od włóki Oprócz tego będą sołtys i osadnicy te służby czynili, jak poddani naszych wsi niemieckich w Prusach. Datum in curia Libenhoff, dominica, qua canitur Misericordia Domini ob. Odpisy Dregera w Peplinie, str. 896. R. 1460 ucierpiała wś od wojsk krzyżackich. Według taryfy z r. 1648 płacili tu poddani od 30 włók osiadł. , 2 ogrodz. , 5 włók zaciężnych, karczmy 64 fi. 8 gr. ob. Roczn. T. P. N. w Pozn. , 1871, str. 173. Podług taryfy na symplę z r. 1717 płacił Rozenberk 11 zł. 15 gr. ob. Cod. Belnensis, str. 84. R. 1758 d. 6 listop, nadaje August III sołectwo tutejsze ławnikowi sądu ziemiańskiego Janowi Trembeckiemu w Tczewie. W dużym ołtarzu tutejszym wiszą portrety rodziny Trembeckich, z czego wnioskować moźna, że go fundowali. W 1783 r. wś została puszczona osadnikom ówczesnym w wieczystą dzierżawę. Ze starszych wizytacyi wypisujemy tu kilka szczegółów W 1583 r. posiadał R. Jan Sorcz prawem dziedzicznem; w plebanii siedział od kilku lat pastor luterski, który nie dopuścił wizytacyi kościoła ob. Wizyt. Rozdrażewskiego, str. 31. Kiedy r. 1686 Albinowski wizytował dyecezyę, kościół wrócił znowu do katolików, był murowany i parafialny. Do probostwa należały 4 włóki, do kościoła kawał roli z chałupą, za którą jednak ówczesny komornik dla ubóstwa nic nie płacił. Parafian było tylko około 70, zresztą byli luteranie. Zabudowań plebańskich nie było; za proboszczowską łąkę, Popówką zwaną, płacono dzierżawy 100 flor. rocznie. Nauczyciel miał osobne mieszkanie i ogród, pobierał od gburów po pół korca żyta i 40 gr. ; od ogrodników zaś po kilka groszy; posiadał także łąkę. Nabożeństwo odprawiał tu co drugą niedzielę zakonnik z Oliwy nadesłany ob. Wizyt. Madalińskiego z r. 1686, str. 62. R. 1710 pobierał tu proboszcz 30 kor. żyta i 30 owsa, oprócz tego czynsz od 6 chałup. Nauczyciel pobierał za nakręcanie zegara na wieży od włościan drzewo, był on zarazem organistą ob. Wizyt. Szaniawskiego, str. 150. 53 Rozeto Rozensztyn Rozenów Rozen al. Rozyn, fo. szl. , pow. dzisieński, w 3 okr. pol. , o 17 w. od Dzisny, 1 dm. , 4 mk. katol. Rozengart 1. wś na pol. prus Mazurach, pow. węgoborski, 19 klm. na płn. wschód od Rastemborku, w pobliżu jeziora Dobskiego, w okolicy pagórkowatej, lesistej i obfitującej w łąki, z glebą gliniastą, piaszczystą i ka mienistą, średniej dobroci, z pokładami torfu. Wś ma 89 dm. , 893 mk. , Polaków ewan. , tru dniących sią rolnictwem i rybołóstwem, 1425 ha obszaru. Agentura poczt. w miejscu. Pocz ta konna z Rastemborku na Rozengart do Sztynortu. Jan t. Beenhausen, komtur bran denburski, nadaje Janowi Waschau 6 wł. zie miańskich na prawie chełmiń. Dan r. 1437 w dzień przed nar. N. M. Panny. Tenże nada je r. 1437 Misiowi Plastwik 6 włók sołeckich, celem założenia wsi dannickiej na 58 włókach chełmiń. Prawo sądzenia Prusaków zakon sobie zastrzega. R. 1600 nadaje książę Fry deryk Janowi Cholewie, karczmarzowi w Rozengarcie, 6 włók ziemiańskich na prawie chełmiń. , z obowiązkiem jednej służby zbroj nej. R. 1631 mieszka w R. Dołęga. R. 1781 posiada Krzysztof Bużełło 2 włóki i karczmę; tegoż roku nabywa Michał Bużełło karczmę Kozanowskiego; r. 1792 ma tam Jerzy Gór ski posiadłość. W r. 1525 był kościół w Rozengarcie uposażony 4 włókami, z 2 łasztami i 20 szeflami zboża. W dokumencie fundacyj nym z r. 1437 powiedziano, iż z 58 włók ma proboszcz mieć 4 na chwałę Boga i św. Miko łaja. Tamże wspomniana jest dziesięcina, wynosząca 1 szef. żyta i 1 szef. owsa z włóki. 2. R. Mały, wybudowanie, tamże, 4 dm. , 58 mk. 3. R. , wś na pol. prus. Mazurach, pow. szczycieński, blisko granicy król. polskiego, 7 klm. na płd. od Rozogów, st. poczt. i tel. , 10 dm. , 68 mk. Ad N. Rozenmujża, ob. Rezenmujża. Rozenów Stary, R. Nowy i R. Podleśny, kol. , pow. łódzki, gm. Leśmierz, par. Zgierz. R. Stary ma 10 dm. , 120 mk. , 67 mr. ; R. Nowy 19 dm. , 150 mk. , 193 mr. ; R. Podleśny 10 dm. , 64 mk. , 109 mr. W 1827 r. 1 dm. , 9 mk. Rozensztyn, dobra na pol. prus. Mazurach, pow. węgoborski, nad jez. Rydzowskiem, blisko granicy pow. rastemborskiego, 5 klm. na płn. wschód od Dryfortu, 3 klm. od st. poczt. Węgielsztyna; 3 dm. , 53 mk. , 149 ha. Ad. N. Rozentowo, łotew. Rozentowa, ob. Rezentów, Rozeto, wieś, pow, nowoaleksandrowski, w 3 okr. pol. , o 47 w. od Nowoaleksandrowska. Rozewie al. Rozeft i Rozyft, niem. Rixhoeft, dok. 1359 Resehubt i Resehoupt, wyb. do Tupadeł należące, pow. pucki, st. p. Starzyn, par. kat. Strzelno odl. 1 milę, 1885 r. 8 dm. , 38 mk. R. leży na Kaszubach, na t. zw. Swarzewskiej Kępie, tuż nad Bałtykiem. Stoi tu latarnia morska, sięgająca światłem nieomal do Helu. Ławy morskie dochodzą 200 stóp wysokości. R. 1359 nadaje komtur gdański Konrad von Baldersheim wiernemu Janowi Hans Cluckow i Maciejowi Mathis Cuniken 30 włók w R. , na których później powstała wś Chłapowo ob. Gesch. d. Kr. Neustadt von Prutz, str. 49. Niemcy wywodzą nazwę tutejszej osady od Riesenhaupt; na mapie Pufendorfa z r, 1729 zowie się ona Resehoeft. Znaleziono tu groby przedhistoryczne ob. Preuss. Prov. Bl. , 1855, II, str. 43 i pokłady węgla brunatnego ob. Landkreis Danzig v. Brandstaeter, str. 124. Kś. Fr. Rozgajciszki, osada rząd. nad rz. Mereczanką, pow. trocki, w 4 okr. pol. , o 54 w. od Trok, 1 dm. Rozgale, wś, pow. rossieński, gm, Kroże, o 24 w. od Rossień. Rozgardy, niem. Rossgarten, hamernia nad rzką Mątawa, pow. świecki, gm. Rulewo, st. poczt. Warlubie, par. kat. W. Komorsk odl. 1 milę. W 1868 r. 15 bud. , 5 dm. , 87 mk. , 57 kat. , 30 ew. ; 1885 r. 9 dm. , 66 mk. Rozgart 1. niem. Eossgarten Koeniglich, wś, pow. toruński, st. p. Toruń, par. kat. w kościele N. M. Panny w Toruniu. Wś ma 225 ha 3 lasu, 23 łąk, 49 roli. W 1868 r. 18 bud. , 10 dm. , 74 mk. , 4 kat. , 70 ew. ; 1885 r. 29 dm. , 32 dym. , 175 mk. , 16 kat. , 159 ew. Szkoła ew. liczyła 1887 r. 97 dzieci. R. 1727 postanawia magistrat toruński gburom tutejszym nie dać żadnego przywileju, tylko kontrakt. 2. R. Chełmiński, niem. Rossgarten Kulmisch, wś, pow. chełmiński, st. poczt. Grudziądz, par. kat. Szynych; 334 ha 17 lasu, 26 łąk, 207 roli. W 1868 r. 34 bud. , 10 dm. , 90 mk. , 4 kat. , 69 ew. ; 1887 r. 13 dm. , 18 dym. , 132 mk. , 22 kat. , 79 ew. , 31 dysyd. Szkoła ewang. liczyła 1887 r. 99 dzieci i 1 naucz. 3. R. Królewski, dawniej Rozgarty, niem. Koeniglich Rossgarth, dobra, pow. wąbrzeski, parafia katolicka i stacya poczt. Wąbrzeźno 1 8 mili odl. , mają 80 ha 26 łąk i 53 roli. W 1885 r. 5 dm. , 13 dym. , 66 mk. , 10 kat. , 56 ew. Leży między dwoma jeziorami, na płn. od Wąbrzeźna. Dawniej dobra należały do biskupów chełmińskich. W inwentarzu z r. 1731 czytamy W Rozgartach mieszka do zamku pewnie wąbrzeskiego należący Jakub Bon za kontraktem na lat 10 od r. 1730 d. 23 junii, według którego płaci corocznie na św. Marcin 50 zł. Roli nie ma opisanej wiele trzyma; ten kontrakt dany od pana Brezy; szarwarkuje ludźmi i bydłem tak jak drudzy, którzy sobie grunta wykopali ob. str. 31. Dobra te składają się dziś do połowy z folw. R. i do połowy z roli do Wąbrzeźna należącej. 4. R. , łąki przy Chełmnie nad Wisłą; kupiła je ksieni panien benedyk Rozen Rozengart Rozenmujża Rozen Rozgart Rozgardy Rozgale Rozewie Rozentowo Rozgary Rozgórz Rozgół Rozgólna Rozh Rózgiszki tynek w Chełmnie r. 1588 od Baj orskiego za 620 zł. Zdaje się, że te same łąki posiadają jeszcze w spadku po benedyktynkach siostry miłosierdzia ob. klasztory żeńskie kś. Fankidejskiego, str. 116. 5. R. , niem. Rossgart, fol. do Ryńska należący, pow. wąbrzeski; 1885 r. 5 dm. , 79 mk. Kś. Fr. Rozgart, wś na pol. prus. Mazurach, pow. ządzborski, nad jez Babięckiem, przy granicy pow. jańsborskiego, 3 klm. na płd. od st. pocz. Rybna, 3 1 3 klm. od Rańska; 9 dm. , 158 mk. , 442 ha. Ad. N. Rozgary, zaśc. pryw. , pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , o 12 w. od Dzisny, 1 dm. , 5 mk. kat. Rózgi, kol. , pow. radomski, gm. Gzowice, par. Suche, odl. od Radomia 18 w, , 2 dm. , 28 mk. , 68 mr. ; wchodziła w skład dóbr Czarna. Rózgi 1. wś, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 51 w. od Nowoaleksandrowska. 2. R. , wś i dobra, pow. telszewski, w 2 okr. pol. , o 58 w. od Telsz; wspomniana w dokumencie z 1589 r. jako leżąca we włości grusteńskiej. 3. R. , wś i osada, pow. wiłkomierski, gm. Ołoty, o 77 w. od Wiłkomierza. Rozgiele, wś, pow. szawelski, gm. Szawkiany, o 15 w. od Szawel. Rózgiszki 1. 1 i 2, dwa zaśc, pow. wiłkomierski, gm. Sudejki, o 68 i 70 w. od Wiłkomierza. 2. R. Dowboja w dok. z 1598 r. , niwa w dobrach Pogirżducie Mańkiszki, we włości korklańskiej pow. rossieński, na dwie beczki posiewu żyta. Rozgólna, wś, pow. suwalski, gm. i par. Wiżajny, odl. od Suwałk 28 w. , ma 7 dm. , 72 mk. Rozgół 1. os. włośc. nad rz. Pilicą, pow. opoczyński, gm. Owczary, par. Podklasztor Sulejowski, odl. od Opoczna 25 w. , ma 2 dm. , 13 mk. , 9 mr. 2. R. , wś, pow. konecki, gm. i par. Miedzierza, odl. od Końskich 14 w. , 10 dm. , 96 mk. , 62 mr. Osady te utworzone zostały i nazwane przez komisarzy włościańskich, przy stosowaniu ukazu z 1864 r. Rozgórz 1. niem. Rorsgars, wś na Pomo rzu niemieckiem, pow. lęborski, par. kat. Lę bork, 156 ha. W 1885 r. 2 dm. , 15 mk. ew. 2. R. , dobra ryc, tamże, st. p. W. Janowiec, 371 ha. R. 1392 r. jest w kopenhadzkich ta blicach woskowych wymieniony Mikusch z R. v. Rosgars; ob. Zeitsch. d. Westpr. Gesch. Ver. , IV, 76. W 1885 r. 13 dm. , 28 dym. , 199 mk. ew. Por. Janowiec Wielki. Kś. Fr. Rozgrunt, niem. Rathsgrund wś, pow. chełmiński, st. p. i par. kat. i ew. Chełmno, odl. 1 milę, ma 69 ha 53 roli or. i 1 lasu. W 1868 r. było 50 dm. , 85 dym. , 349 mk. , 50 kat. , 299 ew. Wieś założona w 1816 r. Rozhadów, rus. Rozhadiw, wś, pow. złoczowski, odl. 30 klm. na płd. od Złoczowa, 16 klm. od Zborowa, 4 klm, od urz. poczt. w Pomorzanach. Na płn. leżą Pomorzany, Kalne i Hodów, na płn. wsch. Hodów, na płd. wsch. Koniuchy, na płd. Urmań, na zach. Krasno puszcza 3 ostatnie w pow. brzeżańskim. Wś leży w dorzeczu Dniestru za pośrednictwem Złotej Lipy, płynącej wzdłuż granicy zacho dniej. od lew. brzegu wpada do niej mała struga, powstająca wśród lasu, na wschód od leśniczówki, a płynąca prawie środkiem ob szaru. W dolinie strugi tudzież przy gościń cu złoczowskobrzeżańskim leżą zabudowa nia wiejskie. W półn, stronie wsi las Błyszczawka 384 mt. na zach. , 416 mt. na wschód, a na płd. od niego las Werbów 398 mt. . Na wschod. krańcu obszaru docho dzi pukt jeden do 408 mt. Drzewostan w la sach mieszany, przeważa dębina. Własność więk. hr. Romana Potockiego ma roli or. 8, łąk i ogr. 10, past. 13, lasu 830 5 ha; własn. mn. roli or. 556, łąk i ogr. 173 7, past. 67, lasu 17 ha. Gleba przeważnie gliniasta, nad rzeką moczarowata. W r. 1880 było 97 dm. , 683 mk. w gminie, 5 dm. , 40 mk. na obszarze dworskim; 120 obrz. rz. kat. , 579 gr. kat. , 24 izrael. ; 150 Polaków, 573 Rusinów. Par. rz. kat. w Pomorzanach, gr. kat. w miejscu, dek. złoczowski. We wsi jest cerkiew p. w. św. Parascewii, młyn wodny, tartak i szkoła etat. 1klas. od 1858 r. z językiem wykł. ruskim. W lasach istniał dawniej monaster bazyliań ski. Jan Sobieski odnowił ten monaster i na zwał go Krasnopuszczą. Zwie się też w nie których dokumentach Rozhadowskim. Ko pia fundacyjnego dokumentu znajduje się w bibliotece monasteru krechowskiego Szematyzm bazylianów, Lwów 1867, str. 164. R. wchodził w skład dóbr Pomorzany ob. t. VIII, 750. Lu. Dz. Rozbrebne, wś, pow. wasylkowski, ob. Kamianka. Rozhurcze al. Rozhórcze, rus. Rozhircze, wś, pow. stryjski, 22 klm. na płd. zach. od Stryja, 4 klm. na płd. od urz. pocz. w Lubieńcach, Na płd. zach. leży Synowódzko Niżne st. dr. żel. , na płn. zach. Stynawa Niżna i Lubieńce, na płd. wschód Siemieginów, na płd. wschód Taniawa pow. doliniański. Płn. zach. część wsi przepływa Stryj od płd. zach. na płn. wsch. i przyjmuje tu od praw. brzegu kilka strug, z których znaczniejsze Młynówka powstaje na płd. krańcu wsi a płynie na płn. i Roztoczka. Zabudowania wiejskie leżą na praw. brzegu Stryja; na płd. zach. od nich, nad Młynówką, część wsi Monasterzec al. Monaster. Płd. część obszaru lesista. Na płd. od Monasterca, w dorzeczu Młynówki, leży las Winnica dworska, dalej na płd. Szołkowiec, a jeszcze dalej na płd. Borsyczyn wzn. 481 mt. ; na płd. wsch. leżą lasy Pohorylec, Kiczerka, Lechowski, Roztoczki wznios. 505 Rozbrebne Rozgiele Rózgi Rozgart Rozgart Rozhurcze Rozgrunt mi. Własn. więk. ma roli or. 161, łąk i ogr. 113, patw. 16, lasu 1565 mr. ; wł. mn. roli or. 606, łąk i ogr. 570, past. 247, lasu 199 mr. W r. 1880 było 188 dm. , 909 mk. w gm 4 dm. , 19 mk. na obsz. dwor. ; 50 obrz. rz. kat. , 863 gr. kat. , 11 izrael. , 4 innych wyzn. ; 22 Polaków, 902 Rusinów, 4 Niemców. Par. rz. kat. w Żuliuie, gr. kat. w miejscu, dek. bolechowski. We wsi cerkiew p. w. św. Mikołaja i szkoła filialna. Był tu monaster bazyliański, który niewiadomo kiedy istnieć przestał. Istniał tu także dawniej klasztor bazylianek. Świadczy o tem wzmianka w opisie dyecezyi przemyskiej, sporządzonym w r. 1761 na rozkaz biskupa Szumlańskiego. Czytamy tam In eadem dioecesi Premisliensi reperiuntur moniales S. Basilii, habent suum monasterium in Smolnica, et alias duas residentias, unam in civitate Jaworów et aliam in Villa Rozhorcze etc. . Peremyszlianyn, 1857, str. 127. Godne uwagi są w tej wsi hołdy, podobne do polanickich ob. Polanica, zajmujące obszar trochę mniejszy; nie są tak olbrzymie, ale pod względem wykończenia staranniejsze, czy też lepiej zachowane. O hołdach tych wiadomości podawano w Przyjacielu domowym 1853 r. , str. 143, w krakowskim kalendarzu Wildta na rok 1860 str. 21, w kalendarzu Haliczanin na rok 1861 str. 46 z ryciną, w Literaturnym Sbornyku z r. 1870, str. 66, w ruskiem czasop. Słowo Lwów, 1872, Nr 67 i 68, w Trudach pierwaho archeołogiczeskaho sjezda 1869 hoda t. I, str. 220 223, w Kuryerze stryjskim zr. 1880, Nr 1; w Albumie dla Stryja 1886, str. 75. Jan Wagilewicz pisał o rozhurczowskich Berdach i Uszczołbach w Czasopisie Czeskiego muzeum z r. 1836, o runach zaś, które jakoby znalazł w Rozhurczu, Pogodin ogłosił list jego w Moskowskom Nabludatiele z 1834 r. Najdokładniejszą wiadomość podał A. H. Kirkor w Zbiorze wiadomości do antropologii krajowej Kraków, t. III, 1879. Według tego opisu głazy piaskowca skalnego w Rozhurczu przedstawiają trzy oddziały, piętrzące się jeden na drugim, a stanowią właściwie jeden zabytek. W pierwszym oddziale, na samym dole, widzimy izbę wykutą w skale i położoną na północ. Otwór wchodowy ma 179 cmt. wysok. , 108 cmt. szerok. i 65 cmt. grubości. Ze środka są oddrzwia na 18 cmt. szerokie i 13 cmt. głębokie. Długość tej izby wynosi 880 cmt. , szerokość 715, wysokość największa w samym środku 346. Sklepienie owalne, bardzo foremne. Od wschodu jest okno na 1 metr szerokie i wysokie. Nad samem wejściem wykute okrągłe, niewielkie okienko, którego przeciętna wynosi 45 cmt. Po prawej stronie, w głębi, raczej w samym rogu, był podłużny otwór, jakby szczelina, pomiędzy dwoma zbiegającymi się tu skałami. Otwór ten zamurowano. Obok tej głównej izby od wschodu, zaraz za oknem, trzy stopnie prowadzą do małej izdebki, zupełnie ciemnej. Wejście do niej ma 57 cmt. szerokości i 185 wysokości. Wewnątrz oddrzwia, starannie obrobione, 15 cmt. szerokie, mają wykute dziury do zawiasów na wysokości 134 cmt. od poziomu. Izdebka ma 207 cmt. długości, 276 szerokości i 176 wysokości. Nad wejściem okrągławe wcięcia stanowią ciekawą ornamentykę, zupełnie taką, jaka jest nad jedną z izb dolanych w hołdach Polanickich. Ponad główną dolną izbą widzimy przestronny taras w głazie wykuty. Wgłębi onego wznosi się wspaniały, wysoki głaz stojący, pionowo ścięty, a w nim wykuty podłużny czworobok, rodzaj niży, bardzo foremnej, z zagłębieniem w dole przy wykutej ścianie w środku niży, widocznie dla osadzenia niewiadomego przedmiotu. Wysokość jej 120 cmt. , szerokość 90, głębokość wykucia 22 cmt. Mierząc przez wierzch tego głazu, w którym wykute wyżłobienie w rodzaju niży, pochyłą linią aź do poziomu, u stóp wchodowych drzwi do dolnej głównej izby, otrzymaliśmy 780 cmt. Na lewej stronie tarasu wznosi się inny jeszcze głaz, nic wysoki, z gładko uciętym wierzchołkiem. Nie dozwalając sobie żadnych dowolnych przypuszczeń, domyślać się można, że w wyżłobieniu stojącego głazu, raczej w niży, musiał stać bałwan, dla umocowania którego właśnie i wykuta wklęsłość u spodu kamienia, w głąb idąca. Na bocznym zaś głazie, którego wierzchołek gładko zrównany, mógł kapłan sprawiać obiaty. Siedm wykutych w skale stopni prowadzi od dołu na galeryjkę wykutą w tejże skale, którą wchodzi się na wyżej opisany taras. Po obu stronach tej galeryjki są trzy niewielkie dziury wykute w skale, które zapewne służyły do osadzenia zapór, którymi zamykano wejście na taras. Te same 7 stopni zostają w połączeniu z głównymi schodami, prowadzącymi do górnej izby i zaczynają się od 8 stopnia na wschod, stronie, kręto zwracając się na prawo. Wszystkich stopni jest 30, wykutych w jednej bryle głazu, ale od dołu kilka widocznie w późniejszych czasach dorobione albo zrestaurowane, górne zaś dobrze zachowane i noszą cechy pierwotnego wykucia. Tymi schodami wchodzi się najprzód na niewielką platformę, z której cztery inne stopnie prowadzą na wyższą część tej samej galeryjki, o której wyżej wspomnieliśmy. Galeryjka ma w tem miejscu szerokości 146 cmt. licząc od schodów do odrzwi. Następnie z galeryjki wchodzi się do przedsionka, którego szerokość 100, długość 160 cmt. , na lewo zaś otwór na wejście Rozhurcze Rozięcin Rozięcin Roziniec Rozińsko Rozkochów z progiem bardzo złagodzonym, szerokim na 10 cmt. Wysokość otworu na wejście 190, szerokość 109 cmt. Z wnętrza izby, do której to wejście prowadzi, wykute wyżłobienie dla odrzwi 14 cmt. głębokie a 15 cmt. szerokie. Po bokach widać dwie wykute dziury, jedna nad drugą, na jodnometrowej odległości, widocznie dla osadzenia zawias. Izba górna oświecona dwoma oknami, z tych jedno na północ, drugie na północnywschód. W górze po nad pierwszem oknem, już pod samem sklepieniem jest trzecie okno, rozmiarami odpowiadające poprzednim. Okna ze strony północnej wysokie na 73, szerokie na 62 cmt. W każdem z nich wykuto po trzy otwory okrągłe, jak się zdaje dla umocowania krat. Okno ze strony płn. wschod. ma 73 ctm. wysokości a 53 szerokości. To trzecie okno wykuto w nyży, idącej wzdłuż ściany wschodniopółnocnej. Nyża ta głęboka na 180, szeroka na 203, wysoka na 211 cmt. Podwyższenie nyży od poziomu izby na 15 cmt. W tej nyży, przez całą jej długość jest ława wykuta w głazie, mająca 55 cmt. wysokości a 35 cmt. szerokości. Sama izba ma długości 590, głębokości 527 cmt. Wysokość jej w samym środku wynosi 338 cmt. Po prawej ręce, we wschodniej części jest inna nyża, grubo i chropowato wykuta, głęboka na 60 cmt. , wysoka na 133 i długa na 219 cmt. Po obu stronach wielkiej nyży wykute framugi, głębokie na 40, wysokie na 62 cmt. Po lewej stronie po za framugą są trzy wcięcia. Takież wcięcie widzimy w podłodze, równolegle ze ścianą południową. Jest ono podłużne, na 18 cmt. szerokie a 130 cmt. długie. W ścianie przeciwległej nyży są jeszcze trzy framugi półokrągłe, w równej od siebie odległości położone, na 125 cmt. od spodu, głębokie na 40 a wysokie na 55 cmt. Trzeci oddział hołdów stanowi taras albo platforma, wykuta na wierzchołku skały, ponad górną, wyżej opisaną izbą. Wchodzi się na nią głównymi schodami, które prowadziły do górnej izby i na galerye. Stopnie dobrze zachowane, chociaż miejscami starte, mają 22 cmt. wysokości, 28 szerokości a 135 długości. Jest jeszcze i drugie wejście na sam wierzchołek skały, a mianowicie ośm stopni grubo w skale wykutych, krętych i dziś prawie nie do przebycia, idących z galeryi niższej, a łączących się z głównymi schodami, jak również ze stopniami prowadzącymi w poprzek skały z galeryi na dół. Najwyższa ta platforma ma długości 7 metrów, szerokości 380 mt. Środek jej trochę wypukły, chropowaty; trudno ze stanowczością orzec, czy ten wierzchołek ręką ludzką obrobiony; ale za to widzimy tu wyrażne a nawet misterne wykucie czworoboku, którego głębokość 34, dług. 48, a szerok. 40 cmt. wynosi. Jest to widoczny otwór dla osadzenia jakiegoś słupa, lub podstawy od niewiadome go przedmiotu; tu zapewne stał posąg bóstwa, może jaki Światowit w kształcie słupa w tym otworze osadzony. Wysokość tej platformy jest równoległą w tem miejscu z poziomem góry Szczołb, a na odległości 26 m. 50 cmt. od niej na prawo wznoszą się dwa inne głazy, olbrzymiej, prawie jednostajnej wysokości, obok siebie stojące i przedzielone odległością z brzegu 68, a w środku 90 cmt. Są i tu śla dy wrębów, w obu głazach wykutych. Można domyślać się, że głazów tych używano jako bramy głównej wchodowej na sam szczyt świątyni prowadzącej. Lu. Dz. Rozięcin, wś, pow. chełmski, gm. i par Wojsławice. Rózin 1. kol. , pow. łęczycki, gm. Piaskowiec, par. Solca Wielka, odl. od Łęczycy 17 w. , ma 8 dm. , 51 mk. 2. R. al. Swieciechów, fol, nad Wisłą, pow. janowski, gm. Annopol, odl. 42. w. od Janowa. Folw. ten utworzony na gruntach poduchownych, ma 170 mr. obszaru 84 ornej ziemi, 85 łąk i 1 mr. nieuż. , Roziniec, ob. Rosiniec. Rozińsko, ob. Różyńsk. Rozkochów, wś nad rzką Kwaczałką, pow. chrzanowski, par. rz. kat. w Babicach, odl. 4 5klm od Alwerni. Posiada szkołę ludową, 109 dm. i 659 mk. ; 650 rz. kat. i 9 izrael. Wiek. pos. hr. Gw. Henkel de Donnermark obejmuje 6 mr. łąk i 168 lasu; pos. mn. 718 roli, 183 łąk, 249 past. i 20 mr. lasu. Klemens z Ruszczy, kaszt. krak. , darował tę wieś kla sztorowi w Staniątkach, później jednak w r. 1242 zamienił ją Andrzej, bisk. płocki, z brać mi Jankiem, kaszt. de Ruda, i Wierzbiętą Wirbyantha, przełożonym, , de Stanyathecky, Książę Konrad potwierdził tę zamianę Kod. dypl. Bartoszewicza, 1858, t. III, 433 pod r. 1464; Lib. Ben. Długosza, t. III, 298 i Kod. Małop. , II, 63. Według reg. pob. pow. kra kowskiego z r. 1490 wieś Rozkoszów miała 1 1 2 łanu. W r. 1581 R. , w par. Babica, wła sność bisk. krakow. , miała 2 1 2 łan. kmieć, 1 komor. z bydłem, 1 czynsz. , 1 rybitwa Pawiński, Małop. , 37 i 433. Mac. Rozkochów al. Rozkochowo, dok. Rozkohowo, osada niegdyś, pow. krobski, w okolicy Jutrosina, istniała jeszcze w XV w. W r. 1284 Przemysław II pozwolił Stefanowi, kasztel. krobskiemu, osadzać na prawie niemieckiem wś Śląszków z działem R. , który to dział Ste fan był nabył od Wojciecha Kod. Wielkop. , n. 549. Rozkochowem zowie się dotąd ce gielnia 1 dm. i 17 mk. grąbkowska, leżąca o 2 1 2 klm. na zachód od Jutrosina, tuż pod Śląszkowem. E. Cal. Rozkoliska al. Rozkołyska, szczyt karpacki w dziale skolskodelatyńskim, pow. doliński. Rozkoliska Rozkopańce Rozkoliszcze nad pot. Lisną dopł. Ilemki, nad źródłami pot. Pohareckiego. Wznies. 1060 mt. Por. Magóra 19. Rozkoliszcze, szczyt karpacki, wznios. 953 mt. , nad pot. Pohareckim, w pow. dolińskim, w pobliżu szczytu Rozkoliska. Rozkopaczów, wś, pow. lubartowski, gm. i par. Syrniki. Na obszarze wsi jez. Matycz. W 1827 r. wś duchowna, w par. Ostrów, ma 57 dm. , 350 mk. W 1531 r. wś R. , w par. Ostrów, miała 3 łan. , 1 młyn Pawiński, Małop. , 351. Piotr Czerny, chorąży lubelski, dziedzic Kijan, zakładając w 1618 r. klasztor bernardynek w Lublinie, dał im R, za uposażenie. Rozkopana 1. wś nad rzką Kojanką al. Kozą, pow. berdyczowski, w 2 okr. pol. , gm. Dziuńków, a 82 w. od Berdyczowa, ma 752 mk. ; w 1863 r. było tu 916 mk. prawosł. i 176 katol. Cerkiew p. w. św. Mikołaja, dre wniana, wzniesiona w połowie zeszłego wieku a odnowiona w 1847 r. , uposażona jest z za pisu hr. Adama Rzewuskiego z 1785 r. 69 dz. ziemi. Włościanie nadzieleni zostali 951 dz. ziemi, ocenionej na 45, 244 rs. Należy do klucza pohrebyszczańskiego hr. Rzewuskich. 2. R. Grobla uroczysko na gruntach wsi Dziuńków, w pow. berdyczowskim. 3. R. Mogiła uroczysko w pobliżu wsi Horodyszcza, w powiecie skwirskim. 4. R. Mogiła uroczysko na gruntach wsi Helenówka, w po wiecie wasylkowskim. 5. R. Mogiła wieś, pow. żytomierski, o 6 w. na wschód od mka Kodni. Na gruntach tej wsi znajduje się ślad rozkopanej wielkiej mogiły. J. Krz. Rozkopańce al Rozkopińce, wś, pow. kaniowski, w 2 okr. pol. , gm. i par. Bohusław, o 1 w. odległa, o 47 w. od Kaniowa, ma 845 mk. 453 mk. w 1863 r. . Należy do klucza bohusławskiego dóbr hr. Branickich. Rozlazłów 1. Szlachecki, fol. nad rz. Bzu rą, pow. sochaczewski, gm. Chodaków, par. Sochaczew, odl. 1 w. od Sochaczewa, ma 138 mk. W 1827 r. 12 dm. , 122 mk. Folw. R. z nomenkl. Bzurno, rozl. w 1870 r. mr. 509 grunta orne i ogrody mr. 397, łąk mr. 8, pastwisk mr. 48, nieuż. mr. 56; bud. mur. 13, z drzewa 12; wiatrak. 2. R. Królewski, wś, włośc, pow. sochaczewski, gm. Kozłów Bisku pi, par. Sochaczew, ma 60 mk. , 5 os. , 196 mr. ; wchodziła w skład dóbr Kuznocin. W 1827 r. było 5 dm. , 52 mk. Była to zdawna wś ksią żęca w ziemi gostyńskiej. Wymienia ją akt z 1462 r. Kod. Maz. , 232. Br. Ch. Rozlewicze, wś i fol. , pow. bobruj ski, w 3 okr. pol. i gm. Hłusk, w pobliżu kotliny rz. Ptycza, przy drożynie z Poblina do Żukowicz i Bierozówki, ma 11 osad. Grunta lekkie, w kulturze, łąki obfite, rybołówstwo znaczne; lud oprócz rolnictwa, trudni się pszczolnictwem po lasach. Folwark, własność Rajkiewiczów, ma około 22 włók. A. Jel. Rozliwa wś nad rzką Koszarką, pow. czehryński, w 3 okr. pol. , gm. i par. prawosł. Złotopol o 1 w. , o 88 w. od Czehrynia odległa, ma 207 mk. Należy do klucza żuraw skiego dóbr hr. Bobryńskiej. Rozławka, część Winnik, pow. lwowski. Rozłazin, niem. Roslasin, 1438 Roslasyn, wś z kośc. katol. par. w Pomeranii, pow. lęborski, st. p. Bożepole. Razem z wyb. Borem 1885 r. 3 dm. , 16 mk. i Rozłazińskim młynem 3 dm. , 13 mk. obejmuje gmina 857 ha, 66 dm. , 108 dym. , 567 mk. , 154 kat. , 413 ew. Kościół, p. w. św. Wojciecha, jest patronatu rządowego na mocy traktatu Welawskiego z r. 1657. Parafialnym został w 1864 r. ; zbudowany w 1840 41 a 1841 r. benedykowany. Istnieje przy nim bractwo trzeźwości od 1866 r. . W skład parafii dek. lęborski wchodzą R. , Parasino, Strażnik, Porzecze, Osiek, Łowicz Górny, Średni i Dolny, Jeżewo, Borowe, Antonshof, Redystowo, Popowo, Bór, Dzięcielec, Wielestowo, Gojtowo, Bożepole W. i M. , Lubowidze, Lubowidzkie bagna, Chmieleniec, Mokrybór, Nowydwór, Dąbrówka, Albeka, Nawcze, Kętrzyno i Okalice. W 1867 r. było 1134 dusz a 1887 r. 1537 dusz. W 1356 r. nadaje komtur gdański Sweder von Pfelland wś R. z. 50 włók. na prawie chełm. uczciwym Rychardowi Richarden i Sulkowi Sulken. Lokatorom nadaje komtur dziesiątą włókę wolną z sołectwem i trzecim fen. kar sądowych. Ale naszych polskich poddanych i tych co nie mają prawa niemieckiego, nie będzie sądził. Wykroczenia na drogach publicznych zaś, w granicy wsi popełnione, mają być sądzone według prawa krajowego w obecności naszych braci; trzeci fenig z kar ma sołtys pobierać. Zastrzegamy sobie także wszelkie młyny, karczmy i kruszce, jako i zakładanie dróg, gdzie nam się będzie podobało. Na chwałę Boską i dla pociechy dusz ma w R. kościół być pobudowany. Proboszcz ma posiadać 4 włóki wolne i pobierać po korcu żyta i owsa od włóki. Po 3 wolnych latach będą płacili do Gdańska od każdej włóki po 13 skojców i 2 kury na M. B. Gromniczną. Według opisu granic leżała ta wś Rosenberg między Nawozem, Redystowem, Dąbrową, Wielestowem, Bożempolem i Jeżewem, więc tam, gdzie dzisiejszy Rozłazin. Zdaje się, że z czasem utraciła swą nazwę niemiecką a przybrała obecną polską. Przywilej powyższy jest wystawiony w Lęborku; jako świadkowie występują Matczei von Malczicz, sędzia ziemiański, Jeske Swinochonitz i Steffan Kmiostonitz ob. Gesch. d. Lande Lauenburg und Buetow von Cramer, II, str. 215 i Odpisy Dregera w Peplinie. str. 76 b i 90. Pro Rozkoliszcze Rozkopaczów Rozkopana Rozlazłów Rozlewicze Rozliwa wś nad rzką Koszarką Rozławka Rozłazin Rozłąciszki Rozłopy Rozłęka boszcz był tu już r. 1414. W 1438 r. podaje komtur gdański Mikołaj Poster do wiadomości, że do niego przyszli mieszkańcy Rozłazina, skarżąc się, że ich wieś coraz bardziej podupada, a to dlatego, że jest wydana na włóki a nie na radła. Uznając słuszność ich zażaleń osadzamy niniejszem wieś tę na 25 radiach, z prawem chełm. Sołtysowi nadajemy 2 1 2 radła wolne, jako do sołectwa należące i trzeci fenik sądów niemieckich, z wyjątkiem naszych polskich ludzi jako i tych, którzy innego jak niemieckiego narzecza używają i nie mają prawa chełmińskiego, tych tylko my albo nasi bracia sądzić będziemy. Zastrzegamy sobie także młyny, karczmy i wszelkie kruszce i zakładani dróg i ścieżek, gdzie nam się to będzie zdawało być pożytecznem. Bogu na chwałę i duszom na pociechę ma tu być zbudowany kościół; dla proboszcza wyznaczamy dwa wolne radła. Od każdego radła będą nam mieszkańcy dawali 1 grz. i 2 skojce pruskiej monety i po 4 kury od włóki na M. B. Gromniczną, świadkami są nasz brat Frederich Nickericz, komtur naddworny, Ulrich Czenger, mistrz rybacki, Segemunt von Noten, wójt w Lęborku, Herman Huwg von heiligen Berge, nasz łowczy, Frederich von Wylzdorff, nasz marszałek, i wielu innych. Dan w Lęborku w sobotę przed Judica ob. tamże, str. 22d0 222. Krzyżacka księga czynszowa z r. 1437 donosi R. na 41 wł. , każda czynszuje skojców, z tych jest 10 wolnych, 2 mają czynszować w 29 roku, jedna w 11ym, dwie w 13ym, trzy w 14ym, wreszcie dwie w 46 roku. Karczmarz płaci 5 wiardunków. Z osadzonych włók wpływa więc 18 grz. i 14 skojców; z wolnych wynosi czynsz 4 grz. i 21 skojców str. 295. R. 1658 należał folwark, obejmujący 23 1 2 włók, do zamku lęborskiego. Do folw. były przyłączone 2 1 2 wł. sołeckie i inne 1 1 2 wł. Pustkami stało 1 1 2 wł. , 4 gburstwa z 6 włókami, na 12 innych siedziało 8 poddanych, którzy czynszu płacili 21 zł. 18 gr. , 27 korcy owsa i 27 kur, młynarz zaś dawał 9 zł. i 24 korcy żyta. Gburami byli Albrecht Borschoffke, Jakub Borsoffke, Marcin Krus, Maciej Kleber, Schwantes Kleber, Michał Krus, Hans Naatz i Jakub Kasub; mieli synów w latach 5, 10, 18, 24 i 25, 8 koni, 10 wołów, 3 krowy, 60 kor. żyta wysiewu i 103 tal. długu. Dawniej był tu sołtys, 14 gburów i młynarz Zapiski ks. Gapińskiego. Z wizytacyi Madalińskiego z r. 1686 dowiadujemy się, że kościół tutejszy leżał wtedy w gruzach; stała tylko drewniana dzwonnica z 3 dzwonami; w niej miewał wikary czasem kazanie. Z ogrodów plebańskich pobierał proboszcz 40 fl. czynszu; dusz było tylko 15, ich pieczą zajmował się prob. lęborski str. 37. W skład parafii wchodziły Rozłazino, Jeżowo, Dąbrówka, Albek, Goytowo, Wielestowo, Bożepole Małe i Wielkie, Parasino, Osiek, Łowcze, Nawcze, Kętrzyno i Lubowidze, z których prob. pobierał meszne str. 376. W wizyt. Szaniawskiego z r. 1710 czytamy, że ówczesny kościół, w pruski mur budowany, wystawił tu przed blisko 23 laty własnym kosztem biskup Madaliński str. 94. R. 1780 liczył Rozłazin 40 kat. i 60 innowierców ob. Wizyt. Rybińskiego, str. 98. Proboszcz po bierał od 4 1 2 włóki roli 80 fl. czynszu, oprócz tego mesznego 88 korcy żyta i tyleż owsa i niektóre wiktuały. Ks. Fr. Rozłąciszki 1. folw. pryw. , pow. dzisieński, w 2 okr. pol. , o 64 w. od. Dzisny, 1 dm. , 9 mk. kat. 2. R. , zaśc, pryw. , pow. dzisieński, w 2 okr. pol. , o 64 w. od Dzisny, 1 dm. . 6 mk. kat. Rozłęka al. Rozłuka, przedm. Komarna, pow. rudecki. Rozłopy al. Rozłupy, wś, pow. zamojski, gm. Sułów, par. rz. katol. i prawosł. Szcze brzeszyn, odl. 27 w. na zachód od Zamościa a 3 w. od Szczebrzeszyna. Leżą w pięknej równinie, na stoku płaskowzgórza szczebrzeskiego. R. mają 484 mk. 260 katol. , 224 prawosł. ; 1827 r. było 42 dm. , 255 mk. ; ob szaru obejmują 1118 mr. w 45 osad. i 36 mr. 2 os. poproboszczowskich. Gleba lekka, uro dzajna, pastwiska i łąk nie ma. Wchodziły w skład dóbr Bodaczew, należących do ordynacyi Zamoyskich. T. Zuk. Rozłucz, szczyt górski, w pasmie górskim t. n. , w pow. turczańskim, gm. Rozłucza, wznies. 933 mt. U stóp jego znajdują się źródła Dniestru ob. t. II, 51. Rozłucz, nazwa dawana w dolnym biegu pot. Jasienica, dopływowi Dniestru. Rozłucz, wś, pow. turczański, 13 Mm. na płn. zach. od Turki, 9 klm. od urzędu poczt, w Łopuszance Chominej. Na płn, leżą Rypiany i Jasienica Zamkowa, na wsch. Wołosianka Mała, na płd. wsch. Jawora, na płd, Szumiacz i Przysłóp, na płd. zach. Wołcza, za zach. Smereczka. Wieś leży w dorzeczu Dniestru za pośrednictwem jego dopływu Rozłucza al. Jasienicy. Zabudowania wiejskie leżą w dolinie górnego biegu potoku. Na granicy płd. wznosi się góra Rozłucz do 933 mt. znak triang. , na zach. Terkaliwski do 892 mt. , na płn. Kochanowice do 717 mt. Wschodnią część wsi przebiega gościniec staromiejskoturczański. Własn, większa ma roli ornej 22, łąk i ogr. 14, past. 11, lasu 1587; własn. mniej. roli ornej 2055 łąk i ogr. 142, past. 382, lasu 103 mr. W r. 1880 było 188 dm. , 1049 mk. w gm. , a mianowicie 122 rzym. kat. , 880 gr. kat. , 47 izrael. ; 23 Polaków, 894 Rusinów, 132 Niemców. Parafia rzym. kat. w Turce, gr. kat. w miejscu, dek. Rozłąciszki Rozłucz żukotyński, dyec. przemyska. We wsi jest cerkiew drewniana, niedawno zbudowana, poświęcona dnia 7 listopada 1876 r. Metryki ma cerkiew od r. 1775. Jest także szkoła etat. jednoklasowa. Tutejszy tartak wodny o jednym gatrze i jednej pile przerabia rocznie 320 metr. kub. drzewa a produkuje 200 metr. kub. desek. Za czasów Rzplitej należała wieś do dóbr koronnych, krainy rozłuckiej, w ekonomii Samborskiej a ziemi przemyskiej, oprócz tej wsi należały do krainy rozłuckiej Przysłóp, Wołcza, Żukotyn, Smereczka, Rypianka, Dniestrzyk Dubowy, Jabłonka Wyźna czyli Dubowa, Jabłonka Niżna, Tureczka Słopuścianka lub Niżna, Tureczka Matenczyna lub Wyżna. Zygmunt III nadał R. za zasługi rycerskie Prokopowi Nowickiemu, rotmistrzowi; po wygasłem jego potomstwie wróciła do skarbu. W lustracyi z 1686 Rkp. Ossol. Nr. 1255, str. 144 nn. czytamy Wieś Rozłucz al. Borysowa Wola, ma łanów 17 1 4, między tymi hajducki łan jeden, wójtow. 2, popowski 1. Czynsze na św. Michał kuchenne, stroźne, żyrowszczyznę, kopy hajduckie, za sądy zborowe tak płacą jako wieś Wołcze. Czynsze na św. Marcin Czynszu głównego z łanu każdego płacą zł. 5 i po szelągu; za wołu płacą z każdego łanu zł. 1. Za kopy hajduckie także płacą z łanu zł. 2. Z potoka Piczerowskiego gromada płaci zł. 100. Z lasów nowo przysadzonych gromada płaci zł. 6. Od chyżników dwóch dają od każdego po gr. 12. Z pustych, koszonych łanów dają z każdego po zł. 6. Owies, kury, gęsi tak dają z każdego łanu jako wieś Wołcze. Z wójtowstwa za pokłon i stacyą, także z karczmy dają czynszu zł. 2 gr. 6. Czynsze na św. Wojciech kuchenne, strożne, kopy hajduckie, za jagnię i jarząbki, owies, kury, gęsi, za barana kuchennego i baranka jednego, jajca, dań owczą tak płacą jako Wołcze, drzewo i robotników także wysyłają z łanu każdego jako wieś Wołcze. O krainie rozłuckiej podaje wiadomość ten sam rękopis str. 141 do 150. W inwentarzu z r. 1760 Rkp. Ossol. Nr. 1632, str. 198 czytamy Ta wieś osiadła na łanach 16 1 4. Videlicet sianych łanów 10, koszonych 3, pustych 3 1 4 Zosobna wójtowskich 2, wolniczego 1 2, popowski jeden, hajducki seu sołtyski jeden. Chlebnika ad praesens znajduje się Nr. 55. Czynsze tej wsi wymienione szczegółowo czynią 432 zł. 5 gr. Ad haec wójtowstwa półtora łanu posessor Imć Pan Antoni Wołczański, na które prawo produxit, vigore którego do kasy płacić ma dwiema ratami, pierwszą na św. Marcin, drugą na św. Wojciech zł. 358 gr. 15, tudzież hybernę na gardekurów JKr. Mości atque alia onera fundi ferre tenetur. Pół łanu wójtowskiego posessores Jmć PP. Rozłuccy prawa non produxerunt, jednak płacić mają czynszu zł. 2 gr. 6, oraz hybernę na gardekurów JKr. Mości i inne onera fundi. Z wolniczego pół łanu Jmć Pan Wołczański płacić powinien do skarbu czynszu zł. 16 gr. 15. Lasy tej wsi Las od Wołosianki Małej, nazwany Puziat, w nim drzewo jedlina i topolina. Las od Jaworowa i Szumiaczego, nazwany Platerych i Rozłączka, bukowy i smerekowy. W spisie dokumentów znajdujących się w archiwum gubernialnem Iwowskiem, sporządzonym w r. 1787 Rkp. Oss. Nr. 2837 czytamy na str. 70 A. 1511 ipso die decollationis Sancti Joannis. Samboriae, Facultas Magnifici Odrowąż Provido Borysz Sculteto locandi villam in vastitate, in silwa Rossen, sub monte dicto Rozłuczem circa rivulum dictum Roschony, Rowien appellandam. In qua ad Scultetiam area integra una, cum pratis, campis ac attinentiis, molendino extruendo, emolumentisque percipiendis, ac duorum dierum laborum subditatium, scilicet arationis et falcastrationis, datur. Ratione quorum Scultetus, pro qualibet bellica expeditione cum solus ipse servire renuerit unam sexagenam pecuniarum solvere tenetur, praecisis dationibus, per subditos aliarum villarum, Scultetis suis praestari solitis. Cujus per Sigismundum I facta confirmatio Cracoviae, die dominico, ante festum Sancti Jacobi A. 1519. Na str. 71 czytamy A. 1567. fer. secunda post dominicam Rogationum. Petricoviae. Privilegium Sigismundi Augusti Michaeli Sculteto datum. Quo molendinum cum torquatili inferius villae Rozłucz alias Rowien, in fundo ejusdem villae, in flumine Jasiennica, et in rivulo Stary Potoczek dicto, ubi videlicet isti duo rivuli superius specificati confluunt, cum taberna, uno laneo agri ex opposito aliorum, agrorum Scultetialium confertur. Na str. 71 czytamy następnie A, 1534, fer. quinta post festum undecim milia Yirginum. Samboriae. Poponatum in villa Boryszowa Wola Magnificus Odrowąż Religioso Lazar, cum una integra area alias dworzyszcze Ecclesiae rit. gr. Tituli Nativitatis Beatissimae Virginis Mariae, salvo censu floreni unius, quotannis per Popones praestando confert. W rewizyi praw etc. z r. 1756 Dod. mies. do Gazety lwowskiej 1872, t. I, str. 157 czytamy Ta wieś ma łanów I7 1 2, to jest sianych 12, koszonych 2, pustych 3 1 2; z osobna wójtowskich 2, wolniczy 1, hajduczy 1, cerkiewny 1. Duchowny ad praesens 1, chlebnika gromadzkiego 57, popowiczów 5, syłtysów 3. Posessorami wójtowstwa Jmć Państwo Wołczańscy. Produkowali przywilej Augusta III w Warszawie d. 30 października 1760 r. urodzonym Franciszkowi i Agnieszce Barbarze Wołczańskim, Rozłucz Rozniszew Rozłuki bratu i siostrze rodzonym, na toż wójtowstwo cum omnibus usufructibus et pertinentiis ad vitae eorum tempora cum censu annuo incorporato zł. 358 nadany, mocą którego posiadając, mają z karczmy, młynów i innych powinności i użytków rocznego prowentu demptis. oneribus fundi ac censu suprascripto in corporate zł. 800. Łan wolniczy post extincta fata uprzywilejowanych posesorów przywłaszczyli go do posesyi swojej wspomnieni wójtowstwa posesorowie mieniąc go być gruntem Gorolowina zwanym, z którego jako za osobliwem prawem dawniej chodzącego distinctim importują skarbowi zł. 16 gr. 15. Sołtysi łanowi regimentu Rzplitej uczciwi Iwan łepisz, Jurko Mazurk, Fedio Hurnicz, posiadają gruntu ćwierci dwie i pół, a ćwierć jedne i pół gromada opłaca. Prawa żadnego nie produkowali na łan takowego sołtystwa. Przywilej Augusta III na wójtowstwo w R. podany jest w całej osnowie w dod. mies. do Gaz. lwow. , 1872, t. I, str. 191. Lu. Dz. Rozłuki, wś wchodziła w skład dóbr sstwa mrzygłódzkiego w Sanockiem, ob. Mrzygłód t. Vi, 772. Rozmarynówka, os. fabr. , cukrownia, na obszarze Mironówki, w pow. kaniowskim. Rozmarynowo, niem. Rosmarinowo, folw. , pow. wrzesiński, z pocztą w Żerkowie, ma 306 52 ha 171 92 roli, 19 08 łąk, 1222 past. , 92 53 lasu, 10 23 nieuż. i O 54 wody; właścicielem jest Walery Robowski. Najnowszy spis gmin i okręgów z r. 1888 nie wykazuje tej osady. Rozmiarki Razmierki, wieś, pow. słonimki, w 1 okr. pol. , gm. Kossów, o 52 w, od Słonima. Rozmienna Góra, wieś, pow. kolski, gm. Sompolno, par. Lubstówek, odl. od Koła 16 w. , ma 5 dm. , 27 mk. W 1827 r. 3 dm. , 12 mk. Rozmirów, przysioł. wsi Bilsko, w pow. nowosądeckim. Rozmówka, białoruskie Razmouka, kar czma, w pow. rzeczyckim, w gm. karpowickiej, w okolicy mka Eutuszkiewicz, przy dro żynie z Eutuszkiewicz do wsi Miechowszczyzny i wsi Zaljo. Al. Jel. Rozmówka, os. , pow. pleszewski Jarocin, o 2 klm. na wschód od Dobrzycy; okr. wiejski Fabianowo, poczta w Dobrzycy, st. dr. żel. w Kotlinie o 5 klm. ; 4 dm. , 11 mk. Rozmy Pourykie, wieś, pow. telszewski, w 4 okr. poL, o 35 w. od Telsz. Rozmyśl, kol. na obszarze dóbr Krobanówek, pow. sieradzki, gm. Zduńska Wola, ma 29 osad, 101 mr. Rozniatycze 1. wieś nad rzką Lebiodką, pow. lidzki w 4 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Wasiliszki, o 4 w. od gminy, ma 2 dm. , 33 mk. katol. 1864 r. 11 dusz rewiz. ; należy do dóbr Lebiodka Potockich. 2. R. , okolica szlach. nad rzką Lebiodką, tamże, o 34 w. od Lidy a 1 1 2 od Wasilszek, ma 3 dm. , 29 mk. katol. J. Krz Rozniszew ob. Rożniszów. Roznos pow. olkuski, gm. i par. Bolesław. Roznoszyńce, wś nad rz. Mołdawką, pow. bałcki, okr. pol. , par. i st. poczt. Hoławaniewskie, gm. Daniłowa Bałka, odl. 80 w. od Bałty, ma 107 osad, 1065 mk. , w tej liczbie 96 jednodworców, 1774 dzies. ziemi włośc, 2890 dworskiej, 112 cerkiewnej; cerkiew p. w. św. Michała, wzniesiona w 1774 r. , ma 1392 parafian. Dziedzictwo Potockich, następnie z Potockich Strogonowej, która sprzedała udiełom. Roznoszyńce, wieś, pow. zbaraski, o 78 klm. na północ od sądu pow. , poczty i telegr. w Zbarażu. Obszar dwor. 422 mr. , włośc 721 mr. W 1857r. 683, w 1880 w gm. 774, na obsz. dwor. 112 mk. ; rzym. kat. 39, gr. kat. 826, par Krasnosielce. Kasa pożyczkowa z kapit. 781 złr. Właśc. pos. dwor. ks. Jadwiga de Ligne. Wieś leży na granicy Galicyi i Wołynia, w okręgu cłowogranicznym. .. Roznotołka, wieś włośc, pow. wileński w 3 okr. pol. , gm. Giedrojcie, okr. wiejsk i dobra hr. Tyszkiewiczów, Dubinki, o 11 wi od. gminy, 9 dusz rewiz. Rozny, Rożny, mylnie Rożna, wś rząd. nad strugą Kudrynką Kudynką, dopł. Sobu, pow. latyczowski, na pograniczu lityńskiego, gm. Susłowce, par. kat. Nowy Konstantynów, ma 82 osad, 476 mk. , 969 dzies. ziemi włośc, 50 cerkiewnej, 133 w fermie należącej do Terleckiego. Cerkiew p. w. N. M. P. , wznie siona w 1862 r. , z 564 parafianami. Jest to stara osada, należąca początkowo do sstwa barskiego a następnie tworząca oddzielne sstwo rozniańskie. W lustracyi z 1616 r. , odbytej przez kaszt. kamien. Humieckiego, czytamy Ta wieś należała przedtem do Ba ru, lecz za ustąpieniem prawa sławnej pamię ci nieboszczyka p. Golskiego, wwdy ruskie go, ad extenuationem nieboszczykowi p. Janowi Potockiemu i sukcesorom jego annorum 50 dana. Z czynszów owsianych, bo pie niężnego niedają, daninami etc. , z stawem, młynem, folwarkiem, którego krescencya na wychowanie excluditur, i posesor go swym kosztem odrabia. Suma prowentu facit fl. 46 gr. 15. Przychodzi kwarty od tego fl. 9 gr. 9. Jabłonowski, Lustracye, 7. Podczas następnej lustracyi z 1636 r. posesorem był Stefan Potocki, wwda bracławski. Wieś czy niła 66 fi. 21 gr. 9 den. W 1797 r. oddana na 50 lat Woronieckim, którzy odstąpili prawo swe Borzęckiemu. Kwarta wynosiła 752 rs. Dr. M. Rozoga al. Rozoga, rzeka, ma początek w pow. szczycieńskim Prusy wschodnie Rozłuki Rozmarynówka Rozmarynowo Rozmiarki Rozmienna Góra Rozmirów Rozmówka Rozmy Pourykie Roznos Roznoszyńce Roznotołka Rozny Rozoga Rozogi Rozoliówka Rozostowa Rozpasz Rozpęd Rozpędziny Rozpętek Rozpłucie Rozprza Rozoga w bagnach koło wsi Kiełbasy i Radostowo, w pobliżu granicy król. pols. , następnie wchodzi na obszar pow. ostrołęckiego, płynie w kierunku wschod. połud. pod Myszyńcem i Drężkiem. Pod Todzią dzieli się na dwa koryta główne płynie dalej w poprzednio przybranym kierunku i powyżej Ostrołęki wpada dwoma ramionami z praw. brzegu do Narwi; drugie przechodzi ku połud. zachod. przez jezioro śród bagien Karaska, poczem równolegle od głównego płynie pod nazwą Piasecznicy m. hydr. ku południowi pod Piaseczna, Szafarnią i pod wsią Kruki wpada z lewego brzegu do Omulewa, nieco powyżej ujścia tegoż do Narwi. Długa około 50 w. J. Bliz. Rozoga, rzeka, na pol. prus. Mazurach, pow. szczycieński. Wypływa z jeziora Łączykowskicgo, w pupskich lasach położonego i przepłynąwszy powiat w kierunku połud. wschod. przekracza granicę król. polskiego i odtąd jako Skwa podąża ku Narwi. Ob. Skwa. Ad. N. Rozogi 1. wieś na pol. prus. Mazurach, pow. ządzborski, blisko granicy pow. szczycieńskiego i jez. Strumyk, o 12 klm. na zach. płd. od Biskupca, 3 klm. od st. poczt. Rybna. Par. w Biskupcu, 36 dm. , 281 mk. , 396 ha obszaru. 2. R. , wybud. przy w si t. n. , 2 dm. , 23 mk. 3. R. , dobra, tamże, 9 dm. , 158 mk. , 442 ha. 4. R. al. Frydrychowo, niem. Friedrichsdorf, targowisko nad rzką Rozogą, na pol. prus. Mazurach, pow. szczycieński, 27 klm. na poł. wsch. od Szczytna, 3 klm. od granicy król. polskiego; 204 dm. , 2171 mk. Polakówewang. , 2221 ha obszaru. Mieszkańcy trudnią się rolnictwem i przemytnictwem sukna, tytuniu i wódki. W pobliżu znajdują się trzy gorzelnie i dwie cegielnie. Drzewo z rozległych lasów odstawiają do Gdańska i Królewca. Poczta i tel. w miejscu, Zakład dla preparandów naucz. i seminaryum naucz. , urząd celny. Wś założona r. 1448 przez komtura baldzkiego Eberharda. v. Wesentau. Przy wsi znajduje się cmentarzysko z czasów pogańskich, co oczywistym jest dowodem, że już w czasach dawnych, przed przybyciem krzyżowców, okolice te były zaludnione. W lasach okolicznych odkryto r. 1811 pokłady bursztynu. Chłopi poczęli go z zięmi wydobywać i sprzedawać zagranicę za tanie pieniądze. Dopiero po 2 latach wdał się rząd w tę sprawę i wydzierżawił pokłady dzierżawcom wybrzeża bałtyckiego za 200 tal. W drugiej połowie XVI w. znajdowały się w lasach tutejszych, nad granicą mazowiecką, tury i łosie. Por. Kozłowskie Bohra. Rozoliówka, Rozoliewka, ob. Rozaliówka. Rozostowa Wola, folw. , pow. kolski, gm. i par. Brudzew, odl. 17 w. od Koła; ma 7 dm. , 34 mk. Dobra R. Wola składały się w 1867 r. z fol. R. Wola, Bogdałowo, Krwony i Bratoszyno, rozl. mr. 3280 gr. or. i ogr. mr. 1165, łąk mr. 158, past. mr. 663, lasu mr. 1010, zarośli mr. 208, nieuż. mr. 76. W skład dóbr poprzednio wchodziły wsi włośc wś Wola Rozostowa os. 29, z gr. mr. 89; wś Bratoszyno os. 9, z gr. mr. 36; wś Krwony os. 57, z gr. mr. 313; wś Galewo os. 11, z gr. mr. 67; wś Wincentowo os. 9, z gr. mr. 9; wś Józefowo os. 21, z gr. mr. 322; wś Kalinowo os. 46, z gr. mr. 638; wś Huta Józefowska os. 20, z gr. mr. 48; wś Bogdałów os. 2, z gr. mr. 3. A. Pal. Rozpasz, folw. , pow. borysowski, w 1 okr. pol. chołopienickim, gm. Wołosewicze; grun ta faliste, od wschodu miejscowość nizinna, dość odludna. AL Jel. Rozpęd, os. młyn. nad rzką Mękwą, pow. noworadomski, gm. Kobiele, par. Kobiele Wielkie, ma 2 dm. , 7 mk. , 99 mr. ; należy do dóbr Gadów. W 1827 r. 1 dm. , 13 mk. Rozpędziny, niem. Rospitz, wś w Pomezanii, pow. kwidzyński, st. p. i par. kat. Kwi dzyn; 706 ha 112 łąk i 439 roli. Położenie malownicze. W 1868 r. 107 bud. , 74 dm. , 678 mk. , 72 kat. , 606 ew. ; w 1885 r. 90 dm. , 132 dym. , 606 mk. , 103 kat. , 503 ew. Szkoła ewang. 3klasowa liczyła w 1887 r. 179 dzieci. Kś. Fr. Rozpętek al. Rospętek, niem. Rospentek, majętność, pow. szubiński, o 7 1 2 klm. na zachód od Kcyni poczta i st. dr. żel. , na trakcie do Margonina i Gołańczy; par. Panigródz 10 dm. , 146 mk. 131 kat. , 15 prot. , i 420 ha 348 roli, 18 łąk. Około r. 1523 składano plebanowi w Panigrodzie z łanów kmiecych R. po korcu żyta i owsa mesznego, a plebanowi w Kcyni dziesięcinę snopową. W r. 1577 było 17 śladow osiadł. i 5 zagrod. ; w 1579 r. 20 śl. os. , 1 pusty, 7 zagr. i 2 rzemieśl. ; regestra poborowe z r. 1618 wyka zują tylko 3 łany. W r. 1793 należał R. do Jana Kalksteina, około r. 1843 do Teodora Dembińskiego. E. Cal. Rozpłucie Rozpucie, wś, pow. lubartowski, gm. Ludwin, par. Kijany, posiada szkołę początkową ogólną. Rozprza, w dok. Rospir, Rospra, Rospiria, osada, dawniej miasteczko nad rzką Luciążą, pow. piotrkowski, gm. i par. Rozprza. Leży przy linii dr. żel. warsz. wied. , mającej tu przyst. i st. towarową, odl. 148 w. od Warszawy, 12 w. od Piotrkowa. Posiada kościół par. murowany, szkołę początkową, sąd gm. okr. V, urząd gminny, 58 dm. 10 mur. , 955 mk. 593 żyd. . Do osady należy 147 mr. W 1827 r. było 44 dm. 3 mur. i 448 mk. 213 żyd. . W 1860 r. 43 dm. , 637 mk. Osada leży w bagnistej kotlinie wytworzonej przez dwie zbiegające się tu rzeczki Luciążę i Prudkę Bogdanówkę. Tędy projektował Rozprza architekt Nax przeprowadzić 1775 r. kanał mający łączyć Wartę z Pilicą. Zawiązkiem osady było przedhistoryczne grodzisko, leżące śród bagien we wschodniej stronie od miasta Łaski, L. B. , 191, przy łące plebana. Dotąd przechowane przysłowie Starsza Rozprza od Piotrkowa stwierdza drogą tradycyi znaczenie tego grodu, na pograniczu Wielkopolski położonego. Pierwszą wzmiankę o R. znajdujemy w nadaniu Bolesława Śmiałego dla klasztoru benedyktynów w Mogilnie z r. 1065, który to dyplomat uważa Helcel za potwierdzenie pierwotnego nadania przez Bol. Kędzierzawego i odnosi go do 1165 r. Nadanie to przeznacza dla klasztoru z Rozprzy 7 grzywien. Jako gród castellum pierwszy raz wspomina R. bulla Inocentego IIgo z r. 1136, potwierdzająca posiadłości i przywileje archikatedry gnieźnieńskiej. Pod r. 1247 czytamy w kronice Wielkopolskiej i kronice Boguchwała, że po śmierci Konrada Mazowieckiego, syn jego Kazimierz ks. kujawski, zagarnął młodszemu bratu Ziemowitowi zamki; Spicymirz, Przedbórz i Rozprzę. Musiała kasztelania rozpierska niepoślednie mieć znaczenie, skoro spotykamy na tej godności naj znakomitsze rody i tak wybitne osobistości jak Dersława z Rytwian, który potem na I krakowskiego kasztelana postępuje, Hinczę z Rogowa, kasztelana sieradzkiego i podskarbiego koronnego, Piotra Myszkowskiego, później łęczyckiego wojewodę i t. d. Lista kasztelanów rozpierskich o ile starczą świadectwa tak się przedstawia 1227 1243 r. Mikołaj, 1246 1264 Floryan, 1273 4 Dziwisz, 1286 Paweł, 1287 Mścigniew, 1291 Tomasz, 1310 Jędrzej, w tymże roku Spitygniew, 1339 Jędrzej, 1342 1346 Jarand, 1352 53 Sieciech, 1386 Przybysław, 1398 1401 Jakub, 1402 Maciej, 1415 1433 Zbigniew Bąk z Góry de AltoMonte, 1434 1448 Przedbór z Koniecpola, 1448 1452 Hincza z Rogowa, 1453 54 Dersław z Rytwian, 1458 Grabiński, 1468 Zbigniew Bąk z Hohenbergu Bąkowej Góry, de AltoMonte, 1475 77 Dobiesław z Kurozwęk, 1485 Mikołaj z Kurozwęk, 1488 93 Ambroży Pampowski, 1496 Piotr Myszkowski, 1505 Hieronim z Kobylina Konarski, Wincenty Przerębski, 1548 Stanisław Gomoliński, Zaleski, 1569 Mikołaj Przedbór Koniecpolski, Jan Rudnicki, 1574 Świętosław Lipicki, 1589 Marcin Falęcki, 1611 16 Hieronim Miłoński, 1620 Jan Remiszewski, 1632 Samuel Słodkowski, Adam Dzierżek, 1653 55 Samuel Stanisław Nadolski, 1655 1688 Stanisław Suchecki, 1690 Wojciech Urbański, Władysław Biernacki, 1701 1733 Zygmunt Walewski, 1734 1749 Kazimierz Rychłowski, 1753 4 Pelicyan Walewski, 1755 Edward Garczyński. Przywileje miejskie R. nieprzechowały się. Jak wskazują fundamenta, na które przy uprawie pól często robotnicy w kierunku północnym od miasta natrafiają, musiała dawniej osada znacznie większą przestrzeń zajmować. Leżąc tuż przy trakcie wielkopolskim ucierpiała zapewne R. niemało w czasie wojen szwedzkich. O przejściu tędy Szwedów świadczy wykopany wśród łąk szaniec, na którym znajdywane przedmioty, do tych właśnie czasów odnieść go każą. Okolica obfituje w cmentarzyska pogańskie. Dobra R. była zawsze własnością prywatną. W połowie XV w. należy R. do Bąków z Góry de AltoMonte h. Zadora, z których Zbigniew był kasztelanem rozpierskim a tegoż syn Henryk, autor Tractatus contra Cruciferos, nazwiska Rozpierski często używał. Podłuc aktów kościelnych należy R. w r. 1501 do Żeromskich h. Pobóg, w r. 1523 do Gomolińskich h. Jelita, w 1643 do Sladkowskich h. Jastrzębiec, w 1677 do Gomolińskichę około 1680 do Sucheckich, od 1729 1739 do Kowalskich, w r, 1741 przechodzi do Zarembów, Od nich w r. 1798 nabywa Ignacy Sucheckic chorąży sieradzki, starosta kahorlicki Z dziewięciorga dzieci tegoż dostała się R. najmłodszemu Janowi. Syn tegoż z drugiej żony także Jan odziedziczył R. w r. 1848 i majątek dotąd w ręku rodziny pozostaje. Kościół parafialny, według wszelkiego prawdopodobieństwa, miała już R. w XL w. Akta grodu piotrkowskiego wspominają o kościele drewnianym, fundowanymprzed r. 1470; kościół ten spalił się a na jego miejscu wystawił własnym kosztem murowany, obszerny, Szymon Zaremba, kasztelan sieradzki, właściciel R. w r, 1763. Kościół ten nic godnego uwagi nie zawiera prócz starego obrazu Najświętszej Maryi Panny, przeniesionego z dawnego kościoła, a uważanego powszechnie za cudowny. W bocznych nawach wiszą portrety fundatora i Jozefa Zaremby, marszałka konfederacyi barskiej, który tutaj życie zakończył. Majątek składa się z folw. Rozprza, Białocin, Dzięciary i Magdalenka. Ogólna przestrzeń 2521 mr. , 18 pręt. Po uregulowaniu serwitutów włościańskich, które zostało dokonane w r, 1887, odpadło 605 mr. , pozostało zatem 1916 mr. , poszczególniej zaś gruntów ornych mr. 856, łąk mr. 243, past. 93, lasów mr. 594, nieuż. mr. 73, pod zabudowaniami mr. 11, ogr. mr. 17, zarośli mr. 4, łąk leśnych mr. 23; grunta orne w połowie pszenne IIej klasy, w połowie żytnie, dobre. W XVI w. Pawiński, Wielkp. istniały tu 4 młyny Opielicze, groczki miejski, Napolny i Przymiejski mol. penes oppidum, z tych obecnie jeden tylko pozostał. R. par. , dek. piotrkowski, ma 4590 dusz 1887 r. . R. gm. należy do s. gm. okr. V, ma 8412 mk. 6611 katol. , 1040 ew. , 761 żyd. . Szkół w gminie trzy. St. Such. Rozpucie, kol. , pow. włodawski, leży między jeziorami Bikcze i Piaseczno. Rozpucie al. Zabołcie, wś, pow. ihumeń ski, w gm. Dudzice, nad błotnistemi uroczy skami Komarowszczyzna i Koty. Za poddaństwa należała do domin. Dudzicze Jelskich, a po podziale familijnym w 1857 r. do domin. Zamość, miała 10 osad pełnonadziałowych, 108 mk. 56 męż. , 52 kob. ; włościanie w 1857 r. posiadali 17 koni, 31 wołów, 22 krów, 16 cieląt i jałowizny, 98 owiec, 44 świń, 58 gę si, 29 kłód pszczół; odrabiali do dworu z każ dej siedziby po 2 dni uprzężą i po 2 dni pie szo w tygodniu; nadto każdy dorosły odra biał po 12 dni tak zwanych gwałtów w po rze letniej. Co zaś do danin to wieś cała wciągu roku wnosiła 50 kur, 150 jaj, 3 kosze grzybów i przędła 50 talek z lnu dziedzica. W 1862 r. wydzielono włościanom około 310 morgów gruntów i łąk, z warunkiem opłaca nia dziedzicowi rocznego czynszu około 287 rubli, co wrazie przejścia na wykup odpowia dało kapitałowi około 4775 rubli. W 1866 r. zredukowano czynsz do 98 rubli, wykupną sumę oznaczono na 1640, więc o 3, 135 rubli mniej, a ponieważ do tego czasu włościanie opłacali czynsz według poprzedniej normy, nastąpiło więc potrącenie z kapitału owej przewyżki czynszów ponad nową normę tak, że dziedzic, dodawszy jeszcze do dawnego nadziału 51 mórg. , czyli razem wydzielając włościanom na własność 361 morgów, wziął za nie 1073 ruble. R. po podziałach familij nych ma dziś 40 osad; grunta są wybor ne i pastwisko zapewnione włościanom we wszystkich lasach dziedzica jako serwitut. Lud tu pracowity i zostaje w najlepszym z dworem stosunku. Oprócz rolnictwa niektó rzy włościanie trudnią się bednarstwem, sto larstwem i wyrabianiem naczyń dłubanych z drzewa, które sprzedają na kiermaszach w blizkich Du dziczach. R. razem ze wsią Terebelką stanowią jedno starostwo wiejskie. Kobiety odznaczają się obyczajnością, są go spodarne i roztropne. Al, Jel, Rozpucie, po rus. Rozputie, wś, pow. dobromilski, 30 klm. na zach. od Dobromila, 15 klm. od sądu pow. w Birczy, 4 klm. od urz. pocz. w Tyrawie Wołoskiej, 12 klm. na płn. wsch. od st. kolei galicyjskowęgierskiej łupkowskiej w Żałużu. Na płn. zach. leży Kreców, na płn. wsch. Kuźmina, na płd. wsch. Stankowa pow. liski, na płd. zach. Tyrawa Wołoska pow. sanocki. Wś leży w dorzeczu Wisły za pośrednictwem Tyrawy dopł. Sanu, Dopływ ten wchodzi tu od płn. z Kuźminy, a płynie na płd. zach. do Tyrawy Wołoskiej i przyjmuje w obrębie wsi większą strugę od lew. brzegu. W dolinie strugi leżą zabudowania wiejskie. Najwyższe wznies. wynosi na płn. krańcu obszaru 519 mt. Własn. więk. ma roli or. 236, łąk i ogr. 35, pastw. 31, lasu 599 mr. ; wł. mn. roli or. 697, łąk i ogr. 78, pastw. 211, lasu 214 mr. W r. 1880 było 98 dm. , 576 mk. w gminie, 5 dm. , 32 mk. na obsz. dwor. ; 261 rzym. kat. , 310 gr. kat. , 37 izrael. ; 262 Polaków, 309 Rusinów, 36 Niemców. Par. rzym. kat. w Tyrawie Wołoskiej, gr. kat. w Zawadce. Lu. Dz. Rozpudy, ob. Rospuda. Rozputie, grupa domów w pow. żydaczowskim, w pobliżu Łyskowa, na obszarze Lachowic Podróżnych. Rozrazów, karcz. , pow. noworadomski, gm. i par. Radomsk. W 1827 r. 1 dm. , 3 mk. Wchodzi w skład dóbr Gidle. Rozrażewo, ob. Rozdrażew, Rozróg, nazwa ludowa krzyżujących się pasm górskich w Karpatach, na wschód od Czarnohory. Ob. t. II, 446. Rozruszyno, karczma przy trakcie pocztowym z Kamieńca do Nihina, pow. kamieniecki, par. Czercza. Rozrywka 1. osada, pow. oszmiański, w 2 okr. pol. , o 23 w. od Oszmiany, 1 dm. , 5 mk. katol. 2. R. , folw. , pow. borysowski, w 1 okr. pol, chołopienickim, gm. Krasnołuki, od 1845 r. własność Janowieckich; za poddań stwa należało tu dwie wioski z 44 włośc. pł. męz. Obecnie folw. ma 20 włók; grunta lek kie, szczerkowe, w okolicy dużo lasów. 3. R. , zaśc, pow. borysowski, w 3 okr. pol. , par. kat. Dokszyce, gm. Berezyna; grunta szczer kowe, faliste, lecz urodzajne; miejscowość dość leśna. A. Jel. Rozsocha, ob. Rosocha. Rozsocha, wierch, ob. Hyrlota, Rozsołotwina, grupa domów w Krasnej, pow. nadworniański. Rozstanki, wybud. przy wsi Ublik, na pol. prus. Mazurach, pow. jańsborski, st. p. i tel. Orzysz; 1 dm. 5 mk. Rozstępniewo al. Rostępniewo, Roztępniewo, Rostempniewo, wś i fol. , pow. krobski Ra wicz, o 3 1 2 klm. na płn. od Górki Miejskiej, nad Dąbroźną, dopł. Orli; par. i poczta w Gór ce Miejskiej Goerchen, szkoła w miejscu, st. dr. żel. w Rawiczu o 12 klm. W 1310 r. wcho dziło R. w skład pow. ponieckiego; r. 1580 było tam 5 łanów osiadł. , 1 pusty, 2 zagrodn. i 2 komom. ; okolo r. 1793 należało R. do klu cza miejskogórskiego, własność ks. Sułkow skich. Obecnie ma 37 dm. , 265 mk. 258 kat, 7 prot. i 162 ha 137 roli, 12 łąk. Fol. ma 1 dm. , 50 mk. 47 kat. , 3 prot. i 263 ha 230 roli, 14 łąk. E. Cal Rozterk, os. karcz, nad rzką Śmierdzącą, Rozputie Rozpucie Rozróg Rozruszyno Rozsocha Rozsołotwina Rozstanki Rozstępniewo Rozterk Rozrazów Rozpudy Rozpucie Rozrażewo pow. wieluński, gm. i par. Praszka, odl. od Wielunia 19 w. , ma 2 dm. , 21 mk. Roztockie łąki, powiat złotowski. Mają być osuszone a z niemi razem błota Zboskie Gruenlinde i jez. Mazurskie, przez co 2700 mr. zamieni się na uprawną ziemię. Kś. Fr, Roztocze, Nad kotliną lwowską łączy się wyniosłym upłazem z zachod, stokiem Gołogór inne pasmo wzgórz, zwane Roztoczem. Pasmo to, zaczynając się w okolicy Zamarstynowa i Kleparowa pod Lwowem, ciągnie się w wysokości około 379 mt. ku płn. zach. do Magierowa, a ztamtąd dalej w równej prawie odległości od Bugu i Sanu na Potyliczę, Werchratę i Bełżec. Tworzy ono dział wodny Bugu i Sanu. Główny grzbiet Roztocza ma postać wydłużonej a wąskiej wyżyny, nad którą wznoszą się odosobnione garby. Ku wsch. odrywają się od głównego pasma tylko dwie dłuższe, niskie ciekliny i posuwają za biegiem Pełtwi i Jaryczówki aż po Zadwórze i Milatyn. Od góry Harąj nad Żółkwią dalej ku płn. odrzyna sią już wschodni stok Roztocza stromiej, a poprzedzierany jest w wielu miejscach głębokiemi dolinami i parowami o bokach skalistych i o dnie zasypanem Wielkiemi złomami piaskowca. Pochyłość zachodnia jest o wiele łagodniejsza, rozgałęzia się szeroko piaszczystymi i lesistymi pagórkami, które sięgają gdzieniegdzie aż do samego brzegu Sanu. Ob. Galicya t. II, 444 448. Roztrąbowo, w dok. z 1373 r. Rostrobowo, później Rostrambowo, Rostrąbowo, Rostrembowo, dziś urzęd. Rostrzembowo, wś, pow. szubiński, o 5 klm. na płn. wschód od Kcyni par. i poczta, tuż pod Szczepicami st. dr. żel. , w okolicy wznies. 101 114 mt. npm. , przy bitym trakcie i drodze żel. gnieźnieńskona kielskiej; 14 dm. , 147 mk. 23 kat. , 124 prot. i 539 ha obszaru 276 roli, 73 łąk, 70 lasu; czysty doch. z ha roli 13 32, łąk 12 92, lasu 1 17 mrk, W r. 1373 arcyb. Jarosław zamie nił czynsz z młynów kwieciszewskich, prze znaczony na utrzymanie altaryi św. Mikołaja w katedrze gnieźnieńskiej, na dziesięcinę z R. i Niedźwiad, swych dóbr stołowych; około 1523 r. skłedało się R. z samych łanów kmiecych, z których płacono po groszu kolę dy plebanowi kcyńskiemu, z jednego zaś ła nu, na którym siedział Lelosz, płacono dzie sięcinę snopową. W 1577 r. było 6 śladów i 3 zagrodn. a w r. 1579 śladów 5, zagrodn. 4 i komorn. 2; przy schyłku zeszłego stulecia należała wieś do Mikołaja Bojanowskiego, dziedzica Szczepie. E. Cal, Roztropną, folw. , pow. sochaczewski, gm. Szymanów, par. Mikołajów, odl. 9 w. od Sochaczewa. Folw. ten, oddzielony od dóbr Skotniki, miał w 1885 r. rozl. mr. 280 gr. or. i ogr. mr. 29, łąk mr, 57, lasu mr. 192, nieuż. mr. 2; bud. mur. 1, z drzewa 4. Roztworowo al. Rostworowo, dawniej Rozworowo, Rosworowo, majętność w pow. poznańskim, o 12 klm. na płd. zachód od Obornik, na lew. brzegu Samicy Kiekrskiej, w nizinie; par. Żydowo, poczta i st. dr. żel. w Rokitnicy o 3 klm. ; ma 9 dm. , 170 mk. 167 katol. , 3 prot. i 594 85 ha 503 77 roli, 41 08 łąk, 20 06 pastw. , 15 02 lasu, 1441 nieuż. i 0 51 wody; czysty doch. grunt. 7940 mrk; chów koni, bydła i owiec; właścicielem jest Jan Szołdrskina Żydowie. W r. 1386 rozgraniczono Nieczajnę od R. Pisali się z R. Rosworowscy Rostworowscy Bronisz r. 1387 1392, Wojciech r. 1387 1398. Wichna, wdowa po Iwonie, r. 1388, Piotr r. 1391, Mikołaj r. 1391 3 Akta gr. pozn. wyd. r. 1888 i Dzierzysław w r. 1432 Kod. Wielk. Racz. , str. 164. W r. 1580 posiadał tu Maciej Rosworowski 6 łanów osiadłych, 1 ćwierć karczm. i 4 zagrodn. ; około r. 1793 należał R. do Krzyżanowskich, później do Szołdrskich. Roztyczki, dawny las jodłowy w pow. turczańskim, ob. Łomna 2. Rozumic, niem. Roesnitz, wś nad rzką Pśćina, pow. głupczycki, posiada kościół par, ewang. Leży na granicy powiatu, w dolinie, śród pagórkowatej okolicy. Gleba żyzna, ludność zamożna. W 1861 r. 177 dm. , 1036 mk. 54 katol, 3 żyd. , 4119 mr 3811 mr. roli. W 1504 r. wykupiła sobie wieś list swobody od ówczesnego dziedzica. Protestantyzm rozszerzył się tu bardzo wcześnie. W 1659 odebrano kościół ewangielikbm. Rząd pruski dozwolił w 1743 zbudować dom modlitwy. Drogą procesu odebrali ewangielicy w 1791 r. kościół, szkołę i plebanią. Obecny kościół wzniesiono 1804 r. Rozumnica, wś, pow. taraszczański, w 2 okr. pol. , gm. Stawiszcze, przy dr. handlowej ze Stawiszcz do Humania, odl. 40 w. od Taraszczy, ma 1009 mk. W 1863 r. było tu 665 mk. , w połowie szlachty, z której do 50 wyznawało religią rz. katol. Cerkiew p. w. św. Mikołaja, wzniesiona z drzewa w 1767 r. przez miejscowego parocha Szarajewskiego. Należy do klucza stawiszczańskiego dóbr hr. Branickich. Rozwadów 1. wś nad rz. Bystrzycą dopł. Tyśmienicy, pow. łukowski, gm. i par. Ulan, niepomieszczona w ostatnich spisach urzędowych. W 1827 r. było 19 dm. , 117 mk. Według reg. pob. pow. łukowskiego z r. 1531 we wsi Roswadów Magna, w par. Ulan, Stan. Paskawiata miał 1 2 łan. , Jakub Ługowski i Powalkowie 1 2 łan. , Borkatowie 1 2 łan. Część Missowia 1 2 łan. W 1552 r. posiadali tu Missiowie dwie ćwierci, Paskowięta 3 4 łan. , Powalkowie 3 4 łan. , Biskup i Borkath 2 4 łan. Roztrąbowo Roztworowo Roztyczki Rozumic Rozumnica Roztockie łąki Roztocze Pawiński, Małop. 386 i 400. Z czasem ob szar pierwotny rozpada się na drobniejsze części. W 1580 r. jest już R. Stary, z które go Andrzej Modrus i od sąsiadów swych, od 6 włók, które sami orzą, fi. 3. Summa fi. 3. Na części zwanej R. Sędki siedzą w 1552 r. Andrzej Rozwadowski 1 2 łan. , Dziewulski 2 4 łan. , Franczek i Bembenek 3 4 łan. . Na części R. Setki siedzą Jakub Rozwadowski z połowicy wsi od 3 włók, które z sąsiady orze, fl. 1 gr. 15, Jan Kozik od 3 ćwierci, je dnej osiadłej a dwu pustych, gr. 12 1 2. Sum ma fl. 1 gr. 27 1 2. Wreszcie w części R. Majnoty w 1580r. siedzą Jan Kozik od półwłóczka osiadłego gr. 15, Maciej Laski od sie bie i uczestników swych od 2 włók, które sa mi orzą, fi. 1, od zagrody bez roli gr. 4. Sum ma fl. 1 gr. 19 Pawiński, Małop. 386, 400, 401, 427. 2. 1. , folw. , pow. konstan tynowski, gm. Chlebczyn, par. Sarnaki; wsch. obrz. Chłopków, ma 3 dm. , 86 mk. , 586 mr. , należy do dóbr Klimczyce. W 1827 r. było 19 dm. , 124 mk. Br. CK Rozwadów 1. miasteczko, pow. tarnobrzeski, wznies. 165 mt. npm. , na lewym brzegu Sanu. Okolica jest piaszczystą równiną, pokrytą borami sosnowymi. Do mka prowadzi gościniec z Niska, który na płn. rozdziela się na dwa ramiona do Radomyśla nad Sanem i Nadbrzezia, świeżo zbudowanej odnogi kolei arcks. Karola Ludwika DębicaNad brzezie. Obszar miejski ma 186 5 ha. Osada liczy 234 dm. , przeważnie parterowych drewnianych, w których mieszka 2153 mk. 1015 męż. , 1138 kob. , a mianowicie 512 rz. katol. , 12 akat. , 1 gr. kat. i 1628 izrael. Ubogie mko ma dochody z opłat targowych i dodatków gminnych do podatków, z czego utrzymuje magistrat, złożony z burmistra, zastępcy, sekretarza i lekarza. Posiada szkołę ludową 2klasową, urz. poczt. , tel. , aptekę i klasztor ks. kapucynów. Mieszczanie chrześciańscy trudnią się rolnictwem, które jednak nieopłaca się, gdyż rola jest nieurodzajna. Mają oni 193 mr. roli, 20 mrołąk i 69 mr. past. Ludność izraelska trudni się drobnym handlem i rzemiosłami. Od r. 1869 podniosła się ludność zaledwie o 40 osób. Według Balińskiego Staroź. Polska, II, 470 Jerzy Lubomirski, ssta ryczwolski, wyjednał wr. 1744 przywilej Augusta III, ustanawiający targi w niedzielę i czwartki a następnie w 1749 r. założył klasztor ks. kapucynów. R. należał do par. w sąsiednich Charzewicach i dopiero rząd austryacki przeniósł parafią w r. 1797 do klasztoru, pozostawiając w Charzewicach kościół jako prywatną kaplicę. Klasztor, przy którym kościół zbudowano w r. 1744, zajmuje południową część mka. W północnej części, przy drodze do Charzewic, stoi zamek mieszkalny ks Lubomirskich, punkt centralny ordynacyi rozwadowskiej. Ordynacya ta utworzona w r. 1887 w domu ks. Lubomir skich, składa się z dóbr Rozwadów, Charzewice, Pilchów, Dąbrowa i KępaRzeczyca Długa i Kochany, Brandwica, Musików, Wo la Rzeczycka, Turbia z Obojną i Wólką Turebską, Jastrowice z Wolą Jastkowską i Rze czyca Okrągła. Wartość szacunkowa tych dóbr podana przy oszacowaniu na 462, 830 złr. Obszar wynosi 17, 307 mr. , z czego wy pada na pola orne 2155 mr. , a na lasy 13, 848 mr. Par. obejmuje Branowice z Bąkowem i Bartnią Łąką, Charzewice i Sochy, Dąbro wę, Golano, Kępę, Pilchów, Agatówkę, Pła wo, Rzeczycę Długą z Musikowem i Kocha nem, Rzeczycę Okrągłą i Wolę Rzeczycka, z ogólną liczbą 4, 900 dusz. R. graniczy na płd. z Pławem, na północ z Charzewicami, na zachód ma bory. Na Sanie ku Brandwicy znajduje się przewóz. 2. R. , wś nad Dnie strem, pow. żydaczowski, o 4 kim. na połud. od sądu pow. , par. rzym. kat. , urz. poczt. i telegr. Mikołajów. Obszar dwor. 317 mr. , włośc. 2093 mr. W 1857 r. 1313 mk. ; w 1880 r. w gm. 1565, rzym. kat. 42, gr. kat. par. w miejscu, dek. Rozdół, dyec. Lwów 1523 dusz, szkoła etat. o 1 naucz. , kasa pożyczk. z kapit. 4559 złr. Jest tu most na Dniestrze. Wś należy do dóbr Drohowyż, fundacyi hr. Skarbka. W aktach grodz. i ziem. arch. kraj. we Lwowie czytamy t. X, str. 67, ustęp. 1006 W Knyszynie 6 stycznia 1554 r. Zy gmunt August, król, uwiadamia Jana Tarłę, wojskiego lwow. , Mikołaja Tarłę ze Szczekarzowic, Jerzego Jazłowieckiego i Stanisława Fredrusza, że zezwolił Gabryelowi Tarle ze Szczekarzowic, ochmistrzowi dworu królowej i sscie chełmskiemu, wykupić od nich wsi Drohowyż, Rozwadów, Verin, Uście, Nadzieyczice. Stoisko i Demnię str. 71, ustęp. 1072. W Wołkinnikach 18 września 1555 r. Zy gmunt August, król, daje Gabryelowi Tarle, kasztel. radomskiemu i ochmistrzowi królo wej, stacyjne z wsi Usczie, Rozwadów, Nadzyeyczicze i Skolsko str. 318, ustęp. 5320. W Warszawie 28 listopada 1671 r. Michał, król, nadaje Maksymowi, Seniowi, Iwanowi i Matfijowi Sentysiom, zięciom sołtysa z R. , łan w Rozwadowie str. 378, ustęp 6347. W Warszawie 6 sierpnia 1699 r. August I poleca sście drohowyskiemu Franciszkowi Rojowskiemu, by nie naruszał przywileju sołty sów z R. Mac. B. R. Rozwadówek, fol. , pow. lubartowski, gm. i par. Syrniki. Wchodził w skład dóbr Wola Skromowska, stanowiących część dóbr kockich. W 1827 r. 10 dm. , 61 mk. , par. Kock. Rozwadówka, wś i fol. , pow. włodawski, gm. Romanów, par. Wisznice, odl. 25 w. od Rozwadów Rozwadówek Rozwadówka Włodawy, posiada szkołę początkową ogólną, cerkiew parafialną pounicką, 74 dm. ,. 705 mk. W 1827 r. 67 dm. , 452 mk. , par. Rozwadówka. W 1887 r. fol. R. rozl. mr. 1307 gr. or. i ogr. mr. 583, łąk mr. 107, past. mr. 95, lasu mr. 243, nieuż, mr. 9; bud. mur. 11, z drzewa 13; płodozmian 8polowy, las nieurządzony, cegielnia. Wś R. os. 83, z gr mr. 1915. Cerkiew i parafia erekcyi niewiadomej. Obecną fundował w 1779 r. ks. Ksawery Sapieha. Wś i fol. wchodziły w skład dóbr Wisznice i na początku obecnego stulecia zostały oddzielone i nabyte przez Jasieńskich a później przeszły do Zaborowskich. Br. Ch. Rozwady al. Rozwody, wieś i foL nad rz. Brzuśnią, pow. opoczyński, gm. Krzczonów, par. Gielniów. Odl. od Opoczna 11 w. , ma 14 dm. , 184 mk. W 1827 r. było 13 dm. , 70 mk. Bobra R. składały się w 1866 r. z folw. R. i Mroczków Ślepy, rozl. mr. 2793 gr. or. i ogr. mr. 345, łąk mr. 88, lasu mr. 2303, zarośli mr. 39, nieuż. mr. 18, las urządzony. W skład dóbr poprzednio wchodziły wieś R, os. 41, z gr. mr. 38; wś Mroczków Ślepy os. 55, z gr. mr. 652; wś Brud os. 4, z gr. mr. 16; wś Budy os. 10, z gr. mr. 6; wś Drynia os. 5, z gr. mr. 24; wś Bochenka os. 3, z gr. mr. 17; wś Snarki os. 16, z gr. 56. W XVI w. dziesięcina z całej wsi, wartości do 3 grzyw. , szła dla wikaryusza w Gielniowie, prócz tego dawano za dzies. konopną po 2 gr. z łanu Łaski, L. B. , I, 713. Według reg. pob. pow. opoczyńskiego z r. 1508 wś R. , Brzeszynki, Golki, własność Brzeszyńskiego, płaciły pob. 8 grzyw. 13 gr. 9 den. W r. 1577 R. , w par. Gielniów, własność Mikołaja Brzezińskiego, miały 2 1 2 łan. , 6 zagr. z rolą Pawiński, Małop. , 283, 481. Br. Ch. Rozwadza, niem. Roswadze, 1302 Rosuatzha, wś i dobra, pow. wielkostrzelecki, par. kat. Źyrowa. W 1842 r. 56 dm. , dwor. i folw. , 441 mk. 1 ew. , 6 żyd. , szkoła katol. , kopalnie torfu. Do R. należały dwa folw. Karolinenhof i Theresienhof i trzy młyny Mittelmuehle, Niedermuehle i Schlossmuehle. Rozwał, leśniczówka, koło Słobodki Janowskiej, w pow. trembowelskim. Rozwareckie, pow. szubiński, ob. Wojmechowo R. Rozwarka, niem. Rozworka, młyn niegdyś na strudze dopł. Noteci, folw. następnie i wś, pow. szubiński, o 10 klm. na płd. zach. od Nakła, w okolicy Kowalewka. Folw. za łożony był około 1820 r. Cała os. miała w r. 1831 r. 123 mk. ; wchodziła w skład dóbr ko walewskich, dziedzictwa Radzymińskich; par. Kcyń. E. Cal. Rozwarowo, os. niegdyś w ziemi przemęckiej, przeznaczona w r. 1210 na uposażenie klasztoru cystersów, który później stanął w Wieleniu, a następnie przeniesiony został do Przemętu Kod. Wielk. , n. 66. E. Cal Rozwarzyn, wś niegdyś, pow. szubiński, o 7 klm. na płd. zach. od Nakła. Na jej obszarach w r. 1791 Józef Lubicz Radzimiński, woj. gnieźnieński, założył osadę niemiecką i nazwał od imienia swego Józefowem później Józefkowo. Rozważ, wś. pow. słonimski, w 4 okr. pol. , gm. Pacowszczyzna, o 53 w. od Słonima. Rozważ 1. w dokum. Rozważe; wś nad Horyniem, pow. Ostrogski, o 2 w. na płn. od Ostroga, przy dawnym trakcie rowieńskim, posiada cerkiew parafialną. Glebę stanowi czarnoziem o podłożu gliniastem. Wieśniacy trudnią się rolnictwem oraz chowem koni, by dła, trzody chlewnej, owiec i ptactwa domo wego i mając łatwy zbyt z powodu bliskości miasta, są wogóle zamożni. W mowie i stroju zaczynają naśladować mieszczan. Pod wsią ciągną się Wyniosłości, będące odroślami gór Karpackich, które idąc brzegiem Horynia, przechodzą pow. rowieński i nikną dopiero nad Prypecią. Na granicy R. z Chorowem bije źródło czystej wody, zbytek której odprowa dza ku Horyniowi prostopadle wykopany rów. O obfitości wody świadczy ta okoliczność, że o 1 1 2 w. od początku strumień obraca młyn o czterech kamieniach. Na grantach R. znajdują się wielkie mogiły, w liczbie kilkudzie sięciu, będące pamiątką pogromu Tatarów w 1578 r. przez ks. Konstantego Ostrogskiego, wwodę kijowskiego, który rozbiwszy ich na głowę wyparł za Horyń i gromił ich następnie przy wsiach Mohylany, Kurhany i Wielbowno ob. Stebelski, Gienealogia ks. Ostrogskich, str. 113. Wś R. pierwotnie by ła własnością ks. Ostrogskich i należała do dóbr ordynackich. Na mocy tranzakcyi kolbuszowskiej w 1755 r. wraz z innemi majętno ściami przeszła do Małachowskiego, kancle rza w. kor. , od tego do Tadeusza Czackiego, ssty nowogródzkiego, poczem skonfiskowana i darowana gen. Ferzenowi, od którego w 1802 r. nabył Józef August hr. lliński a wnuk jego przed kilku laty odprzedał hr. Antoninie Błudowej. 2. R. , dawna nazwa mka Pełcza ob. , w pow. owruckim. Z. Róż. Rozważ z Sobolówką, wś, pow. złoczowski, 16 klm. na płn. zach. od Złoczowa, 10 Hm. od sądu pow. w Olesku, 4 klm. od urz. poczt. w Białymkamieniu. Na płn. leżą Zakomarze i Podlesie, na wschód Białykamień, na płd. Białykamień, Bużek i Pitrycze, na zach. Pitrycze. Płd. zach. kraniec wsi przepływa Bug, którego jedno ramię wchodzi tu z Bużka i płynie na płn. zach. aż do Sobolówki, a ztąd na zach. i płd. zach. Zabudowania wiejskie Rozważa leżą w płd. stronie obszaru, na płd. zach. od nich Sobolówka, a na płd, zach. Rozwady Rozwadza Rozwał Rozwareckie Rozwarka Rozwarowo Rozważ Rozwady Rozważów od Sobolówki należąca do niej grupa domów Podlipce. Na granicy Podlesia leży grupa domów Doużenka. Średnie wznies, obszaru 246 do 250 mt. , Obie wsie tworzą jednę gminę katastralną i mają 163. 0 ha. Połowę obszaru posiada rz. kat. probostwo w Olesku, resztę gmina. W r. 1880 było w R. 142 dm. , 748 mk. w gm. , 3 dm. , 11 mk. na obsz. dwor. ; 235 rz. kat. , 492 gr. kat. , 32 izrael, 307 Polaków, 452 Rusinów. W Sobolówce było 19 dm. , 105 mk. ; z tych 26 rz. kat, 64 ew. , 15 izrael. ; 58 Polaków, 47 Niemców. Par. rz. kat. w Olesku, gr. kat. w Podlesiu. W R. jest cerkiew p. w. św. Michała i szkoła etatowa lklas. od r. 1866 z językiem wykładowym polskim i ruskim. W Sobolówce jest szkoła ewang, od r. 1868 z językiem wykład. niemieckim. W R. jest młyn wodny. Lu Dz. Rozważów, wś nad rzką Żerewą, pow. radomyski, w 4 okr. pol. , gm. Rozważów, o 69 w. od Radomyśla a 10 w. na płn. od Unina. Wś położona w miejscowości wyniosłej i urwistej, składa się właściwie z dwóch części jednej na lewym brzegu Żerowy, z cerkwią i dworem właściciela oraz drugiej, na prawym brzegu rzeczki, z kościołem katolickim, zwanej Zerewpola i stanowiącej od 1803 r. własność domu inwalidów przy miejscowym kościele. Podług Pochilewicza R. wraz z Słobodą Inwalidną Żerewpolem i Łukaszówką ma 848 mk. prawosł. , 400 katol. i 196 żydów. Spis urzędowy z 1885 r. podaje w R. 351 mk. , w Łukaszówce 76 mk. i w Żerewpolu 260 mk. Włościanie nadzieleni zostali 991 dzies. ziemi, z której płacą 258 rs. 64 k. wykupu rocznie. Mieszkańcy Żerewpola i Łukaszówki są przeważnie pochodzenia szlacheckiego. Cerkiew drewniana p. w. Narodzenia N. M. P. , uposażona 35 dzies. ziemi, wzniesioną została w 1838 r. na miejsce dawniejszej z 1723 r. , która zgorzała w 1830 r. Do par. prawosł. należą wsie Starowicze, Oliwa, Krapiwna, Wyszewa, Sidorowicze, Sidorowska Rudnia, Waworsk, Werchalew, Polidorówka i chutory Swirydówka i Rafałówka. Kościół katolicki drewniany i kaplica na cmentarzu grzebalnym. Far. kat. , dek. radomyskiego, 812 wiernych. Gmina rozważowska składa się z 17 okręgów wiejskich starostw, obejmujących 33 wsie 4 chutory, mających wogóle 1610 osad, 12, 768 mk. , 50, 238 dzies. ziemi 12, 882 dzies. włośc, 37, 072 dworskiej, 274 cerkiewnej. Obszar zajmowany przez wieś zdawna wchodził w skład tak zwanej Trudynowszczyzny czyli ziemi Trudynowskiej, która obejmuje wielkie obszary nad Teterowem i Zdwiźem, zrazu skąpo zasiedlona, potem w liczne obfitująca włości i sioła, porozpadała się na mniejsze dobra, należące róźnemi czasy do kniaziów Rożynowskioh, Kmitów, Juchnowiczów, Łozków i Proskurów. Z części będącej w posiadaniu Proskurów wytworzył się odrębny klucz iwankowski i został następnie sprzedany Stanisławowi Koniecpolskiemu, hetm. w. kor. , z wyjątkiem chyba jednego Rozważowa, który już w 1637 r. należał do Mikołaja Cetnera, ożenionego z Krystyną Kaszowską, dziedzica Różowa w kijowskiem. Cetner zmarł około 1642 r. , bo w dokumentach występuje w 1644 r. wdowa jego z synami małoletnimi Marcinem i Stanisławem. Opiekunem ich był stryj Aleksander Centner. Juz w 1650 r. posiadaczami R. są Lenkiewicze Ipohorscy. R. zniszczony przez wojny kozackie stał pustką; w 1683 r. mieszkał tu tylko jeden osadzca Sawicki Arch. J. Z. B. , część TI, t. 1, str. 155, w dodatkach. Koniecpolscy zaliczali wciąż R. do dóbr iwankowskich i dowodzili, że Lenkiewicze niewiedzieć jakiem prawem R. trzymają. Niewiemy jak się skończył ten spór; to pewna, że już w pierwszym dziesiątku XVIII w. R. należał do Jana Rybińskiego, generała artyleryi kor. Rybiński, człowiek zabiegliwy, osiedlił na nowo pusty R. W 1716 r. trzy mał on w dzierżawie od ks. Szujskich Jasnohorodkę, którą, dzięki wstawieniu się swemu do ks. Galicyna, ocalił od zniszczenia przez Kozaków. Został generałem artyl. kor. po Klemensie Branickim w 1735 r. Obmyślił on dla oddziałów konnych, wyprawianych przeciw hajdamakom, armatki kute z szyn, a tak lekkie, iż dwóch ludzi wygodnie jedną sztukę na ramionach nosić mogło Dzieje krótko zebrane generałów artyl. kor. , rkp. . Umarł Rybiński w 1746 r. Po nim odziedziczył R. Jan Nepomucen Rybiński, cześnik kijowski. Za niego w 1758 r. R. został złupiony przez hajdamaków Arch. J. Z. R. , część III, t. 3, str. 702. Jan Rybinski był posłem z województwa kijowskiego na sejm czteroletni, i szambelanem dworu pruskiego. Ogłosił drukiem Głos na sesyi sejmowej d. 21 nowembra 1791, w którym popierał projekt sprzedania starostw na dziedzictwo. Niejaki Leon Kondracki drukował wiersz w Berdyczowie Na akt weselny JW. Jana Nepomucena Rybińskiego z W. Teklą Peszyńską, chorążanką żyt. Założył on w R. . w 1801 r. kościół katolicki p. w. św. Jana Nepomucena. Konsekracyi dopełnił w 1803 r. ks. Godlewski. Parafia zaś została wydzieloną przez ks. Stanisława Kwiatkowskiego, kan. kijow. Protokół czynności archid. kijow. r. 1811. Oprócz kościoła wzniósł tu dziedzic dom przytułku dla starców i kalek, pochodzących z dóbr jego, tak ze szlachty czynszowej, jak i poddanych. Na utrzymanie tego zakładu zapisał słobodę Żerewpol, w której wtedy było 44 dusz i 74 1 2 dzies. Proboszcze rozważowscy rządzili sło 1 Rozważów Rozworzany Rozwory Rozwołoże Rozwójka Rozwodów Rozwody Wola Rozwieniecka Rozwienica Rozwiej Rozwozin Rozworzyn bodą do 1833 r. , potem została ona oddaną pod zarząd instytutu kijow, dobroczynności publicznej. Zarządów księżny płacili poddani tej słobody czynsz; za administracyi rzą dowej odrabiali pańszczyznę W 1819 r. dziedzicem R. był Łukasz Rybiński, kasztelan owrucki, po którym odziedziczyła w 1758 r. ; jego córka Emilia Pontus. Po 1863 r. dobra rozważowskie były wystawione na przymuso wą sprzedaż, przyczem Emili Pontusowej po czątkowo wydzielono 250 dzies. po wyrąbanym lesie w Inwalidnej Słobodzie, lecz następnie i ten udział włączono do całości i sprzedano do bra w 1872 r. Mikołajowi Zawadzkiemu. Obszar dóbr wynosił wówczas 12 dzies. pod zabudo waniami, 178 dzies. gr. ornych. 14 sianożęci, 2362 lasów i zarośli i 300 dzies. nieużytków. Po śmierci Zawadzkiego dobra przeszły na jego spadkobierców, z których główny Sawa Kapiszewski. Edward Rulikowski. Rozwiej, folw. , pow. borysowski, od 1873 r. własność urzędnika Bielajewa, ma około 14 1 2 włók. A. Jel. Rozwienica al. Rozwiennica, wś, pow. ja rosławski, w lekko sfałdowanej równinie, wznies. 248 mt. npm. , przy drodze z Jarosła wia 10 klm. do Pruchnika. Par. rz. kat. w Rudołowicach, gr. kat. w Pełniatyczach. Ma szkołę ludową filialną, 74 dm. 4 na ob szarze więk. posiadł. Bol. Górskiego 392 mk. ; 238 rzym. kat. , 134 gr. kat. i 19 izr. Obszar więk. posiadł. ma 412 roli, 79 łąk i ogr. , 18 pastw. i 582 mr. lasu; posiadł. mn. składa się z 317 roli, 28 łąk i ogr. , 44 pastw. i 3 mr. lasu. Las rozwieniecki leży na płn. od wsi, oddzielając ją od Cieszacina Wielkiego. Gle ba glinkowa przepuszczalna, urodzajna. Wieś graniczy na wschód z Jankowicami i Rudołowicami, na płd. z Bystrowicami, na zachód z Okopem ruiną, Cząstkowicami i Wolą Rozwieniecką. Mac. Rozwieniecka Wola, wś, pow. jarosławski, na płn. zach. od Rozwienicy, przy drodze do Kańczugi, nad pot. Pruchnikiem, uchodzącym z praw. brz. do Mleczki. Ciągnie się długą ulicą wzdłuź rzeki. Liczy 97 dm. 4 na obszarze więk. posiadł. Wł. hr. Dzieduszyckiego i 521 mk. ; 234 rz. kat. , 267 gr. kat. i 20 izrael. Par. rzym. kat. w Rudołowicach a gr. kat. w Pełniatyczach. Obszar więk. pos. ma 268 roli, 42 łąk, 160 past. i 309 mr. lasu; pos. mn. wynosi 499 roli, 128 łąk i 69 mr. pastw. Graniczy na płd. wschód z Rozwienicą, na zach z Pełniatyczami, na płn. z Zarzycami a na wschód z lasem rozwienieckim. Mac, Rozwody, ob. Rozwady. Rozwodów, os. , pow. brzeziński, gm. Mikołajów, ma 1 dm. , 2 mk. , 459 mr. dwors. 30 mr. roli. Rozwójka, strużka uchodząca do Wisły, Słownik Geograficzny T. IX. Zeszyt 107. o cwierć mili od Gdańska, przy szańcu pod wsią Rueckfort ob. Die Weichsel von Brandstaeter, str. 116. Rozwołoże, Rozwołożje, osada dawna, na miejscu której powstała wś Antonów, w pow. skwirskim, zburzona podczas najścia Tatarów. W 1592 r. R. wchodziła w skład ststwa bia łocerkiewskiego, będącego w posiadaniu Ja nusza Ostrogskiego, pod zawiadywaniem podstarosty kn. Dmytra Kurcewicza Bułyhy, który zanosi skargę o napaść na grunta rozwołoskie przez hetmana Krzysztofa Kosiń skiego Arch, J. Z. R. , cz. III t. I, 32. No wicki Skorowidz do wydań Kom. Arch. Ki jowskiej przypuszcza, że R. stało na miejscu dzisiejszej Wołodarki. J. Krz. Rozwory 1. wś i folw. , pow. ostrołęcki, gm. Rzekuń, par. Miastkowo, mają 254 mk. , 1651 mr. obszaru. W 1827 r. 16 dm. , 103 mk. 2. R. Purzyce, ob. Purzyce 2. . Rozworzany wś, pow. przemyślański, o 3 7 klm. od sądu pow. i poczty w Glinianach, o 9 klm. od st. kolei żel. Kar. Ludwika i tel. w Zadwórzu. Granice wschod. Gliniany, połudn. Poluchów, zachod. Laszki Królewskie, półn. rz. Pełtew a za nią wś Pełtew i Zeniów. Obszar dwor. 701 mr. , włośc. 