między kozakami gen. Dochturowa a konnicą Łubieńskiego. Z zabytków przeszłości, jakie się przechowały w P. , najdawniejszym jest kościół P. Maryi, niegdyś w starem mieście, później, po przesunięciu się miasta w górę rzeki, za obrębem miasta stojący, pochodzący prawdopodobnie z XIII wieku. Stawiany z cegły, bez tynku, miał w ścianach wmurowane liczne kule kamienne i kamienie młyńskie. Biskupi Andrzej Chryz. Załuski 1697 i Szembek 1787 odnawiali podupadłą świątynię, z której nabożeństwo parafialne zdawna przeniesiono do kolegiaty. Zabrany przez rząd pruski na kaplicę ewangielicką dla wojska 1803, służył następnie za magazyn wojskowy i odtąd stał pustkami. Kolegiata przez liczne przeróbki w 1560 r. , 1613 pożar, 1786, 1828, 1833 i 34 odnawiania zatraciła swoje pierwotne kształty. Godne uwagi nagrobki biskupów Giżyckiego fundatora 1413, Leszczyńskiego Rafała 1527, wspaniały grobowiec Noskowskiego w kaplicy N. Sakramentu, grobowce rodziny Załuskich, wzniesione dla siedmiu członków tego rodu przez bisk. Ludwika Załuskiego. Zniszczona przez pożar 1875 r. , została w ostatnich czasach odbudowaną. W skarbcu zachował się krzyż, monstrancya i kielich, gotyckie, z XV w. Kościół św. Magdaleny, filialny, niewielki, z rotundą w środku, przechował zniszczone przez wilgoć wizerunki biskupów 71 wizerunków. Starożytny kościół św. Krzyża, na wzgórzu po za miastem, nad odnogą Narwi, pochodzi podobno z 1539 r. Odnowił go w 1805 r. bisk. Onufry Szembek, mający tu wraz z poprzednikiem Krzysztofem Szembekiem, swe nagrobki. Kościół pojezuicki, wzniesiony 1566 r. , po spaleniu na nowo zbudowany w 1717 r. , po kasacyi jezuitów zostawał w ręku benedyktynów do 1864 r. Obszerna ta świątynia, z dwoma wieżami, ma stalla i obrazy sprowadzone przez benedyktynów z Płocka. Obraz Matki Boskiej Niepokal. Poczęcia ma datę 1524 r. Kościół poreformacki z 1648 r. nie odznacza się niczem. Gmach szpitalny z kaplicą był wzniesiony pierwotnie w 1594 r. na seminaryum. Opis P. skreślił w 1623 r. ks. Jan Przeździecki Soc. Jes. po polsku. Rękopis ten zawiera 4 arkusze. Inny rękopis dwuarkuszowy Stan miasta Pułtowska czyli prawa i przywileje, dawność założenia jego wolności i swobody okazujące z 1786 r. , przytacza w urywkach Star. Polska. J. Nep. Chądzyński zostawił w rękopisie P. i jego okrąg w zbiorach hr. Konst. Przeździeckiego. Monografią P. szczegółową dość i źródłową opracował Michał Szczepankowski, pisarz konsystorza pułtuskiego a uzupełnił, poprawił i wydał W. Hip. Gawarecki p. t. Wiadomość historyczna miasta Pułtuska z ryciną, Warszawa 1826 r. Tutejsza szkoła obwodowa wydawała od 1835 do 1848 r. w Płocku Akta uroczyste zakończenia roku szkolnego. Opisy P. i gmachów ważniejszych podawał Tyg. Illustr. w 1860 r. t. II, 510, 1865 r. XI, 204, 1867 r. VII, 220. Powiat pułtuski, utworzony w 1867 r. z 13 gmin dawnego pow. t. n. , zajmuje płd. zach. narożnik gub. łomżyńskiej i obejmuje 27, 71 mil. kwadr. Graniczy on od północy z makowskim, a od wsch. z ostrowskim, od połud. oddziela go od pow. radzymińskie go gub. warszawskiej naprzód Bug a następnie Narew, stanowiąca też granicę w części od pow. warszawskiego, dalej znika granica wodna, gdyż pow. płoński gub. płockiej zachodzi klinem pomiędzy Narwią a połud. granicą pow. pułtuskiego. Od zachodu graniczy z pow. płońskim i ciechanowskim gub. płockiej. Środkową i południową część obszaru zajmują doliny dwóch rzek, które biegnąc w dwóch przeciwnych kierunkach Narew od płn. ku płd. , Bug. od wsch. ku zach. , spotykają się na połud. granicy powiatu przy ujściu Bugu do Narwi pod Serockiem. Stolica powiatu leży niemal w środku, w nizinie 257 st. n. p. m. , śród której rzeka szeroko się rozlewa i rozdziela na dwa koryta. Obszar powiatu po prawym brzegu Narwi jest wynioslejszy, suchszy. W pobliżu Nasielska przechodzi w kierunku z południa ku północy linia działu wodnego między dorzeczem Wkry i Narwi. Lewe pobrzeże Narwi a zarazem wschodnia połowa powiatu przedstawia obszar zbliżających się do siebie dolin Narwi i Bugu, płynących na przeszło trzymilowej przestrzeni równolegle w odległości 2 1 2 do 3 1 2 mil. Obszar ten wypełnia mało wyniosłe płaskowzgórze, z niewyraźną linią działu wodnego, pokryte przez lasy i rozległe bagna zwane Pulwy ob. , stanowiące część rozległej puszczy, zalegającej w epoce historycznej międzyrzecze Bugu i Narwi a zwłaszcza płaskowzgórze zajmujące cały niemal dzisiejszy powiat ostrowski i większą część ostrołęckiego. Najwynioślejszą częścią wschodniej połowy powiatu jest obszar między Popowem i Wyszkowem, otoczony z północy doliną rzeczki Śliskiej, prowadzącej do Narwi wody Pulw i lasów wschodniej części. Z prawej strony ważniejszymi dopływami Narwi są Pełta pod Kleszewem i bezimienna rzeczka płynąca na Winnicę, Goląd, kowo, Łempice, Koziegłowy, i Pokrzywianka, uchodząca pod Gzowem. Najlepszą glebę posiada część płn. zachod. , przytykająca do pow. ciechanowskiego i makowskiego, a zwłaszcza okolice przerznięte przez rz. Pełtę. Uprawiają tu pszenicę i buraki cukrowe cukrownie w Krasińcu i Łukowcu. W ogóle powiat posiada glebę bielicowatą na spodzie gliniastym, miejscami margiel; we wschodniej

Pułtusk