r. wyprawił się Przemysław, zaczepiony przez Mestwina, który Nakło był zdobył, razem z Kazimierzem kujawskim, pustosząc okolicę, pod zamek pomorski Raciąż, dokąd się z obawy przed nadchodzącymi schronili mieszkańcy tej kasztelanii. Książęta podłożyli ogień i mimo dzielnej obrony załogi owładnęli grodem. Między jeńcami znajdował się dowódzca twierdzy, chorąży Sokół ob. Script r. Pruss. , I, 765. Zburzony zamek został odbudowany, występuje jednak przez pewien czas pod mianem Starogrodu ob. P. U. B. v. Perlbach, dok. z 1293 r. , str. 447. Po śmierci Świętopełka 1266 odgrywa zamek raciąski jeszcze raz ważną rolę w sporze jego dwóch synów, Mestwina II i Wracisława. Waśnili się oni o zwierzchnictwo. Wracisław uzyskał przewagę i trzymał Mostwina w grodzie tutejszym w więzieniu r. 1271 Wardzlaus fratrem cepit et in Redzk eum tenuit vinculatum, Script. V. Pruss V, p. 603. Ostatnią wiadomość o zamku mamy z r. 1294, gdyż tam in Racens wystawił Mestwin przywilej na dobra Wytomin w pow. wejherowskim P. U. B. v. Perlbach, str. 454. Z czasem zamek wskutek przyjaźniej szych stosunków Pomorza i Wielkopolski stracił znaczenie i popadł w ruinę. O kasztelanii raciąskiej także w dok. kilkakrotnie jest mowa. Wspomina o niej najprzód Bogufał. R. 1299 nadaje Władysław Łokietek Mikołajowi Jankowiczowi, woj. kaliskiemu, wszystkie sądy w kasztelanii raciąskiej omnia judicia, quae in districtu vel castollania de Racenze i 30 miar miodu z barci w tej kasztelanii położonych et triginta urnas mellis in mellificiis nostris in eodem districtu, P. U. B. , str. 518. W 1300 r. uzyskali cystersi z Byszewa od arcyb. Jakuba część dziesięcin jego z północnej połaci kasztelanii nakielskiej retro Nakel, za co mu oddali wieś Dobrów. Ale gdy tegoż roku dodali mu swoje wś Piecewo, użyczył im arcyb. dziesięcin z Dzidna i z Bralewnicy w kaszt. raciąskiej castollania de Racez, ob. P. U. B. v. Perlbach, str. 525. Wydawcy kodeksu wielkopol. pomylili się tłumacząc Bralewnicę przez Zbrachlin pod Trzemesznem, gdy tymczasem Br. leży o milę od Tucholi, ku rzece Kamionce, gdzie pod młynom Tobołą zaczynało się księstwo poznańskie króla Przemysława. Oczywiście więc dotykała kaszt. raciąska na południe starych granic Pomorza i Wielkopolski. Zdaje się, że te okolice już zdawna należały do Pomorza. Dowodzi tego fakt, iż jeden z najstarszych kościołów w tych stronach, fara chojnicka, wzniesiony był podobno przez Sambora I r. 1205. Prawda, że jedynym dokumentem jest stara tablica, wpuszczona w mur nad bramą kościelną, i zapiski po wizytacyach biskupich. Kościół ten jednak ma tak znaczno rozmiary, że przy licznych dokumentach krzyżackich odnoszących się do Chojnic, niemniej przy dokładnych wiadomościach kronik krzyżackich, byłoby się niezawodnie przechowało imię komtura lub mistrza, który wybudował ten kościół. Budowa sama bardzo jest podobna do najstarszych murowanych świątyń w Tczewie i Gniewie, które także z wielką słusznością przypisują pierwszym książętom pomorskim. Sambor I nie byłby tak wielkiego i kosztownego kościoła stawiał w okolicy nie podlegającej jego rządom. Ale i owe dziesięciny oliwskie z Rezek czyli Redzk, dano r. 1178 przez Sambora I. , dowodzą, że wtenczas Raciąż na pewno był w ręku Pomorzan. Długie walki po r. 1100 o Nakło i Czarnków się toczące, wskazują, że te grody stanowiły obronną granicę Pomorza; co było pod Brdą musiało już oddawna być oderwane od Polski razem z resztą Pomorza po śmierci Chrobrego. Żaden z przywilejów, wystawionych przez królów lub książąt wielkopolskich przed Przemysławem, nie odnosi się do obwodu Raciąża, zatem nigdy tu władzcy polscy nie wykonywali praw książęcych ob. Rocz. Tow. Nauk. w Toruniu, 1880, str. 127 133. Dalsze wiadomości o R. dotyczą już tylko wsi tutejszej. Na początku XIV w. nadaje król Wacław II wsio Sierock, Raciąż i Stobno Piotrowi Świecy z Nowego w zastaw za 200 grzywien, które mu jako wiano był przyobiecał, a r. 1305 nadaje mu je Wacław III prawem dziedzicznem ob. Perlbach P. U. B. , No 638. R. 1320 nadaje Piotr Święca uczciwemu Rulkowi za jego częste usługi lemaństwo w Raciążu o 4 włókach na prawie dziedzicznem i łąkę, poczynającą się od dębu przy strudze i ciągnącą się aż do Wysockiej granicy; oprócz tego daje mu wolne rybołówstwo w jez. Przyżarcz małą siecią, dla własnego stołu. Za to ma mu służyć koniem, 6 grzywien wartującym, jak inni. Dan w Tucholi w świątki ob. Cod. Belnensis, str. 23 i odpisy Dregera, str. 117. W 1325 r. nadaje Piotr święca karczmę we wsi Raciążu Wawrzyńcowi Walce Walko wraz z 2 mr. roli pod warunkiem, aby co rok na Matkę B. Gromniczną 2 grzyw. płacił. Pozwalamy toż jemu i jego spadkobiercom we wsi tej sprzedawać sól, mięso i chleb, co drugim wo wsi i obcym ma być zakazane, chyba za zezwoleniom pomienionego Wawrzyńca. Chcemy toż, aby ten karczmarz i jego spadkobiercy mieli wolne drwa, pastwiska i wody równo z drugimi gburami w tej wsi. Dan w Tucholi, w dzień Wszystkich Świętych ob. Cod. Belnensis w Peplinie, str. 21 i Preuss. Prov. Bl. , 1830, str. 9. Niedługo potem nabyli Krzyżacy dobra Święców, a zatem i R. , który odtąd należał do komturstwa tucholskiego. W 1349 r. nadaje komtur tucholski Konrad Vullekop

Raciąż