666 mr. W 1857 r. 426 mk. ; w 1888 r. w gm. 562, na obszarze dwor. 73; rz. kat. 63, par. Wyźniany, gr. kat. 597, par. Poluchów Wielki; szkoła filial. Właśc. pos. dwor. Alfred hr. Potocki. B. R. Rozworzyn, w XVI w. Rosworzyn, wś i fol. nad rz. Mrogą Mrożycą, pow. brzeziń ski, gm. Mroga Dolna, par. Brzeziny, odl. 6 w. od Brzezin. Wś ma 11 dm. , 133 mk. ; fol. 3 dm. , 4 mk. W 1827 r. 16 dm. , 117 mk. W 1872 r. fol. R. rozl. mr. 436 gr. or. i ogr. mr. 394, łąk mr. 15, past. mr. 4, nieuż. mr. 23; bud. z drzewa 10; płodozmian 4polowy. Wś R. os. 11, z gr. mr, 240. Dziesięciny ze wsi szły dla katedry gnieźnieńskiej, a pleban w Brzezinach pobierał tylko kolędę Łaski, Lib. Ben. , II, 400. Br. Ch. Rozwozin, z osadami Wygoda i Majdany, wś, fol. i dobra nad rz. Działdówką, w bagni stem położeniu, pow. mławski, gm. Rozwozin, par. Lubowidz, odl. 35 w. od Mławy, posiada gorzelnię przerabiającą do 100 korcy kartofli dziennie, 24 dm. , 198 mk. W 1827 r. było 15 dm. , 175 mk. Osuszono tu znaczny obszar bagien i pol ornych. Dobra R. składały się w 1885 r. z fol. R. i Sierakowo, rozl. mr. 1828 fol. R. gr. or. i ogr. mr. 625, łąk mr. 108, past. mr. 77, nieuż. mr. 36; bud. mur. 10, z drzewa 9; płodozmian 13polowy; fol. Sierakowo gr. or. i ogr. mr. 246, łąk mr. 193, past. mr. 99, lasu mr. 417, nieuż. mr. 26; bud. mur. 1, z drzewa 8, las urządzony. Poprzednio dobra te obejmowały do 300 włók; w 1880 r. było przeszło 60 włók lasu. W skład dóbr Rozwiej Rozwozinek poprzednio wchodziły wś R. os. 19, z gr. mr. 26; wś Dziwy os. 10, z gr. mr. 25; wś Wapniska os. 6, z gr. mr. 166; wś Rynowo os. 11, z gr. mr. 343; wś Będzemin os. 26, z gr. mr. 120; wś Siemcicha os. 21, 2 gr. , mr. 57; wś Raczyny os. 35, z gr. mr. 865; wś Żarnówko os. 85 z gr. mr. 203; wś Dąbrowice os. 15, z gr. mr. 348; wś Syberya os. 25, z gr. mr. 362; wś Sinogóra os. 26, z gr, mr. 824; wś Tadajówka os. 12, z gr. mr. 314; wś Psota os. 8, z gr. mr. 61; os. Białydwór gr. mr. 17. R. gm. należy do sądu gm. I okr. , ma 479 dm. , 4553 mk. , 24, 105 mr. obszaru 693 mr. nieuż. , w tem 6531 mr. ziemi włośc. W gminie znajdują się kościół paraf. , sąd gm. , urząd gm. we wsi Raczyny, kasa wkładowozaliczko wa, trzy szkoły 321 uczn. w 1879 r. , browar, 2 gorzelnie, 2 młyny wodne, 4 wiatraki, 3 cegielnie, smolarnia, 3 karczmy. W skład gm. wchodzą Będzemin, BądzyńRuda, Bądzyń, Borczyny, Brudnice, Chromakowo, Cieszki, Dąbrowice, Dziwy, Galomin, Głęboka, Jakubowo, Lubowidz, Łazy, Okrąglik, PrzeradzWielki, PrzeradzMały, Paulinowo, Psota, Pątki, Rozwozin z os. Majdany, Raczyny, Rozwozinek, Rynowo, Rudniwa, Rzężawy, Sierakowo, Syberya, Sinogóra, Siemcicha, Sztok, Tadajówka, Wapniaka. Br. Ch. Rozwozinek, fol. , pow. mławski, gm. Roz wozin, par. Lubowidz, odl. o 40 w. od Mławy, ma 2 dm. , 13 mk. W 1885 r. fol. R. , oddzie lony od dóbr Rozwozin w 1884 r. , rozl. mr. 277 gr. or. i ogr. mr. 178, łąk mr. 67, past. mr. 26, nieuż. mr. 6; bud. z drzewa 6; po kłady torfu, Br. Ch. Rozyft, ob. Rozewie, Rozynów 1. fol, pow. błoński, gm. Guzów, par. Wiskitki, odl. 24 w. od Błonia, ma 12 mk. Fol. ten, w r. 1873 oddzielony od dóbr Guzów, rozl. mr. 594 gr. or. i ogr. mr. 440, łąk mr. 133, nieuż. mr. 21; bud. mur. 7, z drzewa 1. 2. R. , wś i fol. , pow. łęczycki, gm. i par. Dalików, odl. od Łęczycy 19 w. Wś ma 2 dm. , 7 mk. ; fol. 3 dm. , 26 mk. Rozynowo, pow. włocławski, gm. Łęg, par. Wieniec. Niepomieszczone w ostatnich spisach. Róża 1. kol. i leśn. os. , pow. łaski, gm. Wymysłów, par. Dobroń, na lewo od drogi bitej z Pabianic do Łasku; kol. ma 26 dm. , 206 mk. , 530 mr. włośc; leś. os. 2 dm. , 15 mr. dwor. 2. R. , kol. , pow. słupecki, gm. i par. Młodojewo, odl. od Słupcy 3 w. ; ma 8 dm. , 42 mk. Wchodziła w skład dóbr rząd. Koszuty. 3. R. , wś, pow. biłgorajski, gm. Majdan Sopocki, par. Krasnobród, ma 17 os. , 118 mr. obszaru. Wchodziła w skład dóbr Ciotusza. 4. R, , wś nad rzką Różanką, pow. łukowski, gm. Prawda, par. Stoczek łukowski, ma 94 dm. , 770 mk. , 2562 mr. W 1827 r. było 74 dm. , 434 mk. W XVII w. wchodziła w skład ststwa Latowicz. W 1863 r. d. 23 czerwca oddział Lelewela poniósł tu porażkę. Róża 1. słobódka, pow. kamieniecki, w 2 okr. pol. i gm. Lanckoroń, par. rz. kat. Zbrzyż, grec. Zatawa. Własność dawniej Drużbackiego, dziś Kazimierza Horbackiego. W 1868 r. miała 41 dm. , 246 mk. , 171 dz. 2. R. , fut. , pow. lityński, par. Chmielnik, przy trakcie pocztowym z Chmielnika do Nowego Kon stantynowa. J, Krz. RózaKamień, zaśc. szlach. , pow. wileński, w 3 okr. pol. , o 33 w. od Wilna, 1 dm. , 9 mk. katol. Róża wś, pow. pilzneński, w równinie piaszczystej, wznies. 263 mt. npm. , nad pot. Wolskim, uchodzącym wraz z pot. Grabaniny do Wisłoki, Wś zabudowana w długą ulicę, jest przecięta drogą gminną, łączącą Wiewiorkę z Jastrząbką Starą. Prócz tego przecinają R. dwa gościńce z Pilzna i Czarny, st. dr. żel. arcyks. Karola Ludwika, do Radomyśla. Na płn. graniczy R. z Przerytymborem, Dąbiem i Zassowem 4 klm. , na płd. z Jaźwinami i Borową. Par. rzym. kat. w Zassowie. Wś liczy 321 dm. 3 na obszarze wiek. pos. P. Horodyńskiego i 1587 mk. 778 męż. , 809 kob. ; 1502 rz. kat. a 85 izrael. Z obszaru 2751 mr. przypada większej posiadł. 667 mr. 623 roli, 26 łąk i ogr. i 18 past. a 2084 mr. mniejszej posiadł. 1699 roli, 175 łąk i 210 past. Najdawniejszą wzmiankę o wsi mamy w dok. z 23 sierp. 1419 r. Kod. kat. krak. Piekosińskiego, II, 450, jako o wsi Rosza Navogij. Za Długosza L. B. , II, 259 i 438 należała do kilku współwłaścicieli i składała się z 11 łan. kmiec, z których pobierał dziesięciny dziekan. krak. w wartości 3 grzywien bez fertona. Następnie posiada ją ks. Ostrogski Pawiński, Małop. , 247. Było wtedy 7 łan. kmiec, 4 zagrod. , 3 komorn. z bydłem, 4 komor. bez bydła i 1 rzemieślnik. W 1508 r. ibid. , 467 dziedziczyli ją Andrzej Rozemberski i Janusz de Róża, którzy zapłacili kwarty 8 grzyw. 27 gr. i 12 den. W otaksowaniu z r. 1536 ibid. , 553 czytamy Roza wieś należąca do Wiewiorki, z której trzecia część jest dziedziczną, dwie zaś tytułem zastawu; ich dziedzicem jest JW. Jan z Tarnowa, dziedzic na Wiewiórze. Jest w tej wsi 20 kmieci, płacących czynszu 13 grzyw. 6 gr. , 2 karczmy płacące 2 grzywny i 2 kamienie łoju, 3 zagrodn. , 11 mierzyc owsa, kury, jaja i t. d. Predium. Szacują wieś na 800 grzyw. Mac. Róża 1. niem. Rose, wś i dom. , pow. bukowski Lutomyśl, o 7 klm. na wsch. półn. od Lutomyśla, nad Sątopem, dopł. Obry; par. Wytomyśl, poczta i st. dr. żel. Eichenhorst pod Bukowcom o 7 klm. R. istniała przed rokiem 1580; około tego czasu posiadał ją Rozynowo Rozynów Rozwozinek Rozyft Rożajtele Rożan Róża Marcin LwowskiOstroróg. Było 8 półłan ków osiadłych, 2 puste i 1 karczmarski, 1 łan sołtysi, 4 zagrodn. , 5 komom. i 1 kołodziej. około 1793 r. należała R. do Szołdrskich, dziedziców Wytomyśla. Obecnie ma 17 dm. , 139 mk. 102 kat. , 37 prot. i 176 ha obszaru 156 roli, 3 łąk, 6 lasu; czysty dochód z ha roli 7 44, łąk 6 27, lasu 0 39 mrk. Dominium ma 7 dm. , 67 mk. 47 kat. , 20 prot. i 620 ha 148 roli, 26 łąk, 428 lasu; czysty doch. z ha roli 5 87, łąk 11 75, lasu 0 78 mrk. ; gorzelnia, chów bydła holenderskiego. 2. R. Nowa, niem. Neurose, holendry, pow. bukowski, o 6 klm. na wsch. półn. od Lutomyśla; par. kat. Wytomyśl, prot. Lutomyśl Neutomischel, poczta i st. dr. żel. Eichenhorst pod Bukowcem o 6 klm. ; 54 dm, , 369 mk. 1 kat. , 368 prot. , 478 ha 374 roli, 13 łąk, 76 lasu. 3. R. , niem. Ruza, wś i fol. , pow. gnieźnieński, o 3. klm. na wsch. półn. od Gniezna par. , poczta i st. dr. żel. . Około r. 1793 wchodziła R. w skład dóbr arkuszewskich, dziedzictwa Józefa Skórzewskiego, ststy gnieźnieńskiego. Wś z fol. tworzą okrąg wiejski i mają 10 dm, , 92 mk. 75 kat, 17 prot. i 162 ha 147 roli, 8 łąk; czysty doch. z ha roli 9 40, łąk 12 92 mr. Fol. 2 dm. , 33 mk. jest własnością Moszczeńskich. 4. R. Góra, niem. Rozagura, dawniej Rosenberg, posiadłość, pow. mogilnicki Żnin, o 6 klm. na płd. od Gąsawy par. i poczta, na starym trakcie gnieźnieńsko żnińskim; okr. wiejski Szelejewo, st. dr. żel. w Mogilnie o 15 klm. ; 2 dm, , 10 mk. 5. R. , niem. Rose, na mapie sztab. Weisse Rose, posiadłość, pow. krobski Gostyń, o 4 klm. na płd. od Gostynia st. dr. żel. i poczta, na trakcie krobskim, par. Domachowo, okr. domin. Krajowiec, 2 dm. , 15 mk. 6. R. Biała, pow. krotoszyński, ob. Biała Róża, 7. R, Wykowa, pow. krotoszyński, ob. Wyki. E. Cal. Róża 1. niem. Rose al. Koeniglich Rose, duża wś paraf. , pow. wałecki, st. p. w miejscu. Posiada kościół par. kat. , szkołę 3klas. kat. , która 1887 r. liczyła 2 naucz. i 235 dz. i je dnoklas. szkołę ew. 59 dz. . Z wybud. Ro sengut 1885 r. 5 dm. , 47 mk. liczyła wś 2207 ha 39 lasu, 48 łąk i 1962 roli. Gleba gliniasta, okolica górzysta; mieszkańcy trudnią się rolnictwem, hodowlą bydła i rzemiosłami. Do Gostomia dochodzi poczta posłańcowa. W 1868 r. było 457 bud. , 150 dm. 1275 mk. , 882 kat. , 379 ew. ; 1885 r. 154 dm. , 232 dym. , 1267 mk. , 981 kat. , 269 ew. , 10 dysyd. , 7 żyd. Wś leży między Wałczem a Trzcianką, na zach. od Piły; została założoną około 1555 r. W pierwszej połowie obecnego stulecia znaleziono tu monety rzymskie ob. Gesch. d. Dt. Kroner Kr. Ton Schmitt, str. 22. R. 1621 nadaje Zygmunt III sołectwo tutejsze za zbrojną służbę familii Kion. Także Kilian MalinaMalinowice otrzymuje tu grun ta z obowiązkiem zbrojnej służby. W 1593 r. posiadali tu, ewangielicy kościół, który im później odebrano. Już w 1628 r. był drewniany kościół katol. Wójtowstwo Róży i Gapy czyli Kłody płaciło w r. 1771 kwarty 270 złp. i hyberny 57 złp. 20 gr, ; trzymał je wów czas Ludwik Dorpowski, major wojsk koron. ob. Powiat wałecki w X I w. przez Calliera, str. 46. Teraźniejszy kościół murowany po chodzi z r. 1862. 2. R. , niem. Rose al. Adlig R, , dobra ryc, pow. wałecki, st. p. i par. kat. wś Róża. Z fol. Rosenfier 1885 r. 1 dm. , 3 mk. obejmują dobra 381 ha 35 lasu, 20 łąk i 295 roli. W 1885 r. 5 dm. , 93 mk. , po wię kszej części kat. 3. R. , tak zwały się podo bno Dudylany w pow. wałeckim r. 1582 ob. Powiat wałecki w XVI w. przez Calliera, str. 23. Ks. Fr. Rożajcie 1. wś, pow. rossieński, gm. Mańkuny, par. Girtakol, o 9 w. od Rossień, wspomniana w dokum. z 1597 r, jako należące do dóbr rossieńskich. 2. R. , wś, pow. rossieński, gm. Mańkuny, par. Girtakol, o 17 w. od Rossień. Rożajtele, wś, pow. rossieński, gm. Mańkuny, par. Girtakol. o 17 w. od Rossień. Rożan, os. miejska nad rz, Narwią, przy ujściu rzki Rożanicy, pow. makowski, gm. Bieluń, par. Rożan, odl. 88 w. od Warszawy, z którą połączony szosą warszawskokowień ską, 34 w. od Pułtuska, 28 w. od Ostrołęki a 62 w. od Łomży. Posiada kościół par. murowany, synagogę, szkołę począt. , urząd gm. , st. poczt, , browar i fabrykę miodu, 172 dm. , 2414 mk. W 1828 r. był 114 dm. , 1021 mk. 304 żyd. ; 1860 r. 151 dm. , 1810 mk. Znalezione tu urny i ślady okopów świadczą o przedhistorycznem istnieniu siedziby ludzkiej. Osada ta wcześnie zapewne stała się, centrem sadowem i handlowem dla okolicy. Koło grodu, zajmującego wzgórze nad Narwią, kupiła się osada, która zapewne już w XV w. uzyskała przywilej miejski, Jan ks. mazowiecki w 1401 r. nadaje niejakiemu Koprzywkowi 29 włók ziemi dla dołączenia do wójtowstwa Różana. Dokument tegoż księcia z 1403 r. W. Ciechanowie wydany, jest tylko potwierdzeniem a zapewne i rozszerzeniem pierwotnego przywileju nadanie łaźni, postrzygalni, wagi, zwolnienie od ceł. Po przyłączenia Mazowsza do korony, R. stał się siedzibą ststy grodowego. Odbywały się tu sądy ziemskie i grodzkie. Święcicki nazywa R. miastem ruchliwem. Wedle tradycyi Bona zamek tutejszy odbudowała i w nim niekiedy przebywała. Według lustracyi z 1564 r. było w mieście 320 domów niepłacących czynszu. W 1581 r. ustanowiony tu został skład soli; żupnik miał dostarczać co rok lOOO be Róża Rożajcie czel soli wielickiej i 500 bocheńskiej. Szlachcie służyło pierwszeństwo do kupna po oznaczonej cenie. Dopiero po czterotygodniowym terminie mógł żupnik sprzedawać sól kupcom. Dochód z przewozu na Narwi należał do miasta. W 1526 r. Anna, ks. mazowiecka, wydała w Warszawie przywilej na most, potwierdzony w 1566 r. przez Zygmunta. Królowa Bona w 1549 r. nadała mieszczanom wolny wrąb w lasach starostwa. Wedle lustracyi z 1564 r. ogólny obszar gruntów miejskich obejmował 36 1 2 włok, w tem 6 wójtowskich, 3 proboszcza i 3 brześciańskie. W 1789 r. było wraz z placami i pastwiskami 76 włók i 25 mórg; obecny obszar użytkowej ziemi miejskiej wynosi 1943 mórg, a wraz z nieużytkami podobno do 165 włók. Rożańskie starostwo grodowe podług lustracyi z r. 1664 składało się z miasta Rożan i z wsi Perzanów, Łoś, Załuże, Rzaniec, Grabówka i Zołotówka por. Jadów. W r. 1765 posiadał je Stanisław Kostka Młodzianowski, opłacając kwarty złp. 1619 gr. 1, a hyberny złp. 1012 gr. 24. Na sejmie z r. 1773 75 stany Rzeczypospolitej nadały te dobra w posiadanie emfiteutyczne Ignacemu Łempickiemu wraz z ststwem makowskiem i dzierżawami Chotecka, Czarna i Biała. Wójtowstwo R. posiadał wtedy Antoni Kowalski i płacił kwarty 16 złp. Ziemia rożańska dzieliła się na dwa powiaty rożański i makowski. Zniszczone przez wojny w XVII w. i morowe powietrze w r. 1708, zaczęło się miasto podnosić dopiero w obecnem stuleciu. Z zabytków przeszłości przechował się tylko kościół parafialny p. w. św. Anny, odnowiony 1841 r. , który pierwotnie miał być kolegiatą. Późniejsze przeróbki i dodatki zatarły ostrołukowy charakter budowli, pochodzącej z początku XVI w. Po za miastem stały na wzgórzach dwa drewniane zapewne kościołki św. Jana rozebrany w XVIII w. przez strostę Łempickiego o trzy wiorsty od miasta, św. Szczepana o pół wiorsty, tudzież w mieście przy ulicy sieluńskiej stał kościołek św. Kazimierza. Z kościołów tych również jak i z zamku nie zostało śladu nawet. Dawniejszy ratusz z wieżą zniszczał zapewne w pożarze z 1813 r. Z tego miasta podobno pochodził Maciej z R. , kanonik warszawski, pleban czerski i pisarz książęcy, który około 1430 r. dokonał polskiego przekładu ustaw mazowieckich. R. par. , dek. makowski, 5596 dusz; do par. należy filia ZawadaPonikwa. Historyą R. wraz z dokumentem z 1403 r. podał W. H. Gawa recki w Pamięt. Płockim z 1830 r. Dobra rządowe R. składały się w 1854 r. z folw. Byszewo 667 mr. , Prycanowo 228 mr. , lasu 2951 mr. ; os. młyn. Gościejewo 23 mr. , Olda 7 mr. , Wyszel; wójtow, Gościejewo 52 mr. , wójtow. Rożan 167 mr. , Załuźe 53 mr. , Maków 83 mr. ; grunta Gorzanka Poduchowna 246 mr. . Wsie Byszewo 213 mr. , Gościejewo 259 mr. , Prycanowo 228 mr. , Załuźe 873 mr. , Łoś 920 mr. , Perzanowo 750 mr. , Jankowo 496 mr. . Słoniawy 941 mr. . Wsie Rożan, Rżaniec, Dłutówka, Grabówka, Witowy Most, Zimna Woda, Wy szel, Olkowa Kępa, Gutowo rozległość niepodana. Z dóbr tych wydzielono w 1835 r. na majorat dla pułkow. Teodora Moeller folw. Smrock 517 mr. , Bazar 465 mr. , lasu 1139 mr. ; młyny Smrock 23 mr. , Bazar 11 mr. ; wsie Smrock 394 mr. . Makowiec 915 mr. , Daniłów 153 mr. . Na obszarze lasów rządo wych odkryto w 1817 r. bursztyn. Z opłaty za prawo poszukiwania zebrano w ogóle 4612 rs. Br. CL Rózana, ob. Siennica Różana. Rózana 1. mko nad Zelwianką, pow. Słonimski, w 2 okr. pol. , gm. Różana, o 36 w. od Słonima a 119 w. od Grodna, przy trakcie z Grodna przez Wołkowysk do Słonima. Ma 2767 mk. 1398 męż. i 1369 kob. , w tej liczbie 1805 żyd. , obszerny rynek, sklepy murowane, zarząd okr. polic. dla gmin R. , Trybuszki maryińska, Mieżewicze i Podlesie żyrowicka, zarząd gminy, urząd miejski, st. poczt. na rozdrożu pomiędzy traktami wiodącymi do Słonima, do Prużany i do Wołkowyska, cerkiew paraf. z b. monasteru bazylianów, kapł. prawosł. cmentarną, kośc. katol. paraf. z b. kosc. dominikańskiego i kaplicę cmentarną, kilka fabryk sukna. Par. prawosł. , dekan. błahoczynia kossowskiego, ma 3623 wiernych. Kościół katol. p. w. św. Trójcy, z muru w 1617 r. wzniesiony przez Lwa Sapiehę. Par. katol. , dekanatu sokólskiego, ma 1254 wiernych. Dawniej należała do parafii kaplica w Połońsku. W parafii powierzchnia nierówna, grunta gliniaste, kamieniste i żwirowate; łąk i lasów dużo. Zraszają rzeki Zelwianka i Różanka. Zaraz za miastem na wzgórzu, w pięknem położeniu, wznosił się wspaniały pałac ks. Sapiehów, wymurowany w guście francuskim, z obszernemi skrzydłami i pięknym portykiem, sprzedany później żydom i na fabrykę sukna przerobiony. Dawniej znajdowały się w mieście klasztory dominikanów i bazylianów. R. oddawna stanowiła dziedzictwo Sapiehów, którzy niejednokrotnie przyjmowali tu monarchów i odbywali ważne narady w sprawach krajowych. Najpierwszym z królów, który odwiedził R. , był Zygmunt I, przyjmowany wspaniale przez Jana Sapiehę, wojew. podlaskiego. W 1617 r. królewicz Władysław udający się na wyprawę wojenną, przybył tu w sierpniu i przez dwa dni odpoczywał, hojnie ugaszczany przez Lwa Sapiehę, kanclerza w. litew. , który zgroma Różana Różanieckie Ruda Róźaniec Rożaniecka Różaneczka Rożanica Różanica Rożanka Przedmieście Różanica Potok Różaniecki Wola Różaniec dziwszy ząciągnione przez siebie hufce, wyruszył razem z królewiczem w dalszy pochód, jako komisarz od sejmu przydany. W tymże roku funduje Lew Sapieha kościół paraf. w R. W 1644 r. Władysław już jako król powtórnie gości przez 9 dni w R. wraz z Cecylią Renatą i całym dworem, z niesłychanym zbytkiem podejmowany przez Kazimierza Lwa Sapiehę, marszałka nadwornego. Opis przyjęcia z Pamiętników Albr. Stan. Radziwiłła t. II, 120; powtórzył Baliński Star. Polska, t. III, 692. Pamięć tych odwiedzin uwiecznił właściciel R. stosownym napisem w języku łacińskim, na marmurowej tablicy, pomieszczonej w sali pałacu. W tejże samej sali zawieszono wkrótce i drugą tablicę marmurową z napisem Divo Casimire sacrum, tutaj bowiem przez kilka lat złożone były zwłoki św. Kazimierza, wywiezione w 1655 r. z kaplicy kościoła katedralnego wileńskiego przed spodziewanem najściem wojska Aleksego Michajłowicza. W 1650 r. Kazimierz Lew Sapieha funduje szpital na 12 ubogich przy kościele paraf. W tymże czasie piszący Cellaryusz i Starowolski powiadają, że R. słynęła pysznym zamkiem, na Mlkopiętrowych sklepionych piwnicach opartym, swoimi pięknymi murami w rynku miejskim, prostem ulicami i wygodnemi drogami przerzynającemi jej okolice. Miasto doznało wielkiego spustonia od wojsk skonfederowanych i szlachty podczas jej zatargów z domem Sapiehów w r. 1698. Karol XII w pochodzie swoim z Litwy na Wołyń, stanąwszy tu 14 kwietnia 1706 r. , znalazł miasto i zamek zupełnie zniszczone przez stronnictwo Ogińskich i wojska obce i opuszczone od mieszkańców. Zamożność jednak dziedziców zdołała dźwignąć z upadku i na nowo przyozdobić tę wspaniałą dziedzinę. W odrodzonej już R. Aleksander ks. Sapieha, kanclerz w. lit. , przyjmował d. 12 września 1784 r. Stanisława Augusta jadącego na sejm do Grodna, przyczem król zwiedził bibliotekę i bogate archiwum miejscowe. We dwa lata później Sapieha przeniósł swą rezydencyę do Dereczyna, pałac zaś w R. sprzedał starozakonnemu przedsiębiorcy, który założył w nim fabrykę sukna. W tym też czasie istniały w R. fabryki materyi jedwabnych, pasów, obić adamaszkowych, atłasów, sukna i bai, obrusów, serwet, świec jarzących, karet i pojazdów lakierowanych, które jednak wkrótce podupadły. Dla podniesienia handlu i przemysłu Aleksander ks. Sapieha oprócz targów 3 razy w tygodniu odbywających się, zaprowadzł jarmarki na środopoście ruskie, na św. Piotra ruskiego i na Spasa w sierpniu. Por. Baliński, Staroż. Polska t. III, 691 5; Niemcewicz, Podróże historyczne str. 348. 2. R. , wś, pow. Słonimskie, w 4 okr. pol. , gm. Pacowszczyzna o 37 1 2 w. od Słonima. J. Krz. Różanica al. Różana, rzeczka, płynie pod osadą Różanem i wpada tamże do Narwi z prawego brzegu. Różaneczka al. Różaniecki potok, powstaję w obrębie Libochory, pow. stryjski, ze źródeł leśnych, u zach. podnóży Magóry 963 mt. ; płynie leśnym parowem na płd. zach. przez Libochorę, a następnie Rożankę Niżnią. Od półn. wznoszą się szczyty Serednycia 954 mt. i Tatarówka 1151 mt. , a od płd. wsch. Minczoł 1175 mt. i Czyrak 1283 mt. w pa śmie Sekula. Przyjmuje od lew. brzegu pot. Rostoki. Wpada do Różanki z praw. brzegu. Długość biegu 5 4 4 klm. Br. G. Rożanica, rzeczka na pol. prus. Mazurach. Wypływa z jez. Długochorzelskiego a wpada za jez. Łeckiem do Stradunka, który także ztąd nosi nazwę Rożanicy. Ob. Stradunek, Ad. M. Różaniec, wś i fol. , pow. biłgorajski, gm. Wola Rożaniecka, par. Tarnogród, leży przy granicy od Galicyi, śród wyżyny wznies. 818 st. npm. , posiada cerkiew pounicką drewnianą, niewiadomej erekcyi, która 1811 r. była filią par. Babice, od 1842 r. oddzielną parafią tworzyła. Fol. R. , Główny zwany, należy do dóbr ordynacyi Zamoyskich, ma 1198 mr. 484 mr. roli. W 1827 r. 206 dm. , 1433 mk. Różaniec al. Różaniecki potok, powstaje w obrębie Rudy Róźanieckiej, w pow. ciesząnowskim, nad granicą od Płazowa, około Kuryj, grupy chat należących do Rudy Różanieckiej, u płn. zach. podnóża pagórka Przepaśniska 324 mt. . Płynie łąkami śródleśnemi na zach. koło osad Kuryj, Grodów i Żuków, przepływa wieś Rudę Różanieckąj gdzie zasila dwa znaczne stawy, następnie popod Łysą górę 233 mt. i Rożańca 221 mt, , wreszcie przechodzi na obszar Lublińca Nowego, gdzie poniżej przys. Dąbrówki ucho dzi do Wirowej z praw. brzegu. Długość bie gu wynosi 15 klm. Przyjmuje od lew. brzegu Lubówkę ob. . Źródła leżą na wys. 300 ml, ujście 210 mt. npm. szt. gen. . Br. G. Róźaniec, niem. Rosenkranz wioska, na obszarze gm. Białej Wody Weisswasser, w powiecie frywałdzkim, obwod. sąd. jawornickim. W 1880 r. 14 dm. , 44 mk. rz. kat. , Niemców. Leży tuż nad granicą Szląska pruskiego, wznies. 583 mt. , przy drodze prowadzącej do Landku pow. bystrzycki. Ob. Weisswasser. Rożaniecka Ruda, ob. Ruda Rożaniecka, Rożaniecka Wola, wś, pow. biłgorajski, ob. Wola Różaniecka. Różaniecki Potok, ob. Różanczka, Różaniec. Różanieckie Przedmieście, część Tarnogrodu, w pow. biłgorajskim. Rożanka 1. pow. stopnicki, gm. Drugnia, Rożanka Różanka par. Pierzchnica. 2. R. , wś i fol. nad Bui giem, pow. włodawski, gm. i par. Włodawa, odl. 7 w. od Włodawy, posiada cerkiew paraf. pounicką, szkołę początkową, piękny pałac z parkiem, 103 dm. , 863 mk. , 2282 mr. W r. 1827 było 104 dm. , 651 mk. Jestto dawna siedziba Pociejów. Tu w 1541 urodził się Adam Hippacy Pociej, metropolita kijowski, jeden z głównych sprawców unii brzeskiej w 1595 r. Ludwik Pociej, hetman w. litew ski, jeden z najbogatszych panów litewskich, wzniósł w R. istniejący dotąd pałac. Istnieje jednakże tradycya, jakoby Piotr W. bawiąc w czasie wojny z Karolem XII w sąsiedniej wsi Pocieja Stawki i zdziwiony skromnością rezydencyi magnackiej, miał następnie het mana zabrać ze sobą na cały rok do Peters burga, a tymczasem wystawić mu kazał w Rożanie okazały pałac. Gmach ten w stylu włoskim spoczywał na wielkich dwupiętro wych piwnicach. Dół zawierał 24 pokoi skle pionych. Wspaniała sala, przez dwa piętra sięgająca, zajmowała środek gmachu. Od stro ny rzeki ciągnął się ganek 40 łokci długi a 5 szeroki, na marmurowych arkadach wsparty. Oddrzwia i kominki wszystkie były też z marmuru. Nad dachem wznosiła się mie dziana, pozłacana brama z herbem Pociejów. Zniszczony przez pożar około 1850 r. , pałac ten został odbudowany przez hr. Augusta Po tockiego, dziedzica R. Pamiątek przeszłości ni dzieł sztuki nie ma wcale. Cerkiew we wsi wraz z parauą założył w 1757 r. Antoni Po ciej. W 1845 r. wzniesiono murowaną. Szcze góły podaje Antoni Wieniarski w artykule Rożanka i Włodawa Biblioteka Warsz. , 1860 r. , III, 433. Br. Ch. Rożanka 1. mko rząd. nad Turejką, pow. lidzki, w 3 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Rożanka, o 56 w. od Lidy a 144 w. od Wilna, ma 883 mk. 445 męż. i 438 kob. . Kościół par. katol. p. w. św. Piotra i Pawła z muru wzniesiony w 1764 r. przez wojewodę Paca. Par. kat. , dek. lidzkiego, 2097 wiernych; kaplica na cmentarzu grzebalnym. Okolica częścią wyniosła, częścią zaś równa, grunt zwirowaty, lasów mało. Dziedzictwo niegdyś Paców, dziś własność rządu, który ziemię oddał włościanom na wykup. Gmina Rożanka należy do 2 okr. pokojowego do spraw włościańskich, 2 rewiru powołanych do służby wojskowej z pow. lidzkiego oraz 2 okr. sądow. , obejmuje 64 wsi, mających 351 osad, zamieszkałych przez 4264 włościan płci ob. ; składa się z 2 okr. wiejskich Rożanka i Rakowicze. Szkoła gminna znajduje się w R. 75 uczn. . Podług spisu z 1864 r. było w gminie 619 dusz rewiz. włośc. uwłaszcz. i 1011 b. włośc. skarbowych. W skład okręgu wiejskiego wchodzą mko R. , wsi Podzamcze, Dowklewszczyzna, Wierzbiłki, Bobra, Podbobra, Zaborze, Potoka, NowoRóżanka, Kryszyłki, Dziakowce, Malewicze Dolne i Górne, Podróżanka, Ciejkowszczyzna, Makiowce, Dolina Zarzeczna, Dolina, Turówka; zaśc. Kryłyszki i Klimowszczyzna, oraz kolonia żydów rolników Malewicze, w ogóle w 1864 r. 838 dusz rewiz. b. włościan skarbow. 2. R. Nowa, wś włośc, pow. lidzki, w 3 okr. pol. , gm. , okr. wiejski Różanka, 2 dusze rewiz. J. J. Krz. Rózanka, potok, powstaje w obr. Różan ki wyżniej, w pow. stryjskim, w lesie Obnoha z pod granicznego grzbietu Karpat wscho dnich, w dolinie, nad którą od zach. wynosi się Czarna Repa 1288 mt. , nieopodal grani cy Seneczowa. Płynie na półn. leśnym ja rem, zabierając liczne strugi, nad którym od zach. wznosi się Hnyłyszcze i Ostry al. Wy soki Wierch 1245 mt. , a od wsch. Dychtowiec 1098 mt. . Dosięgnąwszy krańca gm. Różanki wyźniej zwraca się cokolwiek na półn. wschód aż po ujście Sekula; odtąd płynie na północ przez obszar Różanki niźniej a wreszcie od ujścia Sokoliszcza tworzy aż do końca biegu granicę między Tuchlą i Sław skiem. Uchodzi z praw. brzegu do Oporu. Dolina potoku nader urocza. Od zach. wzno szą się, dalej na półn. od Wysokiego Wier chu 1245 mt. szczyty Kozanowiec 987 mt. , Płaj 876 mt. , Sysylak 839 mt. , Demkowiec 824 mt. , Kiczerka 845 mt. i Wysoki Horb 845 mt. nad ujściem do Oporu. Od wschodu zaś grzbiet Sekula z szczytami Bajtyna 948 mt. , Olszanowiec 1043 mt. , Czyrak płd. 1251 mt, Czyrak płn. 1283 mi, wreszcie Tatarówka 1151 mt. . Przyjmuje liczne potoki, między nimi od lew. brzegu Kliwiński i Sokoliszcze, a od praw. Sekul z Sopuchem, Krzywy, Zwir z Norą i Rozlicz nym, wreszcie Różaneczkę. Długość biegu 21 kim. Źródła leżą około 1180 mt. , ujście zaś 561 mt. npm. Br. G. Różanka, niem. Rosaschutzhaus, al. Rosohütte, węg. Rózamenhaz, schronisko w dolinie Zimnej Wody, w Tatrach spiskich, zbudowa ne r. 1875 przez węg. tow. karpackie. Miejsce, na którem się wznosi, o godzinę drogi wgórę ponad Szmeksem, zwało się dawniej Kazalnicą. W r. 1885 wystawiono opodal od R. hotel, Kolbach zwany, z restauracyą i po kojami dla turystów. Z obszernej werandy hotelu cudowny widok na Łomnicę i cale jej otoczenie. Ob. Zimna Woda. Br. G. Różanka 1. z Sebastyanową, wś, pow. jasielski, w okolicy lesistej, u źródeł pot. Grodziskiej, uchodzącego pod Strzyżowem do Wisłoka. Wznies. wsi sięga 340 mt. Graniczy na zach. z Szufnarową, na połud. z Niewodną, na wschód z Grodziskiem a na północ z Zawadką. Wś ma 102 dm. . ą obszar więk. Różanka posiadł. M. Wykowskiej i 5 współwłaścicieli 17 dm. Z 808 mk. przypada 660 na gminę a 148 na obszar większy. Co do wyznania jest 796 rz. kat. i 21 izrael. Pos. więk. ma 616 roli, 66 łąk, 29 past. i 357 mr. lasu; pos. mn. 639 roli, 46 łąk, 42 past. i 64 mr. lasu. W r. 1536 Pawiński, Małop. 522 R. lub Sebastyanówka należała do Mik. Klymuntha, Agnieszki i Feliksa Thulkowskiego a nadto Andrzeja i Stanisława Swoschów; miała nierówne grunta szlacheckie, nieurodzajne, sadzawkę i młyn opuszczony, wreszcie wspólny las. Dwóch kmieci płaciło czynszu po 40 gr. , 3 km. po pół grzywny i 2 korce owsa, karczma dawała grzywnę a młyn pół kamienia łoju; 7 ról było pustych. Szacowano wieś wówczas na 300 grzywien. 2. R. , przys. , pow. brzozowski, u źródeł Golcówki. 3. R. , fol. koło Tartakowa, pow. sokalski. 4. R, z Ignacówką, wś, pow. źółkiewski, 28 klm. na płn. wschód od Żółkwi, 17 klm. od sądu pow. w Mostach Wielkich, 9 klm. od urz. poczt. i tel. w Kamionce Strumiłowej. Na południe leżą Zubow Most i Batiatycze, nach. Batiatycze, na półn. Dobrotwór i Sielec Bieńków, na wschód Ruda Sielecka i Obydów 3 ostatnie w pow. kamioneckim. Wś leży w dorzeczu Wisły za pośrednictwem Batiaczki, dopływu Bugu. Zabudowania wiejskie leżą na płd. , a mianowicie Rożanki na wsch. , a Ignacówki na zach. Płn. wsch. część obszaru zajmują lasy 220 mt. wznies. . W r. 1880 było 68 dm. , 417 mk. w gminie; 269 rz. kat. , 48 gr. kat. , 51 izrael. ; 122 Polaków, 247 Niemców, 48 Rusinów. Par. rz. kat. w Kamionce Strumiłowej, gr. kat. w Batiatyczach. We wsi jest szkoła etat. 1klas. 5. R. Mina, wś, pow. stryjski, 65 klm. na płd. zach. od Stryja, 30 klm. od sądu pow. , urz. poczt. i tel. w Skolem, 12 klm. na wschód od st. kol. w Ławocznem. Na płn. leżą Libochora i Tuchla, na zach. Sławsko i Wołosianka, na płd. Rożanka Wyżna, na wsch. Mizuń i Kaina obie w pow. dolińskim. Wś leży w dorzeczu Dniestru za pośrednictwem Rożanki, praw. dopływu Oporu. Rożanka wchodzi tu od płd. z Rożanki Wyżnej i w obrębie wsi przyjmuje liczne dopływy, z których znaczniejsze od praw. brzegu Sopuch, Krywy Zwir z Norą i Rozlicznym od praw. brzegu, Rożaneczka al. pot. Rożaniecki z Roztokami od lew. brzegu a od lew. brzegu pot. Kliwiński i Sokoliszcze. Zabudowania wiejskie leżą na praw. brzegu Rożanki, głównie nad dolnym Zwirem. Na płn. od zabudowań leżą na praw. brzegu Rożanki grupy domów Płaj, Piza, Berda, Łuh; na lewym brzegu grupy domów Lewowa, Czerenina, Kozanowiec, Wołosan, Demkowiec, Chalczyszcze. Dolina R. dochodzi 660 mt. wznies. , opada do 620 mt. na płn. Na lew. brzegu R. wznosi się na płd. zach. Szpylak 839 mt. . Daleko wyżej wznosi się obszar na prawym brzegu Rożanki. Ciągnie się tu krótkie ramię górskie, , Sekul od doliny pot. Różanieckiego na płd. wschód i wysyła ramiona na wschód i zachód. W środku pasma wznosi się szczyt Czyrak a raczej Magej do 1283 mi; na płd. od niego, , Sekul Wielki do 1275 mt. i Czyrak do 1251 mt. , a na płn. od Czyraka Sekul Mały do 1215 mt Na granicy półn. Tatariwka do 1151 mt. Magej ma kształt stożkowaty; najwyższy szczyt jego łysy, kulisto zaokrąglony. Rośnie tu obficie arnika, tudzież tak. zw. kostrzyca, ulubiona pasza dla owiec i kóz. Własność więk. tu i w R. Wyźnej ma roli or. 8, łąk i ogr. 39, past. 143, lasu 6979 mr. ; wł. mn. gr. or. 1864, łąk i ogr. 2426, past. 1615, lasu 618 mr. W r. 1880 było w R. Niżnej 98 dm. , 500 mk. w gm. ; 2 dm. , 16 mk. na obsz. dwor. ; 1 rz. kat. , 494 gr. kat. , 21 izrael. , wszyscy narodow, rusińskiej. Par. rz. kat. w Skolem, gr. kat. w R. Wyżnej. We wsi jest cerkiew i szkoła niezorganizowana, 6. R. Wyżna al. Górna, wś, pow. stryjski, 69 klm. na płd. zach. od Stryja, 34 klm. na płd. od sądu pow. , urz. poczt. , st. kol. i tel. w Skolem, 12 klm. od st. kol. w Ławocznem. Na zach. leżą Jelenkowate i Wołosianka, na płn. Rożanka Niżna, na zachód. Mizuń i Seneczów obie w pow. dolińskim, na płd. Priszlop na Węgrzech. Wś leży w dorzeczu Dniestru za pośrednictwem Rożanki, powstającej na płd. granicy wsi, na płn. stoku wzgórza 1218 mt. , z licznych strug, podążającej do Rożanki Niżnej. Z obu boków przyjmuje ona w obrębie wsi małe dopływy, z których najznaczniejszy Sekul od praw. brzegu. Zabudowania wiejskie leżą nad Rożanką, na płn. zach. Niektóre grupy domów mają odrębne nazwy Dychłowiec, Dmytrówka, Jałyna al. Jalina, Pysana Kiernycia, Trepełosik al. Trepelosik. Płd. część wsi zajmuje las Obnoha. Na samej granicy płd. wznosi się Czorna Repa do 1288 mt. znak triang. . Na lewym brzegu Rożanki wznoszą się idąc od płd. ku płn. Tousty Żołob 1258 mt. , Knyliszcza 1218 mt. . Wysoki Werch al. Ostry Werch do 1245 mt. , znak triang. , Jałyna na granicy płn. 869 mt. na zach. , a 846 mt. na wschód wznies. . Na praw. brzegu Rożanki wznoszą się Dychtowiec 1098 mt. ; na lew. brzegu Sekuła las Dmytrówka, a na granicy płn. wsch. Olsza al. Olszanowiec do 1043 mt. W r. 1880 było 153 dm. , 734 mk. w gm. ; 2 dm. , 8 mk. na obszarze dwor. ; 3 rz. kat. , 734 gr. kat. , 5 izr. , wszyscy narodow, rusińskiej, z wyjątkiem 2 narodow, polskiej. Par. rz. kat. w Skolem, gr. kat. w miejscu, dek. skolski. Do par. należy Rożanka Niżna. We wsi jest cerkiew p. w. Zesłania Ducha św. i szkoła niezorgani Rożanna Różankowo zowana. Mężczyźni w obu wsiach noszą kapelusze ciężkie, z szerokiemi w górę wygiętemi krysami, smołą lub woskiem zapuszczo ne. W zimie noszą kudłate kuczmy baranie, kształtu stożkowatego. Koszule, niekiedy na około czarną włóczką obszyte, opasują szero kim pasem skórzanym, ozdobionym guzikami, łańcuszkami i kółkami; na koszulę biorą dość długi kożuch, najczęściej bez rękawów, zwa ny bundą, a na to średnio krótki, z fałdami po bokach serdak czyli sierak czarny, noszo ny najczęściej, z wyjątkiem zimy, na paszki. Obuwiem są chodaki. Kobiety splatają wło sy w kosę, do której przywiązują kolorową włóczkę. Głowę owijają dwoma, czasem kolorowemi, pstrokatemi chustkami. Koszule krótkie, na ramionach ślicznie włóczką wy szyte, na to lniane, szerokie, białe spódnice, t. zw. fartuchy, dołem haftowane, z przodu pstrokaty fartuszek własnego wyrobu, naj częściej czerwono biały, na to szeroki, czer wony, włóczkowy pas. Na szyi różnokoloro we paciorki i blaszane krzyżyki i trójkąty. Na wierzchu noszą długie serdaki, na nogach chodaki. Lud tutejszy mniema, że skora cza pla leci pod wodę, należy się deszczu spo dziewać. Mac. Lu. Dz. Rożankowo, niem. Rosenberg, dobra, pow. toruński, st. p. Toruń, 10 5 klm. odl. i Osta szewo 6 5 klm. , par. kat. Świerczynki; 466 ha 138 lasu, 1 łąk, 272 roli or. , cegielnia, mlekarnia. W 1868 r. 15 bud. , 7 dm. , 148 mk. , 83 kat. , 58 ew. ; 1885 r. 10 dm. , 30 dym. , 157 mk. , 113 kat. , 44 ew. Osada ta powstała dopiero 1819 r. na obszarze należącym do Torunia. Ks. Fr. Rożanna 1. wś włośc, pow. opoczyński, gm. i par. Opoczno, odl. od Opoczna 3 w. , ma 11 dm. , 93 mk. , 214 mr. . W 1827 r. było 8 dm. , 51 mk. 2. R. , wś włośc. nad rzeczką Kiełcznicą, pow. opoczyński, gm. Ossą, par. Odrzywół, odl. od Opoczna 26 w. , od Nowe go Miasta 7 w. , ma 14 dm. , 113 mk. , 311 mr. ; gleba kamienista i piaszczysta. W 1827 r. 10 dm. , 60 mk. O i w. od wsi w lesie na wzgórzu kapliczka zwana królewską, przy której niegdyś mieszkał pustelnik. W tymże lesie kilka mogił. Br. Ch. Rożanna, dok. Roszenna, Rosenna, rzeczka, prawy dopływ Kwieciszewicy, dopł. Noteci, wypływa ze stawów Proczyńskich, o 5 klm. na płd. od Gębic, pow. mogilnicki, płynie ku płd. zach. , mija wś Rożannę i uchodzi, przebiegłszy około 3 klm. Wspomnianą powyżej Kwieciszewicę zowią niektórzy Małą Notecią, nie umiejąc pogodzić rzeczywistej Noteci z odpływem jez. Skorzęcińskiego, który zabrawszy inne wody, zlewa się z Notecią w jeziorze Trląg. Najnowsza mapa w. ks. poznańskiego oznacza źródła Noteci w jez. Skorzęcińskiem a wypływającą z Gopła, rzeczywi stą Noteć, zowie Montweg Fluss. Tak zwana Mała Noteć ma tymczasem swą nazwę histo ryczną, używaną jeszcze przed kilkudziesię ciu laty; jest nią Kwieciszewica Zwieczissenica w Kod. Wielkop. , n. 33 lub Kwieciszówka Qwyeczyschowka dividens terras Maioris Poloniae a Cuiaviensibus u Długosza, która wypływa z jeziora Skorzęcińskiego. W dy plomatach wielkopolskich z r. 1363 i 1367 spotykamy się z rzeką Rożanną, która niewątpliwie wyraża Kwieciszewicę, młyn bo wiem między Proczynem i Kamionkiem, przysądzony klasztorowi trzemeszeńskiemu mógł tylko stać na Kwieciszewicy, która tam płynie i dotąd obraca młyn, zwany Gacią. Nazwa R. mogła być wzięta od dopływu lub od pobliskiej osady, leżącej nad Rożanną. Ob. Skorzęcińskie jezioro. E. Cal. Rożanna 1. al. Rożanno, niem. Rosengrund, nadleśnictwo król. i okr. domin. , w pow. bydgoskim, o 9 klm. na płn. od Koronowa, na półn. brzegu Brdy, w lasach poklasztornych; par. i poczta w Koronowie, st. dr. żel. w Kotomirzu; 1 dm. , 9 mk. W skład okr. domin. wchodzą leśnictwa Brahthal, Entenpfuhl, Kleinheide, Kuhbrueck, Thiloshoehe; cały okrąg ma 6 dm. , 47 mk. 5 kat. , 42 protest. i 4694 ha obszaru 52 roli, 10 łąk, 4694 lasu przeważnie sosnowego; czysty dochód z ha roli 8 58, łąk 17 69, lasu 2 35 mrk. 2. R. al. Rożanno, 1557 Ruzenna, wś i domin. , pow. mogilnicki, o 6 klm. na płd. od Gębic, nad Rożanną, dopł. Kwieciszewicy; par. i poczta w Gębicach, szkoła w miejscu, st. drogi żel. w Mogilnie i Trzemesznie o 14 klm. Około r. 1557 należała R. do Rożańskich i Bartłomieja Rogalińskiego; było tam 9 śladów osiadłych i 2 zagrodn. W końcu zeszłego wieku dziedzicem był Ignacy Kossowski. Wś ma obecnie 11 dm. , 88 mk. 76 kat. , 12 prot. i 199 ha 192 roli, 3 łąk; czysty dochód z ha roli 12 53, łąk 18 02 mrk. Domin. ma 7 dm. , 151 mk. 129 kat. , 22 prot. i 458 ha 347 roli, 50 łąk, 32 lasu; czysty dochód z ha roli wynosi 9 40, łąk 6. 66, lasu 4 31 mrk. E. Cal. Rożanna 1. niem. Roschanno, dok. Rosehnne, wś, pow. świecki, st. p. i kol. Terespol 8 klm. odl. , par. kat. Polskie Łąkie. W 1868 r. 32 bud. , 10 dm. . 175 mk. , 148 kat. , 24 ew. ; 1885 r. 16 dm. , 188 mk. ; szkoła kat. 1887 r. 38 dzieci. 2. R. , fol. , tamże, 342 3 ha roli or. i ogr. , 6 52 łąk, 256 pastw. , 9 27 nieuż. , razem 360 65 ha; czysty doch. z gruntu 3093 mrk; hodowla bydła. W krzyżackiej księdze czynszowej czytamy Rosehnne ma 37 włók, z których sołtys posiada 4 wolne i Englico proboszczowi 6 wolnych; reszta czynszuje od każdej włóki pół grzywny i 2 kury na gody; osadzonych jest 6 włók ob. Wegner, Rożankowo Rożanpol Różanpole Rożańska Wólka Rożański Różany Rożany Różanna Gesch, d, Kr. Schwetz, II, 67. Mesznego dawała R. dawniej 14 korcy żyta i tyleż owsa; r. 1710 tylko 2 korce żyta i tyleż owsa ob. Wizyt. Szaniawskiego, str. 246. Według ta ryfy na symplę z r. 1717 płaciła E. 10 gr. i 9 den. ob. Codex Belnensis w Peplinie, str. 88. R. należało do ststwa świeckiego. Roku 1773 należała wś i folw. do generała Czap skiego, który je wydzierżawił. Było tu 10 chełm. włók włośc. i 10 folw. , 18 dm. , 88 mk. kat. i ew. wyznania, między nimi 6 gbu rów i 3 rzemieśl. Później folw. od wsi odłączono i przeszedł mocą testamentu r. 1848 w ręce Fabiana Podjaskiego. W 1853 r. na był go Henryk Tessmar za 32, 000 tal. ob. Zeitsch. d. Westpr. Gesch. Ver. , XIX, str. 291. Kś. Fr. Różanna, wybud. przy wsi Gnie, pow. morąski, st. p. KI. Gnie, 1 dm. , 26 mk. Różanów 1. łotew. Rożanowa, wś przy ujściu Fejmanki do Dubny, pow. dyneburski, przy trakcie z Prel do Liwenhofu, par. Warków, własność Reuttów, niegdyś Sielickich, następnie Borchów. 2. R. , Różanowo, wś, pow. lepelski, . ma 32 chat, 760 dz. 3. R. , łotew. Rożanowa, wś i folw. , pow. lucyński gm. i par. Ewersmujża, odl. o 10 w. od Lucy na, ma 818 dz. ziemi dwors. ; własność Ale ksandra Karnickiego. Wchodził niegdyś wraz z Łudzmujżą, i Franopolem w skład dóbr ewersmujskich, stanowiących przez parę wie ków główną dziedziczną posiadłość polskoinflanckiej gałęzi Karnickich. W 1863 r. było w B. 172 dusz rewiz. G. M. Rożanówka 1. folw. na obsz. dwor. Zawadki, w pow. kałuskim. 2. R. z Teklówką, wś, pow. zaleszczycki, przy gościńcu czortkowsko zaleszczyckim, o 2 8 klm. na płd. od sądu pow. , par. rz. kat. i gr. kat. , urz. poczt. i tel. w Tłustem. Granice wschod. Tłuste wś i Hołowczyńce, połud. Karolówka i Słone, zachod. Nyrków i Capowce, półn. Angelówka i Tłuste, miasto. Obszar dwor. 912 mr. , włośc. 524 mr. W 1857 r. 582 mk. ; w 1880 r. w gm. 596, na obsz. dwor. 104; rz. kat. 214, gr. kat. 420. Właśc. posiadł. więk. spadkobiercy J. Starzyńskiej. B. R. Rożanowo al. Razanowo, zaśc, pow. bo bruj ski, w 3 okr. pol. i par. kat. Hłusk; wła sność Łukawskich, ma 10 włók; grunta piasz czyste. A. Jel. Rożanpol, fol. i dobra, pow. dzisieński, w 4 okr. pol. , gm. Jazno, okr. wiejski Krasnopol, o 24 w. od Dzisny, ma 1 dm. , 12 mk. kat. ; własność Korsaków. Do dóbr należy mko Błoszniki i wsi Saprunczyki, Maźniewo i Karasie. 2. R. , fol. pryw. , pow. wilejski, w 3 okr. pol. , gm. Sitce, o 77 w. od Wilejki, 1 dm. , 11 mk. kat. 3. R. , fol. pryw. nad stawem, pow. wilejski, w 3 okr. pol. , gm. zareżska, o 68 w. od Wilejki, ma 1 dm. , 10 mk. 2 prawosł. i 8 katol. 4. R. , zaśc. szl. , pow. wileński, w 3 okr. pol. , o 46 w. od Wilna, 1 dm. , 8 mk. kat. 5. R. , Różampol, białoruskie Rużampole, fol. , pow. ihumeński, w 4 okr. pol. i gm. Puchowicze, par. kat. Błoń, o 6 w. od st. dr. żel. lipaworomeńskiej MaryiGórka, przy gościńcu z mka Błonia do mka Dukory, dość dawna własność Rusieckich, ma około 15 włók; miejscowość równa, dość leśna, grunta szczerkowe z gliną w podłożach; folwark dobrze zagospodarowany. Różanpole, fol. rząd, pow. dzisieński, w 2 okr. pol. , o 67 1 2 w. od Dzisny, 1 dm. , 7 mk. prawosł. Rożańska Wólka, wś włośc, pow. łukowski, gm. Prawda, par. Stoczek, ma 15 dm. , 108 mk. , 314 mr. W 1827 r. 14 dm. , 86 mk. Rożański, osada, pow. mozyrski, w 1 okr. pol. skryhałowskim, gm. Bujnowicze; miejscowość całkiem odludna, nizinna, bez dróg. Różany, dawniejsza nazwa wsi Berłohy al. Perłohy ob. , w pow. kałuskim. Za czasów Rzpltej należała do dóbr koronnych ststwa kałuskiego. W lustracyi z r. 1556 rkp. Oss. , Nr. 2127, str. 73 czytamy Wś Rożany, którą Jm. Pan woj ruski od lat 15 począł sadzić na surowem korzeniu, w gruncie starostwa halickiego, nad rzeką Łomnicą, w lesiech wielkich między połoninami. W niej ludzi osiadłych jest 9, którzy dają czynszu dorocznego po grzywien dwie i. po jednej kunie, valoris groszy 30, kur po dwie, valoris gr. 1, jajec po 12, valoris pół groszka, to wszystko uczyni zł. 38 gr. 7 den. 9. A imiona ich te są Iwan Kniaziow syn, Klim Uperowicz, Waśko Isaiowicz, Wasyl Karacko, Dmytr Daskowicz, Iwan Hrycewicz, Hnat Merszczyc, Jaoko Hołczański, Fedor Przyszły. Fedor Maricicz liber, wieprze i woły dawa. Nowotny kmieć wolen jeszcze od dani do lat czterech. Dań barania Tamże kto ma owce, dawa barana dwudziestego i ser jeden valoris gr. 6 i poprąg jeden valoris gr. 3, czego iż jeszcze nie dawali, tedy to próżno rachować, ale w przyszłym roku poczną dawać. Dań wieprzowa Gdy żer jest, dawają wieprza dwudziestego, według listu osadnego, a gdy żeru nie masz, tedy każdy po gr. 15. Dostało się anno praesenti wieprzów 5, valoris każdy po złotemu i gr. 6, i pieniędzy od 5 dostało się zł. półtrzecia; to wszystko uczyni zł. 8 gr. 15. Ktoby miał pszczoły, winien dać od nich pień dziesiąty; ale ich jeszcze nie mają. Powołowczyznę siódmego roku dają, przyjdzie od nich wołów 9, każdego szacując za zł. 4, to wyrachowawszy część szóstą na jeden rok, czyni zł. 6. Summa z tej wsi czyni zł. 52 gr. 22. Rożany 1. Młyn, al. Różanny, pow. poznański, ob. Stary Młyn. 2. R. Mlyn, tak zowie Różanów Rożanówka Rożanowo Różawiec Rożdestwenno Rożdiestwenska Rożdiałów Roźdżały się młyn łomnicki, w pow. czarnkowskim. 3. R. Młyn, pow. ostrzeszowski, oh. Papiernia. Różanystok, dziś Krasnystok, Krasnostok, wś i uroczysko, pow. sokolski, w 2 okr, pol. , gm. Kamionna, o 27 w. od Sokółki, 30 w. od Grodna, w pobliżu mka Dąbrowa, posiada cerkiew paraf. , przerobioną po 1866 r. z kościoła katol. Par. prawosł. , dekanatu błahoczynia sokolskiego, 1484 wiernych. Poprzednio znajdował się tu wspaniały kościół i klasztor ks. dominikanów, z cudownym obrazem N. M. P. , wymalowanym w Grodnie w 1652 r. przez protestanta, na zamówienie Szczęsnego Tyszkiewicza, stolnika derpskiego. Obraz ten, pomieszczony pierwotnie w domu Tyszkiewicza w Krzywym Stoku, zasłynął cudami i w 1659 r. przeniesiony został do drewnianego kościoła, wzniesionego przez Szczęsnego i Eufrozynę Tyszkiewiczów, na folwarku Tabańszczyzna al. Krzywy Stok, od mnóstwa róż przezwanym Różanym Stokiem. Wkrótce potem Tyszkiewicz wywiózł obraz na Podlasie, pomimo to jednak dostał się w ręce Szwedów, który porzucili go w jakiejś wsi, zkąd dostał się na czas krótki do kościoła juchnowieckiego a w 1660 r. przeniesiony został napowrót do Różanego Stoku. W 1662 r. biskup wileński Jerzy Białłozor wyznaczył specyalną komisyę dla zbadania cudów jakie miały miejsce, poczem d. 21 listopada tegoż roku kanclerz dyecezyi wileńskiej Kazimierz Jan Wojsznarowicz dopełnił benedykcyi cudownego obrazu. Jednocześnie, za zezwoleniem biskupa, Tyszkiewicz sprowadził tu 12 dominikanów, wymurował dla nich niewielki klasztorek, istniejący jeszcze pod nazwą murowanki, i zapisał na kościół wś Stok z 29 dymami i folwarkiem. Gdy w następstwie tutejszy obraz Bogarodzicy zasłynął licznymi cudami i począł ściągać pątników z dalekich stron, kościół okazał się niedostatecznym, w skutek czego dominikanie w 1759 r. postanowili z własnych funduszów wznieść duży murowany kościół z odpowiednim klasztorem, Budowa kościoła ukończoną została w 1785 r. i w tymże roku konsekrowany przez biskupa Tomasza Ignacego Zieńkowicza, klasztoru zaś dopiero w 1794 r. W zamian wsi Stok, zabranej w 1797 r. przez rząd pruski, klasztor różanostocki otrzymał jednorazowo wynagrodzenie w wysokości 20, 000 tal. i roczną płacę, wyrównywającą dochodowi ze wsi. W 842 r. zniesiono klasztor, kościół zaś zamieniono na parafialny dek. sokólskiego. Parafia tutejsza w 1859 r. miała do 3400 wiernych. Główne odpusty miały miejsce na Zielone Świątki, w dzień św. Piotra i Pawła i N. M. P. Rożańcowej i ściągały po kilka tysięcy pobożnych z bliższych i dalszych okolic. Kościół miał kształt krzyża łacińskiego, zaokrąglonego od strony ołtarza i ozdobionego z frontu dwiema wieżami. W wielkim ołtarzu znajdował się cudowny obraz N. M. P. , po obu stronach ołtarza portrety fundatorów Szczęsnego i Eufrozyny Tyszkiewiczów, zwłoki których spoczywały w grobach kościelnych. Ołtarzy bocznych było dwanaście. Konfesyonały, ambona i ławki były zrobione z drzewa dębowego. Posiadał on niezwykłych rozmiarów organy o 36 tonach, roboty Mikołaja Jansona. Bliższe szczegóły o założeniu kościoła i o cudownym obrazie zamieszcza dziełko Cudowny Obraz Bogarodzicy w Różanymstoku 1sze wydanie 1677, 2gie 1762, 3cie Wilno 1857 r. . O 400 sażeni od kościoła, przy drodze do Grodna, znajdują się ślady nasypu ziemnege z wałem i głębokimi rowami, pochodzącego podług podania z czasów wojen szwedzkich. J. Krz. Różawa, rzka w pow. rzeczyckim, dopływ Prypeci z prawej strony, ma ujście poniżej Sławecznej. Różawiec, dopływ rzeczki Ilii, lewego dopływu Użu. Rożce, w spisie z 1827 r. Rojsce, fol. , wś i kol, , pow. grójecki, gm. Lipie, par. Belsk, odl. 7 w. od Grójca, ma 137 mk. W 1827 r. 10 dm. , 85 mk. W 1885 r. fol. R. rozl. mr. 652. gr. or. i ogr. mr. 626, łąk mr. 4, lasu mr. 8, nieuż. mr. 14; bud. mur. 3, z drzewa 9; płodozmian 12polowy. Wś R. os. 19, z gr. mr. 101; kol. Konstantynów os. 5, z gr. mr. 129. Rożdestwenno, st. poczt. w pow. myszkińskim gub. jarosławskiej, o 16 w. na południe od przystanku dr. źel. rybińskobołogowskiej Masłowe. Rożdiestwenska, wś włośc, pow. wileński, w 3 okr. po. , gm. Malaty, okr. wiejski Bebrusy, o 5 w. od gminy, 13 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Inturki. Rożdiałów, wś, pow. chełmski, gm. Krzywiczki, par. Kumów, wsch. obrz. Chełm. Posiada szkołę początkową ogólną. W 1827 r. było 49 dm. , 310 mk. Roźdżały 1. w XVI w. Rozdzalow i Rosdzały, wś i fol. nad rzką Swędrnią, pow. kaliski, gm. Kamień, par. Tłokinia, odl. 7 w. od Kalisza. Leży pomiędzy dwoma szosami z Kalisza do Łodzi i Kutna wiodącomi. Położenie wyniosłe, w dolinie rzeczki obfite pokłady torfu. Wś z fol. ma 249 mk. i 12 dm. W 1827 r. 15 dm. , 144 mk. Zabudowania folwarczne murowane, piękny dwór z parkiem i ogrodem owocowym, oranżeryą i winnicą. W 1887 r. fol. R. rozl. mr. 590 gr. or. i ogr. mr. 305, łąk mr. 55, past. mr. 24, lasu mr. 192, wody mr. 4, nieuż. mr. 18; bud. mur. 20, z drzewa 2; płodozmian 8polowy; las nieurządzony; młyn, pokłady torfu. Wś R. os. 26, z gr. nar. 86. W XVI w. łany kmiece i folw. dają dzie Różanystok Różanystok Różawa Rożce Rożele Rożdżenice Rózek Róże Rożek Rożemni Rożen Rożeń Rożdżenice ogr. mr. 177, łąk mr. 4, past. mr. 8, nieuż. mr. 9; bud. z drzewa 7; płodozmian 7polowy; fol. Grabowiec gr. or. i ogr. mr. 171, łąk mr. 16, pastw. mr. 5, lasu mr. 344, nieuż. mr. 5; bud. z drzewa 5; płodozmian 9polowy; fol. Jodwarys gr. or. i ogr. mr. 235, łąk mr. 27, pastw. mr. 11, lasu mr. 108, nieuż. mr. 13; bud. mur, 2, z drzewa 5; płodozmian l0polo wy; fol. Wojtkiewiczyszki al. Zaścianek Ro żelski gr. or. i ogr. mr. 49, łąk mr. 14, nieuż. mr. 3; bud. z drzewa 5; płodozmian 7polowy; fol. Bobikały gr. or. i ogr. mr. 153, łąk mr. 14, lasu mr. 236, nieuż. mr. 6; budowli z drze wa 5; płodozmian 10polowy; lasy nieurządzone. W skład dóbr poprzednio wchodziły wsi wś Powicie os. 12, z gr. mr. 610; wś Podrożcie os, 5, z gr. mr. 39; wś Pogiermoń os. 6, z gr. mr. 275; wś Morgieniki Rożelskie os. 16, z gr. mr. 792; wś Bobikły al. Wicie os. 18, z gr. mr. 94; wś Wojnotraki Rożelskie os, 12, z gr. mr. 547. Br. Ch. Roicie, dwór, pow. szawelski, gm. Łukniki, o 57 w. od Szawel. Rożemni, folw. nad rzką Sudziłówką, lew. dopł. Prypeci, pow. rzeczycki, w 2 okr. pol. i gm. Jurewicze; grunta namułowe, urodzaj ne, łąki dobre, miejscowość nizinnay w osta tnich latach skanalizowana. Al. Jel. Rożen, wś i fol. , pow. nieszawski, gm. i par. Służewo, ma 71 mk. , 66 mr. włośc. W 1827 r. było 6 dm. , 61 mk Rożeń 1. Mały, pot. , ma źródła w gm. Ro żeń Mały, pow. kosowskim, w płn. zach. stro nie obszaru, tuż nad granicą Babina, u płd. stóp Chomeńskiego grzbietu 879 ml, w le sie Tersą zwanym. Płynie na płd. wsch. mię dzy domostwami gm. Rożenia, a następni przez Tudiów, w obrębie którego zlewa swa wody do Czeremoszu z lew brz. Dolina poto ku górska, zamkniona od płn. grzbietem Chomeńskim, a od płd. Sokolskim 882 mt. . Za silają go liczne krótkie strugi spływające z obu tych grzbietów. Długość biegu 6 klm. 2. R. Wielki, w górnym biegu Dubiwskim potokiem zwany, potok powstaje w obr. gm. Rożenia Wielkiego, w pow. kosowskim, z pod góry Płoskami zwanej 914 mt. ; płynie zrazu nd wsch. , potem płn. wsch. , a wreszcie ma płd. wsch. przez obszar Rożenia Wielkiego; tuż przed ujściem zwraca się na płn. , ucho dząc z lew. brz. do Czeremoszu. Przyjmuj od lew. brzegu bezimienny potok z obszaru Jaworowa napływający, a z praw. brzegu pot. Łużki. Długość biegu 11 klm. Br. G. Rożeń 1. Mały, wś, pow. kossowski, odl. 9 klm. na płd. zach. od sądu pcw. , par. rz. 1 2 łanu Pawiński, WielBr. Ch. kat. , urz. pocz. i tel. w Kutach. Wieś rozrzucona śród gór nad potokiem wpadającym do pobliskiego Czeremoszu i nad licznymi potoczkami, dopływami tego większego. Granice sięcinę plebanowi w Tłokini Łaski, L. B. , II, 66. W 1579 r. Potworowski miał tu 1 łan. Pawiński, Wielkop. , I, 131. 2. R. al. Rozdziały, wś, młyn i fol. nad rz. Brodnicą, pow. sieradzki, gm. Zadzim, par. Rossoszyca, odl. od Sieradza 18 w. ; wś ma 29 dm. , 280 mk. ; os. młyn. 1 dm. , 6 mk. ; fol. 6 dm. , 65 mk. W 1827 r. 17 dm. , 123 mk. W XVI w. R. należały do par. Rososzyca, lecz z łanów folwarcznych dawały dziesięcinę pleb. w Drużbinie Łaski, L. B. , I, 388, 397. Według reg. pob. pow. Szadkowskiego R. i część Ptaszkowa, miały 2 osad, kop. , II, 230. Rożdżenice, wś, ob. Roździenice. Róże 1. wś, pow. kowieński, w 1 okr. pol. , o 6 w. od Kowna. 2. R. , zaśc, tamże, o 7 w. od Kowna. 3. R. , dwór, pow. kowieński, w 4 okr. pol. , o 46 w. od Kowna. Rożek 1. Brzeziński, kol. , pow. koniński, gm. Brzeźno, par. Konin, odl. od Konina 7 w. , ma 8 dm. , 42 mk. 2. R. Krzymowski, kol. i os. nad rzką b. n. , pow. koniński, gm. Brzeźno, par. Krzymów, odl. od Konina 8 w. ; kol. ma 19 dm. , 147 mk. ; os. 1 dm. , 7 mk. 3. R. , os. dwor. , os. młyn. i os. karcz. nad rz. Brzuśnią, pow. opoczyński, gm. Krzczonów, par. Gielniów, odl. od Opoczna 12 w. ; os. dwor. ma 3 dm. , 31 mk. , 30 mr. ; os. młyn. 1 dm. , 78 mk. , 31 mr. ziemi dwor. ; os. karcz. , 1 dm. , 1 mr. 4. R. , os. młyn. , pow. opoczyński, gm. i par. Skrzyńsko, odl. od Opoczna 29 w. , ma 1 dm. , 6 mk. , 30 mr. dwor. 5. R. al. Rożen, wś, pow. nieszawski, gm. Ruszkowo, par. Broniszewo. Br. Ch. Rózek Rożok, dobra, pow. kobryński, w 3 okr. pol. , gm. Ziołowo, o 47 w. od Kobrynia. Rożek Mikuliński, wś nad Zharem, który tworzy duży staw pomiędzy tą wsią a Mikulińcami, pow. lityński, na pograniczu Winnickiego, gm. Bahrynowce, par. kat. Lityn, odl. 12 w. od Lityna, 34 w. od Winnicy, ma 50 osad, 264 mk. , 694 dzies. ziemi włośc, 210 dworskiej. Własność dawniej Michałowskich, później Komarnickich, dziś Somowa. Br. M. Rożek 1. folw. na obsz. dwor. Hostowa, w pow. tłumackim. 2. R. , leśniczówka na obsz. dwor. Myszkowa, w pow. zaleszczyckim. Rożele, wś, fol. i dobra nad rzką Jesią, pow. maryampolski, gm. i par. Poniemoń Pożajście, odl. od Maryampola 48 w. ; posiadają młyn parowy mielący zboże i kości, cegielnią, pokłady torfu. W 1827 r. było 6 dm. , 72 mk Dobra R. składały się w 1886 r. z folw. R. , Podrożcie, Grabowiec, Jodwarys, Wojtkiewiczyszki al. Zaścianek Rożelski i Bobikały, rozl. mr. 2369 folw. R. gr. or. i ogr. mr. 498, łąk mr. 110, pastw. mr. 17, lasu mr. 108, nieuż. mr. 29; bud. mur. 7, z drzewa 22; płodozmian 4polowy; fol. Podrożcie gr. or. i Rożeń Rożeń Rożenek wschod. Tudiów, płd. lasy, góry i potok Woronec a za nim Rożeń Wielki, zachód lasy i góry a za nimi Jaworów, płn. zachód Babin, płn. Kossów, płn. wschod. Czerniówka i Kuty. Obszar dwor. 138, włośc. 2787 mr. W 1857 r. 1021 mk. ; w 1880 w gm. 906, rzym. kat. 4. Gr. kat. cerkiew p. w. św. Jana Chrzciciela, drewniana, z 1852 r. Dusz gr. kat. 882, par. Tudiów. Obszar większej posiadłości należy do rządu. 2. R. . Wielki wś, pow. kossowski, graniczy na płd. z R. Małem, nad pot. Rożeń. Granice wschd. Czeremosz a za nim Bukowina, płd lasy a za nimi Białobereska, zachod. Jaworów, płn. R. Mały. Obszar dwor. 1555 mr. , włośc. 2730 mr. W 1857 r. 1177 mk. ; 1880 r. w gm. 1437, rzym. kat. 4, par. Kuty. Gr. kat. par. w miejscu, dek. Kossów, dyec. Stanisławów, cerkiew drewnianaśw. Dymitra, wystawiona 1783 r. metryki sięgają 1784 r. Dusz gr. kat. 1548. Obszar większ. posiadłości należy do rządu. B. R. Rożeń al. Rozembark, niem. Rosenberg, węg. Rozsahegy, mto powiat. w hr. liptowskiem, nad rz. Wagiem. Wznies. 440 mt. npm. Posiada kościół par. katol. z XIV w. , kościół popijarski, st. dr. żel. koszyckobogumińskiej, 417 dm. , 3247 mk. słowaków. Garncarstwo, płociennictwo, spław soli. Powiat ma 13 mil kwadr. obszaru po obu brzegacch Wagu. Rożenek, w XVI w. Rozannek, wś i folw. nad rz. Czarną, pow. opoczyński, gm. Niewierszyuj par. Dąbrowa, odl. od Opoczna 23 w. , posiada gorzelnią, młyn wodny, plantacye chmielu; wś ma 16 dm. , 56 mk; młyn 1 dm. , 13 mk. W 1827 r. było 31 dm. , 205 mk. W 1884 r. folw. Bożenek rozl. mr. 1028 gr. or. i ogr. mr. 433, łąk mr. 89, pastw. mr. 81, la su mr. 375, nieuż. mr. 50; bud. mur. 4, z drze wa 20; płodozmian 6, 7 i 8polowy; las urządzony. Wś R. os. 14, z gr. mr. 10; wś Ciechomia os. 107, z gr. mr. 852. W XV w. wś R. , w par. Skórkowice, była własnością Krzątkowskiego, miała łany km. , z których dziesięcinę snopową i konopną dawano prebendzio Krzconowskiej. Wartość dziesięciny wynosiła od 1 2 grzyw, do 2 grzyw. Karczma, zagrod. , folwark rycerski, dawały dziesięcinę snopową do Skórkowic Długosz, L. B. , I, 382. W XVI w. wś należała do par. Dąbro wa, dwór zaś do Sławna i tamże dawał dzie sięcinę Łaski, L. B. , I, 636. Według reg. pob. pow. opoczyńskiego z r. 1508 wś Rosznek i Ciechonin, własność Mikołaja Chocimira, płaciły pob. gr. 27. W r. 1577 we wsi R. , w par. Dambrowa, posiadali Stanisław Cie sielski 1 2 łan. , 1 zagr. z rolą, Piotr Kretowski 1 8 łan. , 3 zagr. , Wielewicki 1 2 łan. , Ja kub Krzetowski 1 1 2 łan. Pawiński, Małop. , 293, 482. Br. Ch. Rożenno, wś i folw. nad strum. b. n. , pow. kaliski, gm. Ostrów Kaliski, par. Wójków, odl. od Kalisza w. 28; wś ma 18 dm. , 106 mk. , 185 mr. ; fol. 1 dm. Wieś należała do dóbr O. Rożental 1. niem. Rosenthal, wś, pow. grudziądzki, st pocz. i par. kat. Radzyn odl, 1 4 mili; 206 ha 29 łąk i 119 roli orn. , której ha daje 24 28 mrk czyst. dochodu. W 1868 r. 23 bud. , 7 dm. , 66 mk, 5 kat. , 53 ew. ; 1885 r. 7 dm. , 62 mk. , 4 kat. , 58 ew. Wś ta została założona około połowy XVII w. Pierwsi osadnicy byli Niemcy, wzdragali się płacić meszne. Pierwszą o tej wsi wzmiankę mamy z 1674 r. W r. 1831 nastąpiło uwłaszczenie 5 gburów; za 20 wł. 11 mr. i 25 kw. prętów płacili 166tal. 13 sbr. 6 fen. rocznie i 17 korcy 4 mace żyta, albo po 20 groszy za korzec. Później zamieniono ten czynsz na amortyzującą się rentę ob. Froehlich Gesch. d. Graudenzer Kr. , str. 282. 2. R. , niem. Rosenthal, wś, pow. starogardzki, st. p. Peplin, par. kat. Nowacerkiew, odl. 2 1 4 mili od Stargardu; zawiera 12 gburs. posiadeł i 20 zagród, 705 ha 3 lasu, 21 łąk, 594 roli or. . Szkoła kat. 2kla8owa liczyła 1887 r. 160 dz. i 2 naucz. W 1869 r. było 502 mk. , 454 kat. , 39 ew. , 9 żydów, 45 dm. 1885 r. 52 dm. , 128 dym. , 574 mk. , 533 kat. , 41 ew. R. leży nad Wierzycą i koleją wschodnią, nad drogą z Peplina do Kulic. Mieszkańcy trudnią się głównie rolnictwem lecz pracują też w peplińskiej cukrowni. W stronę ku Nowej cerkwi są dwie góry Łysa i Czubatka. Między Peplinem a R. wije się granica nowo utworzonego pow. tczewskiego. Peplin należy do tczewskiego, R. już do starogardzkiego. Na obszarze wsi odkryto nad Wierzycą stare cmentarzysko ob. Pielgrzym, 1879 r. . Nr. 5. R. należał dawniej do cystersów w Peplinie. Dawniejszy przywilej tej wsi zniósł opat Piotr z Rogowa r. 1372 i wystawił nowy na 35 włók i 7 mr. , sołtys miał 3 1 2 wł. prawem chełm, , gospodarze dawali po 3 wiardunki i 2 kurczęta od włóki. Sołtysem był Jan Wernersdorf. Tegoż roku urządzoną została karczma, na której siedział Mik. Dalof, który płacił 2 grz. za wolność przedawania pokarmów. R. 1414 zniżył opat Piotr Honigfeld roczną dań; zapisek w kronice pozwala się domyśleć, że cały obszar był w ręku chałupników; szkoda, że ich przywilej się zagubił. R. 1493 zmienił znów opat Michał Fischaw porządek wsi, wydając ją sołtysowi i gospodarzom prawem chełm. ; podatki zostały te same co r. 1372. Od roli nad rzeką mieli płacić wspólnie 5 grz. i 6 kurcząt. Sołtysem był Holcsteynn. R. 1600 odnowił opat Kostka przywilej sołtysa Marcina Majewskiego. Tegoż roku i przywilej wszystkich gospodarzy został odświeżony. Oprócz tego nabył Rożental Bernard Klinda chałupnictwo za 50 marek, a klasztor dla usług długoletnich puścił mu włókę na lat 12 za 5 marek; od chałupy miał kupujący wysyłać dwie osoby do żniw za płacą klasztoru. B. 1613 nowy sołtys, który pojął wdowę po Majewskim, dostał w dożywocie 1 włókę, bo wiernie służył opatowi. R. 1631 kupił Jędrzej Popek chałupę od Klindy za 200 mrk. Opat potwierdził kupno za roczny czynsz 2 marek i tyleż kurcząt. Włóka puszczona poprzednikowi, wróciła do wspólnego majątku wsi. R. 1667 dał opat Ciecholewski słudze Szymonowi Boreckiemu 3 włóki po Kuchowskim na własność, opuszczając tłokę, ale zastrzegając sobie dawniejsze usługi Szymona. Czynsz miał wynosić po 3 zł. od włóki, za które pozwalał przywilej warzyć piwo dla potrzeb domowych. R. 1681 pozwolił opat Łoś słudze Skwierczyńskiemu wystawić chałupę za roczny czynsz 2 marek. R. 1723 dał opat Tomasz Czapski Kazubowi chatę na granicy Peplina, która za opata Tokarzewskiego przyłączoną została do Maciejewa folw, peplińskiego. R. 1772 w maju zebrali się taksatorowie, i opiekunowie dzieci pozostałych po sołtysie Kleinowskim i oceniwszy majątek, 4 włóki obejmujący, na 7057 zł. prusk. a długi pozostałe na 803 zł. 27 groszy, poprosili opata, by sołtystwo raczył przedać, bo spadkobiercy byli za młodzi. Akt ten podpisali ojciec Jerzy, ekonom opata, Walenty Liczner, sołtys z Morzeszczyna, Stefan Kuropatwiński, sołtys z Nowej Cerkwi, Michał Klewicz, młynarz pepliński, trzymanem piórem, jako opiekun Tomasz Frost, sołtys z Pomyj i Jan Laskowski, przysięźny, także opiekuni, a Marcin Paszkowski jako świadek. Opat przystał na zdanie taksatorow i sprzedał sołtystwo Kamrowskiemu do Morzeszczyna za taksę 10 maja r. 1772. Jest to może ostatni przywilej jaki opat pepliński za pol. rządów wystawił, bo w kwartał potem już Prusy Królewskie pierwszym podziałem Polski do Prus zagarnięte zostały ob. Opactwo peplińskie przez kś. Kujota, str. 333 335. Z innych zdarzeń zapisujemy następujące R. 1657 d. 29 sierp. rozłożył się na górze między Rożentalem i Peplinem Stefan Czarniecki. R. 1660 juz po pokoju oliwskim zgraja żołnierzy między Peplinem a Rożentalem zabiła dowódcę Rusickiego i kazała na drugi dzień z wielkiem nabożeństwem pochować go w klasztorze ob. Opactwo peplińskie, p. kś. Kujota, str. 485 i 486. R. 1710 płacił R. mesznego od 36 włók 18 korcy żyta ob. Wizyt. Szaniawskiego, str. 223. 3. R. , niem. Rosenthal, wielka wś kośc. w płn. klinie pow. lubawskiego, odl. przeszło milę na północ od Lubawy st. p. . Przez wś wije się strużka uchodząca do Drwęcy i szosa łącząca się z traktem lubawskoostródzkim. Obszar wynosi wraz z przyległościami 1605 ha 80 lasu, 22 łąk, 1396 roli orn. . Każdy ha roli przynosi 5 48 mrk dochodu. W 1868 r. było 260 bud. , 125 dm. , 1078 mk. , 1066 kat. , 12 ew. ; 1885 r. zaś 144 dm. , 256 dym. , 1302 mk. , 1249 kat. , 53 ew. , z których na os. młyn. Biedaczek przypadało 7 mk. i 1 dm. , na wyb, Diebsack 1 dm. i 11 mk. , na wyb. Kienbruch 3 dm. , 22 mk. , na dobra Rożental 4 dm. , 90 mk. Trzyklasowa szkoła kat. liczyła 1887 r. 3 naucz. , 271 dz. Kościół p. w. św. Wawrzyńca, zbudowany z drzewa r. 1761, konsekrowany r. 1763. Istnieje przy nim bractwo trzeźwości, założone r. 1855. W skład par. dek. lubawski wchodzą R. , Pomierki, Gierłoża Pol. i Niem. , Lichotki i Dankelwalde. W 1867 r. liczyła. par. 1288 dusz 781 komunikantów, r. 1887 zaś 1408 dusz. Przed r, 1880 był R. prawie czysto polski i katolicki. Teraz osiedli tam i niemieccy gospodarze. W 1667 r. Strzesz zastał kościół tutejszy w lichym stanie. Prezbyteryum wprawdzie naprawiono ale wykończeniu drugiej części przeszkodziła wojna i wielka powódź. Do probostwa należały pierwotnie 4 włóki, ale ponieważ gleba nie była żyzną, dla tego dołączyli biskupi jeszcze 3 włóki Prob. byli tu Marcin Gamalski, a od r. 1664 Wawrzyniec Froschek, oraz prob. lubawski i kanonik kollegiaty szamotulskiej. Mesznego pobierał prob. od każdej włóki po 1 kor. żyta i tyleż owsa, tak że dawniej dostawał 99 kor. żyta i tyleż owsa. Ale ponieważ z czasem kilka włók w jednę się zlały, dla tego wówczas liczono tu tylko 20 włók osiadłych i 12 pustych, oprócz tego był sołtys na włókach siedzący i karczmarz. W skład par. wchodził R, , Pomierki, młyn Lichotki o 2 chałupach i dobra biskupie Gierlosz. Parafian było około 300, oprócz tych, co przychodzili z Prus Książęcych str. 232 235. W wizytacyi Potockiego z r. 1706 czytamy, że tu był kościół drewniany. W bibliotece plebańskiej znajdował się między innemi książkami także Gospodarz nieba i ziemi, gospodyni nieba i ziemi i Ogród różowy. Do kościoła należały 2 włóki, ogród, domek i nieco wypożyczonego kapitału. Wieś obejmowała 100 włók, między temi 7 proboszcz, i 13 pustych, w liczbie tych jedna zwana Zalewna, gdzie dawniej był staw biskupi Biedaczek zwany. Pozostaje więc 80 włók, od których prob. pobierał rocznie pol kor. żyta i tyleż owsa. Koni robotnych miał ksiądz 4, koni starych i słabych wołów 6, z których 2 słabe, krów 4, jałowica, nieuk dwuletni; wieprz, świnia, prosiaków latosich 4, owiec 6, gęsi 6, kur prostych 11, kogut, kaczek 4. Siew Na zimę wysiano żyta, korcy 50, na jarzynę Jęczmienia korcy 17, owsa kor. Rożki Rożestwenno 50, grochu kor. 2, gryki kor. 1 2 W szkole mieszkał nauczyciel, który był zarazem organistą. Za nakręcanie zegara pobierał dawniej po 2 snopki od włóki. Komunikantów było około 350. Tylko jeden luter owczarz mieszkał w Gierłoży; prob. był wówczas Franciszek Antoni Kiecki. R. należał dawniej do biskupów chełmińskich. W 1700 r. nadaje Teodor Potocki, bisk. chełm. , trzy od wojny szwedzkiej pusto leżące włóki w R. organiście tutejszemu Szymonowi Kościńskiemu i jego żonie Barb. Ewentownej na lat 30 utpote duos Jagwędrowskie dictos inter mansos sculteti alias Czarny Szołtys dicti ex una et laboriosi Łas cmethonis ejusdem villae Rosental ex altera, tertium Tero Piotrowski nuncupatum inter duos Piotrowskie dictos ab una ex altera Tero parte penes rivum Ryki Tulgo nuncupatum jacentes. .. Za to będą nam jako i inni płacili od każdej wł. po 1 korcu pszenicy i 1 kor. żyta i po 4 fl. i 2 tłuste kury na św. Marcin. Dan w Lubawie ob. P. U. B. t. Woelky, str. 1107. Przywilej ten potwierdza bisk. Kretkowski r, 1724. Ciekawe szczegóły zawiera inwentarz biskupstwa chełmińskiego z r. 1731 Opisanie wsi Rożentala do folw. Byszwałdzkiego należącej Karczmarz Leman za prawem wiecznym na włókach 3; Kowal na półwłoczku pustym, prawa niema, daje 3 zł. ; Krauza, gbur, mediocriter dobra chałupa, stodoła zła, ale drzewo ma od Pana do budowania iey; Kołodziej na Gmińskim, pustą włókę trzyma, bez prawa, daje 10 zł. ; Ornet na włókach dwóch gburskich na dani z budynkami dobremi; Michał Dresler Leman na włókach 2, jedne z prawem doczesnym na lat 40, drugą wiecznym. Wawrzeńcowa wdowa, Lemanka, na włókach 2, na jednej prawnej in expirio, drugiej pustej; Kiempkagbur, chałupa, stodoły i chlewy niezłe, ale reparacyi potrzebują; Jan Leman in fundo ecclesiastico, pustą włókę trzyma bez prawa; Jakub Leman in fundo villae trzyma 2 wł. , jedne za prawem świeżo kupionem ad decursum 40 annorum, a drugą in oppignoratione brata do lat 30; Klata gbur z domostwem nowem; stodoły i szopy naprawy potrzebują i dachy niedobre; Graski gbur z wszystkiemi budynkami dobremi; Nadala gbur, chałupa naprawy potrzebuje, stodoła i szopy niezłe, ma drzewo do chałupy; Andrzej Szołtys, leman na włókach 2 za prawem do lat 40; Nykiel gbur, teraz na dani, bo buduje, stodoła nowa, chałupa nowa, niedokończone Rozner gbur, chałupa niezła, ale poprawy potrzebuje, stodoła w szachulec niezła, szopa i śpichlerz znacznej naprawy potrzebują; Balcer, kościelny in fundo ecclesiastico liber ab omnibus; sołtys Mayzer za prawem wiecznem; Chybiasz gbur, chałupa nowa, ale znacznie niedokonana, stodoła w szachulec utcunque, szopa krzywa; Sałata, chałupa stara podwleczona, stodółka i szopka od lat 2 budowane; Chudzik za prawem, le man włóki mający 1 wieczną a 2 doczesne; Las gbur, chałupa dobra, stodoła z dachem stare; Czapiewski gbur, dom nowy, stodoła niezła, szopki złe; Walenty gbur, dom totaliter zły, stodoła dobra, szopka i ta nie zła; Klepal gbur, wszystko dobre; Cymbalista na gburskich włókach, dannik, dom dobry oprócz dachu, stodoła i szopka reparacyi potrzebują; Sadłowski leman za prawem do lat 40 wolny; Kołodziej Maciej, leman za prawem do lat 40; Antoni leman za prawem do lat 40; Zdrojew ski leman za prawem do lat 40; Nowosbur sic gbur, budynek dobry, szopa i stodoły naprawy potrzebują; Andrzej sołtys, wolny, za prawem do lat 40; Długojurek leman simi, lis aliis; Jękier gbur, chałupa znacznej napra wy potrzebuje, stodoła i szopa dobre; Galder leman wolny, za prawem do lat 40, Burhatowizna, gburstwo in ruinam poszło, włóki do niego należące trzymają gburzy za puste; reliquos 3 mansos puste trzymają gburzy za dań. Młynarz wolny za prawem wiecznem, lecz mu zgniło, ut refert sołtys. Jedno sołec two spustoszało w budynkach totaliter ob. str. 59 61. Ks. Fr. Rożestwenno al. Rożdziestweno, wś, pow. królewiecki gub. czernihowskiej, na płd. od mka Koropa, niegdyś mto sotni kozackiej pułku nieżyńskiego. Rożewicze, wś, pow. oszmiański, w 2 okr. pol. , gm. Połoczany, okr. wiejski Szypolicze, o 10 w. od gminy a 55 w. od Oszmiany, ma 2 dm. , 15 mk. prawosł. 9 dusz rewiz. ; należy do dóbr Józefpol, Pobojewskich. Różewo 1. folw. , pow. trocki, w 3 okr. pol. , gm. i par. Wysoki Dwór, okr. wiejski Różewo. W skład okręgu wchodzą wsie Antowiersza, Krunciki, Korejwiszki, Intupańce, Rongówka i Rodziszki, w ogóle 113 dusz rewiz. W 1850 r. dobra R. składały się z folw. , zaśc. i 3 wsi, należały do Żyzniewskich i miały 522 dzies. rozl. 2. R. , wś, pow. nowoaleksandrowski, w 3 okr. pol. , o 51 w. od Nowoaleksandrowska. Różewski, zaśc, pow. nowoaleksandrowski, w 3 okr. pol. , o 61 w. od Nowoaleksandrowska. Rózgiszki, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 1 okr. pol. , o 35 w. od Nowoaleksandrowska. Rożki 1. kol. włośc, pow. łódzki, gm. Radogoszcz, par. Łódź, ma 12 dm. , 121 mk. , 163 mr. W 1827 r. było 3 dm. , 77 mk. 2. R. , w XVI w. Roski, wś i folw. , pow. radomski, gm. Orońsk, par. Kowala Stępocina, odl. od Radomia 11 w. , 14 dm. , 127 mk. W 1827 r. było 9 dm. , 32 mk. W 1875 r. folw. R, Rożestwenno Rożewicze Różewski Różewo Rózgiszki rozl. mr. 507 gr. or. i ogr. mr. 181, łąk mr. 72, pastw. mr. 64, lasu mr. 175, nieuż. mr. 15; bud. z drzewa 12; las nieurządzony, po kłady torfu. Wś R. os. 19, z gr. mr. 148. W XV w. łany kmiece dawały dziesięcinę bisk. krakowskiemu Długosz, L. B. , II, 520. We dług reg. pob. pow. radomskiego z r. 1569 we wsi Roski, par. Kowala Stępocina, Mikołaj Roskowski miał 1 2 łan. , 2 zagr. . Piotr Skar bek miał 2 łany Pawiński, Małop. , str. 306. 3. R, al. Roszki, wś i folw. , pow. sandomier ski, gm. i par. Obrazów, odl. od Sandomierza 9 w. , posiada dom przytułku założony z zapi su hr. Lanckorońskiego, 25 dm. , 231 mk, 746 mr. ; folw. stanowiący własność zakładu do broczynnego i 9 mr. włośc. W 1827 r. było 36 dm. , 182 mk, W XV w. siedzieli tu Wisek, Bozek Sekuła i bracia Świdry h. Nieczuja, mieli własne folwarki, z których dziesię cinę płacono do Obrazowa. Były też 2 łan. km. , 2 karczmy z rolą, 3 zagr. z rolą, z któ rych dziesięcinę konopną i snopową, wartości 8 grzyw. , dawalido Obrazowa. Z niektórych pól wsi Rożki, leżących przy trakcie do Sandomirza, dawano dziesięcinę do Pkanowa Długosz, L. B. , II, 352 354. W 1508 r. wś Roszki i Racławice, część Pilchowa, wła sność Roszkowskiego, płaciły poboru 1 grz. gr. 15. W r. 1578 we wsi Rosky, w par. Obrazów, Grzegorz i Sebastyan Dębińscy mieli prop. cult. 1 2 łana, Jan Roskowski miał 8 osad. , 4 1 2 łan. , 7 zagr. z rolą, 2 kom. , pistor Pawiński, Małop. , 171, 457. 4. R. Udryckie, folw. i kol. , pow. zamojski, gm. Stary Zamość, odl. 7 w. od Zamościa. Kolonia powstała na 100 mr. ziemi nabytej z majątku Udrycze. Folw. R. Udryckie, w r. 1885 oddzielony od dóbr Udrycze, rozl. mr. 300 gr. or. i ogr. mr. 209, łąk mr. 59, lasu mr. 30, nieuż. mr. 3; bud. z drzewa 3. 5. R. , wś i folw. , pow. kra snostawski, gm. i par. Żółkiewka, odl. 26 w. od Krasnegostawu, posiada szkołę początko wą, gorzelnią, browar, cegielnią, pokłady ka mienia wapiennego, 30 dm. , 289 mk. rz. kat. W 1827 r. było 27 dm. , 126 mk. W 1886 r. folw. R. oddzielony od dóbr Żółkiewka, rozl. mr. 1356 gr. or. i ogr. mr. 729, łąk mr. 29, pastw. mr. 3, lasu mr. 582, nieuż. mr. 13; bud. mur. 9, z drzewa 15; płodozmian 9polo wy; las nieurządzony. 6. R. al. Roszki, ob. Ruszki. Br, CL Rożki 1. wś, pow. wilejski, w 3 okr. pol. , gm. Miadzioł, okr. wiejski Ostrów, o 7 w. od gminy a 60 w. od Wilejki, ma 4 dm. , 28 mk. prowosł. i 8 kat. w 1864 r. 13 dusz rewiz. ; należy dodóbr Korejwica, Petelczyców. 2. R. , wś, pow. wilejski, w 3 okr. pol. , gm. i dobra Koziełłów, Miadzioł, okr. wiejski Miadzioł Uzła, o 4 w. od gminy a 60 w. od Wilejki, ma 10 dm. , 95 mk. , w tej liczbie 88 katol. i 7 prawosł. w 1864 r. 32 dusz rewiz. . 3. R. , wś, pow. nowoaleksandrowski, w 3 okr. pol. , o 55 w. od Nowoaleksandrowska. 4. R. , wś i chutor, pow. wołkowyski, w 3 okr, pol. , gm. Swisłocz, o 32 w. od Wołkowryska. Rożki, Różki 1. wś nad ruczajem Żygałką, dopł. Nastaszki, pow. taraszczański, w 1 okr. pol. , gm. Juszków Róg, o 20 w. od Taraszczy a 6 w, od Nastaszki, w urodzajnej ró wninie leżąca, ma 1782 mk. , w 2 3 dawnej szlachty polskiej, z której mała tylko cząstka utrzymała się przy wyznaniu rz. katol. Na mocy umowy wykupnej włościanie w 1863 r. nabyli 1049 dzies. ziemi za 43, 934 rs. Cer kiew p. w. św. Łukasza, murowana, z dzwon nicą drewnianą, wzniesiona w 1848 r. na miej sce dawniejszej, która zgorzała w 1847 r. Na zachód od wsi znajduje się mogiła zwana Czarną i dwie inne, noszące nazwę Bliźniąt. Należy do klucza stawiszczańskiego dóbr hr. Branickich. 2. R. , wś, pow. żytomierski, par. Trojanów, leży przy drodze z Tatarynówki do Sołotwina. J. Krz. Rożki. Na granicy gm. Strubowisk, Solinki i Przysłopu, w pow. liskim, tuż na płn. od głównego granicznego grzbietu Karpat wschodniehj w dziale dukielskoskolskimę wznosi się szczyt Wiasiel 1153 mt. , od którego na płn. zach. ciągnie się ramię górskie aż dolinę rzeki Solinki, kończąc się nad ujściem Rostoki do Solinki, szczytem Rożkami 935 mt. i grzbietem podłużnym. Rożkami groniem zwa nym, 855 mt. wys. , na granicy gm. Lisznej i Cisnej, w pow. liskim. Br. G. Rożkowicie, wś, pow. prużański, w 1 okr. pol, gm. Rudniki, o 13 w. od Prużany. Rożkowa al. Różków, grupa chat i folw. w obr. Dąbrowicy, w pow dąbrowskim. Rożkowo, wś, pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , gm. Wierzchnie, okr. wiejski konstantynowski, o 9 w. od gminy, 15 dusz rewiz. Rożmital, niem. Rosental, wioska z os. Antonihaus, w gm. Cukmantel, pow. frywałdzki, obw. sąd. cukmantelski. W 1880 r. 30 dm. , 193 mk. rz. kat. , Niemców. Br. G. Rożna, wś, pow. borysowski, w 3 okr. pol. dokszyckim, gm. Berezyna, ma 12 osad pełnonadziałowych; miejscowość odosobniona, nizinna, grunta orne nieco faliste, lekkie Rożna, mylnie ob. Rożny. Roźnań, niem. Rosenhain 1288 Rosinhaim, wś, pow. oławski, posiada kościół par. ewang. metryki od 1723 r. , szkołę ewang. , dom dla ubogich. W 1842 r. 67 dm. , sołtystwo, 469 mk. 43 kat. ; uprawa tytuniu, lnu, hodowla pszczół i owiec. Rożnawa, węg. Rozsnyobanya, zwykle Rozsnyo, niem. Rosenau, łac. Rosnavia, główne miasto hr. goemoerskiego Węg. , nad pot spływającym z góry Wolowec, st. węg. kolei pół Rożki Rożkowicie Rożkowa Rożkowo Rożna Roźnań Rożnawa Rożki Rożniatów Roźniatów Rożniatów nocnej, st. pocz. i tel. , siedziba biskupia i wielu władz rządowych. W pięknem, równem położeniu, dokoła otoczona górami. Miasto tworzy niemal równy czworokąt, posiada 10 ulic i rynek, na którego środku wznosi się piękny kościół katedralny i parafialny z wy soką wieżą, naprzeciw niego jest rezydencya oiskupja dawniej kolegium jezuitów i miesz kanie kanoników. Prócz tego jest jeszcze dru gi kościół katol. , zwany większym, klasztor franciszkanów, gimnazyum, szpital, kościół ewang. , góra Kalwaryjska z kaplicą, wygo dne zajazdy, młyny wodne i papiernie, ko palnie i kuźnice żelaza. Mieszkańcy w liczbie 4856, Węgrzy, Słowacy i Niemcy, trudnią się rękodziełami i handlują żelazem, anty monem, winami, miodem, który tu w wybornym ga tunku i w znacznej ilości wyrabiają, wo skiem, świecami woskowemi, miodem do pi cia, słoniną, płótnem i owocami. Jarmarki tygodniowe targi są tak ożywione, że cały rynek i poblizkie ulice zapchane są wozami. W r. 1291 należała R. do dóbr arcybiskupstwa ostrzyhońskiego Gran; król Ludwik I wyniósł ją do rzędu miast, co też potwier dził r. 1382 arcyb. Demetryusz; król Zygmunt obdarował miasto r. 1410 zaginionemi dawniej przywilejami i wyniósł je do rzędu miast gór niczych; wydobywano wtedy z wielu kopalń okolicznych znaczną ilość złota, srebra i mie dzi. W XV w. przeszła R. pod władzę Husytów, a 1556 ucierpiała wiele od Turków. Oko ło r. 1710, kiedy panowała zaraza morowa, osiedlili się jezuici i wzięli w posiadanie ko ściół ewang. , lecz za panowania Józefa II znie siono ich zgromadzenie, poczem nastąpiła fun dacya obecnego biskupstwa. H. M, Rożniatów, wś i folw. , pow. turecki, gm. Skotniki, par. Wieleniu, odl. od Turka w. 29; ma pokłady wapienia i kamienia budowlanego. Wś ma 8 dm. , 166 mk. ; folw. 6 dm. , 90 mk. W 1887 r. folw. Rożniatów rozl. mr. 685 gr. or. i ogr. mr. 414, łąk mr. 59, pastw. mr. 55, lasu mr. 141, nieuż. mr. 16; bud. mur. 17, z drzewa 1; płodozmian 9polowy; las młody nieurządzony. Wś R. os. 14, z gr. mr. 63; kol. Dąbrowa os. 10, z gr. mr. 225. Według Lib. Ben. Łask. I, 343, 360 łany kmiece da wały dziesięcinę wartości do 2 grzyw. pro boszczowi kolegiaty uniejowskiej, obszar szla checki, należący do częściowej szlachty, dawał z pięciu dworów dziesięcinę, wartości fertona, pleb. w Wieleninie, który pobierał też dzie sięcinę z nowo oranych kawałków przymiar ki i kolędę od kmieci po korcu owsa. W 1552 r. posiadał tu Jan Kaznow i Kiełczowski 8 osad. , 6 1 2 łan. , Bonieky łana Pawióski, Wielkp. , II, 233 i 246. Br. Ch. Roźniatów 1. rus. Rożniatiw, miasteczko, w pow. dolińskim, 12 klm. na płd. wschód od Doliny, pod 48 56 płn. szerok. , a 41 50 wsch. dług. , posiada sąd powiat. i urz. pocz. Na płd. leżą Ceniawa i Jasienowiec, na zach. i płn. zach. Strutyn Niżny, na płn. i płn. wsch. Swaryczów, na wschód Równia. Przez płn. zach. narożnik płynie Czeczwa, dopływ Łomnicy, a środkiem obszaru od płd. na płn. Duba, prawy dopływ Czeczwy, Od lew. brzegu podąża tu do Duby pot. Syhły. Zabudowania leżą w dolinie Duby, głównie na lew. jej brzegu. Do miasteczka należy miejscowość Podsuchy al. Podsuche i część Starawieś. Płd. zach. część obszaru zajmuje las, a na jego granicy płn. wznosi się wzgórze Batyn do 425 mt. znak triang. Własn. więk. hr. Skarbka ma roli or. 410, łąk i ogr. 429, pastw. 297, lasu 310 mr. ; wł. mn. ma roli or. 439, łąk i ogr. 946, pastw. 