ki, Zychowo, Zdunówko, ŻukowoStrusie, Ż. Wawrzonki. Br. Ch. Raciąż, ludowe Reciąż, niem. Reetz, dok. 1178 Rezck, 1273 Recinz, 1294 Racens, 1305 Rossins, Ratzens, Racenze, Racez, 1293 Stargart, wś kośc. w pow. tucholskim, w najwynioślejszym punkcie powiatu wznies. 146 mt. . odl. 1 milę na płn. zachód od Tucholi, nad jez. raciąskiem. Posiada dwuklasową szkołę kat. i pomocniczą, st. pocz. najbliższa st. kol. w Ostrowitem Osterwick. Razem z Raciąskim Młynem ReetzerMuehle obejmuje 914 ha 644 ha roli or. , 42 łąk i 41 lasu. W 1858 r. było 461 mk. ; 1871 r. 619 mk. 587 katol. i 32 ew. ; 1885 r. 662 mk. 631 kat. , 16 ew. i 15 żydów. Domów było 86, dymów zaś 148. Tutejszy nowy kościół kat. p. w. św. Trójcy, patronatu rządowego, jest wraz z wieżą w cegłę budowany w latach 1864 1866. Konsekrowany r. 1871 d. 4 paźdz. przez sufragana Jeschke go. Przy kościele istnieje bractwo św. Józefa od 1677 r. i br. trzeźwości od 1858 r. , oprócz tego jest szpital dla 4 ubogich niewiast. Na cmentarzu stoi grobowiec familii Połczyńskich na Wysoce, posiadających w okolicy znaczne dobra. W Dąbrówce jest drewniany kościół filialny p. w. św. Jana Nep. zbud. 1766 r. , kollatorem jest Adam Połczyński na Wysoce. W skład par. dekanat tucholski wchodzą Raciąż, Stobno, Piastpszyn, Żalno, Zielonka nieistnieje, Nowe Żalno, Nadolna Karczma czyli Lutomski Most niem. Niederkrug, Wysoka, Lubierzyn, Grochowo, M. Komorza, Wysocki Młyn, Raciąski Młyn i Nadolnik, a od r. 1887 także Dziegieć, odłączony od par. śliwickiej. Do filii są przyłączone Dąbrówka, W. Komorza i Woziwoda. Rola plebańska w Raciążu obejmuje około 296 mr. , nadto w Piasto szynie łąkę i około 2 morgi roli. W 1867 r. liczyła parafia 2408 dusz, r. 1886 zaś 2702. Stary kościół, który r. 1851 prawie z całą wsią zgorzał, był drewniany, dachówką pokryty, tylko presbyteryum miał murowane. W wielkim ołtarzu znajdował się obraz św. Józefa, sławny i na dalszą okolicę, tak że w Borka Echo sepulchralis, str. 767, II, Raciąż zowie się Locus sponsi Doiparae Virg. S. Josephi gratiosa imagine celebris. Na odpust św. Jozefa zjeżdżała się szlachta z różnych stron, jako to kasztelanowie gdańscy, starostowie tucholscy, tczewscy, ziemscy sędziowie z Tucholi i Mirachowa i szlachta z Więcborka, Człuchowa, Świecia, Kościerzyny, Chojnic, Koronowa itd. Wota z ognia wyratowane, zostały przerobione na teraźniejszą wielką monstrancyą ob. Cudowne obrazy kś. Fankidejskiego, str. 181. Dawniej należał R. do archidyecezyi gnieźnieńskiej. Z proboszczów sa znani Jakub Szado 1653, Wawrzyniec Bekierton 1661, Wojciech Idzikowski 1665 76, Andrzej Aleksander Grabowski 1676 1733, kanonik Kamieński 173376, Franciszek Łukowicz, Gaspar Hoppe 1775 93, Kazimierz Splettstoesser 1798 1821, Michał Półczyński 1821 45, Józef Michał Wieland 1846 79, jako wikaryusz Mikołaj Frydrychowicz 1879 83, Andrzej Rink od 1883. R. należy do rzędu najstarszych osad w okolicy. W dokum. występuje wś i zamek raciąski już w XII wieku. W 1178 r. zapisuje Sambor I klasztorowi oliwskiemu dziesięciny z Raciąża Redzk, Rezek albo Rezck, ob. Perlbach P. U. B. , str. 4. Długo niewiedziano, gdzie właściwie leżał ów Raciąż. Wydawcy kodeksu pomorskiego Hasselbacha wpadli na pomysł, że owo Redzk nie jest nazwą miejscowości lecz oznacza rzeź a więc dziesięcinę z rzezalni książęcych, albo tyle co rzeka, porzecze, brzeg morski i prawo zaboru rozbitych statków. Wydawcy Kod. dyplomat. wielkopolskiego upatrywali w objaśnieniach do przywileju z r. 1299 w Racenze miasto Raciążek poniżej Włocławka nad Wisłą. Dopiero Quandt Baltische Studien, 1885, zeszyt I, str. 176 i 178 szczęśliwie Redzk odgadnął. Tradycya ludowa zachowała pamięć zamku i wskazuje jako miejsce, gdzie stał, wzgórzystą wyspę na jez. Mrowinieckiem czyli Przyżarczu, około ćwierć mili na północnyzachód od Raciąża. Jeszcze niedawno temu, za pamięci żyjących, był tam tylko półwysep, który skutkiem przerwania przez wodę stał się wyspą. Autor rozprawy Kasztelania raciąska i ziemia zaborska Rocz. Tow. N. w Toruniu, 1880, str. 127 136 myli się utrzymując, że zamek raciąski leżał tuż obok wsi R. , na jednym z półwyspów jeziora. Powiadają, że na owym półwyspie wyorywał pług jeszcze przed ćwierć wiekiem zardzewiałe i połamane brzeszczoty szabel, ostrogi i inne szczątki. Utrzymuje się podanie, że dawniejszy pan zniszczonego zamku, w ciemnych nocach jesiennych wyjeżdża na czarnym koniu, z licznym orszakiem myśliwców i hałaśliwą sforą w pobliskie knieje i wśród odgłosu trąb odbywa polowanie. Jeżeli kto odważy się podpatrywać polujących, to duchy gonią go manowcami i parowami. Gród ten raciąski zasłaniał Pomorze, zwłaszcza kasztelanią świecką, na zachód od Wielkopolski, i leżał nad głównym traktem, wiodącym z Nakła do Bytowa. O szlaku tym jest już wzmianka w przywileju Mestwina z r. 1273 usque admagnam viam, quae ducit in Recinz, P. U. B. v. Perlbach, str. 210. I późniejsze dokumenta krzyżackie pozwalają tę drogę śledzić za Raciążem koło Brus, gdzie się bytowską nazywa. Zamek był siedzibą kasztelanów. Najstarszą wzmiankę o zamku podaje Bogufał. W 1256

Raciąż

Raciąż