100, lasu 1 mr. W r. 1880 było 409 dm. , 2876 mk. w gm. , 7 dm. , 63 mk. na obsz. dwor. , 500 rzym. kato. , 929 gr. kat. , 1506 izrael. ; 430 Polaków, 1359 Rusinów, 1147 Niemców. Do obszaru dworskiego w R. należą wsie Ceniawa, Duba, Dubszara, Janówka, Jasienowiec, Kniażowskie, Lecówka, Olchowka i Reszniate. Par. rzkat. w miejscu, dek. doliński. Do par. należą R. , Broszniów, Ceniawa, Demnia, Duba, Dubszara, Janówka, Jasień, Jasienowiec, Kamień, Kniaziowskie, Krasne, Krechowice, Lecówka, Łdziany, Majdan, Niebyłów, Olchówka, Perehińsko, Petraszka, Podluty, Podsuche, Pohorylec, Przysłop, Reszniate, Równia, Rypne, śliwki, Słoboda Równiańska, Słoboda Niebyłowska, Strutyn Niźny, Strutyn Wyżny, Swaryczów i Topólsko. Kościół z rezydencya jezuitów fundowany w r. 1703 przez Jana Aleksandra Koniecpolskiego, konsekrowany w r. 1838 p. w. N. M. P. Bolesnej. Par. gr. kat. w miejscu, dek. perehiński. Cerkiew p. w. Narodzenia Chr. Pana. Szkoła etatowa dwuklasowa, cegielnia, młyn, gorzelnia i browar. Do obwodu sądu powiat. w R. należą Broszniów, Ceniawa, Duba, Dubszara, Hołyń, Janówka, Jasienowiec, Kniaziowskie, Krechowice, Lecówka, Łuhy, Olchówka, Perehińsko. Reszniate, Rożniatów, Rypne, Spas, Strutyn Niżny i Wyźny i Swaryczów. Dnia 29 czerwca 1411 r. poświadcza ks. Teodor Lubartowicz o zdziałanem rozgraniczeniu między wsiami Roźniatowem i Strutynem Niżnym Przegląd archeol. , Lwów, 1882, zesz. I, str. 80. W inwentarzu klucza rożniatowskiego z r. 1758 Rkp. Ossol. Nr 1419 jest str. 105 kontrakt na arendę gorzałczaną miej ską roźniatowską Daję ten kontrakt od skarbu JWPana Wacława na Rzewuskach, Olesku itd. Rzewuskiego, woj ew. podolskiego, hetmana poln. kor. , drohobyckiego, dolińskiego etc. starosty, starozakonnemu Bendusiewiczowi na arendę miejską roźniatowską w ten tu Rożniatów taj opisany sposób Iż pomienionemu arendarzowi puszcza się arendę a to za summę 3000 złp. , którą summę dwiema ratami do skarbu wypłacać powinien, pierwszą ratę 10 grudnia r. 1758; drugą na dzień 26 maja 1759 r. złotem ważnym czyli monetą rachując każdy czerwony złoty po zł. 18. Do tej arendy przyłącza się szynk, poddanych 3 pociężnych, młynów 2 o 4 kamieniach z stępami do tłuczenia jagieł, myta na targach i jarmarkach proporcyonalnie bez zdzierstwa, także od przechodzących kupców według prawa i dawnych zwyczajów brać powinni, szczególnie waruje się dla lepszych targów i jarmarków, szynkowanie wolne trunków, płacenie nale żytego podatku czopowego. Szynkarze zacierający na gorzałkę od jednej kadzi powinni arendarzowi dawać po złotemu jednemu i gr. 15, od słodu miarki zł. 1 gr. 4, od garnca miodu dolińskiego gr. 12. Gorzałkę z przeszłorocznego wywarzenia, u któregoby się znajdować miała, wolno lub sprzedać, lub też samemu szynkować, zapłaciwszy wprzódy arendarzowi, przedaż zaś takowej gorzałki nie gdzieindziej być powinna, tylko w powiecie roźniatowskim. Muzyka jedna w arendzie grywać powinna na wszelkie potrzeby. Trunki wszelkie u arendarza brać powinni; ludziom trunków żaden borgować nie powinien pod przepadkiem; arendarzowi zaś pozwala się, jednak co kwartał rachować się z ludźmi powinien i długi za wiadomością dworską wybierać. Piekarz każdy od miarki żyta powinien dawać arendarzowi zł. 2, od miarki pszenicy zł. 2 gr. 20 a to za miarę dziesiątą. Ropy aby więcej nikt nie przedawał w mieście tylko arendarz pod wolnem zabraniem, excypując jarmarki. W młynach od miarki słodu nie więcej arendarz brać powinien jak gr. 4, od innego zaś zboża miara dziesiąta według dawnego zwyczaju naznacza się. Na potrzebę zamkową wolne kurzenie gorzałki, sycenie miodu i piwa robienie na kotłach arendarskich, tudzież na drobiazg folwarczny braha brać pozwala się. Rzeźnicy od koszernego bydlęcia wielkiego zł. 1 gr. 10, od trefnego wielkiego zł. 1; od małego koszernego gr. 20, od trefnego gr. 15 płacić powinni, jako to od wieprzów. Do tej arendy przydają się czynsze wszystkie od domów żydowskich, rachując z domu czynszowego zł. 10, od zatylnego zł. 5, od komornika zł. 4 i rogowszczyzna od żydów według dawnego zwyczaju. W szabas albo święto, oprócz Wielkiejnocy, nikomu w domach szynkować nie wolno tylko arendarzowi. Przydaje się do tej arendy pół czetwertyny pola i sianożęc. Na targi i jarmarki dwóch pobereżników do pomocy dwór dać powinien. Myto od przechodzących z wołami, cieniawski i smoryczewski arendarze do aren. Słownik Geograficzny T. IX. Zeszyt 107. dy miejskiej odbierać powinni. Reparacya młynów powinna być od mieszczan i Starej wsi, kamieni zaś, ile będzie potrzeba, kahał obowiązuje się sprawić, któremu kahałowi szarwark opuszcza się, oprócz parkanów zamkowych dzielnic i dróg naprawiania, wraz z szarwarkiem mieszczanów i starosielskich odbywać powinni, które podług dyspozycyi wójtowi ordynowane być mają. Poawala się szynkarzom w jarmark na targowicy szynk mieć jeden, a arendarzowi trzy. Co trzymać przyrzeka się, arendarz zaś powinien, pod postąpieniem sobie z nim sposobem wszelkim. Działo się w zamku dolińskim dnia 22 czerwca R. P. 1758. W tymże inwentarzu znajduje się kontrakt na arendę żup roźniatowskich. Daję ten kontrakt od skarbu JWPana Wacława itd. Rzewuskiego na żupy roźniatowskie, to jest Starą Banię, Batynę, Sołotwinkę, Jasienowkę, Jakubowi Fiszelowiczowi i Szmujłowi Jakubowiczowi synowi, obywatelom kałuskim, a to za sumę złp. 2200, którą sumę razem przed świętami polskimi Bożego Narodzenia wyliczyć i oddać powinien bez żadnego zawodu monetą czyli złotem ważnym, rachując każdy czerwony złoty po zł. 18. ostrzega się na stronę kwotnika Jakuba, ażeby nikt z klucza roźniatowskiego bądź mieszczanin, bądź żyd jakikolwiek i poddani nie mają się ważyć, pod grzywien sto, brać soli w cudzych żupach, póki nie wybiorą z żnp roźniatowskich. Drwa za pieniądze powinien kupować pomieniony Jakub, bez krzywdy jednak ludzi. Drwa świąteczną, zimową porą lub sposobnym czasem dwa razy każdy wołowy ma odwieźć do żup. Koni 4 karatnych daje się do karatu i ciągnienia surowicy, przestrzegać zaś kwotnik powinien, żeby z okazyi karatnika, albo kogo innego nie poginęli, gdyżby musiał za to odpowiedzieć. Stróżów dwóch i pachołka jednego do zup przydaje się. A ze Jakub kwotnik stara się do perfekcyi żupy przyprowadzić, przeto J WPan Ekonom rozkaże ludzi dodać, czyli za pańszczyznę, czyli za szarwark, do reparacyi żup, pomiarkowanie i co potrzeba. Ten kontrakt zaczyna się od dnia 14 września 1758, a kończy się 14 września 1759. Panwi 2 nowych daje się ze skarbu; tudzież kosze i linwy skorkowe być powinne. Co strzymae skarb przyrzeka, Jakub zaś kwotnik powinien pod wszelkim rygorem i wolnem z nim na każdem miejscu postąpieniem. Działo się w zamku roźniatowskim dnia 21 sierpnia 1758 roku. Do tego kontraktu przydano następujące punkta 1. c, str. 109 Ten kontrakt aprobuję z tymi kondycyami Naprzód starozakonny Jakub kwotnik za reperacyą żup nie ma górników inaczej płacić, tylko za wiadomościa Imć Pana ekonoma Roź55 Rożniatowskie Rożniaty niatowskiego i ta expens na reparacyą tylko co do jednej zapłaty górników ściągająca się, powinna być wytrącona z sumy od niego do skarbu należącej w kontrakcie wyrażonej. Potem, jeżeli Jakub zreparuje żupy roźniatowskie, że będą mogły do kilkunastu tysię cy albo więcej intraty rocznej uczynić i je żeli te nadzieje uczyni lub pokaże po skoń czonym tym roku, tedy i na dalsze lata, to jest na lat 3, do r. 1761, trzymać będzie też żupy roźniatowskie nie za większą sumę, tyl ko za 2200 zł. co rok. To się zaś ostrzega, że w następujących dwóch latach nie będzie się Jakubowi nic potrącało. Jeżeliby zaś Jakub kwotnik nie przyprowadził do perfekcyi i do znacznej intraty żup pomienionych, tedy koszt jego wszystek na reparacyą poniesiony, nie ma być ze skarbu bonifikowany, ale nawet i za pierwszy rok zupełną sumę, t. j. zł. 2200 oddać do skarbu powinien i na to się zapisuje. Poddani wszyscy klucza roźniatowskiego so lą handlujący, tymże kontraktem do brania soli na handel w żupach roźniatowskich obo wiązani, nie mają taniej płacić beczki, jak po gr. 50, podług dawnej ustawy. Ostrzega się, aby pomieniony Jakub soli i z innych zup ku pionej, targiem wyżej ustanowionym, to jest po gr. 50, na ludzi nie narzucał, tylko szcze gólnie sól na roźniatowskich żupach robiona podług dyspartymentu ażeby ludziom wyda wał. Działo się w Roźniatowie d. 28 paździer nika r. 1758. Podpisano Radwański, sekre tarz. Dnia 6 sierpnia 1888 r. nawiedził to miasteczko pożar i zniszczył przeszło 80 do mostw a także kościół parafialny. Spalił się mianowicie do szczętu dach na całym koście le, zakrystyi i t. zw. skarbcu, a przez po pękane od gorąca okna uszkodziło się na ukończeniu będące malowanie ścian kościo ła i wielkiego ołtarza. 2. R. ., wieś, pow. jarosławski, par. rzym. katol. w Zarzeczu 3 7 klm. , a gr. katol. w Pełniatyczach. Leży w urodzajnej równinie, 225 mt. npm. , przy drodze z Jarosławia do Kańczugi. W po łudniowej stronie wsi stoi drewniana cerkiew p. w. św. Michała a za nią wznoszą się dwa wzgórza, z których bliższe ma 251 mt. , dalsze 265 mt. Na północ od wsi ciągną się podmokłe łąki nad Mleczką i pot. Zarzyckiem, wśród których znajdują się stare okopy. Wś rozcią gnięta ulicą wzdłuż gościńca, graniczy na zach. z Krzeszowicami, na płd. Siennowem i Czudowicami, na wschód z Pełniatyczami a na płn. z Zarzycami i Łapajówką. R. ma 92 dm. 4 na obsz. więk. Włodz. hr. Dzieduszyckiego i 521 mk, 309 rz. kat. , 199 gr. kat. i 13 izr. Z ob szaru 970 mr. należy do więk. własn. 551 mr. 307 roli, 78 łąk i ogr. , 68 past. i 98 lasu, a 419 mr. do własn. mniej. 308 roli, 57 łąk i 54 past. Lu. Dz. Mac. Rożniatowice, w XVI w. Roznyathovicze wś i folw. , pow. piotrkowski, gm. Bujny, par. Łobudzice, odl. 24 w. od Piotrkowa. Wś 8 dm. , 149 mk. , folw. 3 dm. W 1827 r. było 23 dm. , 126 mk W 1886 r. folw. R. rozl mr. 599 gr. or. i ogr. mr. 384, łąk mr. 45, past. mr. 32, lasu mr. 127, nieuż. mr. 11; bud. mur. 1, z drzewa 10; płodozmian 17polowy. Wś R. osad 22, z gr. mr. 52. W XVI w. łany kmiece dawały dziesięcinę pleb. w Drużbi cach, dworskie zaś do Łobudzic. Według reg. pob. pow. piotrkowskiego z r. 1552, w części Krzysztofa Roszniatowskiego było 12 osad, 5 łan. , młyn, karczma. Część Mateusza Rosz niatowskiego 1 osad. Pawiński, Wielkp. , II 260. Br. Ch. Rożniatówka, wś u źródeł rzki Opaszówki, lew. dopł. Kałamaszówki Buszki, pow. jampolski, okr. pol. i par. Tomaszpol, gm. w miejscu, odl. o 36 w. od Jampola, 40 w. od Mohylewa, a 30 w. od st. dr. żel. odesskiej Rachny, ma 248 osad, 1548 mk. , 1846 dzies. ziemi włośc, 1767 dzies. dworskiej, 45 cer kiewnej. Cerkiew p. w. Narodzenia N. M. P. , wzniesiona w 1883 r. , ma 1917 parafian. Jest tu urząd gminny i st. poczt. wiejska do prze wozu urzędników. Do gminy należy mko Dżuryn i wsie R. , Adamówka, Antonówka, Elżbietówka, Gołączyńce, Kalitynka, Pokutyna, Rebczyńce, Sadkowce i Sapieżanka, ra zem 10 starostw wiejskich, obejmujących 1953 osad, zamieszkałych przez 10, 277 wło ścian, nadzielonych 11, 827 dzies. ziemi 6731 ornej. oprócz tego w obrębie gminy za mieszkuje 1723 osób innych stanów i znajdu je się 12, 475 dzies. ziemi rządowej i prywat nej 7554 ornej, w ogóle więc cały obszar gminy obejmuje 24, 302 dzies. 14, 285 ornej i 12, 000 mk. Własność dawniej Trzecieskich, Przeradowskich, Sławoszewskich, dziś Jełowickich. Dr. M. Rożniatowo, zaśc. szlach. , pow. bobruj ski, w 4 okr. pol. swisłockim, gm. Zamosze; mają tu schedy Hurynowiczowie 9 włók, Zdanowiczowie 3 3 4 włóki. Grunta piaszczyste, miej scowość nizinna, w okolicy niezmierne pusz cze. W ostatnich latach przeprowadzono tu roboty kanalizacyjne. AL Jel Roźniatowska Wola, wś i os. leśna, pow. piotrkowski, gm. Wadlew, par. Łobudzice, ma 18 dm. , 151 mk. , 669 mr. ziemi włośc; os. leś. 1 dm. , 4 mk. , 6 mr. ; należy do dóbr Głupice. Rożniatowskie, błota w pow. inowrocławskim, na półn. zach. od Kruszwicy, zasilane leniwą Śmiernią dopł. Noteci i jej przypływami, ciągną się na przestrzeni około 7 Mm. od Sławska popod Kruszę Zamkową. Nazwę biorą od pobliskich Rożniat. Rożniaty, dawniej Rożnitowy i Rożniatawy, Rożniatowice Rożniatówka Rożniatowo Roźniatowska Rożniatowice Wola Roźniątów Rożniów Rożniszew folw. pow. inowrocławski Strzelno, o 4 klm. na półn. zachód od Kruszwicy poczta; par. Sławsko, szkoła w miejscu, stacya dr. żel. w Inowrocławiu o 7 klm. , okr. domin. Kobylniki; 8 dm. , 165 mk. i 462 17 ha ob szaru 350 82 roli, 75 22 łąk, 16 88 lasu, 12 87 nieuż. i 6 38 wody; wiatrak i znaczne torfowiska, Z R. pochodził Maciej Pałuka, bisk. włocławski od r. 13231364 Długosz i Damalewicz. Za czasów arcyb. Łaskiego płacono prob. lubstowskim pow. kolski dzie sięcinę snopową z 2 łanów rożniatowskich Lib. Ben. , I, 211. W r. 1583 składały się R. z Małych i Wielkich R. ; Małe posiadał Woj ciech Tupadlski, sędzia ziemski inowrocław ski, a Wielkie Makowieccy. E. Cal. Rożniaty, wś, pow. mielecki, ob. Niziny, Roźniątów, Rozniontow niem. Rosniontau, wś i dobra ryc, pow. wielkostrzelecki, par. Strzelce Wielkie. W 1861 r. było 36 dm. , 352 mk. 17 ew. . Wś R. nadaną została klasztorowi cystersów w Jemielnicy przy jego fundacyi, do 1810 r. było własnością klasztorną. Po sekularyzacyi rząd zatrzymał sobie prawo patronatu i juryzdykcyą, folwark sprzedano w 1817 r. a piękny las bukowy po wycięciu przez innego nabywcę został przyłączony do folwarku. Ogólny obszar wynosi 1594 mr. Obszar wsi wynosi 689 mr. 650 mr. roli. Na obszarze R. wytryska strumień tak silny, że o 500 kroków od źródła obraca młyn, lecz o 2000 kroków dalej, wprowadziwszy w ruch trzy młyny w Szymiszowie, znika. Prawdopodobnie ten sam strumień pod nazwą Dembio występuje w Suchy. Rożnica, w XVI w. Rożenica, wś i folw. , pow. włoszczowski, gm. Słupia, par. Sędziszów, odl. 30 w. od Włoszczowy, posiada gorzelnią 1872 r. . W 1827 r. było 42 dm. , 322 mk Dobra R. składały się w 1872 r. z folw. R. , Nowa Wieś i Modlin al. Podczarne, rozl. mr. 1696 folw. R. gr. or. i ogr. 460, past. mr. 10, lasu mr. 376, nieuż mr. 23; bud. mur. 19, z drzewa 4; płodozmian 10 i 12polowy. ; fol. Modlin al. Podczarne gr. or. i ogr. mr. 286, past. mr. 2, nieuż. mr. 9; bud. mur. 1, z drzewa 2; fol. Nowa Wieś gr. or. i ogr. mr. 343, łąk mr. 4, past. 4, lasu mr. 94, nieuż. mr. 85; bud. mur. 4, z drzewa 1; płodozmian 14polo wy, las nieurządzony. Wś R. os. 51, z gr. mr. 401; wś Nowa Wś os. 17, z gr. mr. 110. W XV w. R. , w par. Sędziszów, była własnością Rożnieckiego h. Lis, miała łany kmiece, z których dziesięcinę snopową i konopną, wartości 12 grzyw. , dawano do Sędziszowa Długosz, L. B. , II, 70. Według reg. pobor. pow. księzkiego z 1581 r. dziedziczył tu Bartłomiej Buzeński i posiadał 9 łan. km. , 1 zagr. i 2 rzem. Pawiński, Małop. , 85. Br. Ch. Rożnica, wólka należąca do Wadowskiej Woli, pow. mielecki. Leży nad pot. Jamnicą, ma 21 dm. , 119 mk. Rożniów, wś, pow. tłumacki, odl. o 1 klm. od urz. poczt. w Stryhańcach, a o 10 klm. od st. tel. Jezupol. Granice wschod. Dniestr a za nim Petryków, połud. Miłowanie, zachod. Uzin, Hanuszowce i Pobereże, półn. Strychańce. obszar dwor. 1897 mr. , włośc. 1519 mr. W 1857 r. 1148 mk. , w 1870 r. w gm. 973, na obsz. dwor. 48; rzym. kat. 20, par. Tyśmienica, gr. kat. par. w miejscu, dek. Tyśmienica, dyec. Stanisławów. Cerkiew drew. św. Michała, metryki ma od r. 1785, dusz gr. kat. 1005. Skoła założona 1886 r. Właśc. pos. dwor. Wanda Bielska. B. R. Rożniszew, wś i fol. nad rz. Pilicą, pow. kozienicki, gm. i par. Roźniszew. Odl. od Kozienic 28 w. , posiada kościół par. drewniany, szkołę początkową od 1868 r. , 34 dm. , 296 mk. , 876 mr. ziemi dwor. , 252 mr. włośc. W 1827 r. było 22 dm. , 242 mk. W 1881 r. dobra R. składały się z folw. R. i Anielin, rozl. mr. 1350 folw. R. gr. or. i ogr. mr. . 639, łąk mr. 222, past. mr. 8, lasu mr. 142, nieuż. mr. 57; bud. mur. 18, z drzewa 21; płodozmian 11polowy; fol. Anielin gr. or. i ogr. mr. 176, łąk mr. 49, past. mr. 34, nieuż. mr. 23; bud. z drzewa 6, las nieurządzony. W skład dóbr poprzednio wchodziły wś R. os. 23, z gr. mr. 228, wś Boguszków os. 12, z gr. mr. 448, wś Zagroby os. 12, z gr. mr. 436. Jestto starożytna osada, powstała w pobliżu przeprawy przez Pilicę, na której stał przez jakiś czas most gdy tędy szedł trakt z Warszawy do Puław. Jestto podobno jedno z głównych gniazd rodu Ciołków. W 1363 r. ks. Ziemowit nadaje Petronelii Mikołajowi z Rożniszewa wsi Chabdzino i Brzeście, które mu przypadły spuścizną po Krzczonku Kod. Maz. , 78, 79. Kościół par. istniał już w XVI w. , gdyż w 1616 r. jest już zrujnowany. Obecny, drewniany, z XVII w. zapewne, niedługo istnieć będzie, gdyż zmarły właściciel R. Józef Więckowski zostawił 18, 000 rs. na budowę nowego. Kościół tutejszy posiada obraz M. Boskiej słynący z cudów i gromadzący na odpusty tłumy pobożnych. R. , par. , dek. kozienicki, ma 1000 dusz. R. gm. , należy do s. gm. okr. IV w Magnuszewie, urząd gm. w Wilczkowicach Dolnych, st. poczt. Magnuszew. Gmina ma 10, 875 mr. , w tem ziemi dwor. 6032 mr. , 397 dm. 24 mur. i 3848 mk. Na obszarze gminy rozległe lasy i 5 małych jezior. W gminie istnieje cukrownia i gorzelnia. W skład gm. wchodzą Anielin, Boguszków, Chmielów, Chmielówek, Dębowa Góra, Dąbrówka, Gruszczyn, Gruszczyńska Kępa, Holendry Wilczkowskie, Kępa za Pałacem, Mniszów, Mniszów Nowy, Odcinki, Osiemborów, Piaski, Rękowice, Rożniszew, , R. Nowy, Rożniaty Rożniaty Rożnica Rożnochów Roźnochów Rożnów Tarnowska Wólka, Urszulin, Wielkolas, Wilczkowice Dolne. Wodanówk, Wymysłów, Zagroby, Zakrzów, Zosin i Żelazna. Br. CL Roźnochów, niem. Rosnochau wieś kośc. i dobra, pow. prądnicki, odl. 3 4 mili od Głogowy Górnej. W 1861 r. 88 dm. , 582 mk. 4 ew. . Dobra mają, wraz z folw. Brzezina, 1807 mr. 1455 m. roli. Gospodarstwo staranne, stąd upowszechniła się kultura traw pastewnych. Wieś posiada kościół paraf. katol. zbudowany na nowo 1817 r. i szkołę. Obszaru ma 1410 mr. Rożnów 1. wś i ruiny zamku, pow. nowosądecki, na prawym brzegu Dunajca, który wstrzymany przez wzgórza w swym północnym kierunku, zwraca się tu i okalając zamek i przysiołek Łaziska tworzy wielki łuk i odzyskuje dawny kierunek. Chaty nad kilkoma potokami i Dunajcem stoją na wzgórzach od 305 do 358 mt. wzn. . Ruiny zamku znajdują się w miejscu, gdzie Dunajec tworzy wyspę i gdzie koryto rzeki odzyskuje pierwotny północny kierunek, tworząc przesmyk zaledwie 03 klm. szeroki. Zamek stał na skale, stromo ku rzece opadającej a pokrytej jodłowym lasem. Pozostały obecnie złomy dwóch baszt i kawałek zewnętrznego muru, na którym rosną drzewa. W pobliżu ruin, w środku przesmyka, stoi drewniany kościół, otoczony lipami a dalej piękny dwór i gorzelnia przerobiona ze zboru aryańskiego. Po pod te budynki i ruiny prowadzi obecnie gminna droga z Gródka nad Dunajcem o 3 7 klm. do Wiatrowic i Tropiego. Naziom wznosi się tu ku wschodowi we wzgórza pokryte jodłowym borem a lewy brzeg Dunajca lesisty i górzysty, dochodzi w Ostrej Górze do 459 mt. We wsi jest szkoła ludowa. R. liczy 52 domy, z nich 8 na obszarze więk. pos. hr. Stadnickiego pierwej Dobrzyńskich i 406 mk. 210 męż. , 196 kob. . Prócz 8 izraelitów są mieszkańcy wyznania rzym. kat. Z 805 mr. ziemi przypada 429 mr. 224, roli, 24 łąk i ogr. , 100 past. i 81 lasu na pos. większą a 429 304 roli, 17 łąk i ogr. 64 past. i 144 lasu na posiadłość mniejszą. Starożytna osada, była gniazdem rodziny Rożnów, którym a mianowicie Piotrowi, wymienionemu w dok. z r. 1386 Kod. Kat. Krak. , II, 107, przypisują zbudowanie zamku. W r. 1409 przeszedł zamek i dobra w ręce Piotra z Kurowa, nabywcy w następnym roku dóbr Gródek nad Dunajcem i od tego czasu należał do tych samych właścicieli co Gródek ob. . Andrzej Wiszowaty, zmarły w 1678 r. w Amsterdamie, miał tu być jakiś czas kaznodzieją aryańskim. Par. założył w r. 1661 Jan Wielopolski. Metryki przechowują się od r. 1662. Par. należy do dyec. tarnowskiej, dek, bobowskiego i obejmuje Brzeziny z Rostokami, Radziejowice, Witkówkę i Zagórze. R. graniczy na połu dnie z Witkówką, na zach, z Bielskiem i Witkowicami, a na płn. z Zagorzem za Dunaj cem, na wschód z Radajowicami i Gródkiem. 2. R. , wś, pow. śniatyński, o 15 klm. na po łudnie od st. kol. żel. czernicwieckiej Zabłotow. Granice wschod. Nowosielica, połud. Kabaki, zachod. Chomczyn, półn. Trościańca Obszar dwor. 1597 mr. , włośc. 4688 mr. W 1880 r. w gm. 5353 mk. , na obsz. dwors. 92 mk. ; rz. kat. 80, par. Kosów, gr. kat. par. w miejscu, dek. Sniatyń. W 1828 r. połączono 4 parafie i utworzono jedną w R. Cerkiew drewniana N. M. P. , wystawiona 1868 r. , me tryki sięgają 1784 r. Gr. kat. 1653 należą cych do cerkwi matrycznej, prócz niej 3 cer kwie filialne Przemienienia Pańskiego, drewniana, wystawiona 1837 r. 1531 dusz, św. Bazylego drewniana z 1840 r. 1059 dusz, św. Michała drewniana z 1852 r. 1445 gr. kat. , ogólna liczba gr. kat. parafian 4688. Szkoła etat. o 2 nauczyc, systemizowana 1875 r. , dzieci w wieku szkol. 600. Właśc. dr. Dyonizy Jamiński. Mac. B. R. Rożnów 1. niem. Roschnowo, majętność z kościołem paraf. i okr. domin. , w pow. i dek. obornickim, o 6 klm, na wschódpółn. od obornik poczta i st. dr. źel. , nad strugą Nieszawską, która wpada do Wełny, dopł. Warty; par. i szkoła w miejscu, 16 dm. , 340 mk. i z folw. Marszewcem 1128 31 ha 878 41 roli, 80 57 łąk, 125 81 lasu, 41 26 nieuż. i 2 26 wody, czysty doch grunt. 12, 207 mrk, gorzelnia parowa. R. jest gniazdem RożnowskichJastrzębców. W r. 1387 i następnych toczyły się spory o R. między Januszem Skockim z Skok, zwanym także Janem Radłem, a Sędziwojom Objezierskim z Objezierza, synem Mikosza Akta gr. pozn. wyd. r. 1888; r. 1388 wchodził R. w skład opola chojnickiego. Dziedziców R. mieszają niektórzy z Rosnowskimi z Rosnowa, w pow. poznańskim. W r. 1680 posiadali R. Wacław Jabłkowski i Rożnowscy Wawrzyniec, Jan, Stanisław i Wojciech; Wacław miał 11 łanów osiadłych i 2 zagr. , Wawrzyniec 5 łan. i 2 zagr. , Jan 2 pół łanki, 5 zagr. , 15 owiec 1 owczarza, Stanisław 1 łan i 3 zagr. , a Wojciech 2 tylko zagrodników. Przy schyłku zeszłego wieku sHadały tę majętność Marszewiec, R. , Rożnowski Młyn, Rożnowskie Holendry i Zaganka; właścicielami byli Józef, następnie Karol Gliszczyńscy, a w nowszych czasach Baranowscy. Pod R. odkopano grobowisko z popielnicami. Kościół p. w. św. Katarzyny istniał tu przed r. 1399; wspominają o nim akta grodzkie poznańskie n. 3018; po zburzeniu go w r. 1656 przez Szwedów, wystawili nowy kościół Stefan i Katarzyna Rożnowscy w r. 1660. Ten Rożnowski wybu Rożnów Rożny Rożnów Rożnowski Rożnowskie Rożnowo dował w r. 1654 na pół drogi między Rożnowem a Kowanówkiem kaplicę pod imieniem św. Anny, w miejsce której, około r. 1780, wzniósł nową Józef Gliszczyński, ówczesny dziedzic Rożnowa. Nagrobek jego wraz z portretem znajdował się w kościele. Księgi kościelne zaczynają się od r. 1656. Par. , liczącą przeszło 534 dusz 451 w Rubryceli, składają Marszewiec, R. , Rożnowskie Holendry i Huby. W skład domin. wchodzą Marszewiec 6 dm. , 90 mk. i Zaganka 1 dm. , 10 mk. ; cały okr. ma 23 dm. , 440 mk. 372 kat. , 67 Prot. , 1 żyd. i według statystyki z 1888 r. 1151 ha 738 roli, 73 łąk, 233 lasu; czysty doch. z ha roli 13 52, łąk 19 97, lasu 1 96 mrk. 2. R. , ob. Rożnowski Młyn, Rożniowskie Holendry i Rożnowskie Huby, 3. R. al. Rożnawo, wś, pow. wyrzyski, o 5 1 2 klm. na połud. zachód od Wyrzyska, w okolicy wznoszącej się do 193 mt. npm. ; par. Krostkowo, poczta i st. dr. żel. w Białośliwiu; ma 3 dm. , 22 mk. katol. i 15 ha 12 roli, 3 łąk, czysty doch. z ha roli 14 10, łąk 11 75 mrk. E. Cal, Rożnów niem. Rosnau, miasto w Morawii, w malowniczem położeniu, nad dolną Beczwą, u stóp góry Radhost. Stacya klimatyczna, wygodnie urządzona i licznie uczęszczana; kuracya żętycą. Rożnowa, wś, pow. koniński, gm. Sławoszewek, par. Ślesin, odl. od Konina w. 20; ma 12 dm. , 84 mk. Rożnowa, wś, pow. wielicki, odl. 2 klm. na połud. od Wieliczki, przy gościńcu do Dziekanowic, składa się z 24 dm. i 152 mk. , 147 rzym. kat. i 5 izrael. Par. w Wieliczce. Obszar więk. pos. należy do miasta Wieliczki. Wieś, jako własność Jakóba i Paczolda de Rosnow wspomina dok. Władysława Łokietka z 21 grudnia 1311 r. Cod. dipl. tinec. ed. Kętrzyński, 78. Właściciele jako buntownicy zostali wówczas pozbawieni wsi. Graniczy na płd. z Taszycami, na zach z Sierczą, a na wsch. z Lednicą Górną. Mac, Roznówka, wś i folw. , pow. biłgorajski, gm. Puszcza Solska, par. Biłgoraj, posiada browar z prod. roczną do 2000 rs. W 1827 r. było 14 dm. , 86 mk. Rożnówka, wieś nad Szczarą, pow. Słonimski. Rożnówka, folw. na obszarze Michalczowy, w pow. nowosądeckim. Br. G. Rożnowo, niem. Rosenau al. Rosenthal, wś w nizinie, na praw. brzegu Wisły, zaludniona głównie przez tak zw. Olędrów, pow. chełmiński, st. p. Chełmno, par. kat. Starogród, odl. 1 2 pół mili. Ma szkołę ew. i 473 ha obszaru 230 łąk, 210 roli orn. . W 1868 r. było 63 bud. , 24 dm. , 228 mk. , 34 kat. , 189 ew. ; 1885 r. 29 dm. , 40 dym. , 208 mk. , 186 ew. , 22 kat. R. założyli podobno pomorscy koloniści ob. Gesch. d. Stadt u. d. Kr. Kulm von Schultz, I, str. 202, dawniej był to majątek bisk. chełmińskich ob. U. d. B. Culm von Woelky, str. 1005. W inwentarzu bisk. chełm. z 1731 r. czytamy Wś R. ma włók 26. Ta wś także siedzi za prawem na lat 40 od r. 1724; płacą także z morgów, których mają 780, z każdego morgu według prawa gr. 20, czyni in summa 520 zł. Ci także mają ograniczone grunta swoje. Te pieniądze po winni razem zapłacić bez wszelkiej trudności pod utratą prawa pro festo P. B. V. M. , dają także przy oddaniu czynszu tego szynek 4 i serów 4. Prima Mai przy obieraniu sołtysa dają szynkę 1, na św. Marcin także przy obie raniu sołtysa dają szynkę 1. Od szarwarku wolni są ob. str. 13. Ks. Fr. Rożnowo, niem. Rosenan, wś na pol. War mii, nad jez. t. n. , pow. olsztyński, przy trak cie z Olsztyna odl. 8 1 2 klm. od Dobrego Miasta, 7 klm. od Wartemborku, 4 1 2 klm. na półn. zachod od st. p. Spręcowa. Par. w Dy witach; 115 dm. , 769 mk. , 1183 ha. Jan Kretzmer, dziekan katedry, czyni r. 1596 ugodę z poddanymi swymi w Różnowie, któ rzy posiadają 8 3 4 włók. Nazwiska ich są Paweł Hepner, Walenty Pestka, Maciej Strąk, Jan Głąb i Jerzy Gabryel. R. 1665 odnawia ją też ugodę; Paweł Golan, Bartłomiej Pest ka, Szymon Strąk, Albrecht Głąb i Błażej Glaber, kmiecie rożnowscy. Ad. iV. Różnowskie, jezioro na polskiej Warmii, pow. olsztyński. Poczyna się przy wsi t n. i ciągnie się ku półn. zach. , prawie do bitego traktu dobromiejskoolsztyńskiago. Zasilają je trzy rzeczki, ż których jedna łączy się z pobliską Łyna. Obszaru ma 75 ha, na brze gach łąki. Ad. N. Rożnowskie Holendry, niem. Roschnowo Hauland, pow. obornicki, o 6 1 2 klm. na półn. wschód od Obornik poczta i st. dr. żel. , par. Rożnów. Rozłożyły się nad strugą dopływ. Wełny; mają 10 dm. , 81 mk. 5 kat. , 76 prot. i 202 ha 147 roli, 7 łąk, 16 lasu. Rożnowskie Huby, niem. Roschnowo Abbau, pow. obornicki ob. Rożnów; 18 dm. , 178 mk. 141 kat. , 37 prot. i 240 ha 201 roli, 10 łąk, 9 lasu. Rożnowski Młyn, niem. Roschnowo Muehle, młyn i tartak nad Wełną dopł. Warty, w pow. obornickim, o 7 klm. na półn. wschód od Obornik poczta i st. dr. żel. , par. Rożnów, 2 dm. , 18 mk. 16 kat. , 2 prot. , 87 ha 39 roli, 16 łąk, 2 lasu. E. Cal. Rożny, w XVI w. Roszny, wś i folw. , pow. noworadomski, gm. Radziechowice, par. Radomsk odl. 7 w. ; wś ma 12 dm. , 121 mk. , folw. 3 dm. , 33 mk. W 1827 r. było 11 dm. , 38 mk. W 1873 r. fol. R. rozl. mr. 358 gr. or. i ogr. mr. 253, łąk mr. 26, nieuż. mr. 17; Rożnówka Rożnowa bud. mur. 1, z drzewa 9, pokłady torfu. Wieś R. os. 17, z gr. mr. 163. W XVI w. dziesię cinę z łanów dwor. i kmiecych pobiera ple ban w Radomsku Łaski, Lib. Ben. , I, 496. W 1552 r. Hieronim Rożnowski miał 1 osad. część N. Rożnowskiego 1 osad. , 1 2 łan. Pawiński, Wielkp. II, 273. Br. Ch. Rożny zaśc. szl. nad jez. Uhle, pow. dzisieński, w 3 okr. pol. , o 69 w. od Dzisny, 1 dm. , 2 mk. prawosł. Rożny, wś, pow. latyczowski, ob. Rozny, Różomyśl Osmólska, kol. , pow. sieradzki, gm. i par. Zduńska Wola, odl. od Sieradza 15 w. , ma 22 dm. , 301 mk. Rożonka, zaśc. pow. święciański, par. Komaje. Różopol, wś włośc, pow. kutnowski, gm. i par. Dąbrowice, ma 8 dm. , 69 mk. , 186 mr. W 1827 r. było 8 dm. , 70 mk. Różopole, fol. nad jez. Ślesińskiem, pow. kolski, gm. Piotrkowice, par. Wąsosze, odl. od Koła 32 w. , ma 3 dm. , 26 mk. Różopole, pow. święciański, ob. Kluszczany, Róźopole al. Różepole i Różowepole, niem. Rosenfeld, osada wiejska, pow. krotoszyński, o 6 1 2 klm. na wschódpółn. od Krotoszyna par. prot. , poczta i st. dr. żel. , par. katol. Kobierno; 45 dm. , 261 mk. 46 kat. , 215 prot. i 206 ha 195 hekt. roli E. Cal Różopole 1. u Kętrz. Roswałd, Rozwala, Rozwald, Roszwelte, niem. Rosenfelde al. Koenigl. R. , wś z kośc. kat. i ew. , na południe od Wałcza, pow. wałecki, st. p. Gostomia, kat. par. Skrzetusz; 2392 ha, 14 lasu, 55 łąk i 2126 roli ornej, której ha daje 13 32 mrk czystego dochodu. W 1868 r. 474 bud. , 117 dm. , 1065 mk. , 706 kat. , 347 ew. ; 1885 r. 119 dm. , 189 dym. , 1081 mk, 739 kat. , 331 ew. , 11 żyd. Szkoła katol. 2klasowa i ewang. lklasowa. R. istniało przed r. 1400, dawniej było 4 sołtysów. Kościół ewang. , filialny do Wałcza, pochodzi z r. 1844 ob. Gesch. d. Dr. Croner Kr. von Schmitt, str. 221. Kościół katol, filialny drewniany, pochodzi z r. 1708. 2. R. , dobra ryc, tamże, 624 ha 4 lasu, 3 łąk, 582 roli, gorzel. parowa i cegielnia. W 1868 r. 28 bud. , 7 dm. , 115 mk. , 35 kat. , 80 ew. ; 1885 r. razem z folw. Buschvorwerk 1885 r. 2 dm. , 51 mk. 7 dm. , 23 dymów, 168 mk. , 56 kat. , 112 ew. Na początku panowania pruskiego zostały te dobra nadane Herzbergowi z prawem szlacheckiem. Ks. Fr. Rozów, Rożew, mko rząd. na lewym brzegu rz. Zdwiżu, który przecina tu dawną drogę pocztową z Kijowa do Żytomierza, w pow. radomyskim, na pograniczu pow. kijowskiego, w 1 okr. polic, gm. Brusiłów, o 35 w. na płd. wschód od Radomyśla a 65 w. od Kijowa odległe. Podług Pochilewicza jest tu 1209 mk. prawosł. , 7 katol. i 1630 żyd. Spis urzędowy z 1885 r. podaje w R. 692 mk. , w kolonii Rożewskiej 209 mk. , w kol. Sitniakowskiej 260 mk. i w Żmurówce Zmurkówce, stanowiącej przedmieście R. , na lewym brzegu Zdwiżu leżące, 95 mk. , w ogóle 1196 mk. Ludność mka składa się w większej połowie z mieszczan i jednodworców, w mniejszej zaś z włościan. Mieszczan chrześcian było 360 płci męz. , żydów 226, włościan zaś 169 dusz rewiz. , nadzielonych 1393 dzies, ziemi, z której płacą 654 rs. 95 kop. wykupu rocznie. W 1789 r. było w R. 70 dm. chrześciańskich i 7 żydowskich. Mieszkańcy z powodu ubóstwa gleby mało najmują się rolnictwem, przeważnie zaś przemysłem leśnym, mianowicie wyrobem kół, wozów i klepek, które sprzedają w Bałcie, Elizawetgradzie i odessie. Odbywa się tu w ciągu roku 12 jarmarkówj na których sprzedają głównie zboże i przedmioty zaspakajające potrzeby włościan, od 1867 r. istnieje tu szkoła elementarna. W 1881 r. spłonęło w R. 23 dm. O 1 3 2 w. na zachód od miasteczka wznosi się wyniosła mogiła, zamieniona obecnie na cmentarz grzebalny. Znajdowane tu dość często odłamki granatów, zardzewiałe kule żelazne i rozmaite szczątki broni, wskazują na stoczoną tu niegdyś bitwę. Cerkiew paraf. drewniana p. w. Nawiedzenia N. M. P. , wzniesiona w r. 1798 na miejscu dawniejszej, uposażona jest 38 dzies. ziemi. O ile sięgają dokumenta, pierwszymi dziedzicami tego obszaru już przy końcu XV w. byli Łozowie al, Łozkowie, pochodzący z okolic Brześcia Lit. Pierwszym, który zamieszkał w Kijowszczyźnie, był Fed ko Łoza, ożeniony z Marusza Juchnowiczówną, córką Iwana, posiadacza znacznych imion w ziemi kijowskiej por. Kornin i Kozin; Łoza wziął za żoną liczne dobra za Dnieprem, sam zaś był dziedzicem Rożowa. Syn jego Borys posłem chodzü od hospodara króla Aleksandra do ordy z upominkami; tam jego car w ordzie na gardło w więzieniu osadził, i tam siedm lat siedział, tylko Matka Boża i hospodar jego ztamtąd wyjął, i kiedy do hospodara przyjechał, nie był żyw pięć niedziel i umarł. Synów miał trzech Jędrzeja, Olechna i Jacka. Ci zaraz po śmierci ojca w 1507 r. zrobili dział dóbr z miłości ku sobie, żeby się nie kłócić. I tak najstarszemu Jędrzejowi dostała się włość Dobryń pod Brześciem Lit. , z mkiem i dworem Mytnicą, i z siołami naleźącemi, nadto dwór z siołem Poźnym i połowa dwóch siół pod Turowem, z dworem Ludki i Hilczyce; Olechno, średni, wziął Łukę W, i Małą nad Bohem pod Bracławiem, tudzież Sukin, Kabany i Uzkę nad Teterowem, Trudenowę, Czaporowszczyznę, Telenowszczyznę z Zarudziem i Wichercwem, a Rożonka Różopol Różopole Rożny Róźopole Różomyśl Rozów Osmólska Rożny Rożów także połowę sioła Ludki i Hilczycc. Najmłodszemu Jackowi przypadły dobra w Kijowszczyźnie Pukowo dziś Karabaczyn z dworem nad Zdwiżem, a także Batyjowo z monastyryszczem i cerkwią niedaleko Batyjowa, z siołem Szczykowo i Żabiczną. ostrowem co na tę cerkiew ciotka Łozow ks. Romanowa nadała, tudzież dwa jeziora na rz. Uszy, sioło Wysokie, Stawiszcze Wielkie i Małe, Korbczyce, Sitnikowszczyznę nad Zdwiżem, mto Korszew i Rożew, i sioła pod Mozyrem, Szyrejkowicze z sieliszczem i bojarzynem pańskim który podle Rudki nad rz. Zdwizdeniem od Batyjowa i Pukowa o granicę Zdwiżeni ziemi monastyru Pieczarskiego Brusiłowszczyzny żyje i nad tą rz. Zdwizdeniem siedzi. Bracia ci, uczynili dział ten pod zaręką na hospodara króla 300 rubli groszy szerokich, na wojewodę kijow. 100 rubli gr. szer. , na namiestnika kijow. 50 gr. szer. List zaś ten dzielczy był spisany w Brześciu Lit. w 1507 r. , przyczem świadkami byli Pan Kostiuszko Fedorowicz, kniaź Iwan Fedorowicz Massalski i p. Iwan Jacewicz, i p. Semen Wasilewicz czyli p. Michajło Żuk. Jacko Łoza zostawszy właścicielem R. , na starem horodyszczu wzniósł zameczek. Za syna jego Wasyla w 1574 r. granice dóbr rożowskich od Jasnohorodki i Byszowa były następujące Najpersze wziąwszy ot reczki Butci hołotom prozwyszczem Chwoszczowatoju, tam postupywszy odnohoju na prawuju ruku aż po Sitnikowatoje ozero, zełcnoju rudkoju, mimo Ładnow, liesom, s toj werszyny tojej reczki, i tam s toj werszynu w berezinu Hłuszynu, poszowszy Hłuszynoju do Perekopanoho lisa; z liesu wyszowszy na Zahruznyja ozera. Toje rozgraniczenie Bohuszow Hulkiewiczow ot Jasnohorodki. Z Zahruznych ozer na Kruhlany ozera, ot ozer na Pieczyny dub, ot Pleczyna duba na Wesołoju mohyłu, ot mohyły na Kalinowoje, ot Kalinowej dorohoju Stolianskuju, ot Stolian na welikoje powalje, na Breszanow liesom, nedochodiaczy samoho lieska, wstupiwszy w perełok po prawoj rukie, powernuwszy na lewuju storonu, tym perełokom w połohi w werszynu reczki Chwasowoj. Toje wyższe wyrażonoje rozgraniczenje ot Byszowa pp. Charlenskich buło. Wasyl Łoza miał synów Ławryna Wawrzeńca, dworzanina JKM. , potem podczaszego kijow. , ożenionego z Anną Hulewiczowną 2do voto Jaroszową Kierdejową Kozińską; Stefana, marszałka mozyrskiego, ożenionego po raz pierwszy z Anną Bohowitynówną, po raz drugi z Halszką czyli Haleną tak jest nazwana w rodowodzie Łozków Hulewiczowną, Wasyla bezżennego i Iwana z Magdaleną Szczyrską. R. na mocy działu 1603 r. przeszedł w posiadanie Stefana Łozki. W 1618 r. wdowa jego Halszka z Hulewiczów występuje już jako właścicielka dożywotnia R. Była ona fundatorką szkół brackich w Kijowie. Po śmierci męża zajęła się pilnie rządem majątków, R. wyniosła na miasteczko. Ale w 1618 d. 19 sierpnia spotkała osadę smutna przygoda. Niejaki Jarosz Suma, pułkownik kozacki, pod pretekstem wyprawy na Moskwę, zrobiwszy zaciąg, wpadł do R. a gdy dzierżawca Chruśliński stawił mu opór, zajął je przemocą, opanował zameczek, splondrował i ludzi pozabijał Arch. J. Z. R, , 1. I, str. 259 262. Stefan Łozka z Halszką Heleną z Hulewiczów zostawił synów Józefa, marszałka mozyrskiego, dziedzica Stawiszcz, ożenionego z Elżbietą Rejówną, Michała, dziedzica Rożowa, który dwa razy się żenił, 1mo voto z Zofią Kaszowską, 2do z Barbarą Judycką, i córki Reginę za Filipem Jelcem i Anastazyę za Michałem Chołoniewskim. Michał Łoza był ostatnim z rodu dziedzicem R. ; nagabany wciąż przez znanego impugnatora dóbr Samuela Łaszczą, w 1638 roku wieczyście rezygnował R. Mikołajowi z Czertwic Cetnerowi, stście bareckiemu. Cetner lubo rezydował w Tartakowie w Bełzkiem, często atoli dojeżdżał do R. , urządzał i kolonizował dobra. W sąsiedztwie dokupił od Żmijowskich Karaszyn. Założył w R. browar piwny, który, jak to widzimy z dokumentów majątkowych, z wyrobu piwa rozgłos w Kijoyszczyźnie zyskał. Łaszcz, który się usadowił w sąsiedztwie R. , dokuczał i Cetnerowi jakoż pod samą Sitnikowszczyzną, na gruncie rożowskim założył wieś Zawało wkę, która, jak mówi dokument, dlatego tak była nazwana, iż za trzema wałami osiadła. Ale wkrótce zdaje się, że w 1642 lub 43 Mikołaj Cetner, ożeniony z Krystyną Kaszowską, umarł i Rożowszczyzna przeszła do jego synów małoletnich Marcina i Stanisława, będących w opiece stryja ich Aleksandra Cetnera. Wszelako, gdy wkrótce 1648 nastąpiła pożoga wojen kozackich, Cetnerowie na długo z dóbr ustąpić musieli. Kozactwo kraj zalało, i w R. też stanęła sotnia, należąca do pułku białocerldewskiego, której setnikiem był Michał Starodubenko Bodiańskij. W 1660 r. po bitwie pod Cudnowem, w której Szeremet się poddał, w R. rozłożył się obozem kniaź Juryi Boratyńskij Ojczys. spom. . I, str. 163. Wiadomo, że za hetmana Doroszenka polska stała załoga strzegła Białejcerkwi. Energiczny komendant fortecy Jan Stachórski nie tylko iż nieprzyjacielowi wstręt czynił, ale dla utrzymania związków z Polesiem, zkąd żywności dostawał, urządził łańcuch posterunków wojskowych, alarmując Kijów podjazdami swemi. Atoli nieprzyjaciel z Kijowa we wrześniu 1666 r. wpadłszy do R. znienacka, wyparował zeń załogę polską z listu Rożówka generała Stachórskiego. R. 1672 oddział załogi białocerkiewskiej wpadł pod R. i ludzi pościnali list Teodora Laszka setnika do Jakuba Dmitraszka, pułkow, kijow. , 29 marca 1672. Lustracya podymnego wojew. kijow. z 1683 r. , uwydatniająca straszliwe wyludnienie tego kraju podczas wojen kozackich, mówi o R. Roźów pana Cetnera, dymów dwa, złoty jeden Arch. J. Z. R. , część VII, t. 1, str. 496. Tak zwane hostica trwały do 1713 r. i dopiero od tego czasu Centnerowie zaczęli się zajmować dobrami opuszczonemi i opustoszałem. Powoli za staraniem Józefa Cetnera, kaszt. wołyńskiego, Rożowszczyzna zaczęła się na nowo osiedlać, tak ze po śmierci Cetnera a za władania żony tegoż, która wyszła za Potockiego, ststę bełzkiego, rządca Kotowski już wielkie do skarbu dziedziczki importował dochody. Atoli w 1734 r. poddani nie chcąc żadnej powinności odbywać, zbuntowali się a Kotowski wraz z żoną umknął z R. Arch. J. Z. R. , cz. III, t. 3, str. 52 53. Następnie właścicielem R. został Antoni Cetner, ststa Korytnicki, ożeniony z Anną Krasicką, miał syna Ignacego Aleksandra. Ten z Charlęskimi, sąsiadami z Byszowa, wiódł spór graniczny. Charlęscy pomimo dawne rozgraniczenia, siedliska Jabłonyste, Obidnę, Czeremosznę i Poboiska jakoby przy właszczali sobie. Ignacy Cetner ur. 1726 był oboźnym kor. i woj. bełzkim. Rezydował w Krakowcu, gdzie założył ogród głośny z rzadkich drzew i krzewów. W 1764 r. zamienił R. na królewszczyznę Bonów, Lubień, Hotyńczę i część Hruszowa tudzież Drohomyślę i Kniazie w woj ew. ruskiem Vol. Leg. , odtąd więc Rożów zostaje starostwem czyli dzierżawą, której dzierżawcą jest tenże Cetner. W zarządzie dóbr królewskich zastępuje go niejaki Piotr Czernichowski. W 1768 r. wpadają do R. kolije pod wodzą Bondarenka i rabują miasto. Ststwo z miasteczkiem R. , wsiami Nebelicą, Sitniakami, Komorówką, z Rudnią i Zmorówką płaciło kwarty 3706 zł. i gr. 6 Sumar. ststw 1770, wydał Eligi Piotrowski. Samemu zaś stście do 1787 r. przynosiło rocznie intraty 17, 847 zł. gr. 23 Star. Polska. Ignacy Cetner w 1783 r. złożył województwo bełzkie a od r. 1785 był już obywatelem GaHcyi. Zostawił z Potockiej córkę Annę za ks. Sanguszką, powtórnie za ks. Kazim. Nestor. Sapiehą, w trzecim związku za Kajetanem Potockim, w czwartym nareszcie za ks. Karolem lotaryńskim. Po Cetnerze został ststą Jan Rościszewski. Kiedy zaś prawo o miastach wolnych zapadło na sejmie czteroletnim, wtedy deputaci miast żytomierskiego okręgu zalecili swym posłom na sejm, aby się domagali o zaszczycenie temiż wolnościami zarówno i wszystkich miasteczek niegdyś dziedzicznych a teraz w za mian na królewskie obróconych, jak Hermanówkę, Rożów i inne. Jakoż R. udzieloną przez sejm została wolność na wzór innych miast królewskich. To tez niebawem ukon stytuował się tutaj magistrat. Pisarzem ma gistrackim został Wincenty Majewski Arch. J. Z. R. , cz. V, t. 1, str. 523. Po rozbiorze kraju R. przeszedł na własność rządu i wcho dząc w skład izasławskiej gubernii przez czas pewien był stolicą okręgu Andrejewskij, Istor. mater. , zesz. 10, str. 150. Dziś te do bra skarbowe składają się z R. , Sitniaków, Nebelicy, Jurówki, Borówki, Komarówki i Zmurówki. Znajduje się tu leśnictwo rządo we. Starożytne wały sypane w różnych kie runkach przerzynają okolicę. Trakt poczto wy, który niegdyś ożywiał miasteczko, dziś nie istnieje. W 1817 r, Anglik pułkownik Johnson przejeżdżał z Kijowa przez R. Opo wiada on w opisie swojej podróży, że gości niec, lubo niezbyt szeroki, ale dobrze był utrzymany i stacyami pocztowemi obsadzony, po obu stronach drogi widział okolicę to przy strojoną w gaje, to znów zdobną w zieleń łąk, tak że mu się wydawało, iż jedzie niby jakąś smakownie zarysowaną aleją w parku Voyages de 1 Inde en Angleterre etc. faits en 1819 etc, str. 215. We wsi Sitnikach około 1840 r. założoną została kolonia rolnicza ży dowska. Edward Rulikowski, Rożówka al. Popówka Meżyrycka, wś, pow. czerkaski, w 2 okr. pol. , gm. Meżyrycz, o 68 w. od Czerkas, ma 1745 mk. W 1863 r. było 1040 mk. Cerkiew Uśpieńska, drewniana, wzniesiona 1797 r. , odnowioną została w 1885 r. Do par. należy wś Worobiewska Buda. R. rozrzuconą jest po górach i jarach, otoczona Wielkiemi lasami, ma glebę czarnoziemną. Należy do dóbr meżyryckich Parczewskich. Rożówka wś w pobliżu Desny, powiat osterski, na płn. od mka Browary; ob. Arch. J. Z. R. , cz. VI, t. 1 575. Różowo, pow. dzisieński, ob. Klotyldowo. Różowy las, os. , pow. konstantynowski, gm. Kornica, par. Górki, ma 1 dm. , 11 mk. Róźowy potok, powstaje z połączenia po toku Falejówki i pot. bezimiennego napływa jącego od wsi Jurowiec, w obr. gm. Srogowa Górnego, w pow. sanockim; płynie na płd. wsch. popod wzgórze Niwę główną 364 mt. przez obszar Srogowa Dolnego a w obrębie Trepczy wpada do Sanoczka. Długość biegu blisko 3 klm. Potok od Jurowiec płynący po wstaje w obr. gm. Strachociny, pomiędzy do mostwami tejże wsi i płynie na wsch. krętym brzegiem przez Strachocinę i Jurowce. Dłu gość jego biegu 6 klm. Br. G. Rożubowice, rus. Rożubowyczi, wś, pow. przemyski, o 10 kim. na płd. wsch. od Prze Rożówka Różowo Różowy Róźowy Rożubowice Różyczna Rożyczanka Różyczka Różyce myśla, 7 klm. od sądu pow. , st. kol. , urz. pocz. i tel. w Niżankowicach. Na płn. leżą Łuczyce i Jaksmanice, na wschód i płd. wsch. Cyków, na płd. i płd. zach. Stanisławczyk, na zach. Nehrybka. Wś leży w dorzeczu Wisły za po średnictwem Wiaru, dopł. Sanu. Wchodzi on tu od płd. zach. ze Stanisławczyka, a płynie w końcu na płn. zach. do Nehrybki. Zabudo wania wiejskie leżą na praw. brzegu Wiaru. Na płd. od nich wznosi się Złota góra do 282 mt. Własność większa ks. Karoliny Lubomirskiej ma roli or. 249, łąk i ogr. 11, past. 41 mr. ; wł. mn. roli or. 323, łąk i ogr. 12, pastw. 21 mr. W r. 1880 było 55 dm. , 322 mk. w gm. ; 5 dm. , 58 mk. na obsz. dwor. ; 63 rzym. kat. , 307 gr. kat. , 10 izrael. ; 98 Pola ków, 282 Rusinów. Par. rz. kat. w Niżanko wicach, gr. kat. w Cykowie. We wsi jest cerkiew p. w. św. Mikołaja. We wsi tej zna leziono w wodzie nóż ofiarniczy, mający przeszło stopę długości, z czerwonego mosią dzu, podobnego do spiżu. Znajduje siew zbio rze Pawlikowskiego w Medyce Żegota Pauli, Starożytności galicyjskie, Lwów, 1840, str. 27 Lu. Dz. Różyce, w XVI w. Rosycze i Roshycze, wś włośc, pow. łowicki, gm. Jeziorko, par. Ko cierzew, odl. 14 w. od Łowicza, posiada szko łę początkową ogólną, 75 dm. , 549 mk. , 1886 mr, , w tem 732 mr. pastw. i 86 mr. nieuż. Włościanie zajmują się hodowlą koni i wołów a prócz tego tkactwem. Są oni bardzo zamoż ni. Jeden z nich przyczynił się wielce do bu dowy nowego koscioła w Kocierzewie, mły narz tutejszy znowu zrobił zapis w ilości 20, 000 złp. na wzniesienie kościoła w Różycach. Wieś tę założył na prawie niemieckim arcyb. Jarosław Bogorya ze Skotnik w 1345 r. ob. Przegląd Katolicki z 1886 r. . Ziemo wit, ks. mazowiecki, potwierdzając w 1359 r. aktem wydanym w Skierniewicach swobody i posiadłości dóbr arcybiskupich, wymienia w liczbie wsi i R. Korytkowski Arcybisk. gniezn. . W XVI w. sołtysi dają dziesięcinę pieniężną pleb. w Kocierzewie w ilości fertona, zaś kmiecie dają tylko meszne po 3 korce żyta i tyleż owsa z łanu. Za to wolni są od kolędy Łaski, L. B. , II, 262. Wieś ta wraz z wójtowstwem i folw. wchodziła następnie w skład dóbr rząd. Jeziorko ob. i wraz z niemi w 1829 r. wcieloną została do dóbr ks. ło wickiego. R. O. Różyce 1. Grochowe al. Chrząstóweh wś i folw. , pow. łęczycki, gm. Tkaczew, par. Le źnica Wielka, odl. od Łęczycy w. 9. Wś ma 3 dm. , 26 mk. ; folw. 4 dm. , 95 mk. 2. E. Trojany i R. Sulimy, wś i folw. , pow. łęczycki, gm. Tkaczew, par. Leźnica Wielka, odl. 7 w. od Łęczycy. Folw. R. Trojany ma 4 dm. , 48 mk. , R. Sulimy 1 dm. , 13 mk. ; wś Trojany ma 8 dm. , 102 mk. W 1866 r. fol R. Trojauy i R. Sulimy rozl. mr. 546 gr. or. i ogr. mr. 407, łąk mr. 18, pastw. mr. 72, lasu mr. 70, nieuż. mr. 19; bud. mur. 4, z drzewa 9; las nieurządzony. Wieś R. Trojany i R. Sulimy os. 17, z gr. mr. 66. 3. R. Żmijowe, wś i foł. nad rzką Gnidą dopł. Neru, pow. łęczycki, gm. Tkaczew, par. Leźnica Wielka, odl. od Łęczycy 8 w. ; wś ma 5 dm. , 91 mk. ; folw. 3 dm. , 36 mk. W 1885 r. folw. Różyce Żmijowe rozl. mr. 381 gr. or. i ogr. mr. 329, łąk mr. 26, lasu mr. 11, nieuż. mr. 15; bud. mur. 8, z drzewa 9; płodozmian 5polowy. Wś R. os. 13, z gr. mr. 16, W XVI w. R. Żmijowe Smyyvoj dawały pleban. w Leznicy dziesięcinę z łanów folw. i kolędę od kmieci. Toż samo miało miejsce we wsi Trojany Troyanoyj i w części R. Sulimy. Łany kmiece we wszystkich wsiach dawały dziesięcinę prebendzie i kanonii łęczyckiej Łaski, L. B. , IT, 360, 361. W 1576 r. we wsi R. Sulimowe miał Walenty, syn Pawła Bóźyckiego, 1 3 4 łan. , 2 zagr. pust. , Jan Różycki wspólnie z Piotrem 1 1 2 łan. , Jan Dambrowski 1 2 łan. W części R. Trojanowe Barbara Różycka 1 2 łan. , 2 zagr. , 1 osad. W części R. Zmyowe Jan Rożycki 2 łan. , 4 osad. , Grochowieccy teraz Buscy 2 łan. , 1 zagr. , 5 osad. Istniała też część R. Tryowe w spisie z r. 1552 Wola Zalesna, tu Szymon Suski miał 1 2 łan. 1 2 łan pusty, i karczmę, 1 rzem. , 2 zagr. , 3 osad. Pawiński, Wielkp. II, 69, 70. Br. Ch. Rożyczanka, wś rząd. nad rz. Wołkiem, dopł. Bohu, pow proskurowski, gm. Malinicze, par. Proskurów, odl. 10 w. od Proskurowa, ma 117 osad, 918 mk. , 2136 dzies. ziemi włośc, 30 cerkiewnej. Cerkiew p. w. Prze mienienia, wzniesiona w 1716 r. , przyłączona do parafii Karpowiec; filia ma 1021 wiernych. Własność niegdyś Malinowskich, skonfisko wana w 1831 r. i zamieniona przez czas jakiś na osady wojenne, po których pozostały obszerne budynki murowane. Lr. M Różyczka, os. i leśnictwo, pow. ostrzeszowski Kępno, o 10 1 2 klm. na płd. zachód od Baranowa i Kępna, przy trakcie do Rychtala; par. i poczta w Trzcinicy, st. dr. żel. w Łęce Opatowskiej o 10 1 2 klm. Osada ma 2 dm. , 13 mk. i wchodzi w sldad okr. wiejskie go Smardze. Leśnictwo 1 dm. , 7 mk. należy do okr. domin. Laski. E. Cd. Różyczna 1. w dokum. Różyczna Wielka, wś rząd. nad rz. Samcem dopł. Bohu, który tworzy tu duży staw, pow. proskurowski, gm. Malinicze, o 4 w. od Proskurowa, przy trakcie pocz. z Antonowicz do Proskurowa, ma 182 osad, 670 mk. , 1691 dzies. ziemi włośc, 49 dzies. cerkiewnej. Cerkiew p. w. Wniebowzięcia, wzniesiona w 1853 r. , liczy 916 parafian. Wś bezleśna, grunt pagórkowaty, Różyce Różylas młyn o trzech postawach. Własność niegdyś Malinowskich, skonfiskowana po 1831 r. i zamieniona na kolonie wojenne posielenia, po których pozostały obszerne budynki murowane. Pomiędzy R. a Szumowcami bierze początek rz. Wołk, dopł. Bohu. 2. R. al. Rożyczna, wś nad bezim. ruczajem płynącym od Oratówki a uchodzącym do Rośki, pow. taraszczański, na pograniczu lipowiekiego, w 3 okr. pol. , gm. Żywotów, o 90 w. od Taraszczy a 1 w. od Oratówki, ma 401 mk. Podług Pochilewicza w 1863 r. było tu 756 mk. prawosł. i 4 katol; 1461 dzies. ziemi. Cerkiew p. w. św. Onufrego, drewniana, wzniesiona w 1711 r. Własność niegdyś Bratkowskich, od których nabyta przez Teofila Łosińskiego, dziś jego spadkobierców. Dr. M. J. Krz, Różylas, przyległość dóbr Czeberaki, w pow. konstantynowskim. Rożyn al. Rożan, dwie wsi i dobra, pow. słucki, w 1 okr. pol. starobińskim, gm. Wyzna. Wś Wielki R. , z prawej strony rzeki, ma 60 osad pełnonadziałowych, cerkiew; Mały R. , z lewej strony rzeki, ma 14 osad. Dobra, własność niegdyś ks. Radziwiłłów, obecnie spadkob. ks. Wittgensteina, mają 728 włók. Miejscowość odludna, nizinna, grunta lekkie, łąk obfitość, w lasach znaczny wyrób smoły i terpentyny. Włościanie hodują dużo bydła i mają niemało pszczół w puszczy. Różyn, Rużyn 1. wś, pow. kowelski dawniej w pow. włodzimierskim, na płd. wsch. od Kowla, posiada kapl. katol. par. Turzysk, dawniej par. Kowel. Własność Siemiątkowskich. Uroczyska noszą nazwy Bryszczycha, Hirki, Klinaczewice, Kolesiec, Krymno, Łokosz, Naddej, Osowieckie błoto, Siewieruhy, Sieleckie błoto, Tatarska Struga, Tyrysk, Zabrodzie, Zalesie, Zielonka. Wzmianki o R. znajdują się w Pamiat. Kij. Arch. Kom. , t. IV, cz. 2 23; Arch. J. Z. R. , cz. VI, i 1; 314 337, 454, 455; dodatki 17 i w Pamiętniku Kurbskiego, t. IL 100, 104. 2. R. , mko po obu brzegach Rastawicy, przy ujściu do niej rzki Bystryka Bystrzyka, pow. skwirski, w 2 okr. pol. , gm. Różyn, odl. 32 w. od Skwiry a 145 w. od Kijowa, przy trakcie pocz. z Berdyczowa do Skwiry, ma wraz z przedmieściem Bałamutówką 4568 mk. 3702 mk. R. , 866 Bałamutówka. W 1863 r. było tu w ogóle 3401 mk. 1700 prawosł. , 216 katol. , 1485 żydów; 3066 dzies. ziemi i lasów. Posiada dwie cerkwie jedną pośrodku mka, na lewym brz. Rastawicy, p. w. św. Mikołaja, wzniesioną z muru w 1821 r. , na miejsce dawniejszej z 1761 r. , i uposażoną 108 dzies. ziemi, drugą zaś drewnianą na przedmieściu Bałamutówce, na lewym brz. rzeki, p. w. św. Parascewii, wzniesioną w 1845 r. na miejsce dawniejszej w 1740 r. , i uposażoną 94 dzies. ziemi. W cerkwi św. Mikołaja znajduje się obraz Bogarodzicy, słynący cudami, znalezio ny podług podania o 1 w. od mka obok stu dni, przy której oddawna wzniesiono drewnianą kaplicę. Obraz ten ściąga, zwłaszcza w cza sie lata, mnóstwo pobożnych z okolicznych wsi. Do par. prawosławnej św. Mikołaja na leży wś Pustocha. Kościół paraf. katol. p. w. Bożego Ciała, z muru wzniesiony w 1809 r. przez hr. Kalinowskiego. Par. katol. , dek. skwirskiego, ma 937 wiernych. W mku znaj duje się zarząd gminy, st. pocz. , fabryka su kna od 1811 r. ; targi co drugi czwartek. Na wschód od E. przez grunta wsi Płoskiej, Mołczanówki i Krzywoszyiniec przechodzi wał, zwany Żmijowym. Gmina rożyńska skła da się z 6 okręgów wiejskich starostw, obejmujących mko R. i 8 wsi, mających w ogóle 1310 osad i 12, 952 mk. , 16, 924 dzies. ziemi 8180 włośc, 8157 dworskiej, 587 cer kiewnej. Jest to dość dawna osada, istnieją ca już na początku XVI w. , i w tym czasie gniazdo książąt ze Skwira Połowców Różynowskich. otaczające mko wały i nasypy zie mne noszą charakter odleglejszej epoki. Nie wiadomo do kogo należał następnie R. i do piero po zupełnym uspokojeniu Ukrainy znaj dujemy go w posiadaniu ks. Lubomirskich, najprzód Jerzego, wwdy sandomierskiego, na stępnie kolejno syna jego Józefa, potem Sta nisława i Kacpra. Po śmiorci Kacpra w 1780 r. R. wraz z wsiami Bystrzykiem, Mińkowcami, Płoską, Karabczyjowem, Jahniatynem, Mołczanówką, Parypsami, Popielnią i Małemi Lasowcami dostał się w spadku córce jego, zamężnej za Jakubem Potockim, następnie po wzięciu z nim rozwodu za gen. Waleryanem Zubowem a po jego śmierci za Uwarowem. W 1806 r. odziedziczyła dobra różyńskie córka jej Emilia Potocka, 1mo voto hr. Kalinowska a 2do Czeliszczewa od 1825 r. . Od 1854 r. R. należy do Złotnickich. J. Krz. Różyna al. Kalinowa, prawy dopływ Teterowa. Rożyńsk 1. wś na pol. prus. Mazurach, pow. łecki, nad jez. Druglinem, o 12 klm. na zach. od Ełku i tyleż na wschód od Orzysza, st. pocz. w Klusach, par. w Ełku; 71 dm. , 465 mk. , 1051 ha. Ks. Olbracht nadaje Łukaszowi Rożyńskiemu 4 włóki sołeckie, włókę za 33 grzywien, celem założenia wsi dannickiej na 40 włókach między Rogalami a jez. Druglin, oraz wolne rybołóstwo w jez. Druglin. Dan w Królewcu r. 1550. R. 1565 byli tam sołtysami Oleksy i Jan, bracia. 2. R. al. Rosinsky, dok. Rusinsken, wś na pol. prus. Mazurach, pow. jańsborski, 31 klm. na płn. wschód od Jańsborka, 23 klm. na płn. zach. od Ełku, około 7 klm. od granicy król. polskiego; 88 dm. , 575 mk. Polakówewang. , 1233 ha. Gle Rożyn Rożyńsk Rożysław ba urodzajna, prawie wszędzie gliniasta. Mieszkańcy trudnią się rolnictwem i chowem bydła. Zygfryd Flach v. Schwarzburg, komtur baldzki, nadaje Maciejowi, Jerzemu, Ja nowi i Bartłomiejowi, braciom, i Maciejowi i Pawłowi, ich siostrzeńcom, na prawie magdeburskiem 60 włók w Rożyńsku z obowiąz kiem 2 służb zbrojnych. Dan w Piszu r. 1475. Tenże nadaje wiernemu słudze Andrzejowi Ortlis na prawie magdeburskiem 60 włók w R. w dąbrowie między Kustawam i Gaewtkofken, z sądownictwem wyższem i niższem i 2 służbami zbrojnemi, 15 lat wolności. Dan w Baldze r. 1476 w niedzielę piątą po Wielkiejnocy. Parafia liczy 3200 Polaków; posiada bardzo stary kościół, zbudowany r. 1589, który ocalenie swe podczas napadu Ta tarów r. 1656 zawdzięcza temu, że w oknach na szkle malowane były obrazy świętych, które Tatarzy uszanowali. W dzień Przemie nienia Pańskiego odbywają się, przynajmniej przed niedawnym czasem jeszcze tak było, pobożne wędrówki mazurskiego ludu do te go kościoła. Ludzie składają różne daniny na ołtarzu, jak jaja, pieniądze, świece i spo dziewają się w skutek tego uzdrowienia i po lepszenia swej doli. od r. 1738 posiada R, szkołę. W owym czasie pobierał nauczyciel 10 tal. 30 gr. pensyi, prócz tego z kasy szkol nej 22 gr. 9 fen. , 12 szefl. żyta, 6 szefl. jęcz. i 3 sążnie drzewa na opał. 3. R. , niem. R. Klein, wś, tamże, 7 dm. , 47 mk. , 91 ha. 4. R. , niem. R. Gross, wś, pow. gołdapski, st. p. Bodschwingken, 11 klm. na płd. zach od Gołdapu, przy granicy pow. darkiejmskiego, 2 klm. od st. pocz. , 32 dm. , 233 mk. , 636 ha. 5. R. , niem. R. Klein, wś, tamże, 4 dm. , 61 mk. , 155 ha. 6. R. , niem. R. Gross al. Schaetzels, dobra, tamże, blisko Gołdapu; 3 dm. , 37 mk. , 168 ha. Ad. N. Różyńsko, pow. szczuczyński, ob. Kurki R. Roźyska, wś nad Zbruczem, pow. skałacki, o 18, 7 klm. od ststwa, sądu pow. i urz. tel. w Skałacie, leży na granicy Galicyi i gub. podolskiej. Granice wsch. Zbrucz, płd. wsch. Tarnoruda, płd. Turówka, zach. Iwanówka, płn. Orzechowiec. Obszar dwor. 502 mr. , włośc. 1284 mr. W 1857 r. 792 mk. , w 1880 w gm. 862, na obsz. dwor. 89; rz. katol. par. Tarnoruda 210 dusz, gr. kat. par. w miejscu, dek. skałacki, wraz z filią Tarnorudą ma 905 dusz, szkoła filialna, kasa pożyczk. z kapit. 3521 złr. Wś ta należała do klucza grzymałowskiego, Sieniawskich. Drogą spadku przeszła na Rzewuską, matkę Wacława emira. Gdy z powodu niewypłacalności ogłoszonej przez Rzewuską klucz grzymałowski rozprzedawano, R. kupił Kazimierz Rozwadowski, pułk. b. wojsk polskich. Po jego śmierci 1836 r. majątek objął syn Wiktor Rozwadowski, gdy jednak starosta tarnopolski Sacher w 1846 roku szlachtę całego obwodu zamknął w więzieniach tarnopolskich i prześladował, a szczególniej rodzinę Rozwadowskich, sprzedał Wiktor Rozwadowski w 1847 r. R. Kazimierzowi Grocholskiemu, prezesowi koła polskiego w radzie państwa we Wiedniu, znanemu z nieskazitelnego charakteru, uczuć obywatelskich, żelaznej pracy i wytrawnego sądu. Dzięki tym niezwykłym przymiotom niebogaty szlachcic na jednej wiosce zajął takwybitne stanowisko publiczne. B. R. Rożysław, dobra, pow. oszmiański, w 2 okr. poL, gm. Horodźki, okr. wiejski Kobylczyce, posiada kapl. katol. , par. Zabrzeź. Własność Aramowiczów; włościanie wnieśli 1390 rs. 45 kop. wykupu za ziemię. Rożyszcze, zaśc, pow. ihumeński, w 4 okr. pol. puchowickim, gm. pohorelska, ma 3 osa dy; w około rozległe puszcze dębowe, jesio nowe, lipowe i sosnowe. Ą. Jel, Roźyszcze, w dokum. Rożyszcza, mko nad Styrem i przy linii dr. żel. kijowskobrze skiej, pow. łucki, okr. pol. i gm. Rożyszcze, o 21 w. na płn. od Łucka a 312 w. od Żytomie rza odległe. W 1870 r. było tu 192 dm. , 860 mk. , w tem 67 żydów, cerkiew, kaplica katol. parafii Wiszenki, dom modlitwy ewang. , synagoga, 27 warsztatów sukna, 2 cegiel nie, browar, 17 sklepow, 2 jarmarki. W mku przebywa komisarz policyjny, sędzia pokoju, inkwirent sądowy, wójt gminy, lekarz i apte ka. Okrąg policyjny różyski obejmuje gminy R. , Romanów, Silne i Trościaniec. St. dr. żel. kijowsko brzeskiej R. , położona między st. Hołoby o 25 w. a Kiwerce o 16 w. , odle głą jest o 166 w. od Brześcia a 442 w. od Ki jowa. R. należały niegdyś do uposażenia bi skupstwa łuckiego i ostrogskiego obrządku wschodniego; w 1777 r. zamieszkał tu Cy pryan Stecki, bisk. łucki, egzarcha metropolii ruskiej. Następnie własność Strojnowskich, potem ks. Bagrationa Imeretyńskiego, dziś Siemiątkowskich. Do włości rożyskiej nale żały wsie Dubiszcze, Kobcze, Podtopolno, Wola Pożaryszcze i Żołobów. W dokumen tach wymienione są uroczyska Bobrowe Stawiszcze. Biała Góra, Czarny Las, Czołnica, Czyżówka, Glimienice, Kamień, Lutyca, Moszonka, Pieszczanka, Prudnik, Relówka, Ra kowska Puszcza, Rosochy, Swinka, Topolna i Wyszczup. J. Krz. Rożyszki, wś włośc. nad rz. Jesią, pow. maryampolski, gm. Freda, par. Godlewo, odl. od Maryampola 46 w. , ma 16 osad, 18 dm. , 153 mk. , 324 mr. ; wchodziła w skład dóbr Freda Dolna. W 1827 r. było 11 dm. , 50 mk. Różyszki 1. zaśc, pow. wileński, w 1 okr. pol. gm. i okr. wiejski Niemenczyn, o 10 Rożyszcze Rożyszki Różyńsko Rubaniki Rubanka Rubanówka Rubany Rubaszki Rubcowo Rubbeln Rubcowskie Rubczenka Rpeń w. od gminy, 34 w. od Wilna, ma 5 dm. , 27 mk. katol. Dawniej było 5 dusz rewiz. Nale ży do dóbr Czarny Dwór, Parczewskich. 2. R. , zaśc, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol, o 70 w. od Nowoaleksandrowska. 3. R. , wś, pow. rossieński, gm. Sartyniki, o 88 w. od Rossień. J. Krz, Rpeń, ob. Irpień, Rpiszewo, pow. krotoszyński, ob. Orpiszewo. Rsza, ob. Orsza. Rszew al. Rszewo, wś i folw. , pow. łódzki, gm. Rszew, par. Konstantynów, leży na prawdo od drogi bitej z Konstantynowa do Lutomierska; wś ma 6 dm. , 16 mk. ; fol 5 dm. , 112 mk. W 1827 r. było 4 dm. , 47 mk. , par. Kazimierz. W 1866 r. folw. R. rozl. mr. 879 gr. or. i ogr. mr. 762, łąk mr. 41, pastw. mr. 31, nieuż. mr. 45. Wś Rszew os. 6, z gr. mr. 31; wś Niesięcin os. 21, z gr. mr. 314; wś Krzywice os. 31, z gr. mr. 371. R. gmina należy do 8. gm. okr. IV w Aleksandrowie, st. pocz. w Konstantynowie. W gminie znajduje się 5 szkół początkowych 1 żeńska, 6 fabryk sukna małych, fabryka sukna i kortów silą pary pędzona, gorzelnia, 2 olejarnie, 4 młyny wodne, 5 wiatraków, 6036 mk. Br. Ch. Ruba, nazwa kilku progów na Dźwinie, z których ważniejsze R. Cicha, między Stablitem a Ewstem; R. Kokenhuska, pomiędzy Jakobstadtem a Rammeln; R. Kaszeniecka, pomiędzy Gross Jungernhof i Lennewaden i R. Ryska, inaczej zwana Rummel ob. i in. Rubaitschen al. Gross Bretschkehmen, wś, pow. darkiejmski, blizko miasta powiatowego. Rubajcie 1. dobra, pow. rossieński, gm. Pojurze, par. Szyłele, o 70 w. od Rossień. 2. R. , wś, pow. rossieński, par. Chwejdany. Rubakulis, zaśc, pow. święciański, w 2 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Kukuciszki, o 5 w. od gminy, 3 dusze rewiz. ; należy do dóbr Prusakiszki, Jałowieckich. Rubań, wś, pow. bracławski, w 3 okr. pol. , gm. Rubań, par. kat. i st. pocz. Niemirów o 10 w. , ma 241 osad, 1321 mk. wraz z Korowajną, w tej liczbie 22 jednodworców, 1908 dzies. ziemi włośc; cerkiew p. w. Zmartwych wstania, wzniesiona w 1860 r. i uposażona 48 dzies. ziemi, ma 2469 parafian. Zarząd gminy, do której należą R. , Bij owce, Bondurówka, Chwastowce, Czekołapówka, Jar, Krzykowce, Maryanówka, Raczki, Sipaczki, Sorokotiażyńce i Spodochy, razem 12 starostw wiejskich, mających 1639 osad i 9783 mk. włościan, na dzielonych 9899 dzies. ziemi 7072 ornej. Oprócz tego w obrębie gminy zamieszkuje 531 mk. innych stanów. Wś należala do klu cza niemirowskiego hr. Potockich, następnie drogą wiana przeszła do Strogonowych, dziś Szczerbatowych. Lr. M. Rubań, las, w pow. rudeckim, na obszarze gm. Kołodruby. Rubaniki, wś nad jez. Kaczawka, pow. wi lejski, w 3 okr. pol. , gm. Miadzioł, okr. wiej ski i dobra Chreptowiczów, Posopowo, o 12 w. od gminy a 65 w. od Wilejki, przy b. dr. pocz. połockiej, ma 61 mk. , w tej liczbie 16 prawosł. i 45 katol. w 1864 r. 23 dusz re wiz. . J. Krz. Rubanka, wś nad Issą, w gub. witebskiej. Rubanka 1. wś nad dopł. Hnyłopiatu, pow. berdyczowski, w 1 okr. pol. , gm. Koziatyn, par. praw. Pikowiec o 2 w. , kat. Machnówka, o 28 w. od Berdyczowa, ma 276 mk. , 1061 dzies. ziemi. Powstała na gruntach Machnówki po 1776 r. ; w 1863 r. należała do Michaliny Rotariusz. 2. R. , karczma, pow. berdyczowski, w 1 okr. pol. , gm. Puzyrki, o 6 w. od Berdyczowa, ma 10 mk. 3. R. , wś, pow. humański, ob. Most Rąbany. Należy do 3 okr. pol. , gm. Rusałówka, odl. o 52 w. od Humania, ma 1202 mk. Rubanówka Mała, wś, pow. mścisławski, gm. Szamowo, ma 25 dm. i 148 mk. Rubany, wś, pow. drysieński, par. Oświej. Rubany 1. las i wzgórze nad Bystrzycą tyśmienicką, na obszarze Podbuża, w pow. drohobyckim, wznies. 685 mt. 2. R. . grupa domów w Iwanowcach, pow. kołomyj skim. Rubany Most, ob. Most Rąbany, Rubaszki, wś, pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , gm. Łużki, okr. wiejski i dobra Szyrynów, Porzecze, o 5 w. od gminy a 36 w. od Dzisny, ma 14 dm. , 151 mk. w 1864 r. 66 dusz rewiz. . Rubbeln, ob. Todden Jacob, Rubcowo, wś i folw. , pow. augustowski, gm. Kuryanki, par. Lipsk, odl. od Augustowa 36 w. , od szosy 6 w. ; wś ma 7 dm. , 53 mk. , 6 mr. ; folw. 3 dm. , 13 mk. , 1348 mr. W 1827 r. było 3 dm, 20 mk. Folw. R. wchodzi w skład dóbr Hołynka. Br, Ch. Rubcowskie, jezioro w pow. mozyrskim. Rubczenka, rzeczka, lewy dopływ rz. Rosi, uchodzi do Rosi między rzekami Rudą a Bereżanką; płynie od Rubczenki pod Rohożną i Zawadówką. Rubczenki, wś u źródeł rzki Rohoźny, pow. skwirski, w 1 okr. pol. , gm. Wołodarka, o 3 w. na południe od wsi Ławryki a 20 w. od Skwiry, ma 1358 mk. praw. , 72 katol. i 15 żydów; pomiędzy mieszkańcami do 150 b. szlachty drobnej. Cerkiew Pokrowska, uposażona 69 dzies. ziemi, została z muru wzniesioną w 1828 r. przez owczesnego dziedzica podkomorzego Wiktora Zaleskiego, na miejsce dawniejszej, pochodzącej z połowy XVIII w. W 1863 r. R. z Rudym Siołem i 6005 dzies. ziemi należała do Felicyi Iwanowskiej; Rubczenki Rpeń Rpiszewo Rsza Rszew Ruba Rubaitschen Rubajcie Rubakulis Rubań Rubeny Rube Rubele Most Rubeżyszki Rubice Rubie Rubiel Rubielnikl Rubienka Rubieszka Rubiesznia Rubieszów Rubież Rubieża Rubieżajcie Rubieżanka Rubieże Rubieżewicze nadto 451 dzies. i 87 dusz rewiz. posiadał Sta nisław Lipoman. J. Krz. Rube, os. karcz. , pow. częstochowski, gm. Opatów, ma 1 dm. , 1 mr. Rubele, okolica, pow. telszewski, w 4 okr. pol. o 19 w. od Telsz. Rubeny Most, wś, pow. czehryński, ob. Omelgorod. Rubeżyszki, wś, pow. szawelski, ob. Meszkinis. Rubice, w XVI w. Rubycze, pustk. , pow. sieradzki, gm. i par. Gruszczyce, odl. od Sie radza 16 1 2 w. , ma 4 dm. ; stanowi jedną ca łość ze wsią Równa. W XVI w była to wio ska należąca do par. Gruszczyce Łaski, L. B. , II, 57. W 1553 r. R. , w par. Grusczicze, miały 2 łany a w 1576 r. 1 łan. Pawiński, Wielkp. , II, 218. Br. Ch. Rubie, wś i R. , majdan, pow. chełmski, gm. Rejowiec, par. Depułtycze wsch. obrz. . W 1827 r. było 20 dm. , 77 mk. , par. Pawłów. Rubiel, wś nad Horyniem, na zachodnim krańcu pow. mozyrskiego, tuż przy granicy pińskiego, w 3 okr. pol. turowskim, gm. Chorsk, ma 135 osad pełnonadziałowych. Cer kiew paraf. z 1796 r. p. w. św. Michała, około 1250 wiernych; paroch posiada do 2 włók ziemi. Miejscowość bogata w rybę, łąki i la sy, grunta namułowe, urodzajne; lud zamożny, trudni się rolnictwem, rybołówstwem i flisac twem. A. Jel. Rubielnikl, wś, pow. święciański, w 3 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Melegiany, o 4 w. od gminy a 23 w. od Święcian, ma 16 dm. , 123 mk. katol. i 9 żydów w 1864 r. 42 dusz rewiz. ; należy do dóbr Rokiecie, Bielikowiezów. Rubienka al. Rubionka, folw. i dobra skarbowe, pow. wileński, w 6 okr. pol. , gm. Mickuny, okr. wiejski Ławaryszki, o 20 w. od gminy a 24 w. od Wilna, w pobliżu bocznego traktu połockiego. Folw. ma 1 dm. , 13 mk. katol. 8 dusz rewiz. . Rubieszka, os. , pow. suwalski, gm. Sejwy, par. Kaletnik. W 1827 r. było 2 dm. , 8 mk. Ostatnie spisy urzęd. nie podają tej osady. Rubiesznia, prawy dopływ rz. Wereśni, wpadającej do Uszy Użu. Rubieszów, ob. Hrubieszów, Rubież 1. ruczaj, lewy dopływ Dźwiny, w górnym biegu przepływa południowowschodnią granicę gub. kowieńskiej, kurlandzkiej i wileńskiej, i uchodzi o 5 w. poniżej Drui. 2. R. , u W. Pola Rubicz, rzeczka w pow. dzisieńskim, lewy dopływ Drujki, do której uchodzi powyżej wsi Gawejki, odprowadza wo dy jeziora, nad ktorem osada Obabie. 3. R. , potok, w pow. święciańskim, płynie pod wsią Mikitki. J Krz, Rubież 1. wś pryw. , pow. wilejski, w 1 okr. pol. , o 60 w. od m. Wilejki, przy b. dr. pocztowej z mka Ilii do mka Radoszkowicz, 1 dm. , 4 mk. katol. . 2. R. , zaśc. pryw, ., pow. wilejski, w 1 okr. pol. , o 60 w. od m. Wilejki, przy b. dr. pocz. z mka Ilii do mka Radoszko wicz, 1 dm. , 5 mk. prawosł. ; należał do cer kwi w Biesiadach. 3. R. , zaśc. pryw. , pow. wilejski, w 1 okr. pol. , o 56 w. od m. Wilej ki, przy b. dr. pocz. z mka Ilii do mka Rado szkowicz, 1 dm. , 5 mk. prawosł. 4. R. , wś włośc, pow. święciański, w 3 okr. pol. , gm. Jasiewo, okr. wiejski Słowiki Sołowii, o 5 od gminy a 42 w. od Święcian, ma 7 dm. , 65 mk. katol. 34 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Zahacz. 5. R. Stajki, zaśc. nad Dźwiną, pow. dzisieński, w 3 okr. pol. , o 51 w. od Dzisny, ma 1 dm. , 5 mk. żydów. 6. R. , folw. , pow. borysowski, od 1700 r. własność Owłoczyńskich, ma 6 włók. 7. R. , wś, pow. rzeczycki, w 2 okr. pol. jurewickim, gm. Jurewicze, ma 6 osad; miejscowość falista, dość malownicza. 8. R. , wś, pow. nowoaleksandrowski, w 3 okr. pol. , o 58 w. od Nowoaleksandrowska. 9. R. , wś, pow. mohylewski, gm. Pawłowicze, ma 19 dm. i 152 mk. , z któ rych 6 są powroźnikami. J. Krz, Rubieża, wś, pow. trocki, w 1 okr. pol. , gm. Międzyrzecze, okr. wiejski i dobra hr. Tyszkiewiczów, Landwarowo, o 17 w. od gminy a 7 1 2 w. od Trok, w 1884 r. 10 dusz rewiz. Rubieżajcie, okolica, pow. telszewski, w 1 okr. pol. , o 7 w. na płd. od Telsz. D. 20 czerwca 1831 r. kolumna rossyjska uderzyła tu na oddziały powstańcze Dowbora, Urbanowicza r Kamieńskiego, które cofnęły się ku Krepsztom i Żoranom. Rubieżanka, wś, pow. sejneński, gm. Krasnowo, par. Sejny, odl. od Sejn 7 w. , ma 4 dm. , 35 mk. , 9 mr. Wchodziła w skład dóbr Ochotniki. Rubieże, zaśc. pryw. , pow, wilejski, w 3 okr. pol. , gm. zareska, o 85 w. od Wilejki, ma 1 dm. , 6 mk. katol. Rubieżewicze, mko z zarządem gminnym i dobra, pow. miński, pomiędzy dwiema równolegle i blisko siebie płynącemi rzekami Sułą i Pierekałką, w okr. pol. kojdanowskim, w 5 okr. sądowym, par. katol. Kajdanów, o 58 w. od Mińska, a 18 w. od st. dr. żel. moskiewskobrzeskiej Niehorełe, w miejscowości wzgórzystej, malowniczej, obfitej wzywą wodę. Do drugiej połowy XIII w. granica starej Litwy od strony wschodniopółnocnej ciągnęła się prawie w prostej linii, począwszy z pod Brześcia, przez zachodnie okolice Nowogródka, Mińska i aż za Dźwinę ku pskowskim posiadłościom. Nieopodal tej granicy, na terytoryum kraju mińskiego, leżały sławiańskie Rubieży kresy. Istniał tu zapewne gród pograniczny, do czego się nada Rube Rubieżniki Rubieżówka Rubieżnica wało położenie górzyste i wodą oblane. Gdy granice Litwy przesunęły się dalej na wschód, straciły znaczenie dawne gródki obronne, zwane niekiedy Baksztami; straciły więc j e zapewne wtedy i R. , zostając już tylko własnością w. ks. litewskich, jako część klucza ekonomicznego kojdanowskiego. Kiedy 1550 r. Zygmunt August darował na wieczność Kojdanow Mikołajowi Radziwiłłowi Rudemu, wtedy i R. weszły w skład nowoutworzonego hrabstwa w domu Radziwiłłów. W sto lat później, w 1652 r. ks. Bogusław Radziwiłł, koniuszy litewski, zastawia R. z folw. Rudzica i Niehorełe za 92, 000 złotych Pakoszowi, chorążemu nadwornemu. Podług dokumentów w tym czasie R. z atynencyami należały do tak zwanych dóbr Neuburskich. Na początku XVIII w. trzyma R. w zastawie od ks. Hieronima Floryana Radziwiłła, Stefan Oborski, ssta horbowski, z żoną Heleną z Domasławskich, w sumie 40, 000 złotych, a 1736 r. Oborscy na krótko ustępują temuż dziedzicowi dzierżawę za 4000 złotych rocznie. Kiedy w 1761 r. Teofila Radziwiłłówna, pasierbica ks. Michała Rybeńka, wyszła za Stanisława Brzostowskiego, wwodę inflanckiego, dano jej przywianek na R. i tu małżonkowie często przemieszkiwali. W 1769 r. wojewodzina Brzostowska wespół z mężem puszczają R. , w zastaw Frańciszkowi Ratyńskiemu, sście sianiawskiemu, i małżonce jego Elżbiecie z Juniewiczów, w sumie 1550 dukatów i 30, 455 złotych. Wkrótce potem wwoda umarł, wdowa zaś wyszła za pułkownika rossyjskiego Ferzena. Gdy formalności zastawu na rzecz Ratyńskich po terminie nie dopełniono, ci pozywali dłużników Brzostowskich do kalkulacyi i sprawa w 1772 r. oparła się aż o króla, który manifestem nakłaniał strony do porozumienia się. Wreszcie w 1775 r. Ratyńscy otrzymali dekret na posesyę R. z zaśc. Zdanowicze, Dołnarowszczyzna, Taturszczyzna i Zuje, przynoszącemi rocznie 967 zł. ; tudzież 6 karczmami, arendą z miasteczka i młynem, czyniącymi rocznie intraty 3702 złp. Pod koniec XVIII w. musiano spłacić Ratyńskich, ponieważ R. władają, wskutek układów familijnych, Łopotowie, spokrewnieni z Radziwiłłami, a w 1811 r. R. zostały zasekwestrowane u Łopotów za długi skarbowe i prywatne i oddane z urzędu w administracyę Kozakiewiczowi, komornikowi mozyrskiemu. W skutek skarg na niego o ucisk ludu wiejskiego wyznaczono w 1814 r. komisyę, która wypuściła na krótko R. w dzierżawę Rudolfowi Piszczale w sumie 12, 510 rubli asygn. , a potem ogłoszono exdywizye. Gdy inne folwarki poszły na wierzycieli, same R. zostały przy Radziwiłłach i przez wiano i zapis ks. Stefanii Radziwiłłówny, jedynej córki ks. ordynata Dominika, przeszły do Wittgenstejnów i do dziś dnia zostają w ich władaniu. Dobra te maja 225 włok w glebie szczerkowej, dość urodzajnej. W pobliżu jest i drugi folw. t. n. , oddzielony od masy, własność rodziny Wołodzków, mający około 16 włók. Miasteczko ma do 200 domów drewnianych i przeszło 2000 mk. , przeważnie żydów. Istniała tu cer kiew unicka prawie do połowy XVIII w. , lecz po pożarze w 1740 r. nieodbudowana, kościół zaś fundacyi radziwiłowskiej, zaliczo ny do dekanatu nadniemeńskiego, miał ka plicę w Sule i przetrwał do 1866 r. w tym bowiem czasie miejscowy proboszcz ks. Anto ni Swieboda uroczyście przyjął prawosławie i znaczną część parafian za sobą pociągnął. Kościół przerobiony na cerkiew, wyświęcony został przez episkopa mińskiego Michała Hołobowicza, a katoliccy parafianie zaliczeni do par. kojdanowskiej, swierżeńskiej i rakow skiej. Obecnie prawosławna parafia rubieżewicka liczy przeszło 2060 dusz i oprócz mka obejmuje wsi i zaśc Simkowicze, Lichacze, Mikulicze, Kuliki, Teleszewicze, Pietryszewicze, Osowo, Rusieckowszczyzna, Żydowicze, Bordzi, Morozowicze, Dziawgi, Downary, Październia, Hnieck, Korobiszcze, Słoboda, Nowiki, Nosale, Rudnia, Zuje, Hryniówka, Okołowo, Józefinów i Januszki. W 1867 r. cesarz Aleksander II przysłał do cerkwi bogaty obraz N. P. Kazańskiej. O dawnej cerkwi w R. pisał Łukasz Szumakowicz w Mińskich eparchialnych wiedomostiach 1873 r. , str. 33 38. Praca ta jednostronna, niekrytyczna. W mku jest szkółka gminna od 1866 r. Targi i jarmarki bywają 9 maja, 29 czerwca, 15 sierpnia, 8 września i 6 grudnia. R. niegdyś świetne przez rezydencyę Radziwiłłów i Brzo stowskich, niezachowały śladów przeszłości. Gmina składa się z 9 okręgów wiejskich, liczy 1089 osad, 5137 włościan pł. męż. , nadzielo nych 14, 873 dzies. gruntów. Jel. Al. Rubieżnica, rzeczka w pow. orszańskim, dopływ Moszny praw. dopł, Czernicy. Rubieżnica, rzeczka w pow. radomyskim, lewy dopływ Irszy, do Której uchodzi między wsiami Melenie i Czopowicie. Rubieżniki 1. wieś, pow. szawelski, gm. Gruździe, o 39 w. od Szawel. 2. R. , wś nad Niewiedranką, pow. siebieski. Pod wsią znajduje się most drewniany na rzece. Rubieżówka 1. wś przy ujściu Myśliny do Buczy, pow. kijowski, w 1 okr. pol. , gm. Hostomel, par. kat. Mukarów, o 25 w. od Kijowa, 10 w. od wsi Bielicz i o 6 w. od szosy kijowskobrzeskiej, ma 729 mk. Oprócz tego we wsi Michajłówce, stanowiącej część wsi R. na lewym brzegu rz. Myśliny położonej, jest 708 mk. Pochilewicz podaje 1513 mk. prawosł. , 19 kat. , 69 żyd. Włościanie nadzie Rubieżnica Rubikańce Rubieżyszki leni zostali 1797 dz. ziemi, za opłatą roczną 1805 r. 49 kop. W 1778 r. w całej parafii było 757 mk. Cerkiew p. w. św. Michała, drewniana, uposażona 45 dz. ziemi, wzniesio ną została w 1855 r. na miejsce dawniejszej, spalonej w 1835 r. O poprzedniej cerkwi znajdujemy wzmiankę w wizytacyi dziekana dymerskiego w 1784 r. którego roku a pri ma radice wystawiona cerkiew, wyraźnie mie szkańcy nie pamiętają. Zeznają jednak, iż stoi lat 40. Instrumenta na założenie i po święcenie cerkwi z palącą się plebanią spło nione ogniem zaświadczają. Do par. prawosł. należą wsie Kozińce, Żuków Chutor i Semenówka. Była tu także kaplica kat. par. Mukarów. R. powstała pod koniec XVII w. na ziemiach monasteru Pieczerskiego w Kijowie; przez Katarzynę II nadaną została Sackenowi, który w 1815 r. połowę wsi, leżącą na lewym brzegu rzki Myśliny, sprzedał Joachimowi Ruszczycowi. Część tę nabył od syna jego Czesława i córki Karoliny, zamężnej Perro, w 1841 r. Paszkowski, który w 1850 r. sprze daje ją Sinielnikowi. Obecnie posiadała tu Aleksandra Frej 976 dzies. ziemi uprawnej, oraz Zofia Dobrowolska 270 dzies. ziemi upra wnej i 611 lasów. Drugą połowę R. sprzedał Sacken w 1820 r. Kandybie, od spadkobier ców którego część tę, mającą 442 dzies. , na było w 1875 r. za 15, 000 rs. towarzystwo osad rolnych dla małoletnich przestępców w Kijowie, celem założenia kolonii popraw czej, gdy jednak takowa nie wydała spodzie wanych rezultatów, w 1884 r. zamieniono ją na osadę rzemieślniczą i przeniesiono do Ki jowa. 2. R. , wś, pow. owrucki, na wschod. granicy powiatu J. Krz. Rubieży 1. wś u źródeł rzki Niertki, lew. dopł. Oressy, pow. bobrujski, w 3 okr. pol. hłuskim, gm. Nowe Dorobi, ma 12 osad peł nonadziałowych; grunta piaszczyste; lud zaj muje się rolnictwem, polowaniem i pszczolnictwem w lasach. 2. R. al. Rubież, fol. , pow. borysowski, od 1870 r. własność urzędnika Fiedorowicza, ma 15 włók i 18 mr. 3. R. , karczma nad rz. Wołmą, pow. miński, przy gościńcu z Kojdanowa, pod mkiem Iwieńcem. 4. R. , wś, pow. słucki, w 2 okr. pol. kleckim, przy drodze z Ostrowczyc do Płoskowicz, ma 24 osad; miejscowość lekko falista, grunta urodzajne. A. Jel. Rubieżynie, karczma, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 66 w. od Nowoaleksandrowska. Rubieżyszki, okolica, pow. szawelski, gm. Szawlany, o 30 w. od Szawel. Rubikale, wś, pow. telszewski, w 1 okr. pol. , o 27 w. od Telsz. Rubikańce, wś włosc. , pow. wileński, w 2 okr. pol. , gm. Szyrwinty, okr. wiejski Rubikańce, o 15 w. od gminy a 61 w. od Wilna, ma 15 dm. , 188 mk. kat. w 1864 r. 70 dusz rewiz; należy do dóbr skarbowych Szeszole. W skład okr. wiejskiego wchodzą wsie R. , Krewny, Pażusie, Użdziany, Bojary, oraz zaśc Wojtkuszki, Dekśnie 1 i 2, Szczurzyszki 1 i 2, Kiemieliszki, Kiewkle, Jusiszki, Najdy, Jodopurwie, Sarafaniszki 1 i 2, Jode le, Potylce, w ogóle 426 dusz rewiz. włościan skarbowych w 1864 r. . J. Krz. Rubiki, żmujdz. Rubikueżeras, jezioro w powiecie wiłkomierskim, na płd. wschód od mka Onikszty, długie 4 1 2 w. , szerokie około 3 w. , ma około 15 w, obwodu. Znajduje się na niem 8 wysepek. Z płd. zach. strony wypływa rz. Onikszta al. Oniksztynka, uchodząca pod miasteczkiem Onikszty do rz. Świętej. Rubiki 1. futor i zaśc pryw. , pow. lidzki, w 1 okr. pol o 11 w. od Lidy, 7 mk. 1866. 2. R. , wś, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. poi, o 68 w. od Nowoaleksandrowska. 3. R. , wś, pow. telszewski, w 1 okr. pol. , o 22 w, od Telsz. 4. R. , wś rząd. nad jeziorem t. n. , pow. wiłkomierski, gm. i par. Onikszty, o 48 w. od Wiłkomierza. Rubiłki, zaśc. u źródeł rz. Uździanki, do pływu Usy, pow. miński, gm. Samochwałowicze, niegdyś własność radziwiłłowska w hr. kojdanowskiem; ma 20 osad włócznych; ka plica katol. par. kojdanowskiej; grunta nieco faliste, szczerkowogliniaste, urodzajne, miej scowość bezleśna. Jest podanie, ze kiedyś w tej okolicy rosły obficie modrzewie, o czem ma świadczyć pozostały olbrzymi modrzew, w niezbyt odległym zaścianku Tomaszewiczach, o którym wspominają stare inwenta rze, z zastrzeżeniem, aby dzierżawcy pielę gnowali to drzewo starannie. A. Jel. Rubin, zaśc, pow. szawelski, gm. Kurszany, o 89 w. od Szawel. Rubin, niem. Rubinen, wś w okr. zelburskim, pow, iłłukszteński, par. dyneburska Kurlandya. Posiada kościoł katol. św. Piotra i Pawła, wzniesiony w 1759 r. przez gen. Jana Zyberga, filialny par. Bebra. Rubinki pow. bocheński, ob. Gierczyce. Rubinkowo, dobra ryc. , pow. toruński, st. p. Toruń, 6 klm. odl. , par. kat. tamże przy kościele N. M. P. Razem z kol. t. n. obejmują dobra 350 ha 33 lasu, 46 łąk i 226 roli orn. . R. 1868 liczyły dobra 9 bud. , 5 dm. , 56 mk. , 32 kat. , 24 ew. , kol. zaś 23 bud. , 22 dm. , 125 mk. , 62 kat. , 63 ew. W 1885 r. było razem 39 dm. , 88 dym. ,, 309 mk. 212 kat. , 97 ew. , z których na kol. przypadało 35 dm. i 264 mk. Szkoła kat. liczyła 1857 r. 66 dz. i 1 nauczyc. R. leży na obszarze m. Torunia i wzięło swą nazwę od dawniejszego dziedzica Rubinkowskiego. Posiadłość ta powstała z częściowo zakupywanych gruntów przed Rubieżynie Rubieży Rubieży Rubiłki Rubin Rubinki Rubinkowo Rubiki Rubikale Rubryn Rubszławki Rubniszcze Rubno Rubocken Rubon Rubinów Rubinsztajszczyzna Rubule Rubiszki Rubinów Rublewka Rucewko Rubsus Rublin Rucewo miejskich do Mokrego należących. Posiadacz starał się dobra te wynieść do rzędu szlacheckich, by uwolnić się od jurysdykcyi miejskiej, ale rada się temu zawsze sprzeciwiała. Dopiero r. 1772 przy okupacyi pruskiej udało się dziedzicowi wymódz na komisyi katastrowej, że dobra zapisała jako szlacheckie. W taki sposób wyjaśnia się, że tu na obszarze miejskim spotykamy dobra szlacheckie ob. Besch. Thorn s von Wernicke, str. 238. Rubinów al. Rubinowo, fol. , pow. rossieński, gm. Pojurze, par. Szyłele, o 73 1 2 w. od Rossień; własność Wołłowiczów. Rubinsztajszczyzna, os. żydowska, pow. makowski, gm. Smrock, par. Maków. Rubiszki, wś i dobra, pow. rossieński, gm. Konstantynowo, par. Chwejdany, o 92 w. od Rossień. Rublewka, w dok. Rublew, Rublówka, słoboda nad rz. Merlą, w pow. bohoduchowskim gub. charkowskiej, na pograniczu pow. zińkowskiego i połtawskiego, o 60 w. na płd. zachód od mta powiatowego, ma 818 dm. , do 5000 mk. w 1856 r. , 2 cerkwie i 4 jarmarki. Niegdyś mko sotni pułku achtyrskiego, posiadało warownię, ślady której pozostały; w okolicy na prawym, wyniosłym brzegu Merli szereg kurhanów strażniczych. O l 1 2 w. od słobody znajduje się wysoki kurhan, zwany Rozrytą Mogiłą al. Szwedzkim gródkiem. Rublin, potok, prawy dopływ Hoczewki, przyjmuje pot. Żerdenkę. Rubniszcze, potok w pow. dolińskim, lewy dopływ Łuźanki. Rubno, , mko, wś i fol. , pow. wileński, w 4 okr. pol. , gm. Bystrzyca, okr. wiejski i dobra Daukszów Rubno, o 16 w. od gminy a 31 w. od Wilna; fol. ma 1 dm. , 14 mk. kat. , wś zaś 15 dm. , 83 mk tegoż wyzn. podług spisu z 1864 r. mko ma 14 dusz, wś zaś 33 dusz rewiz. . Znajduje się tu kaplica kat. par. Bujwidze. W skład okręgu wiejskiego wchodzi mko R. , wsie Podworzyszki, Rubno, Nowo siołki, Podjeziorki, Berezówka Brzozówka, Dębina, Dziekaniszki, Łabińce i zaśc Munduciszki, Szałkowszczyzna, Popalcie, Czyrele, Grygiszki, Mościszcze 1 i 2, Przybliżyszki, Czyrwiszki, Wiżyszki, Karoliszki, Podjezior ki Podozierki, w ogóle 119 dusz rewiz, b. włośc. skarb. 157 włośc. uwłaszcz. i 36 ludzi dworskich. J. Krz. Rubocken al. Jon Drucken, wś, pow. szyłokarczemski, blisko miasta powiat. , 14 dm. , 79 mk. , 202 ha. Rubon i Rudon u Marcyana z Heraklei, starożytna nazwa rz. Dźwiny zachodniej. O pochodzeniu wyrazu Rubon pisał Adam hr. Plater w czasopiśmie K. Bujnickiego p. t. Ruhon t. I, Wilno, 1842. Rubryn, osada nad rz. Stwigą, pow. mozyrski, w 3 okr. pol. turowskim; miejscowość całkiem odludna, bez dróg. A. Jel. Rubsus, zaśc. włośc, pow. wilejski, w 3 okr. pol. , o 73 w. od Wilejki, 1 dm. , 17 mk. 5 prawosł. , 12 katol. . Rubszławki, wś, pow. rossieński, gm. Kołtyniany, o 55 w. od Rossień. Rubule, wś, pow. telszewski, gm. Kretynga, o 54 w. od Telsz. Rucewko, dawniej Rzuczewo Małe, majęt ność, pow. inowrocławski, o 11 1 2 klm. na płn. od Pakości, par. Lisewo, poczta i st. dr. żel. w Złotnikach o 4 klm. ; 7 dm. , 153 mk. 126 kat. , 27 prot. i 328 ha 299 roli, 19 łąk; czysty doch. z ha roli 22, 72, łąk 13, 32 mrk. Między r. 1560 1583 należało R. do Piotra Sośnickiego, było tu 8 łanów, 10 zagr. , 1 ko mornik i 2 rzemieślników. E. Cal, Rucewo 1. Ruczow w r. 1327, później Rzuczow, Rzuczewo, Rsuczow i Ruczewo, majęt ność i okr. domin. , w pow. inowrocławskim, o 11 klm. na płn. od Pakości, par. Lisewo, poczta i st. dr. żel. w Złotnikach; 14 dm. , 240 mk. i 558, 25 ha 509, 36 roli, 28, 34 łąk, 2, 43 lasu, 17, 52 nieuż. i 0, 60 wody; czysty doch. 13, 693 mrk 1884; chów bydła holenderskie go, nabiał i sery. W r. 1327 pisał się Jan z R. , zięć Wincentego z Smogorzewa, a w r. 1363 1364 Ludka, wdowa po Janie; około 1583 r. należało R. do Racieskich i Niemojewskich. W skład okr. domin. wchodzą Dobrogościce 6 dm. , 90 mk. i Milewo 1 dm. , 10 mk; ca ły okrąg ma 21 dm. , 340 mk. 246 kat. , 94 prot. i 1188 ha 808 roli, 171 łąk; czysty doch. z ha roli 24, 28, łąk 34, 07 mrk 1888. 2. R. , folw, do Suków, pow. inowrocławski, o 7 1 2 klm. na płd. wsch. od Strzelna, nad Rechtą, dopł. Gopła; par. Polanowice, poczta i st. dr. żel. w Strzelnie, okr. domin. Sukowy; 4 dm. , 47 mk. W najnowszym spisie gmin i okręgów niewyszczególnione. W 1557 66 należało do Piaskowskich i Budzisławskich, później do Markowskich, a w nowszych cza sach do Zawadzkich. E. Cal. Rucewo, u Kętrz. Rzucewo, 1440 Rzucow, 1648 Rucewo, niem. Rutzau, dobra ryc. z pięknym zamkiem, na Kaszubach, na puckiej kępie, tuż nad zatoką Pucką, przez rybaków Wikiem zwaną, pow. pucki, st. p. i par. kat. Puck o 5 klm. , st. kol. Reda o 12 klm. ; 339, 73 ha roli or. i ogr. , 24, 25 łąk, 65 past. , 6, 3 lasu, 18, 75 nieuż. , razem 454, 03 ha; czysty doch. z gruntu 4700 mrk; cegielnia. Tutejsza 1klas. szkoła kat. liczyła 1887 r. 106 dzieci i 1 naucz. Razem z os. rybacką Lachswehr liczyły dobra 1869 r. 206 mk. , 168 kat. , 38 ew. , 12 dm. Obecnie należą do okr. domin. oprócz R. Nowe Błądzikowo 1885. r. 1 dm. , 10 mk. , Osłanin 9 dm. , 214 mk. i Żelistrze Ruchaje Ruchaje Ruchcice Ruchcza Ruchendorf Ruchenka Ruchenna Ruchle Ruchlin Ruchna Ruchocice wo 4 dm. , 92 mk. ; cały okrąg obejmuje 1470 ha 104 lasu, 225 łąk i 897 roli or. , 28 dm. , 80 dym. , 503 mk. 423 kat. , 80 ew. . W mu zeum w Królewcu znajduje się urna z pokry wą, pochodząca z grobów skrzynkowych tu znalezionych ob. Objaśn. do mapy arch. Prus Zach. , przez Ossowskiego, str. 63. Za cza sów krzyżackich należało R. do wójtowstwa puckiego i było zobowiązane do jednej służ by Gesch d. Kr. Neustadt von Prutz, str. 56. W wizyt. Rozdrażewskiego z r. 1583 czyta my, że dwór tutejszy curia płacił mesznego albo 4 grzywny albo 4 korce żyta str. 4. Podług wizyt. Szaniawskiego z r. 1710 płaci ło R. 10 korcy jęczmienia str. 49. Ks. re formatom w Wejherowie dawało R. 40 be czek piwa i 30 łososi, a w ostatnim czasie zamiast tego 80 korcy jęczmienia i 6 tal. Dań tę wyznaczył Jakub Weiher a r. 1683 po twierdził ją król Jan Sobieski, r. zaś 1766 ststa Ignacy Przebendowski ob. Prutz, 1. c. , str. 176. Przez pewien czas należało R. do Sobieskich, którzy tu podobno założyli park piękny. W 1851 r. d. 28 lipca król pruski Fryderyk Wilhelm IV w R. , dokąd w tym celu umyślnie okrętem był przyjechał, przy patrywał się całkowitemu zaćmieniu słońca, które najlepiej było widzialne w Prusach zaI chodnich. Jeszcze dziś powiadają, że mu się I bardzo podobały nasze polskie pieśni kościelne Kto się w opiekę, Boże w dobroci i inne, tak że zdjąwszy czapkę wszedł między lud i dziękował za piękny śpiew. Kś. Fr. Ruchaje, w spisie z 1827 r. Ruchcice, wś, pow. ostrołęcki, gm. Wach, par. Myszyniec. W 1827 r. było 14 dm. , 96 mk. Ruchcice, ob. Ruchaje. Ruchcza, wś i dobra nad jeziorem, pow. piński, przy drodze z mka Stolina do Wulwicz i w prawo do Płotnicy, w 3 okr. pol. płotnickim, gm. Radczysk. Wś ma 25 osad pełnonadziałowych, kaplicę paraf. Radczysk, fundacyi Skirmuntów; dobra, do 1868 r. własność Kazimierza Skirmunta, obecnie hr. Hartinga, należą do domin. Kołodno, i wraz z folw. Cmień mają przeszło 530 włók, przeważnie w puszczach i łąkach błotnych; miejscowość odludna, nizinna, grunta lekkie. Ruchendorf niem. , ob. Raciniewo. Ruchenka, wś i fol. , pow. węgrowski, gm. Ruchna, par. Węgrów, ma 17 dm. , 260 mk. , 254 mr. Ruchenna, kol. i os. leś. , pow. kolski, gm. Czołowo, par. Osiek Wielki, odl. od Koła 3 w. Kol. ma 15 dm. , 124 mk, 781 mr. ; os. leś. dm. , 8 mk. R. wchodziła w skład dóbr starostwa kolskiego ob. Koło, IV, 275 a później w skład dóbr rząd. Kościelec. W XVl w. łany kmiece dawały pleb. w Osieku tylko kolędę po groszu z łanu, zaś sołtysie płaciły za Słownik Geograficzny T. IX. Zeszyt 108 dziesięcinę po 6 gr. Łaski, Lib. Ben. , I, 221. W 1579 r. R. , w par. Ossiek, należąca do sta rostwa kolskiego, miała 3 łany Pawiński, Wielkop. , I, 235. Br. Ch. Ruchle, w spisie z 1866 r. Rujale, wś i fol. , pow. wilejski, w 1 okr. pol. , gm. Mołodeczno, okr. wiejski Rajewszczyzna, o 9 w. od gminy a 25 w. od Wilejki, przy b. dr. poczt. z Wil na do Mińska. Folw. ma 1 dm. , 5 mk. pra wosł. , wś zaś 2 dm. , 33 mk. tegoż wyznania w 1864 r. 14 dusz rewiz. Własność Przy bylskich. J. Krz. Ruchlin potok górski, powstaje w obrębie Żernicy Wyżniej, w pow. liskim, na płn. sto ku góry Markowskiej 747 mt. , kilku stru gami, spływającemi na płn. , poczem zwraca się na płn. zach. , płynąc między domostwami Żernicy, . doliną górską, nad którą od północy wznoszą się Biały Wierch 608 mt. , Bania 613 mt. i Rostoka 545 mt. . Poniżej Żer nicy Niżniej podąża na północ a zabrawszy z praw. brzegu pot. Żerdenkę wpada na gra nicy Zahoczewia do Hoczewki z lew. brzegu. Długość biegu 6 klm. Br. G. Ruchna 1. al. Ruchno, fol. , pow. łowicki, gm. Lubianków, par. Główno, odl 22 w. od Łowicza, ma 3 dm. , 11 mk. W 1887 r. fol. R. lit. A rozl. mr. 241 gr. or. i ogr. mr. 227, łąk mr. 5, lasu mr. 5, nieuż. mr. 4; bud. mur. 1, z drzewa 5. W XVI w. była to wieś ar cybiskupia, dająca dziesięciny na stół arcy biskupi. Jan Gruszczyński nadaniami z 1462 i 1467 r. przeznaczył dziesięciny z R. na upo sażenie wikaryuszów i mansyonarzy przy ko legiacie łowickiej Łaski, L. B. , II, 519, 532. 2. R. , fol. , pow. brzeziński, gm. Bratoszewi ce, par. Główno, ma 2 dm. , 10 mk, 329 mr. ; wchodzi w skład dóbr Główno. W 1827 r. było, 2 dm. , 9 mk. , par. Brzeziny. Folw. ten graniczy z poprzednim. Stanowiły one zape wne kiedyś jedną całość. W XVI w. jedna część dziś w pow. łowickim należy do arcy biskupa gnieźn. , druga zaś dziś pow. brzeziń ski stanowi własność szlachecką i daje dzie sięcinę pleb. w Głownie Domaniewice. Por. Łaskiego, Lib. B. II, 251, 344, 346. 3. R. , wś i fol. , pow. węgrowski, gm. Ruchna, par. Węgrów, odl. 3 1 2 w. od Węgrowa, posiada urząd gminny, 56 dm. , 633 mk. , 2332 mr. W 1827 r. 60 dm. , 424 mk, R. gmina należy do sądu gm. okr. III w Liwie, st. poczt. w Wę growie. Gmina ma 18, 357 mr. obszaru i 3877 mk. W skład gm. wchodzą Jarnice, Krypy, Liw, Ruchna, Ruchenka, Snice, Szaruty, Warchoły, Zając. Br. Ch. Ruchocice 1. wś kośc. , domin. i okrąg domin. , pow. babimoski, dek. grodzicki, o 5 klm. na płd. od Grodziska, na trakcie rakoniewickim, wznies. 93 mt. npm. par. i szkoła w miejscu, poczta i st, dr. żel. w Grodzisku 56 Ruchowo Ruciany Rucica Rucieliszki Graetz, Bz. Posen. W r. 1357 bisk. poznań ski Jan oddał Bogdanowi, synowi Pawła z R. de Ruchoczino, wś Trzcinicę o 7 klm. na płd. wschód od R. do osadzania na prawie niemieckiem Kod. Wielkop. , n. 1361, obja śnia Ruchoczino nieistniejącym w tej okolicy Ruchocinem. Około r. 1564 pobierali biskupi z 19 łanów 4 grzywny 36 gr. fert. Dziedzi cami byli Piotr Żegocki, ststa kościański, w r. 1641, Samuel Tyszewicz w r. 1725, któ ry wydał córkę Joannę za Kazimierza Kierskiego, kaszt. kamieńskiego, około r. 1793 Michał Krzyżanowski, kaszt. międzyrzecki. Kościół p. w. św. Urszuli istniał w R. już przed r. 1510; w miejsce starego wystawił w r. 1731 Kazimierz Kierski nowy kościół z drzewa, poświęcony w r. 1739 przez bisk. Kierskiego. Księgi kościelne zaczynają się od r. 1631. Par. , liczącą 584 dusz, składają Dębowiec, Elżbietowo, Guździn Goździn, Narożnik Mały i Wielki i R. Wieś ma 26 dm. , 267 mk. kat. i 266 ha 236 roli, 14 łąk; czy sty dochód z ha roli 20, 37, łąki 12, 53 mrk. Domin. ma 10 dm. , 199 mk. i 873, 72 ha 607, 40 roli, 63, 36 łąk, 30, 35 past. , 144, 20 lasu i 28, 41 nieuż. ; czysty doch. grunt. 12691 mrk; gorzelnia, tucz bydła. W skład okr. domin. wchodzą Dębowiec 1 dm. , 14 mk, i Rataje 3 dm. , 47 mk. ; cały okr. ma 14 dm. i 260 mk. 225 kat. , 35 prot. . 2. R. , ob. Ruchocin, pow. babimoski. E. Cal. Ruchocin 1. dok. Ruchocina Gac r. 1304, Rugenzinne Gaz r. 1312, Rugecinne r. 1311, Ruchocina Gacz r. 1360, później Ruchocki Młyn i Ruchocice, obecnie Ruchotscher Muehle, młyn, pow. babimoski, o 5 1 2 klm. na płn. od Wolsztyna, na zachod. ramieniu Dojcy dopł. Obry, wypływającej z jeziora Wioska; par. , poczta i st. dr. żel. w Wolsztynie, okrąg wiejski Blumskie Holendry Blumer Hauland; 2 dm. , 16 mk. Około r. 1304 podkomorzy Mikołaj Bodzantycz nadał młyn ten klasztorowi oborskiemu; nadanie z dorzuceniem 2 dziedzictw Nieborze i Chorzemin powtórzyli w r. 1312 Mikołaj Bodzanta i żona jego Małgorzata z Kębłowa. W 1623 r. zamienił klasztor młyn ten na wś Wojnowo pod Babimostem; przy schyłku zeszłego stulecia należał R. do Adama Mielęckiego, dziedzica Starej Jabłonny. 2. R. , majętność w pow. gnieźnieńskim Witkowo, o 3 klm. na wschód od Mielżyna, na starym trakcie powidzkim, par. Powidz, poczta w Mielżynie, stacya dr. żel. w Odrowążu o 5 klm. R. włącznie z leśnictwem, folw. i cegielnią miał 12 dm. , 214 mk. kat. i 925, 69 ha 375, 00 roli, 28, 30 łąk, 46, 47 past. , 452, 75 lasu, 22, 65 nieuż. i 0, 52 wody, czysty doch. grunt. 3341 mrk; wiatrak. Ostatnia dziedziczka R. Gutowska sprzedała go obecnie komisyi kolonizacyjnej. R. znany już był w r. 1399 Kod. Wielkp. , n. 2004; około r. 1523 płacono proboszczowi powidzkiemu dziesięcinę snopo wą z łanów dziedzicznych, a z kmiecych po 11 gr. ; zagrodnicy dawali po korcu owsa lub pła cili po groszu. W r. 1579 posiadała tu Barbara Bratuska 5 łanów, 2 zagr. i 2 komorn. , w r. zaś 1618 Łukasz Mielżyński, kasztelan gnieź nieński, 3 łany i 2 zagr. Około 1793 r. nale źał R. do Józefa Trąmpczyńskiego, później do Logów. E. Cal. Ruchocinek 1. wś i domin. , pow. gnieź nieński Witkowo, o 4 1 2 klm. na półn. wsch. od Mielżyna, par. Powidz, poczta w Witkowie, st. dr. źel. w Odrowążu o 5 klm. Około roku 1523 płacono prob. powidzkim dziesięcinę sno powę z łanów folw. , a z kmiecych po 11 gr. ; zagrodnicy po korcu owsa, lub płacili po gro szu. W r. 1579 posiadali tu Mielżyńscy 2 1 2 łan. osiadł. , jeden pusty i 2 zagr. , a w r. 1618 Krzysztof Mielżyński 3 łany i 3 zagr. Około r. 1793 należał R. do Wojciecha Zbyszewskiego, a później do Jakuba Bieńkowskiego. Na gruntach R. kopie się ruda żelazna, glina i margiel wapienny. Wś ma 7 dm. , 48 mk. 19 kat. , 29 prot. i 132 ha 93 roli, 14 łąk. Domin. ma 9 dm. , 169 mk. katol. i 592, 57 ha 476, 45 roli, 38, 68 łąk, 7, 77 past. , 58, 68 lasu i 10, 99 nieuż. , czysty doch. grunt. 2347 mrk; cegielnia; właścicielem jest Fr. hr. Żółtowski na Niechanowie. W 1888 r. czysty doch. z ha roli wynosił 3, 52, łąk 12, 53, lasu 2, 35 mrk. 2. R. , tak zwał się folw. ruchociński, sprze dany kolonizacyi niemieckiej. E. Cal. Ruchomowszczyzna, zaśc. pryw. , pow. lidzki, w 3 okr. pol. , o 16 w. od Szczuczyna, 1 dm. , 5 mk. 1866 r. . Ruchopol, zaśc. , pow. święciański, w 1 okr. pol. , gm. Łyntupy, okr. wiejski i dobra Szyrynów Kluszczany, o 9 w. od gminy, 2 dusze rewiz. Ruchotin ross. , ob. Rukotyn. Ruchowicze, wś, pow. kobryński, w 2 okr. pol. , gm. Błota, o 17 w. od Kobrynia, przy drodze z Kobrynia do Dywina. Ruchowka, rzeczka w gub. mińskiej, dopływ jeziora Wieczara. Ruchowo, wś nad rzeką Plusną, pow. bobruj ski, w 3 okr. pol. hłuskim, gm. Osowiec, ma 20 osad pełnonadziałowych; grunta piaszczyste i nieco faliste wśród otaczających je nizin lesistych, miejscowość odludna. Ruciany, wieś, pow. sokołowski, gm. Kowiesy, par. Rozbity Kamień, ma 21 dm. , 162 mk. , 278 mr. W 1827 r. było 20 dm. , 121 mk. Rucica, wś nad rz. Rutą, pow. nowogródzki, w 4 okr. pol. mirskim, gm. Korelicze, o 1 w. od mka Korelicz, ma 17 osad pełnonadziałowych; grunta faliste, wyborne, pszenne, łąki dobre, młyn; miejscowość bezleśna. Al. Jel. Rucieliszki, folw. szlach. , pow, oszmiań Ruchocin Ruchocinek Ruchomowszczyzna Ruchopol Ruchotin Ruchowicze Ruchowka Ruchocin Ruczowe Ruczuny Ruczyca Ruczyn Ruczyńce Ruczynów Ruda Ruck ski, w 1 okr. pol. , o 15 w. od Oszmiany, 1 dm. , 12 mk. katol. Ruck, Rudzk, wś i folw. nad rzeką Niesłuchą, dopł. lewym Piny, pow. piński, w 2 okr. pol. lubieszewskim, w gm. dawniej dubojskiej, od 1885 r. brodnickiej. Wieś ma 24 osad pełnonadziałowych; folw. , dziedzictwo Czechowskich, około 32 włók; grunta lekkie w kulturze, łąki obfite. AL Jel Rucken niem. 1. wś, pow. nizinny st. poczt. i paraf. ewang. Gross Friedrichsdorf, 56 dm. , 444 mk. , 187 ha. 2. R. , wś, tamże, st. p. i par. ew. Lapienen, 14 dm. , 97 mk, 132 ha. 3. R. , wś, pow. tylżycki, st. poczt. Schillgallen, kościół ewang. w miejscu. katol. par. w Tylży, 203 dm. , 858 mk. , 534 ha. 4. R. , wś, pow. ragnecki, st. p. Kraupischken, 15 dm. , 84 mk. , 166 ha. 5. R. , wś, pow. pilkałowski, st. p. Lasdehnen, 26 dm. , 119 mk. , 243 ha. Ad. N. Ruckenau, ob. Ruechenau. Ruckownitza, ob. Rudkownica. Ruczaj, rzka, dopływ Łani dopł. Prypeci. Por. Łań. Ruczaj 1. wś nad rz. Mierzycą, pow. dzisieński, w 2 okr. pol. , gm. Ihumenowo, okr. wiejski i dobra Zdrojewskich Sebastyanowo, o 8 w. od gminy a 49 w. od Dzisny, ma 14 dm. , 119 mk. , w tej liczbie 64 prawosł. , 46 katol. , 4 starow. i 5 żydów 53 dusz rewiz. w 1864 r. . 2. R. , zaśc. pryw. nad rz. Berezwicą, pow. dzisieński, w 2 okr. pol. , o 50 w. od Dzisny, 1 dm. , 9 mk. katol. 3. R. Czarny, wieś, pow. dzisieński, w 3 okr. pol. , gm. Druja, okr. wiejski i dobra Niewęgłowskich Krycewicze, o 3 w. od gminy, 3 dusze rewiz. 4. R. Kruty, wś, pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , gm; Łuck, obw. wiejski Buki. 5. R. , zaśc. pryw. , pow. lidzki, w 3 okr. pol. , o 26 w. od Szczuczyna, 7 mk. 1866 r. 6. R. Czarny, zaśc, pow. święciański, w 3 okr. pol. , gm. Twerecz, okr. wiejski i dobra skarbowe Dzisna, o 15 w. od gminy, 5 dusz rewiz. 7. R, Siny, wś, pow. święciański, w 4 okr. pol. , gm. Niestaniszki, okr. wiejski i dobra Chomińskich Dubrowlany Dobrowlany, o 2 w. od gminy, 16 dusz rewiz. 8. R. , folw. , pow. wileński, należy do dóbr Jaszuny, Balińskich. 9. R. , wś, pow. borysowski, przy gościńcu z mka Dołhinowa do Milcza, w 3 okr. pol. dokszyckim, miejscowość falista. J. Krz, Ruczajówka, wś nad rz. Piaszczanką, pow. rzeczycki, z zarządem gminnym, w 1 okr. pol. brahińskim, o 79 w. od Rzeczycy, ma 40 osad pełnonadziałowych, cerkiew parafialną pod wezw. św. Jana, przeszło 2200 wiernych; benefaktorami cerkwi byli Rokiccy; szkółkę gminną. Za poddaństwa wś była własnością Rokickich. Gmina składa się z 12 okręgów wiejskich, liczy 349 osad, 991 włościan płci męz. , nadzielonych 4456 dzies. wybornych gruntów. Al. Jel. Ruczanki, ob. Nida 2. . Ruczany 1. zaśc, pow. wileński, w 5 okr. pol. , o 24 w. od Wilna, 1 dm. , 14 mk. katol. 2. R. , wś i dobra, pow. poniewieski, w 3 okr. pol. , o 57 w. od Poniewieża. Ruczkałka 1. potok w pow. cieszanowskim, ob. Miłków, 2. R. , tartak i gajówka, koło Miłkowa, w pow. cieszanowskim. Ruczki 1. zaśc. szlach. , w półn. wschod. części pow. mińskiego, w gm. ostrożyckoho rodeckiej, ma 1 osadę; miejscowość falista, dość leśna, grunta szczerkowogliniaste. 2. R. , dobra, pow, kobryński, w 4 okr. pol. , gm. Drohiczyn, o 59 w. od Kobrynia. 3. R. , wś, pow. szawelski, gm. Skiemie, o 44 w. od Szawel. Ruczki, przys. dóbr Kulczyce, w pow. Samborskim. Ruczkonie, okolica, pow. kowieński, w 1 okr. pol. , o 32 w. od Kowna. Rucikunie, wś, pow. kowieński, w 1 okr. pol. , o 30 w. od Kowna. Ruczowe, rus. Ruczewoje, zaśc, pow. wilejski, w 2 okr. poi, gm. , okr. wiejski i dobra skarbowe Wilejka, o 9 w. od gminy, 11 dusz rewiz. Ruczuny, wś, pow. kowieński, w 4 okr. poL, o 40 w. od Kowna. Ruczyca, w spisie z 1866 r. Ruszczyca, wś, pow. wilejski, w 2 okr. pol. , gm. Wilejka, okr. wiejski Ruczyce, o 15 w. od gminy a 8 w. od Wilejki, ma 18 dm. , 235 mk. 112 dusz rewiz. ; należy do dóbr Hanuta w pow. święciańskim Rzewuskich. Okr. wiejski składa wś Ruczyca i zaśc. Cna al. Łozawiec, w ogóle 118 dusz rewiz. włośc. uwłasz. J. Krz. Ruczyn, dwa folw. , pow. miński, jeden własność Chmielewskich od 1847 r. , ma 6 3 4 włók, drugi, własność Ćwirków, około 4 włók. Al. Jel. Ruczyńce, byłe dobra zadnieprskie ks. Wiśniowieckich, obecnie w pow. mirhorodzkim gub. połtawskiej, podług inwentarza dóbr zadnieprskich ks. Jeremiego ob. Stecki, Wołyń, II, 231 razem z dobrami Komiszno dziś Komysznia miały 1194 gospodarzy i 9 kół młyńskich. Ruczynów, w 1579 r. Ruczlynoff, w spisie z 1827 r. Raczynów, wś, pow. stopnicki, gm. Szczytniki, par. Janina. W 1827 r. była to wś prywatna, miała 14 dm. , 95 mk. Według regestr. pobor. z 1579 r. dziedzicem był Sepichowski, a dzierżawcą Stan. Ligęza, było wtedy 9 osad. i 9 1 2 łanow Pawiń. , Ma łop. 232. Br. Ch. Ruda 1. fol. i kol. , pow. warszawski, gm. Młociny, par. Wawrzyszew. Leży w stronie płn. zachod. od Warszawy, między Marymon Ruck Rucken Ruckenau Ruckownitza Ruczaj Ruczajówka Ruczanki Ruczany Ruczkałka Ruczki Ruczkonie Rucikunie Ruda tem a Bielanami. Ruda dawniej w części należała do kamedułów z Bielan, w drugiej zaś części stanowi prywatną własność. W 1818 r. nadaną została instytutowi agronomicznemu w Marymoncie. Znajduje się tu urząd gminy Młociny. Liczne letnie mieszkania dla Warszawian, piękny ogród, stawy. 2. R. Majoracka, fol. , pow. warszawski, gm. Młociny, par. Wawrzyszew, ma 57 mk. , 357 mr. dwor. i 3 mr. włośc. 3. R. Mintra, kol. , pow. war, szawski, gm. Młociny, par. Wawrzyszew, ma 34 mk. , 20 mr. Domki i wille podmiejskie, zamieszkiwane w porze letniej. 4. R. Guzowska, wś i fol. , pow. błoński, gm. Żyrardów, par. Wiskitki, odl. 40 w. od Warszawy, posiada st. dr. żel. warsz. wiedeń. , st. poczt. i tel. , liczne domy dla przybywających tu w lecie gości, 615 mk. W 1827 r. było 11 dm. , 151 mk. W sąsiedztwie R. a w części i na jej terytoryum znajduje się fabryka Żyrardów i utworzona przy niej osada. Fol. R. Guzowska, w r. 1873 oddzielony od dóbr Guzów, rozl. mr. 1725 gr. or. i ogr. mr. 364, łąk mr. 61, past. mr. 12, lasu mr. 1197, w osadach wieczystoczynszowych mr. 48, nieuż. mr. 44; bud. mur. 11, z drzewa 12; płodozmian 7po lowy, las urządzony, pokłady torfu, młyn wodny. Do włościan należy 36 mr. Por. Guzów. 5. R. , wś włośc, pow. grójecki, gm. Komorniki, par. Tarczyn, ma 101 mk. , 252 mr. i młyn wodny. W 1827 r. było 10 dm. , 65 mk. 6. R. , wś włośc, pow. radzymiński, gm. i par. Radzymin, ma 145 mk. , 184 mr. W 1827 r. było 25 dm. , 308 mk. 7. R. , wś, pow. radzymiński, gm. Rudzienko, par. Dobre. W nowszych spisach urzęd. pominięta. W 1827 r. było 6 dm. , 42 mk. 8. R, , wś, fol. i dobra, pow. nowomiński, gm. Glinianka, par. Mińsk, odl. 6 w. od Mińska, ma 215 mk. , Znajdują się tu dwa młyny. W 1827 roku było 9 dm. , 117 mk. ; par. Mińsk. Dobra R. składały się w 1884 r. z fol. R. , Tadzew, Teresław i osad młyn. Bykowizna i Poręby, rozl. mr. 2629 fol. R. gr. or. i ogr. mr. 378, łąk mr. 230, past. mr. 18, lasu mr. 819, w odpadkach mr. 451, nieuż. mr. 145; bud. mur. 4, z drzewa 29; fol. Tadzew gr. or. i ogr. mr. 186, łąk mr. 5, past. mr. 49; bud. z drzewa 3; fol. Teresław gr. or. i ogr. mr. 117, łąk mr. 4, past. mr. 162; bud. mur. 1, z drzewa 3, w osadach młyn. Bykowizna i Poręby mr. 61; bud. mur. 1, z drzewa 7, las nieurządzony. W skład dóbr poprzednio wchodziły wś R. os. 12, z gr. mr. 15; wś Chruśla os. 20, z gr. mr. 136; wś Górki os. 15, z gr. mr. 404; wś Poręby os. 16, z gr. mr. 214; wś Bykowizna os. 4, z gr. mr. 30; kol. Choszczak os. 4, z gr. mr. 53; kol. Choszczówka os. 4, z gr. mr. 68; kol. Teresław os. 4, z gr. mr. 19. 9. R. Pniewnicka, pow. radzymiński, gm. Strachówka, par. Pniewnik. W najnowszych spisach niepodana. W 1827 r. było 4 dm. , 27 mk. 10. R. Barania al. Rudka, wś i fol. , pow. nowomiński, gm. i par. Kuflew. Fol. , wchodzący w skład dóbr Kuflew, ma 755 mr. , wś włośc. 5 os. , 22 mr. 11. R. , wś i os. nad rzką Rawką, pow. skierniewicki, gm. Skierniewka, par. Skierniewice, leży przy linii dr. żel. warsz. wied. , między Radziwiłłowem a Skierniewicami, ma 146 mk. , 33 mr. dwor. , 255 mr. włośc W 1827 r. było 14 dm. , 97 mk. 12. R. , wś włośc, pow. gostyński, gm. Duninów, par. Gostynin, ma 6 dm. , 66 mk. , 64 mr. W 1827 r. było 5 dm. , 63 mk. Wchodziła w skład dóbr Lucień. 13. R. , os. młyn. , pow. gostyński, gm. Skrzany, par. Trębki, ma 1 dm. , 9 mk. , 45 mr. ziemi; młyn wodny cylindrowy. 14. R. , wś włośc, pow. włocławski, gm. Łęg, par. Włocławek, ma 51 mk. , 107 mr. W 1827 r. było 3 dm. , 12 mk. Wchodziła w skład dóbr LisekBłażejewo. 15. R. , os. młyn. , pow. włocławski, gm. Dobiegniewo, ma 29 mk. Wchodziła w skład dóbr Kępka. 16. R. Chodecka, os. włośc, pow. włocławski, gm. i par. Chodecz, ma 16 mk. , 60 mr. W 1827 r. było 2 dm. , 18 mk. 17. R. Leśna, os. , pow. włocławski, gm. Dobiegniewo, par. Nowawieś, ma 10 mk. 18. R. Lubieniecka, wś włośc. , pow. włocławski, gm. i par. Chodecz, ma 24 os. 106 mr. W 1827 r. było 1 dm. , 16 mk. Wchodziła w skład dóbr Lubieniec 19. R. , kol. i os. młyn. , pow. nieszawski, gm. Ruszkowo, par. Broniszewo. Kol. ma 309 mk. , 177 mr. włośc, os. młyn. 11 mk. W 1827 r. kol. miała 27 dm. , 141 mk. , os. młyn. 3 dm. , 20 mk. 20. R. , os. nad rz. Bzurą, pow. łęczycki, gm. Chociszew, par. Parzęczew, odl. od Łęczycy 16 1 2 w. , ma 1 dm. ob. RadziborzRudka, 21. R. , wś, os. leś. , os. karcz. i młyn. , pow. koniński, gm. Tuliszków, par. Grzymiszew, odl. od Konina 19 w. Wś ma 27 dm. , 250 mk. , 36 os. i 337 mr. ; os leś. 1 dm. ; os. młyn. 1 dm. , 6 mk. , 36 mr. w wieczystej dzierżawie. Wś ta wchodziła w skład dóbr Grzymiszew. 22. R. , os. i os. młyn. , pow. koniński, gm. Golina, par. Kawnice, odl. od Konina 7 w. , ma 2 dm. ; stanowi jednę całość z Rosochą; os. młyn. 1 dm. , 5 mk. 23. R. , kol. i os. karcz. nad rz. Wartą, pow. sieradzki, gm. i par. Męka, odl. od Sieradza 9 w. ; kol. ma 58 dm. , 380 mk. ; os, karcz. 1 dm. , 7 mk. W 1827 r. wś rząd. , 37 dm. , 255 mk. Na początku XVI w. było tu 12 łanów kmiec. , dających plebanowi za dziesięcinę po 4 gr. z łanu Łaski, L. B. , I, 392. W 1553 r. miała 8 łan. a w 1576 r. 12 łan. Pawiński, Wlkop. , II, 227. 24. R. , fol. , pow. sieradzki, należy do dóbr Jeżów. 25. R. Buda, os. i kol. , pow. sieradzki, gm. Krokocice, par. Małyń, odl. od Sieradza 38 w. Os. ma 2 dm. , 21 mk. ; kol 4 dm. , 17 mk. 26. R, Ruda Jeżewska, kol, fol. i młyn nad rz. Ner, pow. sieradzki, gm. Krokocice, odl. od Sieradza 38 w. Kol. ma 9 dm. , 107 mk. ; fol. 3 dm. , 13 mk, ; os. młyn. 2 dm. , 17 mk. 27. 1. Komorska, wś i os. nad rz. Prosną, na granicy od w. ks. poznańskiego, pow. słupecki, gm. Dłusk, par. Pyzdry, odl. od Słupcy 23 w. Wś ma 25 dm. , 188 mk. ; os. 2 dm. W 1827 r. 14 dm. , 158 mk. W XVI w. należała do par. Pogorzelica. W 1578 r. Marcin, urzędnik p. Krzysztofa Iwińskiego, płacił od 2 śladów osiadł. , 2 zagr. , 1 komor. , 2 półśladów Pawiński, Wielkop. , I, 210. 28. 1, Wieczyńska, . wś i fol. nad rz. Prosną, pow. słupecki, gm. i par. Szymanowice, odl. od Słupcy 34 w. , leży na samej granicy od w. ks. poznańskiego. Wś ma 13 dm. , 168 mk. ; fol. 4 dm. , 52 mk. Jest tu posterunek straży pogranicznej. W 1877 r. fol. rozl. mr. 626 gr. or. i ogr. mr. 348, łąk mr. 26, past. mr. 8, lasu mr. 182, nieuż. mr. 57; bud. mur, 7, z drzewa 12; płodozmian 4, 9 i 12polowy, las nieurządzony. Wś R. os. 25, z gr. mr. 122; wś Sokółek os. 4, z gr. mr. 52. 29. R. Wieluńska, wś i fol. , pow. wieluński, gm. Starzenice, par. Ruda, odl. 3 w. od Wielunia, posiada starożytny kościół paraf. murowany, browar, gorzelnię 1871 r. , wiatrak, piec wapienny, pokłady wapienia i torfu, 61 dm. , 512 mk. W 1827 r. 34 dm. , 268 mk. Dobra R. składały się w 1871 r. z fol. R. , Taczanów i Emanuelin, rozl. mr. 1788 fol. R. gr. or. i ogr. mr. 568, łąk mr. 44, past. mr. 35, lasu mr. 535, zarośli mr. 23, wieczyste dzierżawy mr. 20, nieuż. mr. 12; bud. mur. 25, z drzewa 4; płodozmian 15polowy; fol. Taczanów gr. or. i ogr. mr. 484, nieuż. mr. 1; bud. mur. 5; płodozmian 10polowy; fol. Emanuelin gr. or. i ogr. mr. 65, nieuż mr. 1; bud. z drzewa 3; las urządzony w kolei 80letniej. Wś R. os. 50, z gr. mr. 809; wś Przycłapy os. 5, z gr. mr. 40; wś Nowy Świat os. 10, z gr. mr. 48. Jestto starożytna osada, pierwotny centr kościelny i polityczny całej ziemi wieluńskiej, niegdyś rudzką zwanej. Wznosił się tu gród warowny, przy grodzie powstał najpierwszy w całej ziemi kościół parafialny p. w. św. Wojciecha, pierwotnie z drzewa a w początku XII w. 1104, wedle tradycyi, wystawiony z kamienia przez Piotra Własta Dunina. Przy kościele tym, wcześnie bardzo, ufundowano kollegiatę złożoną z kilku prałatów i pewnej liczby kanoników. Wedle podania miał tu apostołować św. Wojciech. Dokoła tego centrum rozłożyły się wsi częściowej szlachty, towarzyszące zwykle dawnym grodom książęcym. W potwierdzeniu papieskiem posiadłości i dochodów arcybiskupów gnieźnieńskich z 1136 r. wymienioną jest Ruda. Pod 1185 r. wspomina Długosz Stańczyka z Rudy, starostę rudzkiego, u Paprockiego zaś występuje Bogumilus de Ruda, castellanus, comes de Krzywosąd pod 1250 r. Herby ryc, 344. W dokum. z 1242 r. wystapuje Janko castellanus de Ruda, brat Andrzeja, biskupa płockiego, a w akcie z 1239 r. Volimirus archidiaconus de Ruda Kod. Małopolski Piekos. , II, 62 i 63. Widocznie więc w 1239 r. istniała tu już kolegiata. Kronika Wielkopolska a za nią Długosz opowiadają, iż w 1251 r. Władysław, ks. opolski, chcąc Judycie, wdowie po Mieczysławie, ks. raciborskim, spłacić posag 500 grzyw. srebra, wniesiony na ks. raciborskie przez jej ojca Konrada, ks. mazowieckiego, oddał jej ziemię rudzką od głównego zamku i miasta Rudy tak nazwaną, która teraz zowie się wieluńską, po przeniesieniu miasta w okolicę piękniejszą, na płaszczyznę pochyłą i żyzną, strugami bieżącej wody zwilżoną, gdy Ruda, stojąca na wzgórzystem miejscu, miała grunt nieużyty i bezwodny Długosz. Ziemię tę i zamek opanował jeszcze Kazimierz ks. opolski. Widząc teraz Władysław, że nie będzie mógł utrzymać się przy ziemi, zdecydował się wydać ją Judycie za zgodą jej brata Kazimierza, ks. kujawskiego i łęczyckiego. Tymczasem na wieść o tym układzie Przemysław, ks. poznański i kaliski, nie chcąc dopuścić oddania zamku i ziemi w obce ręce, skorzystał z ustąpienia załogi ks. opolskiego i zamek zajął, powitany, przez szlachtę okoliczną jako prawy dziedzic ziemi. Władysław nie śmiał wystąpić przeciwko niemu i wypłacił Judycie posag. Zapewne dopiero Kazimierz W. , który około 1350 r. wzniósł zamek wieluński, przeniósł tam kasztelanię z R. Wzrost Wielunia opustoszył zapewne osedę jaka mogła istnieć przy grodzie rudzkim tak, że wreszcie i duchowieństwo zdecydowało się na przeniesienie kolegiaty do Wielunia w 1420 r. Kościół w R. pozostał odtąd parafialnym. W r. 1641 pleban Zamarski wystarał się o stały fundusz w ilości 3900 złp. na utrzymanie dwóch mansyonarzy. W 1694 r. rodzina Miaskowskich wystawiła przy kościele kaplicę murowaną z grobami familijnemi. W 1720 r. odbudowano z gruntu kościół i wzniesiono dwa nowe ołtarze. Około 1820 r. rozebrano wieżę z zegarem, grożącą upadkiem. W ostatnich czasach otoczono kościół murem, wystawiono dwa nowe ołtarze i organy. Cechy starożytności zatarły się zupełnie; zostały tylko w murach części pierwotnej kamiennej budowli i starożytna chrzcielnica z piaskowca, w kształcie kielicha, z niezgrabną rzeźbą, 3 stopy wysoka. Przechowały się dotąd też dawne aparaty kościelne. Wieś sama na początku XVI w. była zamieszkana przez częściową szlachtę i kmieci. Dziesięcina z 10 ła pokłady torfu, wiatrak, 69 dm. , 701 mk. W 1827 r. 21 dm. , 145 mk. W 1881 r. fol. R. Wielka po dopełnionej parcelacyi z dawnego obszaru 2040 mr. obejmował mr. 945 gr. or. i ogr. mr. 777, łąk mr. 63, past. mr. 4, lasu mr. 71, nieuż. mr. 30; bud. mur. 3, z drzewa 17; płodozmian 10polowy, las nieurządzony. Wś R. Wielka os. 56, z gr. mr. 1136. Długosz opisuje trzykrotnie tę wieś. W pierwszym opisie powiada, iż były tu trzy folwarki szlacheckie należące do Stanisława h. Wąż, posiadacza większej części wsi, do Gąbki i Wilka. Dwa ostatnie folwarki, jako założone na rolach kmiecych, dawały dziesięcinę dziekanowi kieleckiemu, tylko Wąż ze swego dawał plebanowi w Wierzbicy. Łany kmiece snopową i konopną dziesięcinę dawały dziekanowi. W drugim opisie powiada Długosz, iż mieszka tu częściowa szlachta Wężykowie, w liczbie 20, z tych Jan Rudzki posiada większą część. Części szlacheckie wszystkie dają dziesięcinę pleb. w Wierzbicy a pozostałe łany kmiece dziekanowi kieleckiemu. Nareszcie po raz trzeci mówi o R. w opisie uposażeń klasztoru wąchockiego. Ten trzeci opis niewykończony pozwala domyślać się tylko jakichś praw czy pretensyi klasztoru do dziesięcin z jakiejś części a może z innej Rudy w tejże parafii leżącej L. B. , I, 446, II, 516, III, 417. Według reg. pob. pow. radomskiego z r. 1508 część wsi R. Magna, własność Marcina Sobkowicza i Mateusza z Rudy, płaciła poboru gr. 2. Młodnice i Magna R. , własność Jana Chlochola, płaciły poboru 1 grzyw. 37 gr. 9 den. W r. 1569 wieś Ruda Magna, w par. Wierzbicza Pawiński, Małop. , 307, 472, 475. 38. R. , fol. , pow. kozienicki, gm. Grabów nad Wisłą, par. Janowiec, odl. od Kozienic 28 w. , ma młyn wodny, 2 dm. , 8 mk. W 1887 r. fol. R. , w r. 1876 oddzielony od dóbr Przyłęk, miał rozl. mr. 303 gr. or. i ogr. mr. 93, łąk mr. 51, past. mr. 4, lasu mr. 111, nieuż. mr. 44; bud. z drzewa 5, las nieurządzony. 39. r. , wś i fol. , pow. kozienicki, gm. i par. Brzeźnica, odl. od Kozienic 3 w. , ma 12 dm. , 116 mk. , 76 mr. dwor. , 338 mr. włośc W 1827 r. 9 dm. , 82 mk. Zapewne o tej wsi wspomina Długosz, podając ją pod nazwą Ruda Janikowska w par. Sieciechów in crudo radice extirpata o 6 kmieciach L. R. , II, 565, 566. 40. R. , wś i os. młyn. , pow. opoczyński, gm. Niewierszyn, par. Dąbrowa, odl. od Opoczna 26 w. , ma 6 dm. , 37 mk. , 43 mr. Wchodziła w skład dóbr Dębowa Góra ob. . W 1577 r. R. ta nosiła miano Taraska. miała 1 zagr. z rolą i w spisie pobor. figuruje jako pustka Pawiński, Małop. , 292. 41. R. , Biołaczowska, wś, pow. opoczyński, gm. Białaczów, pow. Gowarczów, odl. od 0poczna 12 w. , ma 38 dm. , 316 mk. , fabryki ralnym 1854, t. pow. brzeziński, W1827 r. 1 dm. , kośc. i os. młyn. , nów osiadłych szła na stół arcybisk. w Gnieźnie, proboszcz miejscowy pobierał tylko po fertonie i mierze ćwiertnią owsa i żyta z łanu. Z łanów nieosiadłych brał dziesięcinę wartości do 5 grzyw. Folwarki szlacheckie, łan sołtysi i łany trzech wolnych kmieci dawały plebanowi dziesięcinę przynoszącą do 2 grzyw. Łaski, L. B. , II, 95, 111. Według reg. pob. pow. wieluńskiego z r. 1552 i 1553 posiadał tu Piotr Masłowski, sędzia wieluński, karczmę i 18 osad. , 2 łany karczemne; Stanisław Urbański 1 osadę; Jakub Rychłowski 1 4 łanu; wolni ludzie królewscy do zamku wieluńskiego należący i niepłacący poboru byli w liczbie czterech Pawiński, Wielkop. , II, 289. Opis Rudy i kościoła podał Wincenty Gawarecki w Pamiętniku relig. mo 30. R. , os. młyn. , gm. Łazisko, par. Ujazd. 13 mk. 31. R. , wś, os. pow. łódzki, gm. Brużyca Wielka, par. Aleksandrów, przy drodze bitej z Łodzi do Rogowa, posiada kościół par. ew. , 23 dm. , 251 mk. , 521 mr. włośc; prob. ew. 1 dm. , 5 mk. , 40 mr. ; młyn 2 dm. , 7 mk. , 53 mr. dwor. W 1827 r. 21 dm. , 215 mk. Na początku XVI w. nie było tu żadnych pól uprawnych, ztąd nie płacono dziesięciny. Osada należała do par. w Zgierzu Łaski, L. B. , II, 388. 32. R. Pabianicka, kol. , fol. i os. fabr. nad rz. Ner, pow. łódzki, gm. Bruss, par. Górka Pabiańska, odl. 8 w. od Łodzi; posiadą cukrownię Loewenberga, która w 1869 r. zatrudniała 322 robotników i produkowała za 253, 500 rs. Kol. ma 9 dm. , 49 mk. , 127 mr. włośc; fol. z os. fahr. 16 dm. , 645 mk. , 1289 mr. dwor. 695 roli ornej. Istniała już na początku XVI w. , lecz była to zapewne mała osada leśna. Lib. Ben. Łaskiego I, 381 wymienia ją w opisie par. Pabianice. 33. R. , wś i fol. nad rz. Widawką, pow. łaski, gm. Chociw, par. Widawa. Wś ma 27 dm. , 165 mk. , 257 mr. ; fol. 2 dm. , 4 mk. , 361 mr. W 1827 r. 9 dm. , 90 mk. 34. R. , wś i os. karcz. nad rz. Wiercicą, pow. noworadomski, gm. i par. Gidle. Wś ma 39 dm. , 295 mk. , 601 mr. włośc 185 ornej; karcz. 1 dm. , 4 mk. , 3 mr. Wchodziła w skład dóbr rząd. Gidle. 35. R. al. Pikosy, wś i os. młyn. nad rz. Widawką, pow. noworadomski, gm. i par. Dobryszyce, ma 5 dm. , 69 mk. , 186 mr. Istniała na początku XVI w. Wspomniana w opisie par. Dobryszyce Lib. Ben. Łask. , I, 499 v 36. R. Mała, pow. radomski, gm. i par. Kowala Stępocina, odl. od Radomia 14 w. , ma 11 dm. , 60 mk. i 12 oddzielnych folwarczków, mających od 90 do 108 mr. obszaru, utworzonych na obszarze dóbr Ruda Wielka. 37. R. Wielka, wś i fol. , pow. radomski, gm. i par. Kowala Stępocina, odl. od Radomia 13 w. , ma Ruda Ruda żelazne, które około 1870 r. zatrudniały 133; robotn. i produkowały za 23, 172 rs. W 1827 r. 20 dm. , 154 mk. Wielki piec założył tu w 1762 r. Małachowski, kanclerz kor. 42. R. Opoczyńska, zakład żelazny prywatny nad rzką Czarną, w dawnym pow. opoczyńskim. Piec wielki założyła tu w 1762 r. wdowa po Janie Małachowskim, kancl. kor. Istniał między 1850 a 1860 i produkował do 1500 cent. rocznie. Nowsze spisy urzędowe nie podają miejscowości tego nazwiska. Prawdopodobnie ta sama osada p. n. Ruda Przysuska podana jest w spisach pobor, z r. 1569 w par. Stary Skrzyn, jako Stanisława Mecziny, który miał tu 3 robotn. Pawiński, Małop. , 316. 43. R. . Maleniecka, wś, fol. i zakłady żelazne nad rzką Czarną, pow. konecki, gm. Ruda Maleniecka, par. Lipa. Leży śród lesistej wyżyny, w zagłębieniu stanowiącem zbiornik wód okolicznych lasów, w stronie płd. zachod. od Końskich odl. 15 w. , przy drogach bitych prowadzących do Przedborza, Opoczna i Radoszyc. Skupienie w jednym punkcie licznych bogactw przyrodzonych, jak woda stawy i rzeczki, drzewo do 14, 000 mr. lasu, ruda żelazna, glinka ogniotrwała, torf, umożebniło rozwinięcie się zakładów żelaznych. Obecnie istnieją tu wielki piec, pudlingarnia, walcownia, odlewnia, warsztaty mechaniczne, walcownia blachy, gwoździarnia, fabryka łopat, sztyftów i okuć, cegielnie cegła zwyczajna i ogniotrwała, młyn wodny. Budynki fabryczne i folwarczne 39 murow. i 135 drewn. ubezpieczone są od ognia na 74, 590 rs. W r. 1875 wyrobiono żelaza surowcu 42, 175 pud. , kutego 35, 550 pud. , blachy 6500 pud. , wyrobów żelaznych i drutu 9500 pud. W 1880 r. było tu 39 dm, , 564 mk. ; 1827 r. 25 dm. , 156 mk. Fol. R. Maleniecka wchodzi w skład dóbr LipaMaleniec ob. ; wś włośc, ma 64 os. , 189 mr. Pierwszy wielki piec założony został w tych dobrach w Cieklińsku przyl. Rudy w 1805 r. W 1838 r. wzniesiono nowy we wsi Kawęczynie. Piece te wydawały do 85, 000 pud. surowca rocznie. Fryszerka o 4 ogniskach w Maleńcu i o jednym w Rudzie Malenieckiej wydawała do 10, 000 pud. kutego żelaza. W 1835 r. założono w Cieklińsku jedną a następnie w Rudzie drugą pudlingarnię o 2 piecach, które wydawały do 75, 000 pud. rocznie. Walcownia w Maleńcu o 2 walcach i z 2 piecami żarzystemi wyrabiała do 7, 500 pud, blachy. W 1853 r. założono gwoździarnię machinową. Rudy żelaznej dostarczała głównie kopalnia w Miedzierzy, urządzona z regularną odbudową, przy użyciu 1839 r. machiny parowej o sile 16 koni. R. Maleniecka gmina ma 5961 mk. , rozległości 19, 756 mr. , w tem ziemi dwor. 13, 535 mr. Sąd gm. okr. V w. Fałkowie; fabryk żelaznych 6, gorzelnia 1. W skład gminy wchodzą Budy, Cieklisko, Cis, Dęba, Fałków, Franciszków, Greszczyn, Hucisko, Koliszowy, Kołoniec, Kopalnia, Lipa, Mołtkowice, Podzamcze, RudaMaleniecka, Sęp, Starzechowice, Studzieniec, Szkucin, Szkucka Wola, WyszynaFałkowska, WyszynaMachorowska, WyszynaRudz ka i Zbójno. 44. R. Pilczycka, wś, pow. konecki, gm. Pijanów, par. Pilczyca, odl. od Końskich 29 w. , ma 26 dm. , 353 mk. , 225 mr. dwor. i 227 mr. włośc. W 1827 r. 21 dm. , 145 mk. Była to pierwotnie osada górnicza minera. Dziesięcina z ról, kiedy je obsiewano, miała w XVI w. wartości około fertona Łaski, L. B. , I, 605. 45. R. al. R. Stara, wś nad rz. Kamienną, pow. iłżecki, gmina Wierzbnik, par. Krynki, odl. od Iłży 18 w. , 36 dm. , 252 mk. , 466 mr. ziemi włościań. W 1827 r. 20 dm. , 141 mk. 46. R. Koziorowa, wś i os. leś. nad rz. Iłżanką, pow. iłżecki, gm. Miechów, , par. Odechów, odl. od Iłży 16 w. , ma 27 dm. , 164 mk. , 178 mr. ziemi dwor. , 335 mr. włośc; os. leś. 1 dm. , 5 mk, ., 15 mr. dwor. W 1827 r. 15 dm. , 90 mk. 47. R. , wś, pow. opatowski, gm. Gęsice, par. Zbilutka, odl. od Opatowa 24 w. , ma 17 dm. , 96 mk. , 2 mr. dwor. , 289 mr. włośc. W 1827 r. 18 dm. , 115 mk. 48. R. Bałtowska, wś, pow. opatowski, gm. i par. Ruda Kościelna, odl. od Opatowa 22 w. , ma 22 dm. , 170 mk. , 1 mr. dwor. , 248 mr. włośc. W 1827 r. 23 dm. , 184 mk. 49. R. Kościelna, wś i fol. nad rz. Kamienną, pow. opatowski, gm. i par. Ruda Kościelna, odl. od Opatowa 21 w. ; posiada pokłady wapna, glinki ogniotrwałej, kościół parafialny drewniany z XVIII w. , gorzelnię, 34 dm. , 396 mk. W 1827 r. 23 dm. , 184 mk. Bobra R. Kościelna składały się w 1885 r, z fol. Ruda i Wólka, rozl. mr. 1834 fol. R. gr. or. i ogr. mr. 158, łąk mr. 152, zarośli i wyciętego lasu mr. 668, nieuż. mr. 24; bud. mur. 4, z drzewa 21; fol. Wólka gr. or. i ogr. mr. 368, łąk mr. 22, past. mr. 4, zarośli i wyciętego obsz. leśnego mr. 418, nieuż. mr. 20, razem mr. 832; bud. mur. 1, z drzewa 9; płodozmian 6 i 8 polowy. Wś R. Kościelna os. 35, z gr. mr. 343. R. Kościelna gmina, z urzędem we wsi Stokach, ma 2415 mk. i 8850 mr. obszaru, w tem ziemi dwor. 3760 mr. Sąd gm. okr. V w Cmielowie, st. poczt. Ostrowiec. W gminie jest gorzelnia, 3 młyny i 1 wiatrak. W skład gminy wchodzą BałtowskaRuda, Boryja, Borownia Bodzechowska, BorowniaBrzostowska, BorowniaRudzka, CzarnaGlina, Dębowawola Bodzechowska, DębowawolaSienno, Dunale, Folwarczysko, Jeziorko, Koryciska, Lemieże, Maciąg, Mazianka, Pałęczyca, Podgrodzie, RudaKościelna, Sarnówek, Stoki i Wiktorzyn. R. Kościelna par. , dek. opatowski, 487 dusz. 50. r. , wś, pow. sandomier ski, gm. Rytwiany, par. Połaniec, odl. od Sandomierza 44 w. , ma 49 dm, 272 mk. , 4 mr. dwor. , 791 mr. włośc. W 1827 r. 22 dm. , 212 mk. W XV w. Ruda w par. Połaniec, własność Jana Rytwiańskiego, kaszt. krakow. , miała 4 łany km. , z których dziesięcinę, wartości 3 grzyw. , dawano biskupowi krakow. Dług. , L. B. , II, 450, 451. Według reg. pobor. pow. wiślickiego z r. 1579 wś R. , własność kaszt. bełzkiego, miała 4 osad, 2 łany Pawiński, Małop. , 231. 51. R. , wś, pow. sandomierski, gm. Rytwiany, par. Wiązownica, odl. od Sandomierza 44 w. , ma 49 dm. , 272 mk. , 4 mr. dwor. , 791 mr. włośc. 52. R. , zwana też R. Zajączkowska, wś i fol. , pow. kielecki, gm. Zajączków, par. Małogoszcz. W 1827 r. 15 dm. , 86 mk. Stanowiła niegdyś ststwo niegrodowe w wojew. sandomierskiem, pow. chęcińskim, podług spisów podskarbińskich z r. 1716 obejmujące dobra Zajączków i Wesołą Górę z przyległościami, które w r. 1771 posiadał Mikołaj Małachowski, starosta opoczyński, opłacając z nich kwarty złp. 806 gr. 10, a hyberny złp. 706 gr. 20. Na sejmie r. 1773 75 stany Rzpltej nadały to ststwo w posiadanie emfiteutyczne Sucheckiemu, stolnikowi sieradzkiemu, łącznie z starostwami kahorlickiem, szadkowskiem i Piekarami. 53. R. Strawczyńska, wś, pow. kielecki, gm. Snochowice, par. Strawczyn. W 1827 r. 55 dm. , 445 mk. 54. R. , wś, pow. stopnicki, gm. Grabki, par. Kargów. W 1827 r. 13 dm. , 103 mk. 55. R. Maciejowska, wś włośc. , pow. nowoaleksandryjski puławski, gmina Opole, par. Chodel, ma 9 os. , 53 mr. ; stanowiła przyległość dóbr Komarzyce i wchodziła w skład dóbr Godów. Część zapewne tejże wsi wchodziła w skład dóbr Maciejowice, miała 8 os. , 105 mr. Spis wsi z 1827 r. podaje, iż R. Maciejowska, w par. Chodel, była wsią suprymowaną poklasztorną i miała 40 dm. , 227 mk. 56. R. , wś włośc. nad rzką Białą, pow. janowski, gm. Kawenczyn, par. Janów, odl. 2 w. od Janowa, ma 36 dm. , 319 mk. 311 rz. kat. i 8 żyd. . Gleba piaszczysta, rozległe bagniste łąki w dolinie rzeczki obfitują w ptastwo wodne. We wsi źródła żelaziste. Wś wchodziła w skład dóbr ordynacyi Zamoyskich. 57. R. , wś i dwa folw. A i B nad rzką Uherką, pow. chełmski, gm. Świerze, par. Uhrusk, wsch. obrz. Ruda, odl. 12 w. od Chełma, posiada cerkiew par. pounicką, szkołę początkową ogólną, hutę szklaną. W 1827 r. 40 dm. , 201 mk. Por. Huta Rudzieńska, Cerkiew drewniana i parafia erekcyi niewiadomej, 1790 r. przez Stan. Augusta potwierdzone. W 1822 r. fol. R. lit, A rozl. mr. 664 gr. or. i ogr. mr, 341, łąk mr. 235, wody mr. 19, lasu mr. 32, zarośli mr. 25, nieuż. mr. 21; bud, mur. 4, z drzewa 17; pokłady torfu. Wś R. os. 47, z gr. mr. 1346; wś Rudka os. 30, z gr. mr. 1052. Fol. R. lit. B, w r. 1881 oddzielony od dóbr Ruda lit. A, rozl. mr. 595 gr. or. i ogr. mr. 223, łąk mr. 123, lasu mr. 221 w odpadkach mr. 14, nieuż. mr. 14; bud. z drzewa 13, las nieurządzony. 58. R. , wś, pow, biłgorajski, gm. Sól, par. Puszcza Solska i Sól wsch. obrz. . 59. R. al. Karolówka, fol. dóbr Kąty, pow. zamojski. 60. R. Wołoska, wś i fol. , pow. tomaszowski, gm. Majdan Górny, par. Tomaszów, odl. 5 w. od Tomaszowa; ma pokłady wapna i torfu. W r. 1874 folw. R. Wołoska rozl. mr. 616 gr. or. i ogr. mr. 279, łąk mr. 113, past. mr. 8, wody mr. 38, lasu mr. 145, zarośli mr. 18, nieuż. mr. 9; bud. z drzewa 15. Wś R. Wołoska os, 32, z gr. mr. 490. 61. R. Żelazna, wś i fol, pow. tomaszowski, gm. Majdan Górny, par. Chodywańce, odl. 6 w. od Tomaszowa, na granicy od Galicyi, ma 10 dm. , 116 mk. 77 rz. kat. , gruntu 139 mr. 116 mr. roli, częścią borowina i piaski. Fol. z 3 domami ma 411 mr. obszaru, w tem 180 mr. roli, 120 mr. lasu. Młyn i staw. Własność Szeptyckiego. Ludność rolnicza. W 182. 7 r. było tu 11 dm. , 42 mk. 62. R. , wś włośc, pow. siedlecki, gm. WolaWodyńska, par. Wodynie, 7 dm. , 48 mk. , 60 mr. W 1827 r. 2 dm. , 17 mk. Należała do dóbr Wola Wodyńska. 63. R. Szostkowska, wś, pow. siedlecki, gm. i par. Wodynie, ma 4 dm. , 15 mk. , 48 mr. 64. R. al. Kąty Ruda, wś, pow. węgrowski, gm. Jaczew, par. Jadów, 5 dm. , 29 mk. 100 mr. W 1827 r. 5 dm. , 36 mk. W 1564 r. nosiła nazwę Ruda Wesslowa, miała 24 włók i stanowiła przyległość Kątów, z którymi należała do ststwa korytnickiego. W XVI w. istniał tu duży staw, młyn, kuźnica, karczma, budynki dla węglarzy. 65. R. , wś nad rzką Różanką, pow. łukowski, gm. Prawda, par. Stoczek, ma młyn wodny, 8 dm. , 63 mk. , 149 mr. W 1827 r. 6 dm. , 43 mk. W 1580 r. we wsi R. , w parafii Tuchowicz, Szczęsny Iwanowski od p. sędziego łukowskiego ziemskiego pobrał od włóki osiadłej fl. . 1, od 3 zagród bez ról gr. 12, od 2 kół młyńskich gr. 24. Summa fl. 2 gr. 6. Pawiński, Małop. , str. 430. 66. R. Babska al. Łukowska, wś włośc. i fol. , pow. łukowski, gm. Stanin, par. Wojcieszków, odl. 16 w. od Łukowa, ma młyn wodny, pokłady torfu, 16 dm. , 112 mk. W 1827 r. 8 dm. , 57 mk. W 1872 r. fol. R. rozl. mr. 630 gr. or. i ogr. mr. 261, łąk mr. 84, past. mr. 54, lasu mr. 159, nieuż. mr. 72; bud. z drzewa 15; płodozmian 8polowy, las nieurządzony. Wś R. os. 13, z gr. mr. 119. Według regestrów poborowych pow. stężyckiego z r. 1569 wieś Ruda, w par. Wojcieszków z Adamowem, własność Jana Sobieskiego, miała 3 4 łanu Pawiński, Małop, , str. 338. Ruda 67. R. Radzyńska, wś i folw. nad rzką Czarną, pow. łukowski, gm. Białobrzegi, par. Serokomla, odl. 28 w. od Łukowa. W 18S7 r. folw. Ruda Radzyńska rozl. mr. 226 gr. or. i ogr. mr, 136, łąk mr. 38, pastw. mr. 9, lasu mr. 34, nieuż. mr. 9; bud. mur. 6, z drzewa 8; płodozmian 6polowy. Wś R. Radzyńska os. z gr. mr. 610. W 1580 r. wś R. w par. Kocz jest własnością Pawła Klebowskiego, który płacił od 10 półwłoczków fl. 5, od 2 kół młyn. gr. 24, od piły koła jednego gr. 15 Suma fl. 6 gr. 9 Pawiński, Małop. , 424. 68. R. Talubska, wś i folw. , pow. garwoliński, gm. Górzno, par. Łaskarzew, leży przy linii dr. żel. nadwiślańskiej, o 12 w. za Pilawą, odl. 5 w. od Garwolina, ma młyn wodny, 23 dm. , 234 mk. W 1827 r. było 12 dm. , 78 mk. , par. Garwolin. W 1875 r. folw. Ruda Talubska, oddzielony od dóbr Taluba, rozl. mr. 585 gr. or. i ogr. mr. 237, łąk mr. 106, pastw. mr. lasu mr. 196, nieuż. mr. 22; bud, mur. 1, z drzewa 22; płodozmian 7polowy; las urządzony. 69. R. Tarnowska, wś i folw. , pow. garwoliński, gm. Podłęż, par. Samogoszcz, 10 dm. , 80 mk. , 810 mr. W 1827 r. było 12 dm. , 108 mk. , par. Tarnówek. 70. R. , pow. radzyński, gm. Biała, par. Ulan, 6 dm. , 18 mk. , 16 mr. 71. R. Drażniewska, wś, pow. sokołowski, gm. Korczew, par. Rusków, ma 3 dm. , 26 mk. , 75 mr. W 1827 r. było 4 dm. , 35 mk. Wchodziła w skład dóbr Drażniew. 72. R. Instytutowa al. Pojezuicka, wś i folw. , pow. sokołowski, gm. Korczew, par. Rusków, ma 19 dm. , 158 mk. W 1827 r. było 25 dm. , 154 mk. W 1866 r. folw. Ruda Pojezuicka rozl. mr. 475 gr. or. i ogr. mr. 241, łąk mr. 41, pastw. mr. 2, lasu mr. 42, zarośli mr. 99, nieuż. mr. 50. Wś Ruda Pojezuicka os. 21, z gr. mr. 301. 73. R. Patrykoska, folw. , pow. sokołowski, gm. Kowiesy, par. Kożuchówek. Wchodzi w skład dóbr Patrykozy ob. . W 1827 r. było tu 8 dm. , 46 mk. 74. R. , wś i folw. , pow. przasnyski, gm. i par. Dzierzgowo, odl. o 17 w. od Przasnysza, ma 10 dm. , 96 mk. W 1827 r. 8 dm. , 62 mk. W 1872 r. fol. i wsie Ruda i Dzierzgowo lit. B. F. rozl. mr. 1825 gr. or. i ogr. 535, łąk mr. 221, past. mr. 224, lasu mr. 577, zarośli mr. 232, wody mr. 3, nieuż. mr. 33; bud. mur. 1, z drzewa 18; las nieurządzony; wiatrak; pokłady torfu. Wś R. os. 11, z gr. mr. 220; wś Dzierzgowo os. 33, z gr. mr. 292. R. wchodziła dawniej w skład dóbr ststwa przasnyskiego. 75. R. , wś i os. nad rz. Działdówką, pow. mławski, gm. i par. Zieluń, odl. o 36 w. od Mławy, posiada młyn wodny i tartak, 15 dm. , 134 mk. , 468 mr. obszaru. Wchodziła w skład dóbr Dłutowo. 76. R. , os. młyn. nad rz. Mławką, pow. mławski, gm. i par, Mława, odl. o 6 w. od Mławy, młyn wodny, 1 dm. , 9 mk. , 56 mr. Wchodziła w skład dóbr ststwa mławskiego. 77. 1. , wś włośc. nad rz. Skrwą, pow. rypiński, gm. i par. Skrwilno, odl. o 16 w. od Rypina, ma 36 dm. , 356 mk. , 297 mr. obszaru. 78. R. Żelska, wś i folw. nad jeziorem, pow. rypiński, gm. i par. Żałe, odl. o 9 w. od Rypina, młyn wodny, 26 dm. , 210 mk. Folw. 418 mr. obszaru, wchodzi w skład dóhr Giżynek, zaś wś ma 17 os. i 168 mr. 79. R. , os. młyn. , pow. pułtuski, gm. Kleszewo, par. Pułtusk. W 1827 r. był 1 dm. , 10 mk. Należała do dóbr Górki. 80. R. , pow. pułtuski, gm. i par. Lubiel. 81. R. Rumunek, pow. ostrowski, gm. Orło, par. Brok. Istniała tu fabryka terpentyny. W 1827 r. było 3 dm. , 33 mk. 82. R. , wś włośc, pow. ostrowski, gm. Komorowo, par. Długosiodło, ma 6 os. , 125 mr. obszaru. W 1827 r. było 2 dm. , 17 mk. Wchodziła w skład dóbr Grądy i Komorowo. 83. R. , wś nad rz. Biebrzą, pow. szczuczyński, gm. Ruda, par. Białaszewo, posiada szkołę początkową ogólną, urząd leśny, dwa młyny wodne. W 1827 r. było 39 dm. , 243 mk. R. gm. , z urzęd. we wsi Przechody, ma 3561 mk. i 23618 mr. obszaru. Sąd gm. okr. II i st. p. w os. Grajewo. W skład gm. wchodzą BudneŻarnowo, Kapice, Osowiec, Płochno, Przechody, Ruda, Sójczyn i Wólka Piaseczna. Wś BudneŻarnowo zamieszkała w połowie przez szlachtę, w połowie przez włościan. 84. R. Osowiecka, wś włośc. , pow. kolneński, gm, Gawrychy, par. Nowogród, leży śród błot zalegających dorzecze Narwi, ma 14 os. , 380 mr. W 1827 r. było 12 dm. , 65 mk Wchodziła w skład dóbr rząd. Nowogród. 85. R. Skroda, wś i folw. nad rz. Skrodą, pow, kolneński, gm. i par. Mały Płock, odl. 15 1 2 w. od Kolna, 24 w. od Łomży. Niegdyś osada młynarska i kopalisko rudy, wchodzące w skład ststwa łomżyńskiego. W 1800 jest tu 6 czynsz. ; gruntu 10 włok 24 mr. magd. ; 7 koni, 9 woł. , 12 krów, 6 jał. , 18 owiec, 10 świń. W 1842 r. 6 osad czynszowych, zajmujących 515 mr. 75 pręt, ; czynsz wynosił 77 złp. z roli, 4 zł. 6 2 3 gr. za dranice; nadto czynszownicy obowiązani byli odrobić 58 dni sprzęż. i 54 pieszych robocizny; oprócz czynszowników znajdowało się dwóch chałupników. W 1848 r. urządzono wś kolonialnie; utworzono 12 osad rolnych, 16 ogrodniczych i karczemną, czynsz ustanowiono na 153 rs. 35 kop. W 1852 r. było 48 męż. , 46 kob. , 15 koni, 4 jałow, 15 krów, 3 woł. , 4 cieląt, 10 świń, 27 owiec. W 1878 r. włościanie posiadają 251 mr. 174 pr. 140 mr. orn. ; łąki rządowe 145 mr. Młyn. 86. R. , wś i os. młyn. , pow. suwalski, gm. Wólka, par. Bakałarzew, odl. od Suwałk 17 w. , ma 9 dm. , 60 mk. , 8 os. , 87 mr. W 1827 r. było 4 dm. . 31 mk. Należała do dóbr Nowydwór. 87. 1. , wś, Ruda Ruda Ruda pow. sejneński, gm. i par. Wiejsieje, odl. od Sejn 25 w. , ma 7 dm. , 58 mk. , młyn wodny. W 1827 r. było 6 dm. , 54 mk. 88. 1. , os. nad rzką Jesią, pow. maryampolski, gm. Chlebiszki, par. Preny, odl. od Maryampola 30 w. , ma 5 dm. , 50 mk. W 1827 r. był 1 dm. , 5 mk. 89. R. al. Kumiecie, obrąb lasów błotnych śród bagien Pale, w pow. kalwaryjskim, należący do leśnictwa maryampolskiego, ma 1790 mr. obszaru. 90. R. , wś. włośc. , pow. wyłkowyski, gm. i par, Giże, odl. od Wyłkowyszek 10 w. , ma 109 dm. , 744 mk. , 54 osad i 1608 mr. W 1827 r. było 48 dm. , 468 mk. Należała do dóbr Giże. Śród drobnych osad włościańskich istnieje osada Ruda i Giże, utworzona z połączenia 4 osad włościańskich, rozl. mr. 96 gr. or. i ogr. mr. 85, łąk mr. 8, nieuż. mr. 3; bud. z drzewa 8. Br. Ch. Ruda 1. wś, pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , gm. Łuck, okr. wiejski Żelazowszczyzna, o 5 w. od gminy, 34 dusz rewiz. 2. R. , wś, pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , gm. Łuck, okr. wiejski Ruda, o 35 w. od gminy, 27 dusz rewiz. W skład okr. wiejskiego wchodzą wsie Ruda, Ankudy, Czarna, Masztorki, Rzeczkowszczyzna i Żuperki, w ogóle 235 dusz rewiz. 3. R. , wś, pow. dzisieński, w 2 okr. pol. , gm. Nowy Pohost, okr. wiejski i dobra Jundziłowo, dawniej Szyrynów, następnie Sobolewskich, o 8 w. od gminy, 5 dusz rewiz. 4. R. , wś pryw. nad jez. Czarnem, pow. dzisieński, w 2 okr. pol. , o 64 w. od Dzisny, 16 dm. , 152 mk. 5. R. , wś, pow. lidzki, w 1 okr. pol. , gm. Gonczary, okr. wiejski i dobra ks. Witgensteina Sielce, o 8 w. gminy a 25 w. od Lidy, ma 15 dm. , 165 mk. w 1864 r. 83 dusz rewiz. . 6. R. , wś nad rz. Rudnianką, pow. lidzki, w 3 okr. pol, gm. Orla, okr. wiejski Korytnica, o 58 w. od Lidy, ma 19 dm. , 142 mk. w 1864 r. 58 dusz rewiz. ; własność Uruskich. 7. R. Jaworska, wś, pow. lidzki, w 3 okr. pol. , gm. Żołudek, okr. wiejski i dobra Grabowskich Dąbrowa, 14 dusz rewiz. 1864 r. . 8. R. , okolica szlachecka, pow. nowogródzki, w 5 okr. pol. snowskim, par. kat. darewska, przy gośc. ze wsi Hryckiewicz do mka Swojatycz; miejscowość bezleśna, grunta urodzajne, dość równe. 9. R. Wielkie, oparzeliste błoto w północnej części pow. pińskiego, w obrębie gmin dobro sławskiej i chotynickiej; jest to jedna z najdzikszych i odludnych miejscowości Pińszczyzny. 10. R. , wś, pow. białostocki, w 3 okr. pol. , gm. Krypno, o 25 w. od Białegostoku; wchodziła niegdyś w skład sstwa knyszyńskiego. 11. R. , dobra, pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 2 okr. pol. , gm. Miedno, o 36 w. od Brześcia a 238 w. od Grodna, b. st. pocz. przy trakcie z Brześcia do Kijowa. Posiada zarząd policyjny dla 4 gmin powiatu Wielkoryte, Małoryte, Radwanicze, KamienicaŻyrowicka. W dawnej parafii katol. powierzchnia płaska, lesista, grunta piaszczyste; zraszają rzeki Bug, Mu chawiec, Kamionka, Olszanka, Ryta, Lena. 12. R. , wś, pow. grodzieński. Była tu kapl. kat. parafii Jeziory. 13. R. , wś i dobra, pow. Sło nimski, w 1 okr. pol. , gm. Giczyce, o 41 w. od Słonima. 14. R. , wś, folw. i dobra, pow. Słonimski, w 4 okr. pol. , gm. Pacowszczyzna, o 42 i 43 w. od Słonima. 15. R. Chorohowicz, wś i uroczysko, pow. Słonimski, w 4 okr. pol. , gm. Kozłowszczyzna, o 18 w od Słonima. 16. R. Jaworska, wś nad rz. Jawor ką, pow. Słonimski, na zachód od Wiązowca. 17. R. Rzeczka, wś, pow. sokólski, w 3 okr. pol. , gm. Czarna Wieś, o 25 w. od Sokółki. 18. R. , zaśc. , pow. poniewieski, w 1 okr. pol. , o 32 w. od Poniewieża. 19. R. , wś, pow. sieński, gm. Ostrowno, ma 12 dm. i 82 mk. J. Krz, A. Jel. Ruda 1. rz. , dopływ rz. Irpeń z prawej strony. 2. R. , rz. , dopływ rz, Rosi, wpada do Rosi między rz. Krasnym Stawem a Rubczenką. 3. R. Szeroka, rzeczka w pow. lipowieckim, pr. dopływ rz. Sobi, do której uchodzi pod wsią Hordyjówką. 4. E. Wielka al. Domacha, rzeka w pow. lityńskim, lewy dopływ Bohu, bierze początek powyżej Markowego futoru, płynie na przestrzeni przeszło 3 mil z północy ku południowi, mija wsi Szpiczyńce, Kumanowce, Krupin i pod wsią Berezną wpada do Bohu. Od prawego brzegu przybiera rzkę Ikówkę. 5. R. , rzeczka w pow. Winnickim, prawy dopływ Wytekły, zaczyna się powyżej wsi Klitenek, mija tę wś, Kropiwnę, Stupnik i powyżej wsi Ostróżka uchodzi do Wytekły. 6. R. , rzeczka w pow. Winnickim, bierze początek pod wsią Popów ką, mija wsie Antopol, Rogińce i pod wsią Szepijówką uchodzi do wielkiego stawu, przez który płynie rz. Śniwoda. 7. R. , rzeczka w pow. Winnickim, prawy dopływ Postołowej Pustołów, ma źródła powyżej wsi Niemierzyniec, mija tę wieś, Napadówkę, Radawkę, Zofijówkę i poniżej futoru Kozaka uchodzi do Postołowej. 8. R. , rzeka, lewy dopływ Perewodu, prawego dopływu Udaja prawego dopł. Suły. Ruda 1. wś u źródeł rzki t. n. , pow. kamieniecki, w 1 okr. pol. i pai. Żwaniec, gm. Hawryszówka, przy drodze ze Żwańca do Kizi, o 5 w. od Żwańca, ma 120 osad, 615 mk. , w tej liczbie 3 jednodworców, 623 dzies. ziemi włośc, 648 dworskiej, 72 cerkiewnej; cerkiew p. w. N. M. P. , wzniesiona w 1866 r. , 938 wiernych. Wś należała do klucza żwanieckiego Lanckorońskich, następnie Jordanów, Starzyńskich, Petrykowskich, Gajewskich, obecnie Żebrowskich. 2. R. , wś, pow. rówieński, posiada tartak. 3. R. , wś Ruda nad wielkim błotem, pow. wasylkowski, w 2 okr. pol. , gm. Połowieckie Małe, o 4 w. na wschód od Szamrajówki a 68 w. od Wasylkowa, ma 1115 mk, nadzielonych 903 dzies. zie mi, za opłatą 36, 500 rs. Cerkiew drewniana p. w. św. Mikołaja, uposażona 34 dzies, ziemi, wzniesioną została w 1855 r. na miejsce da wniejszej, popadłej w ruinę. Należy do klucza białocerkiewskiego hr. Branickich. 4. R. , wś cerkiewna nad Turyą, pow. włodzimierski, aa płn. od sioła Wierby. W rewizyi zamku łuc kiego z 1545 r. wymieniona jako przysiołek wsi Wierby, nadanej przez króla Aleksandra Sołtanowi. 5. R. , wś, pow. włodzimierski, na granicy. pow. kowelskiego, przy linii dr. żel. kijowskobrzeskiej, na płn. zchd od sioła Wierby. 6. R. Gorczyczańska, wś, pow. uszycki, w 1 okr. pol. i gm. Dunaj owce, par, praw. Gorczyczna, katol. Mukarów, w pobliżu traktu pocz. z Dunaj owiec do Uszycy, ma 53 dm. , do 150 mk. jednodworców. Należy do dóbr Gorczyczna, Zaleskich. 7. R. Malawka i Ruda Rujnaja, nieistniejące dziś sioła w pow. berdyczowskim, należące niegdyś do Łozowickich, ob. Chałaimgródek. 8. R. Parobecza, dawna nazwa wsi Jołtuchy, w pow. latyczowskim. 9. R. Popielówka, pow. uszycki, ob. Popielówka 2. J. Krz. Ruda 1. potok, powstaje w gm. Dobrynin, pow. mielecki, w lesie Sokolnym. Zabierając wody z moczarów leśnych, zasila staw dobryniński, przez który przepływa, a przyjąwszy od lew. brzegu strugę Bliznę, przechodzi na obszar gm. Rzemienia, gdzie przyjmuje od lew. brzegu strumień od Tuszymy napływający; wreszcie przeciąwszy gościniec dębickomielecki, poniżej Rzemienia uchodzi do Wisłoki z praw. brzegu. Długość biegu 7, 5 klm. Źródła wznies. 196 mt. , ujście 180 mt. npm. szt. gen. . Od pr. brzegu przyjmuje pot. Rzemień. 2. R. , potok, powstaje w gm. Pokropiwna, pow. brzeźański, ze źródeł łącznych; wkrótce dostaje się w biegu płd. wsch. na obszar Dołżanki; następnie zrasza Janówkę, Petryków i tworzy granicę między gm. Ostrowem a Berezowicą Wielką, uchodząc do Seretu z praw. brzegu. Od Janówki począwszy ginie częstokroć, przedewszystkiem w posuchy; jedynie na wiosnę i w jesieni wypełnia się wodą. Źródła 349 mt. , ujście 294 mt. Długość biegu 21 klm. 3. R. , potok łączny, powstaje w gm. Nadorożna, pow. tłumacki; płynie przez obszar tej gminy, uchodząc w płd. zach. stronie miasta do rzki Tłumacza z lew. brzegu. Długość biegu 4 1 2 klm. 4. R. , potok. wypływa w obrębie Krzywotuł Nowych, pow. tłumacki i tworzy granicę między Tarnowicą Polną od płd. a Czarnołoźcami i Hryniowcami od płn. . Uchodzi do Tłumacza z lew. brzegu. Dlugość biegu 5 1 4 klm. 5. R. , potok, pow staje w obr. gm. Bojan, w pow. czerniowieckim, płynie na płd. , uchodząc do Prutu z lew. brzegu. Długość 6 klm. 6. R. , potok, pow staje w obr. Bainiec, w pow. sereckim, w płn. stronie obszaru, płynie dalej przez Nowe Fratowce i Hadikfalvę, uchodząc w zach. stronie Hadikfalvy do Suczawy z lew. brzegu. Pły nie wzdłuż toru kolei żel. lwow. czerniow. ja skiej. Długość 14 klm. 7. R. , nazwa dolne go biegu pot. Dąbrówki dopł. pot. Partyńskiego. ob. Dąbrówka t. I, 943 i Zgórsko. 8. R. , nazwa górnego biegu strumienia Brodka ob. , dopł. Seretu. Br, G, Ruda 1. wólka należąca do Przyszowa Kameralnego, w pow. nisieckim, ob. Przyszów. 2. R. Szczutkowska, przys. Dąbrowy, pow. cieszanowski. 3. R. , przys. Poręby Dymarskiej, w pow. kolbuszowskim. 4. R. , wólka i folw. w Miechowcu, pow. kolbuszowski, nad pot. Przyszwa; 8 dm. i 61 mk 5. R. , folw. do Ostrowa należący, pow. ropczycki. 6. R. , wólka w gm. WałRuda, pow. brzeski. Gmina ta składa się z trzech części WałRuda, Ruda i Śmietana, leży nad pot. Kisieliną, dopł. Dunajca, na północnyzachód od Radłowa, ma 29 dm. i 149 mk. rzym. kat. 7. R. Kameralna, wś, pow. brzeski, par. rz. kat. w Czchowie o 7 5 Mm. . Leży na praw. brzegu Dunajca, u źródeł pot. Newsie. Graniczy na płd. z Brzezinami wólką do Rostoki, na zach. z lasami ciągnącymi się po Dunajec, na północ z Piaskami, Drużkowem i lasami dzielącymi ją od Filipowic. Okolica podgórska i lesista. We wsi znajduje się 116 dm. i 595 mk. ; 575 rz. kat. i 20 izrael. Dawna własność bisk. krakowskich, należy teraz do funduszu religijnego, który ma 4 mr. roli, 134 mr. pastw. i 113 mr. lasu; pos. mniejsza 446 mr. roli, 56 mr. łąk, 134 mr. pastw. i 341 mr. lasu. W kod. katedr. krakow. ed. Piekosiński, II, 44 znajdujemy dokument z 28 maja 1372, w którym Pasco de Brzana dozwala braciom Błażejowi i Filipowi, synom Mikołaja z Tworkowy, założyć w lasach nad pot. świdnikiem Wielkim i Małym wieś na prawie magdeburskiem, mającą się nazywać Rudą. Wydawca kodeksu przypuszcza, że dokument może odnosić się do osady Świdnika, leżącej na płn. od Tęgoborzy, nad pot. tegoż nazwiska, uchodzącym z lew. brzegu do Dunajca a nazwa R. nie utrzymała się; być jednak może, że nazwa potoka pod Budą uległa zmianie. W nadaniu otrzymuje sołtys łan roli i półłanek a właśnie za Długosza L. B. , II, 239 miał sołtys w R. 2 łany, z których dawał dziesięcinę prob. we Czchowie. Kmiecie oddawali dziesięciny bisk. krak. W 1581 r. Pawiński, Małop. , 141 trzymał R. Piotr Wielogłowski; było w niej 3 półłanki kmiece, 2 Ruda Ruda Ruda komorn. bez bydła i sołtys. 8. R. , wś, pow. dąbrowski, na praw. brzegu Brenia, o 3, 7 klm na północ od Dąbrowy, przy drodze do Kupienina nad Wisłą, w równinie wznies. 190 mt. npm. Par. rz. kat. w Dąbrowy. Wś ma 38 dm. 3 na obszarze wiek. posiadłości Mojżesza Mestera i 218 mk. ; 192 rz. kat. i 26 izrael. Obszar wiek. pos. ma 245 mr. roli, 37 mr. łąk i 27 mr. pastw. ; pos. mn. 547 mr. roli, 78 mr. łąk, 93 mr. pastw. i 5 mr. lasu. W 1577 r. Pawiń. , Małop. , 292 należała do Andrzeja Dembowskiego i składała się z półłanka kmiecego i zagrody. Graniczy na zachód z Kozubowem, na płn. ze Swarzowem ana wschód z Gruszowem Wielkim. 9. R. Górska, wś, pow. ropczycki, u źródeł pot. Kamionki, który pod nazwą Ocieki uchodzi pod Męciszewem do Wisłoki, odl. 10 klm. na płn. od Sędziszowa, w okolicy równej, piaszczystej i lesistej, graniczy na płn. z Kamionką i Cierpiszem, na płd. z Boreczkiem a na zach. ze Żdżarami. Paraf. w Czarny. Wieś liczy 62 dm. i 328 mk. ; 324 rz. kat. i 4 izrael. Obszar większej pos. Artura hr, Potockiego składa się z 5 mr. roli, 72 mr. łąk, 2 mr. pastw. i 371 mr. lasu; obszar pos. mn. z 519 mr, roli, 154 mr. łąk, 102 mr. pastw. i 22 mr. lasu. Lasy sosnowe. 10. R. , wś podana u Długosza L. B. , II, 261 w opisie parafii Straszęcin pow. pilzneński, dziś nie istnieje. Należała do Jana Przygrodzkiego i miała łany kmiece. 11. R. , wś, pow. łańcucki, par. rz. kat. w Szarzynie pow. niski, leży w piaszczystej równinie, na praw. brzegu Trzebośny dopł. Sanu, przy drodze z Leżajska do Rudnika. Graniczy na wsch. z Łukową, na płd. z Jelną, na zach. przez duży bór z Łętownią a na płn. z Szarzyną. W płd. zach. stronie nad pot. i między lasami ma wólkę Jandę 14 dm. i 35 mk. . Obszar wiek. pos. ma 5 dm. Cała osada liczy 89 dm. i 410 mk. ; 345 rz. katol. , 9 ewang. , 41 gr. kat. i 15 izrael. Wiek. pos. attyn. ordynacyi łańcuckiej liczy 175 mr. roli, 86 mr. łąk i ogr. , 127 mr. pastw. i 1720 mr. lasu; pos. mn. 392 mr. roli, 35 mr. łąk, 277 mr. pastw. i 7 mr. lasu. Lasy sosnowe. Dawniej R. wchodziła w skład ststwa leżajskiego. 12. R. , wś, pow. mielecki, nad Breniem, w piaszczystej równinie, przy gościńcu z Pilzna do Mielca. Par. rz. kat. w Przecławiu, urz. pocz. w Radomyślu o 3 klm. . Wś ciągnie się wzdłuż gościńca i potoku, granicząc na płn. z Grzybowem a na płd. z Dąbrówka. Na zach. ma Radomyśl, na wschód zaś duży bor przecławski. Dzieli się na R. Dolną 48 dm. i R. Górną 99 dm. , ku Radomyślowi os. Schabowiec i Słomiankę, a na wschodzie między Goleszowskim lasem i wsią Witowem Kądziołki 63 dm. . Na obszarze wiek. pos. Ludw. Kosturkiewicza znajduje się 5 dm. W ogóle jest 214 dm. , ll97 mk. ; 1148 rz. kat. i 49 izrael. Z 4026 mr. obszaru przy pada na własność większą 1425 mr. 1184 ro li, 146 łąk i ogr. , 69 pastw. i 26 lasu a 2601 na własn. mniejszą 2055 roli, 220 łąk, 282 pastw. i 44 lasu. W 1536 r. Pawiński, Ma łop. , 501 było tu 13 kmieci, z których nie którzy jeszcze wolni siedzieli na rolach nie wykarczowanych. We wsi były 2 sadzawki a trzecia w lesie i karczma płacąca grzywnę czynszu. Kmiecie na rolach wykarczowanych płacili czynszu po 6 groszy, dawali po 9 jaj, 2 kury i 4 grosze za łój. 13. R. Tanewska, os. w pow. niskim, na praw. brzegu Tanwi, przy ujściu do niej pot. Kurzynki, wznies. 168 mt. Jest częścią wsi Dąbrówki, położonej na za chód i składa się z 21 dm. i 124 mk. 58 męż. , 66 kob. rzym. kat. Graniczy na wschód z Kurzyną Wielką, na płn. z Kurzyną Małą czyli Raucheradorfem. 14. R. Jastkowska, część Łętowni, w pow. rzeszowskim. 15. R. , karczma w Gorliczynie, w pow. łańcuckim. 16. R. , rota zabudowań w obr. Dobrynina, w pow. mieleckim, na płd. brzegu stawu, przez który przepływa pot. Ruda. 17. R. , leśniczówka i młyn w Dobryninie, nad pot. Rudą. Tak leśniczówka jak młyn należą do obsz. dwor. w Przecławiu. 18. R. , część Ostrowa, w pow. ropczyckim. 19. R. , gru pa zabudowań w obr. mta Tarnowa. 20. R. al. Rudy, wólka, folw. i młyn, w obr. Tarnowa, w powiecie tarnowskim, 2 dm. , 6 mk. Mac Br. G. Ruda 1. koło Brzozdowiec, wś, pow. bóbrecki, 21 klm. na płd. zach. od Bobrki, 10 klm. od sądu pow. w Chodorowie, 8 klm. od urz. pocz. w Brzozdowcach, 7, 5 klm. od st. kol. i tel. w Boryniczach. Na płn. leżą Laszki Dolne, na płn. wschód Ostrów, na wschód Horodyszcze Królewskie, na płd. Żyrowa i Czartorya, na płd. zach. Podniestrzany i Stankowce, na zach. Brzozdowce i Kuty. W płn. zach. stronie wsi powstaje pot. Rudka i płynie do Horodyszcza Królewskiego, na którego granicy wschod. wpada do Stawu za Wierzchowiną, utworzonego przez Boberkę, dopływ Dniestru. W obrębie wsi przyjmuje Rudka maleńkie strugi od praw. brzegu i tworzy w środku obszaru stawek. Dolina Rudki wznios. 260 do 289 mt. Zabudowania wiejskie leżą w dolnie rzeczki. Na płn. od nich leży karczma Wygoda i wznosi się wzgórze do 303 mt. Własn. wiek. Alojzego Bocheńskiego ma roli or, 467, łąk i ogr. 41, pastw. 11, lasu 45 mr. ; wł. mn. roli or. 738, łąk i ogr. 80, pastw. 13, lasu 8 mr. W r. 1880 było 75 dm. , 520 mk. w gminie; 6 dm. , 28 mk. na obsz. dwor. ; 58 rz. kat. , 471 gr. kat. , 19 izrael. ; 12 Polaków, 517 Rusinów, 19 Niemców. Par. rz. kat. w Brzozdowcach, gr. kat. w ostrowie. We wsi jest cerkiew i szkoła filialna. Za wsią po lewej stronie drogi z Brzozdowiec do Chodorowa znajduje się mogiła, zwana już w r. 1555 starą. Na płn. od mogiły, przy tej samej drodze, koło lasku nie wielki kopiec, z którego przed laty wygrzebano dwie trumny. W jednej trumnie spoczywały w czarnej żelaznej zbroi zwłoki mężczyzny, w drugiej zwłoki kobiety. Na kopcu był ostrosłup trójgraniasty z granitu, wysokości dwóch sążni, dziś złamany i powalony leży obok kopca. Z dwóch stron tego ostrosłupa są ślady herbów i napisów dziś nieczytelne. Z notatki dawnej rozgraniczenia wsi Rudy, Zalesie, Czartoryi i Międzyrzec okazuje się, że były to zwłoki Stanisława i Anny Orzechowskich, dawnych dziedziców R. , pomordowanych w napadzie r. 1665 dnia 10 kwietnia czyt. Zamorski, Kronika Pomorzańska, Lwów 1867, str. 134 i 134. 2. R. , grupa domów w Baszni, pow. cieszanowski. 3. R. , os. koło Wielkopola, pow. gródecki. 4. R. , młyn na obsz. dwor. Starzysk, pow. jaworowski. 5. R. al. Ruda Sielecka, wś, pow. kamionecki, 7 klm. na płn. wschód od sądu pow. , urz. pocz. i tel. w Kamionce Strumiłowej. Na płn. leży Sielec Bieńków, na wsch. Budki, na płd. Jasienica Polska, Łany, Łapajówka i Obydów, na zach. Różanka pow. żółkiewski. Wieś leży w dorzeczu Wisły za pośrednictwem Bugu. Wchodzi on tu od płd. i płynie środkiem obsz. ,, dzieląc się na ramiona i tworząc liczne ostrowy. W dolinie Bugu leżą zabudowania wiejskie. W stronie płn. zach. , w oddaleniu 2 klm. od wsi, leży grupa domów Iwanki, a na płn. wschód od zabudowań wiejskich dom Na Hawlińcu. Inna grupa domów zwie się Koziurami. Zach. część obszaru lesista wznosi się do 205 mt. ; część płd. wsch. również lesista do 227 mt. Własność większa hr. Heleny Mierowej ma roli or. 12, łąk i ogr. 20, past. 252, lasu 1200 mr. ; wł. mn. roli or. 597, łąk i ogr. 750, pastw. 122, lasu 13 mr. W r. 1880 było 155 dm. , 1067 mk. w gm. ; 276 rz. kat. , 762 gr. kat. , 29 izrael. ; 394 Polaków, 673 Rusinów. Par, rz. kat. w Kamionce, gr. katol. w miejscu, dek. buski, archidyec. lwowska. Do par. należy Jasienica. We wsi jest cerkiew p. w. św. Jerzego i szkoła filalna i młyn. Za czasów Rzpltej należała wieś do dóbr koronnych, ststwa kamioneckiego, ziemi lwowskiej. W lustracyi wojew. ruskiego z lat 1661 i 1662 Rk. Os. Nr 2834, str. 212 czytamy W tej wsi juxta anteriores lustrationes et revisiones przed Tatarszczyzną ludzi pociągłych na dworzyszczach bywało Nr 22. Juxta vero lustrationem A. 1628 po Tatarszczyźnie pociągłych dworzyszcz było 8, a na ćwierci jeden. Czynszu płacili inkludując w to i za popręgi po gr. 14. Wszystka gromada dawała za ser zł. 2, po kapłonie jednym z dworzyszcza. Rybitwów było 2, dawali po gr. 12. Od bydlęcia ludzie wszyscy, którzy bydło chowali, dawali po gr. 9. Młynarz na trzeciej mierze dawał zł. 3. Dziesięcina barania bywała. Teraz te dworzyszcza wszystkie puste, tylko na zagrodach jest poddanych 2, którzy czynszu dają po złotym jednym. Robią po 2 dni w tydzień. Rybaków 2, dają po zł. 4. Staw na Bugu w tej wsi, na którym młyn, w którym kamieni 4; ten do arendy generalnej się położy. Mielnik tego młyna na trzeciej mierze postanowiony, wieprzowszczyzny ma dać. Summa prowentu z tej wsi facit zł. . 20. 6. R. , karczma na obsz. dwor. Chwaliboga, w pow. kołomyjskim. 7. R. , karczma na obszarze dwor. Kabarowiec, w pow. złoczowskim. 8. R. Brodzka, wś, pow. brodzki, 16 klm. na zach. od Brodów, 17 klm. od sądu pow. w Łopatynie, 8 klm. od urz. pocz. , st. kol. i tel. w Zabłotcach. Na płn. leży Manastyrek, na wsch. Brody, na płd. wsch. Ponikowica, na płd. Rażniów, na zach. Turze. Wś leży w dorzeczu Dniepru za pośrednictwem Styru, płynącego od płd. na płn. zach. wzdłuż granicy. W połudn. części wsi leżą zabudowania wiejskie. Przeważna część obszaru lesista lasy Pod Styrem na zach. , Sucholesie i Borusinek na półn. , Świdowiec na wsch. . Śród lasów mieszczą się grupy domów Czornobilawa, Mamczuny i Węglarki al. Węglarka. Najwyższe wznies. 242 mt. w środku obszaru; najniższe nad Styrem 209 mt. . Własn. wiek. ma roli or. 162, łąk i ogr. 270, past. 46, lasu 3724 mr. ; wł. mn. roli or. 354, łąk i ogr. 490, past. 22, lasu 10 mr. W r. 1880 było 123 dm. , 770 mk. w gm. , 9 dm. , 58 mk. na obsz. dwor. ; 429 obrz. rz. kat. , 343 gr. kat. , 60 izrael. ; 617 Polaków, 181 Rusinów, 30 Niemców. Par. rz. kat. w Stanisławczyku, gr. kat, w Rażniowie. We wsi jest kaplica, szkoła etat. 1klas. od 1858 r. , mająca 21, 5 mr. ogrodu. Język wykładowy polski. Piaszczysta i torfiasta gleba rodzi żyto, jęczmień, hreczkę i len. Mieszkańcy trudnią się wyrobem drewnianych pudeł i przetaków. Na obsz. dwor. znajdują się trzy młyny wodne i nieczynny tartak parowy. 9. R. Głęboka, karczma na obszarze dwor. Mikłaszowa, pow. lwowski. 10. R. Horyniecka, część Horyńca, w pow. cieszanowskim. 11. R. Kochanowska, wś, pow. jaworowski, 18 klm. na płn. zach. od Jaworowa, 3 klm. od sądu pow. i urzędu poczt. w Krakowcu. Na płn. leży Świdnica, na wsch. Horodnie część Świdnicy, na płd. Ruda Krakowiecka, na zachód Krakowiec. Wzdłuż granicy płn. płynie potok Retyczyn. Zabudowania wiejskie leżą. w środku obszaru, , Własn. wiek. tu i w Rudzie Krakowieckiej Ruda Ruda ma roli or. 3, łąk i ogr. 1, past. 6, lasu 73 mr. ; wł. mn. roli or. 311, łąk i ogr. 124, past. 109, lasu 9 mr. W r. 1880 było w R. Kochanowskiej 42 dm. , 212 mk. w gminie; 113 rz. kat. , 95 gr. kat. , 4 izrael; 127 Polaków, 85 Rusinów. Par. rz. kat. w Krakowcu, gr. kat. w świdnicy. 12. R. Kołtowska, wś, pow. złoczowski. Ob. Kołtów, 13. R. Krakowiecka, wś, pow. jaworowski, 16 klm. na płn. zach. od Jaworowa, 2 Hm. od sądu pow. i urzędu poczt. w Krakowcu. Na płn. leży Ruda Kochanowska, na wschód Przedborze, na płd. i zach. Krakowiec. Wzdłuż granicy płn. płynie Retyczyn. Zabudowania wiejskie leżą w środku obszaru. Płd. część wsi przebiega gościniec ze Lwowa przez Jaworów do Radymna. W r. 1880 było 36 dm. , 188 mk. w gm. ; 99 rz. kat. , 84 gr. kat. , 5 izrael. ; 118 Polaków, 70 Rusinów. Par. rzym. i gr. kat. . w Krakowcu. 14. R. Krechowska, wś, pow. żółkiewski, 13 klm. na zach. od sądu pow. w Żółkwi, 6 klm. od urz. poczt. w Krechowie. Na płn. zach. , płn. i płn. wschód leży Kunin, na wschód Glińsko, na płd. Skwarzawa Nowa i Krechów, na płd. zach. Krechów. Płd. zach. część wsi przepływa pot. Bzynka, dopł. Derewenki, wpadającej do Świni dopł. Raty i przyjmuje w obrębie wsi od lew. brzegu pot. Kiślankę. Zabudowania wiejskie leżą na płd. wschód; Na płn. wsch. od nich grupa domów Czornyje, a na wschód grupa domów Chamy. Własn. wiek. Micewskich ma roli or. 101, łąk i ogr. 115, past. 23, lasu 6 mr. ; wł. mn. roli or. 511, łąk i ogr. 184, past. 153 mr. W r. 1880 było 78 dm. , 445 mk. w gminie; 6 obrz. rz. kat. , 426 gr. kat. , 13 izrael. ; 432 Rusinów, 13 Niemców. Par. rz. kat. w Żółkwi, gr. kat. w Krechowie. 15. R. Lasowa al. Leśna, przys. Ławrykowa, pow. Rawa Ruska. Jest tu parafia gr. kat. , do której należą Ławryków, Okopy i Pogorzelisko. Cerkiew drewniana p. w. Narodz. Najśw. M. P. , postawiona w r. 1769. 16. R. Lubycka al. Folusiewicze, grupa domów we wsi Lubycza Kniazie i Lubycza Kameralna, pow. Rawa Ruska. 17. R. Magierowska, ogólna nazwa obszaru gmin; Ławrykowa, Okopów, Pogorzelisk i Zamku, pow. Rawa Ruska. 18. R. Manastyrska, gr. kat. parafia w Manastyrku, pow. Rawa Ruska. Ob. Manastyrce. Wedle podania istniał tu niegdyś klasztor bazylianów, zkąd też i nazwa ma pochodzić. 19. R. Rożaniecka, wś, pow. cieszanowski, 13 klm. na płn. wschód od sądu pow. i urz. poczt. w Cieszanowie. Na płn. leży Huta Rożaniecka, na wschód Płazów, na płd. Żuków, na zach. Lubliniec Nowy. Wody płyną od Wyrowy, dopływu Tanwi. Połudn, część wsi mianowicie przepływa potok Rożaniec al. Roźaniecki od płn. wsch, na płd. zach. i lewoboczny jego dopływ Lubówka al. Łabówka; część płn. zaś pot. Pancza od wschodu na zachód, tworząc na znacznej przestrzeni granicę półn. między Rudą Rożaniecką a Hutą Rożaniecką. Zabudowania wiejskie leżą w dolinie pot. Rożanieckiego. Jedna grupa domów zwie się Korkorze. Jest tu także folwark i gajówka objęte nazwą Krupiec; grupa domów i młyn Stara Piła i młyn Tłuczka. Na wsch. od zabudowań leży nad pot. Rożanieckim młyn Folusz; a na płn. wschód fol. Jezioro. W płd. zach. stronie obszaru leży las Popilne. Na granicy zach. wznosi się t. zw. Łysa Góra do 235 mt. ; na płn. wsch. Czupiranka do 309 mt. a na płn. od niej wzgórze Nad Banachem do 323 mt. Własn. wiek. Br. Jana Brunickiego ma roli or. 160, łąk i ogr. 71, past. 37, lasu 3907 mr. , wł. mn. roli or. 1359, łąk i ogr. 268, past. 47, lasu 38 mr. W r. 1880 było 157 dm. , 838 mk w gm. , 14 dm. , 113 mk. na obszarze dwor. ; 866 rz. kat. , 34 gr. kat. , 51 izrael. , 3 innych wyznań; 855 Polaków, 34 Rusinów, 52 Niemców. Par. rzym. i gr. kat. w Płazowie. We wsi szkoła etatowa 1klasowa i tartak parowy o sile 20 koni, o jednym gatrze i 12 piłach. Tartak ten przerabia rocznie 1200 mt. kub. drzewa sosnowego i jodłowego a produkuje 775 mt. kub. desek. Za czasów Rzpltej należała wieś do dóbr koronnych, do pow. lubaczowskiego. W lustracyi z r. 1765 rkp. Ossol. , Nr. 2835, str. 109 czytamy W tej wsi ćwierci formalnych niema, tylko na polach z lasów wykopanych osiadła; poddanych z wójtem, leśnymi, na pańszczyźnie znajduje się 41; czynszujących pola poddanych 46. Poddany do dwóch dni pańszczyzny ciągiem odbywanej ma wyznaczonych staj 7, co zaś oprócz tych staj trzyma, z każdego staja tak ozimego jak i jarego po zł. jednym płaci. Szarwarków nie robią i żadnych danin nie dają. Pieszy do dnia jednego pańszczyzny 3 staj ma wydzielonych. Każdy motków 3 przędzie i dni 4 letnich zakos, obkos, zażyn, obżyn odbywa. Stawek Grochów, między miastem Płazowem a Rudą Rożaniecka leżący, na spuście nie bywa. Młyn na tym stawie, czyli bardziej na rzece Rożańcu zastawiony, o jednym kamieniu będący, który młyn za prawem trzymający mielnicy Grochy reproduxerunt konsens JW. Lubomirskiego, wojewody krakowskiego, Semkowi Jaremczukowi i synowi jego na wolne wystawienie młyna niżej młyna sprzążnego nazwanego, nadany, który król August III d. 20 lutego 1736 r. potwierdzając, tychże Jaremczuków czyli Grochy nazwanych, przy młynie, gruntach pod miastem Płazowem leżących zachował, budynek stawić pozwolił, miarkę trzecią z młyna naznaczył, pole na węglarzyskach nadał, od wszelkich podatków Rzpltej uwolnił, karmienie wieprza do zamku lubaczewskiego i dzień siekierkowy naznaczył. Za tem prawem przy młynie zostaje 6, robią siekierką na tydzień dni 3, za niewyprawę dragona z groszowym płacą zł. 51 gr. 20; za niekarmienie wieprza dają zł. 15 gr. 15, powozów 4 o mil 12 do roku odbywają, tudzież z węglarzysk z pola ćwierci zł. 157 gr. 2 płacą. Stawek Żukowców między Płazowem i Rudą, na rzece Rożańcu będący, spustu na nim nie bywa i niezarybiony. Młyn na tym stawku a bardziej rzece Rożańcu zastawiony o jednym kamieniu, a mielnicy, których jest 5, robią na tydzień siekierką dni 2. Powozów 4 o mil 12 dają, dragona, z powodu że grunt piaskiem zawiany, nie dają, tylko czynszu zł. 15 gr. 15 i za niekarmienie wieprza drugie zł. 15 gr. 15 płacą. Stawek trzeci Kurejów bywał, ad praesens go nie masz. Mielnicy, których jest 2, z gruntu, częścią piaskiem zawianego, dają zł. 7, siekierką na tydzień dzień jeden odbywają. Oprócz tych stawków w tej wsi opisanych w róźnych miejscach stawków czyli bardziej wody przystawionej dla fryszerek 4 i piąty na kuźni czyli piecu wielkim, z których dwa stawy na spuście po zł. 150 idące do intraty z Rudy Rożanieckiej wyprowadzonej przyłączają się, a prowent z kuźni osobliwie sumaryuszem wyprowadzony. Intrata roczna z Rudy Rożanieckiej wymieniona szczegółowo czyni 1935 zł. 20 gr. Expensa tej wsi przy kuźni Rudy Rożanieckiej niżej opisanej wyrażone. Intrata roczna z kuźni Rudy Rożanieckiej za żelaza giętego kutego cetnarów 113 funt. 61 2728 zł. 19 gr. ; za żelaza giętego kutego podlejszego na naczynia różne cetn. 957 fun. 88 19, 157 zł. 18 gr. ; za żelaza kutego lanego w glinie cetn. 366 fun. 57 6598 zł. 7 gr. ; za blachy z herbami lane w piasku cetn. 45 fun. 25 543 zł. ; za gwoździe gontowe 1056 zł. Za propinacyą z Rudy i Huty Rożanieckiej 6573 zł. Summa intraty rocznej 36, 656 zł. 14 gr. Expensa roczna do tejże kuźni Pisarzom salarium z ordynacyą kuźnicznemu zł. 600, magazynowemu zł. 600; majstrowi piecowemu z szmelcyrzami i szychtyrzami zł. 2943; fryszerzom i kowalom zł. 2439 gr. 11; expensa na gotowe gwoździe 690 zł. ; za węgle do pieca wielkiego na rok koszów 1871 á 1 zł. 1871 zł. ; do suszenia modeł koszów 80 á 1 zł. 80 zł. ; za węgle fryszerzom, chociaż w kuźniach polskich na wykucie cetnarów 3 dają koszów 2, a że ta kuźnia nie jest zupełnie uregulowana, więc na wykucie cetnara i utarcie prochu rachuje się koszów 2; pokazało się tedy cetnarów wykutych przez rok 1171 funtów 41, na których najwięcej wyjść mogło koszów 2343 a 1 zł. 2343 zł. ; płókarzom od kiblów 4022 a gr. 5 zł. 670 gr. 10; od oprawy kamienia do zaprawy pieca zł. 80; na reparacyą budynków kuźniczych i karczem zł. 300; od tejże kuźni za pańszczyznę ciągłą, pieszą, szarwarki, podwody 3221 zł. 6 gr. ; expensa na różne naczynia i potrzeby kuźnicze 493 zł. 17 gr. ; expensa na słody i trunki propinacyi starościńskiej w Rudzie i Hucie Roża nieckiej wydane 3702 zł. 14 gr. Summa expensy kuźniczej na rok 20, 033 zł. 22 gr. 20. R. Szczutkowska, przys. Dąbrowy, pow. cieszanowski. Za czasów Rzpltej należała do dóbr koronnych, pow. lubaczewskiego. W lustracyi z r. 1765 rkp. Ossol. , Nr. 2835, str. 108 czytamy Ta wioska osiadła na niwie Rudniczej. Poddanych jest 8 i prawnych Zu ków 10, na czynsz pole siejących. Poddani pod pańszczyznę mają wydzielonych po staj 6, a co więcej pola mają, to czynsz z niego płacą, a z pola pod pańszczyznę zimą i latem, kto Gzem ma, dzień pańszczyzny, dzień szarwarku na tydzień i dni powinnych na rok 5 odbywa, po motków 3 przędą. Osepu owsa nie dają i hyberny nie płacą, tak poddani ja ko i Żuki za prawem siedzący, którego nie pokazali. Intrata in anno 1764 wymieniona szczegółowo czyniła zł. 323 gr. 16. Expensu fundi żadnego w tej wsi nie masz. 21. R. Świdnicka, część Świdnicy, pow. jaworowski. 22. R. Turyniecka, grupa domów w Turynce, pow. żołkiewski. 23. R. Wróblaczyńska, część Wróblaczyna, pow. Rawa Ruska. 24. R. Żurawiecka, część Żurawiec, powiat Rawa Ruska. Lu. Dz. Ruda 1. z Ganowcami i Kochawina, miasto nad rz. Stryj, pow. żydaczowski, odl. 11, 25 klm. na płd. od sądu pow. i st. tel. w Żydaczowie a o 3, 5 klm. od urz. pocz. Nowesioło. Granice wschod. Łowczyce i Obłaźnica, połudn. Nowesioło i Kornelówka, zachod. Jusypczyce, Hanowce i Pokrowce, półn. rz. Stryj i Hnizdyczów wieś. Są to właściwie dwie osady Ruda na płd. , Kochawina na płn. , stanowiące jedną gminę administracyjną. Obszar dwor. 321 mr. , włośc. 805 mr. W 1857 r. 790 mk. ; w 1880 r. w gm. 785, na obsz. dwor. 75; rz. kat. par. Kochawina, dek. Stryj. Pierwotna parafia była w Rudzie, fundowana 1627 r, przez Jana z Żurowa Daniłowicza, woj. ruskiego; obecny kościół w Kochawinie wystawiony w 1738 r. przez Konstantego Wychówskiego, chorążego bydgoskiego. Po spaleniu kościoła, parafia w Rudzie została 1784 oddana karmelitom w Rozdole; w 1789 r. napowrót powierzona świeckiemu duchowieństwu. Kościół drewniany p. w. Wniebowz. N. M. P. , której obraz cudami słynący w wielkim ołtarzu się znajduje. Rzym. katol. w miejscu 17; prócz tego należą do par. Daszawa 62 dusz, Gelsendorf 2, Hanowce 39, Hnizdyczów Ruda Ruda 38, Jajkowce 33, Jaroszyce 4, Jusypczyce 43, Łowczyce 36, Obłaźnica 108, Oleksice 15, Ruda 527, Strahańce 12, Wolica 8 5 Żyrawa 43, razem rz. kat. 987, izrael. 213, akat. 535; w samej Kochawinie niedaleko od kościoła stoi kaplica wyrestaurowana 1848 r. , poświęcona 1855 r. Gr. kat. parafia w miejscu dek. stryjski, liczy dusz w Rudzie z Kochawiną 247; w filiach Łowczyce 765, Hanowce 313, razem 1325 gr. kat. Szkoła filialna, kasa pożycz. z kapit. 1151 zł. Fundusz ubogich w Kochawinie 400 zł. Właściciele pos. dwor. Konstantego z Siemuszowa Pietruskiego spadkobiercy. Na dokumencie wystawionym w Żydaczowie d. 5 marca 1435 r. , którym Ziemowit, ks. mazowiecki, zwalnia właścicieli Obłaznic od wszelkich cięźarów, przenosząc ich z prawa poddaństwa na prawo ziemskie, podpisany jest jako świadek Demetrius Danylowicz de Ruda Akta gr. i ziem. , III, 200. D. 17 sierpnia 1461 r. Jerzy Strumiło z Dymoszyna, podkomorzy lwow. , rozgranicza wsie Ostrów i Łuczany; jako świadek występuje Mikołaj Korythko de Ruda t. VI, 66 We Lwowie 28 maja 1484 r. Gunter z Sieniawy, sędzia, i Piotr Gołąbek z Zimnowody, podsędek, poświadczają, jako przed nimi Dymitr Daniłowicz, dziedzic Rudy, i Prokop Korawa, dziedzic Malechowa, uskutecznili podział dóbr po wuju swym Pawle Jurkowskim VII, 146. W Rudzie 6 czerwca 1627 r. Jan Daniłowicz, dziedzic na Olesku, woj. ruski a buski, korsuński i czehryński ststa, funduje i uposaża kościół X, 218, ust. 3489. 2. R. Mała kolo Podkamienia, wś nad rz. Gniła Lipą, pow. rohatyński, odl. o 7 klm. na płn. od Rohatyna, gdzie sąd, par. rz. kat. , urz. pocz. i tel. , przy gościńcu z Przemyślan do Rohatyn. Granice wschod. lasy a za niemi Stratyn, połud. Podgrodzie i Zalipie, zachod. Załanów i Dziczki, półn. Firlejów i Kleszczowna. Obszar dwor. 261 mr. , włość. 615 mr. W 1857 r. 358 mk. ; w 1880 r. w gm. 398, na obsz. dwor. 24; rz. kat. 17, gr. kat. 410, par. Załanów, kasa pożycz. z kapit. 159 złr. Właśc. pos. dwor. spadkob. Michaliny Wereszczyńskiej. We Lwowie 5 stycznia 1498 r. Piotr Otto i Rafał z Chodcza pożyczają od Klary al. Milochny, dziedziczki Koczarowa, 350 grzyw. i zobowiązują się wrazie niewypłaty odstąpić jej prawa do wsi swoich Matejowa i Rudy Akta gr, i ziem. , X, 12, ust. 175. W Wilnie 31 stycznia 1534 r. Zygmunt I poleca Bernardowi, arcyb. lwow. , Janowi Kamionackiemu, staroście grodeckiemu i drohobyckiemu, Pawłowi Tarle, sędziemu ziemskiemu lwow. , rozsądzić sprawę między Piotrem Goldaczem a Ottonem z Chodcza o wsi, Rudę i Matiów str. 35, ust. 524. B. R. Ruda 1. przys. Bainiec, w pow. sereckim, st. dr. żel. lwow. czerniow. jaskiej, nad pot. Rudą. Liczy 7 dm. , 24 mk. W samych Baińcach ob. Bainćze było w 1880 r. 3 dm, , 13 mk. ; razem cała gm. Bainiec liczyła 10 dm. , 37 mk. ; kat. 15, gr. orm. 4, żyd. 18; a Niem ców 20, Rusin 1, Rumunów 5, innej narod. 11. 2. R. , część Fratowiec Nowych, w pow. radowieckim, 10 dm, , 34 mk. Ob. Nowe Fratowce. Br. G. Ruda, rzka, prawy dopł. Warty, powstaje pod Władysławowem, o 8 1 2 klm. na wschódpłd. od Czarnkowa, w pow. czarnkowskim; minąwszy Władysławów, skręca ku połud. i wchodzi do pow. obornickiego, na Przyborówko, Przyborowo i Piotrów; między Piotro wem a Połajewem rozdziela się na dwa ra miona, któro łączą się; poniżej Połajewa przyjmuje z praw. brzegu strugę od Krosinka. Minąwszy Połajewo, płynie przez łąki Sierakówka i pastwiska Godosy; pod Młyńskiem zdąża do bagien Kończakiem zwanych; w po bliżu Długiego Brodu łączy się z strugą Boruszyńską i z nią wpada do Warty pod Stobnicą, o 5 klm. na wschód od Obrzycka, w po wiecie obornickim. Powyżej Piotrowa obraca młyn, a o 1 1 2 klm. przed ujściem papiernię stobnicką. Długość biegu w pow. czarnkow skim wynosi 3 klm. ; cały bieg 19 klm. w li nii powietrznej. Wijące się pod Skrzetuszem strugi bez wyraźnego ujścia wprowadzają w błąd, jakoby Ruda uchodziła tam do Golnicy, dopł. Wełny. E. Cal. Ruda 1. dawn. Ruda Bestwińska, wś i okr. wiejski, pow. krotoszyński, między Jutrosinem a zdunami, o 6 1 2 klm. na płd. wschód od Kobylina, nad Chachełną, dopł. Orli, par. Baszków, poczta i st. dr. żel. w Zdunach o 7 klm. , ma 33 dm. i 250 mk. R. istniała już przed r. 1523, około tego czasu składała proboszczom baszkowskim 1 ferton i pług żelazny; dziedzicami byli Karnkowscy 1527 r. , Konarscy między r. 1552 i 1578, potem Zborowscy, Sieniutowie, Leszczyńscy, Sułkowscy i Mielżyńscy. Łukaszewicz w Opisie pow. krotoszyńskiego I, 420 wyróżnia w tej okolicy trzy Rudy Bestwińską, Żelazną i Rudę, folw. z młynem na rzeczce Świeca; osady te zlały się prawdopodobnie w jednę całość. Rudę Żelazną wraz z innemi posiadłościami sprzedał w r. 1505 Jan Bniński synowcom swoim Janowi i Mikołajowi. W r. 1578 było w Ii. Bestwińskiej 7 rudników; regestra poborowe z r. 16181620 nie wykazują tej R. W skład okr. wiejs. wchodzą Rochy 20 mk. , 4 dm. ; cały okrąg ma 37 dm. , 270 mk. 34 kat. , 236 prot. i 356 ha 232 roli, 60 łąk; czysty dochód z ha roli i łąk 7 83 mrk. 2. R. , huby, pow. krotoszyński, o 9 1 2 klm. na płn. wschód od Sulmierzyc, nad strugą Orpiszewską; par. Jan Ruda Ruda Ruda fol. nieków Zaleśny, okr. wiejski Świnków; poczta w Daniszynie, st. drogi żel. w Krotoszynie, o 12 klm. ; ma 6 dm. i 45 mk. 3. R. , fol. i młyn nad rz. Lutynią, pow. krotoszyński, o 3 1 2 klm. na płn. wschód od Dobrzycy; par. i okr. domin. Lutynia, poczta w Dobrzycy, st. dr. żel. w Kowalewie Pleszewskiem o 7 klm. ; fol. liczy 25 mk. i 1 dm. , a młyn, wchodzący w skład okręgu wiejskiego Lutyńka, 9 mk. 4. R i Rudny Młyn, wś i młyn, pow. obornicki, o 4 klm. na zach. płn. od Rogoźna, nad Wełną, przy traktach obornickocho dzieskim i wągrowieckoczarnkowskim, które się tu krzyżują; par. , poczta i st. dr. żel. w Rogoźnie; 9 dm. , 95 mk. 62 kat. , 33 prot. i 259 ha 194 roli, 29 łąk, 3 lasu. Do R. i młyna odnoszą się wspomniane w przywileju lokacyjnym Rogoźna z r. 1280 opus ferri, tudzież w regest. pobor. z r. 1580 Huta i minera ferri. Wś i młyn wchodziły dawniej w skład ststwa rogozińskiego. 5. R. , kawał roli 8 ha, w pow. pleszewskim, należący do Rudy Wieczyńskiej, w królestwie polskiem. 6. R. , niem. Ruden, wś i okr. wiejski, pow. szubiński, o 3 klm. na wsch. płd. od Rynarzewa, wzdłuż lew. brzegu Noteci, na przestrzeni przeszło 2 klm. ; par. i poczta w Rynarzewie, szkoła w miejscu, st. drogi żel. w Chmielnikach o 11 klm. ; 27 dm. , 198 mk. ; powstała w nowszych dopiero czasach. O mieście R. , które na mocy przywileju króla Kazimierza Kod. Wielkop. , n. 1165 z r. 1337 bracia Wojciech i Marcin założyć mieli w okolicy Samoklęsk, Szubina i Rynarzewa, milczą późniejsze źródła. W skład okr. wiejs. wchodzi Popielarka 30 mk. , 2 dm. ; cały okr. ma 29 dm. , 228 mk. 16 kat. , 212 prot. i 442 ha 268 roli, 130 łąk, 1 lasu; czysty doch. z ha roli 9, 79, łąk 19, 19, z lasu 1, 17 mrk. 7. R. nad rz. Wełną, os. i okr. wiejski, pow. wągrowiecki, tuż pod Mieściskiem, ku płn. ; par. i poczta w Mieścisku, st. dr. żel. w Janowcu o 10 1 2 klm. ; 6 dm. i 65 mk. Osadę pierwotnie stanowił młyn, należący do klasztoru wągrowieckiego. W pobliżu znajduje się grodzisko na wyspie i ślady cmentarzyska z popielnicami. W skład okr. wiejskiego wchodzi dworek Koźlanka 11 mk. w 2 dm. ; cały okr. ma 8 dm. , 76 mk. 60 kat. , 16 prot. i 61 ha 34 roli, 26 łąk, 1 lasu. 8. R. , niem. Johannisburg, os. i okr. wiejski, pow. wyrzyski, o 4 klm na wschód od mta pow. , przy trakcie nakielskim, nad Rudną, dopł. Łobzówki. Powstała w nowszych czasach w miejscu karczmy Rudy. Par. Glesno, poczta w Wyrzysku, st. dr. żel. w Osieku o 4 klm. ; 16 dm. i 134 mk. W skład okr. wchodzi Rudzki młyn 10 mk. w 1 dm. ; cały okr, ma 17 dm. , 144 mk. 132 kat. , 12 prot. i 133 ha 85 roli, 36 łąk, 2 lasu. 9. R. , Słownik Geografiezny T. IX. Zeszyt 108 gdyś, w pow. gnieźnieńskim, w okolicy Wit kowa i Gniezna, należał w końcu zeszłego wieku do Stefana Garczyńskiego. 10. R. , tak zowie się też Krzywizna w pow. ostrzeszewskim. 11. R. , ob. Rudna, Rudzki młyn i Rudy. E. Cal. Ruda, niem. Rudafliess, rzeczka w pow. tucholskim. Powstaje w lasach nadleśnictwa świeckiego, z jeziora przy młynie Ruda zwanym, przyjmuje z lew. brzegu dopływ Rzytnicę i uchodzi lew. brzegu do Brdy. Ruda 1. niem. Koenigl. Ruda, dok. 1222 Ruthe, 1232 Rude, Rauden, wś, pow. chełmiński, st. p. Trzebieluch, par. kat. Sarnowo, okr. urz. st. cywil. Szynych. Wś ma 104 ha 2 łąk i 100 roli. W 1868 r. 55 bud. , 25 dm. , 172 mk. , 36 kat. , 136 ew. ; 1885 r. 23 dm. , 29 dym. , 119 mk. , 25 kat. , 94 ew. Szkoła ew. liczyła 1887 r. 81 dz. i 1 naucz. R. wchodziła dawniej w skład pow. grudziądzkiego; leży przy szosie grudziądzkiej, nad rzeczką do Wisły uchodzącą i obracającą młyn. W r. 1222 w przywileju łowickim wymieniona jest R. , jako nadana przez Konrada, ks. mazowieckiego biskupowi Chrystyanowi. Zawierała ona pierwotnie 28 włók, karczmę i młyn. R. 1336 oznajmia Zygmunt t. Schwarzburg, komtur grudziądzki, że młyn w R. , który dawniej posiadał Konrad z Paczkowa de Paczkow, nadał Piotrowi, który go nabył od wdowy i synów Konrada. Za to miał nam dać 12 grzywien. Ponieważ tych pieniędzy nie zapłacił, chociaż kilkakrotnie był napominany, dlatego obłożyliśmy jego posiadłość aresztem. Na prośby wdowy po Piotrze, poparte wstawieniem się wiernego nam proboszcza grudziądzkiego Piotra, kontentujemy się 20 grzyw. i pozostawiamy jej młyn nasz na prawie dziedzicznem, z wszelkiemi wolnościami i przywilejami, jakie miał Konrad. Są te zaś następujące wolne drzewo w naszym lesie i w granicach wsi Rudy, zakazane też było pobliskim młynarzom tamować bieg wody, quam ut mos est ad unius molaris lapidis sectionem. Nie było wolno wystawić drugi młyn w pobliżu, chyba żeby tutejszemu młynowi to nic wyszło na szkodę, a i tedy tylko za naszem zezwoleniem. Te prawa ma i wdowa po Piotrze posiadać. Będzie nam jednak za młyn i ogród rocznie 4 grzyw. i 15 kur dawała na św. Marcin. Dan w Grudziądzu. W wojnie z r. 1414 poniosła R. szkodę wynoszącą 450 grzyw. , które następnie Krzyżacy na 200 zniżyli. R. 1499 było tu 2 karczmarzy Tomasz i Stencel, sołtys Steffen; ławnikami byli Kaspar i Piotr. R. 1591 posiadał młyn Walenty Lis, na co miał przywilej króla Stefana z r. 1576. Lustracya z r. 1664 wykazuje, że karczmarz miał tylko 3 morgi pod pługiem, sołectwo, obejmujące 4 włóki, 57 Ruda od których tłokę i służbę konną trzeba było czynić, posiadało dwóch mieszkańców w podeszłym wieku, reszta obszaru, t. j. 25 włok leżała odłogiem, zabudowań brakło. Tylko młyn o 2 gankach istniał jeszcze, posiadał go Jan Bogusz. W wizytacyi Strzesza z r. 1667 czytamy, że tu było 7 włościan. Dwór, t. j. Ruda szl. , dawał mesznego 1 korzec żyta i tyleż owsa str. 105. R. 1670 nadaje król Michał spustoszoną karczmę z 3 włókami roli i 40 mr. łąk, Biendugą zwanych, na prawie chełm. Tomaszowi Kierszkowicowi za 40 fl. czynszu, który miał płacić na św. Marciu, ale dla koniecznych budowli dopiero po 4 latach. Wolno mu było warzyć piwo i gorzałkę, sprzedawać te trunki i wiktuały; inne piwo tylko z Grudziądza sprowadzać powinien. Na mocy przywileju tegoż samego króla z r. 1670 d. 24 grudnia dostaje wdowa Katarzyna Scholl sołectwo w Rudzie z 4 włókami wołnemi i wszystkiemi przez Krzyżaków nadanemi prawami. Z czasem nabył Maciej Kierszkowicz oprócz karczmy także młyn i wolne sołectwo. Po nim dzierżyli ten majątek Jakub i Anna Kierszkowicz, r. 1765 zaś Marcin K. Przy okupacyi pruskiej należały tu 4 włóki 8 mr. i 4 wł. i 10 mr. do Wojciecha Kierszkowicza; po jego śmierci został ten majątek podzielony między 3 dzieci. Lemaństwo z 2 włókami 8 mr. i 150 kwadr. prętami dostał Aleksander Kierszkowicz, który 12 mr. puścił trzem chałupnikom w wieczystą dzierżawę. R. 1837 nadał dziedzic Hooff z Rządza 12 zagrodnikom 54 mr. za rentę w kwocie 86 tal. 15 sbr. na własność; 2 posiadłości o 11 mr. i 20 mr, zostały juź r. 1825 wydane na własność za czynsz 39, tal. rocznie. Według topografii Goldbecka z r. 1789 zawierała R. 3 wolne sołectwa lemaństwa i młyn, razem 20 dymów ob. Gesch. d. Graudenzer Kr. von Froehlich, I, 282. 2. 1. Szlachecka, niem. Adlig Ruda, dobra, pow. chełmiński, st. p. Trzebieluch, par. kat. Sarnowo; razem z folw. Średnią Rudą MittelR. , 1885 r. 2 dm. , 19 mk. i Górną R. OberR. , 1 dm. , 10 mk. liczą te dobra 30 dm. , 43 dym. , 211 mk. , 50 kat. , 152 ewang. , 9 dysyd. 440 ha 33 lasu, 21 łąk i 354 roli or. której ha przynosi 8, 62 mrk czystego dochodu. R. 1667 dawała R. mesznego 1 korzec żyta i tyleż owsa ob. Wizyt. Strzesza, str. 105. 3. R. , nadleśn. król, pow. brodnicki, st. p. i par. kat. Górzno 4 klm. odl. Do niego należy 7 leśnictw Borek 1 dm. , 9 mk. 1885 r. , Bryńsk 1 dm. , 7 mk. , Buczkowo 1 dm. , 5 mk. , Traczyska Eichhorst, 1 dm. , 7 mk, Górzno 1 dm. , 10 mk. , Nowy Świat 1 dm. , 4 mk. i Rehberg 1 dm. , 8 mk. ; oprócz tego osady BryńskFijałki 49 dm. , 348 mk. , Buczkowo 7 dm. , 49 mk. , Czarny Bryńsk 17 dm. , 107 mk. , Djabelec 2 dm. , 21 mk. , Falk 1 dm. , 5 mk. , Gacia Gatcz, 1 dm. , 12 mk. , Heydekrug 1 dm. , 23 mk. , Kozioł 1 dm. , 7 mk. , Nowy Świat 24 dm. , 139 mk. , Pol Brzezin 4 dm. , 44 mk. , Rudzisko 2 dm. , 12 mk. , Traczyska 6 dm. , 42 mk. i rogatki Heydekrug 1 dm. , 2 mk. . Cały ten kompleks obejmuje 7757 ha 6795 lasu, 219 łąk i 624 roli. We wszystkich miejscowościach było 1885 r. 870 mk. , 777 kat. , 93 ew. , 125 dm. , 180 dym. 4. R. , niem. Rudda, młyn nad rz. Wierzycą i karczma, pow. kościerski, st. p. i par. kat. Stara Kiszewa o 6 klm. , st. kol. Zblewo 16 Mm. ; 298 ha 50 lasu, 20 łąk, 113 roli, odl. od Kościerzyny 2 1 2 mili, W 1864 r. 44 mk. , 25 kat. , 10 ew. , 4 dm. ; 1885 r. 8 dm. , 9 dym. , 65 mk. , 43 kat. , 22 ew. Młyn wodny o 3 gankach, tartak i cegielnia. IŁ 1625 wystawił Samuel Konarski, woj. malborski, ststa kiszporski i kiszewski, dla osady tej przywilej Ponieważ w teraźniejszej wojnie dobra starościńskie i młyn w Rudzie bardzo podupadły, dlatego dajemy młynarzowi Schnase, który go za własne pieniądze kupił, następny kontrakt Udzielamy mu 3 lata wolne dla jego młyna i tartaka, w ciągu których powinien sukiennikowi Janowi znów odbudować folusz i oprócz tego 2 chałupy. Na każdy Nowy Rok będzie dawał 1 łaszt żyta i 20 korcy jęczmienia i będzie tuczył 2 świnie z zamku. Od tartaka winien płacić 100 fl. a 2 kopy belek potrzeć bezpłatnie. Od folusza będzie 20 fl. płacił, a 3 sztuki sukna będzie robił i folował, wełnę na to będzie dostawał z zamku. Wolno mu tylko własne wyroby folować, nie zaś obce. Pozwalamy mu dla własnego stołu ryby łowić w jez. Czerwonku, a w strudze, która z długiego jeziora granicznego do stawu płynie, wolno mu saki postawić i za konsensem ryby ztąd sprzedawać. Przywilej ten potwierdza Władysław IV d. 21 czerwca 1625 a r. 1720 d. 15 września August II Jakubowi Kręckiemu. Podług wizyt. Szaniawskiego z r. 1710 płacił młyn mesznego 1 korzec żyta str. 125. Pruska komisya katastrowa zdała r. 1772 o R. następne sprawozdanie R. należały do ststwa kiszewskiego. Znajduje się tu młyn, tartak i karczma. Młyn należy do młynarza Kroenke, który jest Niemcem luterskiego wyznania, prawem dziedzicznem, karczma do Jakuba Lemke ewang. , prawem emfiteutycznem na 50 lat od r. 1735. Młynarz wysiewa 35 korcy żyta, 4 jęczm. , 10 tatarki, daje kanonu 100 fl. i 69 kor. czystego zboża, 20 kor. jęczmienia; powinien 2 świnie za darmo tuczyć i 2 kopy belek trzeć na tarcice. Za zwinięty folusz płaci 20 fl. , pogłównego 16 fl. , hiberny 46 fl. , stróży 18 gr. Karczmarz wysiewa 12 kor. żyta, 2 jęczm, 5 tatarki, daje czynszu 8 Ruda Ruda tal. , 1 gąsiora, 2 kury, pogłównego 4 fl. , hiberny 8 fl. , stróży 6 gr. ob. Zeitschr. des Westpr. Gesch. Ver. , XV, 142. Uwłaszczenie młynarza nastąpiło 1786 r. 5. r. , niem. Rudamuehl, os. młyn. , pow. tucholski, st. p. Tuchola o 5 klm. , par. kat. Bysław 1 1 4 mili. Leży przy szosie tucholskoterespol skiej, nad jeziorem z którego wypływa rzka Ruda, uchodząca do Brdy. Osada ma 28, 08 ha roli or. i ogr. , 33, 19 łąk, 25, 53 lasu, 1, 02 nieuż. , 17, 87 wody, razem 105, 69 ha. Oprócz młyna o 5 gankach jest tartak. W 1868 r. 11 bud. , 3 dm. , 31 mk. , 9 kat. , 22 ew. ; 1885 r. 3 dm. , 16 mk. R. 1402 nadaje komtur tucholski Jan V. Streiffen młyn zwany Nowy Młyn, przy Brdzie leżący, ze 4 kołami Janowi i Mikołajowi, braciom, za zwyczajny czynsz, którego nam mają dać co rok 41 grzywien tutejszej monety, t. j. na każde suche dni 10 grzyw. i 1 wiardunek bez odwłoki. Chcemy też, aby kiedy młyn nasz zamkowy nie będzie mógł mleć, nam do potrzeby naszej zamkowej darmo mełli. A cokolwiek słodu z miasta zawiozą, tedy z zamku miara odebraną być powinna. A kiedy zaś funtową mąkę damy mleć, tedy nam powinni będą mleć nad dwudziesty łaszt, który im obiecujemy dać. Do tego użyczamy im i ich następcom 12 morgów roli i lasu i pozwalamy im wolne drzewo do budowania młyna w borach naszych i leżące drzewa jako też i pastwiska wolne do ich potrzeby. A gdyby kupernik albo folusz miał zniszczeć, tedy nam wolno będzie go naprawić. Dan w wigilią św. Wawrzyńca ob. Cod. Belnensis w Peplinie, str. 26. Według lustr. z r. 1664 płacił młyn 66 fl. czynszu do starostwa tucholskiego. 6. R. , wyb. , pow. lubawski, gm. Zarybinek. W 1885 r. 1 dm. , 5 mk. R. , 1667 posiadał ten majątek Stanisław Milewski nobilis, obszar obejmował 3 włóki ob. Wizyt. Strzesza, str. 246. R. 1706 pobierał ztąd prob. rumiański 1 korzec żyta i tyleż owsa ob. Wizyt. Potockiego, str. 461. 7. R. , majętność chełmińska, pow. lubawski, st. p. i par. kat. Radorano, odl. 2, 5 klm. , st. kol. Nowy Folwark 4 klm. odl, 79 ha 68 roli. W 1868 r. 12 bud. , 4 dm. , 47 mk. , 26 kat. , 21 ew. ; 1885 r. zaś 4 dm. , 8 dym. , 49 mk. , 27 kat. , 22 ew. ; 50 dojnych krów holend. rasy; masło wysyłają do Berlina. 8. R. , niem. Ruden, wś w Pomezanii, pow. kwidzyński, st. p. Rundewiese, par. kat. Kwidzyn; razem z wyb. AltMuehlbach obejmuje 49 ha 27 roli. W 1868 r. było 61 bud. , 57 dm, , 412 mk. , 26 kat. , 386 ew. ; r. 1885 było we wsi i na wyb. razem 64 dm. , 102 dym. , 380 mk. , 14 kat. , 366 ew. z tego 15 dm. i 89 mk. na wybudowanie. W 1586 r. mieszkają w AltMuehlbach Jerzy, Piotr, Kalikst, Wojciech Woyczech i Jakub Rudnikowie; ojcowie ich Maciej, Wa lenty i Andrzej byli braćmi, od nich przyjmuje AltMuehlbach nazwę Ruda ob. Kę trzyński, O ludn. pols. , 201. 9. R. , niem. Ruden, leśn. król. , pow. kwidzyński, st. poczt. Rundewiese, par. katol. Kwidzyn, nadleśn. Jamy. W 1868 r. 3 bud. , 6 mk. ew. 10. R. , niem. Bluecherrode, wyb. gm. Bojan, pow. wejherowski; 1885 r. 3 dm, 28 mk. 11. R. , ob. Malga. Ks. Fr. 16 1 2 Ruda 1. wś na pol. prus. Mazurach, pow. lecki. Leży na półwyspie utworzonym przez jeziora Niewocińskie i Rudzkie, blisko jez. Kępskiego. Po nad brzegami jeziór idzie dro ga bita do Lecu st. p. i tel. , odl. 1 milę. Wś ma 23 dm. , 138 mk. , 352 ha. Mieszkańcy Po lacy ewangielicy. W 1625 r. mieszkają tu sami Polacy. R. 1630 sprzedaje ks. Jerzy Wilhelm Marcinowi Rudzkiemu młyn rudzki z 9 mr. lasu. 2. R. al. Kisiny, Kischein, wś na pol. prus. Mazurach, pow. jańsborski, bli sko zach. płd. zatoki jeziora Warszowskiego, nad rzką Konopką, dopływem tegoż jeziora, odl. 12 klm. na wschód od Jańsborku, 7 klm. na płd. zach. od st. p. Drygał, 37 dm. , 181 mk. , 708 ha. 3. R. , niem. Hammersgehsen, wś z młynem, na pol. prus. Mazurach, pow. jańsborski, wśród nowojańsborskich lasów, nad rz. Pisek, 1 2 mili od granicy król. pol skiego, 3 klm. na płn. od st. p. Dłotowa; 5 dm. , 42 mk. , 153 ha. Zygfryd Flach von Schwarzburg, komtur baldzki, nadaje Andrze jowi, młynarzowi, 2 włóki w Kisinach Ru dzie z młynem. Dan w Piszu r. 1471. W XVI w. młyn był w posiadaniu Rudnika, od któ rego miejscowość przybrała dzisiejsze nazwi sko. R. 1563 ziemianie rudzcy posiadają włoki. Ad. N. Ruda 1. niem. GrossRauden, wś, dobra i os. fabr. nad rzką Rudą, pow. rybnicki, o 2 mile na płn. wschód od Rybnika, w szerokiej dolinie, zamkniętej z dwu stron lesistami, łagodnie pochylonemi wzgórzami. Posiada kościół par. po cystersach, szkołę kat. 3kla sową do 500 uczniów, prywatną szkółkę, szkołę dla dziewcząt, zakład dla pielęgnowania chorych od 1858 r. , zamek dawny klasztor, młyn amerykański, huty żelazne. W 1861 r. było 190 dm. , 6 zakład. fabrycz. , 1966 mk. 111 ew. . Z tego na Rudę przypadało 195 gospodarstw i 1131 mk. , w połowie Polaków; obszar wiejski obejmował 1227 mr. roli. Os. fabr. huty Brontolka liczyła 34 gospodarstw i 189 mk. ; leśnictwo Buda 10 mk. ; os. Przerycie 37 gospodarstw i 207 mk. ; os. Damascus 11 gospod. i 58 mk. , Polaków samych; Paproć kuźnica i młyn 14 gospod. i 122 mk, ; Szybki 14 gospod. i 77 mk. Kuźnice tutejsze przerabiały surowiec dostarczany I przez wielkie piece dóbr ks, raciborskiego Rudaer Muehlenflies w okręgu gliwickim. W odległości 1 3, mili od R. leży folwark dóbr książęcych Weisshof z wzorowem gospodarstwem. Cały obszar wydrenowany, drogi i granice pól obsadzone drzewami owocowemi; hodowla bydła, świń, drobiu i gołębi doprowadzona do wysokiego stopnia doskonałości. Dobra te należały pierwotnie do klasztoru cystersów, założonego tu w 1258 r. przez Władysława, ks. opolskiego. Po sekularyzacyi wcielone zostały dobra w skład ks. raciborskiego. Dawny klasztor przerobiony został na rezydencyę dziedziców. W rozległym parku przechowały się tysiącletnie dęby. Park ten łączy się z lasem Buk zwanym, tworząc rozległy obszar. Kościół został przez dziedziców na nowo odbudowany w 1861 i 1862 r. Śród ludu polskiego zamieszkującego R. zostały przeważnie zebrane przez doktora Rogera Pieśni ludu polskiego w Górnym Szląsku Wrocław 1863. 2. R. Kozielska, niem. Rauden Klein, wś odl. 1 3 mili od poprzedniej, nad rzką Rudą. W 1861 r. było 103 gospodarstw, 490 mk. Polaków, 1538 mr. roli, szkoła, młyn amerykański. Do R. należały młyn Quidate i leśniczówka Wildeck. 3. R. , wś, dobra i os. fabr. , pow. bytomski, par. Biskupice, odl. 1 milę od Bytomia W 1861 r. było 225 dm. , 9 bud. fabr. , 3242 mk. 117 ew. i 37 żyd. , st. dr. żel. górnoszląskiej, urz. poczt. , urz. górniczy, szkoła katol. Obszar dóbr, należących kiedyś do templaryuszów, wynosi 3235 mr. 688 mr. roli, 2179 mr. lasu. Istnieją tu w lesie pokłady i kopalnie glinki ogniotrwałej. Z zamku templaryuszow przechowały się ruiny. Wś R. istniała juz przy końcu XV w. Rozwinięty tu przemysł górniczy i fabryczny wywołał powstanie całej grupy kolonii Rudahammer, Carlscolonie, Glueckauf, Poremba. Ogólny obszar wsi obejmuje 2172 mr. 1521 mr. roli, 307 mr. łąk W obrębie wsi mieszczą się liczne kopalnie węgla, które w 1859 r. wydały 1, 040, 095 ton węgla i zajmowały 1045 robotników. Z fabryk istniały; huta cynkowa Carlshuette od 1840 r. ; w 1859 r. wyrobiła 27, 383 cntn, blachy cynkowej i zajmowała 186 robotn. ; huta żelazna Bertha od 1856 r. zajmowała 20 robotn. , machinę parową o sile 40 koni i produkowała 42, 877 centn. surowca. 4. R. , wś przy ujściu Rudki do Odry, w nizinie nadrzecznej, pow. raciborski, kościół kat. w Mistitz Miestyce, filia Sławikowa. W 1861 r. 46 dm. , 299 mk. , 298 264 mr. roli, młyn wodny Zwaka. mr. 5. R. , leśnictwo w Klarenkranst, pow. wrocławski. 6. R. , niem. AltHammer, pow. mielicki, pod Mieliczem. 7. R. Lasoki, część wsi Dzierzgowice, w pow. kozielskim. 8. R. , niem. Ruda Muehle, os. młyn. nad rz. Rudą i stawem, w pow. rybnickim, na obszarze wsi Wielopole. 8. 1. al. Rudno, niem. Rauden, 1261 Rutno, wś, pow. kożuchowski, posiada kościół par. katol, złączony z par. Neusalz. W 1847 r. 55 dm. , 374 mk. 170 kat. , szkoła katol. , warsztaty płócienne. Br. CL Rudabrueck niem. , ob. Rudzki Most. Rudaczka, potok, powstaje w obr. Wiszenki Małej, w pow. jaworowskim, płynie na płd. wschód łąkami podmokłymi, dolinką, nad którą od płn. rozpościera się Czarny Horb 372 mi, od płd. Wywszana 392 mt. , Owsiana góra 375 mt. i Popowa góra 352 mt. . U podnóża góry Popowej zwraca się między tą górą od zach. a Królową od wsch. 357 mt. na płd. , przepływa obszerny staw i do staje się na obszar Majdanu, gdzie tworzy drugi również rozległy staw, poniżej którego wpada do Wereszycy. Długość biegu 15 klm. Źródła leżą na wys. 345 mt. , ujście 312 mt. Po zach. brzegu wznosi się góra Pawłowa 382 mt. , a po wschod. Wojciecha i Kubin 399 mt. . Br. G. Rudaer Muehlenflies niem. , zapewne Ruda al. Młynówka, struga w pow. chełmiń skim, powstaje pod Rudą, gdzie pędzi młyn, płynie w płn. zach. kierunku i po półmilowym biegu uchodzi przy Szynychu do głównego rowu nizin chełmińskich ob. Statistische Darstellung das Culmer Kr. von Schroetter, str. 7 i 11. Kś. Fr. Rudajcie 1. wś, pow. telszewski, w 2 okr. pol. , o 38 w. od Telsz. 2. R. , dobra, tamże, o 30 w. od Telsz. 3. R. , wś i kordon, pow. telszewski, gm. Kretynga, o 71 w. od Telsz. 4. R. , wś, pow. telszewski, gm. Kretynga, o 77 w. od Telsz. 5. RMiedsiady, wś, tamże, o 78 w. od Telsz. Rudak 1. dok. Rodek, wś, pow. toruński, st. pocz. Toruń, par. kat. Podgórz. Do R. należą wyb. Nad fortem kolejowym Am Eisenbahnfort, 1885 r. 2 dm. , 23 mk. , Nad VII fortem 3 dm. , 22 mk. , Nad granicą Stawek 7 dm. , 67 mk. . Auf den Fennen 8 dra. , 119 mk. . Cały obszar wynosi 812 ha 142 lasu, 51 łąk, 256 roli orn. , której każdy ha przynosi 5, 48 mrk czyst. dochodu. Wszystkie osady miały 785 mk. , 164 kat. , 620 ew, , 1 dym. , 67 dm. , 152 dym. Szkoła ewang. li czyła 1887 r. 61 dz. i 1 naucz. 2. R. , leśnic two, pow, toruński, 1 dm. , 11 mk, Kś. Fr. Rudakasie, zaśc, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 31 w. od Nowoaleksandrowska. Rudakasy 1. zaśc. , pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 14 w. od Nowoaleksandrowska. 2. R. , zaśc. , pow. wiłkomierski, gm. Onikszty, o 74 w. od Wiłkomierza. Rudaki 1. wś pryw. , pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , o 38 w. od Dzisny, 2 dm. , 15 mk. prawosł. 2. R. , wś, pow, dzisieński, w 3 okr. Rudabrueck Rudabrueck Rudaczka Rudajcie Rudak Rudakasie Rudakasy Rudaki Rudany Rudasze Rudakiszki Rudaszyszki Rudau pol. , gm. Druja, okr. wiejski i dobra Miło szów Idołta, o 4 w. od gminy a 39 w. od Dzi sny, ma 5 dm. , 48 mk. katol. i 1 prawosł. 27 dusz rewiz. w 1864 r. . 3. 1. , fol. szl. , pow. święciański, w 4 okr. pol. , o 54 w. od Święcian, 1 dm. , 4 mk. katol. 4. R. , wś wł. , pow. wileński, w 3 okr. pol. , o 49 w. od Wil na, 3 dm. , 37 mk. katol. 5. Ii, zaśc. szlach. , pow. wileński, w 3 okr. pol. , o 49 w. od Wil na, 1 dm. , 7 mk. katol. 6. R. , wś, pow. gro dzieński, w 2 okr. pol. , gm. Hołynka, o 56 w. od Grodna. 7. R. , wś, pow. lucyński, w po bliżu wznosi się w lesie najwyższe wzgórze w powiecie, t. z. góra Litewska al. Lauderska. 8 R. , wś nad rz. Isłocz, pow. miński, w 2 okr. pol. i gm. Raków, ma 6 osad pełno nadziałowych; miejscowość wzgórzysta, dość leśna, grunta szczerkowe. 9. R. , wś, pow. kowieński, w 2 okr. pol, o 57 w. od Kowna. 10. R, wś, pow. orszański, gm. Wysokie, ma 5 dm, 33 mk. , z których 1 zajmuje się stolarstwem. J. Krz. Rudakiszki 1. dwie wsie włośc, pow. święciański, w 2 okr. pol. , gm. Kukuciszki, okr. wiejski Purwieniszki, o 5 w. od gminy a 54 w. od Święcian, 8 i 5 dusz rewiz. ; należą do dóbr skarbowych Poniewież. W spisie z 1866 r. podane jako zaśc. , mający 3 dm. i 27 mk. katol. 2. R. , wś, pow. nowoaleksandrowski, w 1 okr. pol. , o 28 w. od Nowoaleksandrowska. J. Krz. Rudaków, wś i dobra, pow. rzeczycki, w 1 okr. pol. brahińskim, gm. Mikulicze, par. katol. Ostrohlady, przy drodze z Brahina przez Ostrohlady do Chojnik. Wś ma 36 osad pełnonadziałowych, dobra zaś 371 włók; grunta faliste, urodzajne, rezydencya dawna, zamożna, we dworze archiwum rodzinne i nieco pamiątek; lud zamożny. Niegdyś miejscowość ta należała do dóbr brahińskich ks. Wiśniowieckich, z kolei przeszła do Rokickich. Izabella Rokicka wniosła R. z przyległościami w dom Oskierków h. Murdelio w wieku XVIII. W 1816 r. na mocy ugody familijnej Władysław Oskierko, podkomorzy rzeczycki, wziął w podziale fundum R. wraz z wsiami i folw. Czechy, Rudy i Worotec; zaś siostra jego Ludwika otrzymała fundum Mokisz i Babczyn z przyległościami. Umowa rodzinna podpisaną została przez Karola Prozora, oboźnego w. ks. lit. , i przez kilku innych zasłużonych obywateli. W szóstym dziesiątku b. stulecia władał R. Henryk Oskierko, a dziś jest własnością córek jego Maryi i Heleny. Rudakowlcze. wś nad rzeką Ptyczem, pow. bobruj ski, w gm. Hłusk, ma 10 osad pełnonadziałowych; grunta lekkie, łąk obfi tość, rybołówstwo znaczne. A. Jel. Rudakowo, jezioro w pow. wilejskim, pod zaśc. Justynowo. Rudakowo, zaśc, pow. wilejski, w 3 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Norzyca, o 7 w. od gminy a 89 w. od Wilejki, ma 1 dm. , 14 mk. w 1864 r. 4 dusze rewiz. ; należy do dóbr Hulidowo, Okuszków. Rudalce, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 10 w. od Nowoaleksandrowska. Rudale, wś, pow. rossieński, gm. Pojurze, par. Szyłele, o 63 w. od Rossień. Rudaliszki, wś, pow. szawelski, gm. Krupie, o 53 w. od Szawel. Rudalszczyzna, struga w pow. trockim, przepływa pod wsią Mierszlany. Rudańce, po rus. Rudanci, wś, pow. lwowski, 24 klm. na płn. wsch. od sądu pow. we Lwowie, 15 klm. od st. kol. w Kulikowie, 6 klm. na płn od urz pocz. w Jaryczowie Nowym. Na wschód leży Kukizów, na płd. Kukizów i Remenów, na zach. i płn. Żółtańce pow. żółkiewski. Wieś leży w dorzeczu Pełtwi za pośrednistwem strug, podążających na płd. do Kulikówki. Zabudowania wiejskie leżą w płd. stronie obszaru, na zach. od nich grupa domów Leszczów rus. Liszcziw. Na płn. od zabudowań wzgórze Kalaczów 267 mt. . Własn. wiek. Strzeleckich ma roli or. 327, łąk i ogr. 60, pastw. 37, lasu 257 mr. ; własn. mn. roli or. 862. łąk i ogr. 178, pastw. 13, lasu 5 mr. W r. 1880 było 142 dm. , 7G2 mk. w gm. , 2 dm. , 24 mk. na obsz. dwor; 33 rz. kat. , 736 gr. kat. , 17 izrael. 762 Rusinów, 24 Polaków. Par. rz. kat. i gr. kat. w Kukizowie. Bo r. 1880 była w R. osobna parafia gr. kat. Po śmierci ostatniego proboszcza przesączono tę parafię do Kukizowa. We wsi jest cerkiew i szkoła filialna. Dnia 27 marca 1462 r. poświadcza Albert Swatek z Hermanowa, sędzia grodzki lwowski, że Piotr Wołczkowicz z Kłodzienic winien Michałowi Bielikowi, mieszczaninowi lwowskiemu, 20 grzywien bez 6 groszy, który to dług na wsi Rudańce zabezpiecza Liske, A. G. Z. , t. IX, str. 86 nn. Lu. Dz. Rudany, zaśc, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr, pol. , o 36 w. od Nowoaleksandrowska. Rudasze al. Rudaszy, wś i folw. na praw. brzegu rz. Serwecz, pow. nowogródzki, w 2 okr. pol. horodyszczańskim, gm. Cyryn. Wieś ma 4 osad; miejscowość falista, bezleśna, grunta pszenne, łąki obfite, A. Jel. Rudaszyszki, zaśc. włośc. , pow. święciański, w 1 okr. pol. , gm. Święciany, okr. wiejski Wójtowstwo Sudaty, o 16 w. od gminy, 6 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Antesary. Rudau, wólka, w obr. Zamarska, w pow. i obw. sąd. cieszyńskim, liczy 32 dm. , 212 mk. Ob. Zamarsk. Br. G. Rudakiszki Rudaków Rudakowlcze Rudakowo Rudalce Rudale Rudaliszki Rudalszczyzna Rudańce Rudawa Rudaw Rudau 1. terytoryum ziemi sambijskiej. Przy utworzeniu biskupstwa sambijskiego i podziale w r. 1258 pozostało przy zakonie. Wprawdzie odnośny dokument nie wymienia go wyraźnie, ale dzieje późniejsze to stwier dzają, odtąd zwie się terytoryum to kameratem. Leży na granicy posiadłości biskupich i zakonnych, obok kameratu Wargen, Quednau i Powunden. 2. R. , wś, pow. rybacki, st. pocz. Laptau; 35 dm. , 450 mk. , 131 ha. Tu zaszła w 1370 r. walka między Krzyżaka mi a Litwinami. Ad. N. Rudaw 1. wś i folw. nad jez. Piotrkowskiem, pow. lipnowski, gm. i par. Nowogród, odl. o 20 w. od Lipna, ma 13 dm. , 230 mk. Folw. R. rozl. w 1885 r. mr. 855 gr. or. i ogr. mr. 633, łąk mr. 143, pastw. mr. 17, wody mr. 28, nieuż. mr. 34; bud. mur. 11, z drzewa 2; płodozmian 11polowy. Bo włościan należy 30 os. i 441 mr. 2. R. , rumunek, pow. lipnowski, gm. i par. Nowogród, odl. o 24 w. od Lipna, ma 4 dm. , 36 mk. , 247 mr. Według reg. pob. pow. lipnowskiego z r. 1564 we wsi Rudaw, w par. Nowogród, siedzieli Kalich, Federek, Krzywda, Kraczala, Porsz, Dzadzo, Liska i inni. Był tam karczmarz, rzem. , 4 zagr. , 3 hultaje, młyn Bierzgiel o 2 kołach, 2 sołtysie łany. Wszyscy poddani bisk. kujawskiego. Płacono poboru 10 fl. 22 gr. Pawiński, Wielkp. , II, 330. Br. Ch. Rudawa, wś i folw. , pow, pińczowski, gm. Złota, par. Chroberz, odl. 9 w. od Pińczowa, posiada młyn wodny i 37 osad włośc. W 1827 r. było 24 dm. , 176 mk. W 1873 r. folw. Ru dawa rozl. mr. 473 gr. or. i ogr. mr, 256, łąk mr. 103, pastw. mr. 26, lasu mr. 66, nieuż. mr. 22; bud. mur. 5, z drzewa 8; płodozmian 5po lowy; las urządzony. Wś R. os. 37, z gr. mr. 118. W XV w. R. , w par. Chroberz, należała do Jakuba i Jana z Międzygórza h. Kopaszyna, miała 2 1 2 łany km. i karczmę z rolą. Dziesię cinę snopową i po 4 pęki konopi dawano prebendzie Nieprowskiej. Wartość dziesięciny wynosiła 4 grzywny. Był też dwór i dwa folwarki, z których dziesięcinę snopową da wano par. św. Wawrzyńca w Wiślicy Dłu gosz, L. B. , I, 427 i II, 371. W 1579 r. Ka tarzyna Jasińska miała tu 4 osadu. , 2 łany, 2 zagr. , 3 biednych, 2 rybak. , 1 rzem. , 1 łan pusty Pawiński, Małop. , 218. Br. Ch. Rudawa 1. wś, pow. dzisieński, w 2 okr. pol. , gm. Jody, okr. wiejski Zamosz, o 12 w. od gminy a 92 w. od Dzisny, ma 17 dm. , 100 mk. różnych wyznań w 1864 r. 35 dusz rewiz. ; należy do dóbr Janowo, Roemerów. 2. R. , wś i dobra nad bezim. rzką, tamże, o 12 w. od gminy a 91 1 2 w. od Dzisny, 1 dm. , 9 mk. starow, w 1864 r. 7 dusz rewiz. ; własność Łastowskich. 3. R. , dobra, pow. grodzieński, w 2 okr. pol. , gm. Hołynka, o 62 w. od Grodna. Była tu filia b. parafii katol. w Wielkiej Brzostowicy. J. Krz. Rudawa al. Rudawka, prawy dopływ rzeczki Ilii, w pow. kijowskim. Rudawa, rzeka, lewy dopływ Wisły. Powstaje w obr. gm. Rudawy, pow. chrzanowski, z połączenia Rudawki al. Racławki z Krzeszówką, pomiędzy torem kolei żel. ces. Ferdynanda od płn. a gościńcem krakowskotrzebińskim, na wys. 247 mt. npm. Podąża w kierunku wsch. przez obszar Rudawy, Kleszczów, Zabierzów, gdzie przerzuca się na płn. stronę toru drogi żel. , zwracając się zarazem na płd. wsch. Na tej przestrzeni przyjmuje Bętkówkę al. Łączki, płynącą z pow. olkuskiego; poczem się dwoi, zanim zabierze strumień Zelkowkę. Dalej wije się R. tuż na płn. wschod. granicy Zabierzowa; brzegi nagle się obniżają, a pokrywające je łąki stają się mokrzejsze, a po części zalane. Płynąc dalej ku płd. wsch. zabiera z lew. brz. Wierzchówkę al. Kluczwodę, a cokolwiek poniżej Wodonkę czyli Wodonczą. Od ujścia tych strumieni koryto R. zmienia kierunek na płd. zach. Przerzyna obszerne, często zalewane łąki, następnie dosięga skał zabierzowskoszczyglickich. Płynąc popod uroczą Skałą Kmity, zrasza łąki szczyglickie, a od ujścia strugi od Balic, zwraca się na płd. wschód. Koryto ma 4 mt. szer. , nurt 60 cmt. , brzegi 1 1 4 mt. wysokie. Od Szczyglic do Mydlnik napotykamy ślady dwu dawnych koryt. Prawe, suche, odbiega nieregularnie ku płd. , lewe zaś bieży wprost na wschód tuz obok skał Młynki 262 mt. , tworzy z prawem wyspę; dalej płyną rozdwojone równolegle, lewe idzie na młyn Podkamycze, prawe opływa go od płd. Minąwszy Mydlniki płynie stale dwoma ramionami. Koryto prawe dzikie od Mydlnik aż do Krakowa w kierunku wschod. przez błonia. Koło tak zwanej Retoryki na Piasku w Krakowie łączy się z korytem lewem roboczym. Pod wsią Kawiory rozdwojone, wysyła ku płd. ramię robocze. Na płn. od Zwierzyńca, pod mostem koryto się rozszerza, dopiero pomiędzy ogrodami zwierzynieckimi, ujęte powtórnie rowem, idzie na młyn klasztorny i wpada do Wisły. Zdaje się, że pod Mydlnikami koryto prawe jest dzikie, a lewe robocze. Koryto lewe sięga czasów Łokietka. Ponieważ otoczone murami miasto, nieposiadało dostatecznej ilości wody, przeto Mikołaj Gierlak postarał się o sprowadzenie jej rowami z Rudawy, co własnym nakładem i według swego planu uskutecznił. Do dziś to sztuczne koryto płynie na płn. od dzikiego, pod Kawiorami, a dopłynąwszy Łobzowa, zagina się znów na płn. , mija pałac łobzowski, pod Czarną Wsią ocembrowane przybiera kierunek płd. , dostarcza wody łazienkom, obraca mły Rudau Rudau Rudawa Rudawa ny górne. Odtąd korytem ocembrowanym 4 mt. szer. , 1 3 4 mt. wys. , nurt 60 cmt. płynie przez Piasek koło Garbarskiej ulicy ku zach. , obraca młyny dolne. Poniżej wypływa na błonia i dążąc korytom 6 mt. szer. ku płd. łączy się z dzikiem ramieniem. Opłynąwszy od zach. dzielnicę Smoleńska 8 mt. szer. , brzegi 4 mt. wys. , wpada do Wisły, poniżej mostu zwierzynieckiego. Dodać należy, że koryto Mikołaja Gierlaka, pod Kawiorami wykopane jest w gruncie ornym, pod Łobzowem płynie po grobli 60 centym. do 1 1 4 mt. nad poziom pól przyległych wzniesionej, tuż w samym Łobzowie. Długość 10 klm. Oprócz tego przy młynach górnych rozpadało się to koryto na dwa. Ramię prawe szło na zach. od reformatów, napełniało rurmasę, leżącą na miejscu dzisiejszego ogrodu, dalej zwracało się ku zachodowi, następnie idąc ku płd. przez ulicę Kanoniczą, dostarczała wody łaźniom królewskim, zajmującem brzeg lewy, dalej szło na młyn, leżący pomiędzy Kurzą stopą a kościołkiem św. Idziego, dążąc dalej ku płd. obracało młyn pod bernardynami. odtąd płynąc ku wsch. rozdzielało łąkę św. Sebastyana od murów ogrodu misyonarzy, a zabrawszy lewe ramię wpadało do Wisły Starej. Ramię zaś lewe płynęło od młynów górnych wprost ku wsch. rowami, otaczającymi mury miejskie; pod furtką mikołajską obracało młyn, zwany za Zygmunta Augusta młynem Kutkowskim. Dążąc ku płd. obracało młyny pod klasztorem dominikańskim, nareszcie zwróciwszy się ku wsch. , na zach. stawu św. Sebastyana przed 12 laty jeszcze łąka, dziś zabudowana wpadało do koryta poprzedzającego, obydwa zasilały miasto wodą, a wspomniana rurmassa służyła za zbiornik. R. wzbiera peryodycznie w czasie roztopu śniegów i po długich i gwałtownych deszczach. Obficie dostarczają wody strumienie wpadające z lew. brzegu, daleko mniej stoki z praw. brzegu. Wylewając topi Mydlniki i łąki pod Zabierzowem. Inne wioski zajmując wzgórza, wylewom nie podlegają. W 1813 r. woda pod Czarną płynęła przez szczyt mostu, Krzeszowice były całkiem zalano, też Wola Filipowska, przez potoki tworzące Krzeszówkę, w dalszym ciągu Mydlniki, błonia między Wolą, Zwierzyńcem, Krakowem i Łobzowem. W ogóle obszerna dolina Rudawy przedstawiała jezioro mające od 1 do 6 mt. głębokości. Toż samo było w r. 1884 podczas wylewu Wisły. Długość biegu od wsi Rudawy 25 klm. Spad wskazują liczby 247 mt. początek Rudawy; 234 mt. most kolejowy powyżej Zabierzowa; 224 mt. pod Szczyglicami; 214 mt. pod Mydlnikami; 213 mt. pod ogrodem łobzowskiego pałacu; 210 mt. ujście. Z ryb posiada brzanki, jazgary, jazie, karasie, karpie, kiełbie, klonki, kolki, miętusy, minożki, okonie, piskorze, płocie, pstrąg w Mydlnikach, strzeble, siekierki, sumy czasem, szczupak, ślizy i ukleje. Br. G. Rudawa, wś, pow. chrzanowski, u ujścia Rudawki do Krzeszówki, przy gościńcu z Krakowa do Krzeszowic 6 klm. . Posiada przystanek dr. żel. północnej ces. Ferdynanda, między st. Zabierzów i Krzeszowice, paraf. rzym. kat. , szkołę ludową i młyn wodny. Wś skupiona około kościoła, mieści się na stokach wzgórz opadających lekko od północy ku Krzeszówce, nad którą ciągną się podmokłe łąki wznies. 248 mt. npm. . Na praw; brzegu Krzeszówki wznoszą się wzgórza Zwierzyńca Krzeszowickiego i wsi Nielepic. Na wschód graniczy R. z Niegoszowicami, na zach. z Pisarami a na płn. z Dubiem. Wś ma 95 dm. , a 3 dm. obszar wiek. kapituły katedry krakowskiej i 648 mk. ; 618 rz. katol. i izrael. Pos. wiek. ma 203 mr. 158 roli, łąk, 9 pastw. i 5 lasu; pos. mniejsza 668 mr. 493 roli, 77 łąk, 92 pastw. i 6 lasu. Par. należy do dyec. krakowskiej, dek. czernichowskiego i obejmuje Radwanowice, Brzezinkę, Nielepice, Młynnę, Siedlec, Pisary, Dubio, Niegoszowice i Kochanów, w ogóle. 3261 dusz. Na północ od wsi znajdują się łomy czarnego marmuru. Kościół ma murowany, z ostrołukowem sklepieniem nad wielkim ołtarzem. Na przecięciu żeber znajdują się herby Radwan i Pomian. Jest podanie, że kościół zbudował niejaki Radwan, ostatni potomek towarzysza Bolesława Śmiałego przy zabiciu św. Stanisława, który podzieliwszy wieś Radwanowice między 12 kmieci, przybrał ich do swego herbu i nazwiska. Ma być pochowany w kościele a na chórze pokazują jego portret, przedstawiający męża w zakonnym białym stroju, trzymającego na dłoni kościół. Obraz na drzewie malowany z datą 1608 r. Koło ambony znajduje się pomnik z piaskowca, wyobrażający niewiastę, mający na obramieniu herby Bernstein i Jelita rycinę pomnika podał Przyjaciel Ludu z r. 1848, nr 1. Znajdują się też grobowe napisy polskie z r. 1576 Elżbiety z Pisarskich Giebułtowskirj i z r. 1709 Elźbiety Zagorskiej. Podaje je Łepkowski Roczn. Tow. nauk. krak. z r. 1861, str. 137. Zewnątrz kościoła jest 5 rzeźb Chrystus w Ogrojcu według modelu Wita Stwosza i szczątki drewnianego ołtarza, w którego treść wchodziła wypukłorzeźba, przedstawiająca w środku Chrystusa na Krzyżu a po bokach dwie grupy osób, w których św. Stanisław przedstawia Chrystusowi Bolesława z grzechu obmytego. Dzwony pochodzą z r. 1622, 1624, 1674 i 1763. Z zestawienia dat dzwonów z datą, w której wieś przeszła w posiadanie kapituły, wypada, że kościół uległ Rudawica zniszczeniu około r. 1600 i został następnie odbudowany przez duchownego, którego portret się przechował. Długosz pisze, że R. darował kapitule szlachcic miles Jan, zwany także Gniewomirem 1185. W 1436 przeniósł ją, jako wieś kapitulną, Władysław Jagiełło na prawo magdeburskie, co w. 1464 potwierdził Kazimierz Jagiellończyk. W owym czasie był tam proboszczem Jan z Latoszyna 1474 r. . Za Długosza L. B. , II, 60 miał kościół murowany chór i drewnianą nawę. We wsi było 14 1 2 łanów kmiecych, praedium kanonickie, 3 karczmy i 3 zagrody z rolą. Dziesięciny dawane kościołowi miały wartości 15 grzyw. Był też dwór kapitulny L. B. , I, 165 ł zabudowania gospodarcze. Role kapitulne w trzech rękach. Z 14 łanów kmiecych płacono po 17 Szkotów a z 1 2 łana grzywnę czynszu; nadto odrabiali pańszczyzny dzień ciągły w tygodniu od św. Michała do św. Jana Chrz. a potem dwa dni; nadto zwózkę stosownie do pańszczyzny i dawali po 30 jaj i 3 kapłony rocznie. Z trzech karczem jedna miała cały łan kmiecy i płaciła 3 grzyw. i 17 skot. czynszu, inne miały małe grunta i dobre łąki i płaciły po 3 grzyw. Zagrodnicy dawali po 30 gr. i odrabiali po 1 dniu w tygodniu, a wraz z kmieciami kosili łąki za powinność i robili zimową powabę, kmiecie zaś także wiosenną. Na rzece Chochel Rudawce były dwa młyny z łąkami, które płaciły po 3 grzyw. Na granicach z Radwanowicami, Siedlcem, Pisarami, Górą, Nielepicami i Brze zinką nie było kopców lecz miedze ujazdy i dębniki querceti. W 1581 r. Pawiński, Ma łop. , 33 było tylko 10 łanów km. , lecz za to 4 czynszowników, 4 zagrody z rolą, 2 komor. z bydłem, 2 komor. bez bydła, 4 rzem. , duda, piekarz i karczma 1 2 łanu. Prócz części ka pitulnej miał Andrzej Niemiłowski 3 zagrody z rolą, 4 komor. bez bydła i piekarza, Stan. Piekarski 3 zagrody z rolą, a 9 bez roli i Czerski 1 zagr. z rolą i karczmę. Mac. Rudawica, pow. grójecki, gm. Lechanice, par. Wrociszew. Rudawica, wś i dobra, pow. grodzieński, w 1 okr. pol. , gm. Łasza, o 23 w. od Grodna. Rudawiec 1. wś, pow. brzeski gub. gro dzieńskiej, w 4 okr. pol. , gm. Ratajczyce, o 28 w, od Brześcia. 2. R. , wś, pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 5 okr. pol. , gm. Woł czyn, o 20 w. od Brześcia. 3. R. , dobra, pow. prużański, w 4 okr. pol. , gm. Suchopol, o 22 w. od Prużany, J. Krz. Rudawiec, góra lesista na granicy gm. Jabłonki i Przysietnicy, w pow. brzozowskim, po płn. stronie doliny pot. Jabłonki dopł. Sanu a po wsch. stronie pot. Przysietnickiego, źródlanego ramienia Stobnicy. Wznosi się 468 mt. npm. szt. gen. , Br. G. Rudawino al Rudawin, wś nad kotliną rz. Jasiołdy, przy ujściu do niej rzki Stawek, pow. piński, w 1 okr. pol. , gm. i par. praw. Stawek, ma 20 osad pełnonadziałowych; miej scowość bogata w łąki i rybę, lud rolniczy, rybaczy i flisaczy, grunta urodzajne, namułowe. Własność hr. Potockiego. A. Jel. Rudawka, rzka, ob. Marycha. Rudawka 1. wś włośc. , pow. augustowski, gm. Kuryanki, par. Teolin, odl. od Augustowa 34 w. , leży w pobliżu kanału augustowskiego, ma 19 dm. , 129 mk. , 671 mr. W 1827 r. było 9 dm. , 50 mk. Wchodziła w skład dóbr rząd. Adamowicze, stanowiących część dóbr Łabno. 2. R. , wś nad rz. Rudawką Marychą, pow. suwalski, gm. Sejny, par. Sejny, odl. od Suwałk 21 w. , ma 10 dm. , 89 mk. W 1827 r. było 7 dm. , 68 mk. 3. R. , folw. i dobra, pow. kalwaryjski, gm. i par. Krasna, odl. od Kalwaryi 24 w. , ma 9 dm. , 46 mk. W 1827 r. był 1 dm. , 19 mk. Dobra rządowe Rudawka składały się w 1854 r. z fol. R. mr. 917, Smolnica mr. 223, Rządziszki mr. 179, Przełomszczyzna mr. 160, Metelica mr. 245, Buchcienniki mr. 740, Margołówka mr. 147, Skitury mr. 210, Radziłów; prócz tego lasów mr. 1038. Odpadki Pustosz Litwiańszczyzna mr. 335, Gierajcie mr. 137. Osady Ostęp mr. 34, Podpedziszki mr. 54, Leśna Smolnica mr. 38, Leśna Kuchciszki mr. 61, Leśna Holendry mr. 25. Wsie Nowe Włóki mr. 859, Warty mr. 777, Olechmiany mr. 607, Żuwinty mr. 935, Zajle mr. 777, Skitury mr. 334, Posiemnicze mr. 176, Pedziszki mr. mr. 866, Holendry mr. 177, Sobieniszki mr. 1023, Iszłądze mr. 884, Kraśniany mr. 929, Dolnica mr. 472, Smolnica mr. 180, obszar wsi Delegat i Czarna nie oznaczony, Kalniszki mr. 29, Rządziszki mr. 265, Bobrowniki mr. 863, Barcie mr. 271, Metelica mr. 573, Buchcieniki mr. 241, Głośniki nieznany, Dubienki mr. 111, Ochotka mr. 108, Pawelona mr. 106, razem mr. 16, 110. Nadto wydzielono na majoraty; w 1843 r. generałowi jazdy Strandmannowi dobra Pryga i Krasne, składające się z fol. Krasne mr. 512, Ateśniki mr. 723, Siemieniszki mr. 304, Pryga mr. 397, lasu mr. 998; osady Nowinka mr. 34, Makowszczyzna mr. 41, Probostwo Krasna mr. 5; wsie Krasna mr. 3, Birszcze mr. 555, Turyszki mr. 400, Grabówka mr. 367, Ateśniki mr. 588, Siemieniszki mr. 538, Pryga mr. 400, razem mr. 5875. W 1838 r. nadano generałmajorowi Paton dobra Kirsna, obejmujące folw. Kirsna mr. 500, lasu mr. 388; wsie Kirsna mr. 901 i Gudeliszki mr. 388, razem mr. 2265. W 1836 r. nadano generałlejtnantowi Stegmannowi łąki od wsi Iszłondze odpadłe mr. 77, przyłączone do majoratu Kalwarya. W 1835 r. nadano generałowi Rudawino Rudawiec Rudawica Rudawka Berg folw. Pożolstwo mr. 307 i wś Pożelstwo mr. 348, które to nomenklatury przyłączone zostały do majoratu Ludwinów. Br. Ch. Rudawka 1. mała rzeczka leśna, wypływająca z puszczy białowieskiej, prawy dopływ rz. Narwi, do której uchodzi przy Rudni, naprzeciw Niemierzy. 2. R. , rzeczka, prawy dopływ Swisłoczy, lewego dopływu Niemna. 3. R. , strumyk, poczynający się z bagien pod Szawlami, przerzyna mto Szawle i wpada do jeziora szawelskiego. Rudawka 1. wś rządowa, pow. dzisień ski, w 2 okr. pol. , o 88 w. od Dzisny, 5 dm. , 62 mk. 2. R. , karczma pryw. , pow. wilejski, w 1 okr. pol. , o 33 w. od m. Wilejki, przy b. dr. pocz. z Wilna do Mińska; 1 dm. , 5 mk. żydów. 3. R. al. Rudawa, wś i dobra podu chowne, na płd. wschodnim krańcu pow. no wogródzkiego, przy gośc. pocz. z Nieświeża do Horodziej a, o 2 w. od Nieświeża, w gminie Horodziej, w 5 okr. pol. snowskim, gm. Horo dziej. Wś ma 31 osad pełnonadziałowych; dobra, wraz z folw. Uszonka al. Użanka, około 53 1 2 włók; grunta dobre szczerkowe, miej scowość małoleśna. Była tu kapl. katol. b. parafii Iszkołdź. Około 1589 r. ks. Mikołaj Krzysztof Radziwiłł, zwany Sierotka, oddał R. wraz z wsiami i folw. Tuchowicze, Święcice, Rodziałowicze, Załuże, Zalipienie, Nowo siołki i Uszonka jezuitom nieświeskim. W 1762 r. gdy ks. Karol Radziwiłł Panie Ko chanku po śmierci ojca odbywał solenny wjazd na ordynacyę do Nieświeża, ceremoniał uroczystości rozpoczął się od R. , kędy wjeż dzającego księcia spotkały wojska ordynac kie i tłumnie zebrana szlachta ob. Kotłubaja, Galer. nieświez. , str. 468. Po kasacie jezui tów w 1775 r. R. zdaje się, iż wróciła chwilowo do Radziwiłłów; obecnie jest własnością Korbutów. 4. H. , wś, pow. Słonimski, w 2 okr. pol. , gm. Mieżewicze al. Miżewicze, o 29 w. od Słonima. 5. R. , wś i uroczysko, pow. sokólski, gm. Ostra Góra, o 20 w. od Sokółki, śród wielkich lasów położona, ma 60 dm. i 400 mk. 6. R. , wś i dobra, pow. wołkowyski, w 3 okr. , pol, gm. Świsłocz, o 28 w. od Wołkówyska. J. Krz. Al. Jel. Rudawka 1. al. Kotówka, potok, powstaje w gm. Kotów, pow. dobromilski, u wschod. podnóża góry Bosaczki 495 mt. ; płynie zrazu na wsch. u podnóża góry Moczarów 439 mt. ; następnie w Kotowie zwraca się na płd. , przepływa wś Rudawkę i w obr. Birczy Starej wpada do Stopnicy z lew. brzegu. Długość biegu 7 klm. 2. R. , potok, powstaje w gm. Rudawka, pow. liski, w lesie Jacyninie, z pod góry Wisiwni 733 mt. ; płynie zrazu leśnym parowem, następnie pomiędzy domostwami Rudawki; przyjąwszy od lew. brzegu pot. Zahajków, zwraca się na płn. , a od ujścia Łużka z lew. brzegu zrasza obszar Smolnicy, na którym uchodzi z praw. brzegu do Strwiąża. Długość biegu 5 1 4 klm. Od zach. wznosi się Oratyk 642 mt. i Ostrykowiec 605 mt. . 3. 1. al. Radawka, potok, wytryska na płn. od wsi Czubrawic, a na płd. od Przegini, w pow. olkuskim; płynie kory tem międzywzgórzystem wprost na płd. przez Czubrawice i Racławice, od których nosi na zwę Racławka. Poniżej Racławic śród ja ru wapieni czerwonych wchodzi do Galicyi i płynie granicą Paczołtowic i Żarów, w pow. chrzanowskim, zach. brzegiem lasu żarskiego, pod nazwą Zdolskiego potoku ku płd. wsch. Od słupa granicznego wznies. 346 mt. aż do Paczołtowic płynie korytem kamienistym; od zach. rozpościerają się lekko wznoszące się pola, a od zach. las. Przy Paczołtowicach rozdwaja się. Ramie prawe, płynąc ku wscho dowi, obraca młyn. Ramię zaś lewe bieży tuż obok skał, zabiera źródła pod nimi bijące, na stępnie zakręciwszy się ku wschodowi mija wieś. Odtąd wypływa na obszerniejszą dolinę, otoczoną wysokimi wzgórzami. Koryto zawa lone bryłami kamieni. Nieco niżej wpada włas. Tuż pod Dubiem zabiera z lew. brzegu pot. Szklarkę. Odtąd brzegi się wznoszą. Opływa wś Dubie od wschodu. Przechodzi na obszar Pisar, a wreszcie Rudawy, od której przyj muje nazwę Rudawki. Pod wsią R. koryto ma 3 mt. szer. , brzegi 2 1 4 mt. wys. , nurt 30 60 cmt. Minąwszy wieś, wpada do Krzeszówki prawie pod kątem prostym, tworząc z nią rz. Rudawę, Długość 15 klm. , ujście 246 mt. npm. Br. G. Rudawka 1. Jaśliska, wś, pow. sanocki, u źródeł pot. Jasiela, w pobliżu granicy węgierskiej, w okolicy górskiej, lesistej, wznies. 564 mt. npm. Dolinę otaczają zewsząd lasy, pokrywające Beskid. Wś graniczy na płd. z Jasielem, na płn. przez lasy z Wolą Wyżnią a na wschód z Wisłokiem Górnym. Par. gr. kat. w Woli Niżnej, rz. kat. i urz. pocz. w Jaśliskach o 11 klm. . We wsi 26 dm. i 157 mk. gr. kat. Obszar wiek. pos. należy do bisk. przemyskiego rz. kat. i składa się z 231 mr. lasu; mniejsza pos. ma 283 mr. roli, 91 mr. łąk, 141 mr. pastw. i 15 mr. lasu. 2. R. Rymanowska, wś, pow. sanocki, na lew. brzegu Wisłoka, wznies. 350 mt, npm. Góry pokryte jodłowymi lasami mają formacyą kredową. W lasach na płn. wschód od wsi, na praw. brzegu Wisłoka, jest kopalnia nafty na 12 ha, wydająca 372 cetn. metr. ropy Kosmos 1885, zesz. 6. Dawniej przysiołek do Zawojów, należy R. do par. rz. kat. w Rymanowie o 12 klm. na płn. zachód, a par. gr. katol. w pogranicznej Tarnawce. Wś ma 32 dm. i 195 mk. ; 3 rz. kat. , 184 gr. kat. i 8 izr. 3. R. koło Birczy al. koło Kotowa, wś, pow. Rudawka Rudawka Rudawy Rudawki Rudawki dobromilski, 32 klm. na płn. zach. od Dobromila, 4 klm. od sądu pow. , urz. pocz. i tel. w Birczy. Na płn. leży Jasienica Sufczyńska, na wsch. Sufczyna i Nowa Wieś, na płd. Bircza Stara, na płd. zach. Lipa, na płn. zach. Kotów. Środkiem wsi płynie potok od Kotowa, i wpada poza obrębem wsi do Stopnicy praw. dopł. Sanu. Potok ten przyjmuje w obrębie wsi małe dopływy. W dolinie jego leżą zabudowania wiejskie. Na płn. od nich stoi huta szklana. Najwyźsze wznies. wynosi 442 mt. na płn. Własn. większa ma roli or. 298, łąk i ogr. 29, pastw. 70, lasu 667 mr. ; włas. mn. roli or. 475, łąk i ogr. 52, pastw. 93, lasu 98 mr. W r. 1880 było 85 dm. , 547 mk. w gm. , 10 dm. , 54 mk. na obsz. dwor. ; 212 rz. kat. , 361 gr. kat. , 26 izrael. , 2 innych wyznań 227 Polaków, 346 Rusinów, 26 Niemców. Par. rz. kat. i gr. kat. w Birczy. We wsi jest cerkiew. 4. R. koło Nanowy i Krościenka, wś, pow. dobromilski, 16 klm na płd. zach. od sądu pow. w Dobromilu, 6 klm. od urz. pocz. i tel. w Krościenku koło Chyrowa. Na płd. leży Nanowa, na zach. Krościenko, na płn. Smolnica, na wschód Rosochy pow. staromiejski. Wś leży w dorzeczu Dniestru. We wschod. stronie ma początek mały prawoboczny dopływ Strwiąża, pot. Zabola; na zach. od niego płynie prawie środkiem wsi prawy dopływ Strwiąża Rudawka od płd. wschód z Nanowy, na płn. zach. do Smolnicy i przyjmuje w obrębie wsi od lew. brzegu pot. Zahajków, przepływający wschod. część wsi, i pot. Łużek, płynący wzdłuż granicy płn. Zabudowania wiejskie leżą na wsch. w dolinie Rudawki cerkiew 464 mt. . Zach. część obszaru lesista. Między potokami Łużkiem i Zahajkowem leży las Gliwa, ze szczytem 609 mt. wznies. Najwyższe wznies. na płd. granicy wynosi 630 mt. Własn. wiek. rządowa w R, i Smolnicy ma roli or. 11, łąk i ogr. 39, pastw. 11, lasu 1323 mr. ; wł. mn. roli or. 182, łąk i ogr. 35, pastw. 84, lasu 600 mr. W r. 1880 było w R. 30 dm. , 115 mk. w gm. ; 4 obrz. rz. kat. , 107 gr. kat. , 7 izrael; 104 Rusinów, 11 Niemców. Par. rz. kat. w Jasieniu, gr. kat. w Nanowej. We wsi jest cerkiew drewniana p. w. św. Michała, niewiadomej daty. Mac. Lu. Dz. Rudawki, pole na obszarze wsi Sumina, w pow. lubawskim, na wschód od wsi. Rudawy, wś włośc, pow. dzisieński, w 3 okr. pol. , gm. Przebrodź, okr. wiejski i dobra skarbowe Gabryałowo, o 18 w. o gminy, 35 dusz rewiz. Rudawy. Nazwę tę dają polscy geografowie trzem pasmom górskim, z których dwa należą do systemu karpackiego, trzecie zaś do systemu gór czeskich. To ostatnie pasmo nazywają częściej górami Kruszcowymi niem. Erzgebirge, a R. Węgierskie stanowią płd, działy Beskidów zachodnich w pasmie Karpat. Działy te górskie rzadko się wznoszą poza granicę drzew i tworzą liczno grupy górskie, lesiste, bogate w rudy kruszcowe. Obok lasów spotykamy tu paszniste łąki a na stokach pagórków rozległe winnice. R. węgierskie obejmują wszystkie działy górskie, które jakby wielkim wieńcem otoczyły pasmo Tatr od południa i płd. wschodu. Między górnym Wagiem aż po Ratko w i górnym Hronem aż po Bańską Bystrzycę, a na wschód po Wernarską przecznicę między źródłami Czarnego Wagu, Hornadu, Słonej i Hronu legły Tatry Niźnie czyli Liptowskie, z Kralową Holą czyli Królewską Halą 1946 mt. i Dżumbirom 2048 mt. . Znajdują tu się kopalnie siarczyku antymonu i złota rodzimego. Najbogatsza kopalnia Magórka leży na zachodnim krańcu. Bezpośrednio z nimi styka się pasmo górskie, do ich układu należące, 15 klm. długie a 3 klm. szerokie, bogato niezmiernie w rudy, ciągnące się z płn. wsch. ku płd. zach. , od góry Praszyny aż za wioskę Harmaniec. Tu znajdują się starożytne kopalnie Szpanej doliny Herrengrund, Starych Hor Altgebirge i Ballasza. Następnie między Nitra i Turczanką od zach. a Hronem, na środkowym i dolnym jego biegu rozłożył się zachodni dzial R. Węgierskich, który od leżącego tu miasta nazwać można Kremnickim, Najwyższe wznies. Ptacznik 1348 mt i Ławryn 962 mt. . Na wschód od Hronu aż ku źródłom jego, między nim a Ipolą aż po źródła Słonej legł wschodni dział R. , podzielony na kilka pomniejszych gniazd, z których płd. zach. między Hronem a Krapiną i Szczawnickimi górami bierze nazwę od miasta górniczego Szczawnic Bańskich Schemnitz. Zowią je także Ostrowskiemi górami. Najwyższe wznies. Wierch Polana 1451 mt. i Fabowa Hala 1447 mt. . Wreszcie obszar zawarty między Słoną od zach. i płd. a Hornadem od wsch. i płn. rozdziela się też na pomniejsze gniazda, poprzegradzane dolinami potoków. Z nich najważniejszą jest północna część Rudawy Spiskie, rozsypane na wschod od przecznicy Wernarskiej w kierunku ku Koszycom, po obu brzegach Gielnicy Hnilicy, a na płd. stronie Hornadu. W paśmie Tatr Niżnich ważniejsze kopalnio są a kopalnia Hodrusia; b Rocza, jedna z najdawniejszych i najbogatszych kopalni złota na Węgrzech, dziś zupełnie podupadła; c Magórka złoto i antymon; d Ryszczanka antymon; e Moczydło na Kluczańskiej Hali siarczyk antymonu; f Karola w dolinie Lubelli Królewskiej antymon; g kopalnia antymonu w dolinie Dubrawskiej; h kopalnie Kasparis, Józefa, Marya, Barbara i Karolina, należące do rodziny Platych, następnie Ose redok, Wiesner, Ignacego dostarczają antymonu. Wszystkie te kopalnie leżą na płn. pochyłości Tatr Niżnich. Na płd. stoku istnieją roboty górnicze tylko przy wiosce Jaraba; dawniej w kilku innych miejscach dobywano rudę. Marmury z Tatr Niźnich dają wyborne wapno, ale do obrabiania niezdatne. W niektórych miejscach łupku talkowego używają na budowle. Z metali uwagi godnymi są złoto, srebro, miedź, ołów, antymon. W R. Spiskich legły osady górnicze Giełnica Hnilec, Stelbach, . Krempach, Stoos, Wagendruessel al. Wondrysel, Smolnik i Nowawieś Spiska. Kopalnie znajdują się w Altwasser 1, Mniszku 8, Folkmarze 5, Gielnicy 106, Helcmanowcach 32, Nowejwsi Spiskiej 151, Jaklowcach 2, Kluknawie 6, Krompachu 14, Margeczanach 1, Markuszowcach 2, Mikluszowcach 2, Opace 1, Poraczu i Kotterbachu 12, Prakondorf 7, Smolniku 44, Szwedlerze 12, Stelbachu 2, Stoosie 7, Szwabowcach 1, Słowence 74, Tepliczce 4, Wondryselu 8, Zawadce 24, Żakarowcu 29; razem 553. W r. 1876 wydobyto w 141 rudy miedzianej 2, 159, 865 klg. , miedzi i srebra w 47 566, 185 klg. , rudy żelaznej w 50 50, 196, 018 klg. , antymonu w 6 37, 700 klg. , rtęci i cynobru w 3 2, 638 klg. , oprócz tego iskrzyku żelaza w 3 25, 696, 359 klg. , błyszczu szarego w 10 1, 384, 193 klg. Huty żelazne istnieją w Altwasser, Buszówcach, Mniszku, Krompachu, Hrabuszycach, Prakondorf, Śmiżanach, Smolniku, Wondryślu i w dolnej dolinie Hnilicy. b Rudawy Siedmiogrodzkie zajmują zachodnie działy Karpat siedmiogrodzkich, z tak zwanymi działami biharskim, Czerną Horą i Pojaną Ruską. Składają się z wielu pasm od wsch. ku zach. równolegle się ciągnących i gniazd górskich od 1000 do 1800 mt. wznies. , z głębokiemi jarami i dolinami, zwykle od zach. tylko dostępnymi. Obfitują przeważnie w złoto. Znakomitsze szczyty są Kukurbeta 1814 mt. , Bihar 1657 mt. , Vledjassa 1863 mt. , Dimbo 1368 mt. , Vulkoj 1302 mt. , Giamina 1365 mt. . c Rudawy Czeskie legły na płn. zach. granicy Czech od Saksonii. Poczynają się na wysoczyźnie przypierającej w płn. wsch. stronie do skalistych działów gór Smreczanych Fichtelgebirge, niedaleko miejscowości Asch, w płn. zach. Czechach, nad źródłami Halsztrowa Białego Weisse Bister, dopływu Soły Saale, szczytem Kaplicą Kapellenberg, 757 mt. jak dział gór Halsztrowskich Elstergebirge, odtąd ciągną się na płn. wsch. , na przestrzeni 160 klm. długości a 5974 klm. szerok. aż do przesmyku neklerowskiego Nollendorfer Pass, oddzielającego R. od piaskowcowych gór połabskich Elbsandsteingebirge, czyli tak zwanej Szwajcaryi Saskiej. W południowej części przedstawiają R. skalisty mur, wznoszący się 650 800 mt. stromo do góry. Na zach. wstępują łagodnie i nieznacznie w szeroką wysoczyznę łupkową nad górną Sołą i ku stronie saskiej, a na płn. zach. opadają ku głębokiej nizinie altenburskolip skiej. Wskutek takiego ukształtowania łańcuch ten wysyła ku płd. do rz. Ohrzy Eger tylko krótkie strugi, podczas gdy w silnie zalesionej płn. części R. rozwijają się nad dwoma Muldami frejberską i ćwikawską, jakoteż nad Plissą Pleisse i innymi stokami z Halsztrowa, piękne, długie, w górnej części nader dzikoromantyczne, w dolnej zaś urodzajne i ożywione doliny. Z szerokiego grzbietu R. , wznoszącego się przecięciowo 800 mt. npm. , strzelają w górę lesiste kopuły, jakby góry na górach, częstokroć ponad 1200 mt. , ale tylko o 300 mt. względnej wysokości. Środkową część R. , położoną nad czeskosaską granicą, między Eibenstock, Johanngeorgenstadt, Jachimowem Joachimstal i Wiesental, tworzy szeroka wysoczyzna, dosięgająca w przecięciu 1130 mt. , na której rozpościera się miasto Boże Dary Gottesgab, najwyżej położone w całych Czechach 1072 mt. npm. , a o 172 mt. wyżej od najwyższego stanowiska Saksonii Oberwiesental, na stoku Klinu, 900 mt. . W tej części rozbił się szczyt R. , Klin Keilberg do 1275 mt. , na płd. zach. od niego szczyt Spiczak Spitzberg 1107 mt. , a jeszcze dalej na płd. zach. Wysoki Kamień Hoher Stein 1204 mt. npm Przejścia przez pasmo R. , które przecinają je z płd. na płn. , ciągną się poziomo przez szeroki, płaski grzbiet R. Co do geologicznej budowy występują w R. gnejsy, łupkie i fility. Gnejs tworzy płasko wypukły rdzeń całego łańcucha, do którego na płn. i zach. stoku przypierają pokłady łupku, nad którymi rozpościerają się fility. Gnejsy przeważnie występują w środkowym, łupki i fility w płd. zach. dziale pasma. Pokłady te przecinają dość znacznymi warstwami granity i syjenity, dyjoryty łyszczykowe, melafiry i porfiry; tu i owdzie pokazują się jako oddzielne wyspy kopuły bazaltowe i fonolitowe. W r. 1163 odkryto poraz pierwszy obfite pokłady srebra. Odtąd poczęto robić poszukiwania za rudami i znaleziono cynę Geyer, Ehrenfriedersdorf, Zinnwald, nikiel i kobalt Annaberg, Schneeberg, ołów i rudę żelazną czerwoną i magnetyczną. Pokłady srebra ciągną się z Miśnii przez Freiberg, Marienberg, Annaberg aż do Jachimowa w kierunku płd. płd. zach. Najważniejszy okręg górniczy jest Freiberg. Czyt. Wegweiser durch das saechsischboehmische Erzgebirge, Annaberg, 1880; Moser, Reisehandbuch f. d. saechsische Erzgebirge und das Voigtland, Leipzig, 1882; Erlaeuterungen zur Rudawy Rudbalis geolog. Spezialkarte von Sachsen, Leipzig, 1880 1883. Br. G. Rudbalis, os. włośc. , pow. władysławowski, gm. Sapieżysżki, par. Dobrowola, odl. 56 w. od Władysławowa, ma 92 mr. obszaru, w tem 30 mr. roli, 22 mr. łąk, 34 mr. lasu i 6 mr. pastw. ; 4 bud. z drzewa. Rudbardszen niem. , wś, pow. gąbiński, 16 dm. , 84 mk. , 160 ha; st. p. Trakehnen. Rudbaren, rzka w Kurlandyi, lewy dopływ Wenty, w parafii Frauenburg. Rudbaren z folw. Feldhof i Marienhof, dobra, w okr. i pow. hazenpockim, par. neuhauzeńska Kurlandya. Rudczański powiat, ob. Rudki. Rudczany 1. leśniczówka na pol. prus. Mazurach, pow. ządzborski, odl. 35 klm. na płn. wschód od Ządzborka, przy bitym trakcie do Jańsborku, wśród lasów jańsborskich i krutyńskich. Klimat tu wskutek bliskości lasu i jeziór łagodny; 1 dm. , 9 mk. Poczta w miejscu. 2. R. , dworzec, dom zajezdny, piła, tamże. 3. R. , leśn. do nadleśnictwa guziankowskiego należące, 1 dm. , 4 mk. Rudcze, jezioro, w pow. chełmskim, gm. Cyców, na obszarze folw. Garbatówka. Rudcze, folw. szl. nad jez. t. n. , pow. trocki, w 2 okr. pol. , o 40 w. od Trok, 6 dm. , 63 mk. katol. Rudczeńki, obecnie Rubczenki ob. , wś, pow. skwirski, wymieniona w dok. z XVIII w. jako należąca do klucza antonowskiego własność ks. Wiśniowieckich. Rudczyłki, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 5 okr. pol. , o 98 w. od Nowoaleksandrowska. Rudczyszki, wś, pow. trocki, w 1 okr. pol. , o 18 w. od Trok, 6 dm. , 51 mk. katol. Rudczyzna, os. młyn, pow. brzeziński, gm. Łagiewniki, ma 2 dm. , 11 mk. , 71 mr. dwors. Ruddecken, wś, pow. ragnecki, st. pocz. Szillen; 87 dm. , 418 mk. , 590 ha. RuddeilenPeter, pow. kłajpedzki, ob. HansMueller Matz, Rudden, z folw. Gollangen, dobra pryw. , w okr. i pow. hazenpockim, par. neuhauseńska Kurlandya. Ruddinn, os. przy wsi Pruszischken, pow. gąbiński; 2 dm. , 22 mk. Rudecki potok al. Rutka, Rudka, wypływa ze źródeł łącznych, na wschód od wsi Cieniawy, w pow. kołomyjskim, na granicy od Podhajczyk. Płynie tąż granicą, potem zrasza obszar gm. Kornicza, Matyjowiec, Zamuliniec, a wreszcie na obszarze Siemiakowiec przerzyna gościniec rządowy kołomyjskośniatyński i uchodzi do Prutu z lew. brzegu. Długość biegu 11 klm. Rudecus, dok. Rudicus campus in districto Heilsberg, pod Licbarkiem, na praw. brzegu I Łyny. Miejsce święto u pogan, bożkowi piekielnemu Rudekowi poświęcone. Ad. N. Rudej, niem. Rauden, wś, pow. wojerecki, par. ew. Uhyst. Do 1815 r. należała do saskich Łużyc. W 1842 r. 25 dm. , folw. , 117 mk. , szkoła ewang. W 1840 r. było 116, w 1860 r. 135, w 1880 r. 150 Serbów. Rudejkiszki, zaśc. nad jez. Dojnie, pow. wileński, w 2 okr. pol. , gm. Muśniki, okr. wiejski Kiernów, o 4 w. od gminy a 40 w. od Wilna, ma 2 dm. , 27 mk. katol. podług spisu z 1864 r. 5 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Kiernów. Rudek, pow. szamotulski, ob. Rudki i Rudzkie Huby. Rudekszna al. Rudeksznia, rzeczka w gub. kowieńskiej, prawy dopływ Abeli lewego dopł. Niewiaży. Rudele 1. wś nad bezimiennym dopły wem Wołmy, pow. miński, w miejscowości wzgórzystej, dość malowniczej, małoleśnej, ma 15 osad; grunta szczerkowe. 2. R. , wś, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 49 w. od Nowoaleksandrowska. 3. R. , okolica, pow. poniewieski, w 1 okr. pol. , o 32 w. od Poniewieża. 4. R. , wś, pow, poniewieski, w 2 okr. pol. , o 74 w. od Poniewieża. 5. R. , zaśc, pow. szawelski, gm. Szawłany, o 29 w. od Szawel. J. Krz. Rudelsdorf 1. , 1370 Rudolffdorf, wś i do bra, pow. niemczyński, par. ewang. w miejscu. W 1842 r. 65 dm. , zamek, folw. , 437 mk. 22 kat. , kościół ewang. , szkoła, hodowla owiec. Przy drodze stoi dawny stary gród. 2. R. , ob. Drołtowice. R. par. , dek. sycowskiogo, w 1869 r. obejmowała 710 katol. , 5000 ewang. , 5 izr. , 1 dyss. 3. R. Nieder i Ober, targowisko, pow. lubawski, do 1815 r. należa ło do Saskich Łużyc. Par. ew. Seindenberg. W 1842 r. R. Nieder miało 72 dm. , zamek, 338 mk. 2 katol. , szkołę ewang. , młyn wo dny i dwa targi na bydło rocznie; R. Ober 39 dm. , zamek, 211 mk. 1 katol. , warsztaty tkackie. Br. Ch. Rudelstadt, 1203 Rudolfesdorf, targowisko nad rz. Bober i dobra, pow. bolkowiecki, wznies. 1261 st. npm. , odl. 1 3 8 mili od Bolkowic. Pierwotnie wieś zwana Rudelsdorf, w 1754 r. zostało górniczym miasteczkiem, składającem się z dwóch części górnej i dolnej. Posiada kościół par. katol. z XV w. , kościół par. ewang. od 1742, szkołę ewang. , zamek dziedzica. W 1842 r. było 154 dm. , 1182 mk. 43 katol. , folw. , 3 młyny wodne, olejarnia, cegielnia, gorzelnia. Tutejsze pokłady rud miedzianych i siarki są wyzyskiwane przez otwarte tu kopalnie i łączące się z niemi zakłady fabryczne huty miedziane i fabrykę kwasu siarczanego. Do R. należy folw. Schoenbach; 1842 r. 25 dm. , 161 mk. 8 katol. . Rudbaren Rudczański Rudczany Rudcze Rudczeńki Rudczyłki Rudczyszki Rudczyzna Ruddecken Ruddeilen Rudden Ruddinn Rudecki Rudecus Rudej Rudejkiszki Rudek Rudekszna Rudele Rudelsdorf Rudbardszen Rudbalis Rudelstadt Rudenko Lackie Ruden Ruden niem. , pow. bydgoski, ob. Rudy, Ruda i Rudna, Ruden niem. , ob. Ruda i Rudna, Rudeńce, obecnie łąka na obszarze Korczyna, w pow. sokalskim. Wedle tradycyi stało tu niegdyś miasto zapewne gród, zburzone w czasie wojny. Dotąd znajdują się szczątki okopów i ślady murów. Por. Korczyn t. IV, 397. Rudeniszki, wś, pow. wiłkomierski, gm. Onikszty, o 46 w. od Wiłkomierza. Rudenik, bór na polskiej Warmii, pow. olsztyński. Rudeńka 1. wś przy ujściu odnogi Tremli do Ptycza, pow. mozyrski, tuż przy granicy pow. rzeczyckiego, w 2 okr. pol. petrykowskim, gm. Kopatkiewicze, ma 3 osady; miej scowość odosobniona, od wschodu całkiem ni zinna, skanalizowana w ostatnich latach w kie runku ku Prypeci. 2. R. , wś, pow. rohaczewski, posiada cegielnią, produkująca 200, 000 sztuk cegieł rocznie, wartości 2000 rs. ; wła sność Sołtanów. Al. Jel. Rudenka, dawna nazwa wsi Annopol, w pow. radomyskim, w 3 okr. pol. , gm. Potyjówka, par. praw. Horbulew o 4 w. , o 30 w. od Radomyśla, ma 332 mk. ; w 1783 r. było tu 5 chat i 38 dusz. Rudenka al. Smiacz, rzeka, prawy dopływ Snowa prawego dopł. Desny; przybiera Horodnią. Rudenka al. Łęki, potok, powstaje w obr. Rudenki, pow. liski, z pod góry Rudenki 461 mt. ; płynie wprost na płd. u zach. podnóża góry Kamionki 465 mt. , a u wsch. stop Czarnego Działu 485 mt. , a dostawszy się na obszar gm. Uherce i przeciąwszy tor kolei żel. łupkowskiej, wpada do Olszanicy z praw. brzegu. Długość biegu 3 klm. Br. G, Rudeńka, wś, pow. liski, w zwartej dolinie pot. Lekiego, dopł. Olszanicy, wznies. 394 mt. przy cerkwi, na wschód w górach Rudence sięga 461 mt. i Kamionce do 465 mt. , ku zachodowi w Czarnym Dziale do 485 mt. Okolica lesista. Tor dr. żel. przemyskołup kowsldej między st. Olszanicą 4 kłm. i Uherce, jako też gościniec z Liska do Ustrzyk Dolnych dotykają południowej granicy wsi. Wś R. posiada cerkiew drewnianą p. w. św. Szczepana, 68 mk. 1 na obszarze wiek. pos. Wład. Bala, 406 mk. ; 69 rz. kat. , 326 gr. kat. i 11 Izrael. , pod względem narodowości jest 158 Polaków i 247 Rusinów. Par. gr. kat. i rz. kat. w Uhercach. Obszar wiek. pos. ma 148 mr. roli, 27 mr. łąk, 18 mr. pastw. i 30 mr. lasu; mn. pos. 386 mr. roli, 74 mr. łąk, 111 mr. pastw. i 85 mr. lasu. Gleba składa się z glinki na podstawie przepuszczalnej, piaskowców ławicowych; lasy szpilkowe. Graniczy na wschód z Olszanicą, na płn. zach; z Bermichową Górną, na zach. z Jankowcami a na płd. z Uhercami. Mac. Rudenko Lackie i R. Ruskie, dwie wsi, pow. brodzki, o 34 klm. na płn. zach. od Brodów, 6 klm. na płn. zach. od sądu pow. i urz. pocz. w Łopatynie. Na zach. i płd. leży Chmielno, na wsch. Kustyń, Batyjów i Zawidcze, na płn. Uwin, Baryłów i Kulików ostatnia w pow. kamioneckim. Oba R. leżą w dorzeczu Styru za pośrednictwem potoku powstającego w płn. wsch. stronie obszaru a płynącego na wschód pod nazwą Rzeczki i wpadającego do Styru w Szczurowicach. Na płd. wschód leżą zabudowania wiejskie R. Lackiego, a na wsch. od nich R. Ruskiego. Na płd. od zabudowań stoi wiatrak. W płn. zach. stronie R. Lackie go wznosi się Sobin do 239 mt. Na płn. od zabudowań R. Ruskiego leżą lasy Brzezina i Czarny bór, a w płn. wsch. stronie wsi las Dębowica. Najwyższe wznies. w płd. zach. stronie obszaru wynosi 251 mt. R. Lac kie tworzy osobną gminę katastralną. Własn. wiek. ma roli or. 307, łąk i ogr. 75, past. 16, lasu 20 mr. ; wł. mn. roli or. 281, łąk i ogr. 78, lasu 1 mr. R. Ruskie tworzy gminę kata stralną wraz z Kustyniem ob. . Glebę mają piaszczystą, częścią torfiastą i czarnoziem z pokładem gliny. W r. 1880 było w R. Lac kiem 48 dm. , 248 mk. w gm. , 3 dm. , 16 mk. na obsz. dwor. ; 22 rz. kat. , 213 gr. kat. 29 izrael. ; 11 Polaków, 224 Rusinów, 29 Niem ców. W R. Ruskiem było 38 dm. , 209 mk. w gm. , 30 obrz. rzkat. , 157 gr. kat. , 22 izr. ; 187 Rusinów, 22 Niemców. Par. rz. katol. w Łopatynie, gr. kat. w Kustyniu dla R. Ru skiego, a w Kulikowie dla R. Lackiego. W R. Lackiem jest cerkiew p. w. św. Michała i szko ła filialna od r. 1865 z językiem wykłado wym ruskim. Za czasów Rzpltej należały te wsie do dóbr koronnych, pow. buskiego, woj. bełzkiego. Według wykazu kwarty z r. 1770 były one wraz z Kustyniem w posiadaniu Adama Rzyszczewskiego. Lu. Dz. Ruden See, ob. Orchowe Jezioro. Rudeny, zaśc, pow. poniewieski, w 4 okr. pol. , o 59 w. od Poniewieża. Ruderswald, w dok. Rodeswald, Rudiswald, wś i dobra, pow. raciborski, posiada kościół par. katol. od XII w. filia Tworkowa. W 1861 r. było 83 dm. , 534 mk. 1 ew. , 2 żyd. ; obszar dóbr wynosił 586 mr. a gminy wiejskiej 1003 mr. R. par. , dek. raciborskiego, w 1869 r. miała 661 katol. , 1 ewang. , 2 izrael. Rudesa, zaśc. nad jez. t. n. , pow. wileński, w 3 okr. pol. , gm. Malaty, okr. wiejski Bebrusy, o 8 w. od gminy a 62 w. od Wilna, ma 3 dm. , 27 mk. katol. w 1864 r. 10 dusz. rewiz. , kaplica katol. par. Inturki; należy do dóbr skarbowych Inturki. Rudesioło, Rudosioło, w dokum. Rudeszło, Ruden Rudeńce Rudeniszki Rudenik Rudeńka Rudenka Rudeny Ruders Rudesa Rudesioło Ruditen Rudienen Rudies Rudka Rudeszka Rudeż Rudflorlauken Rudestie Rudineń wś nad bezim. dopł. rz. Strugi, pow. skwirski, w 1 okr. pol. , gm. Wołodarka, o 30 w. od Skwiry a o 7 w. od wsi Kosówka i Rubczenki odległa. Ma 1055 mk. , w czwartej części byłej szlachty polskiej; w 1863 r. było 1062 mk. praw. , 98 katol. i 7 żydów. Cerkiew p. w. św. Trójcy, murowana, wzniesiona na miejsce dawnej w 1841 r. przez ówczesnego właściciela wsi Stanisława Zalewskiego, uposażona 38 dzies. ziemi, z obrazem N. M. P. , uważanym przez ludność za cudowny; kościół kat. murowany, wzniesiony przez tegoż Zalewskiego, filialny par. Wołodarka. Na gruntach wsi znajdują się uroczyska Sieliska, na wschodnim brzegu rzeczki, i Karpeńki, o 3 w. odległe, nad rz. Rosią. Podług podań mieszkańców na miejscu obu tych uroczysk znajdowała się niegdyś wś R. W dokumentach wś R. wymieniona jest jako należąca do klucza wołodarskiego ks. Wiśniowieckich, od 1840 r. należała do Felicyi Iwanowskiej J. Krz. Rudestie al. Gropana, wś, w pow. i obw. sąd. sereckim, 6 klm. na płd. od Seretu, nad granicą mołdowską, przy gościńcu sereckosuczawskim. Graniczy od płn. z Negostyną, od zach. z Balkowcami, a od płd. z Botuszanicą; od wsch. przypiera do wsi multańskiej Rudesty. W r. 1869 obszar wynosił 438 ha 74 ar. , było 42 dm. , 277 mk; w r. 1880 na obsz. włośc. 52 dm. , 204 mk. , na obsz. dwor. 2 dm. , 31 mk. ; 123 rz. kat. , 104 gr. orm. , 8 żyd. ; Rusinów 211, Niemców 14, Rumun. 1, innej narod 9. Par. rz. kat. i gr. kat. w Se recie, par. gr. orm. w Botuszanicy. St pocz Seret. Własność baronowej Antoniny Kapri. Wznies. wsi 424 mt. npm. Br. G. Rudeszka, zaśc. nad jez. Rudesie, pow. wileński, w 3 okr. pol. , o 67 w. od Wilna, 1 dm, 9 mk. katol. Rudeż, zaśc. pryw. , pow. wilejski, w 3 okr. pol. , gm. mańkowiecka, o 73 w. od Wilejki, przy b. drodze pocztowej połockiej, 1 dm, 17 mk. Rudflorlauken, os. przy wsi Drusken, pow. labiewski, st. poczt. Mehlawischken; 11 dm. , 73 mk. Rudgalwie, wś, pow. rossieński, gm. Andrzejów, par. Wewirżany, o 105 w. od Rossień. Rudie al. Na Zalesiu, część Zuchorzyc, pow. lwowski. Rudienen, wś, pow. szyłokarczemski, blisko Szyłokarczmy st. pocz. i tel. , 35 dm. , 177 mk. , 584 ha. Rudies, ob. Matz Praetz al. Kuppern. Rudineń, folw. dóbr prywat. Sahrzen, w okr. tukumskim, pow. talseński, par. zabelnska Kurlandya. Ruditen dok. , tak zwał się dawniej Buchwald w pow. sztumskim, gniazdo Donimirskich. Tak Buchwald jako i Telkwice, przed tem Azmiten zwane i także do Donimirskich należące, są to osady staropruskie. Kiedy r. 1303 Krzyżacy zakładali parafią posylijską, do której Buchwałd należy, Prusak Kropolto otrzymał w zamian za 9 włók dla nowej osady oddanych na wieczną własność Ruditen i Azmiten, prócz innych, które przywilej owego roku z Kiszporka datowany wylicza. W r. 1454 już Ruditen Buchwaldem się zo wie; dzierży je Michał z Buchwałdu, a Krzy żacy odbierają mu je, może dla tego, źe sprzyjał Polakom rozpoczynającym wtedy wojnę dla odzyskania Prus zachod. , i Fritza Lokau dobrami obdarzają. Za rządów polskich dobra buchwałdzkie dostają się Gablenzom, przechodzą do Balińskich, następnie do Muellerów i do Szydłowicckich. W r. 1742 jest posiadaczem Unruh, po rozbiorze Polski zaś szambelan Maciej Grąbczewski. Od tego ku puje je r. 1804 Antoni Donimirski, następnie długoletni radca ziemiański pow. sztumskiego, ożeniony z Białobłocką, ojciec Teodora Donimirskiego, który umarł r. 1884 w Telkwicach ob. Pielgrzym 1844, Nr. 56. Kś. Fr. Rudka, pow. wałecki, ob Rudki. Rudka 1. al. Rudna, wś, pow. nowomiński, gm. i par. Kuflew, ma 100 mk. , 1 mr. ziemi dwor. , 11 os. , 355 mr. włośc. W 1827 r. było dm. , 45 mk. Wchodziła w skład dóbr Kuflew. 2. R. Barania, wś i fol. , pow. nowomiński, ob. Ruda Barania. 3. R. , wś włośc, pow. skierniewicki, gm. Korabiewice, par. Skierniewice, ma 60 mk. , 151 mr. W 1827 r. było 5 dm. , 32 mk. 4. R. , wś włośc, pow. rawski, gm. i par. Lubania, ma 6 dm. , 62 mk. , 123 mr. 5. R. , w XVI w. Ruthka, wś, fol. i dobra nad rz. Pilicą, pow. noworadomski, gm. Wielgomłyny, par. Chełmo, odl. 26 w. od Radomska; wś ma 29 dm. , 287 mk. , 286 mr. ; fol. dm. , 4 mk. , 730 mr. 446 mr. roli. W 1827 r. było 21 dm. , 168 mk. Dobra R. składały się w 1884 r. z folw. R. , Borowiec, Rogi, Trzebce i Pratkowice, rozl. mr. 5000 fol. R. gr. or. i ogr. mr. 247, łąk mr. 83, past. mr. 39, wody mr. 11, lasu mr. 2379, zarośli mr. 17, w osadach mr. 61, nieuż. mr. 23; bud. mur. 7, z drzewa 23; płodozmian 8polowy; fol. Borowiec gr. or. i ogr. mr. 453, łąk mr. 21, past. mr. 14, wody mr, 14, zarośli mr. 17, w osadach mr. 51, nieuż. mr. 22; bud. mur. 5, z drzewa 7; płodozmian 8 i 10polowy; fol. Rogi gr. or. i ogr. mr. 228, łąk mr. 6, w osadach mr. 10, nieuż. mr. 7; bud. mur. 1, z drzewa 7, płodozmian 10polowy; fol. Trzebce gr. or. i ogr. mr. 472, łąk mr. 29, wody mr. 2, zarośli mr. 12, w osadach mr. 9, nieuż. mr. 15; bud. mr. 3, z drzewa 10; płodozm. 10polowy; fol. Pratkowice gr. or. i ogr. mr. 410, łąk mr. 65, past. mr. 122, wody mr. 17, zarośli mr. Rudestie Rudgalwie Rudie 100, w osadach mr. 25, nieuż. mr. 17; bud. mur. 1, z drzewa 13; płodozm. 11polowy, las urządzony, gorzelnia, cegielnia, dwa młyny, pokłady torfu. W skład dóbr wchodziły dawniej wś R. os. 17, z gr. mr. 286; wś Rogi os. 14, z gr. mr. 242; wś Trzebce os. 26, z gr. mr. 433, wś Kruszyna os. 12, z gr. mr. 144; wś Pratkowice os. 31, z gr. mr. 544. Łany kmiece dawały w XVI w. dziesięcinę na stół arcybiskupi, plebanowi zaś tylko kolędę po pół grosza, która szła dla wikaryusza. Łany folw. oddawały plebanowi Łaski, Lib. Ben. , II, 201. W 1553 r. jest własnością Rudzkiego, który miał 2 osad. , 1 łan Pawiński, Wielkop. , II, 275. 6. R. , wś, pow. konecki, gm. Czernino, par. Fałków, odl. od Końskich 25 w. , 12 dm. , 87 mk. , 15 mr. dwors. , 45 mr. włośc. W 1827 r. było 5 dm. , 33 mk. Wchodziła w skład dóbr Czermno. 7. R. , wś i fol. , pow. opatowski, gm. i par. Kunów, odl. od Końskich 23 w. , ma 11 dm. , 66 mk. , 476 mr. folw. , 17 mr. włośc. W 1827 r. było 2 dm. , 9 mk. Fol R. wchodzi w skład dóbr majoratu rządow. Kunów. 8. R. Bałtowska, pow. opatowski, ob. Ruda Bałtowska. 9. R. , os. , pow. włoszczowski, gm. i par. Kluczewsko. W 1827 r. było 2 dm. , 9 mk. 10. R. , os. , pow. iłżecki, gm. Wielka Wieś, par. Wąchock. Niepodana w ostatnich spisach urzędowych. W 1827 r. był 1 dm. , 4 mk. 11. R. , os. karcz. i włośc, pow. krasnostawski, gm. Rudka, par. Krasnystaw, wschod. obrz. Krupe. R. gmina należy do sądu gm. okr. IV w Krasnymstawie, urz. gm. we wsi Siennica Różana. Gmina ma 4427 mk. 2824 Polaków i 1603 Rusinów. W skład gminy wchodzą Bzite, Brykowiec, Elźbiecin, Kassyan, Kozieniec, Kostusin, Krupe, Krupiec, Maciejów, Oleśnica, Ostrów, Rudka, Siennica Nadolna, Siennica Różana, Siennica Królewska, Toruń, Wierzchowina, Wincentów, Wola Siennicka, Zagroda, Złośnica, Żdżanne. 12. R. al. R. Kozłowska, wś. włośc. , pow. lubartowski, gm. Niemce, par. Dyss, ma 39 osad, 905 mr. W 1827 r. 35 dm. , 274 mk. Wchodziła w skład dóbr Kozłówka. W 1531 r. wś R. , w par. Dys, miała 5 1 2 łan. Pawiński, Małop. , str. 348. 13. R. Kijańska, wś włośc. , pow. lubartowski, gm. Ludwin, par. Ostrów, ma 4 os. , 44 mr. W 1827 r. był 1 dm. , 21 mk. Wchodziła w skład dóbr lubartowskich. 14. R. Gołębska, wś, pow. lubartowski, gm. Samoklęski, par. Rudno; 12 os. , 149 mk. i 156 mr. obszaru 1886 r. . Należała dawniej do dóbr lubartowskich. W 1827 r. było 7 dm. , 48 mk. 15. R. , wś nad rz. Wieprzem, pow. zamojski, gm. Zwierzyniec, par. Szczebrzeszyn, odl. od Zamościa na płd. zach. 32 1 2 w. , od Zwierzyńca 1 w. Posiada szkołę począt. , 63 os. , ziemi włośc. 312 mr. , dwor. 8 mr. , 258 mk. katol. , 95 prawosł. , 78 żyd. W 1827 r. było 31 dm. , 231 mk. 16. R. , os. , pow. chełmski, gm. Krzywiczki, par. Chełm; smolarnia i ce gielnia. 17. R. Łowecka, kol. włośc, pow. chełmski, gm. Bukowo, par. Sawin, ma 12 os. , 360 mr. , młyn wodny. W 1827 r. było 13 dm. , 81 mk. Wchodziła w skład dóbr Łowcza. 18. R. , wś włośc, pow. chełmski, gm. Świe rze, par. Uhrusk. W 1827 r. było 31 dm. , 215 mk. 19. R. Korybutowa, wś, pow. włodawski, gm. Uścimów, par. Ostrów, 19 dm. , 139 mk. , 348 mr. Wś ta wchodziła w skład ststwa parczewskiego w 1660 r. Następnie należała do dóbr rząd. Parczew, miała 484 mr. 20. R. , wś i fol. nad rzką Grabarką dopł. Trzny, pow. konstantynowski, gm. , par. i okr. sąd. Huszlew, poczta Międzyrzec. Ma 25 dm. , 216 mk. 451 mr. włość. Folw. należy do dóbr Kobylany. W 1827 r. było tu 21 dm. , 120 mk. R. wraz ze wsią Mierzwice stano wiła królewszczyznę i Stanisław August dał obie te wsie w dożywotnie władanie pułkow. Józefowi Byszewskiemu, a po jego śmierci w 1792 r. Tomaszowi Aleksandrowiczowi, wojew. podlaskiemu. Później została własno ścią rządową. 21. R. , os. młyn. , pow. kol neński, gm. Stawiski, par. Poryte. 22. R. Skroda, wś włośc. , pow. kolneński, gm. i par. Mały Płock. W 1827 r. było 7 dm. , 38 mk. Wchodziła w skład dóbr rząd. Mały Płock. 23. R. , wś włośc. nad rzką Kirsną dopł. Szeszupy, pow. suwalski, gm. Maćkowo, par. Puńsk, odl. od Suwałk 39 w. , ma 5 dm. , 82 mk. , 7 os. , 465 mr. Wchodziła w skład dóbr Maćkowo. 24. R. al. Rutka al. Tartak, wś włośc, pow. suwalski, gm. Kadaryszki, par. Lubowo, odl. od Suwałk 25 w. na drodze ze Suwałk do Wiżajn, ma 19 dm. , 180 mk. W r. 1831 d. 25 maja zaszła tu potyczka między wojskami rossyjskiemi a oddziałami Puszeta i Prozora. Br. Ch. Rudka, ruczaj w pow. mohylewskim, wypływa z rozległego błota Nowińskiego al. Chołmickiego. Rudka 1. wś w pobliżu kotliny rz. Stochodu, pow. piński, w gm. lubieszewskiej, ma 15 os. ; grunta piaszczyste, łąki obfite. 2. R. , wś pod kotliną Jasiołdy, pow. piński, w 4 okr. pol. telechańskim, gm. Porzecze, przy gościńcu z Pińska do Porzecza, ma 20 os. pełnonadziałowych; miejscowość bogata w dary natury, szczególnie w łąki i rybę; grunta w kulturze szczerkowe, lekkie, urodzajne; lud rolniczy i flisaczy. 3. R. , fol, nad bezim. rzką, pow. piński, w 2 okr. pol. lubieszewskim, gm. Żabczyce, własność dość dawna Czarneckich, ma około 27 włók; grunta lekkie, łąk dostatek, lasu równie. Zdaje się że o tej R. wspomniano w lokacyi wojska z 1717 r. ob, Vol. Leg. , VI, fol. 373, tudzież pod Rudka Rudka Rudka Rudka 1775 r. jako o królewszczyźnie RutkowskieWłóki, danej Leopoldowi Orzeszce, sędziemu pińskiemu ob. Vol. Leg. , VIII, fol. 681. 4. R. Czerwiszcze al. R. Czerwiska, wś nad Stochodem, na płd. zachod. krańcu pow. pińskiego, gm. uchrynicka, ma 50 osad pełnonadziałowych; własność niegdyś Czarneckich, potem Zalęskich, obecnie Ordów. Ob. Czerwiszcze, 5. R. , fol. , pow. rzeczycki, w 1 okr. pol. brahińskim, par. kat. Ostrohlady, przy drożynie z Głuchowicz do Ostrohlad; grunta lekko faliste, namułowe, urodzajne. 8. R. , wś i dobra, pow. bielski gub. grodzieńskiej, w 3 okr. pol, gm. Grodzisk, o 31 w. od Bielska, na zach. od Brańska, posiada kościół paraf. katol. p. w. św. Trójcy, z muru wzniesiony w 1754 r. przez hr. Ossolińskiego. Par. kat. , dek. bielskiego, ma 2371 wiernych. Dobra R. należały niegdyś do hr. Ossolińskich, dziś ks. Wandy Jabłonowskiej. 7. R. , wś i dobra, pow. kobryński, w 1 okr. pol. , gm. Zbirogi, o 29 w. od Kobrynia. 8. R. , straż leśna, pow. prużański, w 2 okr. pol. , gm. Malecz, o 21 w. od Prużany. A. Jel. J. Krz. Rudka 1. rzka w pow. kamienieckim, le wy dopływ Olchówki al. Muszki, zaczyna się na gruntach wsi Józefówki, płynie z południa ku północy. 2. R. , rzkz w pow. uszyckim, lewy dopływ Dniestru, bierze początek na gruntach wsi Nefedowiec i Kruszanówki, pły nie z północy na południe obok wsi Kołodijówki i Teremkowiec Teremce i pod Bakotą uchodzi do Dniestru. 3. R. , potok, dopływ rz. Skwirki. J. Krz, Rudka 1. w dok. Rudce, sioło nad dopł. rzeki Styru, pow. dubieński, par. kat. Łysin, we wschod. stronie Demidówki. Podług lustracyi zamku łuckiego z 1545 r. należała do Wasila Rudzkiego. 2. R. , wś, pow. kamieniecki, gm. i par. Smotrycz, przy trakcie poczt. z Proskurowa do Kamieńca, o 27 w. od Jarmoliniec, 20 w. od Dunaj owiec a 33 w. od Kamieńca, ma 170 os. , 866 mk. , w tej liczbie 77 jednodworców, 751 dz ziemi włośc, 1374 dz. dwors. w dwóch folwarkach. Cerkiew pod wez. św. Michała, wzniesiona w 1774 r. i uposażona 35 dz. ziemi, ma 701 parafian. Wś ta stanowiła niegdyś królewszczyznę i podczas lustracyi kasztel. kamienieckiego Humieckie go z 1616 r. była wraz z Smotryczem w posiadaniu Mikołaja Potockiego, wojewodzica bracławskiego, za opłatą 83 fl. 2 gr. ; następnie skutkiem zamiany na ststwo jarugskie przeszła w posiadanie Potockich, dziś Włodzimierza Potockiego. 3. R. , wś, pow. kowelski, własność Jakutowiczów. 4. R. , sioło nad rz. Ikwą, pow. krzemieniecki, na płd. zachod od Krzemieńca, należało niegdyś do zamku krzemienieckiego. Podług rewizyi z r. 1545 było w niej 9 ludzi ciągłych; wś nabytą została przez kś. biskupa wileńskiego Janusza syna Zygmunta z Telniczówny od Marszałkowiczów. 5. R. , wś, pow. łucki, na płn. zachód od Rożyszcz, w zachod. stronie sioła Lubca, wymieniona w dokumentach jako jej przysiołek; własność monasteru łuckiego. 6. R. , wś, pow. łucki, wraz z Malczycami attynencya Bliskiej Woli, własność Kaliksta Orzeszki. 7. R. , wś, pow. łucki, własność Anieli Szemiotowej. 8. R. , wś, pow. łucki, wraz ze wsią Kukły należy do Cieleckich. 9. R. , uroczysko około Hrusiatyna, wsi pow. łuckiego. 10. R. , uroczysko koło Tuczyna, mka pow. rówieńskiego. 11. R. al. Stasiów, os. leśna, pow. uszycki, w 1 okr. pol. Dunajowce, gm. Rachnówka, par. prawosł. Hołozubińce, katol. Żwańczyk; należy do klucza hołozubinieckiego Wiktora Skibniewskiego. Rudka, wzgórze polne w obr. Boratyna, pow. sokalski, między wsią Boratynem a Madziarkami, na płn. brzegu pot. Tarhoszyny dopł. Bugu; wznies. 218 mt. Br. G. Rudka 1. al. Młynówka, potok, powstaje w obr. Zubkowa, pow. sokalski; płynie na wschód i przechodzi na obszar Perespy, gdzie zwraca się na płd. zachód i dostaje się znowu na obszar Zubkowa, gdzie uchodzi do Białegostoku z praw. brzegu. Długość biegu 9 klm. 2. R. , potok, wypływa po płd. stronie wzgórza Peredsile 256 mt. , na zach. granicy gm. Rzepniowa, w pow. kamioneckim; płynie łączkami po pod Rzepniów, następnie zwraca się na płd. wschód tworząc granicę Rakobut i Kupczego, a wreszcie na obszarze Rakobut wpada u płd. krańca wsi do Bugu z lew. brzegu. Długość biegu 7 klm. 3. R. , potok, powstaje na łąkach, na granicy Wojciechowic i Dobrzanicy, w pow. przemyślańskim; płynie po pod wzgórze Niwki 298 mt. tąż granicą, następnie granicą Brzuchowic i Korzelic. Uchodzi do Lipy Gniłej z praw. brzegu, naprzeciw ujścia rz. Błotni. Długość biegu 3 3 4 klm. 4. R. , potok, ma początek w płd. wsch. stronie gm. Stryjówki, pow. zbaraski, u podnóża góry Podmogila 352 mt. ; płynie przez płd. obszar Stryjówki, następnie Zarudzia, wreszcie Czerniłowa Mazowieckiego, w pow. tarnopolskim, gdzie wpada do stawu, utworzonego przez rz. Gnieznę. Długość biegu 7 klm. 5. ; R. , potok, wypływa w obr. Wiszniowa, pow. rohatyński, ze stawku pod folw. Wandoliną; płynie łączkami przez obszar Czerniowa; przeciąwszy tor kolei żelaz. lwowskoczerniowiecko jaskiej, uchodzi po płn. wsch. stronie wsi Czerniowa do stawu, utworzonego przez rz. Świerz. Długość biegu 3 3 4 klm. 6. R. , potok, powstaje w obr. Basztowiec, pow. skałacki, w lesie Stare Zręby 407 mt. ; zabiera strugi spływające z Jańcowej góry 411 mt. , w obr. gm. Bor Rudka Rudka kow Małych; tworzy granicę między Borkami a Rasztowcami, uchodzi do Gniłej z lew. brzegu. Dawniej był tu staw, dziś spuszczony i zamieniony na łąki. Dług. biegu 4 klm. 7. R. , rzeczka, właściwie prawa odnoga Bystrzycy sołotwińskiej. Poczyna się ona w obr. Stebnika, pow. bohorodczańskim na płd. zach. mstka Łyśca; płynie równolegle do głównego ramienia Bystrzycy; przepływa płn. zach. część Łyśca, następnie obszar Drohomirczan pow. stanisławowski. Na obszarze Krechowiec rozdwaja się; lewe ramię płynie wprost do Bystrzycy, prawe zaś do stawku krechowieckiogo, a z niego przez obszar gm. Stanisławowa dwoma korytami, uchodząc na obszarze Knihynina do Bystrzycy sołotwińskiej. Przyjmuje z praw. brzegu pot. Radczankę. Długość biegu 13 klm. Pod Drohomirczanami wysyła krótkie ramię do Bystrzycy. 8. R. , potok, wypływa w obr. Pomorzec, w pow. buczackim, z mokrzadeł koło karczmy Semeńki; płynie na płd. wsch. , zrasza obszar Pauszówki pow. czortkowski, tam uchodzi do stawku utworzonego przez rzekę Dżuryn. Długość biegu 6 klm. 9. R. , potok, wypływa z łąk na płd. obszarze gm. Krzyweńkiego, w pow. husiatyńskim, na granicy z Czarnokońcami Wielkiemi, wznies. 287 mt. npm. Płynie przez obszar Krzyweńkiego, Wasylkowa, następnie Kociubińczyków, gdzie przepływa staw, wreszcie granicą Bosyr i Siekierzyniec, uchodząc do Bosyrskiego pot. z lew. brzegu. Po zachod. stronie wznosi się Rozbita mogiła 304 mt. . Długość biegu 10 klm. 10. R. , potok, wypływa z łąk Czarnokonieckiej Woli, w pow. husiatyńskim, po płd. zach. stronie Rozbitej mogiły 304 mt. , na wys. 285 mt. npm. Tworzy granicę między Czarnokoniecką Wolą a Czarnokońcami Wielkiemi; zabiera od lew. brzegu strugę z Czarnokonieckiej Woli; przepływa środkiem wieś i staw, poczem przechodzi do Czarnokońców Małych, gdzie od praw. brzegu zabiera potok b. n. od Kociubiniec. Tu zwraca się na płd. zach. , uchodząc z lew. brz. do Niczławy pod nazwą Czarnokonieckiego potoku. Długość biegu 12 klm. Ujście 236 mt. npm. 11. R. , nazwa górnego biegu Cyganki dopł. Niczławy. 12. R. , potok, powstaje z dwu strug, płynących od Szuparki, w pow. zaleszczyckim, i łączących się na obszarze Sinkowa. Płynie krętem korytem przez obszar tejże gminy, wreszcie zwróciwszy się na płd. wsch. i przepłynąwszy wś Sinków wpada do Dniestru z lew. brzegu. Długość biegu 8 klm. 13. R. , potok, dziś wyschły, wpadał do Dniestru z praw. brzegu między Podwerbcami i Harasymowem, w pow. Horodenka. 14. R. , potok, wypływa z bagien na granicy Ostrowca pow. kołomyjski i Czortowca pow. HoSłownik Geograficzny T. IX. Zeszyt 108. rodenka, w sąsiedztwie źródeł rz. Czortowca dopł. Dniestru. R. płynie na płd. przez ob szar Ostrowca i wśród wsi wpada do stawu, który zasilają wody napływające od płn. zach. z pod Ostrej mogiły 283 mt. i od płd. wsch. z obszaru Rohini. Dalszego przepływu R. nie ma z powodu wzniesionego dokoła na ziomu, bowiem wieś Ostrowiec leży w dolinie nieckowatej, wznies. 240 mt. , podczas gdy naziom okoliczny wznosi się po nad 260 mt. Długość biegu R. 4 1 2. 15. R. al. Rutka, ob. Rudecki potok, 16. R. Gniła, strumień, także Ryczką Riczka, Rzeczka zwany, powstaje w stepach strusowskich, na gruntach do wsi Brykuły Starej i Chmielówki, w pow. trębowelskim. Płynie na płd. wschód przez Romanówkę i Mogilnicę, następnie granicą la sów mogilnickich i budzanowskich i pod przy siołkiem Zniesienie wpada do Seretu z praw. brzegu. Długość biegu 18 klm. Pędzi kilka młynów. Br. G. Rudka 1. wś, pow. jarosławski, w piaszczystej równinie, nad Lubenią, uchodzącą z praw. brzegu do Sanu, o 6 klm. na płn. od mka Sieniawy, ma na zach. las zwany Borem Wielkim, na płn. i płd. piaszczyska a na płd. wschód las sieniawski. Par. rzym. i gr. kat. w Sieniawie. Wydmy piaszczyste zostały w r. 1885 zalesione. Wś ma 174 dm. , cerkiew drewnianą, filią par. sieniawskiej. Na obszarze większym Izab. hr. Działyńskiej stoi 3 dm. Cała ludność składa się z 903 mk. , 623 rz. kat. , 258 gr. kat. , 22 izr. Obszar wiek. pos. ma 375 roli, 89 łąk, 148 past. i 199 mr. lasu; obszar mn. pos. 950 roli, 207 łąk i 562 mr. past. Gleba piaszczysta jest urodzajną, pastwiska zaś są pustką, pokrytą lotnym piaskiem. 2. R. al. Rutka, Rutki, wś, pow. tarnowski, na lewym brzegu Dunajca, należy w części do par. rz. kat. w Radłowie o 7 klm. na płn. zachód a w części do par. w Wierzchosławicach. W środku wsi znajdują się dwa stawy. Wś ma 84 dm. , 436 mk. ; 430 rz. kat. i 6 izrael. Pos. wiek. ks. Sanguszków wynosi 130 roli, 22 łąk i 20 mr. pastw. ; pos. mn. 341 roli, 73 łąk i 36 mr. pastw. Gleba namulista, urodzajna. Wioska była pierwotnie w części własnością klasztoru tynieckiego, wymienioną w interpolowanej buli Grzegorza IX z 26 maja 1229 r. Cod. tiniec, ed. Kętrzyński, 21 i potwierdzeniu posiadłości klasztornych przez Kazimierza Jagiellończyka z 6 paździor. 1456 tamże, 406. Za Długosza L. B. , II, 137, 274; III, 196 i I, 422 część klasztorna miała 4 łany kmiece, karczmę z rolą i 3 zagr. z rolą, część zaś należała do Jana Siąka h. Kopasszchyna lub Kopaschyna. Kmiecie osadzeni na szlacheckiej części płacili dziesięciny, wartości 6 grzyw. , kościołowi w Opatkowicach pod Melsztynem. 58 Rudka Klasztor tyniecki miał własne grunta a część szlachecka dawała dziesięciny prob. w Radło wie w wartości 2 grzyw. Czterej zagrodnicy dawali dziesięciny prebendzie wiślickiej. W r. 1536 należała wieś do bisk. krakowskich. By ło 9 kmieci na 6 łanach, z których 4 płaciło po 22 gr. , 4 po 16 gr. a 1 fertona czynszu, 4 wreszcie dawało królowi stacyę, t. j. owies i pszenicę. Dochód z karczmy wynosił grzy wnę. W 1581 r. było 9 kmieci na 4 1 2 łan. , 2 zagrody, 2 komorn. z bydłem, 2 chałupn. , 4 komorn. bez bydła i 1 rzemieśl, Pawiński, Małop. , 263. Za Długosza graniczyła Rudka z Radłowem, Jurkowem, Łąką, Dobrzycami, Wierzchosławicami, Gosławicami, Komoro wem, Bobrownikami i Bielną. Prawdopodob nie pod Łąką rozumieć wypada Niwkę, leżącą na zach. od R. , a pod Byelną wś Białę na pra wym brzegu Dunajca, u ujścia Biały, naprze ciw Rudki. 3. R. , wś, pow. brzeski, par. rz, kat. w Wojniczu 5, 3 klm. na płn. wsch. , u źródeł dopływu Dunajca z lew. brzegu. Gra niczy na zach. z Łysą Górą, na płn. z Więckowicami, na wsch. z Wielką Wsią a na płd. z Grabnem. Liczy 32 dm. we wsi a 1 na ob szarze wiek. Salom. Dąbskiej, 176 mk. , 172 rz. kat. i 4 izrael. Obszar wiek. posiadł. wy nosi 144 roli, 14 łąk, 24 past. i 131 mr. lasu; mn. pos. 82 roli, 10 łąk i 5 mr. past. Role są glinkowe, urodzajne. Za Długosza L. B. , II, 306 była B. własnością Rudeckiego i odda wała dziesięciny prepozyturze w Wojniczu. W 1581 Pawiński, Małop. , 143 miała 2 łany kmiece, 4 zagr. bez roli i 2 komor. bez bydła. 4. R. , pasieka na obsz. dwor. Batkowa, pow. brodzki, 5. R. al. Rudki, wś, pow. cieszanowski, 12 klm. na wsch. od sądu pow. , urz. poczt. i tel. w Cieszanowie, 10 klm. na płn. zach. od st. kol. w Horyńcu. Na płn. leży Łowcza, na wsch. Brusno Nowe, na płd. zach. Chotylub. Płd. część wsi przepływa potok Brusienka al. Brodki, dopływ Wyrowy, wpa dającej do Tanwi. Wchodzi on tu od wschodu z Brusna Nowego a płynie na płd. zach. do Chotylubia. W dolinie Brusianki leżą zabudo wania wiejskie. W płn. stronie obszaru leży Las Dworski. Własn. wiek. ma roli or. 14, łąk i ogr. 12, past. 1, lasu 497 mr. ; wł. mn. roli or. 351, łąk i ogr. 134, past. 595 lasu 3 mr. W r. 1880 było 58 dm. , 339 mk. w gm. , 2 dm. na obsz. dwor. ; 331 mk. rz. kat. , 8 izr. ; 331 Polaków, 8 Niemców. Par. rzym. i gr. kat. w Płazowie. 6. R. , os. włośc. w Chorostkowie, pow. husiatyński. 7. R. , grupa domów w Wólce Mazowieckiej, pow. Rawa Ruska. Mac. Lu. Dz. Rudka 1. rzeczka, prawy dopływ Noteci, poczyna się w łęgach noteckich, o 8 klm. na wsch. od Nakła, na wysokości Górzyna, w powiecie bydgoskim; płynie od wschodu ku zachodowi wśród łęgów 60 mt. npm. , obraca młyn Rudkę, potem rozdziela się na 2 ramio na, wpływa do miasta Nakła i uchodzi na przedmieściach; długość biegu około 10 klm. 2. R. , rzeczka, lewy dopływ Strugi, która z Meszną czyli Powicznicą wpada do Warty, powstaje pod Rudami w pow. wrzesińskim, o 2 1 2 klm. na płd. wsch. od Mielżyna; ucho dzi pod Brudzewem, ubiegłszy do 2, klm. 3. R. , rzeczka, prawy dopływ Wełny dopł. Warty, bierze początek pod Kopaszynem, o 8 klm. na płn. od Wągrówca, w pow. wągrowieckim; płynie od wschodu ku zachodowi; na wysokości Kamieńca skręca ku płd. zach. , oblewa Sarbkę, Żelice, Potulice i holendry Potulickie, poniżej których, o 1 1 2 klm. na płn. od Rogoźna, uchodzi, ubiegłszy około 17 klm. Z praw. brzegu przyjmuje Tymienicę; na ho lendrach Potulickich obraca młyn. Niektóre mapy oznaczają źródła Rudki w jez. Tuniszewskiem, w pobliżu Kopaszyna. 4. R. , rzeczka, lewy dopływ Wisły, w pow. bydgoskim, wypływa ze stawu rudzkiego, w lesie miejskim soleckim, o 4 1 2 klm. na płd. zach. od Solca; pędzi młyn rudzki, oblewa Rudy, zasila się z praw. brzegu drobnemi przypły wami, przecina tor kolei warszaw. bydgoskiej i trakt bydgoskosolecki, gdzie obraca młyn otorowski; uchodzi o 3 klm. na zachód od Sol ca, ubiegłszy około 4 klm. E. Cal. Rudka 1. niem. Rosenfeld, mylnie Rotka i Rothhof, wś, pow. pleszewski Jarocin, o 9 klm. na wsch. płd. od Żerkowa, między Miniszewem a Wielką Lubienią; par. Kretków, poczta w Robakowie, st. dr. żel. w Chrzanie pod Żerkowem o 13 klm. , 20 dm. , 144 mk. 65 kat. , 79 prot. , 89 ha 86 roli i 3 ha lasu. Mapa Chrzanowskiego niedokładnie oznacza R. o 9 klm. na płd. wsch. od Żerkowa, nad Lubianką, powyżej Dobieszczyzny. 2. R. , ob. Rudki. E. Cal. Rudka 1. grupa zabudowań na obszarze gm. Wołoki, w pow. czerniowieckim. 2. R. , fol. na obszarze Babina, w pow. kocmańskim. Budki 1. wś włośc, pow. nieszawski, gm. Ruszkowo, par. Broniszewo, ma 9 mk. , 48 mr. W 1827 r. 4 dm. , 36 mk. 2. R. , wś i fol, pow. rawski, gm. Gortatowice, par. Żdżary, odl. 14 w. od Rawy; wś ma 13 dm. , 105 mk. ; fol. 4 dm. , 46 mk. W 1827 r. 15 dm. , 78 mk. Fol. R. rozl. w 1885 r. mr. 372 gr. or. i ogr. mr. 327, łąk mr. 36, past. mr. 2, nieuż. mr. 7; bud. mur. 1, z drzewa 9. Wś R. os. 16, z gr. mr. 212. 3. R. , wś i fol, pow. kozienicki, gm. Oblassy, par. Janowiec, odl. od Kozienic 37 w. , ma 51 dm. , 299 mk. , 482 mr. włośc. W 1827 r. 25 dm. , 168 mk. Fol. R. , oddzielony od dóbr Brześce lit. A, rozl. mr. 453 gr. or. i ogr. mr. 281, łąk mr. 8, lasu mr. 112, zarośli mr. 34, wody mr. 7, nieuż. mr. 11; bud z drze Rudka Rudki wa 4; las nieurządzony, pokłady torfu, młyn wodny. W 1508 r. R. należały do kaszt. lu belskiego. W r. 1569 wymienione są w par. Janowiec al. Serokomla Pawiński, Małop. , 319, 478. 4. R. , pow. jędrzejowski, gm. Brzegi, par. Mnichów. 5. R. , pow. stopnicki, gm. i par. Potok. 6. R. , os. fahr. , pow. ja nowski, gm. Brzozówka, odl. 5 w. od Kraśni ka, w pobliżu wsi Zaleszówka. Zarząd dóbr ordynacyi Zamoyskich założył tu w 1874 r. fabrykę przetworów żywicznych z pni sosno wych. Os. fabr. ma 4 dm. , 48 mk. , 36 mr. roli po wykarczowanym lesie. Produkcya roczna dochodzi do 10, 000 rs. wartości. Pra cuje stale 12 robotników, prócz wykopujących pnie. 7. R. al. Rudka, os. , pow. bialski, gm. Sidorki, par. Biała, wsch. obrz. Dokudów, ma 1 dm. , 2 mk. , 15 mr. W 1827 r. 2 dm. , 7 mk. 8. R. , os. , pow. hrubieszowski, gm. Białopole, par. Dubienka. 9. R. , fol. , pow. tomaszow ski, gm. Kotlice, par. Dub. Wchodzi w skład dóbr Dub. 10. R. , ob. Rutki. Br. Ch. Rudki, wś nad rz. Naczą, dopł. Łani, pow. słucki, w 2 okr. pol. kleckim, gm. Siniawka, ma 15 os. pełnonadziałowych; grunta faliste, miejscowość lesista, grunta i łąki dobre, młyn. A. Jel. Rudki, wś rząd. , pow. radomyski, w 5 okr. pol. , gm. Szepielicze, par. prawosł. Denisowicze o 12 w. , o 136 w. od Radomyśla, śród lasu rządowego położona, ma 155 mk. , nadzielonych 405 dz. ziemi, z której płacą 87 rs. 46 kop. wykupu rocznie. Rudki, wzgórze polne, na płn. wschód od Kopeczyniec, w pow. husiatyńskim, na lew. brzegu Niczławy; wzniesione 339 mt. npm. szt. gen. . Br. G. Rudki, potoczek, płynący granicą gm. Sadkowic i Rajtarowic, w pow. Samborskim, rowem wykopanym, uchodzi na płd. Sadkowic, na granicy z gminą Wolą Baraniecką do Błożewki z lew. brzegu. Długość biegu 2 1 4 klm. Rudki 1. os. domin. na lew. brzegu Wisłoka, należąca do Starowiny, pow. rzeszowski. 2. R. , grupa domów w Laszkowie, pow. brodzki. 3. R. , karczma na obszarze dwor. Czernelicy, pow. horodeński. 4. R. , osada włościańska w Baćkowicach, pow. przemyski. 5. R. Lubyckie, część Lubyczy Kniazie, pow. Rawa Ruska. 6. R. , gajówka koło Dobrynowa, pow. rohatyński. 7. R. , miasteczko powiatowe w Galicyi, pod 41 9 wsch. dług. od F. a pod 49 30 płn. szer. Na płn. leży Bieńkowa Wisznia, na wsch. Podhajczyki, na płd. wsch. Kołbajowice, na płd. zach. Nowosiołki Gościnne, na zach. Wistowice. Północną część obszaru przepływa potok Wiszenka. Wchodzi ona tu od zach. z Wistowic i wchodzi do Bieńkowej Wiszni, odkąd pod nazwą Wiszni podąża ku Sanowi. Część wody odpływa na płd. ku Dniestrowi. Zabudowania leżą w płn. stronie obszaru, w dolinie Wiszenki 282 mt. . W płd. stronie obszaru leży las Żurawnik. Przez miasteczko idzie gościniec lwowskosamborski. Własn. wiek. Jana Aleksandra hr. Fredry ma roli or. 79, łąk i ogr. 38, past. 31, lasu 153 mr. ; wł. mn, roli or. 388, łąk i ogr. 71, past. 33 mr. W r. 1880 było 296 dm. , 2582 mk. w gm. .; 945 rz. kat. , 283 gr. kat. , 1352 izrael. , 2 innych wyznań; 2569 Polaków, 11 Rusinów, 1 Niemiec. Par. rz. kat. w miejscu, dek. drohobycki, dyec. przemyska. Pierwotna fundacya tej parafii ma pochodzić z XIV w. ; akt erekcyjny zaginął. Około r. 1550 zajęli protestanci kościół wraz z dotacyą i zniszczyli wszystkie przywileje. Przywrócił świątynię katolikom Jan Dymitr Solikowski, arcyb. lwowski. Ponownie fundował parafię w r. 1606 Jerzy de Niedzielsko Madaliński, chorążyc wieluński dziedzic Podhajec, Dołubowa, Rudek, Nowosielec, Wistowic, Jarembowa, Kołbajowic i Zastawic, krewny Solikowskiego. Do par. należą Bieńkowa Wisznia, Błażew, Chłopczyce, Czajkowice, Dołubów, Hoszany, Jaremków, Kanafosty, Kiszewice, Kołbajowice, Koniuszki Siemianowskie, Kupnowice, Koropuż, Michałowice, Mokrzany Małe, Nowosiółki Gościnne, Ostrów, Podhajczyk, Rozdziałowice, Romanówka, Szeptyce, Wańkowice, Wistowice, Woszczańce i Zagórz. W XIV w. R. były przysiołkiem do Bieńkowej Wiszni. Jeden z dziedzicow wsi, Ścibor, zbudował w R. dla wygody katolików kościół, który poświęcił w XV w. Piotr Strzygonia Chrząstowski, bisk. przemyski. Kościół ten kilkakrotnie pohańcy palili. W r. 1728 wzniósł Michał z Urbanie Urbański, cześnik żydaczowski, w miejsce starego drewnianego okazały kościół murowany, konsekrowany w r. 1741. W kościele tym znajduje się cudowny obraz Matki Boskiej, malowany na drzewie w stylu bizantyńskim i pochodzący z kościoła we wsi Żeleznicy. Wieś ta w r. 1612 w czasie napadu tatarskiego uległa zniszczeniu, a w zgliszczach kościoła znaleziono nieuszkodzony obraz Matki Boskiej, malowany na tablicy lipowej. Jerzy na Goraju Curyłło uwożąc obraz gdy przyjechał do Rudek zatrzymał się, gdyż wedle tradycyi konie nie chciały iść dalej. Curyłło więc ofiarował obraz do kościoła rudeckiego, gdzie on też słynie odtąd cudami, o których świadczą liczne wota, a między niemi złocista lampa, ofiarowana przez Jana Kazimierza Kamiński, Wiadomość o cudownym obrazie M. Boskiej w R. , Lwów 1879. Przy kościele istniały niegdyś 1 fundacya dwóch mansyonarzów, utworzona w r. 1649 przez Wojciecha Aleksandra z Przedwojowa Przedwojowskiego, kasztel. lubaczowskiego, i Ludwikę Ozi Rudki Rudki gaskę, dziedzica Bieńkowej Wiszni; 2 kolegium 4 wikaryuszów, fundowane w r. 1660 przez Andrzeja z Grudowa Grudowskiego, kanonika chełmińskiego a proboszcza rudeckiego, i dziedzica dóbr Podhajczyki, Rudki, Nowosiółki Gościnne, Wistowice i t. d. ; 3 fundacya 5 altarzystów z 1734 r. przez Andrzeja Michalewskiego, miecznika brzeskokujawskiego i 4 fundacya penitencyaryusza w 1763 przez Konstancyą Karnicką. W r. 1800 przeszły dochody powyższych fundacyi na rzecz funduszu religijnego. Obok kościoła stoi trzypiętrowa wieża fundacyi kś. Jakóba Grodzkiego. Jest tu także cerkiew p. w. Narodz. N. M. P. , filia parafii gr. kat. w Bieńkowej Wiszni. R. posiadają urząd powiat. , sąd powiat. , szkołę 4klasową, urząd poczt. i telegr. a od r. 1888 radę szkolną okręgową dla pow, rudeckiego. Rudki są miejscem urodzenia powieściopisarza Walerego Łozińskiego w r. 1836. Rudecki powiat w atlasie Kummersberga karty 21, 30 i 31; szt. gen. Z. 6, C. 29; Z. 7, C. 28, 29, 30; Z. 8, C. 29 i 30 leży między 49 29 a 49 45 30 płn. szer. i między 40 54 a 41 36 wsch. dłg. od F. Na płd. leżą wsie pow. Samborskiego Brzegi, Piniany, Kaisersdorf al. Kalinów, Kornalowice, Hordynia, Bilinka, Bilina Wielka, Majnicz i Wołoszcza i wsie pow. drohobyckiego Litynia, Medenice, Lipice i Radelicz; na wschód wsie pow. żydaczowskiego Uście, Drohowyż i Demnia, i wsie pow. lwowskiego Lubiana, Czerkasy, Dmytne, Humieniec, Jastrzębów i Seredcza; na płn. wsie pow. gródeckiego Lubień Mały, Lubień Wielki, Porzecze Gródeckie, Żaszkowice, Zawidowicze, Uherce Niezabitowskie, Stodółki, Doliniany, Dobrzany, Putiatycze i wsie pow. mościskiego Milczyce, Orchowice, Makuniów, Mokrzany Małe, Mokrzany Wielkie, Wiszenka; na zachód wsie pow. mościskiego Chlipie, Sutkowice i Jatwięgi i wsie pow. Samborskiego Kornice, Kowenice, Mistkowice i Łanowice. Największa długość od gm. Laszki Zawiązane na płn. zach. aż do Sajków na płd. wschód wynosi w prostej linii 53 klm. ; szenokość zaś od Hodwiszni na płn. do Terszakowa na płd. 32 klm. Obszar wynosi 692, 340 Mm. kwadr. Gmin katastralnych zawiera 73, administracyjnych 72, obszarów dworskich 53. W obrębie okręgu sądowego komarnickiego 38 gmin katastr. , 35 admin. , 28 obsz. dworskich leżą Andryanów, Brzeziec, Buczały, Burcze, Chłopy, Czerkasy, Czułowice, Hołodówka, Honiatycze, Horbacze, Horożanna Mała, Horożanna Wielka, Jakimczyce, Kahujów, Kataryniec, Kołodruby, Komarno, Koniuszki Królewskie, Koniuszki Tuligłowskie, Łowczyce, Małpa, Manasterzec, Mosty, Nowa Wieś, Nowosiółki Oparskie, Podolce, Podzwierzyniec, Pohorce, Porzecze, Powerchów, Rumno, Ryczychów, Susułów, Tatarynów, Terszaków, Tuligłowy i Werbiż. W obrębie okręgu sądowego rudeckiego 35 gmin katastr. , 37 admin. , 25 obszarów dwor. leżą Bieńkowa Wisznia, Błoźew Dolna, Chyszowice, Chłopczyce, Czajkowice, Czernichów, Dołobów, Dubaniowice, Hodwisznia, Hoszany, Jaremków, Jatwięgi, Kanafosty, Kułhyniec, Kołbajowice, Koniuszki Siemianowskie, Koropuż, Kościelniki, Kropielniki Kupnowice Nowe, Kupnowice Stare, Laszki Zawiązane, Michalewice, Nihowice, Nowosiołki Gościnne, Ostrów, Podhajczyki, Romanówka, Rozdziałowice, Rudki, Szeptyce, Szołomienice, Uherce Wieniawskie, Wańkowice, Wistowice, Woszczańce i Zagórze. Powiat leży w dorzeczu Dniestru i Wisły, na głównym dziale wodnym europejskim, który przechodzi przez Laszki Zawiązane, Kropielniki, Kupnowice, Rozdziałowice, Szeptyce, Rudki, Podhajczyki, Dubaniowice i Hoszany. Mały płn. zach, skrawek powiatu należy do dorzecza Wisły, reszta leży w dorzeczu Dniestru. Do Wisły wodę prowadzi Wisznia, dopływ Sanu. Ze wsi Wiszenia mianowicie wchodzi tu potok Wiszenka i płynie zrazu wzdłuż granicy Laszek Zawiązanych, Kościelnik i Kupnowic z jednej, a Wiszenki, Mokrzan Małych i Wielkich z drugiej strony, w kierunku płd. wsch. Wszedłszy w obręb powiatu płynie Wiszenka na wschód przez Rozdziałowice, Szeptyce, Michalewice i Wistowice do R. Tu odpływa jedna część jej wód pod nazwą Wiszni na płn. przez Bieńkowa Wisznię i Jatwięgi do Milczyc w pow. mościskim, a druga na płd. ku Nowosiołkom Gościnnym, gdzie się łączy z potokiem Łącznym i podąża ku Dniestrowi. W swym biegu przez powiat przyjmuje Wisznia tylko drobne dopływy. Do dorzecza Dniestru należy powiat za pośrednictwem samego Dniestru i jego znaczniejszych lewobocznych dopływów Strwiąza, pot. Łącznego al. Wiszenki, Wereszycy, pot. Kożusznego i Szczerka i prawobocznego dopływu Tyśmienicy. Dniestr wchodzi tu do Dołobowa od płd. zach. z Hordyni w pow. Samborskim za pośrednictwem kanału i płynie zrazu na płn. wsch. , a potem na płd. wsch. przez Czajkowice, Pohorce, Podolce, Susułów, Mosty, Manasterzec, Terszaków, Powerchów, gdzie skręca na płd. , poczem znowu wschodni przybiera kierunek i płynąc krętym biegiem wzdłuż granicy Kołodrub, Saski Dominikańskiej, Horożanny Małej i Sajkowa z jednej, a Lipic, Radelicza i Uścia z drugiej strony, wchodzi do pow. żydaczowskiego. Z powodu małego spadu wody 271 mt. przy wejściu do powiatu, 264 mt. przy wyjściu z powiatu po 38kilometrowym biegu i płytkiego łożyska, uścielonego namułem, nie jest Dniestr spławnym i pod wzglę Rudki dem komunikacyi żadnego nie ma znaczenia. Strwiąż wchodzi do powiatu od płd. z Brzegów i płynie przez Koniuszki Sieniawskie, Chłopczyce i Dołobów, gdzie wpada do Dniestru. Do Strwiąża wpada w Czernichowie od lew. brzegu pot. Błożewka, płynący przez Barczyce Stare i Błożew Dolną do ujścia na południe. Pot. Łączny powstaje w Kupnowicach Nowych, płynie przez Ostrów i Koniuszki Sieniawskie, Chłopczyce, Nowosiółki Gościnne, a przyjąwszy od lew. brzegu wody od Rudek pod nazwą Wiszenki, przybiera kierunek płd. i płynie t. zw. Rowem Granicznym między Dołobowem a Czajkowicami do Dniestru. Wereszyca wchodzi od płn. z Porzecza Gródeckiego i płynie na płd. przez Porzecze Zadworne, Czułowice, Katarzyniec, Jakimczyce, Klicko, Komarno, Brzeziec, Nową Wieś, Tatarynów i Powerchów, gdzie wpada do Dniestru. Ze znaczniejszych dopływów przyjmuje w obrębie powiatu od praw. brzegu pot. Zaszkowice w Porzeczu Zadwornem; Krupkę ze Strubą od lew. brzegu w Katarzyńcu pot. Podłużny al. Smotryce w Klicku wpada do stawu Kliteckiego; dopływ od wsi Chłopy Łukacz w Brzeźcu i potok Grzęski, płynący z Pohorzec przez Hołodówkę, Małpę i Nową Wieś ujście. Od lew. brzegu wpada do Wereszycy pot. Gasiska. Powstaje on w płn. stronie Horożanny Wielkiej, na zach. stoku wzgórza 286 mt. wys. i płynie na zach. przez Rumno i Andryanów, gdzie połudn. przybiera kierunek i przez Nową Wieś podąża do Wereszycy. Pot. Kożuszny wpada do Dniestru w Saskiej Dominikalnej. Szczerek wchodzi od płn. z Czerkasów a płynie na płd. przez Kahujów, Honiatycze i Werbiż, tworząc przy końcu biegu aż do ujścia prawie między Werbiżem a Drohowyzem i Uściem, w której to wsi wpada do Dniestru. Tyśmienica wchodzi do wsi Terszakowa z powiatu drohobyckiego i wpada do Dniestru przyjąwszy Bystrzycę, nadpływającą z pow. Samborskiego. Dniestr i jego dopływy wylewają na wiosnę, a bardzo często w lipcu i jesieni i wyrządzają znaczne szkody. W skutek częstych wylewów i niedostatecznego odpływu ich wód, łąki położone nad brzegami Dniestru i Strwiąża są bagniste i wydają kwaśne siano. Urządzeń, chroniących od powodzi, nie ma w powiecie. W r. 1828 29 wykopał właściciel dóbr Komarna kanał, regulujący bieg Wereszycy. Kanał ten poczyna się we wsi Porzecze Zadwórne i ciągnie się aż do Powerchowa, gdzie wpada do Dniestru. Długość kanału wynosi około 26 klm. Od r. 1870 do 1878 osuszono w dobrach Komarno za pomocą rowów otwartych do 1600 morgów przestrzeni pól, łąk i lasów; za pomocą zaś rowów krytych, faszyną wypełnionych, około 100 morgów roli. Rezultaty okazały się pomyślne i to zaraz w pierwszym roku po wykonaniu robót. W nizinie nad Dniestrem, Tyśmienicą i Bystrzycą osuszono za pomocą rowów i kanałów przeszło 300 morgów łąk, poprzednio zabagnionych. Ogólna przestrzeń gruntów zabagnionych zajmuje prawie ósmą część powiatu Wiadom. statyst. o stosunkach krajowych, Rocznik V, zeszyt 2gi, Lwów, 1880, str. 175. Pod względem ukszałtowania powierzchni przedstawia się płd. i wschod. część powiatu jako nizina, część płn. zach. jako kraina pagórkowata. Na płd. ściele się nizina, przeszło 7 klm. szeroka, nad Błożewką, Strwiążem i Dniestrem. Pochyla się ona nieznacznie od zach. ku wsch. Nad Błożewką wznies. do 273 mt. w Błożwi Dolnej, nad Strwiążem do 272 mt. w Czernichowie, nad Dniestrem do 271 na zach. a do 260 mt. na wschód. Najwyższe wznies. w Czernichowie 278 mt. . Pod Nową Wsią i Tatarynowem łączy się nizina naddniestrzańska z doliną Wereszycy, która wznosi się w Porzeczu Zadwórnem do 269 mt. , a następnie opada do 267 w Komarnie, a do 263 mt. koło ujścia. Niziny te pokryte są przeważnie łąkami i pastwiskami a poprzerzynane licznymi strumieniami. Nieznaczne pochylenie utrudnia odpływ wód. a w skutek tego potworzyły się tu liczne bagna i moczary, stanowiące pasmo błot, ciągnące się wzdluż płd. krawędzi powiatu. Ztąd częste tu nazwy Rudki i Rudawka. Między niziną Błożewki i Strwiąża a doliną Wiszenki leży obszar pagórkowaty, wznoszący się najwyżej do 327 mt. w płn. wsch. stronie Kropielnik. Na obszarze między Wereszyca a Wiszenką znajduje się najwyższy punkt w powiecie, w Hoszanach, wznies. 331 mt. Na wschód od Wereszycy, we wsch. krańcu powiatu, najwyższe wznies. sięga 310 mt. w Ryczychowie. Ze względu na formacyą gleby podzielić można powiat na dwa działy. Do pierwszego należą ziemie pochodzenia diluwialnego. Są to warstwy gliny do kilkunastu sążni grube, osiadłe w falistych pagórkach. Gliny te, pierwotnie barwy żółtawej, są zazwyczaj zwięzłe, zbite i stanowią podglebisko nieprzepuszczalne. Składowe ich części przedstawiają mieszaninę korzystną dla roślinności. Urodzajność zmniejsza się jednak w miarę bystrzejszego pochylenia pagórków ku wschodowi a jeszcze bardziej ku płn, stronie i zmniejszającej się głębokości wierzchniej warstwy gruntu. okoliczność ta sprawia, że obszary mniej pochyłe i ku płd. opadające posiadając bujniejszą wegetacyą, wytworzyły większy zasób pruchnicy. W mniej korzystnych położeniach zachowuje gleba barwę pierwotną, żółtawą i potrzebuje silniejszego ocieplania przez nawożenie. Ten gatunek gleby Rudki zalega cały prawie powiat. W południowej krawędzi powiatu tylko znajduje się gleba należąca do rodzaju ziemi napływowej alluvium. Gleba ta, utworzona z napływów rzecznych, jest połączeniem miałkiego piasku, gliny z małą domieszką wapna i pruchnicy, i leży na nieprzepuszczalnym ile lub na pokładach torfowych. W napływach tych rozróżnić można a Namuły z większą przymieszkę pruchnicy ciągnące się wzdłuż rzek Strwiąża, Dniestru a po części i Wereszycy; b gliniastą smugę, biegnącą w niejakiej odległości od Dniestru począwszy od gm. Podolce aż do Werbiża. Jest to glina zwięzła, barwy jaśniejszej, na podglebiu nieprzepuszczalnem; c namuliska piaszczyste w kilku gminach nad Dniestrem, Wereszycą i Szczerkiem i d pokłady torfów, które w rozkładzie mało postąpiły. Stosunki klimatyczne powiatu są dość niekorzystne. Rośliny ziarnowe wszystkie się udają, jednak kukurydza nie dojrzewa. Wiatry południowozachodnie sprowadzają grady, które często nawiedzają gminy Czajkowice, Pohorce, Podolce, Hołodówkę, Tuligłowy, Koniuszki Tuligłowskie, Koniuszki Królewskie, Chłopy, Komarno, Rumno, Koropuż, Hoszany, Szołomieniec, Hodwisznią i Kupnowice. Obszar powiatu co do użytkowania rozpada się 35, 586 ha roli, 14, 084 ha łak, 1640 ha ogrodów, 5, 562 ha pastwisk, 8, 153 ha lasów, 2, 176 ha jeziór, moczarów i stawów, 2028 innych gruntów. Lasy wysokopienne liściaste 2. 997, 3 ha, szpilkowe 262, 67 ha, niskopienne 5, 110, 82 ha, pastwiska z podrzędnem użytkowaniem drzewa 37, 40 ha, nieużytki zdolne pod uprawę leśną 34, 52 ha, gospodarstwa leśne urządzone obejmują 6, 003 ha, nieurządzone 2, 367, 52 ha. W r. 1880 było w powiecie koni 12, 689, bydła rogatego 19, 375, owiec 360, świń 6, 312, uli pszczół 1, 804. Na jeden klm. kwadr. wypada koni 18, 33, bydła rogatego 27, 99, owiec 0, 52, świń 9, 12, uli pszczół 2, 60. Na stu ludzi wypada koni 21, 56, bydła rogatego 32, 91, owiec 0, 61, świń 10, 72, uli pszczół 3, 06. W r. 1880 było w powiecie 10, 001 dm. , 58, 857 mk. , a mianowicie 5532 dm. , 33, 567 mk. w okr. sądowym komarniańskim, a 4469 dm. , 25, 290 mk. w okr. sądowym rudeckim. Według płci było 29, 100 mężczyzn a 29, 757 kobiet. Na jeden klm, kwadr. wypada 84 mk. , na jedną gminę administracyjną 779 a na jeden obszar dworski 33. Wedle wyznania było 13, 847 rz. kat. , 39, 554 gr. kat. , 475 wyzn. augsburskiego, 2 wyzn. helweckiego, 67 menonitów, 4911 izraelitów, 1 bezwyznaniowy. Na 1000 mk. było wyznania rz. kat. 235, 26, gr. kat. 672, 04, izrael. 83, 44, innych wyznań 9, 26. Języka polskiego używało 19, 020, rusińskiego 37, 058, niemieckiego 2737, innych języków 2, Na 1000 mk. używało języka polskiego 323, 2, rusińskiego 629 8, niemieckiego 47. Umiejących czytać i pisać 3, 445 2556 męż. , 889 kob. , umiejących tylko czytać 1601 970 męż. , 631 kob, , nie umiejących ani czytać ani pisać 53, 811 25, 574 męż. , 28, 237 kob. . Na 1000 mk. umie czytać i pisać 87, 8 męż. , 29, 9 kob. ; umie tylko czytać 23, 3 męż. , 21, 2 kob. ; nie umie ani czytać ani pisać 878, 9 męż. , 948, 9 kob. Według sposobu i źródła zarobkowania na 100 mk. zajmuje się rolnictwem, leśnictwem i żyje z roli 86, 45 przemysłem 5, 11, handlem 2, 36, 0, 03 ma zajęcie przy środkach komunikacyjnych, 1 63 przypada na urzędników, duchownych, nauczycieli, zakłady publiczne, ich rodzinę, domowników i służbę; 0, 10 na adwokatów, notaryuszów, architektów, inżynierów, lekarzy; 0, 67 na właścicieli domów i rentierów, ich rodziny; 3, 65 na robotników ze zmiennem zajęciem, na służbę dochodzącą i ludność niewiadomego zatrudnienia. Śmiertelność od r. 1878 do 1885 stosunek zmarłych do 1000 ludności w 1878 r. 38, 2; w 1879 r. 39, 1; w 1880 r. 38, 5; w 1881 r. 41, 5; w 1882 r. 47, 8; średnia śmiertelność 41, 0; w 1885 r. 38, 3 ob. Rocznik statystyki Galicyi, wyd. przez kraj. biuro statyst. , Lwów, 1887. Od 1go lipca 1888 r. tworzy powiat osobny okrąg szkolny, którego rada szkolna okręgowa ma swoją siedzibę w Rudkach. Szkół średnich nie ma w powiecie. Ze szkół ludowych istnieją etatowe męzkie 4klasowe w Rudkach i Komarnie; dwuklasowe w Rumnie; jednoklasowe w Brzeźcu, Chłopach, Czajkowicach, Horożannie Wielkiej, Hoszanach, Kołbajowicach, Koropużu, Kołodrubach, Koniuszkach Tuligłowskich, Laszkach Zawiązanych, Michalewicach, Nowosiółkach Gościnnych, Tuligłowach i Werbiżu, filialne w Bieńkowej Wiszni, Podhajczykach, Poborcach i Powerchowie; jednoklasowe nieetatowe w Chyszowicach, Hołodówce, Horożannie Małej, Kupnowicach Starych, Łowczycach, Podolcach, Rozdziałowicach, Tatarynowie i Zagórzu; ewangielickie w Horożannie Nowej i w Kupnowicach Nowych. Przedsiębiorstw przemysłowych jest w powiecie mało. Trzy młyny, jeden wodny amerykański K. hr. Lanokorońskiego w Nowej wsi, a dwa wodne zwyczajne. Siedm gorzelni w Hoszanach, Bieńkowej Wiszni, Podhajczykach, Nowosiółkach, Koniuszkach Siemianowskich, w Andryanowie i Tuligłowach. Browar jest w Andryanowie, olejarnia w Rudkach; drobniejszych wyrobow tkackich dostarczają Hoszany, Kołbajowice, Komarno i Uherce Wieniawskie. Cegielni stale urządzonych nie ma. Prawie w każdej wiosce znajdzie się kilku włościan, którzy oprócz rolnictwa trudnią się tkactwem. Płótno przez nich wyrobione wy Rudki starcza zaledwie na potrzeby miejscowe. W kilku wioskach leżących nad Dniestrem a zwłaszcza w Dołobowie i Czajkowicach tru dni się część włościan wyplataniem półkoszkow i koszyków z łoziny, które sprzedają w sąsiednich miastach. W południowej części nad Dniestrem trudnią się włościanie poło wem ryb karasi, szczupaków, płocic, czasem linów i karpi, piskorzy. Bagniste łąki nadniestrzańskie obfitują w dzikie ptactwo, mia nowicie kaczki, cyranki, bekasy, dzikie kurki. Mieszkańcy tych okolic łowią ptactwo za po mocą sidełek i prowadzą niem handel. Głó wnym środkiem komunikacyjnym w powiecie jest gościniec murowany lwowskosamborski. Wchodzi on tu od płd. zach. z Pinian w pow. Samborskim a przerzynając płn. zach. część powiatu przechodzi przez Czernichów, Koniu szki Siemianowskie, Chłopczyce, Nowosiółki Gościnne, Rudki, Bieńkową Wisznię, Hoszany, Koropuż i Chyszowice do Zawidowic w pow. gródeckim. Część tego gościńca od Pi nian do Koniuszek, wiodąca przez okolice, które przecina rzeka Strwiąż, jest co roku na wiosnę narażona na wylewy wód, przez co komunikacya ze Samborem przez długi czas bywa przerwaną lub utrudnioną. Z Gródkiem połączony jest powiat gościńcem murowanym. Drogi gminne, które powiat w różnych kie runkach przerzynają, są tak liche w części dla braku kamienia, ze przez znaczną część roku tylko z wielkimi trudnościami przebyte być mogą. Kolej żelazna przecina wschodnią krawędź powiatu na przestrzeni 4 klm. Wcho dzi ona tu od płn. z Czerkasów w pow. lwow skim do Honiatycz i biegnie na płd. przez Weri iż do Drohowyża w pow. żydaczowskim. Rudki oddalone są 19 klm. na płd. od stacyi kol. w Gródku, 27 klm. na zach. od st. kol. w Szczercu, 20 klm. na płn. wsch. od st. kol. DublanyKranzberg, 27 klm. na płn. wsch. od st. kol. w Samborze. Kasy pożyczkowe gminne istnieją w Bieńkowej Wiszni, Chyszowicach, Honiatyczach, Horożannie Wielkiej, Komarnie, Koropużu, Laszkach, Nowosiółkach Go ścinnych, Rudkach i Werbiżu. Z zakładów dobroczynnych istnieją w pow. szpital ubo gich w Komarnie, założony przez posiadłość dworską tamże, i fundusz ubogich w Tuligłowach, założony przez Stanisława Korytkę w r. 1633. Lu. Dz. Rudki 1. niem. Rutke, wś, pow. chodzieski, o 5 klm. na wschód od Chodzieża; paraf. , poczta i st. dr. żel. w Chodzieżu; 7 dm. , 45 mk. 21 katol. , 24 prot. i 23 ha 10 roli i 6 łąk. Około r. 1830 zwano R. także Sancta Anna; było tam wówczas 69 mk. w 10 dym. 2. R. , niem. Rutke, os. rybacka, w pow. chodzieskim, o 3 1 2 klm. na płn. wschód od Margonina par. i poczta, st. dr. żel, w Chodziezu o 10 klm. , okr. dom. Margonińska Wieś; 1 dm. , 12 mk. 3. R. , folw. , pow. gnieźnieński Witkowo, o 7 1 2 klm. na płn. wschód od Witkowa poczta; par. Ostrowite Prymasowskie, okr. wiejski Gaj, st. dr. żel. w Trzemesznie o 8 klm. ; 3 dm. , 54 mk. i 91 ha. Nabyty drogą subhasty przez kolonizacyą niemiecką za 30, 000 mrk. 4. R. , mylnie Rutki, wś, pow. mogilnicki, o 2 klm. na zachód od Trzemeszna par. , poczta i st. dr. żel. w Trzemesznie; 9 dm. , 106 mk. 91 kat. , 15 prot. i 240 ha 175 roli, 32 łąk. Folw. , własność Antoniego Meissnera w r. 1884, ma 183 ha obszaru, z cz. doch. grunt. 879 mrk. Młyn stoi na strudze, która spływa do jez. Trzemeszyńskiego. R. należały dawniej do klasztoru trzemeszyńskiego; opat Kosmowski przekazał je z innemi posiadłościami szkole i szpitalowi, które założył r. 1773 w Trzemesznie. 5. R. , os. , pow. mogilnicki, o 1 klm. na płd. od Pakości par. , pocztą i st. dr. żel. . Około 1830 r. 2 dm. , 19 mk. 12 katol. , 7 prot. ; najnowsza statystyka z r. 1888 nie wykazuje tej osady. 6 R. , os. , pow. mogilnicki, o 8 klm. na płn. wschód od Gniezna, na praw. brzegu Wełny, między Jeziorzanami a Dębowem mapy Chrzanowskiego i Engelhardta, jest dzisiejszą Gołaźnią. 7. R. , dom. i okr. dom. , pow. obornicki, o 2 1 2 klm. na płn. od m. pow. , na praw. brzegu Wełny i przy trakcie rogozińskim; par. , poczta i st. dr. żel. w Obornikach. Dom. ma 6 dm. , 76 mk. i 351, 31 ha 151, 82 roli, 10, 10 łąk, 63, 90 pastw. , 112, 80 lasu, 12, 16 nieuż. i 0, 73 wody; cz. doch. grun. 685 mrk; gorzelnia; właścicielem był w r. 1884 Leon Siewicz. W skład okr. dom. wchodzi karczma t. n. 1 dm. , 6 mk. i domek poborcy szosowego 8 mk. ; cały okr. ma 8 dm. , 90 mk. 81 kat. , 9 prot. i 358 ha. Pod R. wykopano miecz bronzowy, a w nowszych czasach 2 szpilki bronzowe, połowę siekierki, gruchawkę glinianą i 83 różnych naczyń z ozdobami. Mapa sztabowa zowie to R. Wielkiemi, a statystyka z r. 1888 wykazuje w os. t. n. 2 dm. i 30 mk. Wchodzi w skład okręgu miejskiego Oborniki. 8. R. Małe, os. , pow. obornicki, o 3 1 2 klm. na płn. zachód od Obornik par. , okr. miejski, poczta i st. dr. źel; 3 dm. , 26 mk, 9. R. , okr. dom. , pow. szamotulski, o 3 klm. na płd. od Ostroroga par. i poczta, st. dr. żel. w Szamotułach o 7 klm. Dom. ma 13 dm. , 228 mk. i z folw. Szczepami 1027, 43 ha 582, 65 roli, 74, 04 łąk, 1, 05 past. , 345, 41 lasu, 22, 54 nieuż. i 1, 74 wody; cz. doch. grun. 7935 mrk; cegielnia i chów bydła holenderskiego; właścicielem jest Napoleon Ksawery Mańkowski; w 1888 r. czysty doch. z ha roli 11, 36, łąk 13, 32, lasu 3, 13 mrk. R. znane już były w r. 1391; około tego czasu pisał się ztąd Stanisław Rudzki Akta grodz. Rudki pozn. , wyd. w r. 1888, mylnie te R. objaśnia ją Rudkami w pow. obornickim. W r. 1580 posiadał w R. Marcin Młodawski 3 łany osia dłe, 2 zagr. i 2 komom. , a Jan Krzyszkowski 2 łany i 4 zagrodn. ; przy schyłku zeszłego wieku należały do Cieleckich, później do Wę gierskich. Pod R. odkopano grobowisko skrzynkowe, w ktorem znaleziono wielką po pielnicę glinianą, a w niej 3 celty, sprzączkę i 5 naramienników z czystej miedzi, tudzież szczątki naramiennika srebrnego; o 1 1 2 klm. na południe od Rudek w lesie znajdują się 2 grodziska, z których większe ma 430 kroków objętości, a mniejsze 100 kroków; pierwsze sterczy wśród bagien, a drugie przypiera do wsi Ostrolcsia ob. Dr. F. L. II. Schwartz, Mater. z. praehist. Kartogr. d. Pr. Pos. , II, Nacht. 17, 26 i III, 3, tudzież opis Moraczewskiego w Przeglądzie Wielkopolskim z r 1867, str. 221 i 2. Wś R. zwą też hubami Rudz kiemi. 10. R. al. Rudka, mylnie Rutki i Rutker Hauland, holendry, pow. szamotulski, o 4 klm. na płn. od Pniew, nad strugą, spły wającą do jez. Psarskiego; par. i pocz. w Pnie wach, st. dr. żel. w Wronkach o 20 klm. ; 21 dm. , 177 mk. 42 kat. , 135 prot. i 391 ha 315 roli, 33 łąk, 26 lasu; cz. doch, z ha roli 705, łąk 783, lasu 3. 52 mrk. Około r. 1793 należały R. do Maksym. Mielżyńskiego, dzie dzica Pniew. 11. R. , posiadłość, pow. szremski, tuż pod Dolskiem, 1 dm. , 9 mk. 12. R. , folw. , pow. wągrowiecki, o 5 klm. na płn. od Łekna, przy trakcie wągrowieckokcyńskim; par. Łekno, okr. domin. Łukowo, poczta w Gołańczy, st. dr. żel. w Wapnie o 11 klm. ; 1 dm. , 17 mk. Około 1793 r. należał do Józefa Koszutskiego. 13. R. , posiadłość, tuż pod Wągrowcem, nie tworzy odrębnej całości. 14. R. , wś, pow. wrzesiński, o 3 1 2 klm. na wschód od Miłosławia par. , poczta i st. dr. żel. ; 16 dm. , 141 mk. katol. i 221 ha 208 ro li, 2 łąk. 15. R. al. Rudka, Rudzki Młyn, Rutki, Rudtki, urzęd. Rudkemuehle, młyn, pow. wyrzycki, na Rudce, dopł. Noteci, o 1 1 4 klm. na wschód od Nakła par. , pocz. i st. dr. żel. ; 7 dm. , 99 mk. 36 katol. , 63 prot. i 141 ha 40 roli, 67 łąk, 2 lasu. R. istniały już przed r. 1578 i wchodziły w skład ststwa nakielskiego Pawiński, Wielkp. , I, 177; Wuttke, Staedteb. d. L. Posen. , 127. 16. R. , cegiel nia, tamże, o 1 1 2 klm. na płn. od Nakła, nie tworzy odrębnej całości. 17. R. , os. w r. 1366, po lewym brzegu Cybiny, w okolicy Swarzędza i Kobylego Pola, w pow. poznań skim, nie istniała już w XVI w. Kod. Wielkp. n. 1555. 18. R. , łąka, pod Procha mi, w pow, kościańskim, w okolicy Rakonie wic i Wielichowa, tak zwaną była w r. 1380 Kod. Wielkop. , n. 1783. E. Cal. Rudki, , 1717 Rutki, niem. Rutken al. Rudtken, przed r. 1410 Rutk, wś, pow. świecki, st. pocz. Gruczno, par. kat. i okr. urz. stanu cywilnego Topólno, 1 16 mili odl. Ma 331 ha 14 łąk, 249 roli. W 1868 r. 36 bud. , U dm. , 87 mk. katol. ; 1885 r. 10 dm. , 13 dym. , 108 mk. katol. R. leżą w nizinach nadwiślańskich; gleba żyzna. Za czasów krzyżackich było R. zobowiązane do służby rycerskiej ob. Gesch. d. Kr. Schwetz von Wegner, II, str. 53. Niewiadomo kiedy tę wieś otrzymały cysterki w Chełmnie od Mikołaja Rutki, o czem świadczy napis na obrazie wiszącym w klasztorze sióstr miłosierdzia w Chełmnie. Za czasów bisk. chełmińskiego Lubodzińskiego 1551 62 dostał tę wieś Michał Wutkowski, chorąży pomorski. Ksieni Mortęska napowrót ją odzyskała. R. 1598 osadzono tu na nowo 3 poddanych ob. Klasztory żeńskie p. kś. Fankidejskiego, str. 116. Według taryfy z r. 1648, gdzie uchwalono pobór podwójny a akcyzę potrójną, płaciła ksieni chełmińska z Grabowa 30 fl. 8 gr. ob. Rocz. T. P. N. w Pozn. , 1871, str. 180. Podług taryfy na symplę z r. 1717 płaciły R. 4 zł. 5 gr. 15 1 2 den. ob. Cod. Belnensis w Peplinie, str. 86. R. nazywały się r. 1400 Rotk, 1415 Ruck, 1675 Rutki. R. 1676 trzymała tę wś pewnie w dzierżawie magnifica Barbara de WerdyGar czyńska, wdowa po chorążym chełmińskim. Tegoż roku zostały R. odłączone od Topólna i przyłączone do par. w Grucznie. R. 1669 było tu 40 osiad. i 12 pustych mr. włośc. , 3 mk. i 1 kowal. R. 1773 folw. klasztorny i wś obejmował 6 chełm. włók i 15 mr. , 11 dym. z 72 kat. mk. , między nimi 10 gburów na dzierżawach, 3 rzemieśl. i 2 przemysłowców. R. należały r. 1789 do pow. chojnickiego, lecz do wójtostwa świeckiego ob. Zeitsch. d. Westpr. Gesch. Ver. , XIX, 293. R. 1773 był tu stan żywego inwentarza następ. koni 20, wołów 12, krów 17, jałowic 3, owiec 75, świń 15; wysiew pszenicy 10 korcy, żyta 100, jęczm. 30, owsa 40, grochu 10, tatarki 2 1 2 lnu 2 1 2 siana zebrano 10 fur. Kś Fr. Rudki, niem. Ruthken al. Ruttken, hamernia, młyn i tartak nad Radunią, pow. kartuski, st. p. i par. kat. Żukowo, gm. Nowy Glińcz; 1885 r. 3 dm. , 56 mk. Rudki 1. al. Rudka, niem. Hoffstaedt, wś, pow. wałecki, st. p. i okr. urz. stanu cy w. Wielboki, par. kat. Wałcz odl. 185 klm. , 2kla sowa ewang. szkoła liczyła 1887 r. 154 dz. i 2 naucz. Razem z Rudzkim młynem Hoffstaedtermuehle obejmują R. 456 ha 16 lasu, 28 łąk, 399 roli orn. . W 1885 r. było 33 dm. , 50 dym. , 299 mk. , 296 ew. , 1 Kat. 2 żyd. ; na os. młyńską przypada z nich 11 mk. i 1 dm. We wsi jest filialny kościół ewang. 2. R. , dobra ryc, tamże, st. p. Wielboki, 3 klm. odl. Oprócz R. należą do klucza folw. Do Rudki Rudki Rudkówka Rudkowo Rudkowska Rudlice Rudkowszczyzna Rudkiewicze brzyckie Pole 1885 r. 7 dm. , 100 mk. , leśn. Rudki 1 dm. , 4 mk, folw. Joachimsthal 4 dm. , 57 mk. , folw. Karlswerk 1 dm. , 13 mk. i cegielnia 1 dm. , 6 mk. . Ogółem w 1885 r. było 24 dm. , 52 dym. , 358 mk. , 3 kat. , 355 ew. , 2720 ha 1190 lasu, 96 łąk i 1317 roli orn. , której każdy ha przynosi 705 mrk czy stego dochodu; hodowla bydła. R. 1783 po siadają Kiesembork, Długi Dwór, Łączyk, Machliny i Nowąwieś Schoenhoelzig podpuł kownik V. Dittmer i bracia Golczewie. War tość R. oszacowano około r. 1807 na 51, 500 tal. ob. Schmitt Gesch. des Dt. Kroner Kr. , 244. Kś. Fr. Rudkiewicze al. Rutkowicze, folw. w pobli żu rzki Sinierzycy, dopł. lew. Newdy, pow. nowogródzki, w miejscowości falistej, bezle śnej, grunta urodzajne, pszenne. Parafia ka tolicka nowogródzka. Al. Jel. Rudko, pod Grudziądzem, ob. Rudnik. Rudków, os. włośc. , pow. konecki, gm. , Chlewiska, par. Borkowice, odl. od Końskich 21 w. , 8 dm. , 29 mk. , 34 mr. Rudkowce, wś przy ujściu Boryczowy do Dniestru, pow. uszycki, w 2 okr. pol. Żwań czyk, gm. i st. pocz. Kalus, par. kat. Wierzbowiec, o 29 w. od Uszycy, ma 120 osad, 600 mk. , w tej liczbie 5 jednodworców, 591 dzies. ziemi włośc, 2740 dzies. dworskiej wraz z Haraczyńcami i Kalusem i 34 dzies. cerkiewnej. Cerkiew z 1742 r. , ma 936 parafian. Należała do Lipińskich, Rościszewskich, obecnie Dabicy. Mr. M. Rudkówka, wś nad rz. Niesłuchą, dopł. lewym Piny, pow. piński, w 2 okr. pol. lubieszewskim, gm. dawniej dubajska, teraz bro dnicka, ma 6 osad; łąki i rybołówstwo obfite, grunta lekkie. Ob. Pieszków. Al. Jel. Rudkowo, obszerne uroczysko i grupa małych zaśc, , pow. ihumeński, w pobliżu rz. Osoki i gościńca wojennego z Ihumenia do Uzdy, w 1 okr. pol. uździeńskim, gm. Dudzicze, par. katol. poprzednio Annopol, obecnie Kalwarya, odl. o 7 mil. Należy do dominium Ciepleń, dziedzictwa Uniechowskich; miejscowość lesista, równa, grunta piaszczyste, słabo urodzajne; osiedleńcy Rudkowa posiadają nadziały od 3 4 do 2 włók; płacą dziedzicowi rocznej dzierżawy po 75 rubli z włóki, a przytem dają kilka furmanek pod transporta na odległość 6ciu mil i leśne daniny. Lud to po większej części katolicki, od szlachty pochodzący, ubogi i daleko niżej stojący w obyczajach i oświacie od włościan. W R. jest młynek na Osoce tudzież karczma przy gościńcu. Miejsce to przed kilkudziesięcią laty upamiętnione zostało krwawemi zatargami z sąsiednim majątkiem Dudzicze, którego dziedzice rościli jakieś prawa do R. Spór skończył się układem i formalnem rozgranicze niem w r. 1857 r. A. Jel. Rudkowska, pow. kolneński, gm. i par. Jedwabno. Rudkowszczyzna 1. wś, pow. trocki, w 2 okr. poi. , o 28 w. od Trok, 1 dm. , 10 mk. katol. 2. R. , wś, pow. borecki; pomiędzy mieszkańcami znajduje się wielu żydów. 3. R. , wś, pow. sieński, gm. Pustyń, ma 5 dm. , 48 mk. , z których 8 zajmuje się bednarstwem. Rudlacken 1. dobra, pow. welawski, st. pocz. Gruenhayn; 4 dm. , 19 mk. 2. R. , wś, pow. wystrucki, st. pocz. Norkitten; 7 dm. , 55 mk. 3. R. . os. przy wsi Blockinnen, pow. wystrucki, st. pocz. Jodlauken. Ad. N. Rudlauken 1. wś, pow. wystrucki, st. pocz. Aulowoehnen; 16 dm. , 101 mk. , 348 ha. 2. R. , wś, pow. labiewski, st. pocz. Meblawischken; 6 dm. , 24 mk. , 69 ha. 3. R. Gross, wś, pow. labiewski, st. p. Laukischken; 37 dm. , 190 mk. , 154 ha. 4. R. Klein, wybud. , tamże, przy leśn. Neu Sternberg. Ad. N. Rudlewo, w dokum. Rudlew, sioło nad Ikwą, pow. dubieński, na płd. wschod od mka Targowicy; niegdyś w pow. łuckim, dobra monasteru żydyczyńskiego. Rudlice, wś i folw. nad rzką Glinianką, pow. wieluński, gm. Skrzynno, par. Rudlice, odl. 11 w. od Wielunia. Posiada kościół par. drewniany, 33 dm. , 298 mk. wraz z os. R. poduchowne. Co do folw. ob. Ostrówek 13. W 1827 r. było 26 dm. , 391 mk. W 1885 r. fol. R. al. Ostrówek mr. 2117 gr. or. i ogr. mr. 666, łąk mr. 155, lasu mr. 1268, nieuż. mr. 28; bud. mur. 3, z drzewa 20; płodozmian 6, 7 i 8polowy; las urządzony. W skład dóbr poprzednio wchodziły wś R. os. 37, z gr. mr. 393; wś Ostrówek os. 37, z gr. mr. 142; wś Wola Rudlicka os. 60, z gr. mr. 359; wś Jackowskie os. 4, z gr. mr. 42; wś Dobromiły os. 33, z gr. mr. 35; wś Kuźnica os. 7, z gr. mr. 18. Kościół par. p. w. św. Mikołaja istniał tu już w XV w. Wś sama wtedy należała do drobnoszlacheckiej rodziny Zajączków. Łany kmiece i folwar. dawały dziesięcinę pleb. w Unikowie. Pleban rudlicki pobierał dziesięcinę tylko z 2 łan. sołtysich, które w XVI w. zabrał dziedzic, z innych zaś łanów brał meszne po korcu żyta i owsa a od zagrodników i karczmarzy po groszu. Pleban miał prócz ogrodu dwa łany roli z łąkami. W 1432 r. Piotr Zajączek ufundował przy kościele altaryę p. w. św. Wojciecha, uposażywszy 3 1 2 grzyw. rocznego dochodu. W 1601 r. poświęcono nowy kościół drewniany. W 1760 r. Piotr Karśnicki wystawił wielki ołtarz z obrazem M. Boskiej w srebrnej sukience. W 1765 r. było 5 bractw przy kościele. Dziedzice wsi Rychłowscy wznieśli w 1809 r. nowy kościół, dotąd stojący i niedawno wyrestauro Rudlauken Rudlacken Rudkowce Rudlewo Rudków Rudkiewicze Rudko Rudlicka Wola wany Łaski, L. B. , I, 423 i II, 133, 135. W 1553 r. Andrzej Brodnicki miał tu 11 osad. , 3 łan. , młyn o 2 koł. , kuźnica minera o 3 kołach Pawiński, Wielkp. , II, 294. R. par. dek. wieluński, 2700 dusz. Br. Ch. Rudlicka Wola, wś włośc, pow. wieluński, gm. Skrzynno, par. Rudlice. Odl. 16 w. od Wielunia, ma 38 dm. , 253 mk. ; os. dwor. ma 1 dm. , 3 mk. Rudławki, wś, pow. rossieński, par. lalska. Rudmiany 1. zaśc, pow. kowieński, w 4 okr. pol. , o 11 w. od Kowna. 2. R. , wś, pow. kowieński, w 4 okr. pol. , o 23 w. od Kowna. Rudminnen1. Gross, wś, pow. pilkałowski, st. p. Lasdehnen; 81 dm. , 419 mk. , 396 ha. 2. R. Klein al. Szirnuppen, wś, tamże; 15 dm. , 83 mk. , 156 ha. Rudna, pow. włoszczowski, gm. Irządze, par. Nakło. Rudna 1. wś nad jez. Bałażery, pow. trocki, w 4 okr. pol. , o 89 w. Trok, 4 dm. , 30 mk. katol. 2. R. , wś, tamże, ma 3 dm. , 30 mk. katol. 3. R, wś nad bezim. dopł Mozy, pow. słucki, w 3 okr. pol. kopylskim, gm. Cimkowicze, przy gośc. z mka Cimkowicz do Nieświeża, ma 28 osad pełnonadziałowych; grunta i łąki piękne, miejscowość małoleśna. Rudna 1. wzgórze polne, w obr. Ostapkowiec, pow. kołomyjski, na płn. wschód od wsi, na lew. brz. Czerniawy; wznies. 297 mt. npm. , a 40 mt. nad doliną rz. Czerniawy. 2. R. Góra, w obrębie gm. Jelenia, pow. chrza nowski, na lew. brz. Przemszy, między nią a jej dopływem Strugą; wznies. 309 mt. npm. a nad doliną Przemszy 68 mt. Kopalnie węgla łupkowego, na wschod. stoku góry. Na płd. wsch. leży Bielana góra 316 mt. , a na płd. Glinna góra 267 mt. . Br. G. Rudna Mała i R. Wielka, dwie wsi, pow. rzeszowski. R. Mała leży nad Mrówką, dopł. Wisłoka z lew. brzegu, przy gościńcu z Rzeszowa na płn. 9 klm. do Głogową, R. Wielka zaś na płd. od poprzedniej, przy torze kolei arc. Karola Ludwika 8 klm. od Rzeszowa na zachód, która ma tu stacyą. Nad rzeką dzielącą obydwie wsi ciągną się podmokłe łąki; wznies. 207 mt. , ku północy podnosi się naziom na 218 mt. we wzgórzu zwanem Piaskową a na płd. do 225 mt. przy stacyi w niwach zwanych Pod Miłocinem. Okolica lesista, ku płd. wytrzebiona i gęsto osiadła, lecz na płn. i na płn. zachód olbrzymie bory, tylko nad potokami wytrzebiono i osiadłe. Par. rz. kat. w Świlczy. R. Mała graniczy na płn. z Rogoźnicą, na zach. z Mrówką, na wschód z Zaczerniem; R. W. na zach. z Kameszynem i Świlczą, na płd, z Przybyszwem i Miłocinem, na wsch. z Trzebowiskiem. Obszar więk. w obydwóch należy do rodziny Dąbskich. R. Mała ma gorzelnię, i os. Budki pod lasem 30 dm. , 148 mk. , położoną na płn. od wsi i wznies. 218 mt. , jako teź folw. Rajtęradę lub Rajtardę przy gościńcu w pobliżu wsi, w R. Wiel kiej prócz st. kolejowej między Trzcianą, 143 klm. od Krakowa a Rzeszowem, 158 od Kra kowa jest młyn wodny zwyczajny, wólka Po gwizdów 111 dm. i 505 mk. a na obszarze więk. pos. osada Słomianka w miejscu gdzie się przecina gościniec głogowski z sokołow skim na Trzebowisko prowadzącym. R. Małe liczy z Budkami i obszarem dworskim 6 dm. , 42 mk. 182 domów i 886 mk. 439 męż. , 447 kob. , mianowicie 863 rz. kat. i 23 izraelitów. Obszar więk. pos. ma 267 mr. roli, 92 mr. łąk, 119 mr. pastw. i 867 mr. lasu obszar mn. pos. 473 mr. roli, 142 mr. łąk i 127 mr. pastw. R. Wielka liczy z wólką, osadą i ob szarem dworskim 7 dm. , 79 mk. 274 dm. i 1306 mk. ; 1271 rz. kat. , 35 izral. Obszar więk. pos. ma 295 mr, roli, 76 mr. łąk i 9 mr. pastw. ; obszar mn. 575 mr. roli, 186 mr. łąk i 172 mr. pstw. Rola piaszczysta ale obfita w wilgoć i dla tego urodzajna; lasy szpil kowe. Mac. Rudna 1. rzeczka, dopływ Łobzonki dopływ Noteci, bierze początek pod Wielewiczkiem Klein Woellwitz, w pow. złotowskim, o 10 klm. na płd. wschód od Sępolna, w okolicy wznies. do 135 mt. npm. ; płynie w kierunku zach. płd. , oblewa Wielewiczek, Budy Lipowe, Dębowiec Schoenwalde, mija Wielewice Gross Woellwitz, zasila bagnisko Roztokami zwane 117 mt. npm. , zdąża potem na Suchoręczek, gdzie skręca ku południowi, i pod Ostrówkiem Więcborskim wpada do jeziora Więcborskiego 109 mt. npm. ; wypływa następnie z płd. zachodniej kończyny jeziora, przecina trakt nakielski i minąwszy młyn runowski pow. wyrzyski zlewa się z wielkiem jeziorem Runowskim 104 mt. npm. . W dalszym biegu odtąd łączy na przestrzeni około 9 klm. sieć jeziór Czarnomskie, Rościmińskie i Witosławskie, 104 mt. npm. , ciągnącą się od Runowa do Witosławia i Orla; z Orla płynie na Wyrzę, gdzie zwraca się ku zachodowi, potem na Janowo 97 mt. npm. , Broniewo, Radzice, Kraczki i Rudę Wyrzyską, poniżej której, o 2 klm. na wschód od Wyrzyska, wpada do Łobżonki 59 mt. npm. . Z prawego brzegu przyjmuje strugę Witosławską 79 mt. npm. pod Radzicami, tudzież z obu brzegów różne drobne przypływy bezimienne; obraca młyny Runowski, Orle, Nowy, Broniewski, Sadkowski, Rudzki i Dąbkowski pod Dąbkami. Długość biegu od źródeł do jeziora Więcborskiego wynosi do 13 klm. ; od wyjścia z tego jeziora do wsi orle 10 klm. w linii powietrznej; od Orla do Wyrzy 3 1 2 klm. ; ztąd do Radzic 10 klm. , Rudławki Rudmiany Rudminnen Rudna Rudlicka Wola z Radzic do ujścia około 10 klm. Nowsze ma py niemieckie zowią tę rzekę Orla od wsi Orle, dawniejsze Rudner Fliess; pierwotna jej nazwa brzmiała może Wyrza. Wieś tej nazwy nad R. i miasto Wyrzysko w pobliżu jej ujścia usprawiedliwiają to przypuszczenie, którą rozciągamy na Długoszową Wyerscha, nad której brzegami, na polach wsi Dąbki, w okolicy Nakła 19 klm. od Dąbek, w r. 1431 wojsko polskie zadało klęskę rycerzom inflanckim, posiłkującym Krzyżaków ob. E. Calliera, Powiat nakielski, art. Dąbki. 2. R. , rzka, dopływ jez. Rudno, w pow. mogilnickim, powstaje pod Łaziskami, o 2 klm. na wschódpółnoc od Rogowa; płynie od wschodu ku zachodowi, skręca następnie ku południowi, oblewa wschodnią krawędź Rogowa i uchodzi do jeziora przebiegłszy do 3 klm. 3. R. , rzka, lewy dopływ Źrenicy, która wpada do Maskawy. Bierze początek pod Żernikami, o 6 klm. na zachód od Wrześni, w pow. średzkim; oblewa Podstolice, płynie między Gąsiorowem a Laskami, mija holendry Chłapowskie i Góreckie; uchodzi pod młynem nekielskim, o 1 1 2 klm. na płd. od Nekli. Długość biegu wynosi do 8 klm. E. Cal. Rudna 1. al. Rudnia, niem. Ruden, wś i okr. wiejski, pow. babimoski, o 9 klm. na płd. zachód od Kębłowa, nad jez. Orchowem i kanałem oberskim, wznies. 58 mt. npm. ; par. kat. Kębłów, prot. Świętno, poczta w Obrze, st. dr. żel. w Wolsztynie o 15 klm. ; wś ma 26 dm. , 177 mk. W skład okr. wchodzi os. t. n. ; cały okr. ma 28 dm. , 186 mk. 14 kat. , 172 prot. i 321 ha 216 roli, 9 łąk, 65 lasu; cz. doch. z ha roli 313, łąk 509, lasu 117 mrk. R. należała około 1793 r. do Bielińskich, dziedziców Kębłowa. 2. R. , os. , tamże, o 7 klm. na płd. zachód od Kębłowa; ma 2 dm. , 9 mk. 3. R. , posiadłość, tamże; 2 dm. , 6 mk. ; wchodzi w skład okr. domin. Mochy. 4. R. al. Rudno, folw. do Chudopsic, pow. bukowski, o 4 1 2 klm. na płn. zachod od Lwówka 1871 r. 1 dm. i 2 mk. ; w nowszych spisach nie podany. 5. R. al. Ruda, niem. Deutsch Ruhden, wś i okr. wiejski, pow. wyrzyski, o 4 1 2 klm. na zach. płn. od Wysokiej par. i poczta, wznies. 118 mt. npm. ; u źródeł Strużnicy, dopł. Głomnicy Głumia, st. dr. żel. w Krajence o 10 1 3 klm. ; 31 dm. , 258 mk. W r. 1578 było w R. 12 łanów osiadłych, 2 puste i 3 zagrod. Reg. pobor. z r. 1618 20 A. J. Parczewski, 284 wykazują pod par. Wysoka, Rudnę Mniejszą z 2 działami, z których jeden Wojciecha Moszczeńskiego o 5 półłankach osiadłych, a drugi o 6 łanach pustych i 2 półłank. osiadł. z 3 zagrod. Przy schyłku zeszłego wieku rozróżniano w dawnym pow. nakielskim R. Wielką par. Wysoka, własność Kazimierza Raczyńskiego, od R. Małej Ruda Polska nad Łobżonką, w pow. złotowskim, na mapie Chrzanowskiego, w par. Sławianowo Skicz, własność Jakuba Działyńskiego. W braku danych pogodzić musimy R. Mniejszą i R. Wielką z R. w pow. wyrzyskim. Pod tą R. znaleziono odłam zapinki bronzowej. W skład okręgu wiejskiego wchodzi os. Rudna Nowa; cały okrąg ma 34 dm. , 312 mk. 37 kat. , 275 prot. i 852 ha 687 roli, 60 łąk, 44 lasu; cz. doch. z ha roli 901, łąk 1567. lasu 352 mrk. 6. R. Nowa, niem. Neu Ruhden i Klein Ruhden, os. , tamże, o 3 1 2 klm. na zach. północ od Wysokiej, 3 dm. , 54 mk. ; wchodzi w skład okr. wiejskiego R. 7. R. czyli Pod Rudną, miejscowość, w Jarocinie, pow, pleszewski. E. Cal. Rudna, niem. Ruden al. Poln. Ruden, wś, pow. złotowski, st. p. Kujan, par. kat. Sła wianowo, odl. 1 milę. Szkoła jednoklasowa ewang. liczyła 1887 r. 76 dzieci. Wś ma 876 ha 102 lasu, 79 łąk, 413 roli. W 1868 r. 101 bud. , 42 dm. , 352 mk. , 172 kat. , 180 ew. ; 1885 r. 56 dm. , 66 dym. , 358 mk. , 153 kat. , 205 ew. W wizyt. Trebnica z r. 1653 czyta my, że tu było 8 włościan dających mesznego po 2 korce żyta i tyleż owsa. 2. R. , leśn. , tamże, należy do nadleśn. kujańskiego; 1885 r. 1 dm. , 12 mk. Kś. Fr. RudnajaHrada, uroczysko leśne na połu dniowym krańcu pow. ihumeńskiego, w obrę bie gm. słobodopereszewskiej, w okolicy zaśc. Osowiec, niegdyś własność radziwiłłow ska, teraz ks. Wittgensteina; miejscowość całkiem odludna. A. Jel. Rudne Doły, os. włośc. , pow. opoczyński, gm. Sworzyce, par. Żarnów, odl. od Opoczna 14 w. , ma 2 dm. , 16 mk. , 197 mr. Rudner Fliess, struga w pow. złotowskim, pod Więborkiem zowie się Vandsburger Fliess ob. Gesch. d. Kr. Flatow von Schmitt, str. 7. Rudnerweide niem. , ob. Rudzińska Wieś. RudneSioło, dobra, pow. borysowski, w 1 okr. pol. chołopienickim, w piątym dziesiąt ku b. stulecia nalażały do Sipajłow, obejmo wały 4 wsi i liczyły 145 włościan pł. męz. od 1854 r. dotychczas własność Napleszczyców, mają około 60 włók. A. Jel. Rudnia 1. os. włośc. , pow. brzeziński, gm. Biała, ma 2 dm. , 14 mk. , 37 mr. 2. R. , wś i fol. nad rzką Uherką, pow. chełmski, gm Bukowa, paraf. Uhrusk, odl. 15 w. od Chełma, wieś ma 60 mr. włośc. W 1827 r. było 2 dm. , 24 mk. , par. Sawin. Folw. ten r. 1873 oddzielony od dóbr Łukówek Piękny, rozl. mr. 227 gr. or. i gr. mr. 79, łąk mr. 62, pastw. mr. 47, lasu mr. 30, nieuż. mr. 9; bud. z drzewa 7; las nieurządzony. Rudnia 1. rzeczka w gub. grodzieńskiej, prawy dopływ Narwi. 2. R. , rzeczka w gub. mińskiej, lewy dopływ Nienaczy lew. dopł. Rudna Rudner Fliess Rudzińska Rudne Rudnia Rudnaja Rudna Rudne Doły Rudnia Rudnia Prypeci. 3. R. , rzeka w gub. witebskiej, lewy dopły Uświaty. Bierze początek w la sach, płynie na przestrzeni 22 w. śród dość wyniosłych, piaszczysto gliniastych brzegów, porosłych lasem sosnowym. 4. R. al. R. Czarna, nazwa nadawana przy ujściu rz. Czerniawce al. Czerni, lew dopł. rz. Obol. 5. R. , rzeczka w gub. podolskiej, dopływ Desny Bo bowej. J. Krz. Rudnia 1. wś nad rz. Jelnianką, pow. dzisieński, w 4 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra dawniej Kamieńskich, następnie Wasieńki, Stefanpol, o 4 1 2 w. od gminy a 21 w. od Dzisny, ma 4 dm. , 50 mk. praw. w 1864 r. 16 dusz rewiz. . 2. R. , wś nad rz. Solczą, pow. lidzki, w 2 okr. pol. , gm. Aleksandrowo, okr. wiejski i dobra hr. Potockich, Rakliszki, o 13 w. od gminy, 56 w. od Lidy a 20 w. od Ej szyszek, ma młyn wodny, 4 dm. , 17 mk. katol. w 1864 r. 21 dusz rewiz. . Była tu kopalnia rudy żelaznej i fabryka wyrobów żelaznych. 3. R. , wś włośc. nad rz. Ułą, pow. lidzki, w 2 okr. pol. , gm. i dobra skarbowe Koniawa, okr. wiejski R. , o 7 w. od gminy, 52 w. od Lidy a 30 w. od Ej szyszek, na wyniosłem miejscu śród lasów położona, ma 17 dm. i 207 mk. katol. w 1864 r. 94 dusz rewiz. . Grunta piaszczyste, łąk mało. Mieszkańcy ciągną zyski z chmielu, którzy uprawiają w swych ogrodach i z grzybów. Wś ta należała niegdyś do sstwa koniawskiego; były tu przed laty piece do przetapiania rudy żelaznej, zkąd nazwa wsi. W skład okręgu wiejskiego wchodzą wsi R. , Lipnica, Krakszle, Kaszety, Drućminy, Zierwiny, Grzybosze, Montaty, Borowo, Dubicze, Półkabel i zaśc. Powosupie, w ogóle 546 dusz rewiz. b. włośc. skarb. 4. R. , wś włośc, pow. oszmiański, w 1 okr. pol. , gm. Holszany, okr. wiejski Goreckowszczyzna, w 1864 wraz ze wsią Mościszcze 11 dusz rewiz. 5. R. , zaśc. szl. , pow, oszmiański, w 1 okr. pol. , o 34 w. od Oszmiany, 2 dm. , 21 mk. katol. 6. R. , zaśc. szl. , pow. oszmiański, w 1 okr. pol. , o 37 w. od Oszmiany, 5 dm. , 31 mk. katol. 7. R. , wś nad rz. Wilią, pow. oszmiański, w 2 okr. poL, gm. Bienica, okr. wiejski zawilej ski, o 12 w. od gminy a 43 w. od Oszmiany, ma 3 dm. , 21 mk. katol. w 1864 r. 23 dusz rewiz. ; należy do dóbr Zaleś, ks. Ogińskich. 8. R. , wś nad stawem, pow. oszmiański, w 3 okr. pol. , gm. Dziewieniszki, okr. wiejski Milkuny, o 4 w. od gminy a 26 w. od Oszmiany, ma 2 dm. , 18 mk. katol. w 1864 r. 13 dusz rewiz. ; należy do dóbr Giełoża, Umiastowskich. 9. R. , wś, pow. oszmiański, w 4 okr. pol. , gm. i dobra ks. Wittgensteina Naliboki, okr. wiejski Prudy, o 8 w. od gminy, 111 dusz rewiz. 10. R. , wś, tamże, okr. wiejski i dobra Pilnica, Wierzbowskich, o 7 w. od gminy, 28 dusz rewiz. 11. R. , wś włośc, tamże, o 10 w. od gminy, 3 dusz rewiz. 12. R. Nowa, wś nad rzką Rudnią, pow. święciański, w 4 okr. pol. , gm. Dubotówka, okr. wiejski i dobra Czarnowskich, Daniszewo, o 8 w. od gminy a 79 w. od Święcian, ma 4 dm. , 25 mk. katol. 8 dusz rewiz. . 13. R. Stara, wś, tamże, o 8 w. od gminy a 80 w. od Święcian, ma 5 dm. , 31 mk. kat. 19 dusz rewiz. . 14. R. , zaśc. szL, pow. święciański, w 4 okr. pol. , o 54 w. od Święcian, 3 dm. , 15 mk. katol. 15. R. , zaśc nad rzką t. n. , pow. święciański, w 1 okr. pol. , ma 1 dm. , 13 mk. katol. 16. R. , wś włośc, pow. trocki, w 1 okr. pol. , gm. i dobra skarbowe Międzyrzecze, okr. wiejski Rudniki, o 18 w. od gminy a 30 w. od Trok, ma 6 dm. , 45 mk. katol. w 1864 r. 27 dusz rewiz. . 17. R. , wś, pow. trocki, w 3 okr. pol. , gm. Hanuszyszki, okr. wiejski Rudnia, o 9 w. od gminy a 43 w. od Trok, ma 6 dm. , 65 mk. katol. i 6 żydów w 1864 r. 34 dusz rewiz. . W skład okręgu wiejskiego wchodzą wsie Rudnia i Huta, w ogóle 53 dusz rewiz. 18. R. , wś włośc. nad Mereczanką, pow. trocki, w 4 okr. pol. , gm. i dobra skarbowe Merecz, okr. wiejski Radówka, o 14 w. od gminy a 9 w. od Trok, ma 3 dm. , 32 mk. kat. i 10 żydów w 1864 r. 15 dusz rewiz. . 19. R. , wś włośc, tamże, okr. wiejski Nieciosy, o 12 w. od gminy, 13 dusz rewiz. 20. R. , fol. pryw. nad rz. Izlanką, pow. wilejski, w 2 okr. pol. , o 15 w. od m. Wilejki, przy b. dr. pocz. miadziolskiej, 1 dm. , 24 mk. prawosł. 21. R. , wś szl. , pow. wileński, w 4 okr. pol. , o 60 w. od Wilna, 4 dm. , 26 mk. katol. 22. R. , wś przy ujściu rzki Pieszczanki do Rudzianki, pow. bobrujski, w 2 okr. pol. paryckim, gm. paryckiej, ma 7 osad; młyny na rozlewie; grunta lekkie, łąki obfite. 23. R. , wś nad rzką Żerdzianką, w pobliżu ujścia jej do Berezyny, pow. bobrujski, w 2 okr. pol. i gm. Barycze, przy gośc. z Parycz do Jakimowskiej Słobody, ma 16 osad, młyn; miejscowość poleska, bogata w łąki i rybę. 24. R. , wś nad rzką Nierotówką, pow. bobrujski, w 2 okr. pol. paryckim, gm. Rudobiełka, za poddaństwa należała do dom. Rudobiełka, Łappów; ma 9 osad pełnonadziałowych, lud zamożny, grunta w kulturze. 25. R. , wś nad rzeką Suszą, pow. bobrujski, w 4 okr. pol. Świsłockim, gm. Bacewicze, ma 2 osady; młyn wodny. W okolicznych puszczach dużo dębiny, lipy, olchy, jesionu. 26. R. , posiadłość ziemska w pow. borysowskim, od 1863 r. własność Żabów, około 2 3 4 włóki. 27. R. , zaśc. nad rzką Wieczorynką, dopł. Brusiaty, pow. borysowski, w 1 okr. pol. chołopienickim, gm. Dymitrowicze, ma 3 osady; miejscowość poleska, grunta lekkie, łąk i pastwisk dużo. 28. R. , wś nad rz. Naczą, dopł. Bobra, pow. bory Rudnia sowski, w 1 okr. pol. chołopienickim, gm. Wielatycze, ma 4 osady pełnonadziałowe, młyn na rozlewie; grunta lekkie. 29. R. , osada nad rzeką Śliżanką, dopł. Ilii, pow. borysowski, w 2 okr. pol. łohojskim, gm. Hajna; młyn, miejscowość lesista. 30. R. , wś na lewym brzegu rzeki Hajny, dopł. Berezyny, pow. borysowski, w 2 okr. pol. i gm. Łohojsk, ma 17 osad pełnonadziałowych; miejscowość lesista, kamień narzutowy, ślady pokładów rudy żelaznej. 31. R. , wś nad Dzwinosą, lew. dopł. Wilii, pow. borysowski, w 2 okr. pol. łohojskim, gm. Prusewicze; ma 8 osad pełnonadziałowych; cerkiewka cmentarna. 32. R. , wś nad bezim. dopł. Czernienki, pow. borysowski, w 2 okr. pol. łohojskim, gm. Ziembin, ma 5 osad; miejscowość mocno falista i lesista, obfita w kamień narzutowy. 33. R. , wś nad rzką Cimochówką, przy ujściu do niej rzki Małki, pow. borysowski, w 2 okr. pol. łohojskim. gm. Pleszczenice, ma 14 osad pełnonadziałowych, 2 młyny na rozlewie. 34. R. , wś, nad bezim. dopł. Essy, pow. borysowski, w 1 okr. pol. chołopienickim, ma 13 osad pełnonadziałowych, cerkiewkę cmentarną; grunta faliste, szczerkowe, łąk dostatek; miejscowość lesista, w nizinach ruda żelazna. 35. R. , wś nad rzką Essą, dopływem jez. Lepelskiego, pow. borysowski, w 1 okr. chołopienickim, gm. Wołosiewicze, ma 18 os. pełnonadziałowych, cerkiew cmentarną; łąk dużo, rybołówstwo znaczne, lud trudni się oprócz rolnictwa flisactwem; pokłady rudy żelaznej. 36. R. , zaśc. nad rzką Czernicą, praw. dopływem Cny, pow. borysowski, w 2 okr. pol. łohojskim, gm. Ziembin, ma 2 osady. Pasmo wzgórz znacznych, lasy, kamień narzutowy. 37. R. , wś nad rzką Sosną, dopł. Mraja, pow. borysowski, gm. Ziembin, ma 4 osady; miejscowość od płd. wzgórzysta, od płn. lesisto nizinna. 38. R. , zaśc. nad rzeczułką Chytrą, praw. dopł. Berezyny, pow. borysowski, gm. i par. kat. Ziembin, ma 3 osady; miejscowość poleska. 39. R. al. OstrowitowaRudnia ob. , wś i dobra nad rz. Hać lewym dopł, Wołmy, pow. ihumeński, w 2 okr. pol. śmiłowickim, gm. Klinek, przy gośc. poczt. z Marynej Górki i Śmiłowicz do Ihumenia, o 12 w. od Ihumenia par. kat. . Od pierwszej połowy b. stulecia własność Bułhaków, przez wiano Elżbiety, córki Wincentego Bułhaka, przechodzi do Ossowskich, ma 376 włók. Grunta lekkie w kulturze, łąk obfitość; dochód z młynów, propinacyi i smolarni. 40. R. , wś nad rz. Wołmą, dopł. Isłoczy, pow. miński, w 2 okr. pol. rakowskim, gm. Iwieniec, ma 4 osady, młyn. 41. R. , wś nad rozlewem rz. Piereczuty, pow. miński, gm. Kojdanów, o 1 w. od st. dr. żel. moskiewskobrzeskiej Niehorełe, ma 20 osad, młyn; miejscowość leśna. 42. R. , wś nad Sułą, praw. dopł. Niemna, pow. miński, w 3 okr. pol. kojdanowskim, gm. Rubieżewicze, ma 12 osad pełnonadziałowych, młyn; grunta szczerkowe, urodzajne, łąki zalewne, obfite, miejscowość falista, bezleśna. 43. R. , wś nad rz. Uborć, pow. mozyrski, w 3 okr. pol. turowskim, gm. Tonież, ma 5 osad; miejscowość nizinna, łąk dużo. 44. R. , zaśc. nad jez. uformowanem z rozlewu rz. Wołchy dopł. Słuczy, pow. mozyrski, w 4 okr. pol. i gm. Lenin, ma 3 osady, młyn; o kilka wiorst przechodzi linia dr. żel. z Pińska do Rzeczycy. Własność ks. Wittgensteina. 45. R. , zaśc. , pow. mozyrski, w 2 okr. pol. petrykowskim, gm. Dziakowicze, ma 2 osady. 46. R. , wś nad rz. Utwochą, lew. dopł. Prypeci, pow. mozyrski, w 4 okr. pol. lenińskim, gm. Żytkowicze; miejscowość nizinna, łąk dostatek. 47. R. , zaśc. , pow. mozyrski, w 3 okr. pol. turowskim, za rz. Swinowodą, w okolicy wsi Chłupice. 48. R. , wś nad rz. Zaprudą, dopł. Wiślicy, pow. piński, gm. Telechany, ma 12 osad, 62 mk. ; własność Pusłowskiego. 49. R. , wś nad rz. Nienacz, lew. dopł. Prypeci, w zach. części pow. rzeczyckiego, przy granicy pow. mozyrskiego, w 3 okr. pol. Wasilewicze, gm. Dudzicze, ma 20 osad pełnonadziałowych, młyny; łąk obfitość; rybołówstwo i flisactwo stanowią przeważne zajęcie ludności. 50. R. , wś poleska nad rozlewem rz. Ippy, w półn. części pow. rzeczyckiego, w 3 okr. pol. wasilewickim, gm. Karpowicze, w okolicy Eutuszkiewicz, przy trakcie poczt. pomiędzy Jakimowską Słobodą i mkiem Domanowicze, ma 10 osad. 51. R. , wś nad rzką Rudzianką, pow. rzeczycki, w 4 okr. pol. rzeczyckim, gm. JakimowskaSłoboda, ma 2 osady, młyn. 52. R. , wś poradziwiłłowska nad rz. Słucz, pow. słucki, w 3 okr. pol. kopylskim, gm. Hresk, ma 20 osad pełnonadziałowych, dwa młyny; łąk obfitość; włościanie hodują drobne bydło. 53. R. , własność ziemska, pow. słucki, w 2 okr. pol. kleckim, należy do domin. Bereśniewicze, Nowickich. Razem z dominium i z folw. Jeleńszczyzna ma około 279 włók. 54. R. ,Aleksandrowa, wś nad rz. Ilią, pow. rzeczycki, w 2 okr. pol. jurewickim, gm. Dernowicze, ma 13 osad pełnonadział. 55. R. Biełobierezka, wś nad rz. Sławeczną, pow, rzeczycki, w 2 okr. pol. jurewickim, gm. Narowla, ma 22 osad pełnonadziałowych; miejscowość bogata w łąki i w rybę, lud zamożny, grunta w kulturze. 56. R. Buk, wś nad rzką Buk, pow. rzeczycki, w 2 okr. pol, jurewickim, gm. Dernowicze, ma 13 osad pełnonadziałowych; grunta lekkie. 57. R. Chowla, wś nad bezim. dopływem Oressy, pow. mozyrski, w 2 okr. pol. petrykowskim, gm. Komarowicze, ma 2 osady; miejscowość poleska. 58. R. Cieszkowa, zaśc. nad rz. Sławeczną, pow. rzeczycki, w 2 okr. pol. jurewickim, gm. Narowla; bogata w łąki i w rybę. 59. R. Czernowa, ob. CzernowaRudnia pow. ihumeński. Po Werenkach odziedziczyli niedawno Suszyńscy, a część odkupili Korkozewiczowie, wyrabiają puszcze na pole i kolonizują czynszownikami. 60. R. Dudzicka, wś nad rz. Hłyboczek, pow. rzeczycki, w 3 okr. pol. poprzednio z biurem w Kalenkowiczach, od 1885 r. w Wasilewiczach, gm. Dudzicze, 10 osad pełnonadziałowych; lasy, łąki; w pobliżu przechodzi kolej żelazna z Pińska do Rzeczycy. 61. R. Dziemiachowska al. SłobodaDziemia chowska, wś nad bezim. dopływ. rz. Wiedrec, pow. rzeczycki, w 4 okr. pol. rzeczyckim, gm. RowieńskaSłoboda, o kilka wiorst od linii dr. żel. z Pińska do Rzeczycy, ma 36 osad pełnonadziałowych; lasu i łąk dostatek; ostatniemi laty miejscowość tę osuszono przez skanalizowanie. 62. R. Dziemidowicka al. Demidowska, wś nad odnogami rz. Sławeczny, pow. rzeczycki, w 2 okr. pol. jurewickim, gm. Narowla, ma 10 os. pełnonadziałowych; miejscowość nizinna, obfita w rybę i łąki, co stanowi główny dochód ludu zamożnego. 63. R. Golicka, wś nad rz. Bobryk, pow. mozyrski, w 2 okr. pol. i gm. Petryków, w pobliżu linii dr. żel. z Pińska do Rzeczycy, ma 12 osad, młyn; łąki obfite, grunta lekkie. Przechodzi tędy drożyna z Ogolicz do Słobody Krasnosielskiej. 64. R. Hamalnia, wś nad rz. Sławeczną, pow. rzeczycki, w 2 okr. pol. jurewickim, gm. Narowla, ma 9 osad pełnonadziałowych; obfitość łąk i ryby. 65. R. Hlebowa, wś, pow. bobruj ski, ob. HlebowskaRudnia. 66. R. Jakimowska, wś nad jeziorem uformowanem z rozlewu rz. Ippy, pow. rzeczycki, w 3 okr. pol. Wasilewicze, gm. Dudzicze, ma 9 osad; miejscowość nizinna, w łąki i rybę obfita. ob. Jakimowicka Rudnia. 67. R. Ka mieńska, wś nad rz. Prudok, przy ujściu do niej rz. Tura, pow. mozyrski, w 1 okr. pol. skryhałowskim, gm. SłobodaSkryhałowska, o 12 w. od Mozyrza, ma 9 osad pełnonadziałowych, młyn; grunta dobre, urodzajne, namułowe; od wschodu miejscowość coraz bardziej falista aż ku Mozyrzowi. 68. R. Ko marowicka al. R. Fastowska, wś nad jeziorem uformowanem z rozlewu Oressy, pow. mozyrski, w 2 okr. pol. petrykowskim, gm. komarowicka, 2 młyny; miejscowość poleska, bogata w łąki i rybę. 69. R. Lelczycka al. Korostyń, wś nad strugą Korostynką, pow. mozyrski, w 3 okr. pol. turowskim, gm. Lelczyce, ma 20 osad; miejscowość nizinna. 70. R. Łoknicka, wś, pow. mozyrski, ob. Łoknicka Rudnia. 71. R. NowoKarolińska, wś nad dopływem rz. Sławeczny, pow. rzeczycki, w 2 okr. pol. jurewickim, gm. Narowla, ma 9 osad pełnonadziałowych; łąki obfite i ryby dostatek; lud trudni się rolnictwem, rybołówstwem i pszczolnictwem. 72. R. Osipowska, wś nad rz. Nienacz, pow. rzeczycki, w 3 okr. pol. Wasilewicze, gm. Dudzicze, ma 3 osady; miejscowość nizinna, przed paru laty skanalizowana. 73. R. Piaseczańska, wś nad rozlewem rz. Piaseczanki, pow, rzeczycki, w 1 okr. pol. brahińskim, gm. i par. prawosł. Ruczajówka, ma 23 osad, młyn; grunta lekkie, namułowe, nizinne, łąk dużo. 74. R. Przylep ska, białoruskie PrylepskajaRudnia, wś nad rz. Usiażą, praw. dopływem Hajny, w płn. wschodniej części pow. mińskiego, gm. ostrożycko horodecka, ma 34 osad pełnonadziałowych; miejscowość falista, dość leśna, grunta szczerkowe. 75. R. Saniukowska, wś nad rz. Mytwą, pow. mozyrski, w 1 okr. pol. skryhałowskim, gm. Michałki, ma 8 osad pełnonadziałowych, młyn. 76. R. Simonowska al. Simonowicka, wś nad rz. Swinowodą, praw. dopływem Prypeci, pow. mozyrski, w 3 okr. pol. turowskim, gm. Lelczyce. 77. R. Slin kowa, wś i fol. nad rz. Bobryk, lew. dopływem Prypeci, pow. mozyrski, gm. Petryków, przy drodze z Petrykowa do Bahrymowicz, ma 11 osąd pełnonadziałowych, młyn; łąki obfite. W pobliżu przechodzi linia drogi żel. z Pińska do Rzeczycy. 78. R. Smoligowska al. Smolikowska, wś nad rz. Mytwą, w 2 okr. pol. jurewickim, gm. Narowla, ma 15 os. pełnonadziałowych, młyn; grunta namułowe, urodzajne, łąk obfitość. 79. R. Średnia, wś nad rz. Bobryk, pow. mozyrski, w 2 okr. pol. i gm. Petryków, w pobliżu dr. żel. z Pińska do Rzeczycy, ma 16 osad, młyn, łąki. 80. R. Udalewska, wś nad rz. Brahinką, pow. rzeczycki w 1 okr. pol. , gm. Ruczajówka, ma 18 os. pełnonadziałowych, młyn; łąk dużo, pszczolnictwo w puszczy, lud zamożny. 81. R. Wa ławska, wś nad jeziorem z którego wypływa rz. Batywla, lewy dopływ Sławecznej, pow. mozyrski, w 1 okr. pol. skryhałowskim, gm. Skorodno, ma 13 osad pełnonadziałowych, młyny, rybołóstwo znaczne. Nizinne Polesie, lud w stanie pierwotnym. 82. R. Żmurniań ska, wś nad rz. Żmurnią, praw. dopł. Uborcia, pow. mozyrski, w 3 okr. pol. turowskim, gm. lelczycka, ma 15 osad pełnonadziałowych; grunta piaszczyste, lud na niskim stopniu kultury. Pod wsią rzeka rozlewa się w jezioro mające kilkadziesiąt morgów. 83. R. Żu rawlowa, wś nad rz. Brahinką, pow. rzeczycki, w 1 okr. pol. i gm Brahin, ma 19 osad pełnonadziałowych. 84. R. , przys, pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 1 okr. pol. , gm. Domaczów, o 43 w. od Brześcia. 85. R. , wś, pow. Słonimski, w 5 okr. pol, , gm. Byteń, o 30 w. od Słonima. Była tu filia par. katol. Dziewiętkiewicze. 86. R. , dobra, tamże, gm. Do Rudnia bromyśl, o 45 w. od Słonima. 87. R. , uroczysko, tamże, gm. Szydłowicze, o 8 w. od Słonima. 88. R. , dwa przysiołki, tamże, gm. Derewna, o 19 i 12 w. od Słonima. 89. R. , uroczysko, tamże, o 52 wiorst od Słonima. 90. R. , wś nad Narwią, pow. wołkowyski, w 3 okr. pol. , gm. Dobrowola, o 57 w. od Wołkowyska, między Świsłoczą i Białowieżą, posiada kaplicę katol. par. Świsłocz. 91. R. , wś, tamże, gm. Juszków, o 51 w. od Wołkowyska. 92. R. , wś, pow. wołkowyski, w 2 okr. pol, , gm. Łyskowo, o 37 w. od Wołkowyska. 93. R. , zaśc, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 50 w. od Nowoaleksandrowska. 94. R. , wś, pow. bychowski, gm. Bycz, ma 45 dm. i 143 mk. 95. R. , wś, pow. bychowski, gm. Propojsk, ma 65 dm. i 260 mk. ; posiada folusz. 96. R. , uroczysko pod wsią Poczepy, pow. czerykowski; znajduje się tu pokład rudy żelaznej. 97. R. , sioło, pow. homelski; folusz, dający rocznie 332 rs. dochodu. 98. R. Cato, wś, pow. homelski, ma 45 dm. i 303 mk. 99. R. Oczesa, wś, tamże, gm. Wylewo, ma 89 dm. i 225 mk. 100. R. Popowska, wś, pow. homelski, w pobliżu jez. Głuszec. 101 R. Przybytkowska, wś, pcw. homelski, gm. Nosowicze, ma 67 dm. i 417 mk. , z których 2 zajmuje się krawiectwem, 3 stolarstwem, 23 obróbką materyałów leśnych, 7 wychodzi na zarobek folusz, młyn wodny, stępy do kory łozowej; własność ks. Paskiewicza. 102. R. Słojnicka, wś, tamże; folusz, dający rocznie 200 rs. dochodu. 103. R. Sponicka, wś, pow. homelski, gm. Wietka, ma 79 dm. i 249 mk. , z których 14 zajmuje się kowalstwem, 18 wychodzi na zarobek, 6 zajmuje się furmaństwem. 104. R. Teleszewska, wś, pow. homelski, gm. Telesze, ma 137 dm. , 432 mk. ; posiada olejarnię, z produkcyą roczną na 175 rs. 105. R. , wś, pow. borecki, gm. Horodyszcze, ma 30 dm. , 265 mk. , z których 25 zajmuje się wyrobem naczyń drewnianych. 106. R. , wś, pow. klimowicki, posiada folusz; własność Hołyńskich. 107. R. , wś, pow. mohylewski, gm. nieżkowska, ma 17 dm. i 113 mk. , z których 15 zajmuje się wyrobem wozów, sań i t. d. ; posiada folusz. 108. R. , fol. , pow. mścisławski, młyn wodny i folusz; własność Oczkina. 109. R. , w dokum. z XIV w. Rodnia al. Rodeń, mko nad rz. Berezyną, pow. orszański, w 4 okr. pol. , o 70 w. od Orszy, przy szosie witebskosmoleńskiej, o 2 1 2 w. od st. dr. żel. orłowskowitebskiej Rudnia. Ma 1 dm. mur. i 242 drewn. w tej liczbie 74 należy do chrześcian i 169 do żydów, 1216 mk. 572 męż. i 644 kob. , w tej liczbie 296 prawosł. , 1 kat. , 1 ew. i 918 żyd. ; dwie cerkwie jedna mur. i trzy domy modlitwy żydowskie drewn. Był tu kościół kat, drewn. , skasowany w 1866 r. ; 20 sklepów, 2 garbarnie, produkujące rocznie za 510 rs. , olejarnia. W miasteczku znajduje się zarząd gminy, szkoła ludowa, st. poczt. , sąd pokoju 4 rewiru i inkwirent sądowy 2 rewiru pow. orszańskiego. Targi 4 razy do roku jednodniowe. Jest tu dawna osada. W XIV w. zaliczała się do ks. smoleńskiego, w 1363 r. została zdobytą przez ks. połockiego Andrzeja Olgierdowicza. W r. 1812 pod R. miała miejsce ważna potyczka pomiędzy kozakami Płatowa a oddziałem wojska francuskiego pod wodzą Sebastyaniego. Obecnie R. należy do Szebeków. Gmina Rudnia ma 5911 mk. 2400 męż. , 2403 kob. i 1108 dzieci, z których 230 zajmuje się przemysłem leśnym, używając do pomocy 230 koni. W gminie znajduje się 14, 072 dz. lasów prywatnych i 49 dz. lasów włościańskich. 110. R. , stacya dr. żel. orłowskowitebskiej, w pow. orszańskim, o 2 1 2 w. od mka Rudni, pomiędzy st. Szebiakinem o 19 w. a Hołynkami o 11 w. , o 63 od Witebska. Średnio w ciągu 13 lat 1870 1882 wywieziono 1, 034, 400, przywieziono zaś 174, 100 pudów różnych towarów. 111. R. , wś, pow. rohaczewski, gm. Korma, ma 11 dm. i 73 mk. 112. R. , wś, pow. rohaczewski, młyn wodny i folusz, olejarnia; własność Żukowskich. 113. R. Bartłomiejewska Bartołomiejewska, wś, pow. rohaczewski, gm. Polesie, ma 50 dm. i 287 mk. Kaplica kat. par. Czeczersk. Znajduje się tu młyn wodny i folusz; własność hr. Czernyszewa Kruglikowa. 114. R. Brońska, wieś, pow. rohaczewski, folusz, dający 300 rs. dochodu rocznie; własność Reinhardów. 115. R. Dobrzycka, wś, tamże, folusz; własność Laszkiewiczów. 116. R. Hulejewa, wś, tamże, gm. Rzeczki, ma 43 dz. i 131 mk. , młyn wodny i folusz; własność Boczkowa. 117. R. Koszelowska, wś, tamże, gm. Koszelów, ma 32 dm. i 256 mk. , z których 62 wychodzi na zarobek; młyn wodny i folusz; własność cerkwi w Koszelowie. 118. R. Lipinicka, wś, pow. rohaczewski, posiada młyn wodny i folusz; własność Dernałowiczów. 119. R. Łozowska, wś, pow. rohaczewski, gm. Merkułowicze, ma 32 dm. i 198 mk. , z których 4 zajmuje się wybijaniem oleju konopnego, 2 kowalstwem, 18 furmaństwem, 8 wychodzi na zarobek. 120. R. Nisimkowicka, wś, pow. rohaczewski, gm. pokocka, ma 76 dm. , 176 mk. , z których 16 zajmuje się wyrobem naczyń drewnianych, 1 przedmiotów z kory i łyka, 1 stolarstwem, 1 bednarstwem, 1 kowalstwem, 16 wychodzi na zarobek. 121. R. Nowa, wś, pow. rohaczewski, gm. Łuki, ma 34 dm. i 216 mk. 122. R. Stara al. Malewicka, wś, tamże, ma 24 dm. i 184 mk. 123. R. Stara, wś, pow. rohaczewski, gm. Stara Rudnia, ma 42 dm. i 107 mk. Gmina R. Stara Rudnia Rudnia ma 5121 mk. 1954 męż. , 1951 kob. i 1216 dzieci, których 1300 zajmuje się przemy słem leśnym, używając do pomocy 600 koni. W gminie znajduje się 4775 dz. lasów pry watnych i 1200 dz. lasów włościań. 124. R. Szlagin, wś, tamże, folusz; własność Szulców. 125. R. Stołbuńska, wś, pow. rohaczewski, gm. Stołbuny, ma 73 dm. i 380 mk. 126. R. Dudycka, wś, pow. rohaczewski, gm. Dudycze, ma 28 dm. i 143 mk. 127. R. , dobra, pow. horodecki, w 1 okr. pol. do spraw włośc, gm. Koziany; w 1863 r. 117 dusz rewiz. Wraz ze wsią Dubokraj własność Rokossowskich, ma 6928 dz. ziemi. 128. R. , dobra skarbowe, pow. horodecki, okrąg wiejski Rudnia; w 1863 r. 1100 dusz rewiz. 129. R. , wś, pow. horo decki, w 2 okr. pol. , o 40 w. od Horodka, rezydencya komisarza policyjnego; własność bar. Rosena, ma 475 dz. ziemi dworskiej. 130. R. , dobra, pow. lepelski, mają 1794 dz. ziemi dworskiej. Włościanie wnieśli 16, 995 rs. 65 kop. wykupu za wydzieloną im ziemię. W 1716 r. własność Krzysztofa Pakosza, cho rążego litew. , później Trojana Pakosza, Piotra Obrąpalskiego, dziś Spaskiego. 131. R. , do bra, pow. newelski, w 4 okr. pok. do spraw włośc, gm. deniska; w 1863 r. 60 dusz rewiz. 132. R. , dobra, pow. połocki, w 1 okr. pok. do spraw włośc, gm. bonońska; w 1863 r. 280 dusz rewiz. 133. R. , wś nad rz. Czer nią Czernieją, pow. siebieski, przy trakcie z Połocka do Siebieża. 134. R. , dobra, pow. wieliski, w 2 okr, pok. do spraw włośc, gm. Rudnica; w 1863 r. 163 dusz rew. 135. R. , dobra, tamże, gm. sertejska; w 1863 r. 212 dusz rewiz. 136. R. , dobra, tamże, w 3 okr. pok. do spraw włośc, gmina Cerkowiszcze, w 1863 r. 59 dusz rewiz. 137. R. , dobra, tamże, gm. budniacka. J. Krz. A. Jel. Rudnia 1. chutor, pow. kijowski, w 1 okr. pol. , gm. Hostomel, o 19 w. od Kijowa, ma 6 mk. 2. R. Dymerska, wś na praw. brzegu rz. Zdwiża, pow. kijowski, w 1 okr. pol. , gm. i par. prawosł. Dymer o 16 w. , o 61 w. od Kijowa, ma 105 mk. Podług Pochilewicza jest tu 130 mk. , w tej liczbie 15 dusz rewiz. włościan, nadzielonych 68 dz. ziemi, z której płacą 35 rs. 60 kop wykupu rocznie. Pozostałą liczbę mieszkańców stanowią mieszczanie. Mieszkańcy zajmują się wypalaniem węgli drzewnych. 3. R. Piaskowska, chutor nad rzką Piaskówką, pow. kijowski, w 1 okr, pol. , gm. Borodzianka, par. praw. Zahalce, o 72 w. od Kijowa, ma 50 mk. ; folusz. 4. R. Szybeńska, chutor na praw. brzegu Zdwiża, pow. kijowski, w 1 okr. pol. , gm. Dymer, par. prawosł. Szybene, o 45 w. od Kijowa, ma 31 mk. ; należy do dóbr Łubianka, Hudym Lewkowiczów. 5. R. Borowiańska, pod wsią Borowem, pow. kowelski, na zachód od mka Nieruchojeże, wspomniana w Pamiętn. kn. Kurbskiego t. II 274. 6. R. , wś nad Wołkiem, dopł. Bohu, pow. latyczowski, tuż pod Latyczowem, którego stanowi właściwie przedmieście, par. Latyczów, gm. Wójtowce, ma 58 os. , 215 mk. , 236 dz. ziemi włośc. , 1253 dz. dworskiej wraz z Terłówką i Zalatyczówką. Jest tu piec wapienny, zatrudniający od 6 do 12 ludzi i produkujący rocznie do 12, 000 pudów wapna, wartości 1200 rs. Wś ta wchodziła niegdyś w skład ststwa latyczowskiego, darowanego w 1797 r. hr. Morkowowi. 7. R. , wś. pow. łucki, wraz z wsiami Sitnicą i Buchajec attynencya Omelny, własność Zygmunta hr. Krasickiego. 8. R. , wś, pow. łucki, wraz ze wsiami Sitnica i Jeziorno w r. 1860 własność Władysława Młokoszewicza. 9. R. , wś nad Chomorem, dopł. Słuczy, pow. nowogradwołyński, par. Połonne, ma 13 dm. 10. R. , wś nad Żaborzeczką, dopł. Słuczy, pow. nowogradwołyński, par. Miropol, ma 6 dm. 11. R. , wś, pow. nowogradwołyński, posiada cegielnię, należy do dóbr Chulsk ks. Ludgardy z Tyszkiewiczów Jabłonowskiej. 12. R. , wś nad rz. Uż, pow. owrucki, poniżej Uszomierza. 13. R. , wś nad rz. Kamionką, pow. owrucki, poniżej Sawłuk. 14. R. , wś, pow. owrucki, w płd. wschod. kącie powiatu. 15. R. Bazarska, wś, pow. owrucki, z kaplicą katol. parafii Narodycze. 16. R. Iskoroska, wś, pow. owrucki, w pobliżu mka Iskorości, niegdyś własność klasztoru karmelitów w Dorohostaju; ob. Arch. J. Z. R. , cz. III, t. 2 611. 17. R. Narodycka, wś, pow. owrucki, w pobliżu mka Narodycze. 18. R. Niżnia, Średnia i Werchnia, trzy wsie nad rz. Sławeczną, w połudn. części pow. owruckiego. 19. R. Ozierańska, wś, pow. owrucki, o 23 w. od Sławeczna, o 30 w. od Olewska. 20. R. Rososka al. Futorska, obecnie Rososki Futor, wś nad rz. Uszą, pow. owrucki, koło wsi Rosochy, należała niegdyś do dóbr monasteru pieczerskiego w Kijowie; ob. Arch. J. Z. R. , cz. I, t. 4 83, 643. 21. R. Stara i Nowa, kilka wsi nad rz. Żerewem, pow. owrucki. 22. R. Zwiedajska w dokum, wś, pow. owrucki, ob. Zwizdal. 23. R. , przedmieście miasta Radomyśla, oddzielone od mta Teterewem; w 1863 r. 50 chat i 319 mk. 24. R. Bobryk, kolonia, pow. radomyski, w 4 okr. pol. , gm. Martynowicze, o 138 w. od Radomyśla, ma 204 mk. 25. R. Bobryki, wś, pow. radomyski, w 4 okr. pol. , gm. Martynowicze, o 132 w. od Radomyśla, ma 148 mk. 26. R. Bykowska, wś nad rz. Trościanicą, pow. radomyski, par. prawosł. Janówka, o 1 w. powyżej Syczówki. 27. R. Czopowska, wś, pow. radomyski, w 3 okr. pol. , gm. Malin, par. Czopowicze, o 45 w. od Radomyśla, ma 52 mk. 28. R. Horodyszczańska, wś, pow. radomyski, w 3 okr. pol. , Rudnia gm. i par. Malin, o 27 w. od Radomyśla, ma 28 mk. Wraz z wsią Horodyszcze przy końcu zeszłego wieku należała do Antoniego Chaleckiego, komornika owruckiego, około 1860 r. do Władysława Kownackiego, obecnie Elżbiety Giżyckiej. 29. R. Horodzka al. Horodecka, zwana też Kalinówką, wś na praw. brzegu Teterewa, przy ujściu rzki Wilii, pow. radomyski, w 2 okr. pol. , gm. Kiczkiry, par. prawosł. Mininy dawniej Horodzk, o 9 w. od Radomyśla, ma 130 mk. , przeważnie mieszczan; młyn wodny na Wilii. W 1783 r. było tu 8 dm. , 37 dusz i huta żelazna. 30. R. Hreźla, wś nad rzką Hreźlą, pow. radomyski, w 4 okr. pol. , gm. i par. prawosł. Chabne, o 117 w. od Radomyśla, ma 83 mk. 31. R. Ilińska, wś i kol. nad rzką Ilią, o 1 w. od ujścia jej do Użu, pow. radomyski, w 4 okr. pol. , gm. Martynowicze, par. prawosł. Steczanka, o 2 w. od wsi Ilińce a 107 i 108 w. od Radomyśla; wś ma 299 mk. 220 prawosł. , kol. zaś 9 mk. 32. R. Jałcowska, chutor, pow. radomyski, w 3 okr. pol. , gm. Malin, o 19 w. od Radomyśla, ma 67 mk. 33. R. Kalinowska, wś, pow. radomyski, w 4 okr. pol. , gm. Martynowicze, o 162 w. od Radomyśla, ma 186 mk. 34. R. Komarowska, wś, pow. radomyski, w 3 okr. pol. , gm. Wyszewicze, par. prawosł. Nebylica, o 20 w. od Radomyśla, ma 49 mk. 35. R. Krymska al. Krymka, wś nad rzką Białką, w pobliżu ujścia jej od lew. brzegu do Teterowa, pow. radomyski, w 3 okr. pol. , gm. Wyszewicze, par. prawosł. Czudzin o 4 w. , par. kat. Makarów, odl. o 18 w. od Radomyśla, ma 586 mk. Po chilewicz podaje 120 mk. prawosł. , 50 katol. i 161 dusz męz. b. szlachty polskiej, zapisanych obecnie do stanu mieszczańskiego. We wsi znajduje się drewniana kaplica katol. z cudownym obrazem św. Antoniego Padewskiego, ściągającym, zwłaszcza podczas odpustu d. 13 czerwca, mnóstwo okolicznych mieszkańców. Podczas tego odpustu odbywa się tu dość ożywiony jarmark. We wsi znajdują się także smolarnia, dwa młyny krupczatne i tartak. Wś należy do klucza meżyryckiego, obecnie Złotnickich, niegdyś własność metropolii kijowskiej. 36. R. al. Słoboda Kucharska, ob. Kuchary, 37. R. Lewkowska, wś na praw. brzegu Wereśni, pow. radomyski, w 4 okr. pol. , gm. i par. prawosł. Kresiatycze, o 100 w. od Radomyśla a 4 w. od Lewkowicz, ma 224 mk. 38. R. Michalska al. Mihalska Wyższa, wś, pow. radomyski, w 3 okr. pol. , gm. Wyszewicze, par. Michałki, o 28 w. od Radomyśla, ma 42 mk. ; niegdyś własność metropolii kijowskiej. 39. R. Michalska Niższa, wś, tamże, ma 25 mk. 40. R. Oblitkowska, wś, pow. radomyski, koło wsi Oblitki, niegdyś własność monasteru pieczerskiego w KiSłownik Geograficzny T. IX. Zeszyt 108. jowie; ob. Arch. J. Z. R. , cz. I, t. 4 642. 41. R. Rychta, chutor, pow, radomyski, w 3 okr. pol. , gm. Malin, o 40 w. od Radomyśla, 46 mk. 42. R. Sachan, wś przy ujściu ruczaju Sachan do Prypeci, pow. radomyski, gm. i par. Szepielicze, o 150 w. od Radomyśla, ma 224 mk. 43. R. Sidorowiecka, wś na lew. brzegu rz. Żerewa, pow. radomyski, w 4 okr. pol. , gm. i par. Rozważów o 4 w. , o 70 w. od Radomyśla, ma 108 mk. , nadzielonych 239 dz. ziemi, z której płacą 79 rs. 9 kop. wykupu rocznie. 44. R. Stara, wś nad pot. Wilczym Wołczyj, pow. radomyski, w 4 okr. pol. , gm. Martynowicze, par. prawosł. Warowicze, o 122 w. od Radomyśla, ma 106 mk. 45. R. Stasiowska, ob. Stasiowa al. Stasiewa. 46. R. Syczowska, ob. Syczówka. 47. R. Szerszniewska, wś nad rz. Irszą, pow. radomyski, w 3 okr. pol. , gm. Malin, par. prawosł. Szersznie, o 54 w. od Radomyśla, ma 75 mk. , w tej liczbie 32 kat. ; odlewnia żelaza i do 10 kuźni. 48. R. Szpilewska, wś nad rzką Tal, pow. radomyski, w 4 okr. pol, , gm. Iwanków, par. prawosł. Koleńce o 10 w. , o 94 w. od. Radomyśla, ma 227 mk. , nadzielonych 117 dz. ziemi, z której płacą 28 rs. 13 kop. wykupu rocznie. 49. R. Talska, wś nad rz. Tal, pow. radomyski, w 4 okr. pol. , gm. Iwanków, par. prawosł. Koleńce, o 97 w. od Radomyśla, ma 190 mk. , nadzielonych 384 dz. ziemi, z której płacą 80 rs. 55 kop. wykupu rocznie. Należy do klucza iwankowskiego. 50. R. Tołokuńska, wś nad Dnieprem, pow. radomyski, na pograniczu kijowskiego, w 5 okr. pol. , gm. Hornostajpol, par. praw. Jasnohorodka w powiecie kijowskim, o 140 w. od Radomyśla, ma 223 mk. , nadzielonych 224 dz. ziemi, z opłatą roczną 86 rs. 24 kop. Własność dawniej Iskry, obecnie Breszczyńskich, posiadających tu 175 dz. ziemi użytkowej, 800 lasu i 690 nieużytków. 51. R. Wereśnia, wś na praw. brzegu rz. Uszy, przy ujściu do niej Wereśni, pow. radomyski, w 5 okr. pol. , gm. Czarnobyl, o 128 w. od Radomyśla a 3 w. od Czerewacza par. prawosł. , przy drodze z Czarnobyla do Radomyśla, ma 301 mk. , w połowie prawosławnych. Należy do klucza czarnobylskiego Bolesława hr. Chodkiewicza. 52. R. Worsowska, wś nad rz. Woźnią, pow. radomyski, w 8 okr. pol. , gm. Malin, par. prawosł. Worsowka o 1 2 w. odległa, o 23 w. od Radomyśla, ma 65 mk. 53. R. Zańkowska, wś nad Szlamarką, pow. radomyski, w 3 okr. pol. , gm. Potyjówka, par. prawosł. Zańki o 7 w. , o 17 w. od Radomyśla, ma 101 mk, 176 dz. ziemi dworskiej spadkobierców Kamili Mianowskiej, w tej liczbie 40 dz. gruntów orn. , 132 lasu i 4 nieużytków. 54. Żadkowska al. Wiślanka, wś, pow. radomyski, w 3 okr. pol. , gm. Potyjówka, par. prawosł. Wydybór, o 30 59 Rudnianka Rudnica Rudnic Rudniany w. od Radomyśla, ma 50 mk. 55. R. Żerewa, Żerewska al. Zerewa, wś nad rzką Żerewą, pow. radomyski, w 4 okr. pol. , gm. Rozważów, par. prawosł. Unin o 5 w. odl, o 60 w. od Radomyśla, ma 139 mk. Niegdyś własność monasteru pieczerskiego w Kijowie; ob. Arch. J. Z. R. , cz. I, t. 4 643. 56. R. Łęczyńska, wś, pow. rówieński, pod Łęczynem, w kluczu bereżeńskim, ma 6 chat budników, młyn i fryszerkę. 57. R. , wś nad Kwiatochą, dopł. Horynia, pow. załawski, par. Sławuta. 58. R. , wś, pow. żytomierski, na zachód od Studenicy. 59. R. Leśna, wioska nad, rz. Leśną, dopł. Teterewa, pow żytomierski, par. Cudnów; w 1867 r. 20 dm. 60. R. Borowa, wś przy ujściu Zemli od lew. brzegu do Irszy, pow. żytomierski, o 35 w. od Horoszek odległa; grunta gnejsowe, nad rzeką labradoryt. 61 R. Fasowska, wś przy ujściu bezim. strugi do Trościanicy, pow. żytomierski, odl. o 26 w. od mka Czerniachowa, przy trakcie poczt. z Żytomierza do Owrucza. Grunta składa gnejs i czerwony granit; nad rzeką labradoryt. 62. R. Haćkowska, wś, pow. żytomierski; ob. Haćkówka, 63. R. Horoszkowska, wś nad rz. Irszą, przy ujściu do niej od lew. brzegu potoku Luboczek, pow. żytomierski, o 2 w, od mka Horoszek odległa. Rz. Irsza rozdziela się tu na dwa ramiona, które wkrótce łączą się z sobą. Grunta gnejsowe, nad rzeką labradoryt. 64. R. Hutka, wś przy ujściu bezim. potoku do Irszy, pow. żytomierski, o 30 w. w. od mka Horoszek odległa. Grunta gnejsowe, nad rzeką labradoryty. 65. R. Kamień, wś nad rz. Irszą, przy ujściu do niej od lewego brzegu Irszycy Wierzchniej, tworzącej tu rozległy staw, powiat żytomierski, o 29 w. od mka Horoszek odległa. Grunta składa wyłącznie gnejs. 66. R. Kropiweńka, wś nad Irszą, pow. żytomierski, o 23 w. od mka Horoszek odległa. Irsza tworzy tu staw i przybiera dwie strugi, jednę z prawej, drugą z lewej strony. Grunta składa gnejs i labradoryt nad rzeką. 67. R. Moszna, wś przy ujściu od praw. brzegu bezimiennej rzki do Użu, pow. żytomierski, na pograniczu owruckiego, o 8 w. od mka Uszomierza odległa. Składową część gleby stanowi czerwony granit i gnejs. 68. R. Skiritańska, wś nad rzką Bodiaczkiem, pow. żytomierski, o 7 w. od mka Czerniachowa odległa. Składową część gruntów z praw. strony rzeki stanowi gnejs, z lewej zaś czerwony granit; nad rzeką labradoryt. 69. R. , w dokum. R. Stara, wś przy ujściu rz. Hujwy do Teterawa, pow. żytomierski, na wschód pod Żytomierzem; ob. Arch. J. Z. R. , cz. VI, t. 2 484. 70. R. Starykowska, wś nad rz. Irszą, pow. żytomierski, na pograniczu radomyskiego, o 38 w, od Horoszek odległa. Składową część gruntu stanowi gnejs, czerwony granit, nad rzeką zaś labradoryt. 71. R. . Szlachowa al. Szlachtowa, wś przy ujściu od praw. brzegu bezim. rzki do Irszy, pow. żytomierski, o 5 w. od Horoszek odległa. Grunt składa gnejs; ślady labradorytu. 72. R. Toporyska, wś nad rz. Trościanicą, tworzącą tu rozległy staw, pow. żytomierski, przy szosie z Żyto mierza do Owrucza, o 16 w. od mka Horoszek a 20 w. od mka Czerniachowa odległa. Grun ta stanowi gnejs i czerwony granit. 73. R. Zakomornia, wś nad bezim. ruczajem, pow. żytomierski, o 18 w. od miasteczka Horo szek odległa. Grunta składa gnejs i czer wony granit. J. Krz. Rudnia 1. dolina na Podstolicach, w pow. średzkim. 2. R. , ob. Rudna, pow. babimoski. Rudnianka 1. rzka w gub. wileńskiej, lewy dopływ Wilii, w pobliżu zaścianków Oszmianiec. 2. R. , rzka w pow. lidzkim, płynie pod wsią Ruda. Rudniany, wś, pow. słonimski, z fabryką sukna. Rudnic, las pod Starą Kiszewą, pow. kościerski. Wymieniony w przywileju Mestwina z r. 1280, przy oznaczeniu granic Polaszek ob. P. U. B. von Perlbach, str. 400. Rudnica, os. młyn. nad rzką Rudnicą, pow. iłżecki, gm. Błaziny, par. Iłża, odl. od Iłży 8 w. , ma 1 dm. , 4 mk. , 3 mr. Rudnica 1. rzka w pow. święciańskim, przepływa pod wsią Łokciany i fol. Dworczany. 2 R. , rzeka w gub. mohylewskiej, prawy dopływ Soży. Rudnica 1. wś, pow. dzisieński, w 1 okr, pol. , gm. Zaleś, okr. wiejski i dobra Korsaków Uzrzec, o 7 w. od gminy a 50 w. od Dzisny, ma 4 dm. , 41 mk. prawosł. w 1864 r. 26 dusz rewiz. . 2. R. , osada, pow. rzeczycki, w okolicy Dudzicz, gm. dudzicka. 3. R. , wś. pow. białostocki, w 1 okr. pol. , gm. Zabłudowo, o 16 w. od Białegostoku. 4. R. , uroczysko, pow. Słonimski, w 4 okr. pol. , gm. Dworzec, o 41 w. od Słonima. 5. R. , wś, pow. sieński, gm. Łukoml, ma 13 dm. i 57 mk. , z któ rych 1 zajmuje się kowalstwem, 2 wychodzi na zarobek. 6. R. , wś, pow. sieński, gm. Ulanowicze, ma 24 dm. i 164 mk. ; posiada młyn wodny, folusz, krupiarnię, olejarnię; własność Dłużniewskiego. J. Krz. Rudnica 1. rzeczka, lewy dopływ Prosny, w pow. ostrzeszowskim, powstaje pod folw. Turze, o 7 1 2 klm. na płd. od Ostrzeszowa; płynie od zach. ku wschodowi na Mikorzyn, oblewa Rudniczysko, Zalesie, Boruchów, Kuźnicę Starą, Marcinkowskie i Kuźnicę Bobrowską, poniżej której uchodzi. Z lew. brzegu przyjmuje strugę od Rogaszyc, Wiązownię i strugę Doruchowską, a z prawego zasila się strumykiem od Myjomic i Domanina; Rudnia Rudnia obraca młyny Świtoń, Krzywiznę, zaleski, doruchowski, papiernię i dwie kuźnice; dłu gość biegu wynosi przeszło 20 klm. 2. R. , rzeczka, lewy dopływ Warty, w pow. poznań skim, powstaje z spływu strumieni Skórzewskiego, Ławickiego i Junikowskiego o 6 klm. na płd. zachód od Poznania, poniżej Junikowa i Rudnic; płynie ku płd. wschodowi, oblewa Żabików, gdzie z prawego brzegu przyjmuje strugę od Łęczycy i uchodzi pod Lubonia, o 7 1 2 klm. na płd. od Poznania; długość biegu od połączenia się strumieni do ujścia około 5 klm. E. Cal. Rudnica, niem. RudnitzaSee, jezioro w powiecie tucholskim, pod Raciążem, niedaleko granicy pow. chojnickiego; od płn. połączone z jez. Przylonkiem, od płd. zaś z Raciąskiem, Przez jezioro to płynie struga Raciąska. Rudnice 1. al. Rudnicze i Rudnica, dok. Rudniche, wś, pow. poznański, o 7 1 2 klm. od Poznania poczta, par, Komorniki, okr. wiejski Junikowo, st. dr. żel. pod Górczynem o 2 1 2 klm. ; 15 dm. , 148 mk. Przemysław nadał R. dominikankom poznańskim w p. 1296; w ich ręku pozostawały aż do zniesienia klasztorów. 2. R. al. Rudnicz i Rudnicze, niem. Rudnitsch, wś i dom. , pow. wągrowiecki, o 6 klm. na zach. od Wągrowca poczta na trakcie rogozińskim, par. i st. dr. żel. Rogoźno o 10 klm. , szkoła w miejscu. Dawniej par. Potulice. W r. 1577 było 5 1 2 śladów osiadł. , w r. 1579 śladów 11 i zagrodn. 4, a w r. 1618 śladów osiadł. 5 1 2, jeden pusty i 3 zagrodn. ; około 1793 r. dziedzicem był Wojciech Lipski, łowczy kaliski, około r. 1830 Seweryn Zakrzewski, potem Józef Radoński, a około r. 1884 Jan Gortych. Wś ma 12 dm. , 94 mk. 71 kat. , 23 Prot. i 178 ha 141 roli, 1 łąk, 2 lasu. Domin. ma 13 dm. , 135 mk. 133 kat. , 2 Prot. i 596 ha 490 roli, 40 łąk, 40 lasu. Rudnicka Wola i R. Wólka, wś, pow. janowski, gm. i par. Wilkołaz. W 1827 r. R. Wola miała 13 dm. , 69 mk; R. Wólka 4 dm. , 19 mk Rudnicka Puszcza, na Litwie, między wsią Rudnikami a Niemnem, niegdyś co do wielkości nieustępująca białowieskiej, oddawna wytrzebiona, dotąd po niej został t. zw. Międzyrzecki las rządowy, w pow. trockim, zajmujący 28, 844 dzies. przestrzeni. Rudnicki Potok 1. powstaje w obr. Rudnika, pow. myślenicki, na wsch. krańcu wsi; płynie przez wieś na wschód, przeciąwszy gościniec wadowicki zwraca się na płn. zachód a na obszarze Biertowic wpada z praw. brzegu do Harbutowickiego potoku. Długość biegu 6 klm. Wzbiera nagle i rozlewa się po obszernym kamieńcu. 2. R. Potok al. Głęboka, potok, ma źródło w obr. Jeżowa, pow. niski, u płn. podnóża Kamiennej Góry 198 mt. , tuż nad granicą gm. Zalesia. Płynie przez obszar Jeżowa, a następnie na obszarze Ru dnika, zwraca się przez bory sosnowe Wysz ków grunt na płd. wschód i zabrawszy od praw. brzegu strugi leśne dosięga wsi Rudni ka, którą opływa od płd. i wschodu, poniżej której uchodzi do Sanu z lew. brzegu. Zródło leży 180 mt. , ujście 162 mt. npm. Długość biegu 14 klm. Br. G. Rudnickie al. Rudnica, wś, pow. olhopolski, w 2 okr. pol. , gm. Łuh, par, Kodyma, w pobliżu linii dr. żel. kijowskoodeskiej, przy trakcie poczt. z Łuh do Wygody, o 36 w. od Olhopola, ma 235 os. , 1400 mk. , 1399 dz. zie mi włośc, 1437 dworskiej, 50 cerkiewnej. Cerkiew pod wez. Podwyższenia Krzyża św. , wzniesiona w 1869 r. , ma 1993 parafian. Przystanek dr. żel. kijowskoodeskiej, pomię dzy st. Popieluchy o 6 w. a Krzyżopol o 14 w. ; st. telegr. W okolicy źródła rz. Sawranki. Darowana generałowi Tutolminowi, obec nie Szczerbatowa. Dr. M. Rudnickie Jezioro, pow. babimoski, ob. Orchowe. Rudniczysko, wś, okr. wiej. , domin. i okr. domin. , pow. ostrzeszowski Kępno, o 10 1 2 klm. na wsch. płd. od Ostrzeszowa, nad Ru dnicą, dopł. Prosny; par. Mikorzyn, poczta w Doruchowie, st. dr. żel. pod Domaninem o 7 1 2 klm. R. istniało już przed r. 1553; oko ło r. 1840 posiadał je Konstanty Rekowski. Wś liczy 18 mk. i 1 dm. ; w skład okr. wiejs. wchodzi młyn Piła 12 mk, 1 dm. ; cały okr. ma 2 dm. , 30 mk. 8 kat. , 22 prot. i 25 ha 17 roli, 2 łąk, 3 lasu. Domin. ma 7 dm. , 106 mk. i 781 ha 509 roli, 65 łąk, 105 lasu; go rzelnia; właścicielem jest Wojciech Zakrzew ski. W skład okr. domin. wchodzą fol. Ciupka Czupka, Domicela 2 dm. , 23 mk. i młyn Krzywizna 2 dm. , 68 mk. . E. Cal. Rudnidół, dolina pod Żarnowcem, pow. pucki, wymieniona w przywileju Mestwina z r. 1277 ob. P. U. B. v. Perlbach, str. 247. Por. Odargowo. Rudnie 1. dwór, pow. wiłkomierski, gm. Lubocz, o 69 w. od Wiłkomierza; własność Horbowskiej. 2. R. , wś, tamże, okr. wiejski Lwowszczyzna, o 71 w. , od Wiłkomierza. Rudnik 1. wś i fol. , pow. nowomiński, gm. i par. Cegłów, ma 189 mk. , 344 mr. folw. , 294 mr. włośc. W 1827 r. było 16 dm. , 124 mk Wś ta wchodziła w skład dóbr ststwa Latowicz ob, . 2. R. , fol. , pow. radzymiński, gm. Kąkolewnica, par. Międzyrzec, 1 dm. , 6 mk. , 80 mr. 3. R. , wś i fol. nad rzką b. n. , dopł. Mrogi, pow. łowicki, gm. Lubianków, par. Dmosin, odl. 24 w. od Łowicza a 3 w. od Główna, ma 16 os. , 152 mk. W 1827 r. było 15 dm. , 95 mk. Fol. R. rozl. w 1885 r. 679 mr. gr. or. i ogr, mr. 542, łąk mr. 27, pastw. Rudnica Rudnica Rudnice Rudnicka Wola Rudnicka Puszcza Rudnicki Potok Rudnickie Rudnickie Jezioro Rudniczysko Rudnidół Rudnie mr. 3, lasu mr. 85, nieuż. mr. 23; bud. mur. 8, z drzewa 11; płodozm. 13polowy. Wś ma 16 os. , 208 mr. Na początku XVI w. łany folw. dają dziesięcinę pleb. w Dmosinie, kmiece zaś prebendzie kollegiaty łęczyckiej, pleb. zaś w Dmosinie tylko kolędę Łaski, L. B. , II, 342. W 1670 r. Ostrołęka i R. należą do Aleks. Głowińskiego. 4. R. , wś i fol. , pow. brzeziński, gm. i par. Będków, pomiędzy Wolborzem a Będkowem, odl. 21 w. od Brzezin. Wś ma 8 dm. , 71 mk. ; fol. 4 dm. , 50 mk. W 1576 r. R. , w par. Rossocha, własność Stanisława Rudnickiego, miała 6 1 2 łan. , 2 zagr. , karczmę, 13 zagr. Pawiński, Wielkp. , II, 96. 5. R. , przyległ. dóbr Dobrosołowo, w pow. słupeckim. 6. R. , os. , pow. turecki, gm. Bartochów, par. Tubądzin ob. 7. R. , w XVI w. Rudnyk, staw w Wielgomłynach, pow. noworadomski Łaski, L. B. , II, 208. 8. R. Mały, wś nad rz. Odrzywołem, pow. będziński, gm. Rudnik Wielki, par. Koziegłowy, ma 32 dm. , 305 mk. , 660 mr. 301 mr. roli; os. karcz. 1 dm. , 2 mr. dwor W 1827 r. było 31 dm. , 189 mk. 9. R. Wielki, wś włośc. nad rz. Odrzywołem, pow. będziński, gm. Rudnik Wielki, par. Koziegłowy, leży na prawo od drogi z Częstochowy do Koziegłów, posiada szkołę początkową; wś ma 46 dm. , 436 mk. , 898 mr. 462 mr. roli; os. 1 dm. , 14 mr. dwor. ; karcz. 1 dm. , 6 mr. dwor. W 1827 r. było 34 dm. , 176 mk. Wś ta wchodziła w skład dóbr rząd. Koziegłówki. R. Wielki gmina należy do s. gm. okr. IV w Koziegłowach, st. poczt. Myszków, posiada cztery szkoły początkowe i 6009 mk. 1870 r. . 10. R. , os. , pow. opoczyński, gm. i par. Skrzyńsko, odl. od Opoczna 26 w. , 1 dm. , 3 mk. , 4 mr. dwor. 11. R. , pow. włoszczowski, gm. Oleszno, par. Włoszczowa. W 1872 r. rozl. 870 mr. gr. or. i ogr, mr. 286, lasu mr. 420, zarośli mr. 142, nieuż. mr. 22; bud. mr. 1, z drzewa 6; las urządzony w kolei 100letniej. Wś R. os. 11, z gr. mr. 42. 12. R. , wś i fol. , pow. lubelski, gm. Wolka, par. Kalinowszczyzna, odl. 3 w. od Lublina. W 1884 r. fol. R. , 1869 r. oddzielony od dóbr Jakubowice Murowane, rozl. mr. 563 gr. or. i ogr. mr. 446, łąk mr. 1, past. mr. 36, lasu mr. 71, nieuż. mr. 8; bud. z drzewa 9; płodozm. 9polowy; las nieurządzony. Wś ma 14 os. , 214 mr. Wspomina tę wś już Długosz L. B. , II, 537. W 1531 r. wś Jakubowice Murowane i Rudnik, w par. Lublin, płaciły z 5 łanów 2 fl. Pawiński, Małop. , 347, 13. R. Szlachecki, wś i fol. , pow. janowski, gm. i par. Wilkołaz, leży przy drodze bitej z Lublina przez Kraśnik do Janowa prowadzącej, odl. 35 w. od Janowa. W pobliżu wsi znajdują się błota zwane Jazy. W r. 1827 było 12 dm. , 89 mk. Fol. rozl. 490 mr. gr, or, i ogr. mr, 422, łąk mr. 8, lasu mr. 41, nieuż. mr. 19; bud. z drzewa 13; las nieurządzony. Wś miała w 1876 r. os. 24, z gr mr. 294. W połowie XV w. wś R. par. Kiełczewice, założona świeżo na leśnych obszarach Zakrzewa, Bystrzycy i Sudołu, należała do klasztoru koprzywnickiego. Było tu 20 łanów kmiecych, dających za czynsz po fertonie i z każdego łanu dawano dwa korce zboża miary i dwa na ozimy wysiew, prócz tego po dwa koguty, 10 jaj, jeden ser i wołową dań. Płacono klasztorowi za dziesięcinę po 8 groszy, z łanu sołtysiego też 8 groszy. Karczma sołtysia z rolą płaciła 1 grzywnę. Karczma klasztorna z rolą płaciła 1 grzywnę a za dziesięcinę 6 szerokich pragskich groszy. Dwa folw. szlach. dawały dziesięciną pleb. w Wilkołazie Długosz, L. B. , t. III, str. 385, 386, 394, 397. W 1531 r. mieli tu Lassota i Gotard 2 łany, Jan Rudnicki 1 łan Pawiński, Małop. , 366. 14. R. , zwany przez lud R. Złodziejski, wś, pow. janowski, gm. i par. Zakrzówek. W 1827 r. było 33 dm. , 221 mk. Wś ta wchodziła w skład dóbr ordynacyi Zamoyskich. 15. R. Niższy, wś, fol. i dobra, pow. krasnostawski, gm. Rudnik, par. Płonka, odl. 19 w. od Krasnegostawu, posiada urząd gminny. W 1827 r. było 75 dm. , 414 mk. Dobra R. Niższy lit. B i D składały się w 1875 r. z folw. R. Niższy z Pszonkowizną i Kozyry, rozl. mr. 838 fol. R. z Pszonkowizną. gr. or. i ogr. mr. 325, łąk mr. 15, past. mr. 9, lasu mr. 165, nieuż. mr. 24; bud. z drzewa 17; płodozmian 17polowy; fol. Kozyry gr. or. i ogr. mr. 210, past. mr. 8, lasu mr. 74, nieuż. mr. 8; bud. z drzewa 6; las nieurządzony, pokłady kamienia wapiennego. Wś R. Niższy os. 19, z gr. mr. 195; , wś Potażnia os. 3, z gr. mr. 35; wś Suszeń os. 17, z gr. mr. 164. Gmina R. należy do s. gm. okr. II w Żółkiewce, tamże st. poczt. W skład gm. wchodzą Bzowiec Górny, Bzowiec Dolny, Borów, Bobrowszczyzna, Kozyry, Kaszuby, Łapiguz, MajdanBorsuk, Majdan Borowski, Majdan Kobylański, Majdan Łuczycki, Majdan Średni, Mościska, Maszów Mniejszy fol. , Maszów Średni, fol. , Maszów Szlachta, Płonka, Potażnia, Równianki, R. Niższy, R. Wyższy, R. Górny, R. Królewski. Suchelice, Suszeń, Urszulin Mały. 16. R. Wyższy, fol. i wś, pow. krasnostawski, gm. Rudnik, par. Płonka, odl. 2 1 2 w. od Krasnegostawu. Zapewne do U. Wyższego należą R. Górny i R. Królewski. W 1870 r. fol R. lit. A rozl. mr. 463 gr. or. i ogr. mr. 286, łąk mr. 28, lasu mr. 101, past. i zarośli mr. 32, nieuż. mr. 16. Wś R. os. 8, z grun. mr. 4; wś Potażnia os. 8, z grun. mr. 104; wś Majdan Średni os. 9, z grun. mr. 121. 17. R. , wś, pow. łukowski, gm. Prawda, par. Miastków, 31 dm. , 235 mk. , 661 mr. W 1827 r. było 3 dm. , U mk. 18. R. , wś włośc. , Rudnica Rudnik pow. garwoliński, gm. i par. Osieck, 19 dm. , 134 mk. , 285 mr. W 1827 r. było 16 dm. , 77 mk. Wchodziła poprzednio w skład dóbr Osieck. 19. R. Biernaty, wś i fol. , pow. konstantynowski; ob. Biernaty. 20. R. , os. , pow. sierpecki, gm. Lisewo, par. Kurowo, odl. o 6 w. od Sierpca, ma 3 dm. , 29 mk. , 97 mr. Br. Ch. Rudnik, potok, powstaje z połączenia dwu strug, jednej od Raciborska, w pow. wielic kim, drugiej z nad granicy Jankówki i Raci borska; płynie na płd. wschód przez obszar Rudnika i Dziekanowic, uchodząc poniżej go ścińca myślenickogdowskiego do Raby z le wego brzegu. Zabiera kilka strug b. n. , z któ rych największą z pod Grajewa. Długość biegu 5 1 4 klm. Br. G. Rudnik 1. wś, pow. wielicki, nad pot. t. n. , dopł. lew. Raby, leży w okolicy pagórkowatej, lesistej, między Sierakowem zach. , Niżową wsch. , Dziekanowicami płd. i Zbyszowem płn. . Par. rz. kat, w Dziekanowicach. Wś ma 33 dm. i 197 mk. ; 190 rz. kat. i 7 izrael. Długosz mówi o R. dwa razy ale odmiennie. Raz podaje za właścicieli Stanisława i Jana Marszałkowiczów de Brzeszcze h. Zadora L. B, II, 113, drugi raz nazywa R. wsią królewską III, 434. Według pierwszego opisu było 5 łan. km. , 4 młyny i 2 karczmy; kmiecie dawali dziesięciny klasztorowi mogilskiemu wartości 6 grzyw. a prob. w Dziekanowicach półtorej grzywny, karczmy zaś i młyny płaciły po groszu i po mierzycy owsa. W drugim opisie podaje, iż było 5 łanów kmiecych, płacących dziesięciny klasztorowi w Mogile a proboszczowi mesznego 2 korce pszenicy i 3 korce owsa, ale roli szlacheckiej, zagród i karczem nie było. W 1581 Pawiński, Małop. , 51 miała wś 6 półłanków km. , 2 zagrody z rolą, 1 zagr. bez roli; mieszkał nadto szewc i czynszownik. 2. R. , os. dom. do Ołpin, pow. jasielski. 3. R. , wś, pow. myślenicki, przy gościńcu z Myślenic 56 klm. do Kalwaryi, w szerokiej dolinie pot. t. n. praw. dopł. Skawiny. Od płn. zamykają dolinę wzgórza, tworzące dział wodny dopływów Skawiny i Raby, ze szczytami Bukowiec 445 mt. i Działami 407 mt. , od południa Barnasiówka 573 mt. , będąca przedłużeniem na zachód pasma Dalina. Wzgórza rozsuwają się ku płd. zachodowi w szeroką dolinę Skawy. Wś graniczy na zach. z Sułkowicami, na płd. przez góry z Jasienicą, na płn. również przez góry z Bęczarką. Góry są pokryte świerkowym lasem. Gleba glinkowa, średnio urodzajna. Wś ma 226 dm. , dwór i 1318 mk. ; 1292 rz. kat. i 26 izrael. Posiadłość więk. Cec. ks. Lubomirskiej, jako attyn. dóbr myślenickich, składa się z 148 mr. roli, 10 mr. łąk, 12 mr. pastw. i 204 mr. lasu; pos. mn. ma 922 mr. roli, 96 mr. łąk, 292 mr. pastw. i 794 mr. lasu. W 1581 r. Pawiński, Małop. , 47 należał R. do zamku lanckorońskiego i miał 11 półłanków km. , 12 zagród z rolą; 6 komor. z bydłem, 3 kom. bez bydła, 2 przekupniów i 1 dudkę. W późniejszych czasach przechodził te same koleje co Izdebnik i Myślenice. 4. R. z Kępą Rudnicką, mtko w pow. niskim, pod 39 55 wsch. dług. od Ferro a 50 26 30 płn. szerok. , na lew. brzegu Sanu, u ujścia pot. Głębokiego, zwanego też Rudnikiem, Okolica jest równiną, wznies. 200 mt. , na porzeczu namulista i urodzajna, dalej jednak od rzeki piaszczysta, pokryta sosnowymi borami. Cała też okolica z wyjątkiem porzecza jest borem, częścią dawnej sandomierskiej puszczy. Mtko ma 379 dm. drewnianych parterowych i 2 młyny wodne, 2585 mk; 1474 rz. kat. i 1111 izrael. Przy gościńcu z Leżajska do Niska, na płd. od mtka, stoją zabudowania więk. posiadłości, z dużym dworem. Dawniej handlowa osada, miała dwa spichrze na 12, 000 korcy zboża, które spławiano do Gdańska. Obecnie ludność chrześciańska trudni się przeważnie rolnictwem a izraelicka drobnym handlem i rękodziełami. Obszar więk. pos. F. bar. Hompescha składa się z 2 mr. roli, 280 mr. łąk, 28 mr. pastw. i 2569 mr. lasu; pos. mn. z 1203 mr. roli, 480 mr. łąk, 91 mr. pastw. i 29 mr. lasu. Targi odbywają się tu we czwartki. Jest w mtku kościół par. rz. kat. , drewniany, zbudowany w r. 1791, szkoła ludowa jednoklasowa o 3 naucz. i urząd pocztowy. Według Siarczyńskiego dobywano dawniej rudę żelazną błotnistą Rps. bibl. Ossol. , nr. 1826. Mtko dozwolił założyć Zygmunt August w r. 1552, wynagradzając wierne zasługi Krzysztofa Gnojeńskiego, na gruntach wsi Kopki, należącej do jego żony Katarzyny z Tarnowskich. Otrzymało prawo magdeburskie, targi w soboty i jarmarki na św. Agnieszkę i św. Mateusza. Następnie na prośbę dziedziczki Anny Lipnickiej i jej syna Stanisława potwierdził król ten przywilej w r. 1557. W tym czasie 1585 przeniósł bisk. Myszkowski parafią, zalożoną w 1583 r. przez Annę z Lipnika, wdowę po Piusie Zbożnym Komaraickim, kaszt. czchowskim, w Kopkach, do Rudnika. W czasie wojen szwedzkich napadł tu rotmistrz Stefana Czarnieckiego w r. 1656 Karola X, jedzącego obiad na plebanii w Kopkach i o mało nie pojmał w niewolę. Zdarzenie te przedstawił H. Sienkiewicz w Potopie. Wyciąg z dok. erekcyjnego podał Baliński w Staroż. Polsce t. II, 471; wzmiankę o klęsce Szwedów podaje Francofortana Relatio 1656 pag. 17 i Cellarius, Descriptio Pol. Amst. 1659, p. 181. Par. należy do dyec. przemyskiej, dek. rudnickiego, i obejmuje Kopki, Koziarnię i Tarnogórę. Najbliższemi wsiami są na płd. Kopki, na płn. Stróża. Mac. Rudnik Rudnik Rudnik Rudnik 1. wólka, w obr. gm. Pruchny, pow. bielski, obw. sąd. strumieński, na Szląsku austr. , 8 dm. , 69 mk. Ob. Pruchna. 2. R. , ob. Rudniki. Br. G. Rudnik 1. dawniej Niedźwiadka al. Niedź wiedzica, dok. Rivus Ursi w r. 1251, mylnie Hamer, niem. Radnack, Radenacker, Miala, Mialla, Maehlen i HammerFliess, rzka, lewy dopływ Noteci, w pow. czarnkowskim, pow staje w płn. wschod. części lasów kruteckich Krucz, pod wsią Nowiną, o 12 klm. na płd. zach. od Czarnkowa. Płynie od wschodu ku zachodowi; między Kruczem a holendrami Kruteckimi wpada, ubiegłszy 2 1 2 klm. , do jez. Wielkiego, które potem łączy z jez. Ru dno, a to, pod Hamrzyskiem, z jez. Białem. Odtąd tworzy na przestrzeni około 11 klm. sieć jeziór popod Miałę, jako to Górne, Bend pod Mężykiem czyli Niedźwiadą w r. 1515 t. zw. , Tobołek, Szczerki, Wądół i Główki pod Miała; oblewa następnie Maryanowo, Ka miennik i Chełst, poniżej którego w Branden burgii, naprzeciw Starych Bielic, o 6 klm. na wschód od Drzenia Driesen uchodził dawniej wprost do Noteci. Obecnie sprowadza go rów Chełstowski Neuteich do t. zw. Starej Note ci czyli Bierzwienny. R. płynie wśród samych prawie lasów od źródeł popod Kamiennik, za silając się odpływami stawów i ściekami bagnisk; z lew. brzegu przyjmuje odpływy Zdroiska pod Mężykiem, Okonina pod Miałą, Rakówek pod Piłką i Wilczych Błot powyżej Kamiennika; jeziorka na prawym brzegu święte i Moczydło nie mają wyraźnych od pływów. R. pędzi młyny, papiernię, hamry i piły w osadach, które oblewa; długość biegu wynosi około 38 klm. 2. R. , obecnie Bogdanka, rzka, lewy dopł. Warty, w pow. poznań skim, wypływa z jez. Strzeszyńskiego, o 9 klm. na zach. północ od Poznania, płynie ku płd. wsch. śród łąk i ogrodów, mija Strzeszyn, obraca młyny strzeszyński i niestachowski pod Sołaczem, oblewa Jeżyce i Grudzieniec, poniżej którego wpływa do miasta Po znania i tam uchodzi, przebiegłszy przeszło 10 klm. E. Cal. Rudnik, jezioro, w pow. grudziądzkim, przy wsi t. n. , o milę na płd. od Grudziądza, wznies. 23 mt. npm. R. 1748 było ono wydane w dzierżawę za opłatą czynszu 160 fl. R. 1782 zaś zostało puszczone w dzierżawę wieczystą; czynsz wynosić miał 65 tal. , kontrybucya zaś 5 tal. 53 gr. 6 fen. ob. Gesch. d. Graudenzer Kr. von Froehlich, I, str. 287. Kś. Fr. Rudnik 1. Mały, niem. Adamsdorf, wś, pow. grudziądzki, okr. urz. stanu cyw. Rządz, par. kat. Sarnowo, ew. Grudziądz; 286 ha 2 lasu, 81 łąk, 181 roli. W 1885 r. 84 dm. , 99 dym. , 439 mk. ; 37 kat. , 384 ew. , 18 dyssyd. 2. R. , niem. Rudnick, wś nad jez. t. n. , pow. grudziądzki, o 1 milę na płd. od Grudziądza, w którym jest par. kat. , okr. urz. stanu cyw. Rządz. Razem z wyb. M. Rudnikiem i z leśn. R. obejmuje 572 ha 63 lasu, 69 łąk i 155 roli. W 1885 r. było 85 dm. , 127 dym. i 547 mk. ; 20 kat. i 527 ew. leśn. 9 mk. i 1 dm. , wyb. 51 mk. i 8 dm. . Szkoła ewang. liczyła 1885 r. 104 dzieci i 1 naucz. Lustracya z r. 1664 donosi R. ma mieć 8 włók; była to wś królewska, płacąca rocznie 50 fl. czynszu, teraz nie jest tam nic. R. 1681 wzniosła się na nowo, w tym bowiem roku wydał ją ststa grudziądzki Marcin Borowski na dożywotną dzierżawę. R. 1667 dawała wś mesznego 4 korce żyta i tyleż owsa ob. Wizyt. Strzesza, str. 174. Po upływie emfiteutycznego kontraktu nadał r. 1721 Jan na Słupowie Szembek, kancl. kor. i ststa grudziądzki, sołtysowi Piotrowi Macz i włościanom Marcinowi Bork, Chrystyanowi Steinke i towarzyszom ich posiadła na dalsze lat 40. Sołtysa mogli sobie sami wybierać, powinni mu jednak być posłuszni stosownie do wilkierza przez ststę potwierdzonego. Dla małoletnich powinni się postarać o opiekuna, któryby zarządzał majątkiem aż do pełnoletności spadkobierców, którym potem jest zobowiązany do składania rachunku. Przy sprzedażach wystarczało zawiadomienie ststy przez sołtysa i skonstatowanie, że dochody ststwa przez to nie poniosą uszczerbku. Oprócz tego mieli wolne pastwisko w lesie starościńskim, mogli także brać drzewa obalone i w rzece do jez. uchodzącej bydło poić, nie przeszkadzając rybakowi. Za to płacili 10 zł. od włóki, więc razem 80 zł. ; od tłoki byli wolni. W połowie XVIII w. sukiennicy grudziądzcy wystawili tu sobie folusz. Starościni Dorota Amalia Buchholz Keyserling popierała ten zamiar, nadając im różne przywileje. Za to miał cech płacić rocznie 82 zł. pruskich w dwóch ratach aż do upływu kontraktu po 40 latach. Z lustr. z r. 1765 dowiadujemy się, że we wsi było 13 gburów Zube, Garnbach, Kremin, Gehrmann, Jahnke, Mager, Berent, Thiel, Bohl, Krueger, Hartke, Hartmann i Stockmann; oprócz 8 włók mieli jeszcze inne pola w dzierżawie, za które płacili rocznie 47 fl. 15 gr. Za czasów pruskich nastąpiło uwłaszczenie i to w ten sposób, że r. 1833 trzynastu gburów otrzymało 9 włók 2 morgi 221 1 2 pręt. na własność; czynsz wynosił rocznie 31 tal. , później zamieniono go na amortyzującą się rentę. I folusz przeszedł r. 1835 na własność prywątną za opłatą czynszu 10 tal. R. 1789 liczył R. z foluszem 21 dymów ob. Gesch. d. Graudenzer Kr. Ton Froehlich, I, 286. 3. R. , pustk. , pow. człuchowski, st. p. Lipienice, par. kat. Borzyszkowy, 1 1 2 mili odl. , gm. Rudnik Lubonie; 793 mr. W 1868 r. 7 bud. , 2 dm. , 24 kat. mk. ; 1885 r. 3 dm. , 34 mk. Kś. Fr. Rudnik, wś i dobra, pow. raciborski, par kat. w miejscu. W 1861 r. było 107 dm. , 889 mk. 12 ewang. , szkoła od 1823 r. , licząca w 2 klas. 225 uczniów, młyn wodny, wiatrak. Obszar dóbr wynosił 2656 mr. a gminy wiejskiej z kol. Sanssouci 784 mr. 683 mr. roli. Kościół tutejszy i parafia istniały już w XIV w. i zależały pierwotnie od Bożogrobców w Nissie, którym w 1302 r. ks. Przemysław nadał 6 włók ziemi w R. wraz z patronatem kościoła św. Katarzyny. Rudniki 1. wś i fol. , pow. radzymiński, gm. Międzyleś, par. Postoliska, odl. 21 w. od Radzymina, ma 42 mk. W 1827 r. było 4 dm. , 22 mk. Fol. Rudniki, w r. 1872 oddzielony od dóbr Międzylesie, rozl. mr. 270 gr. or. i ogr. mr. 66, łąk mr. 99, pastw. mr. 47, lasu mr, 55, nieuż. mr. 3; bud. z drzewa 7, Wś R. ma 3 os, 16 mr. 2. E. , fol. , pow. łęczycki, gm. i par. Witonia, odl. od Łęczycy w. 16, ma 4 dm. , 45 mk. , 360 mr. 3. R. , wś i fol. , pow. turecki, gm. Lubola, par. Pięczniew, odl. od Turka 34 w; wś ma 55 dm. , 440 mk. ; dwie os. 4 dm. , 12 mk. ; fol. 5 dm, 39 mk. W 1827 r. było 35 dm. , 420 mk. Dobra Rudniki składały się w 1876 r. z folw. ; R. , Karolew i Wielkopole, rozl. mr. 2923 fol. R. gr. or. i ogr. mr. 721, łąk mr. 298, pastw, mr. 554, wody mr. 5, lasu mr. 532, nieuż. mr. 119; bud. mur. 8, z drzewa 14; płodozmian 8polowy; las nieurządzony; folw. Karolew gr. or. i ogr. mr. 240, pastw. mr. 23, nieuż. mr. 15; bud. mur. 4; płodozmian 8polowy; folw. Wielopole gr. or. i ogr. mr. 226, łąk mr. 27, pastw. mr. 56, lasu mr. 63, nieuż. mr. 49; bud. mur. 2, z drzewa 3; płodozmian 7polo wy; młyn wodny. W skład dóbr poprzednio wchodziły wś R. os. 98, z gr. mr. 369; wś Ossowiec os. 28, z gr. mr. 335; wś Przywidz os. 23, z gr. mr. 284; wś Jasieniec os. 8, z gr. mr. 41. Na początku XVI w. były tu części szlacheckie, dające dziesięcinę do Pięczniewa i łany kmiece dające kollegiacie uniejowskiej wartości do 6 grzyw. . Pleban dostawał od kmieci po groszu kolędy a od ogrodziarzy i karczmarzy po pół grosza Łaski, L. B. , I, 353, 396. W 1553 r. w części Pięcznowskiej było 9 osad. , część Malkowskiej 1 osad. , obydwie części miały 4 1 2 łan. Pawiński, Wielkp. , II, 231. 4. R. , pow. turecki, gm. i par. Niemysłów. Najnowsze spisy urzędowe nie podają tej miejscowości. 5. R. , wś, pow. kaliski, gm. Zbiersk, par. Dzierzbin; odl. od Kalisza 30 w. , ma 12 dm. , 81 mk. 6. R. , wś, fol. i dobra, pow. wieluński, gm. i par. Rudniki, odl. 19 w. od Wielunia, posiada kościół par. murowany, szkołę początkową, 74 dm. 10 folw. i 693 mk. 142 na folw. . Kol R. Młyny ma 8 dm. 42 mk. W 1827 r. było w ogóle 60 dm. , 564 mk. Dobra Rudniki lit. A. składały się w 1886 r. z folw. R. , Błonie, Faustyanka i Kuźnica, młyna Szafranek wieczystoczynszowego, wsi; Rudniki, Młyny i Dalachów, rozl. mr. 2915 fol. R. z os. Młyny, Janinów i Dalachów gr. or. i ogr. mr. 530, łąk mr. 128, pastw. mr. 18, lasu mr. 637, w os. wieczysto czynszowych mr. 51, nieuż. mr. 39; bud. mur. 11, z drzewa 32; fol. Kuźnica gr. or. i ogr. mr. 201, łąk mr. 94, pastw. mr. 13, lasu mr. 41, nieuż. mr. 15; bud. z drzewa 6; fol. Faustyanka gr. or. i ogr. mr. 364, łąk mr. 53, lasu mr. 19, nieuż. mr. 13; bud. z drzewa 3; fol. Błonie gr. or. i ogr. mr. 532, łąk mr. 119, lasu mr. 24, nieuż. mr. 24; bud. mur. 6; las nieurządzony; młyn wodny, pokłady rudy i torfu. W skład dóbr poprzednio wchodziły wś R. os. 52, z gr. mr. 348; wś Młyny os. 20, z gr. mr. 243; wś Dalachów os. 69, z gr. mr. 939. Kościół paraf. istniał tu już w XV w. Wieś sama była gniazdem Rudnickich h. Lis. Zapewne Klemens z R. kustosz, gniezn. , archidyakon uniejowski, albo też Jan, kanon. gniezn. i też archid. uniejowski, byli fundatorami parafii. Nowy, też drewniany kościół, z 6 ołtarzami, zbudował miejscowy kmieć Marcin Szafranek. W 1838 r. z zapisu proboszcza miejscowego stanął kościół murowany. Z trzech zapisów w XVIII w. uczynionych powstała przy kościele altarya p. w. Niepokalanego Poczęcia M. P. Zdawna istniał też tu przytułek dla chorych i ubogich. Na początku XVI w. całą parafią stanowiła wś R. i trzech górników mineratores, rudnicy. Dziesięciny z łanów osiadłych szły na stół arcybiskupi, jeden tylko kmieć, zwany Wolny, z łanu i puste łany sołtysie dawały plebanowi. Z innych łanów pleban pobierał meszne po korcu żyta i owsa a od zagrodników po groszu Łaski, L. B. , II, 121. W 1553 r. Stanisław i Mikołaj Rusoccy mieli tu 21 osad. , 5 łan. , młyn o 1 kole, kuźnicę o 3 kołach Pawiński, Wielkp. , II, 302. W końcu XVII w. R. przeszły w ręce Masłowskich i zostawały w posiadaniu tej rodziny do 1839 r. , w którym dostały się Miączyńskim w posagu za Masłowską. Dwór tutejszy zbudowany był w 1666 r. W ogrodzie dworskim znajduje się stary kurhan, nazywany szwedzkim. R. par. , dek. wieluński, 1500 dusz. 7. R. al. R. Mstowskie, wś, fol. i st. dr. żel. , pow. częstochowski, gm. i par. Rędziny, odl. 13 w. na płn. od Częstochowy. Posiadają pokłady kamienia wapiennego, piece wapienne produkujące do 300 korcy wapna dziennie. Dla wywozu wapna urządzono tu przystanek dr. żel. warsz. wied. Wś ma 52 dm. , 143 mk. , fol. i karcz. , 5 dm. , 36 mk. , os. stacyi dr. żel. 3 dm. , 13 mk. , 7 mr. ; os, fahr. 4 dm. , 4 mk. , 60 mr. Rudnik Rudniki Rudniki W 1827 r. było 30 dm. , 203 mk W 1877 r. fol. Budnik rozl. mr. 915 gr. or. i ogr. mr. 460, łąk mr. 11, lasu mr. 384, nieuż. mr. 60; bud. mur. 10, z drzewa 5; las nieurządzony. Wś R. os. 39, z gr. mr. 420. W XV w. R. , w par. Mstów, wś królewska, miała łany kmiece, karczmę, zagrod. Dziesięcinę, wartości do 6 grzyw. , dawano do Moskorzowa, nadaną tam przez arcyb. gnieźn. Trąbę. Łany sołtysie dawały dziesięcinę do Mstowa, wartości grzyw. Długosz, L. B. , II, 102, III, 155. W 1490 r. R. należały do zamku olsztyńskiego. W r. 1581 Stolnikowa płaci tu z 6 łan. kmiecych, 1 sołt. , 1 karcz. , 4 zagr. bez roli, rzem. Pawiński, Małop. , 77, 436. R. wchodziły w skład dóbr królewskich Konary i Gidle; ob. Konary 6. 8. R. al. Rudnik Kostrzyna, os. nad rz. Liswartą, pow. częstochowski, gm. Panki, ma 1 dm. , 5 mk, , 57 mr. dwors. 9. R. , wś, fol. i os. , pow. będziński, gm. i par. Włodowice, leżą przy drodze z Mrzygłodu do Kromołowa, posiadają szkołę początkową ogólną. Wś ma 63 dm. , 497 mk. ; fol. 9 dm. , 33 mk. ; os. 1 dm. , 6 mk. Dobra Rudniki składały się w 1866 r. z fol. R. i Nierada, os. Kręciwian, rozl. mr. 1303 gr. or. i ogr. mr. 620, łąk mr. 175, pastw. mr. 17, lasu mr. 347, zarośli mr. 15, nieuż. mr. 129; bud. mur. 15, z drzewa 6. Wś R. os. 39, z gr. mr. 566; wś Nierady os. 15, z grmr. 209; wś Skałka os. 16, z gr. mr. 225; wś Kosowska Niwa os. 18, z gr. mr. 280. W XV w. R. , w par. Włodowice, własność Salomona, dawały z łanów kmiecych dziesięcinę snopową i konopną bisk. krakowskiemu Długosz, L. B. , II, 216. W r. 1581 Sandecka miała tu 6 1 2 łan. , 2 kom. bez bydła, karczmę zakupną na czynsz. Tejże Kuźnica. Andrzej Marczisz łan. kuźń. 1 2, koła kuźnicze 2, towarz. 2 Pawiński, Małop. , 73, 436. 10. R. , wś i fol, pow. konecki, gm. Pijanów, par. Mnin, odl. od Końskich 28 w. , ma 15 dm. , 93 mk. , 287 mr. dwors. , 195 mr. włośc. W 1827 r. było 7 dm. , 17 mk. 11. R. , wś i folw. , pow. opatowski, gm. i par. Modliborzyce, odl. od Opatowa 7, w. , mają 34 dm. , 327 mk. W 1827 r. było 22 dm. , 158 mk. W 1886 r. fol. Rudniki rozl. mr. 549 gr. or. i ogr. mr. 369, łąk mr. 41, pastw. mr. 2, lasu mr. 121, nieuż. mr. 14; bud. z drzewa 19; płodozmian 9polowy; las nieurządzony. Wś R. os. 39, z gr. mr. 119. W XV w. R. , w par. Modliborzyce, własność Prokopa h. Nieczuja i Skrobotowa h. Strzegomia, miały łany kmiece, karczmę i zagrod. Dawały dziesięcinę bisk. krakowskiemu. Fol. rycerski składał dziesięcinę w Modliborzycach Długosz, L. B. , II, 330, 329. W 1578 r. Będziński miał tu 4 osadn. , 2 łany, 6 zagr. z rolą, 4 kom. , 2 biednych Pawiński, Małop. , 187. 12. R. , wś i fol, pow. sandomierski, gm. Tursko, par. Połaniec, odl. od Sandomierza 39 w. , mają młyn wodny na rz. Czarnej, 42 dm. , 385 mk. , 510 mr. dwor. , 563 włośc. W 1827 r. było 34 dm. , 222 mk. W XV w. R. są własnością Jana Rytwiańskiego, kaszt. krakowskiego, który miał tu 12 łan. kmiecych, karczmę, 1 zagr. z rolą. Dziesięcinę snopową i konopną, wartości 8 grzyw. , dawano bisk. krakowskiemu Długosz, L. B. , II, 450, 451. W 1578 r. własność kaszt. radomskiego, miała 24 osad. , 6 łan. , 1 zagr. z rolą, 3 kom. , 3 biednych, 1 rzem. Pawiński, Małop. , 169. 13. R. , wś, pow. włoszczowski, gm. Chrząstów, par. Kurzelów. W 1827 r. było 17 dm. , 87 mk. Dobra poduchowne Rudniki, które składały fol. i wś Rudniki, młyn na rz. Pilicy, wsie Oblasy, Kuźnica, Wolka i Pękowiec z młynem na rz. Zwleczy, miały obszaru w 1832 r. 3546 morgów. Nadana w XIII w. cystersom jędrzejowskim przez Bolesława Wstydliwego. Już wtedy istniały tu kopalnie rudy i młyn do mielenia minerału ob. t, VT, 68. Lib. Ben. Łaskiego wspomina, iż opaci jako właściciele R. , przywłaszczyli sobie nieprawnie przyległe role i części szlacheckie w Jeżowicach I, 546. W 1540 r. wś R. ; w par. Kurzelów, należała do klasztoru jędrzejowskiego. Było tam 2 kmieci na 3 łanach, 2 na 2 łanach, 2 na 1 łanie. W ogóle 6 łanów, sadzawka, 1 zagr. Płacono 30 groszy. Ogólna wartość 70 grzyw. W r. 1573 były tu dwa łany arcybiskupie Pawiński, Małop. , 273, 572. Dnia 28 lipca 1863 r. zaszła tu walka z oddziałem Chmielińskiego. 14. R. , fol. , pow. krasnostawski, gm. i par. Płonka, odl. 21 w. od Krasnegostawu. W 1873 r. fol. R. lit. E. z częścią Bobrowszczyzna na Maszewie rozl. mr. 125 gr. or. i ogr. mr. 94 łąk mr. 6, lasu mr. 20, nieuż. mr. 5; bud. z drzewa 5; las nieurządzony. 15. R. , wś włośc. , pow. radzyński, gm. Zagajki, par. Międzyrzec, ma 6 dm. , 44 mk, 201 mr. W 1827 r. było 4 dm. , 22 mk. 16. R. , wś włośc. , pow. sokołowski, gm. Repki, par. Skrzeszew, ma 26 dm. , 194 mk. , 468 mr. W 1827 r. było 23 dm. , 183 mk. 17. R. , wś i fol. , pow. łomżyński, gm. Chlebiotki, par. Zawady, odl. 26 w. od Łomży. W 1827 r. było 12 dm. , 88 mk. W 1885 r. folw. R. Kurpiki lit. H. Ponikle rozl. mr. 126 łąki. Wś R. ma 448 mr. Jestto gniazdo rodowe Rudnickich, w dawnej ziemi łomżyńskiej Gloger, Ziemia łomż. . W ostatnich czasach R. były wsią rządową. Dziś istnieje straż leśna R. w leśnictwie Zambrów. 18. R. , wś, pow. suwalski, gm. Koniecbór, par. Raczki, odl. od Suwałk 14 w. , ma 30 dm. , 304 mk W 1827 r. było 31 dm. , 181 mk. 19. R. . wś włośc. , pow. suwalski, gm. Maćkowo, par. Puńsk, odl. od Suwałk 31 w. , ma 18 osad, 24 dm. , 188 mk. , 644 mr. W 1827 r. było 16 Rudniki Rudniki dm. , 118 mk. Wchodziła w skład majoratu rząd. Maćkowe. Br. Ch. Rudniki 1. osada szlach. , pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , o 34 w. od Dzisny, 1 dm. , 5 mk. , katol. 2. R. , zaśc, pow. dzisieński, w 4 okr. pol. , gm. Prozoroki, okr. wiejski i dobra Samojłów, Dziewniki, o 6 w. od gminy, 7 dusz rewiz. 3. R. , wś, pow. dzisieński, w 4 okr. pol. , gm. , okr. wiejski 1 dobra hr. Chrapowickich, Prozoroki, o 6 w. od gminy a 31 w. od Dzisny, ma 8 dm. , 82 mk. w 1864 r. 35 dusz rewiz. . 4. R. , wś, tamże, okr. wiejski Sanniki, o 4 w. od gminy a 36 w. od Dzisny, ma 5 dm. , 36 mk. podług spisu z 1864 r. tylko 6 dusz rewiz. ; należy do dóbr Zarembo. wo, Twardomańskich. 5. R. , wś nad rz. Berezyną, pow. oszmiański, w 4 okr. pol. , gm. i dobra hr. Chreptowiczów Wiszniów, okr. wiejski Wieronie, o 8 w. od gminy a 42 w. od Oszmiany, ma 8 dm. , 35 mk. praw. i 28 katol. w 1864 r. 26 dusz rewiz. . 6. R. , zaśc, pow. oszmiański, w 4 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra hr. Tyszkiewiczów, Wołożyn, 10 dusz rewiz. w 1864 r. . 7. R. , wś rząd. , pow. oszmiański, w 4 okr. pol. , o 56 w. od Oszmiany, 7 dm. , 51 mk. prawosł. 8. R. , fol. rząd. , pow. oszmiański, w 4 okr, pol. , o 56 w. od Oszmiany, 1 dm. , 8 mk. prawosł. 9. R. , wś, pow. święciański, w 4 okr. pol. , gm. Niestaniszki, okr. wiejski i dobra Chomińskich, Dubrowlany Dobrowlany, o 2 w. od gminy, 24 dusz rewiz. 10. R. , w dokum. Rudnicum, mko rząd. nad rz. Mereczanką, pow. trocki, w 1 okr. pol. , gm. i dobra skarbowe Międzyrzecze, okr. wiejski Rudniki, o 13 w. od gminy, 25 w. na południe od Wilna a 22 w. od Trok odległe, w 1881 r. 230 mk. Podług spisu z 1866 r. było tu 15 dm. i 160 mk. , w tej liczbie 150 katol. i 10 żydów. Kościół katol. p. w. św. Trójcy, założony w 1511 r. przez Zygmunta Starego, uposażony nadaniem gruntów d. 26 października 1611 r. przez Zygmunta III, spalony w 1655 r. podczas najazdu Szwedów, odbudowany został w 1790 r. nakładem Heleny Dąbrowskiej, podwojewodziny smoleńskiej i sściny międzyrzeckiej. Parafia katol. , dekanatu trockiego, ma 1094 wiernych. Dawniej była kaplica w Jaszunach. W skład okręgu wiejskiego wchodzi mko R. , wsie Mikaszuny, Rudnia, Zwierzyniec, Pokremnie, Żegaryno, zaśc Mieszczele, Zwierzyniec, Pokremnie, Kiernowo i Czudówka, oraz osada leśna Giry, w ogóle podług spisu z 1864 r. 227 dusz rewiz. b. włośc. skarbowych, 2 osadników w. rossyjskich i 2 żydów rolników. Jest to miejsce historyczne, jakkolwiek dziś mało komu znane, nie przechowało bowiem śladów dawnej swojej świetności. Prawdopodobnie Kazimierz IV Jagiellończyk, będąc jeszcze w. ks. litewskim i większą część życia trawiąc na łowach, upodobawszy sobie to miejsce, dogodne z powodu bliskości stolicy, polecił zbudować tu dwór myśliwski. Zdaje się, że dwór ten stanął około 1470 r. , gdy król z żoną dłużej na zimowych łowach w okolicy Wilna przebywał. Zygmunt Stary w 1511 r. zbudował w R. kościół parafialny i w miejsce skromnego domu myśliwskiego wzniósł trzy oddzielne pałacyki z ogromnych bali sosnowych, na Wysokiem podmurowaniu, otoczone sadzawkami i ogrodem. Główny gmach stał na małym wzgórku oblanym w półkole Mereczanką. Na górze w tym pałacu był alkierz i pokoje królewskie, w których w 1554 r. Zygmunt August złożył zwłoki żony swej Barbary, kiedy je na pogrzeb z Krakowa do Wilna prowadził. O kilkaset kroków, także nad Mereczanką, były dwa inne mniejsze dwory, w jednym z których zwykł był mieszkać Zygmunt Stary, w drugim zaś królowa Bona. Opodal znajdowały się inne jeszcze zabudowania dla łowczych i dworzan, oraz stajnie królewskie. W około osady znajdowały się odwieczne puszcze, pełne łosi, sarn i niedźwiedzi. W głębi puszczy znajdował się około półtory mili od Rudnik ku Międzyrzecowi ogromny zwierzyniec, rzką Żgwiżdą przerznięty i parkanem ogrodzony, pamięć o którym przechowała się w nazwie wsi i zaśc Zwierzyniec. W tym czasie przez Rudniki przechodził główny trakt łączący Wilno z Krakowem. Tędy w 1517 r. jechał do Wilna Herberstein, poseł cesarski do Moskwy. Od czasów Zygmuntów znaczenie Rudnik tak dalece urosło, że brama miejska w Wilnie od przedmieścia leżącego ku drodze do Rudnik prowadzącej, nazwaną została Rudnicką. Zygmunt III chociaż rzadko przebywał w Litwie, nie dozwolił jednak upaść Rudnikom. Syn jego Władysław IV częściej tu przebywał, kazał lepiej urządzić straż leśną i opisać puszcze łowiectwa rudnickiego. Starowolski, piszący około 1630 r. , z wielką pochwałą mówi o pałacu rudnickim; opis jego powtórzył w 1659 r. Cellaryusz, już po zniszczeniu w czasie najazdu Szwedów w 1655 r. , którzy spalili pałac ze wszystkiemi przyległemi gmach ani oraz kościół rudnicki. Wówczas spłonęły także dokumenty i metryki kościelne, poczem parafią rudnicką przyłączono do kościoła św. Stefana na przedmieściu wileńskim, następnie zaś do parafii starotrockiej. Podług podania w lasach rudnickich napadnięty został w 1661 r. przez dwóch zbójców żydów jadący z Wilna do Warszawy Piotr de Ry Dankoersee, nadworny malarz Władysława IV, który pozostawił po sobie piękne malowidła na ścianach kaplicy św. Kazimierza w Wilnie. Dankoersee pomimo 78 lat wieku i otrzymanych dziesięciu ran, po przywiezieniu do Rudnik tyle miał siły i j pamięci, że mdlejącą już ręką nakreślił tak wiernie rysy owych żydów, że na trzeci dzień po jego zgonie d. 9 października poznani w Wilnie, ujęci i ukarani zostali. Nazwa osa dy poszła od znacznych pokładów rudy żela znej, znajdującej się po łąkach błotnych i niż szych lasach. W drugiej połowie XV w. za łożono w pobliżu piec do wytapiania rudy błotnej i kuźnię do jej kowania. Do dziś dnia pozostała w pobliżu wś Rudnia, osadzona nad małem jeziorem Popiszki. Starostwo niegrodowe rudnickie, stanowiące podług spisów podskarbińskich z 1569 r. uposażenie stołu królewskiego, obejmowało R. , wś Tararyszki Taraszyszki i leśnictwo międzyrzeckie. W 1766 r. posiadał je Michał Brzostowski, pi sarz w. litew. , łącznie ze sstwem orańskiem i daugowskiem, opłacając ze sstwa rudnickiego kwarty 967 złp. 8 gr. , a hyberny 1260 złp W końcu było w posiadaniu Heleny Dąbrow skiej, podwojewodziny smoleńskiej, która sta rannie odbudowała spalony przez Szwedów kościół w Rudnikach. 11. R. , posiadłość, pow. nowogródzki, własność Owerkowiczow, około 5 3 4 włók. 12. R. , wś nad rzeką Turyą, lewym dopł. Niemna, pow. słucki, w 3 okr. pol. kopylskim, gm. Teladowicze, ma 15 osad pełnonadziałowych; miejscowość lesista, grun ta urodzajne, łąki obfite. 13. R. Zarzeczne, osada, pow. słucki, ma 3 włóki; należy do ordynacyi nieświeskiej ks. Radziwiłłów. 14. R. , wś, pow. słucki, w 3 okr. pol. kopylskim, gm. Teladowicze, ma 3 osady; miejscowość dość leśna, grunta szczerkowe, urodzajne. 15. R. . fol. , pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 5 okr. pol, , gm. Wołczyn, o 30 w. od Brześcia. 16. R. , wś, pow. poniewieski, w 1 okr. pol. , gm. Rudniki, o 14 w. od Prużany, 28 w. od Sielca a 155 w. od Grodna. 17. R. , do bra, pow. lepelski, w 1684 r. własność Ma ksymiliana i Felicyi z Giedrojciów Kor saków, którzy w tymże roku sprzedają Zacharyaszowi i Maryannie Korsakom za 3000 złp. ; w 1702 r. przechodzą na ich syna Hrehorego. J. Krz. Al. Jel. A. K Ł. Rudniki 1. wś, pow. łucki, należy do dóbr Kołki, Antoniego Kożuchowskiego. 2. R. , wś rządowa, pow. łucki, należała niegdyś do uposażenia probostwa Kołki. Rudniki al. Rudnik, wś należąca do obsza ru gm. Kunczyc Wielkich GrossKuntschitz, w pow. i obw. sąd. frysztackim, na Szląsku austr. ; 48 dm. , 346 mk. rel. rz. kat. , narod. polskiej. Ob. Kończyce Wielkie. Br. G. Rudniki al. Rudniki Lackie, wś, pow. mościski, 2 klm. na płn. wsch. od sądu pow. , urz. pocz. , tel. i st. kolei w Mościskach. Na płn. leżą Sokola i Podgać, na wsch. Laszki Gościńcowe, na płd. zach. Mościska, na zach. Sułkowszczyzna i Hodynie. Wś leży w do rzeczu Wisły. Przez płn. koniec obszaru pły nie Wisznia, dopływ Sanu, i tworzy na małej przestrzeni granicę. Wzdłuż płd. zach. i zach. granicy płynie pot. Siekanica al. Sieczna, dopływ Wiszni. Zabudowania wiejskie leżą w zach. stronie obszaru, na praw. brzegu Siekanicy. Na wschód od nich cegielnia. Naj wyższe wznies. na płd. wschód wynosi 242 mt. , najniższe, w dolinie Wiszni, 206 mt. Własn. więk. w R. , Sułkowszczyźnie i Zawadowie ma roli or, 502, łąk i ogr. 91, pastw. 8, lasu 211; wł. mn. roli or. 1168, łąk i ogr. 225, pastw. 278, lasu 2 mr. W r. 1880 było 152 dm. , 855 mk. w gm. , 10 dm. , 65 mk. na obsz. dwor; 816 obrz. rz. kat, 79 gr. kat. , 25 izrael. ; 875 Polaków, 45 Rusinów. Par. rz. kat. w Mościskach. We wsi jest kaplica mu rowana i cerkiew drewniana. Par. gr. katol. w Mościskach. Dokumenty odnoszące się do erekcyi filialnej cerkwi rudeńskiej podane w szematyzmie gr. kat. dyecezyi przemyskiej Przemyśl, 1878, str. 249, a mianowicie do kument wydany przez Jana Kazimierza w r, 1669 i Michała Wiśniowieckiego z r. 1671. Za czasów Rzpltej należała wś do dóbr ko ronnych, sstwa mościskiego. W r. 1593 uwiadamia Zygmunt III Jana Feliksa Herburta, dzierżawcę dóbr mościskich, że wysłał komisarzy celem rozgraniczenia Mościsk od dóbr dunikowskich Rudniki Nowe i Stare Arch. krajowe we Lwowie, C, t. 349, str. 416 421. Pałac tutejszy opisany i ilustro wany w dziele Galicya w obrazach, zesz. II, 1838. Widok pałacu znajduje się w zbio rach Pawlikowskiego w Medyce Nr. 4778 4781. Lu. Dz. Rudniki 1. wś, pow. śniatyński, o 7 klm. na płd. wschód od Zabłotowa sąd pow. , par. rz. kat. , kol. żel, urz. poczt. , nad rzką Rybnicą, wpadającą na obszarze Rudnik do Prutu. Granice wschod. rzka Rybnica a za nią Drahasymów i Kniaże nad Czeremoszem, na granicy Bukowiny i Galicyi; połud. Dżurów; zachod. Ilińce, półn rz. Prut, a za nią Oleszków. Obszar dworski ról, łąk, ogr. i pastw. 452, lasu 700 mr. ; włośc. 1783 mr. W 1857 r. 1376 mk. ; w 1880 r. w gm. 1354, na obszarze dwor. 47; rz. kat. 62; gr. kat. filia w miejscu, dek. Śniatyn. Cerkiew p. w. N. P. M. drewniana z 1815 r. . Metryki ma od 1784 r. ; dusz 1200. Szkoła etat. systemizowana 1875 r. ; kasa pożycz. z kapit. 2295 złr. Właściciel posiadł. dwor. Jan Mojsa Rosochacki. D. 5 paździer. 1475 r. Prokopowicz z Gwożdźca, podczaszy halicki, funduje i uposaża kościół paraf. w Ostapkowcach na cześć Zwiastowania N. P. M. Między wsiami zaliczonemi do nowej parafii są także Rudniki Akta gr. i ziem. , 182, 184. 2. R. , wś, pow. ży Rudniki Rudniki daczowski, o 8 klm. na płd. zach. od Mikołajowa sąd pow. i urz. tel. . Granice wschod. Piaseczna; połud. błota i lasy, a za niemi Pietniczany i Wolica; zachod. pot, Kłodnica, za nim wsie Borucko i Radelicz; półn. rzeka Dniestr, a za nim Drohowyże, Mikołajów ii Rozwadów. Przez obszar wsi przechodzi kolej żelazna LwówStryj i gościniec rządowy. Obszar dwor roli or. 639, łąk i ogr. 561, past. 37, lasu 1619 mr. ; włośc. 3272 mr. W 1857 r. 954 mk. ; w 1880 r. w gminie 1327, na obsz. dwor. 115; rz. kat. 76, par. Rozdół, gr. kat. filia w miejscu, dek. Rozdół, dyec, Lwów, 1262 gr. kat. ; szkoła etat. , kasa pożycz. z kapitałem 3878 złr. Właśc. posiadł. dwor. Teodozy Polański. 3. R. , wś, pow. podhajecki, o 10 klm. od Podhajce sąd pow. i urz. tel. . Granice wschod. Podhajce; połud. Łysa; zachod. lasy, a za niemi Boków; półn. Litwinów. Wś leży w dolinie, nad Złotą Lipą, na wschód i zachód rozciągają się lasy podhajeckie i bożykowskie rozdzielone na drobne części przy rozprzedaży dóbr. Obszar dwor. 1437, włośc. 1280 mr. W 1857 r. 330 mk. ; w 1880 r. w gminie 389, na obsz. dwor. 111; rz. kat. 18, par. Zawałów, gr. kat. 348, par. Litwinów. Kasa pożycz. z kapit. 982 złr. Wś należy do klucza Podhajce Marceliny ks. Czartoryskiej. W dok. wystawionym w Szarańczukach 2 maja 1476 którym Jan Buczacki, dziedzic Litwinowa, i Jan Skarbek ze Szarańczuk uposażają kościół w Litwinowie a pierwszy potwierdza zapisy ojca swojego Jana Litwinowskiego, ststy trembowelskiego, temuż kościołowi uczynione, powiedziano de piscina, que adjacet ville vulgaritcr Ruthnyky, unum vas i t. d. Akta gr. i ziem. , II, 220. W dok. wystawionym w Litwinowie 31 stycznia 1483 r. , którym Anna z Litwinowa i Jan Skarbek z Szarańczuk uposażają kościół w Litwinowie, powiedziano Item qualibet emissione piscinarum videlicet in Lythwynow, Rudnyky, Boszyków tria vasa piscium damus i t. d, oraz Item in Rudnyky, Boszyków piscinis plebano et successoribus suis eam Tracone alias wlokyem seu Barso alias Szakyem libere prandere damus t. III, 244. W dok. wystawionym w Dunajowie 8 maja 1495 r. Andrzej Róża, arcyb. lwowski, potwierdza erekcyę służby bożej przy ołtarzu Narodzenia N. P. M. i św. Stanisława, wzniesionym w katedrze lwow. przez Annę z Buczacza, dziedziczkę Litwinowa, żonę Dersława z Hownowa, kaszt. bełzkiego Ipsa domina Anna viginti marcas communis pecunie in regno et terris Russie comuniter currentis, quadraginta octo grosses marcam in quamlibet computando, in et super piscinis majoribus, in opidis et villis suis hereditariis Lithvinow, Rudniky, Brzozowicza et Ostrów existentibus i t. d. VII, 188. Obecnie sta wy są spuszczone, na ich miejscu rozciągają się nad Złotą Lipą obszerne, w części bagni ste sianożęcia, są jednak widoczne ślady sta wów, które ciągnęły się wzdłuż Złotej Lipy nieprzerwanym łańcuchem; pozostały z nich tylko w Urmaniu, Brzeżanach i Szarańczukach. B. R. Rudniki 1. urzęd. Rudnik, wś i fol. , pow. bukowski Grodzisk, o 4 klm. na płn. od Opalenicy, na bitym trakcie lwóweckim, nad strumieniem dopł. Mogilnicy; par. Michorzewo, szkoła w miejscu, poczta i st. dr. żel. w Opalenicy. Między r. 1388 a 1399 pisał się z R. Przybysław Rudnicki, wójt bukowski, i inni Akta gr. pozn. wyd. r. 1888 Rudniki, Rudna, Rudno i Rudnicze. R. były przez kilka wieków w ręku Opalińskich z Bnina; Jan posiadał w r. 1580 na R. 8 łanów, jeden karczmarski, 12 zagrodn. i 3 komorn. ; Wojciech wiódł spory graniczne około r. 1773 z Kazimierzem Raczyńskim, dziedzicem Daków Mokrych Konst. sejm. , II, 159. Wś ma 61 dm. , 471 mk. 396 kat. , 75 prot. i 537 ha 412 roli, 89 łąk; czysty dochód z ha roli 14 88, łąk 1253 mrk. Fol. wchodzi w skład okręgu domin. i dóbr opalenickich 227 mk. w 11 dm. . 2. R. , dezerta około 1773 75 r. , pod Przysieką, w okolicy Skok, Rogoźna i Wągrówca Konst. sejm. , II, 155. Na R. stał młyn, który ks, Bolesław darował dominikanom poznańskim; Przemysław I potwierdził tę darowiznę w r. 1257 Kod. Wielkop. , n. 352; ob. Poznań VIII, 924. 3. R. , źródło w pow. czarnkowskim, pod Dębem, w pobliżu Czarnkowa, na lewem porzeczu Noteci. E. Cal. Rudnin, wś i fol. , pow. nowomiński, gm, Cegłów, ma 189 mk. , 344 mr. dwor. , 294 mr. włościańskich. Rudniszkl, wś, pow. święciański, w 4 okr. pol. , o 47 w. od Święcian, 2 dm. , 9 mk. kat. Rudniwa, wś, pow. mławski, gm. Rozwozin, par. Lubowidz, odl. o 40 w. od Mławy, ma 1 dm. ,. 8 mk. , 70 mr. Rudnizna, os. , pow. piotrkowski, gm. Kamieńsk, ma 1 dm. , 11 mk. , 30 mr. włośc. Rudno 1. Stare, wś i 2. R. Nowe, wś i fol. , pow. radzymiński, gm. Rudzienko, par. Dobre, odl. 35 w. od Radzymina, R. Stare, wś, ma 69 mk. R. Nowe 71 mk. , 39 mr. W r. 1827 było 14 dm. , 224 mk. Fol. R. , oddzielony od dóbr Dobre i Rudzienko, rozl. mr. 508 gr. or. i ogr. mr. 347, łąk mr. 50, past. mr. 94, nieuż. mr. 16; bud. z drzewa 17; płodozmian 8polowy. 3. R. , wś i fol. nad rzeką świder, pow. nowomiński, gm. i par. Kołbiel, odl. 10 w. od Mińska, ma 328 mk. W 1827 r. było 28 dm. , 249 mk. Fol. R. w 1872 r. rozległ. mr. 2004 gr. or. i ogr. mr. 656, łąk mr. 145, past. mr. 155, lasu mr. 1004, nieuż. mr. Rudniki Rudniki Rudnin Rudniszkl Rudniwa Rudnizna Rudno Rudno Rudno 44; bud. mur. 8, z drzewa 12; płodozmian 8polowy, las urządzony. W skład dóbr poprzednio wchodziły wś R. os. 32, z gr. mr. 304; wś Sempochów os, 26, z gr. mr. 221; wś Oleksin os. 7, z gr. mr. 72; wś Borków os. 4, z gr. mr. 101; wś Podgórzno os. 8, z gr. mr. 229, wś Teresin os. 8, z gr. mr. 83; os. Utrata gr. mr. 27; os. Anielin gr. mr. 120. 4. R. , kol. , pow. łęczycki, gm. Rogoźno, par. Gieczno, odl. od Łęczycy 18 w. , ma 5 dm. , 28 mk. 5. R. , wś włośc. , pow. konecki, gm. i par. Borkowice, odl. od Końskich 23 w. , ma 25 dm. , 193 mk. , 328 mr. włośc. i 3 mr. dwor. W 1827 r. było 14 dm. , 125 mk. W potwierdzeniu posiadłości cystersów sulejowskich przez Władysława Łokietka w 1308 r. wymieniona jest wieś Rudno. Zdaje się, że odnieść to należy do dzisiejszego R. , pomimo iż w późniejszych wiekach jest ono wsią szlachecką Kod. Małop. , II, 213. Na początku XVI w. łany kmiece i trzecie pole folw. dawały dziesięcinę, wartości do 2 seksagen, plebanowi w Skrzynnie, zaś pleb. w Borkowicach pobierał tylko meszne po groszu z łanu Łaski, L. B. , I, 693. W 1508 r. R. wraz z Buskowicami, własność Andrzeja Modliszewskiego, płaciło poboru gr. 24 den, 9. W r. 1569 Stanisław Górski miał na R. 1 1 2 łana, 1 zagr. Pawiński, Małop. , 315, 474. 6. R. Dolne, wś i fol. , pow. miechowski, gm. Wawrzeńczyce, par. Brzesko Nowe, odl. 35 w. od Miechowa. W 1827 r. było 27 dm. , 195 mk. , par. Poborowice. Dobra R. Dolne składały się w 1886 r. z fol. R. Dolne i Józefów, rozl. mr. 771 fol. R. Dolne gr. or. i ogr. mr. 419, łąk mr. 29, past. mr. 3, lasu mr. 64, nieuż. mr. 13; bud. mur. 3, z drzewa 12; fol. Józefów gr. or. i ogr. mr. 233, past. mr. 6, nieuż. mr. 4; bud. mur. 2, z drzewa 4, łas nieurządzony. Wś R. Dolne os. 26, z gr. mr. 135. 7. R. Górne, wś i fol. , pow. miechowski, gm. Kowala, par. Poborowice, odl. 35 w. od Miechowa. W 1827 r. było 13 dm. , 102 mk. Fol. R. Górne rozl. w 1885 r. mr. 339 gr. or. i ogr. mr. 294, łąk mr. 21, lasu mr. 15, nieuż. mr. 9; bud. z drzewa 10. Wś R. Górne os. 15, z gr. mr. 88. 8. R. Średnie, wś i fol. , pow. miechowski, gm. Kowala, par. Poborowice, odl. 28 w. od Miechowa, posiada szkołę początkową. W 1827 r. było 14 dm. , 99 mk. W 1885 r. fol. R. średnie al. Górne Bulińskie rozl. mr. 181 gr. or. i ogr. mr. 171, łąk mr. w odpadkach mr. 2, nieuż. mr. 4; bud. mur. z drzewa 4; płodozm. 8 i 12polowy. Wś E. średnie os. 9, z gr. mr. 37. W XV w. R. , w par. Poborowice, jest własnością Stanisława i Jana z Wronina Długosz, L. B. , III, 76, 77, 79, 211. 9. R. , wś i fol. , pow. lubartowski, gm. i par. Rudno, odl. 17 w. od Lubartowa, posiada kościół par. murow. , urząd gminny. W 1827 r. było 21 dm. , 228 mk. R. wcho dziło w skład dóbr Lubartów. Za czasów gdy należały te dobra do banku polskiego fol. R. miał roli or. mr. 208, łąk mr. 26, pastw. mr. 49, nieuż. mr. 23, lasu mr. 177, ogółem mr. 483. We wsi było 27 os. , 367 mr. W 1876 r. fol. ten, oddzielony od dóbr Lubarów, rozl. mr. 740 gr. or. i ogr. mr. 210, łąk mr. 26, past. mr. 5, lasu mr. 424, zarośli mr. 44, nieuż. mr. 30; las nieurządzony; bud. mur. 2, z drz. 13. W XV w. istniał tu już kościół par. p. w. św. Mikołaja i św. Jakuba apost. Wieś składała się z dwóch części R. Wielkie i Małe i była też Wola do Małego Rudna Rudzienko; Długosz, L. B. , II, 543, 556. W 1531 r. wś R. major, par. Rudno 1564 r. al. Mychów, miała w części Prusińskiego 1 2 łanu, 1 2 młyn. W części Grotonisa 1 2 łanu, 1 młyn. Istnia ła też kuźnica officina minera Bieleckiej; płaciła 9 gr. Filip Krupa miał z bratem 1 łan Pawiński, Małop. , 349. Obecny kościół wy stawił 1785 r. ks. Paweł Sanguszko. R. par. , dek. lubartowski, 5520 dusz. R. gmina nale ży do s. gm. okr. II w Stalownie, st. poczt. w Lubartowie. W skład gminy wchodzą Aleksandrówka, Białki, Elźbietów, Gawłówka, Gołąb, Giżyce, Grabów, Justynów, Krupy, Lipniak, Młynisko, Podlodówek, Rawa, Ru dno, Stanisławów, Stasin, Wieluń, Wilhel mów, Wólka, Wypnicha, Zofianówka. W gmi nie jest 3655 mk. 1870 r. , dwa kantoraty ewang. Justynów i Giżyce, młyn wodny z tartakiem, trzy smolarnie, dwa wiatraki, olejarnia. 10. R. , przyległość dóbr Klesztów w pow. chełmskim, gm. Żmudź. Około 1870 r. istniała tu gorzelnia. 11. R. , wś i os. włośc. , pow. radzyński, gm. Brzozowy Kąt, par. Ko marówka, wsch. obrz. Rudno, posiada cerkiew paraf. pounicką. Wś ma 166 dm. , 1128 mk. , 3499 mr. ; os. 2 dm. , 4 mk. , 2 mr. W 1827 r. było 155 dm. , 777 mk. Cerkiew paraf. ery gowana przed 1550 r. Stanisł. August w 1782 r. potwierdził jej nadania; od 1818 r. nowa drewniana. Należała do dekan. wisznickiego. 12. R. Jeziorowe, wś nad jeziorem, pow. prza snyski, gm. i par. KrzynowłogaMała, odl. o 15 w. od Przasnysza, ma 18 dm. , 135 mk. , 431 mr. 26 mr. nieuż. . W 1827 r. 18 dm. , 90 mk. 13. R. Kmiece, wś, pow. przasnyski, gm. Chojnowo, par. KrzynowłogaMała, odl. o 14 w. od Przasnysza, ma 12 dm. , 128 mk. , 284 mr. W 1827 r. 11 dm. , 87 mk. 14. RKosiły, wś, pow. przasnyski, gm. i par. Krzy nowłogaMała, odl. o 16 w. od Przasnysza, ma 14 dm. , 101 mk. , 283 mr. W 1827 r. by ło 9 dm. , 60 mk. Br. Ch. Rudno 1. Rudnoje, wś, pow. rzeczycki, w 2 okr. pol. jurewickim, gm. Chojniki, ma 31 osad pełnonadziałowych; miejscowość lekko falista, grunta namułowe, urodzajne. Za Rudno poddaństwa własność Prozorów. 2. R. , osa da, pow. słucki, należy do ordynacyi nie świeskiej, ma 2 1 2 włóki. A. Jel. Rudno al. Liguniówka, rzka, ma początek na połud. stronie wzgórza z ruinami zamku tenczyńskiego, gm. Rudno, pow. chrzanowski. Między Grójcem od płd. zach. a Zalasem od wsch. legła mokra łąka, na której 7 ramiona mi wypływa R. Trzy strumyki z pod lasu tęczyńskiego tworzą stok 60 ctm. szeroki, któ ry płynąc ku płd, , zabiera z lew. brzegu od pływ ze stawu leśniczego, położonego na zach. stoku wzgórzy Zalasa. Minąwszy łąki Rudna i wał je otaczający, wchodzi w las. Tu ma 2 mt. szer. , nurt 16 ctm. , brzegi 2 mt. wys. z namulisk utworzone. Tutaj zabiera z prawego brzegu strugę płynącą od Rudna i strugę środkiem wsi Grójca. Nieco niżej wpada do R. woda od Grójca i Poręby Żegoty. Odtąd R. ma 3 1 3 mt. szer. , brzegi 3 1 4 mt dno z namulisk. Wije się śród zarośli i wypływa na dolinę otoczoną wzgórzami wapiennemi, za bierając od lew. brzegu strugę od Zalasia. Opływa w dalszym ciągu obszerne łąki i na granicy Brodeł i Rybny zabiera Rybiankę od lew. brzegu. Przecina gościniec krakowskooświecimski i przechodzi na obszar Przegini Duchownej i Narodowej. Pod wzgórzem Kajasówką 312 mt. dzieli się. Prawe ramię ro bocze, sztuczne idzie tuż obok wzgórza, lewe środkiem doliny. Od Ratanic, przys. Czerni chowa, bieży rowem 2 mt. szer. a 3 mt. wysokim ku płd. , dotyka stawów pod Górkami, ostatecznie między Kępą a stawem Klaryńskim opuściwszy rowy, w obr. Kłokoczyna, na zach. Pasieki, wpada do Wisły z lew. brze gu. Zalewa łąki Rybny, topi Przeginię, Ratanice, wylewa pod Kępą i Pasieką. Nierybna. Woda miękka, nieprzyjemna. Długość biegu 16 klm. Br. G. Rudno 1. wś, pow. chrzanowski, na płn. o4 klm. od Alwerni. Przypiera półn. krańcem do borów Chechła i Rudna, wschodnią do Zwierzyńca Tenczyńskiego, na którego kraju wznoszą się ruiny zamku Tenczyna. Naziom opada od tych skalistych wzgórz ku połud. , osiągając we wsi przy drodze do Alwerni 370 mt. wznies. Na płd. graniczy z Grójcem a na zach. z Regulicami. We wsi znajdują się kopalnie węgla kamiennego i glinki ogniotrwałej Art. hr. Potockiego. R. ma 94 dm. 3 na obszarze więk. pos. , 625 mk. rz. kat. 2 izr. , szkołę ludową. Par. w Tenczynku. Więk. pos. składa się ze 163 roli, 31 łąk i ogr. , 28 past. i 585 mr. lasu; pos. mn. ma 307 roli, 38 łąk, 69 past. i 5 mr. lasu. R. należała do klucza tenczyńskiego. Wymienia je Długosz L. B. , III, 190. W 1581 r. Pawiński, Małop. , 33 była tu 1 zagroda czynszowa, 6 komor. bez roli, 1 komor. z bydłem, rzemieślnik i karczma 1 3 łanu roli. 2. R. , wś należąca do ob szaru gm. Ilkowic, w pow. tarnowskim, obej muje 36 dm. , 233 mk. , 227 rz. kat. , 6 żyd. Ob. Ilkowice. 3. R. , wś, pow. lwowski, 11 klm. na zach. od sądu pow. we Lwowie. Na płn. leżą Rzęsna Ruska i Polska, na wsch. Bi łohorszcze, na płd. Zimnawoda, st. dr. żel. , na zach. Wroców pow. gródecki. Wś leży w dorzeczu Dniestru. Zach. częścią przepływa pot. Zimnawoda i tworzy na granicy płn. staw, do którego wpada od wschodu pot. Biłohorski, nadpływający z Biłohorszczy. Wody wypły wające z tego stawku podążają na płn. zach. do pot. Domażyru al. Starej rzeki, dopływu Wereszycy. Zabudowania wiejskie leżą w do linie Zimnej wody, na praw. brzegu. Na lew. brzegu Zimnej wody, w zach. stronie obszaru, ciągnie się las. Na płn. wschód leży grupa domów Parna, na płn. zach. nad stawem fol. i młyn Strychowacz al. Strychowalec. Wła sność więk. ma roli or. 48, łąk i ogr. 122, past. 6, lasu 290 mr. ; wł. mn. roli or. 363, łąk i ogr. 268, past. 43 mr. W r. 1880 było 70 dm. , 480 mk. w gm. , 5 dm. , 37 mk. na obsz. dwor. ; 71 obrz. rz. kat. , 418 gr. kat. , 11 izr. , 17 innych wyznań; 48 Polaków, 463 Rusi nów, 5 Niemców. Par. rz. kat. w Zimnejwodzie, gr. kat. w miejscu, dek. lwowski zamiej ski. Do par. należą Rzęsna Ruska i Polska, Zimnowódka, Signiówka, Bogdanówka, Biłohorszcze i Zimnowoda. We wsi jest cerkiew i szkoła etat. 1klas. W XVIII w. stał tu klasztor bazyliański. Na mocy testamentu Stadnickiego ze Zmigroda, ststy przemyskie go r. 1607, przeszła wieś do jezuitów. Po kasacie zakonu przyłączono R. w r. 1774 do ststwa lwowskiego, a w r. 1834 sprzedano wraz z Zimnowodą Michałowi Czackiemu za 65, 300 złr. W r. 1884 powstał tu był pier wszy w Galicyi zakład kumysowy. 2. R. , grupa domów, browar i karczma w Biskowicach, pow. Samborski. Mac. Lu. Dz. Rudno 1. jezioro w pow. czarnkowskim, o 13 klm. na płn. zach. od Obrzycka, około 2 klm. długie i do 300 mt. szerokie; łączy je rz. Rudnik al. Niedźwiadka z jez. Wielkiem na wschodzie i Białem na zachodzie. 2. R. , jeziorko w pow. mogilnickim, ma 1 2 klm. kw. obszaru, leży tuż pod Rogowem, zasilane strugą Rudną, bez odpływu. 3. R. , jezioro w powiecie wągrowieckim, pod Skokami, ku płn. , około 1 2 klm. długie, 1 klm. szerokie, odpływa do Wełnianki, dopł. Wełny, dwoma strumieniami, z których wschodni obraca młyn Nadolny. Od płn. spływa do R. jez. Lechlińskie, a od płn. wsch. jez. Roszkowskie. 4. R. , las, w pow. pleszewskim, na lew. brzegu Prosny, między Rokutowem a Grodziskiem, na wsch. płn. od Pleszewa Nakielski, Miech. , 96. 5. R. ., pow. bukowski, ob. Budna, E. Cal. Rudno Rudobiełka Rudny Rudno Rudno 1. niem. Adlg Rauden, dok. 1229 Rudna, 1250 Rudeue, wś szlach. , pow. kwidzyński, st. p. Peplin, odl. pół mili, par. kat. W. Garc, kośc. ewang. w miejscu; szkoła 2klasowa symultanna liczyła 1887 r. 87 dzieci i 2 naucz. 1 kat. i 1 ew. . Wś ma 1060 ha 28 łąk i 959 roli or. ; każdy ha roli przynosi 2898 mrk czyst. dochodu. W 1868 r. 76 bud. , 39 dm. , 547 mk. , 378 kat. , 169 ew. ; 1885 r. 43 dym. , 119 dm. , 573 mk. , 446 kat. , 127 ew. R. jest starą osadą. Leży ona na wznies. 60 mt. npm. ; na stoku wyżyny nadbaltyckiej, opadającej ku Wiśle. Na zachodnim horyzoncie rysuje się wieża katedry peplińskiej, na płn. Tczew a dalej ku wschodowi zamek malborski, u podnóża zaś ścielą się żyzne niziny nadwiślańskie. Krzyżują sie tu szosy tczewsko gniewska i starogardzkowalichnowska. Pierwotnie należała wś do t. z. ziemi wąskiej terra Wansca, ob. , którą r. 1229 ks. Sambor z Lubiszewa i Świętopełk z Gdańska nadali cystersom w Oliwie. Przywilej ten podpisuje jako świadek Pantinus castellanus de Rudna ob. P. U. B. von Perlbach, str. 34. Roku 1250 podaje Sambor do wiadomości, że bisk. kujawski Michał podczas swego wygnania dał 300 grzyw. , za co mu ustępuje oprócz innych wsi R. ob. P. U. B. y. Perlbach, str. 111. R. 1279 oddaje ks. Mestwin bisk. kujawskiemu Alberowi drugą połowę R. , którą mu zabrał Sambor tamże, str. 1279. R. 1282 zwrócił bisk. Wojciech R. Mestwinowi, gdy tenże ziemię gniewską miał oddać Krzyżakom tamże, str. 300. Tegoż roku nabyli całą ziemię wąską, a z nią i R. Krzyżacy, którzy tu sprowadzili niezawodnie osadników niemieckich. Ztąd pochodzi, że dziś jeszcze włościanie, t. z. Feteraki, są Niemcami, ewang. wyznania; ludność robocza zaś polska i katolicka. Za czasów krzyżackich należało R. do komturstwa gniewskiego. Luteranizm wcześnie się tu rozszerzył; luteranie nie chcieli wypełniać obowiązków względem kat. kościoła par. w Garcu. Dopiero r. 1676 stanęła ugoda, której treść już podana w opisie Gręblina ob. ; por. także Documenta varia, str. 77 i Varia acta, str. 51, w Peplinie. Pierwszy pleban ewang. występuje tu r. 1640. Za czasów Rzpltej stanowiło R. wraz z pobliskiemi Lignowami intratne dobra ststwa gniewskiego, zazwyczaj oddzielnie puszczane w dzierżawę. R. 1565 trzymał je Jerzy Konopacki, kaszt. chełmiński. R. 1583 pobierał ztąd proboszcz w Garcu ex singulis domibus trzy wiertle żyta i trzy jęczm. ob. Wizyt. Rozdrażewskiego, str. 271. R. 1598 dawało R, mesznego 17 korcy żyta i tyleż owsa tamże, str. 273. W pierwszej wojnie szwedzkiej zaszła tu r. 1627 potyczka; polegli spoczywają przed ołtarzem św. Urszuli i Piotra i Pawła w katedrze peplińskiej ob. Opactwo peplińskie przez kś. Kujota, str. 112. W drugiej wojnie szwedzkiej rozłożył się r. 1659 królewicz szwedzki Adolf między Rudnem, Lignowami i Garcem. Według taryfy z r. 1648, gdzie uchwalono pobór podwójny a akcyzę potrójną, płacili tu poddani od 60 włók osiadłych, 2 karczem kupnych, 4 ogrod. wolnych, 6 rzem. , hakarza, 2 karcz. szynk. , 2 kół młyń. 172 fl. 4 gr. ob. Rocz. T. P. N. w Poznaniu 1871, str. 173 W wizyt. Szaniawskiego z r. 1710 czytamy, że R. dawało od 42 włók mesznego do Garca 21 korcy żyta i tyleż owsa str. 229. Podług taryfy na symplę z r. 1717 płaciło R. 23 zł. 1 gr. ob. Cod. Belnensis, manuskr. w Peplinie, str. 85. 2. R. , leśn. król. , pow. świecki, st. p. Świekatowo, par. kat. Serock. Należy do nadleśn. Świekatówka Gruenfelde. W 1868 r. 2 bud. , 9 ew. mk. ; 1885 r. 1 dm. , 10 mk. Kś. Fr. Rudno, niem. Rauden, wś na pol. prus. Mazurach, pow. ostródzki, śród Zajączkowskich lasów, 2 1 2 klm. na płd. od Brzydowa st. p. , a 9 klm. od Ostrodu. Wś istniała już r. 1437. Stefan v. Streitberg, komtur ostródzki, nadaje Sciborowi Zaborowskiemu, Moreczkowi Zaborowskiemu Saborowski, Zacharyaszowi i Piotrowi w ziemi saskiej majątek Rudno, obejmujący 20 włók chełm. Granice Szmykwałd, Brzydowo, Dziadyk, Sompolin, majątek Konrada Doring, Pobórze, Petersgut, Tuleinkengut. Dan w Ostródzie r. 1480. Ad. N. Rudno Wielkie i Małe, wś i dobra, pow. toszeckogliwicki, . kościół par. kat. w miejscu. W 1861 r. było 60 dm. , 603 mk. 1 ew. . Obszar dóbr wynosił 654 roli, 73 łąk, 62 zarośli, 12 stawu i 2473 mr. lasu. Wś obejmowała 896 mr. 534 roli, 99 mr. łąk. We wsi jest drewniany kościół kat. i szkoła kat. murowana od 1803 r. . Do par. należą R. Łaskarzówka, Rudziniec, Pławniowice i Tatyszów Tatischau, ogółem 4237 dusz 1861 r. . Rudny, potok, ma początek w płd. zachod. stronie Biskowic, pow. Samborski, na stoku wzgórza Baszty 344 mt. , z pól radzieckich 339 mt. ; tworzy granicę gm. Biskowic i Sambora; w dolnym tylko biegu płynie przez płd. wsch. obszar Biskowic kilku rowami i jednym z nich uchodzi do Strwiąża, drugim zaś na obszarze Sambora do Dąbrówki dopł. Strwiąża. Długość biegu 10 klm. Br. G. Rudny Biesiekierz, kol. i fol. , pow. brzeziński, gm. Biała. Kol. ma 37 dm. , 310 mk. , 494 mr. włośc; fol. 1 dm. , 8 mk. , 115 mr. ; karcz. 1 dm. , 2 mk. , 5 mr. dwor. Rudobiełka al. Karpiłówka, wś z zarządem gminnym i dobra nad rzką Nierotówką, pow. bobruj ski, w 2 okr. pol. paryckim, o 70 w. od Bobrujska. Niegdyś ta osada była królewszczyzną w pow. mozyrskim; w 1661 r. od Rudno Rudny Biesiekierz Rudobiście dana za zasługi wiecznemi czasy Aleksandro wi Połubińskiemu, pisarzowi polnemu w. ks. lit. ok Vol. Leg. , IV, fol. 806, w wyd. Ohr. . Z kolei stała się własnością Łappów. Dominik Łappa, staranny gospodarz, w pierwszej po łowie b. stulecia osuszył olbrzymie błota oko liczne za pomocą systematycznej kanalizacyi, przez co podniósł znacznie urodzajność gleby i w ogóle wzorowo urządził gospodarstwo. Syn jego Aleksander Łappa, marszałek pow. bobrujskiego a następnie gub. mińskiej od 1859 do 1862 r. , szedł śladami ojca. Aleksan der Łappa zmarł po 1863 r. zdala od kraju a R. w 1874 r. przymusowo sprzedano; nabył ją bar. Lilienfeld. Dobra te mają 600 włók, przeważnie w puszczach i nizinach lesistych, grunta lekkie, łąk wielka obfitość; dwa mły ny, smolarnie i dziegciarnie, tudzież propinacye dają wielki dochód dziedzicowi; chów bydła systematyczny. Kaplica katol. parafii Choromce. Rezydencya wspaniała, sady fruktowe obszerne z ogrodnictwem. Wieś ma 25 osad. Cerkiew p. w. Opieki N. P. , pounicka, z 1770 r. , ma z dawnych zapisów znaczne upo sażenie w gruntach; przeszło 1500 parafian; filialna cerkiew p. w. Opieki N. P. we wsi Szkowie; szkółka wiejska. Gmina rudobielska składa się z 10 okręgów wiejskich, ma 515 osad, liczy 3442 włościan pł. męz. , których nadzielano 19, 500 dzies. ziemi. A. Jel. Rudobieść, zaśc. prywat. , pow. święciański, w 1 okr. pol. , ma 2 dm. , 11 mk. katol. Rudobiście, urzęd. Rudobist, wś, pow. dzisieński, w 2 okr. pol. , gm. Jody, okr. wiejski i dobra Łopacińskich, Rafałowo, o 2 w. od gminy a 75 w. od Dzisny, ma 7 dm. , 94 mk. 46 dusz rewiz. . Rudody, dwa poblizkie zaśc. , pow. miński, pomiędzy wsiami Wiazynka i Nowosady; oba mają 7 osad; miejscowość mocno falista, małoleśna; szlachta Olechnowicze mają tu około 5 1 4 włók. A. Jel. Rudolcice 1. mor. Rudoltice al. Ruswald, niem. Rosswald, wś z kol. Amalienfeld i Neuwald, w pow. karniowskim, obw. sąd. osoblahskim, 8 klm. na płd. od Osoblahy. Na wschód leżą Rudolcice miasteczko, na płn. Powelice Dolne i Górne, na zach. Buszowiec Butschafka, a od płd. Wino Weine i Pielgrzymów Pilgersdorf. Wieś leży w okolicy podgórskiej wznies. 235 mt. . Na płn. zach. od wsi wzgórze Schaeferberg i Jachelberg 326 mt. , u których stóp leży kol. Amalienfeld. U płd. zaś podnóża wzgórza Jachelberg leży folw. Hoditzhof. Z płd. zach. obszaru R. płynie na płn. wsch. potok, zwany Młynówką Rudolcicką niem. Rosswalder Muehlbach, który od praw. brzegu zabiera strugę nadpływającą z obszaru Wina. Potok przepływa wś i mtko Rudolcice, poza którym zwraca się na płn. , a potem na wschód, uchodząc na granicy Powelic Dolnych, Kobierna Kawarn i Fuellsteinu do rz. Osy. W dolinie potoku legła kol. Neuwald. Na płn. zach. i płd. zach, rozpościerają się pagóry lesiste, sięgające w Felchenberg do 524 mt. , a w Gemeindeberg 561 mt. Na płn. granicy R. z Powelicami Górnymi, śród lasu miejsce Helenenruh 394 mt. . W 1880 r. było w samych R. 65 dm. , 427 mk. ; rz. kat. 413, prot. 13, żyd. 1; Niemców 395, Czechoszląz. 32; w kol. Amalienfeld 21 dm. , 126 mk. rz. kat. Niemców; w kol. Neuwald 44 dm. , 259 mk. rz. katol. Niemców. R. wraz z Fuellsteinem i Powelicami Dolnymi i Górnymi tworzą dobra alodyalne, należące do bar, Franciszka v. Badenfeld. Obejmują roli 22598 ha, ogrodów 469, łąk 3148, pastw. 665, lasu 47926, nieuż. 261, dróg i zabudowań 261. Browar. St. p. mstko Rudolcice. Par. łac. w miejscu. 2. R. , mstko z os. dom. Grenzhaensel, w pow. karniowskim, obw. sąd. osoblahskim, tuż na wschód od wsi t. n. ; przytyka na płn. do obszaru Powelic Dolnych, na wschód do Kobierna i Hrozowy Grosse. Liczy 53 dm. , 453 mk. rz. katol. Niemców. W miejscu poczta i szkoła ludowa. Par. łac. we wsi Rudolcicach. Tak wś jak miasteczko R. stanowiły dawniej jedną gminę. R. istniały już w XIII w. Teodoryk Herbort z Brody, założyciel zamku w Fuellsteinie, otrzymał za obronę dóbr biskupich od Władysława, ks. opolskiego, w r. 1255 R. i Fuellstein. Rodzina jego siedziała tu prawie trzy wieki. W połowie XVI w. baron Wencel Sedlnickij z Chołcic pow. i obw. sąd. opawski żeni się z baronówną Heleną Herbortówną, ostatnią z domu Herbertów. Z jej ręką przechodzą dobra Rosswald i Fuellstein. na dom Sedlnickich. Jeden z jego synów jest autorem dzieła Codex Sedlnickianus, drugi zaś Jarosław był w r. 1592 rektorem uniwersytetu w Frankfurcie n. M. Sedlniccy popierali protestantyzm. Jeden z nich sprzedał dobra za 15, 000 tal. bar. Jerzemu z Hodic. Ostatni potomek i właściciel R. z tego rodu był br. Albert Hodic. Ten wybudował tu piękny pałac śród uroczego ogrodu i parku i urządził tu prawdziwie uroczą i czarodziejską siedzibę. Stajnie wspaniałe, sklepione, mieściły w sobie wyborowe bydło rogate, stojące przy żłobach marmurowych, nad którymi błyszczały posągi Europy, Junony itd. Wieńce z kwiatów zdobiły rogi jego w dni uroczyste; z olbrzymich, ozdobnych wazonów rozpościerała się aromatyczna woń kwiatów. Urządzenie to kosztowało rozrzutnego Alberta przeszło trzy miliony złr. Odwiedził go tu cesarz Józef II i król pruski Fryderyk II. Z tym ostatnim grał partyą szachów na pobliskiej łące, która służyła za szachownicę. Podzielono Rudobieść Rudody Rudolcice Rudobieść Rudomiejka Rudolfin Rudolfshof Rudolfchen ją na 64 kwadratów. Trzydziestu dwóch poddanych hrabiego, ubranych w odpowiednie strojne szaty i oznaki, odgrywało rolę figur, które na rozkaz grających się posuwały. Popadłszy w długi, żył w końcu na łaskawym chlebie Fryderyka II w Poczdamie. Zwłoki jego sprowadzono do kościoła w R. Dobra przeszły na własność biskupstwa ołomunieckiego. W r. 1791 biskupstwo sprzedało R. wraz z Fuellsteinem i Powelicami Karolowi V. Badenfeld za 113, 000 złr. W rękach tejże rodziny pozostają R. Z dawnego pałacu i cudownego parku nic nie pozostało. Br. G. Rudolfchen, wybud. przy wsi Faulhoeden, 1 dm. , 8 mk. Rudolfin, fol. i uroczysko, pow. słonimski, w 5 okr. pol. , gm. Byteń, o 24 w. od Słonima. Rudolfshof 1. fol. do Dykowa należący, pow. wałecki, st. p. Arnopol, par. kat. Nakielno. Założony r. 1846. W 1868 r. 4 bud. , 1 dm. , 22 mk. , 13 kat. , 9 ew. 2. R. , fol. do Rynkówki należący, pow. kwidzyński, st. p. Czerwińsk; 1829 r. założony. W 1868 r. 11 bud. , 4 dm. , 85 mk. , 72 kat. , 13 ew. ; 1885 r 10 dm. , 59 mk. 3. 1. , ob. Nowe t. VII, 220. Rudolfsmuehle, fol. z młynem, pow. pr. holądzki, st. p. Goettchendorf; 1 dm. , 11 mk. , 48 ha. Rudolphsbach, wś, pow. lignicki, par. ew. i kat. w Lignicy. W 1842 r. 12 dm. , 83 mk. 2 kat. . Rudolphshammer, fol. , pow. świętosiekierski, przy mieście Zinten poczta i tel. ; 3 dm. , 25 mk. Rudolphsort, kol. do Borynia Górnego należąca, pow. pszczyński. Rudolphswalde, leśn. przy majątku Niederhof, pow. reszelski, st. p. Teitstimmen. Rudolphswaldau Nieder i Ober, 1399 Rudilswalde, wś, pow. wałbrzyski, par. ew. Nieder Wuestegiesdorf. W 1842 r. R. Nieder miało 19 dm. , sołtystwo, 135 mk. 15 katol. , dwa młyny wodne, warsztaty tkackie; R. Ober miało kościół katol. , filialny do Waldenburga Wałbrzychu, szkołę katol. , dwa młyny wodne, liczne warsztaty tkackie, bawełniane i lniane. Rudoltyce, wś, ob. Rudolcice. Rudołowice, wś, pow. jarosławski, w równinie urodzajnej, wznies. 224 mt. npm. , odl. 114 klm. od Jarosławia. Posiada kościół par. rz. kat. i szkołę ludową. Wieś przecina gościniec z Jarosławia do Tuligłów. Do wsi należy karczma Mokra. Dwór spadk. W. hr. Dembińskiej składa się z 9 zabudowań mieszkalnych i cegielni. Wś liczy 107 dm. i wraz z obszarem więk. pos. 682 mk. ; 621 rz. kat. , 9 gr. kat. i 52 izrael. Gr. kat. należą do par. w Pełniatyczach. Obszar wiek. pos. ma 611 mr. roli, 61 mr. łąk i ogr. , 24 mr. pastw. i 113 mr. lasu; pos. mn. wynosi 545 mr. roli, 66 mr. łąk i ogr. , 31 mr. pastw. i 2 mr. lasu. We wsi znajduje się mały staw, z którego wypływa potok uchodzący z lew. brzegu do Rokietnicy wpadającej jako Łęk Rada do Sanu z lew. brzegu. W 1393 r. należały R. do kompleksu dóbr Tuligłowy, Rudołowice, Więckowice, Rudnik i Strzelczyce Mikołaja Mzurowskiego, który tu założył parafią. W 1446 r. objęli ją w administracyą Bożogrobcy Miechowici, którzy utrzymali się jeszcze do zniesienia tego zakonu w Galicyi. Napad Tatarów w r. 1624 zniszczył wś i kościół i dopiero w r. 1646 odbudował z muru, do dziś stojący kościół proboszcz ks. Marcin z Brzeska. Par. należy do dyec. przemyskiej, dek. pruchnickiego i obejmuje Bystrowice, Cząstkowice, Rozwienicę i Wolę Rozwienicką ob. Nakielskiego, Miechovia, p. r. 1393. Mac. Rudołtowice, niem. Rudoltowitz, wś i dobra nad rz. Wisłą, pow. pszczyński, odl 3 4 mili od Pszczyny, par. Cwiklice. W 1861 r. było 88 dm. , 728 mk. 25 ew. . Obszar większej posiadłości miał 1200 mr. roli, 1000 mr. lasu, 200 mr. łąk i 15 mr. ogrodu; wś obejmowała 800 mr. roli, 100 mr. łąk i 25 mr. ogrodów. Rudomiejka, wś i 2 folw. nad bezim. dopł. Usiaży, pow. miński, w gm. ostrożyckogró deckiej, ma 9 osad; grunta mocno faliste z ka mieniem narzutowym; łąki obfite, miejscowość dość leśna. Jeden folw. , od 1847 r. wła sność Kuczyńskich, ma 12 1 2 włók; drugi, wła sność Rajewskich od 1845 r. , ma 10 włók i 6 mr. A. Jel. Rudomiu, pow. rypiński, mylnie zamiast Radomin ob. . Rudomina, rzeczka, w pow. wileńskim, przepływa pod zaśc. Jeziorszczyzna. Rudomino, w kronikach krzyżackich Rudminne, mko nad rzką Rudominką, pow. wileński, w 6 okr. pol. , gm. Rudomino, okrąg wiejski i dobra hr. Tyszkiewiczów Niemeż, o 17 w. na płd. zach. od Wilna, przy trakcie pocztowym oszmiańskim; ma 201 mk. w 1881 r. . Podług spisu z 1866 r. było tu 16 dm. , 281 mk. 26 prawosł. , 135 katol. , 20 żydów; cerkiew parafialna, zarząd gminny, szkoła gminna w 1885 6 r. 60 dzieci. Dawniej był tu kościół paraf. katol. , wzniesiony w 1592 r. przez podkomorzego grodzieńskiego Grzegorza Massalskiego, odrestaurowany przez Maszewskiego oraz powtórnie w 1832 przez ks. Michała Tyszkiewicza. Do parafii należała filia w Porudominie oraz kaplica w Szwajcarach. Paraf. prawosławna, dekanatu błahoczynia wileńskiego, ma 574 wiernych; Gmina należy do 2 okr. pokoju do spraw. włośc. , 1 rewiru konskrypcyjnego, oraz 7 rewiru sa Rudomino Rudomina Rudomiu Rudolfchen Rudołtowice Rudołowice Rudoltyce Rudolphsw Rudolphswalde Rudolphsort Rudolphshammer Rudolphsbach Rudolfsmuehle Rudówko Rudówkowskie Rudowsie du pokoju, składa się z 8 okręgów wiejskich starostw, ma 82 wsi, 643 dm. i 5596 mk. włościan. Poprzednio w skład gminy wcho dziło 7 okręgów wiejskich Niemeż, Szwajcary, Szkodziszki, Tatarka, Petesza Pietiesza, Ponary i Biała Waka. Jestto stara osa da, często wspominana w kronikach krzyża ków, którzy plondrując Litwę, nieraz spoty kali się tu z wojskiem litewskim. Między innemi stoczono tu 1377 r. za Olgierda świetną walkę, w której 700 jazdy litewskiej rozbiło Krzyżaków, skutkiem czego skwapliwie przystąpili do układów z Kiejstutem. Mniej pomyślne było spotkanie w 1394 r. Witold wtedy mylnie mniemając, że ma prze ciwko sobie całą siłę w. mistrza, cofnął się z pospiechem, chociaż tylko cztery chorągwie niemieckie były w tem miejscu. W spotka niu tem dostał się do niewoli niemieckiej Jan ks. Holszański. Podług, miejscowego podania, za Jagiełły, kiedy cały naród porzucał po gaństwo, przodek domu Rudominów, a dziedzic tej majętności, wraz z całą rodziną i ludem swoim w wodach Rudominki ochrzczony został. J. Krz. Rudon u Marcyana z Heraklei, starożytna nazwa Dżwiny Zachodniej. Rudosiołka, zaśc. nad jez. Rudcza, pow. I wileński, w 3 okr. pol, gm. Malaty, okr. wiejski Bebrusy, o 6 w. od gminy a 60 w. od Wilna, ma 2 dm. , 22 mk. katol 10 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Inturki. Rudoszany, wś i dobra, pow. święciański, w 3 okr. pol. , gm. Kobylniki, okr. wiejski Świrany, o 5 w. od gminy a 39 i 40 w. od Świę cian. Pol. ma 1 dm. i 12 mk. katol. , wś zaś 8 dm. i 68 mk. katol. i 4 żydów w 1864 r. 32 dusz rewiz. ; własność Trzeciaków. Włościa nie wnieśli 1370 rs, 41 kop. wykupu za wy dzieloną im ziemię. J. Krz. Rudoszelki, zaśc, pow. wileński, w 3 okr. pol. , gm. Janiszki, okr. wiejski i dobra ks. Wittgensteina Baranowo, o 10 w. od gminy, 3 dusze rewiz. RudowJar, uroczysko około mka Medwedówki, w pow. czehryńskim. Rudowa, wś dziś nie istniejąca. Wchodziła w skład wójtowstwa działdowskiego, a także i niborskiego. W. m. Winryk v. Kniprode nadaje Nikoszowi Rudowskiemu i jego potomkom 10 włók chełm. , a jego braciom i ich potomkom również 10 włók chełm. , z obowiązkiem 2 służb pruskich. Dan w Dąbrównie w dzień św. Hieronima r. 1359. Ad. N. Rudowieje, wś, pow. wileński, w 1 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Niemenczyn, o 9 w. od gminy a 31 w. od Wilna, ma 6 dm. , 109 mk. Katol. podług spisu z 1864 r. 31 dusz rewiz; należy do dóbr Czarny Dwór, Parczewskich. Słownik Geograficzny T. IX. Zeszyt 108 Rudówka 1. leśn. przy wsi Osie, na pol. prus. Mazurach, pow. ządzborski; i dm. , 6 mk. ; st. p. Ryn. 2. R. , wybud. , tamże, st. p. Szymonka; 1 dm. , 7 mk. 3. R. Stara wś, tamże, odl. 7 1 2 klm. od st. p. i tel. w Rynie; 58 dm. , 267 mk. , 724 ha. Ks. Fryderyk Wil helm nadaje r. 1663 Zbigniewowi z Racibor ska Morsztynowi, miecznikowi mozyrskiemu, 20 włók pustych w Rudówce na czas życia jego i jego małżonki. R. 1675 wydał Zbi gniew w Rudówce pannę Annę z Szapanowa Czaplicównę za pana Stefana Błędowskiego z Błędowa a r. 1678 Konstancyą, córkę p. Władysława Kazimierskiego z Bibersteinu, za pana Aleksandra z Konar Konarskiego. 4. R. Nowa, wś, tamże, o 1 1 2 klm. na zach. od Sta re R. , 6 klm. od Rynu; 42 dm. , 204 mk. , 351 ha. Ad. N. Rudówko, wś i folw. , pow. płocki, gm. Kleniewo, par. Bielsk, odl. 17 w. od Płocka. W 1827 r. 4 dm. , 66 mk. W 1873 r. folw. Rudówko rozl. mr. 265 gr. or. i ogr. 204, łąk mr. 51, nieuż. mr. 10; bud. mur. 1, z drzewa 14. Wś R. os. 8, z gr. mr. 9. Rudówkowskie, lasy na granicy powiatu ządzborskiego i leckiego, na pol. prus. Mazurach, obejmują 301 ha obszaru. Rudowlany, wś, pow. grodzieński, w 2 okr. pol. , gm. Hołynka, o 60 w. od Grodna. Rudowo 1. wś i fol. nad rzką Sierpienicą, pow. płocki, gm. Kleniewo, par. Bielsk, odl. 19 w. od Płocka, ma 7 dm. , 82 mk. , 412 mr. ogólnego obszaru. W 1827 r. było 10 dm. , 24 mk. W 1874 r, folw. Rudowo Brody lit. DJC rozl. mr. 252 gr. or. i ogr. mr. 192, łąk mr. 20, pastw. mr. 33, nieuż. mr. 7; bud. z drzewa 12. 2. R. , wś włośc, pow. mław ski, gm. Mostowo, par. Dąbrowa, odl. o 23 w. od Mławy, ma 6 dm. , 127 mk. , 201 mr. W 1827 r. 8 dm. , 54 mk. Br. Ch. Rudowo 1. folw. , pow. lidzki, w 4 okr. pol. , o 38 w. od Lidy a 3 w. od Wasiliszek, ma 9 mk. katol. i 4 żydów; własność Tabeńskich. 2. R. , okolica szlach. , tamże, o 38 w. od Lidy a 3 w. od Wasiliszek, ma 4 dm. , 35 mk. katol. Rudowsie, fol. i dwór nad rz. Szwentupis, pow. szawelski, gm. Krupie, par. Popielany, o 52 w. od Szawel a 10 w. od st. dr. żel. lipawo romeńskiej Popielany. Miejscowość równa, zarośnięta jodłowemi lasami, grunt piaszczysty. Własność Michała Szabuniewicza. Rudowszczyzna 1. folw. i dobra, pow. wileński, w 5 okr. pol. , gm. i par. Soleczniki, okr. wiejski Soleczniki Małe, o 32 w. od Wilna. Folw. ma 1 dm. , 4 mk. katol. , 119 dzies. ziemi uprawnej, 100 dz. lasu. Własność niegdyś Korzeniowskich, dziś Jankowskiego, Koczana i Bołtucia. 2. R. , wś i dobra, pow. wileński, ob. Nowosady 27. 60 Rudon Rudon Rudosiołka Rudoszany Rudoszelki Rudowszczyzna Rudowlany Rudowo Rudow Rudowa Rudowieje Rudówka Rudy Rudstannen Rudstannen, wś, pow. gąbiński, st. pocz. Mallwischken; 57 dm. , 253 mk. , 253 ha. Rudszen 1. wś, pow. stołupiański, st. p. Piilupoenen; 10 dm. , 76 mk. , 157 ha. 2. R. Gross, wś, pow. pilkałowski, w pobliżu Pilkał st. p. i tel. ; 74 dm. , 372 mk. , 563 ha. 3, R. Klein, wś, tamże, 4. R. Neu, wś, tamże, tuż przy Gr. R. ; 8 dm. , 42 mk. , 141 ha. Rudułtowo, ob. Rdułtów. Rudunek 1. kol. , pow. turecki, gm. Kowale Pańskie, par. Przespolew, odl. od Turka 13 w. , ma 8 dm. Stanowi jedną całość z kol. Nowy świat. 2. R. Przysieczna, kol. , pow. koniński, gm. Staremiasto, par. Lisiec Wielki, odl. od Konina 10 w. , ma 4 dm. , 20 mk. Rudunek 1. mylnie Rudonek, folw. , pow. gnieźnieński Witkowo, o 2 klm. na płd. od Powidza par. i poczta, okr. domin. Rzymachowo, st. dr. żel. w Odrowążu o 12 klm. ; 2 dm. , 27 mk. 2. R. mylnie, Radunek, posia dłość, w pow. inowrocławskim Strzelno, o 8 klm. na płd. wschód od Strzelna; par. Kościeszki, poczta w Włostowie Lostau, st. dr. żel. o 23 klm. w Inowrocławiu; 3 dm. , 21 mk. kat. i 101 ha; właścicielem jest Witold Jaraczewski. 3. R. Lubecki al. Radunek Lubcz, os. wiejska, w pow. mogilnickim, okr. wiejski Lubcz; 6 dm. , 51 mk. 4. R. , fol. , pow. szremski, o 5 1 2 na płn. od Szremu par. i st. dr. żel. , okr. domin. Niesłabiu, poczta w Cmoniu Czmon, 1 dm. , 15 mk. 5. R. , leśnictwo do Smogulca, pow. wągrowiecki, istniało jeszcze około 1830 r. 6. R. , pole na Kaliszkowicach Kaliskich, pow. ostrzeszowski. E. Cal. Rudunki 1. al. Wilhelmówek, wś i folw. , pow. łódzki, gm. Łagiewniki, par. Zgierz; wś ma 8 dm. , 148 mk. , 46 mr. ; folw. 2 dm. , 6 mk. , 169 mr. 2. R. , os. , pow. łódzki, gm. Łagiewniki, par. Zgierz, 1 dm. , 2 mk. , 4 mr. dwors. 3. R. Starowiejskie, wś, pow. nieszawski, gm. i par. Służewo, 181 mk. , 116 mr. Rudup, rzeka, dopływ Pisy, wypływa z pod wsi Kinderkauken, w pow. stołupiańskim, płynąc w kierunku płn. wsch. dosięga blisko Bajorgallen granicy pow. gąbińskiego i odtąd płynie równolegle od granicy tej aż do ujścia do Pisy pod Guddin, w pow. gąbińskim. Rudupie 1. wś, pow. maryampolski, gm. Antonowo, par. Pilwiszki, odl. od Maryampola 20 w. , ma 7 dm. , 57 mk. W 1827 r. było 4 dm. , 34 mk. 2. R. , folw. , i R. Nowe, wś nad rz. Niemnem, pow. maryampolski, gm. Pogiermoń, par. Preny, odl. od Maryampola 49 w. , a 7 w. od Pren. Fol. , donacya gener. Belgarda, ma 70 mk. , 453 mr. Przystań na Niemnie. Wś ma 71 mk. , 20 mr. R. wchodzi ły w skład dóbr rząd. Preny. Br. Ch. Rudupie 1. zaśc. pryw. , pow. rossieński, o 32 w. od Rossień, w spisie urzędowym niepomieszczony. 2. R. , zaśc, pow. wileński, ob. Mieżyszki. Rudupis, zaśc. włośc. nad jez. Porzekstis. pow. swięciański, w 2 okr. pol. , gm. Łabonary, okr. wiejski Łabonary II, o 3 w. od gminy a 35 w. od Święcian, ma i dm. , 4 mk. kat. w 1864 r. 10 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Łyngmiany. Rudupla, wś, pow. święciański, w 3 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Kobylniki, o 10 w. od gminy, 21 dusz rewiz. ; należy do dóbr Kułażyn, Kozłowickich. Rudupoenen 1. wś, pow. gąbiński, st. p. Judschen; 22 dm. , 131 mk. , 219 ha. 2. 1. , folw. , tamże; 1 dm. , 11 mk. , 120 ha. Rudusk, wś, pow. rypiński, gm. Sokołowo, par. Ruże, odl. o 21 w. od Rypina, ma 9 dm. , 82 mk. , 262 mr. W 1827 r. 5 dm 61 mk. Fol. R. należy do dóbr Zbójno. Wś R. stanowiła jedną całość z wsią Kaźmirzewo. Ruduskie, jezioro na obszarze wsi Rudusk, w pow. rypińskim, o 1 w. na wschód od Zbójna, ma 60 mr. obszaru, 1 1 2 w. szerok. a 1 2 w. długości. Brzegi wyniosłe, bezleśne, tylko od południa nizkie. Wody jeziora uprowadza rzka Ruziec. Rudusze, wś, pow. szawelski, gm. Żagory, o 63 w. od Szawel. Rudwaliszki, wś włośc. , pow. kalwaryjski, gm. i par. Ludwinów, odl. od Kalwaryi 16 w. , ma 3 dm. , 42 mk. , 65 mr. W 1827 r. był 1 dm. , 9 mk. Wchodziła w skład dóbr rząd. Ludwinów. Rudwangen, ob. Rydwągi. Rudwice, dwór, pow. telszewski, w 1 okr. pol. , o 7 w. od Telsz. Rudwieców, wś ob. Czarnów, mylnie zamiast Ludwinów. Rudy 1. Łazowskie, kol. , pow. będziński, gm. Łosień, ma 12 dm. , 38 mk. , 26 mr. włośc. 2. R. Okradzionowskie, kol. , pow. będziński, gm. Łosień; 6 dm. , 41 mk. , 79 mr. włośc. , 3. R. , wś, pow. nowoaleksandryjski puławski, gm. Nowa Aleksandrya, par. Końskowola, le ży tuż pod Końskowolą. Według reg. pob. pow. lubelskiego z r. 1531 wś E. , w par. Końskowola, miała z Młynkami i Końskowolą 15 łan. i 1 młyn Pawiński, Małop. , 359; . 4. R. Zagrody, wś, pow. biłgorajski, gm. Sól, par. Puszcza Solska wsch. obrz. . Sól. W 1827 r. było 29 dm. , 259 mk. Br. Ch. Rudy, wś, pow. rzeczycki, w 1 okr. pol. brahińskim, gm. Mikulicze, ma 14 osad pełno nadziałowych; grunta namułowe urodzajne, miejscowość lekko falista; za poddaństwa by ła własnością Oskierków, należąc do dom. Rudaków. A. Jel. Rudy, potok, ma początek w obr. Mielnicy, pow. borszczowski, po zach. stronie Mogiłek 303 mt. ; zabiera od pr. brz. strugę od Rudstannen Rudszen Rudułtowo Rudunek Rudunki Rudup Rudupie Rudupis Rudupla Rudupoenen Rudusk Ruduskie Rudusze Rudwaliszki Rudwangen Rudwice Rudwieców Rudynia Rudynie Rudziańce Rudze Rudzaty Rudyszki Rudy stawu pod folw. Brzozówką Brusówką, prze pływa stawy pod folw. Julianówką, następnie przechodzi do gm. Olchowca; poniżej Sawarowa al. Zielonej, przys. Olchowca, zwraca się na zachód, a dosiągnąwszy wsi Olchowea, uchodzi między jej domostwami do Dniestru z lew. brzegu. Długość biegu 12 klm. Br. G. Rudy 1. al. Ruda, wólka, w obr. gm. Ry sich Rud, w pow. brzeskim, nad pot. Łętowiną dopł. Uszwi, 196 mt. npm. , 28 dm. , 138 mk. Na płd. od osady bagna i moczary. 2. R. , grupa zabudowań w obr. Chorościec, pow. brzeżański. 3. R. , wólka, w obr. Wilczej Woli, w pow. kolbuszowskim. 4. R. , tracz przy Koszycach Wielkich, pow, tarnowski, należący do Gumnisk. Br. G. Rudy 1. al. Ruda, Rudne, Rudny Młyn, niem. Ruden i Ruhden, posiadłość, pow. byd goski, o 4 klm na płd. zachód od Solca, na trakcie bydgoskogniewkowskim, u źródeł Rudki, dopł. Wisły; par. , poczta i st. dr. żel. w Solcu Schulitz; 9 dm. , 104 mk. 8 katol. , 96 prot. i 480 ha 147 roli, 20 łąk, 271 lasu. R. istniały już przed r. 1583 i wchodziły w skład ststwa bydgoskiego. 2. R. , posia dłość, pow. wrzesiński, o 2 1 2 klm. na płd. wschód od Mielżyna, u źródeł Rudki, dopł. Strugi; par. Brudzewo, poczta w Mielżynie, st. dr. żel. w Odrowążu o 5 1 2 klm. ; 6 dm. , 84 mk. katol. i 307 ha 216 roli, 25 łąk, 29 lnsu. Około r. 1523 pobierał proboszcz brudzewski od łanu kmiecego na R. po 2 korce pszenicy i owsa Łaski, Lib. Ben. , I, 324, mylnie Budy; w r. 1578 posiadała tu Mielżyńska 2 komom. , 1 zagrod. i rzem. ; w r. 1618 było 3 ślady osiadł. i 1 zagr. Około 1793 r. należały R. do Mikorskiego, pisarza ziem. kaliskiego, później do Żychlińskich. 2. R. , dok. Rude, bagnisko w pobliżu Trzeme szna, w pow. mogilnickim, w r. 1360 Kod. Wielkop. , n. 1424. 4. R. , pow. mogilnicki, ob. Rudki. E. Cal. RudyPiekary, 1532 r. Radin Pekary, wś i dobra, pow. bytomski, odl. 13 mili od Bytomia, par. Radzionków. W 1861 r. 66 dm. , 632 mk. 7 ew. i 21 żyd. , 862 mr. więk. posiadł. i 574 mr. gminy wiejskiej. Szkoła 2klasowa 233 dzieci. Kopalnie rudy żelaznej i łomy kamienia. Rudyki, dobra nad Wentą, pow. szawelski, gm. Popielany, o 38 w. od Szawel. Rudykiszki, wś, pow. rossieński, par. pogromoncka. Rudylce, wś, pow. wiłkomierski, gm. Uciany, o 36 w. od Wiłkomierza. Rudyłówka, potok, wypływa w płn. stronie gm. Kołomyi, pow. kołomyj skim, niedaleko os. Baginsberg. Płynie popod domostwa Kołomyi, rozdziela się na błoniach kołomyjskich w płd. wschod. stronie na kilka ramion, z których północne podąża na obszar Korolówki i Kornicza, gdzie wpada do Prutu z lew. brzegu, południowe zaś płynie północną granicą Oskrzesiniec i w Korniczu łączy się z ramieniem północnym. Długość biegu 9 Mm. Rudynia, zaśc, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 17 w. od Nowoaleksandrowska. Rudynie 1. al. Trynkuny, wś włośc. , pow. święciański, w 2 okr. pol. , o 33 w. od Święcian, 5 dm. , 51 mk. katol. 2. R. al. Powiżyńcie, zaśc szl. , pow. święciański, w 2 okr. pol. , o 37 w. od Święcian, 2 dm. , 12 mk. kat. 3. R. , wś, pow. kowieński, w 2 okr. pol. , o 72 w. od Kowna. Rudynka, uroczysko w dobrach Orniany, pow. wileński. Rudyszki 1. al. Rodyszki, wś, pow. szawelski, gm. Gruździe, o 28 w. od Szawel, po siada kościół katol. p. w. św. Filipa i Jakuba Ap. , wzniesiony w 1670 r. z drzewa przez mieszkańców, filialny par. Janiszki. Wś na leży do dóbr Gruździe, Naryszkinów. 2. R. , folw. , tamże, gm. Kruki, o 48 w. od Szawel. 3. R. , wś, pow. szawelski, gm. Błagowieszczeńsk, o 55 w. od Szawel. 4. R. , zaśc. , pow. wiłkomierski, gm. Subocz, o 64 w. od Wiłkomierza. J. Krz. Rudzaty, po łotew. Rudzati, wś i dobra, pow. rzeżycki, par. borchowska, gm. sterniańska, odl. o 22 w. od Warklan a 60 w. od Rzeżycy, od 1853 r. własność Stanisława hr. PlaterZyberka, ma w ogóle 3221 dzies. ziemi dworskiej. Gleba żyzna, gliniasta, dostatek lasu, okolica płaska i równa, trzęsawiska i błota rozległe, zajmujące 1355 dzies. prze strzeni. Lud czysto łotewski, wyznania rz. katol. R. wchodziły niegdyś w skład klucza warklańskiego, stanowiącego odwieczną po siadłość dziedziczną polskoinflanckiej gałęzi Borchów. G. Man. Rudze, wś, pow. wadowicki, na lew. brzegu Skawy, na płn. od ujścia Wieprzówki, przy gościńcu z Zatora 3 klm. do Wadowic. Ma szkołę ludową i młyn wodny. Par. rz. katol. w Zatorze. Wś składa się z 46 dm. i 227 mk. Na obszarze więk. pos. hr. Bobrowskich jest 5 dm. i 47 mk. 22 męż. , 25 kob. . Wśród ludności 17 izrael. Pos. więk. ma 269 mr. roli, 31 mr. łąk, 23 mr. past. i 92 mr. lasu; pos. mn. 184 mr. roli, 9 mr. łąk, 11 mr. pastw. i 3 mr. lasu. Gleba napływowa, urodzajna. Wś wspomina Długosz L. B. , III, 68. W 1581 należała do Zygmunta Palczowskiego, miała trzy półłanki kin. , 8 zagród z rolą, 2 komor. z bydłem i 3 bez bydła. Graniczy na płn. z Zatorem, na zachód z Piotrowicami, na wschód przez rzekę z Grodziskiem i Trzebieszycami a na płd. z Graboszycami. Mac. Rudziańce, wś nad jez. Dudajcie, pow. Rudynka Rudyki Rudy Rudykiszki Rudylce Rudyłówka Rudziąż Rudzianek Rudzianek Rudzianka Rudziany wileński, w 3 okr. pol. , gm. Giedrojcie, okr. wiejski Marciniszki, o 6 w. od gminy a 47 w. od Wilna, ma 6 dm. , 14 mk. prawosł. i 99 katol. w 1864 r. 47 dusz rewiz. ; należy do dóbr Jodzieniany, Ruszczyców. Rudzianek, jezioro pod Gostoczynem, w pow. tucholskim. Rudzianka 1. rzeka w pow. bobruj skim, prawy dopływ Berezyny, zaczyna się w ba gnie zwanem KaczajBołoto za wsią Knyszewicami, płynie w kierunku wschodnim ku wsi Rudnia, tu rozlana w jeziorko, przyjąwszy z prawej strony rzeczkę Pieszczankę ma mły ny, potem kieruje się bardziej ku północy i pod wsią Skałki rozlana w jeziorko obraca młyny; tu przeciąwszy gośc. poczt. z mta Ba rycz do JakimowskiejSłobody płynie 2 w. dwoma korytami, a na 1 w. od ujścia wy puszcza od lewego brzegu ramię trzecie zwa ne Uża. Prawa odnoga przedłuża się aż ku wsi Worotniki, płynąc równolegle w pobliżu do Berezyny przeszło 2 wiorsty. Długość biegu w liniach prostych około 3 mil. 2. R. , mała rzeczka w pow. borysowskim, dająca początek, wraz z innymi, rzece Ilii, lewemu dopł. Wilii. 3. R. , potok w pow, święcianskim, płynie pod wsią Jodziszkańce, fol. Lnbychowo i osadą Podwejno. A. Jel. Rudziany, wś, pow. maryampolski, gm. Balwierzyszki, par. Gudele, odl. od Maryampola 27 w. , ma 36 dm. , 310 mk. W 1827 r. było 21 dm. , 168 mk. Rudziany 1. okol. szlach. nad pot. t. u. , pow. święciański, w 2 okr. pol. , o 9 w. od Święcian, 20 dm. , 81 mk. katol. 2. R. , fer ma, pow. kowieński, w 4 okr. pol. , o 47 w. od Kowna. 3. R. , wś, pow. poniewieski, w 3 okr. pol, o 47 w. od Poniewieźa. 4. R. , wś szlach. , pow. szawelski, w 2 okr. pol. , gm. Kurszany, par. Rawdziany; należy do dóbr Dyrwiany, Nagórskich. 5. R. , okolica, pow. wiłkomierski, gm. Pogiry, o 32 w. od Wiłkomierza. 6. R. , okolica, tamże, gm. Szaty, o 30 w. od Wilkomierza. 7. R. , wś, pow. wiłko mierski, gm. Traszkuny, o 40 w. od Wilko mierza. J. Krz. Rudziąż, ob. Rudzicz. Rudzica, wś i fol. nad strugą Gosławicką, pow. koniński, gm. Gosławice, par. Morzysław, odl od Konina 8 w. ; wś ma 14 dm. , 172 mk. , 66 mr. ; fol. 6 dm. , 59 mk. , 324 mr. W 1827 r. było 10 dm. , 100 mk. Folw. R. wchodzi w skład dóbr Gosławice. W 1419 r. pleban morzysławski Mikołaj prowadzi spór w sądzie duchownym o dziesięciny z R. , z Kiełczonem i Chrystyanem, dziedzicami wsi. Na początku XVI w. łany kmiece i fol. dają dziesięcinę de Morzysławia, zaś za konopną płacą po 2 gr. z łanu; z niektórych pól folwarcznych pobierał dziesięcinę pleb. w Krzymowie Łaski, L. B. , II, 238, 245. W 1579 r. były tu części Stanisława Gosławskiego i Barbara Osieckia, miała 1 łan pusty, 1 1 2 łan. , 2 zagr. bez roli, 1 kom. bez bydła Pawiński, Wielkp. , I, 234. Br. Ch. Rudzica 1. jezioro w pow, dzisieńskim, pod wsią Lachowszczyzna. 2. R. , błotniste moczary na północnym krańcu pow. pińskie go, przy granicy pow. słuckiego, na płn. od folw. Zawierzenie, w obrębie gminy chotynickiej. Przez błoto Lipsk łączy się ono z ba gnami Hryczyn. A. Jel. Rudzica 1. mała rzeczka w pow. ihumeńsktm, prawy dopł. Osoki. Zaczyna się w rdzawem błocie, na obszarze dóbr Ciepleń, poczem upłynąwszy 1 wiorstę w kierunku za chodnim przez uroczysko Rudkowo i przecią wszy gościniec wojenny ihumeńskouździeń ski ma ujście. Wskutek tego, że bagna oko liczne obfitują w żelazo, woda w R. prawie zawsze ma kolor brunatny i jest przykrego smaku. W punkcie się połączenia R. z Osoką, w porze zimowej napływa ryba nieraz w wielkiej obfitości, tak, że poławiają po kil kadziesiąt pudów na raz zwyczajnemi siatka mi. 2. R. , rzeczka w pow. mińskim, dopływ prawy Piereczuty. Bierze początek w błotnistem jeziorku pod zaśc. Kuliki, płynie w kie runku północnowschodnim koło wsi Syrowitki, Stroczany, folw. Rudzicy, kędy się roz lewa w jezioro prawie na 2 w. długie i 1 3 w. szerokie i obraca młyn; w okolicy wsi Kosiłowicz zasiliwszy się z obu stron bezimiennemi bystremi dopływami dociera do wsi Stara Rudzica i po za nią ma ujście; długość biegu około 2 mil, przeważnie w miejscowościach falistych. 3. R. , mała rzeczka w pow. nowo gródzkim, lewy dopływ Dzwiei; zaczyna się za wsią Bortniki, płynie pomiędzy wzgórzami w kierunku wschodnim koło wsi Golenia, wsi i folw. Wolna; przecina gośc. z mka Połoneczki do Snowia i tu na małym rozlewie porusza młyn, następnie ubiegłszy 2 w. ma ujście dwoma korytami, naprzeciwko folw. Sawicze. Długość biegu około 8 w. Al. Jel. Rudzica 1. uroczysko leśne na południowym krańcu pow. ihumeńskiego, w obrębie gminy doniedawna porzeckiej teraz Omelno, pomiędzy błotom Sielec i uroczyskiem Horeły Łuh; należy do domin. Szczytkowice, dawniej ks. Radziwiłłów teraz spadkobierców ks. Wittgensteina. 2. R. , wś i dobra nad rz. Rudzicą, dopł. Piereczutej, pow. miński, w 3 okręgu policyjnym. , gminy i parafii katol. Kojdanów. Wś zwana Stara Rudzica, w pobliżu ujścia Rudzicy do Piereczutej, ma 23 osad pełnonadziałowych; nieco odosobniona cerkiew pounicka parafialna, z 1756 r. fundacyi ks. Woronieckiej, uposażona przez Kazimierza Pakosza; z dawnych zapisów ma 3. Rudzica włóki gruntu, około 1400 parafian. Bo XVI w. R. była własnością w. ks. litewskich; w r. 1550 Zygmunt August razem z kluczem kojdanowskim i Rubieżewiczami nadał ją na wieczną własność Radziwiłłom. Dobra te stanowiąc część tak zwaną hr. kojdanowskiego, i podzielały jego losy. W 1652 r. ks. Bogusław Radziwiłł, koniuszy litewski, zastawia R. wraz z folw. Niehorełe niejakiemu Mirskiemu, strażnikowi w. ks. lit. W pierwszej ćwierci b. stulecia nabyli R. Dybowscy i do tychczas jest w ich posiadaniu. Folwark, nad szerokim rozlewem rzeki, ma około 117 włók, w gruntach szczerkowych dobrych; łąk dosta tek; miejscowość falista, dość leśna; propinacye, młyn i arendy czynią około 2000 rubli dochodu. Rezydencya porządna, sady owo cowe. AL Jel Rudzica, niem. Riegiersdorf, wś i dobra, pow. pszczyński, par. kat. Susiec, ew. Żóraw. W 1866 r. 28 dm. , 252 mk. 31 ew. . Dobra ryc. miały 1490 mr. 722 roli, 607 lasu, 117 mr. wody; wś 242 mr. i os. młyn. z młynem wodnym i 24 mr. ziemi. Rudzice al. Rudzica, mor. Rudice, niem. Riegersdorf, wś z kol. Laryszów Larischau, w pow. bielskim, obw. sąd. strumieńskim, na Szląsku austr. , o 10 klm. na płd. wschód od Strumienia a 11 klm. od Bielska. Na północ leżą wsi Landek i Brunów Braunau; na płn. wschód Ligota Ellgoth, na wschód Międzyrzece Górne i Dolne Kurzwald, od poułdnia Łazy, a od zach. Rostropice i Ilownica. Wieś legła na wzgórzu 345 mt. , opadającym na płn. do doliny pot. Ilownickiego, a na wsch. do pot. Jasienicy. Przez obszar R. idzie gościniec z Jasienicy do Landku. Płd. wschod. część wsi zowie się Rudnicą Małą KleinRie gersdorf. Środek wraz z kościołem rozpostarł się w miejscu krzyżowania dróg. Zachodnia część wsi zwie się Althof 306 mt. . Na płn. granicy grupa chat Na Zalesiu. W południowej części obszaru, tuż nad granicą z gm. Łazami, kol. Laryszów i fol. Neuhof 329 mt. . W 1880 r. było w Laryszowie 9 dm. , 72 mk. ; 14 kat. , 58 prot. , wszyscy Polacy; w R. 154 dm. , 1219 mk. ; 1144 kat. , 65 Prot. , 10 żyd. ; 1192 Polaków, 27 Niemców. Kościół par. łac. p. w. św. Jana Chrzciciela, z kaplicą św. Wendelina w lesie do probostwa należącym i kaplicą p. w. Serca Jezusa w Brunowie. Do par. należą Rudzice z Laryszowem, Ilownica, Landek, Brunów i część Chybiego. W 1885 r. dusz rz. kat. 2947, prot. 221, żyd. 32. Szkoła ludowa 2klas. , st. pocz. Własność arcyks. Albrechta. Br. G. Rudzickie Jezioro, ob. Orchowe Jezioro. Rudzicz al. Rudziąż, Rudzienice, niem. Raudnitz, 1249 Raydez, 1250 Rudenz, dobra ryc, z agenturą poczt. i st. kolei wschodniej, pow. suski, 9 klm. na płn. wschód od Iławy par. kat. , w żyznej okolicy, lasem otoczonej. Szko ła lklas. ew. ; w 1887 r. miała 120 dzieci i 1 naucz. W skład dóbr wchodzą zamek my śliwski AltEiche 1885 r. 3 dm. , 43 mk. , dworzec rudzicki 3 dm. , 38 mk, fol. Dąbro wo 1 dm. , 7 mk. , fol. Niemieckie Rodzone 6 dm. , 57 mk. , fol. Gramoty 10 dm. , 233 mk. ; fol. Dziarny 4 dm. , 134 mk. , wś Zielo na Karczma 7 dm. , 37 mk. , fol. Ławice 10 dm. , 251 mk. , Julienhof 5 dm. , 98 mk. ; fol. Karłowe 2 dm. , 22 mk. , wś Nowa Wieś 9 dm. , 217 mk. , leśn. Katarzynki 7 dm. , 65 mk. , Nowy Ostrów 1 dm. , 10 mk, , Rosenkrug 3 dm. , 31 mk. . Cały klucz obejmuje 8632 ha 4179 ha lasu, 600 łąk i 2631 roli or. , której ha przynosi 94 mrk czystego zy sku; 89 bud. , 284 dm. , 1534 mk. 247 kat. , 1285 ew. , 2 żyd. . W R. jest gorzelnia paro wa i młyn parowy, w Ławicach i Nowej Wsi cegielnie; hodowla bydła i owiec. Dziedzic 1885 r. ks. Henryk Reuss XIV z młodszej linii. R. jest starą osadą. Już r. 1249 obo wiązują się Pomezańczycy pobudować tu ko ściół ob. Kętrz. , O ludn. pol str. 28. Był to więc polski gród wśród pruskiej ziemi, za łożony przez Pomorzan i Polaków, aby zwy ciężonych Prusaków utrzymać w posłuszeń stwie. Kościół ewang. został tu ufundowany r. 1738; od tego czasu jest kościół w Frednowach z 1594 r. filią. Kś. Fr. Rudzie 1. wś włośc, pow. wyłkowyski, gm. Zielonka, par. Olwita, odl. od Wyłkowyszek 11 w. , ma 4 dm. , 53 mk. , 7 os. , 172 mr. W 1827 r. było 7 dm. , 48 mk. Wś wchodziła w skład dóbr Kotowszczyzna. 2. R. , wś, pow. władysławowski, gm. i par. Błogosła wieństwo, odl. od Władysławowa 37 w. , ma 5 dm. , 82 mk. W 1827 r. było 5 dm. , 67 mk. 3. R, wś, pow. władysławowski, gm. Le śnictwo, par. Władysławów, odl. od Włady sławowa 6 w. , ma 12 dm. , 107 mk. W 1827 r. było 11 dm. , 66 mk. Wchodziła w skład dóbr rząd. Leśnictwo. Br. Ch. Rudzie 1. wś, pow. oszmiański, w 1 okr. pol. , gm. Graużyszki, okr. wiejski i dobra Umiastowskich Klewica, o 7 w. od gminy, 28 dusz rewiz. 2. R. , wś włośc. , pow. święciański, w 3 okr. pol. , gm. Jasiewo, okr. wiejski i dobra skarbowe Zahacz, o 4 w. od gminy a 38 w. od Święcian, ma 10 dm. , 114 mk. kat. w 1864 r. 41 dusz rewiz. . 3. R, , wś, pow. trocki, w 2 okr. pol. , gm. Żośle, okr. wiejski Stabinciszki, o 8 w. od gminy, 27 dusz rewiz. 4. R. , zaśc. tamże. 5. R. , wś, pow. kowieński, w 2 okr. pol. , o 90 w. od Kowna. 6. R. , wś, tamże, w 3 okr. pol, , o 63 w. od Kowna. 7. R. , Rudze, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 56 w. od Nowoaleksandrowska. 8. R. , wś i fol. , pow. no Rudzica Rudzica Rudzie Rudzicz Rudzickie Jezioro Rudzice Rudzie woaleksandrowski, w 3 okr. pol. , o 40 w. od Nowoaleksandrowska. 9. R. , wś i os. , pow. poniewieski, w 2 okr. pol. , o 21 i 23 w. od Poniewieża. 10. R. , wś, pow. rossieński, gm. Szymkajcie, par. Girtakol, o 13 w. od Rossień. 11. R. , zaśc. , pow. rossieński, gm. Skawdwile, o 36 w. od Rossień. 12. R. , wś, pow. rossieński, par. gawrańska. J. Krz. Rudzie, wólka w Muszenicy, pow. serocki. Rudzie wś, pow. gołdapski, blisko granicy pow. margrabowskiego, po prawej stronie traktu z Margrabowy do Gołdapi, o 10 1 2 klm. od Gołdapi, 6 klm. od Grabowa st. p. , 45 dm. , 230 mk. , 549 ha. Mieszkańcy Polacy ewangielicy. Ad. N. Rudziec Rudec, wś i dobra, pow. kobryński, w 3 okr. pol. , gm. Horodec Grodziec, o 27 w. od Kobrynia. Rudzieja, rzeczka w gub. mohylewskiej, prawy dopływ Resty. Rudziekampie, pow. maryampolski, gm. i par. Balwierzyszki, odl. od Maryampola 37 w. , ma 10 dm. 77 mk. Rudzienice, ob. Rudzicz. Rudzieniec, fol. i dobra, pow. radzyński, gm. Jabłoń, par. Gęś, odl. 24 w. od Radzynia, ma 13 dm. , 68 mk. W 1827 r. 8 dm. , 33 mk. Dobra R. własność ks. Maryi Czetwertyńskiej składały się w 1887 r. z fol. R. z awulsem Wandopol, Łubno, Gęś i Amelin, rozl. mr. 4548 fol. R. z awulsem Wandopol gr. or. i ogr. mr. 1050, łąk mr. 329, past, mr. 11, lasu mr. 983, w os. mr. 5, nieuż. mr. 77; bud. I mur. 3, z drzewa 31; płodozmian 11polowy; fol. Amelin gr. or. i ogr. mr. 318, łąk mr. 158, past. mr. 73, w os. mr. 22, nieuż mr. 11; bud. z drzewa 8; fol. Gęś gr. or. i ogr. mr. 277, łąk mr. 120, past. mr. 13, lasu mr. 174, w os. mr. 48, nieuż. mr. 12; bud. z drzewa 14; fol. Łubna gr. or. i ogr. mr, 783, łąk mr. 64, nieużyt. mr, 21; bud. mur. 1, z drzewa 9, płodozmian 9polowy; las nieurządzony, gorzelnia, cegielnia, wiatrak. W skład dóbr poprzednio wchodziły wś Radcze os. 105, z gr. mr. 2204; wś Gęś os. 132, z gr. mr. 2619. A. Pal. Rudzieniec Rudieniec, sioło, pow. homelski, gm. Rudzieniec, ma 88 dm. i 350 mk. Gmina Rudzienice ma 9144 mk. 3030 męż. , 3307 kob. i 2807 dzieci. W gminie znajduje się 2333 dz. lasów prywatnych. Rudzieniszki, zaśc. szlach. , pow. oszmiański, w 1 okr. pol. , o 12 w. od Oszmiany, 1 dm. , 10 mk. kat. Rudzienka al. Rudzianka 1. rzka w pow. borysowskim, mały prawy dopływ Dżwinosy, zaczyna się pod fol. Dobrowol, płynie w kierunku zachodnim około wsi Bury i Słoboda i za zaśc. Huba ma ujście. Długość biegu prawie 7 w. 2. R. al. Rudzianka, mała rzka w pow, rzeczyckim, zaczyna się na półn. krańcu powiatu, w obrębie gm. jakimowskiej, płynie w kierunku połudn. koło folw. Kabanówka, przed wsią Rudnia zasila się z lewej strony bezim. rzką, rozlewa się w stawek i ma młyn; o półtorej w. za Rudnią wpada do zatoki Berezyny, zwanej Repiszcze, z lewej strony. Długość biegu około 10 w. A. Jel. Rudzienka, wś nad bezim. rzką, pow. rzeczycki, w 2 okr. pol. jurewickim, gm. Chojniki, ma 10 osad, młyn; miejscowość tę przed paru laty skanalizowano w stronę rz. Wić. Rudzienko 1. wś i fol. , pow. radzymiński, gm. Rudzienko, par. Dobre, posiada gorzelnię z produkcyą roczną do 50, 000 rs. ; 432 mk. , 4515 mr. ziemi dwor. , 584 45 osad włośc. W 1827 r. było 18 dm. , 229 mk. Fol. R. wchodzi w skład dóbr Dobre. 2. R. , wś i fol. nad rz. Świder, pow. nowomiński, gm. Glinianka, par. Kołbiel, odl. 8 w. od Mińska, posiada pokłady torfu eksploatowane, ma 353 mk. W 1827 r; było 27 dm. , 223 mk. Fol. R, rozl. w 1887 r. mr. 435 gr. or. i ogr. mr. 314, łąk mr. 85, past. mr. 21, nieuż. mr. 15; bud. mur. 6, z drzewa 11. W skład dóbr wchodziły poprzednio wś R. os. 54, z gr. mr. 655; wś Zamienie os. 27, z gr. mr. 482; wś Podrudzie os. 16, z gr. mr. 257; os, Grembiszew z gr. mr. 5. 3. R. , wś i fol. , pow. lubartowski, gm. Chudowola, par. Michów. W 1827 r. było 26 dm. , 153 mk. , par. Rudno. Br. Ch. Rudzienków, fol. , pow. ihumeński, w 3 okr. pol. berezyńskim, gm. Pohost, w pobliżu drogi wiodącej ze wsi Maciejewicz do wsi Wiazy. A. Jel. Rudzieńsk, Rudeńsk, wś, fol. i st. dr. żel. lipaworomeńskiej, pow. ihumeński, w 4 okr. pol. puchowickim, gm. Citwa, par. kat. Bło nie. Wś ma 14 osad pełnonadziałowych; fol. , do niedawna dziedzictwo Szyszków, po 1877 r. nabyty przez urzędnika Gubina, ma 865 dz. ziemi dwor. Grunta szczerkowe, dość uro dzajne, łąki dobre i dostateczne, rezydencya niewielka, była bardzo opuszczona, teraz nie co się podnosi; miejscowość lekko falista, dość leśna. Nowy dziedzic założył duży sad fruktowy i dla dogodności okolicy postarał się o pocztę listową tuż przy st. kolei, która leży pomiędzy stacyami MarynaGórka o 21 w. i Michanowicze o 19 w. , odl. jest o 39 w. od Mińska a 427 od Bachmacza. Położenie folwarku niezmiernie dogodne pod każdym względem. Znaczny dochód z czynszów i propinacyi. A. Jel. Rudziewicze 1. wś, pow. wilejski, w 3 okr. pol. , gm. Łuczaj, okr. wiejski i dobra hr. Mostowskich Stary Dwór, o 10 w. od gminy, a 73 w. od Wilejki, ma 16 dm. , 204 mk. kat. i 7 prawosŁ w 1864 r. 97 dusz rew. . 2. R. , wś, pow. wilejski, w 3 okr. pol. , gm. Kniahinin, okr, wiejski i dobra Oskierków Marcya Rudzie Rudziec Rudzieja Rudziekampie Rudzienice Rudzieniec Rudzieniszki Rudzienka Rudzienko Rudzienków Rudzieńsk Rudziewicze Rudziewszczyzna Rudziewszczyzna Rudzisko Rudziska nów, o 13 w. od gminy a 53 w. od Wilejki, ma 7 dm. , 102 mk. podług spisu z 1864 r. 35 dusz rewiz. . 3. R. , wś nad rz. Sułą, praw. dopł. Niemna, pow. miński, ma 17 osad; miej scowość wzgórzysta, grunta szczerkowe, lasu mało. 4. R. , wś i dobra, pow. wołkowyski, w 1 okr. pol. ,, gm. Międzyrzecz Meżyrjecz, o 24 w. od Wołkowyska; własność Jodków. Włościanie wnieśli 1633 rs. 16 kop. wykupu za wydzieloną im ziemię. J. Krz. Rudziewszczyzna, wś włośc, pow. oszmiański, w 2 okr. pol, , gm. Horodźki, okr. wiejski i dobra skarbowe Łosk, o 8 w. od gminy a 43 w. od Oszmiany, ma 6 dm. , 45 mk. prawosł. 18 dusz rewiz. w 1864 r. . Rudzików, mor. Rudikowy, niem. Reigelsdorf, Stary i Nowy, dwie wsi stanowiące jednę gminę katastralną, w pow. karniowskim, obw. sąd. albrechcickim, 3 klm. na płn. od Albrech cic Olbersdorf, przy torze kolei żel. i go ścińcu karniowskim. Stary R. zajmuje część półn. , Nowy część połud. Od płn. leży Trze meszna Roewersdorf, a od płd. Albrechcice. W 1880 r. było 78 dm. , 501 mk. rz. kat. , na rodowości niem. 490 Niemców, z czego na R. Stary przypada 59 dm. , 387 mk. , na R. Nowy 19 dm. , 114 mk. St. p. i par. w Albrechcicach. Br. G. Rudzina, wś włośc, pow. wileński, w 5 okr. pol. , gm. Rukojnie, okr. wiejski Broskowszczyzna, o 5 w. od gminy, 9 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Swirany. Rudzinek, 1676 Rudzynek, majętność pod Niem. Łąkiem, pow. świecki, st. p. Świekatowo, 5 klm. odl. , par. kat. Serock, okr. urz. stanu cywil. Świekatówko Gruenfelde, 169 ha 4 lasu, 21 łąk, 121 roli. W 1868 r. 9 bud. , 3 dm. , 34 mk. , 15 kat. , 19 ew. ; 1885 r. 3 dm. , 7 dym. , 36 mk. , 21 kat. , 15 ew. R. 1676 posiadał ten majątek Jan Stefan Komorski na Jasińcu; mieszk. było tu wtedy 46. R. 1773 należało do R. 7 włók 24 mr. ziemi włośc, 3 dymy z 13 mk. ew. R. był wówczas przyłączony do pow. chojnickiego ob. Zeitsch. d. Westpr. Gesch. Ver. , 19, 293. Kś. Fr. Rudziniec, niem. Rudzinitz, wś nad kanałem Kłodnickim i dobra, pow. toszeckogli wicki, par. Rudno, st. dr. żel. górnoszląskiej w miejscu. W 1861 r. było 117 dm. , 1340 mk. 92 ew. i 7 źyd. . Kościół drewn. , filia Rudna, szkoła i fabryki żelazne kuźnice, walcownie, które wtedy zatrudniały do 400 robotników i produkowały do 150, 000 cnt. wyrobów żelaznych. Obszar dóbr obejmował 3 fol. , mające 1900 mr. roli, 325 mr. łąk, 3180 lasu sosnowego. Rudzińska Wieś al. Rudzińska Pastwa, niem. Rudnerweide, dok. 1773 Raudnerweide, Pascua Benow, 1608 Pastwiska przy Benhowie, 1659 Pastwiska Kalwińskie, wś w Pomezanii, pow. sztumski, st. pocz. Ryjewo, parafia kat. Sztumska Wieś, urz. stanu cywil. Szadrowo, 388 ha 36 lasu, 20 łąk, 224 roli or. . W 1868 r. 39 bud. , 13 dm. , 101 mk. 14 kat, 25 ew. ; 1885 r. 13 dm. , 13 dym. , 95 mk. , 23 kat. , 25 ew. , 47 dysyd. Wieś leży nad prawym brzegiem Wisły, dawniej stanowiła pertynencyę Pszczelego Dworu. Na początku XVII w. posiadał ją Jerzy Baliński; 1608 r. Loka i Lapiński, szambelani ks. Anny; na końcu XVII w. byli dziedzicami równocześnie wojewoda płocki i major Chryzostom Dorpowski. R. 1768 obliczono szkodę przez Wisłę wyrządzoną na 2374 tal. 60 gr. ob Gesch. d. Stuhmer Kreises v. Schmitt, str. 198 i 210. Rudziny, wś, pow. chojnicki, st. p. Karsin, gm. Huta, par. kat. Wiele; 137353 mr. magd; . 1868 r. 24 bud. , 12 dm. , 98 mk. , 78 kat. , 20 ew. ; 1885 r. 15 dm. , 128 mk. Rudziska, wś włośc, pow. rypiński, gm. i par. Skrwilno, odl. o 21 w. od Rypina, ma 3 dm, , 9 mk. , 47 mr. Stanowiła jedne całość ze wsią Czarnia. Rudziska, wólka do Trześni, pow. mielecki, składa się z 20 dm. i 116 mk. Rudziska, wś na pol. prus. Mazurach, pow, szczycieński, nad granicą polskiej Warmii. nad strugą, dopływem jeziora Dymrowskiego, o 4 1 2 klm. od Biskupca st. p. , tel. i par. , R. mają 539 mk. 362 kat, wszyscy Polacy. 105 dm. , 741 ha. Istniały już r. 1558; roku 1602 mieszkają tam sami Polacy; sołtysem był w R. 1615 r. Kacper Sokół. Ad. N. Rudziska, łąki na obszarze Śliwic, w powiecie tucholskim. Rudzisko, struga, dopływ Widawki pod wsią Szczercowską, w pow. łaskim, gmina Dzbanki. Rudzisko 1. kol. , os. i karcz. nad rz. Plisią, pow. łaski, gm. Dzbanki, par. Restarzew kol. ma 20 dm. , 256 mk. , 314 mr. włośc; os. 1 dm. , 13 mk. , 38 mr. dwor. ; karcz. 1 dm. , 3 mk. , 8 mr. W 1827 r. było 10 dm. , 70 mk. 2. R. , wś, pow. konecki, gm. Czermno, par. Fałków. Niepodana w ostatnich spisach urzęd. W 1827 r. było 4 dm. , 30 mk. Wchodziła poprzednio w skład dóbr ststwa opoczyńskiego. Budzisk 1. wś, pow. brodnicki, st. i par. kat. Górzno, 14774 mr. magd. ; 1868 r. 8 bud. , 8 dm. , 16 mk. kat. ; 1885 r. 2 dm. , 12 mk. 3. R. , według Kętrz. miejscowość w pow. lubawskim, w spisach urzęd. niewymieniona Rudziszcze 1. wś włośc. nad rz. Rudziszczą, pow. lidzki, w 2 okr. pol. , o 57 w. od Lidy, 4 dm. , 24 mk. 1866. 2. R. , fol. , pow. nowogródzki, własność ks. Wittgensteina, w kluczu mirskim, przeszło 4 włóki. 3. R. , zaśc, nad rz. Niemnem, naprzeciwko ujścia rz. Jaczonki, koło ŻukowegoBorka, pow. no Rudziny Rudzińska Wieś Rudziniec Rudzinek Rudzina Rudziszcze Rudzików Rudzkie wogródzki, w 4 okr. pol. i gm. Mir, par. kat. połonecka, ma 7 osad; miejscowość bezleśna, grunta piaszczyste, łąk obfitość. A. Jel. Rudziszki 1. wś, pow. maryampolski, gm. Chlebiszki, par. Preny, odl. od Maryampola 28 w. ; ma 3 dm. , 50 mk. W 1827 r. było 4 dm. , 75 mk. 2. R. Kwieciskie, os. , pow. maryampolski, gm. Kwieciszki, par. Maryampol, odl. od Maryampola 4 w. , 2 dm. , 17 mk. W 1827 r. był 1 dm. , 7 mk. 3. R. Dźbiecińskie, pow. maryampolski, gm. Kwieciszki, par. Maryampol, odl. od Maryampola 11 w. , 4 dm. , 30 mk. W 1827 r. 3 dm. , 24 mk. Br. Ch. Rudziszkl 1. wś, podług spisu z 1866 r. zaśc. nad rz. Sikuń, pow. oszmiański, w 1 okr. pol. , gm. Soły, okr. wiejski i dobra Sulistrowskich Kuszlany, o 4 w. od gminy a 17 w. od Oszmiany, 3 dm. , 33 mk. kat. w 1864 r. 23 dusz rew. . 2. R. , wś włośc. i os. karcz. nad potokiem, pow, trocki, w 1 okr. pol. , gm, Międzyrzecz, okr. wiejski Angliniki, o 21 w. od gminy a 12 w. od Trok. Podług spisu w 1866 r. wś ma 7 dm. i 23 mk. kat. , os. karcz. zaś 2 dm. i 7 mk. żyd. w spisie z 1864 r. 17 dusz rew. ; należy do dóbr dawniej Fohlerów, dziś skarbowych Michniszki. Stacya dr. żel. warszawsko petersburskiej, między Olkienikami o 18 w. a Landwarowem o 19 w. , o 36 w. od Wilna a 190 w. od Białegostoku. 3. R. , zaśc. szl. nad pot. Rywką, pow. trocki, w 1 okr. pol. , o 11 w. od Trok, 1 dm. , 5 mk. kat. 4. R. , fol. nad rz. Papsią, pow. trocki, w 3 okr. pol. , par. Wysoki Dwór, o 42 w. od Trok, ma 2 dm. , 16 mk. kat. ; w 1850 r. własność Zyżniewskich, miał 50 dzies. Por. Rodziszki. 5. R. , zaśc, pow. wileński, w 4 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra skarbowe Bystrzyca, o 2 w. od gminy, 5 dusz rewiz. 6. R. , Rudyszki, zaśc, tamże, o 2 w. od gminy 14 dusz rewiz. . 7. R. , zaśc. , pow. wileński, w 4 okr. pol. , gm. Worniany, okr. wiejski Góra, o 7 w. od gminy, 2 dusze rewiz. ; należy do dóbr Szulniki, Zajączkowskich. 8. R. , zaśc. włośc. , tamże, o 6 w. od gminy, 6 dusz rewiz. 9. R. , zaśc, pow. wileński, w 4 okr. pol. , gm. Worniany, okr. wiejski Podworany, o 8 w. od gminy, 15 dusz rewiz. ; należy do dóbr Kacianowicze, Krassowskich. 10. R. , zaśc, pow. wileński, w 4 okr. pol. , gm. Bystrzyca, okr. wiejski i dobra skarbowe Rytenie, o 10 w. od gminy, W spisie z 1866 r. podano 6 zaśc dwa odl. o 41 w. od Wilna, mające po 1 dm. i 8 mk. kat. ; 3ci o 46 w. od Wilna, 8 dm. , 78 mk. 36 prawosł. i 42 kat. ; 4ty o 48 w. od Wilna, 1 dm. i 9 mk. kat. ; 5ty o 51 w. od Wilna, 2 dm. , 12 mk. kat. i 6ty o 56 w. od Wilna, 1 dm. , 11 mk. kat. 11. R. , wś, pow. wileński, w 5 okr. pol. , gm. Ilino, okr. wiejski Balejkowo, o 5 w. od gminy a 34 w. od Wilna, ma 6 dm. , 57 mk. kat. 29 dusz rewiz. ; należy do dóbr Taboryszki Ważyńskich. J. Krz. Rudziszna, rzeczka w pow. lidzkim. Rudzk 1. Mały, wś, pow. nieszawski, gm. Roszkowo, par. Połajewo, odl. 44 w. od Nie szawy, ma 171 mk W 1827 r. było 14 dm. , 92 mk. W 1855 r. fol. R. Mały rozl mr. 732 gr. or. i ogr. mr. 504, łąk mr. 62, past. mr. 63, lasu mr. 85, nieuż. mr, 18; bud. mur. 12, z drzewa 5; las nieurządzony, pokłady torfu. Wś R. Mały os. 22, z gr. mr. 70. W 1557 r. wś Ruczko major, własność Laurentego Tar nowskiego, miała 5 łan. , 3 zagr. , 1 vag, 1 rzem. Pawiński, Wielkop. , II, 29. 2. R. Wielki, wś włośc. pow. nieszawski, gm. Ruszkowo, par. Połajewo, posiada urz. gminny, ma 210 mk. , 15 mr. dwor. , 1189 mr. włośc. W 1827 r. było 19 dm. , 142 mk. W 1557 r. wś R. major, własność Adryana Rogalińskie go, miała 8 łan. , 2 zagr. Pawiński, Wielkop. , II, 32. Br. Ch. Rudzk, ob. Ruck. Rudzka Wola, wś, pow. nowoaleksandryjski puławski, gm. i par. Opole. Rudźki, wś, pow. witebski, w 1 okr. pok. do spraw włośc, gm. jeremińska, w 1863 r. 92 dusz rewiz. Rudzki 1. Most Miejskie niem. StaedtischRudabrueck, kol. na praw. brzegu Brdy, przy szosie tucholskoterespolskiej, pow. tucholski, st. p. Tuchola o pół mili, par. kat. Bysław 1 1 2 mili. Osada składa się z karczmy i kil ku chat; 1885 r. było 7 dm. i 47 mk. 2. R. Most Królewski, niem. Koenigl. Rudabrueck, le śnictwo król. , tamże, za mostem, na lewej stronie Brdy. W 1885 r. 4 dm. , 33 mk. Jest tu tartak, młyn parowy do rznięcia desek, łat i drzewa budulcowego, sprowadzanego ka nałem z Brdy. Ks. Fr. Rudzki Młyn 1. niem. RudaMuehle, pow. wyrzyski, na Rudnej, dopł. Łobżonki, o 4 1 2 klm. na wschód od Wyrzyska poczta; par. Glesno, okr. wiejski Ruda, st. dr. źel. w Osieku Netzthal o 5 klm. , 1 dm. i 10 mk. 2. 1. pod Nakłem, pow. wyrzyski; ob. Budki. Rudzkie, jezioro przy wsi Ruda, w pow. rypińskim, gm. Żałe, śród wzgórkowatych i lesistych wybrzeży, dla braku wody zamienia się stopniowo w błoto zarosło trzciną. W pobliżu znajduje się znacznie większe jezioro Żałe. Rudzkie Budy, pow. sieradzki, ob. Budy Rudzkie. Rudzkie, jezioro na pole. prus, Mazurach, pow. lecki, stanowi odnogę jez. Niewocińskiego, ciągnie się w kierunku płn. płd. , wąskiem a przeszło pół mili długiem łożyskiem. Na południowym końcu łączy je struga z jez. Buwelneńskiem. Ma 31 ha obszaru. Ad. N. Rudzkie Huby al. Budki, mylnie Budek, Rudziszki Rudziszki Rudziszkl Rudziszna Rudzk Rudzka Wola Rudźki Rudzki Rudzki Młyn Rudzkie Budy Ruedlauken Ruegenwalde Ruekersdorf wś, pow. szamotulski, o 2 1 2 klm. na płd. od Ostroroga par. i poczta, st. dr. żel. w Sza motułach o 8 klm. ; 4 dm. , 37 mk. 32 kat. , 5 prot. i 61 ha. E. Cal. Rudźma, zaśc. szl. , pow. oszmiański, w 4 okr. pol. , o 120 w. od Oszmiany, 2 dm. , 19 mk. kat. Ruebbenhof niem. , ob. Rzepiska. Ruebenau, dawniej NeuSorge, niem. nazwa posiadł. Kłopot, w pow. inowracławskim, Ruebenzahl, ob. Rybical. Rueckenau 1. wś włośc. w Pomezanii, pow. elbląski, st. p. Tolkmicko, par. kat. Neu kirch Hoehe, ma 250 ha 14 lasu, 31 łąk, 177 roli, zawiera 16 gbur. posiadeł i 7 zagród, odl. od Elbląga 2 5 8 mili. W 1868 r. 230 mk. , 177 kat. , 51 ew. , 27 dm. ; 1885 r. 32 dm. , 49 dym. , 240 mk. , 201 kat. , 39 ew. Dawniej był to fol. domeny krzyżackiej, później sta rostwa tolkmickiego, a w końcu pruskiej do meny. W 1802 r. został puszczony w wie czystą dzierżawę; nabył go Jan Godfryd Le bens z Marcushof za 4100 tal. zakupnego i roczny kanon 286 tal. 22 sbr. , lub 430 korcy, 2 mace żyta, którego 33 kor. i 15 mac in na tura miał odstawiać do król. śpichlerza w El blągu. Później uległ folwark subhastacyi i parcelacyi. Już r. 1767 i 1769 nadał ststa v. Korff 7 zagrodnikom po kawałku roli na pra wie emfiteutycznem a r. 1792 i 1799 rząd pruski 2 zagrodnikom prawem dziedzicznem ob. Der Elbinger Kreis von Rhode, str. 131. 2. R. , wś w Pomezanii, pow. malborski, st. poczt. Nowydwór, parafia katol. Marynowy, odl. od Malborga 2 1 2 mili. Razem z wybud. Rueckenauerfelde liczącem 14 włók, 1 dm. i 10 mk. obejmuje ta wś 544 ha 100 łąk i 402 roli or. , której ha daje 3603 mrk dochodu. R. 1869 było we wsi i na wyb. 291 mk. , 69 kat. , 173 ew. , 49 menonitów, 31 dm. ; 1885 r. 34 dm. , 56 dym. , 306 mk. , 29 kat. , 220 ew. , 57 dysyd. R. 1321 nadał tej wsi przywilej fundacyjny Werner v. Orselen, wielki komtur i malborski. Szkoła ewang. liczyła 1887 r. 44 dzieci i 1 nauczyciela. Kś. Fr. Rueckenwaldau, wś, pow. bolesławski, par. ew. w miejscu. W 1842 r. część lit. A, należąca do mta Bolesławia, miała kościół par. ew. , 91 dm. , 450 mk. ew. , szkołę ew. ; część lit. B, dobra prywatne, 4 dm. , 16 mk. Rueckers, wś i dobra, pow. kładzki, posiada kościół par. kat. W 1842 r. było 110 dm. , zamek, folwark, leśnictwo, 935 mk. 23 ew. , szkoła kat. od 1841, szpital, młyn wodny, gorzelnia, szlifiernie szkła, warsztaty tkackie, łomy kamienia. Do R. należały Glaesendorf 16 dm. , 114 mk. kat. , Steinbruch 3 dm. , 18 mk. , Friedrichsgrund 24 dm. , 154 mk. kat. , 2 ew. z pięknym zamkiem w staroniemiec kim stylu. Rueckfort, karczma do Thiensdorf należąca, pow. malborski, st. p. Grunowo, 1 dm. , 9 mk. Rueckgarben, dobra ryc. , pow. frydlądzki, st. p. Woeterkeim; 17 dm. , 93 mk. , 361 ha. Ruedigsheim niem. , ob. Słomowo. Ruedlauken, dobra, pow. labiewski, blisko miasta Labiawy st. p. i tel. ; 12 dm. , 60 mk. , 283 ha. Ruegenwalde po polsku Dyrłow al. Dzierżłów dok. z 1205 Dirlov, 1271 Rugenwolde, Rugenwaldt, Rugewolde, Ruyenwalde, Ruyenwolde, miasto portowe w Pomeranii, pow. sławiński, nad rzką Wieprzem Wipper, z którą się tu łączy rzka Grabów i nad Baltykiem. W 1884 r. było tu 5442 mk. , przeważnie ewang. , trudniących się żeglarstwem, rybołówstwem, rolą i hodowlą bydła. Wysyłają masło, tłuste gęsi i łososie; zboże i drzewo wywożą do Danii. R. 1887 posiadało miasto 47 statków handlowych, obejmujących 16, 084 ton. W r. 1875 przybyło tu 323 okrętów, opuściło zaś port 313. Tuż nad morzem w Muende czyli Ruegenwaldermuende są kąpiele morskie, w których bywa około 200 gości. W mieście urząd poczt. II klasy, sąd okr. , główny urząd celny, prowincyonalny zakład dla obłąkanych, st. kol. wiodącej na Szczecinek do Poznania i t. d. Gleba gliniasta, położenie niskie, niezdrowe. R. 1270 był tu panem ks. Wisław II z Rugii. W 1277 r. sprzedał on tutejszą ziemię margrabiom brandeburskim Ottonowi i Konradowi terram Zlaunensem cum castris suis et civitate Ruyenwolde; ob. Perlbach, P. U. B. , str. 243. R. 1368 dostało się miasto ks. pomorskim, których członkowie nieraz tu rezydowali. Gdy r. 1637 ostatni ks. pomorski Bogusław XIV umarł, jego małżonka Elżbieta, szleswickoholsztyń skogluecksburskiej linii, dostała zamek w dożywocie i rezydowała tu aż do śmierci 1659. Część zamku, która już oddawna jest rozebrana, zawierała ozdobny kościół św. Elżbiety, wystawiony przez wspomnianą księżniczkę. W kościele par. N, M. P. znajduje się jeszcze familijny grobowiec książąt pomorskich, a w nim drewniana trumna Eryka I, króla Danii, Szwecyi i Norwegii 1412 1435, który tu umarł w 78 r. życia. Dalej spoczywają tam zwłoki księżniczki Elżbiety i Jadwigi, małżonki ks. Ulryka pomorskiego, w cynowych trumnach. Kościół N. M. P. został zbudowany w XIV w. w stylu ostrołukowym; główny ołtarz sprawiony przez ks. Filipa II. Ostrołukowa kazalnica znajduje się w kościele św. Gertrudy, pochodzącym z XIV w. Dawniej mieli tu kartuzyanie swój klasztor, założony r. 1407 i zwany MarienKrone. Kś. Fr. Ruekersdorf, 1427 Ruckirsdorf, wś i dobra, pow. szprotowski. W 1842 r. było 205 Ruebbenhof Rueckenau Ruebenzahl Ruebenau Rudźma Rudźma Rueckenwaldau Rueckers Rueckfort Rueckgarben Ruedigsheim Rugia dm. , zamek, 4 folw. 1184 mk. 23 kat. . Parafia tutejsza już w 1530 r. przyjęła wyznanie augsburskie a w 1540 r. ostatecznie została urządzona gmina kościelna. W 1668 r. odebrano gminie kościół i zwrócono go wraz ze szkołą katolikom. Ewangielicy wystawili dom modlitwy 1744 r. , kościół kat. dla braku parafian zamknięty został w 1758 r. , lecz dopiero po 1840 r. zwrócony ewangielikom. Ruellenhaeuser niem. , ob. Rylówka. Rueppertswalde 1. Gross, fol. , pow. morąski, st. p. Maldeuten; 9 dm. , 137 mk. 2. R. Klein, fol. , tamże; 4 dm. , 66 mk. Ruesshof niem. , ob. Rysowo. Ruestern Mittel, Nieder i Ober, wś i dobra, pow. lignicki, par. ew. Ober Ruestern, kat. w Lignicy. W r. 1842 R. Mittel miało 43 dm. , 282 mk. 58 kat. ; R. Nieder 29 dm. , zamek, 237 mk. 35 kat. ; R. Ober 54 dm. , 323 mk. 29 kat. , kościół par. ew. , szkołę ew. , fabrykę syropu kartoflanego. Rufinek, ob. Podszynkowiszki. Rugajec, wś włośc, pow. oszmiański, w 4 okr. pol. , gm. Derewno, okr. wiejski Suporośna Słoboda, o 14 w. od gminy a 116 w. od Oszmiany, ma 19 dm. i 142 mk. kat. 75 dusz rewiz. Rugale 1. wś, pow. rossieński, gm. Taurogi, o 73 w. od Rossień. 2. R. , wś, tamże, o 73 w. od Rossień. Rugi, u Buszyńskiego Rugie, wś, pow. rossieński, gm. i par. Kołtyniany, o 44 w. od Rossień. Rugiany, wś, pow. kowieński, w 2 okr. pol. , o 58 w. od Kowna. Rugia, wyspa na morzu Baltyckiem, przedzielona ciaśniną Sztralzundzką od stałego lądu, łączyła się niegdyś z lądem. Płn. wscho dnie i wschodnie burze morskie, przynoszące lody z Botnickiej i Fińskiej zatoki, uderzały tak długo o ten wyskok stałego lądu, aż z czasem stał się półwysep wyspą, a raczej ostrowiskiem. R. należy do wysp płaskich; spodni jej pokład stanowią formacye kredowe, które w ostrych przylądkach wybiegły ku północy i płn. wschodowi stromo po nad morze. Obszar wyspy obejmuje 17 1 2 mil kwadr. , obwód brzegów wynosi przeszło 50 mil. Biegną one tak kręto, a morze tak liczne tworzy zatoki i cieśniny, że na całej wyspie nie ma ani jednego punktu oddalonego od morza więcej niż o milę. Na pokładach kredowych leżą warstwy napływowe, odznaczające się rozmaitością wielką tak pod względem składu, jako też i kształtów poziomu. Cały zrąb wyspy jest wysoki, więcej zbieżysty ku zachodowi, a podnoszący się zlekka ku środkowi. Powierzchnia wyspy nie ma gór właściwych, ale tylko lekkie pagórki, pasma wyżyn lesistych i obnażenia skał kredowych, które ostro spadają ku morzu. Najwyższym punktem wyspy jest Stopnica Kamienna, dziś Stubenkammer zwana, wznosząca się 128 mt. npm. Jedna jej część opada urwistym brzegiem ku morzu, druga, dalsza, częścią ostremi przylądkami, które łagodnym łukiem oprawiają brzeg wyspy. Najbardziej poszarpane, prócz zatoki Podbórza, są brzegi półwyspów, które się z obszarem wyspy łączą. Główniejsze półwyspy są wszystkie na otwarte morze rzucone, są niemi Mnichów, Jasmund, Witów, Wałów, Chełm i Żudar, oprócz dwudziestu wysp i ostrowów drobnych, które do tego ostrowiska należą. Dzięki pokładowi żyznej gleby pięknie zieleni się ostrów i uroczo sklepią się buczyny cienisto po wynioślejszych częściach. Rzek większych nie ma, ale do dwudziestu potoków przerzyna głębsze doliny i wąwozy, uchodząc w nagłych spadkach do morza i tworząc na samych wybrzeżach zwierciadło przymorskich jezior, oddzielonych od morza niekiedy tak wąskim przesmykiem, że z kąpieli morskiej do jeziornej przestąpić można jednym krokiem. Razem z przyległemi wysepkami tworzy wyspa powiat należący do obwodu regencyi sztralzundzkiej. Ma on obszaru 967 klm. kwadr. i 45, 318 mk. Miastem powiatowem są Góry Bergen, górujące rzeczywiście nad wyspą; wznies. 250 st. npm. Była tu niegdyś stolica książąt panujących w Rój grodzie Rugigród, Rugard. Na płn. ztąd wznoszą się malownicze wzgórza Granicy, a na najwyższym punkcie stoi myśliwski zamek księcia Podbórz, Rezydencya książęca w Podbórzu Putbus blisko morza, licząca około 1800 mk. , przedstawia się wspaniale. Jestto jakby jeden park wielki, starannie pielęgnowany. Znajduje się tu teatr i liczne piękne gmachy; między innemi i instytut pedagogiczny. Z powodu kąpieli bardzo odwiedzanych, pobudowano tu hotele, kurhauzy i t. p. zakłady. Mieszkańcy trudnią się rolnictwem i chowem bydła, mianowicie na półwyspie Witów, który nazywają spiżarnią wyspy. Pierwszą wzmiankę o mieszkańcach wyspy znajdujemy u Widukinda. Wspomina o nich jako o sprzymierzeńcach Otona I przeciw Słowianom. Powtarza toż za nim Sakso, kronikarz, zowiąc ich Rivani. W połowie XI w. pisze o nich Adam, biskup bremeński Bremen, nazywając ich Rani, Runi, a wyspę Reune. Odtąd napotykają się u różnych kronikarzy różne nazwy i mieszkańców i wyspy. I tak Verani, Rani, Rugani, Roiani, Rjanen, Verania, Ruia, Ruja, Roja, Royen, Rivien, Ruń. Dzisiejsza nazwa Rugia Ruegen dostała się wyspie dopiero w wiekach średnich. Wywodzono nazwę od owych Rugian Rugier, którzy z Herulami Italię podbili, poparto twierdzenie po Ruellenhaeuser Ruellenhaeuser Rueppertswalde Ruesshof Ruestern Rufinek Rugajec Rugale Rugi Rugiany wagą Ptolomeusza i Jornandesa i nazwa przyjęła się, najprzód w świecie uczonym, zkąd przeszła do klasy wykształceńszej samych mieszkańców wyspy i zyskała u nich prawo obywatelstwa. Lud do dziś nazywa siebie Rujanen, a ponieważ u wymawia prawie jak e, więc ztąd nazwa podobieństwem brzmienia bardzo się do owej starej Rjanen zbliża. Najgłówniejszą jest jednak, że owi Ruiani albo Rugianie jak ich pisarze polscy dziś nazywają należeli do szczepu słowiańskiego i byli pobratymcami mieszkańców wybrzeża pomorskiego. Posiadali oni nawet prócz wyspy także przestrzenie wybrzeża lądu stałego; nie wiadomo tylko, czy ztąd wychodząc, opanowali wyspę, czy przeciwnie wyspiarze podbili sobie owe posiadłości na lądzie stałym, również, jak trudno dociec, czy Rugianie biorą początek od szczepów pomorskich, czy też od spokrewnionych z tymiż plemion lutyckich. Na widowni dziejowej występują od razu jako lud liczny, zamożny, trudniący się rolnictwem, handlem i przemysłem, posiadający znaczne siły wojenne. Od najdawniejszych czasów widać pewne współubieganie się o pierwszeństwo między Rugianami i sprzymierzonymi ludami Lutyków, w którem ich chciwość zajęcia najpierwszego miejsca między Słowianami tak zaślepiła, że nie zważając na interes szczepu, stanęli w walce cesarza Otona z królem lutyckim Stojgniewem, albo raczej ze związkiem lutyckim, po stronie niemieckiej. Wybawili oni z Geronem wojska cesarskie z rozpaczliwego położenia nad rzeką Raksą Warnabą. Cesarz, odwdzięczając się za przysługę, posłał im Adalberta, później arcyb. magdeburskiego, celem zaprowadzenia chrześciaństwa, ale Rugianie odesłali go, pozostając wiernymi swym bogom. Głównem bóstwem ich był Światowid arkoński. Świątynia stała w środku miasta. Była to najokazalsza w mieście budowla; w niej stał posąg Światowida, przechodzący rozmiarami postać ludzką. Z czterech głów bóstwa, dwie zdawały się wychodzić z piersi, dwie zaś z pleców. W prawem ręku trzymał róg, wykładany misternie różnorodnym kruszcem, który kapłan rokrocznie napełniał winem, aby dochodzić ze stanu tego płynu, czy rok następny będzie urodzajnym. Lewa ręka łukowato wygięta wspierała się na boku. W pobliżu znajdowała się uzda i siodło bożyszcza i liczne inne przedmioty. Najwięcej podziwu wzbudzał miecz wielkości okazałej, którego pochwa i rękojeść odznaczały się nie tylko ozdobą rzeźby wyśmienitej, ale i zewnętrznym połyskiem srebra. Bóstwo miało trzysta koni i tyluż jeźdźców. Czciła je nietylko cała Słowiańszczyzna, ale też sąsiedni królowie składali na jego cześć podarki, nawet chrześciańscy, ale świeżo nawróceni, jak duński Sweno. Ztąd w skarbcu świątyni nagromadzone były niezmierne skarby, purpury zaś tyle, że się psuła. Nic dziwnego, ponieważ każdy czciciel Światowida zobowiązany był corocznie płacić na ofiarę dla niego pewien pieniądz jako podatek. Bóstwo to miało ciągły i stanowczy wpływ na wszelkie sprawy publiczne i domowe, od niego zależał pokój i wojna, do niego zwracano się w każdej potrzebie i przyjmowano wyroki z uległością i bezwzględnem posłuszeństwem. Prócz tego bóstwa czczono jeszcze bożka Rugjaevitha. świątynia jego stała w mieście Karenzy. Posąg jego, również ogromny, miał siedmioro twarzy, podobnych do ludzkich. Tyleż mieczy wisiało mu u pasa, zaś ósmy dobyty trzymał w ręku. Miał to być bożek wojny. W drugiej świątyni tamże czczono Porewitza, a w trzeciej Porenutiusa. Ostatni przedstawiony był o czterech głowach, podczas gdy piątą nosił na piersiach; czoła tejże dotykał się lewą ręką, podbródka prawą. Po klęskach i niepowodzeniach Lutyków wzmogła się sława i poważanie Rugian; okazują się oni wszędzie, dokąd ich wpływy sięgają, jako zagorzali zwolennicy i obrońcy wyobrażeń narodoworeligijnych. Długo nie doznawali najazdów ze strony Niemców, tylko królowie duńscy zmuszali ich czasem do danin. Jeżeli zaś Bolesław Krzywousty przyjął od cesarza Lothara na sejmie merseburgskim 1135 r. obok Pomorza także Rugian w lenno, może to jedynie odnosić się do posiadłości rugiańskich na lądzie stałym. Dopiero Henryk, młodszy syn Gotszalka, król w Sławii i pan nad Nordalbingami, miał z nimi zatargi. Rugianie bowiem, mimo, że potęga Henryka wielką była, odważyli się napaść na Lubekę i Bukowiec, gdzie Henryk właśnie bawił. Stało się to tak niespodzianie, że ocalenie króla zdawało się niemożliwem. Mimo to jednak odważny Henryk przerznął się nocą przez obóz nieprzyjacielski, zebrał na prędce zastępy wiernych mu Holzatów, zaskoczył z tyłu nieprzyjaciół i straszną śród nich rzeź sprawił. Mogiłę, wznosząca się nad ciałami pobitych Rugian, lud okoliczny nazywa górą rugiańską Ranenhuegel. Wkrótce potem Henryk wysłał syna swego Włodzimierza przeciw Rugianom, ale ten w utarczce sam poległ. W zimie r. 1112 Henryk urządził walną wyprawę na Rugian. Cieśnina pomiędzy lądem a wyspą zamarzła, wojska Henryka szły prawie przez dzień cały po lodzie, zanim wstąpiły na brzegi wyspy. Strwożeni Rugianie wysłali najwyższego kapłana swego, aby przebłagać Henryka; stanęła ugoda, którą zobowiązali się złożyć jako okup 4400 grzywien. Ponieważ Rugianie monetą się nie po Rugia Rugia sługiwali, zastąpili ją płótnem i kosztownościami ze skarbu Światowida a zapłacili w istocie o wiele więcej, w skutek tego, że Henrykowi posłańcy nierzetelnej użyli wagi. Zamożność Rugian tak podnieciła chciwość chrześcian, że następnej zimy r. 1114 nawet książe saksoński, późniejszy Lothar III, wybrał się w towarzystwie króla Henryka na grabież w daleki kraj Rugian. Lecz tym razem szczęście nie sprzyjało; lód bowiem już trzeciego dnia topnieć począł, a wojsko sprzymierzonych z trudem z wyspy na ląd stały ujść zdołało. Podług innych kronikarzy i ta wyprawa skończyć się miała pomyślnie dla Henryka a król ragiański własnego brata w zakład oddał, zaś książę rugiański Dumar, pan pobrzeża lądu stałego naprzeciwko wyspy położonego, uznał zwierzchnictwo chrześcian. Roku 1147 wspierali Rugianie dzielnego króla Obotrytów Niklota przeciw niemieckim lub raczej chrześciańskim Krzyżowcom, a w r. 1160 przeciw Henrykowi Lwu i jego sprzymierzeńcom, jak niemniej opiekowali się walecznymi synami Niklota. Ale już wybiła godzina, w której także Rugia stracić miała niezależność; panami jej stali się Duńczycy. W tym czasie siedział na tronie duńskim Waldemar, a przy boku jego niespracowany przyjaciel jego, biskup roskildzki Absalon. Dwaj ci mężowie ojczyznę swą z niedoli do wysokiej potęgi podźwignęli. Dawniej płaciła Dania podatek książętom saksońskim, aby ją przed napadami Słowian także więc i Rugian bronili; jeszcze r. 1158 zapłaciła za to 1000 grzywien srebra. Król Waldemar i biskup Absalon postanowili radzić sobie sami. W tym celu rozpoczęli systematyczną wojnę celem podbicia całego nadbrzeża słowiańskiego. Najpierw zwrócili się przeciw wyspiarzom, którzy się ukorzyli i podatek przyrzekli. Śtan ten trwał niedługo, bo ledwie Duńczycy odpłynęli, Rugianie o przyrzeczeniach zapomnieli. Do tego sprzyjał im los. Książęta saksońscy bowiem, zazdroszcząc Duńczykom powodzenia, także podjęli wyprawę na wyspę; to wywołało wdanie się Duńczyków i sprowadziło zatarg między niemi a Saksonami, a następnie i kilkoletnią wojnę, z której skorzystali Rugianie nie płacąc nikomu danin. Dopiero w r. 1168, gdy Henryk Lew zajęty był walką z książętami niemieckimi, tak się poszczęściło Duńczykom, że całą Rugię pod swą władzę podbili, przy pomocy książąt pomorskich, tudzież posiłków obotryckich. Była to ósma wyprawa Waldemara przeciw Bugianom. Poddała się stolica Arkona, poddała Karenza, złożyli hołd królowie Tetysław i Jaromar. Z upadkiem samodzielności narodowej padło i pogaństwo; posąg Światowida, wszechwładnego niedawno, zburzono, Rugia, ukorzyła się przed znakiem krzyża. Do wprowadzenia chrześciaństwa przyłożył się wielce dawny kapłan i król Jaromar. Tenże sam książę sprowadzał z Niemiec księży, i następnie osadników niemieckich. Powoli też przeobrażały się w ślad za religijnymi stosunkami stosunki społeczne; ludność słowiańska zamieniała się na niemiecką. Przykład szedł z góry najprzód wynarodowili się możni, ci pociągli za sobą przedniejsze warstwy, za temi poszedł lud. Książęta, których protoplastą jest właśnie ów pierwszy chrześcianin Jaromar, zwą się dziś von und zu Puttbus. Rodzina ta przetrwała wszystkie burze dziejów od XII w. Była najprzód słowiańską, potem duńską, nastęnie szwedzką, a dziś jest niemiecką, gdy od czasu kongresu wiedeńskiego Rugia Prusom się dostała. Po pierwotnej ludności pozostały ślady tylko w nazwach miejscowych; z 522 nazw bowiem jest 410 słowiańskich a tylko 112 niemieckich. Prócz tego przechowały się liczne grodziska. Zakładano je na wyżej położonych miejscach, wzgórzach nawet, podczas gdy na Pomorzu wybierano na ten cel moczary. Składają się zwykle te grodziska z ziemnego wału, przed którym jeszcze jeden, czasami dwa wały usypywano. Więcej stosunkowo przechowało się zabytków z czasów jeszcze przedhistorycznych, z epoki kiedy wyspę zamieszk wała ludność, o której plemiennych cechachi nie mamy wiadomości. Zabytków tej odległej epoki dostarcza najwięcej półwysep, noszący nazwę Witów i Jasmund i wyżyna Hiddensoe. Badanie Hagenowa, Baiera i Scholza wykazały, iż w epoce kamiennej znajdowały się na Rugii liczne pracownie wyrobów krzemiennych. Materyał ten występuje tu w obfitych pokładach. Jedna z takich stacyi istniała na Jasmondzie, przy dzisiejszej wsi Lietzow, druga na Witowie, przy miejscowości Gramsitz, trzecia na górze Banzelvitz. To były główne punkty; prócz nich znajdowały się liczne dość mniejsze. Wyrabiano tam broń, sprzęty domowe i gospodarcze, naczynia, zausznico, szpilki, naramiennice itp. Znajdujemy te przedmioty w dwóch postaciach wykończone do najdrobniejszych szczegółów, lub też mniej kształtne, roboty ciężkiej. Być może także, że jedne są produktem epoki dawniejszej, drugie późniejszej; przy pierwszych wyrabiano np. ostrze przy nożach przez odłupanie od bryły, przy drugich juź je szlifują. Wyroby grubszej roboty znajdują się przedewszystkiem w północnowschodniej części wyspy. Najwięcej spotyka się pryzmatycznych noży. Wykonywano je przez odłupywanie od głazu krzemiennego nucleus, dla tego też jedna strona ostrza jest gładsza. Noży długich, formy lancetowej i spiczastej, używano do Rugno Rugull Ruhbank Rugianiszki rzucania w bitwie, zakrzywionych, z garbatem ostrzem, do krajania, innych wreszcie do uprawy ziemi. Dalej znajdują się między zabytkami skrobacze, siekiery, różne dłuta, lance, strzały; trzy ostatnie tworzą przejście od łupanych do szlifowanych wyrobów. Bo wykonywania tych przedmiotów potrzebne były odpowiednie narzędzia. To też znajdują się na wyspie kamienie do łupania, do uderzania w bryły, zastępujące dzisiejsze młoty, w formie kul 5 10 cm. średnicy, dalej kamienie do szlifowania, zwykle piaskowce, których gładka jedna lub więcej stron jasno wskazuje cel, do jakiego ich używano; te ostatnie sprowadzano prawdopodobnie z Szwecyi. Znaleziono także narzędzia powyższe odrobione z granitu, ale w małej liczbie; produkt zapewne obcy. Prócz zastosowania praktycznego tych różnych wyrobów, trzeba przypuścić, że używano ich niekiedy jako przedmioty ofiarne dla bogów; znajdują się bowiem także zupełnie nowe, wykończone narzędzia, poukładane jakby w pewnym porządku. Zabytki te wskazują, że mieszkańcy wyspy dosięgli w obrabianiu kamienia pewnej doskonałości, tak dalece, że gdy spiż zastępować począł kamień, Rugianie naśladowali nowe wyroby, posługując się ciągle jeszcze kamieniem. Choć niewątpliwie i Rugia miała swą epokę spiżową, t. j. mieszkańców, którzy spiżu jako materyału na broń i narzędzia używali, to jednak przemysł ten nie rozszerzył się tak, jak kamienny. Przedmioty epoki pierwszej były oryginalne, samodzielne, miały cechy odrębne od podobnych wyrobów innych narodów, przedmioty drugiej są dowożone lub naśladowane. Archeolodzy północni podają rok 1500 przed Chr. jako kres epoki kamiennej. W przybliżeniu też tylko można podać czas wprowadzenia żelaza; mogło to nastąpić krótko przed narodzeniem Chrystusa. Znalezione bowiem zabytki tej epoki podobne są kształtem i wykonaniem do znalezionych w mieszkaniach nawodnych w Szwajcaryi przedmiotów, a wszystko przemawia za tem, że wyrabianiem tychże zajmowały się narody Galii w I lub II w. przed Chr. Ostatniemi czasy znaleziono takich przedmiotów sporo, ale niczem to jest w porównaniu do ilości wyrobów epoki kamiennej. Pomniki nagrobne na Rugii są rozmaite. Pierwszy rodzaj tworzą tak zwane grobowce kamienne różnej wielkości. Są to groby zbudowane w podłużny czworobok, pokryte z wierzchu wiekami kamiennemi, na których się jeszcze wznosi stos wielkich granitowych brył. Znajdują się w nich popielnice, czasem też kości zmarłych. Lud nazywa je także grobami olbrzymów Huenengraeber. Drugi rodzaj jest tylko odmianą pierwszych, bo zbudowane tak samo, tylko bez kopczyka granitowego, którego miejsce czasem zastępu je kopczyk z ziemi usypany. Trzecim a naj zwyklejszym rodzajem są mogiły usypane z ziemi w kstałcie dzwonów, w których się tylko popielnice znajdują. Te natrafia się po jedyńczo, albo po kilka razem, zwykle po 7, ustawione w szeregach, w kierunku z zachodu ku wschodowi. Czwarty rodzaj tworzą ol brzymie łożyska kamienne, podłużne, ziemne nasypy, po środku nieco wklęsłe, które uwa żać należy za grobowiska. Po całej wyspie ich pełno, najwięcej na Jasmundzie i między Granicą, Mnichowem a Podbórzem. Najbar dziej zasługującą na uwagę jest grupa mogił leżących na drodze z Pacyku do Gór, niedaleko wsi Worki, znanych pod nazwą mogił olbrzy mich pod Workami. Stoi tu grób przy grobie, ogromne sterty kamieni i pomników po rozdołach, pagórkach, pośród pól ornych. Na je dnym z pagórków leży głaz 42 stopy obwodu mający. Zapewne to grób jakiego sławnego wodza lub księcia, olbrzymi, zbudowany z misternie rzeźbionego i ogładzonego granitu, w kształcie trumny sklepionej w górze. Wy kopaliska i zabytki starożytnicze R. mieszczą się przeważnie w muzeum berlińskiem, a są tak co do liczby przedmiotów, co do rozmai tości i doboru znanych, odkrytych dotąd rze czy jakoteż doboru egzemplarzy, jeżeli nie jedynem, to najbogatszem źródłem dla badacza starożytności słowiańskich. Prócz tego boga te jest pod tym względem muzeum prowincyonalne pomorskie w Szczecinie. Obszerniej o R. piszą; Sieniawski, Dzieje Słowian nadłabskich; Barthold, Ruegen u. Pommern; Ba ier, Insel Ruegen; W. Pol, Obrazy z życia i natury I, IV, 113. Ad. N. Rugianiszki, . wś, pow. nowoaleksandrowski, w 1 okr. pol. , o 51 w. od Nowoaleksandrowska. Rugie, wś, pow. władysławowski, gm. Leśnictwo, par. Syntowty, odl. od Władysławowa 13 w. , ma 13 dm. , 118 mk. W 1827 r. 13 dm. , 121 mk. Rugie, ob. Rugi, Ruginie, wś, pow. telszewski, gm. Kretynga, o 76 w. od Telsz. Rugno, jezioro pod Piechowicami, w pow. kościerskim, wymienione w przywileju Mestwina z r. 1290 ob. P. U. B. von Perlbach, str. 422. Ob. Kiszewa Stara. Rugull 1 al. Rugeln Alt. , dobra, pow. szyłokarczemski, st. p. Kinten; 6 dm. , 36 mk. 2. R. Neu, wybud. przy wsi Feilenhof, tamże, 18 dm. , 105 mk. Ruhbank, 1399 Rubank, wś, pow. bolkowicki, par. ew. i katol. w Giessmannsdorf. W 1842 r. 41 dm. , 379 mk. 32 katol. , szkoła ew. od 1833 r. , młyn wodny, warsztaty płó Rugianiszki Rugie Ruginie cienne. Do 1810 r. wies była własnością kla sztoru w Gryzoborze. Ruhberg, wybud. przy wsi Schillehlen, pow. darkiejmski, st. pocz. Sodehnen; 3 dm. , 33 mk. Ruhberg 1. góra 83 st. wznies. , pomiędzy świdnicą a Rychbachem. Przechodzi przez nią droga bita łączące te miasta. Na górze są ruiny starożytnego grodu czy też świątyni. 2. R. , góra w pow. jeleniogórskim, z pięknym zamkiem, należącym od 1826 r. do ks. Radziwiłła. Przedtem właścicielem był hr. Hoym, minister. Ruhden, ob. Ruda. Ruheberg, część Nowych Łasków, w pow. czarnkowskim, pod Wieleniem; 1 dm. , 12 mk. Ruhendorf, wybud. wsi Jodlauken; 12 dm. , 77 mk. Ruhenthal, łotew. Runde al. Rundale, wś i dobra pryw. , w okr. mitawskim, pow. i par. bowska Kurlandya. W dobrach, stanowiących niegdyś własność książąt kurlandzkich, znajduje się największy i najpiękniejszy z byłych pałaców książęcych, otoczony wspaniałym ogrodem. Do dóbr należą fol Gross i Klein Swirkaln, Klein Ruhenthal, Wirsitten, Klein Berstein, NeuBersteln i Lindenhof. Ruhenthal niem. , ob. Zacisz. Ruhenwalde, karczma do Miłogoszcza należąca, pow. wałecki, par. rz. kat. Mielęcin. W 1868 r. 9 mk. , 5 kat. , 4 ew. Ruhfelde niem. , ob. Mierucin, w pow. mogilnickim. W ostatnich czasach przezwano tę wieś Ruhheim. Ruhjenes łotew. , ob. Rujen. Ruhnenberg, fol. , pow. świętosiekierski, st. p, Brunsberga. Ruhnowfliess niem. , struga w pow. wałeckim, wypływa z jez. Tuczna, pod miastem t. n. , i biegnie ku zachodowi ob. Die Kassubei u. Tuchler Haide von Pernin, str. 59. Ruhland, łużyckie Rugtan al. Rugwan, miasto nad Czarną Elsterą, przy ujściu Młynówki Muehlbach al. Schwarzwasser, pow. wojerecki. Odl. 24 mil na zachód od Lignicy a 32 mil od Wrocławia, na granicy Szląska Pruskiego i Brandeburgii, w pobliżu linii dr. żel. Do 1815 r. należało do saskich Łużyc a dopiero w 1823 r. wcielone w obręb Szląska. Posiada kościół par. ewang. , papiernią, do 2000 mk. Tradycya miejscowa przypisuje założenie miasta, jakoby najstarszego w Łużycach, Karolowi W. w 790 r. W 1221 należało do Brandenburgu, w 1319 r. przeszło pod panowanie czeskie. W 1842 r. było tu 223 dm. i 1357 mk. 1350 ewang. i 7 katol. . W 1840 r. mieszkało tu 119 Serbów, w 1860 tylko 20 a w 1880 r. nie było już żadnego. Ruhwalde, wś, pow. ostródzki, 63 dm. , 340 mk. , 211 ha. Ruina, góra na wschód od Seretu, między Seretem a granicą bukowińską, na praw. brzegu rz. Seretu. Wznies. 389 mt. npm. Br. G. Ruina 1. gajówka na obszarze Negostyny, pow. serecki, 2. R. , przedmieście mta Seretu. Br. G. Rujak, potok, wypływa na obszarze Zwięczycy, w pow. rzeszowskim, płynie wzdłuż granicy od gm. Rzeszowa, biegiem bardzo krętym, przechodzi na obszar Rzeszowa, a opłynąwszy od płn. wólkę Rudki wpada do Wisłoka z lew. brzegu. Długość biegu 4 1 2 klm. Br. G. Rujale, ob. Ruchle. Rujbiszki 1. wś, pow. rossieński, gm. Skawdwile, par. Girdyszki, o 43 w. od Rossień. 2. R. , wś, pow. rossieński, gm. i par. Botoki, o 49 w. od Rossień. Rujczyn, niem. Ritschen, w dok. villa Ruycznyn olaviensis distnctus, wś kosc. na płn. od Brzegu na Szląsku, niedaleko Odry. Istniała jeszcze w 1456 r. Stenzel udowodnił Verhandl. d. schles. Gesell. fuer vaterlaend. Cultur, 1837 i 1838 r. , że do tej wsi odnieść na leży wzmianki w czeskich i szląskich roczni kach o kasztelanii Reczen Redsen, Retschen, Rezen. Między wsiami Rogalice Rogelwitz i Szydłowiec Scheidelwitz, w okolicy Brzegu, jest dotąd las zwany Ritscher Wald, w którym przechowały się szczątki grodzi ska. Przy grodzie tym miała być druga z ko lei pierwsza w Smogorzowie siedziba bi skupstwa szląskiego. Dochował się dokument, którym Henryk III, ks. wrocławski, nadaje wś Ritsche miejscowemu proboszczowi por. t. VIII, 654, 658 i 672. Br. Ch. Ruje al. Rujen, rzeka w gub. ryskiej, bie rze początek w południowozachodniej części okr. parnawskiego z jez. Ruje, płynie w licz nych zagięciach przeważnie w kierunku połu dniowozachodnim, po południowozachodnich stokach wododziału felińskiego, zrasza naj bardziej zaludnione okolice okr. weimarskie go i przebiegłszy 65 w. uchodzi do jez. Burtneek 139 st. npm. . Przybiera rzeczki Guldurg al. Juldrug, Kirre, Pesta, Patmat, Ohle, Azze, Wirke i in. Bz. Ruje i Sedde uważane są za początek rz. Salis, wypływającej z jez. Burtneek. J. Krz. Rujen, łotew. Ruhjenes, wś paraf. i 3 dobra R. Radenhof, R. Toernei i R. Grosshof, w okr. wolmarskim Inflanty, z zamkiem pokrzyżackim, wzniesionym około 1260 r. jednocześnie z kośc. par. Podług danych z 1859 r. w parafii było 326 Niemców i 13504 Łotyszów i Estów niewielu. Rujeszyszki, wś, pow. rossieński, par. girtakolska. Rujgie, u Buszyńskiego Rungie, wś, pow Ruhberg Ruhden Ruheberg Ruhendorf Ruhenthal Ruhenwalde Ruhfelde Ruhjenes Ruhnenberg Ruhnowfliess Ruhland Ruhwalde Ruina Rujak Rujale Rujbiszki Rujczyn Ruje Rujen Rujeszyszki Rujgie Ruhberg Rukojnie Rukocin Rukła Rukle Rujki Rujnie Rujsce Rujszczyk Rukajcie Rukały rossieński, gm. i par. Wewirżany, o 126 w. od Rossień. Rujki, wś, pow. rossieński, gm. Sartyniki, o 82 w. od Rossień. Rujnie, wś, pow. rossieński, par. taurogowska. Rujsce, pow. średzki, ob. Ruszcza. Rujszczyk, folw. , pow. błoński, gm. Młochów, par. Tarczyn, ma 11 mk. Rukajcie 1. wś, pow. szawelski, gm. Radziwiliszki, o 18 w. od Szawel. 2. R. , wś, pow. szawelski, gm. Krupie, o 53 w. od Szawel. 3. R. , wś, tamże, gm. Poszwityń, o 46 w. od Szawel. Rukały, pow. mławski, ob. GrzybowoR. Rukańce 1. okolica szlach. , pow. lidzki, w 2 okr. pol. , o 52 w. od Lidy a 17 w. od Ej szyszek, ma 19 mk. katol. 2. R. al. Zabrzezie, wś i folw. , tamże, o 53 w. od Lidy a 19 w. od Ejszyszek, ma 3 dm. , 33 mk. katol. 3. R. , okolica szlach. , pow. lidzki, w 4 okr. pol. , o 42 w. od Lidy a 24 w. od Wasiliszek, ma 2 dm. , 10 mk. katol. J. Krz. Rukany, wś, pow. poniewieski, w 2 okr. pol. , o 39 w. od Poniewieża. Rukawczyce, wś nad kotliną rz. Serwecz, dopł. lewego Niemna, pow. nowogródzki, w 2 okr. pol. horodyszczańskim, gm. Cyryn, ma 11 osad pełnonadziałowych; miejscowość falista i bezleśna, grunta pszenne, wyborne, łąki obfite. A. Jel. Rukawiec, dobra, pow. prużański, w 1 okr. pol. , gm. Kotra, o 17 w. od Prużany. Ruki 1. wś, pow. kowieński, w 2 okr. pol. , o 80 w. od Kowna. 2. R. , wś, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 69 w. od Nowoaleksandrowska. Rukiele, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 48 w. od Nowoaleksandrowska. Rukiszki 1. wś włośc. , pow. święciański, w 2 okr. pol. , gm. i dobra skarbowe Łyngmiany, okr. wiejski Antołkiena, o 5 w. od gminy a 29 w. od Święcian, ma 2 dm. , 15 mk. katol. w spisie z 1864 r. 15 dusz rewiz. . 2. R. , dwór, pow. kowieński, w 1 okr. pol. , o 48 w. od Kowna. 3. R. , wś, pow. rossieński, par. rossieńska. 4. R. , wś, pow. telszewski, w 2 okr. pol, o 49 w. od Telsz. 5. R. , dobra, pow. wiłkomierski, gm. Rogowo, o 51 w. od Wiłkomierza. 6. R. , wś, tamże, gm. Traszkuny, o 52 w. od Wiłkomierza. Rukle, pow. ciechanowski, ob. Mossaki. Rukle, wś, pow. wiłkomierski, gm. i par. Sudejki, o 76 w. od Wiłkomierza; uwłaszczoczona od dóbr Dekszniany. Rukła 1. wś i dobra nad rz. Wilią, pow. wileński, w 2 okr. pol. , gm. Giełwany, okr. wiejski Kiejżany, o 20 w. od gm. a 87 w. od Wilna. Folw. ma 1 dm. , 15 mk. , kaplicę kat, drewn. par. Giegużyn, młyn wodny i gorzelnię, wś zaś 7 dm. i 65 mk. kat. w 1864 r. 35 dusz rew. ; własność hr. Kossakowskich. Włościanie w R. i Kiejżanach wnieśli 11, 594 rs. 15 kop. wykupu. 2. R. Górne, wś, tamże, o 25 w. od gminy, 31 dusz rewiz. 3. R. , zaśc, tamże, o 25 w. od gminy, 11 dusz rew. Rukocin, niem. Rukoschin, 1686 Rukosin, 1710 Rukoczyn, wś, pow. tczewski, st. p. i par. kat. Tczew, filia Lubiszewo, okr. urz. stanu cywil. Dalwin, 256 ha 8 łąk, 201 roli or. , 2 zagr. i 5 gbur. posiadeł. W 1869 r. 160 mk. , 113 kat. , 47 ew. , 15 dm. ; 1885 r. 15 dm. , 35 dym. , 179 mk. , 106 kat. , 73 ew. R. leży nad szosą z Tczewa do Skarszew. R. 1258 należał R do Gotschalka ze Staro gardu, który wyznaczył cystersom w Pogódkach znaczną daninę pszennej mąki, zapisując ją na Rukocinie ob. Opactwo peplińskie, przez kś. Kujota, str. 42. R. 1583 było tu 16 wło ścian, każdy dawał mesznego od włóki po 1 korcu żyta ob. Wizyt. Rozdrażewskiego, str. 40. Kś. Fr. Rukojnie 1. Rukojny, niekiedy Rykony, mko rząd. pow. wileński, w 5 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra skarbowe Rukojnie, o 18 w. na płd. wschód od Wilna, przy trakcie pocztowym z Wilna przez Oszmianę do Mińska, w 1881 r. 323 mk. 155 męż. i 168 kob. . W 1859 r. było tu 26 dm. , 244 mk. ; w 1866 r. zaś 25 dm. i 364 mk. 53 prawosł. , 261 kat. , 50 żyd. . Posiada cerkiew paraf. murow. , zarząd gminy, szkołę wiejską w 1885 6 r. 21 dzieci, magazyn zbożowy murow. ; była tu st. poczt. Do niedawna był w R. kościół paraf. katol. , wzniesiony w 1814 r. , na miejsce dawniejszego, spalonego w 1812 r. przez Francuzów, kosztem archidyakona katedry wileńskiej Michała Dłuskiego. Do parafii należały kaplice w Kijanach i Kienie, j Przy kościele w R. był proboszczem kś. Paweł Brzostowski 1825 27 r. . Parafia prawosł. , dekanatu błahoczynia Szumskiego, ma 621 wiernych. Mko stanowiło niegdyś uposażenie kapituły wileńskiej. Gmina należy do 2 okr. pok. do spraw włośc, 7 rewiru sądu pokoju oraz 2 okr. konskrypcyjnego, obejmuje 72 wsi, 322 osad, zamieszkałych przez 4985 włościan. Podług spisu z 1864 r było w gminie 1379 dusz rewiz. b. włościan skarb. , 364 włośc. uwłaszczonych i 10 jednodworców. Gmina składała się z 7 obecnie 8 okręgów wiejskich Rukojnie, Zakońce, Broskowszczyzna, Jukszany, Kiena, KienaWoł korabiszki i Czarna. W skład okręgu wiejskiego wchodzą mko R. , wsi Kijany al. Oszmianka i Nowosady, zaśc. Krzyżówka, Oblizanka, Smolanka i Stołbowy, w ogóle w 1864 r, 206 dusz rewiz. b. włośc. skarb. i 10 jednodworców. 2. R. , fol. rząd. nad bezim. rzką, Rukańce Rukany Rukawczyce Rukawiec Ruki Rukiele Rujki Rukiszki Rukownica Ruks Rukoły Ruksliszki pow. wileński, w 5 okr. poi, o 16 w. od Wilma, 1 dm. , 11 mk. 4 prawosł, 7 katol. , młyn wodny. 3. R. , karczma rząd. , o 17 w. od Wilna, 1 dm. , 5 mk. żyd. J. Krz. Rukoły, wś, pow. mławski, nad bagnami Niemyje, zwie się właściwie GrzybowoRu kały. Rukomielnie, zaśc. szl. nad jez. Dubinki, pow. wileński, w 3 okr. pol. , o 52 w. od Wilna 1 dm. , 9 mk. kat. Rukomysz, wś, pow. buczacki, o 45 klm. na płn. od Buczacza sąd pow. , urz. poczt. i tel. , rz. kat. par. , na zach. brzegu Strypy. Granice wschod. Medwedowce, połud. Dźwinogród i Buczacz, zachod. Jezierzany, półn. Przewłoka i Żurawince. W 1880 r. w gminie 406 mk. , na obsz. dwor. 60; rz. kat. 102; gr. kat. par. w miejscu, dek. buczacki. Cerkiew mur, p. w. św. Onufreja sięga XVII w. , metryki ma od 1764 r. W R. dusz gr. kat. 398, w Żurawińcach cerkiew drewniana z 1818 r. 682, razem 1080 gr. kat. ; kasa pożycz. gm. z kapit. 850 złr. Właśc. posiadł. dwor. Marya z Wolańskich Bogucka. W aktach grodz. i ziem. wydanych przez wydział krajowy znajdują się wzmianki o R. t. II, str. 68. W dok. w Petlikowcach d. 14 sierpnia 1421 r. którym Albert, dziedzic na Petlikowcach, uposaża tamże kościół, jest podpisany jako świadek Abraham alias Awdanecz de Rukomesze Akta gr. i ziem. , II, 68. W dok. z 28 lipca 1379 r. , którym Michał Habdank z Buczacza uposaża założony przez siebie kościół w Buczaczu, wymieniona jest po kilkakroć wś R. pro qua quidem ecclesia et ipsius rectoribus, pro tempore stantibus, dedimus etc. vastitatem nostram dictam Zorawyncze ad locandam villam et in novo erigendam, iuxta flumen Strippam iacentem, utramque rippam tenentem inter nostras villas Przewloka et Rukumesche sitam i t. d. t. V, 18, 19; ob. też 31. B. R. Rukostowo, dawna nazwa wsi Małe Liniewo. Pruska komisya z r. 1772 pisze, że na pustkowiu R. Kl. Liniewo mieszka arendarz płacący 290 fl. ob, Zeitsch. d. WestPreuss. Gesch. Ver. , XV, 129. Rokoszyn, duża wś nad rz. Berestem, dopływem Dniestru, pow. chocimski, par. Chocim, leży przy drodze z Chocimia do Czeponosów. W 1868 r. było tu 355 dm. Rukotyn, ross. Ruchotin, wś nad bezim. dopł, Dniestru, pow. chocimski, par. Chocim. Jest tu cerkiew drewniana, zarząd gminny wołost. W 1858 r. miała 21 dm. X M. O. al. Butka Bukoluj, góra lesista w Karpatach bukowińskich, na obszarze gm. Straży, w pow. radowieckim, na płn. zach. od wsi Straży, po płn. stronie doliny rz. Suczawy. Po stronie płn. bierze początek pot. Lau ra lewy dopł. Suczawy. Wznies. 1107 mt. npm. Znak triang. Br. G. Rukownica al. Rutkownica, dok. Rudcovinicza, Ruckovinicze, Rutchovenicza, Ruckownitza, struga pod Skarszewami, w pow. kościerskim. Jest to lewy dopływ Wietcisy. Po raz pierwszy wymieniona w przywileju Grzymisława z r. 1198 ob. P. U. B. t. Perlbach, str. 7. Ruks al. Ruksy, niem. Rux, os. młyn. i okr. domin. , w pow. obornickim, na lewym brzegu Warty, przy ujściu Samicy Kiekrskiej, o 9 klm. na płn. wschód od Szamotuł poczta, st. dr. żel, par. Oborniki, 2 dm. , 2 młyny, 21 mk. i 7972 ha; właściciel Ludwik Golisz. W skład okr. domin. wchodzą huby i fol. Do łęga 6 dm. , 43 mk. ; cały okr. ma 8 dm. , 64 mk. 49 kat. , 15 prot. i 251 ha 176 roli, 4 łąk, 38 lasu. E. Cal Ruksliszki, ob. Rusaliszki. Rukstinkrandt, fol. , pow. szyłofcarczemski, 17 dm. , 107 mk. Rukszany 1. w spisie z 1866 r. Ruksztany, wś włośc. , pow. święciański, w 2 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra skarbowe Łyngmiany, o 3 w. od gminy a 35 w. od Święcian, 5 dm. , 40 mk. kat. w 1864 r. 22 dusz rewiz. . 2. R. , wś i dobra nad Ormianką, dopływem Niemna, pow. kowieński dawniej rossieński, w 1 okr. pol. , par. Wielona, odl. o 51 w. od Kowna, 10 w. od st. poczt. Czekiszek a 2 w. od Niemna. Dobra mają 65 włók; lud litewski, wyznania rz. kat. , grunta lekkie piaszczyste. Dobra R. składają się z 3 fol. R. , Goniuny i Moropol Leokadyów. Wś założona w 1640 r. przez Ludwika TalkIłgowskiego Hryncewicza, prałata katedry żmujdzkiej proboszcza wielońskiego, stanowiła dziedzictwo rodziny Hryncewiczów do 1867 r. , w którym w skutek sekwestru nałożonego po wypadkach 1863 r. sprzedaną została rotmistrzowi gwardyi Aleksandrowi Wakselowi. Dr. T. Hr. Ruksze 1. wś włośc, pow. dzisieński, w 3 okr. pol, , gm. Przebrodź, okr. wiejski Hustata, o 19 w. od gminy, 30 dusz rewiz. 2. R. , wś, pow. rossieński, par. poszylska. 3. R. , okolica, pow. rossieński, gm. i par. Kołtynisny, o 56 w od, Rossień. 4. R. , fol. , pow. wiłkomierski, par poniemuniecka; nale ży do dóbr Soły, J. Krz. KONIEC TOMU DZIEWIĄTEGO. Rukoły Rukomielnie Rukstinkrandt Rukszany Ruksze Rukomysz Rukostowo Rukotyn