nych zmian w losach miasta. Zniesienie zakonu jezuitów pociągnęło zamknięcie głośnego kolegium. Istnieją i nadal wprawdzie szkoły, w których uczą początkowo byli jezuici, później zaś benedyktyni, zawezwani z Płocka w 1781 r. , prowadzący zakład według programu szkół publicznych ówczesnych, mimo to napływ uczniów zmalal znacznie. Od 1781 do 1825 r. pobierało naukę 4295. W 1826 r. było 408 uczniów. Przy szkole ustanowiła komisya edukacyjna w 1789 r. konwikt na 6 ubogich uczniów, utrzymywany do 1794 r. Szkoła akademicka przestała istnieć około 1670 r. Troskliwością o podniesienie miasta odznaczały się rządy bisk. Załuskich i Szembeka. Andrzej Stanisław Załuski zakłada w 1732 r. bank pożyczkowy Mons pietatis z kapitałem 5000 zł. 4000 dla mieszczan, 1000 dla włościan. W 1825 r. fundusz ten wzrósł do 16, 614 zł. Procent pobierano 3 od sta. Tenże biskup wzniósł w 1728 r. okazały ratusz z wieżą, na miejsce spalonego, a w 1732 r. wystawił w pobliżu kolegiaty nowy dom na seminaryum, mieszczące się od 1594 r. za miastem, w gmachu obróconym następnie na szpital, do którego sprowadzono siostry miłosierdzia w 1735 r. W 1785 r. miał P. tylko 199 dm. a za to 111 pustych placów. W liczbie domów były 2 kamienice wysokie, 23 kamieniczek, 6 kamienic pustych, 8 domów mur. parterowych z facyatami, inne wszystkie z drzewa. Rządy bisk. Szembeka były także pomyślnemi dla miasta, które zaczęło się dźwigać z upadku, gdy w 1794 r. przeszło pod panowanie pruskie. W marcu 1794 r. wojska pruskie wyciągnęły linię posterunków wzdłuż Narwi i zająwszy P. , obserwowały działalność polskiego oddziału pod wodzą Augustyna Zawadzkiego, zajmującego brzeg przeciwległy. Rząd pruski zabrawszy dobra biskupie położył koniec rządom tych władzców. Biskupi płoccy, jako książęta pułtuscy, mając na całem terytoryum dóbr władzę udzielną z prawem miecza, ustanowili starostów, którzy podobnie jak starostowie królewscy sprawowali władzę sądową i policyjną. Akta grodu pułtuskiego, zaczynające się od 1570 r. , wykazują 21 starostów, z których ostatnim był Józef Pisarzowski, szambelan królewski, ustanowiony w 1797 r. przez bisk. Onufrego Szembeka. Sprawy szlachty rozsądzał gród pułtuski, miejskie cywilne burmistrz z ławnikami, kryminalne wójt z osobnymi ławnikami. Drugą instancyą był sąd starościński. Najwyższą instancyą dla szlachty i mieszczan był sąd biskupi, złożony z dwóch kanoników i dwóch urzędników ziemskich lub burgrabiów grodowych. Według inwentarza biskupstwa z 1785 r. do miasta należało 37 włók i 2 zagony, ks. benedyktyni mieli 8 włók, dziekani kolegiaty 2 wł. , kościół św. Krzyża 1, kościół P. Maryi 1 1 2 Promotorya 1 wł. Reszta ze 100 włók, stanowiących pierwotnie uposażenie miastaweszła w skład folwarku biskupiego. Herbem miasta był wąż okręcający się głową do góry koło pionowego drążka. W nowo utworzonej przez rząd pruski prowincyi Nowowschodnich Prus P. stał się stolicą powiatu i otrzymał garnizon z batalionu fizilierów Ledebura. Władza biskupów ustała w 1796 r. wskutek zabrania dóbr przez rząd pruski. W 1800 r. było tu 239 dm. , rynek brukowany, zabudowany murowanemi kamienicami, pałac biskupi i kanonie nadawały P. pozór zamożnego miasta, Holsche zaluje, że rząd pruski nie pomieścił tu władz departamentalnych zamiast w Płocku. Po ustąpieniu Prusaków w 1806 r. , zaszła tu dnia 26 grudnia 1806 r. na polach miejskich, śród błot nadrzecznych, walka między wojskami rossyjskiemi pod gen. Kamienskoj a francuzkimi pod wodzą marszałka Lannes. Walka trwała od 11 rano do 6 po południu. Nazajutrz 27 grudnia o 7 rano, po ustąpieniu wojsk rosyjskich za Narew, oddział Francuzów zajął miasto. Następnego dnia, 28 grudnia, przybył tu po bitwie pod Gołominem, Napoleon z bratem Hieronimem i sztabem, i bawił przez 8 dni. Pobyt większej liczby wojsk tak ogłodził miasto i okolicę, że przez jakiś czas płacono do 2 zł. za funt chleba razowego. W 1807 zajął miasto korpus bawarski gen. Wrede; poczem, według wskazówek marszałka Masseny, powznoszono reduty i baterye z obu stron rzeki. Wojska rossyjskie zająwszy poblizką wieś Obryte, rozpoczęły dnia 16 maja utarczkę z Bawarami, trwającą od 1 do 9 po południu. W 1809 r. , w dniu bitwy pod Raszynem 19 kwietnia, pożar zniszczył połowę miasta, drewnianą głównie. W tym czasie od 1807 r. przybywa miastu nowy element, ludność żydowska, której dawniejsze prawa miejskie wzbraniały pobytu. W 1810 r. było 2295 chrześc. i 118 żydów. Od 1816 r. jest P. miastem obwodowem i mieści władze sądowe sąd policyi, sąd pokoju, notaryat i administracyjne komisya obwodowa, kasa, urząd municypalny i administracya dochodów miasta. Tu odbywają się sejmiki obwodu pułtuskiego. W 1825 r. było w P. 3957 mk. 643 żydów, budowle były ubezpieczone od ognia na sumę 811, 825 złp. a dochody miasta wynosiły 16, 610 zł. Rynek i ośm ulic były brukowane. W mieście były dwie apteki istniała apteka już 1516 r. na mocy przywileju Erazma Ciołka, danego Grzegorzowi z Poznania i kilku lekarzy. Budowa synagogi rozpoczęła się 1815 r. i trwała przeszło 10 lat. W czasie wojny 1831 r. zmarł pod Pułtuskiem we wsi Kleszewie naczelny wódz rossyjskiej armii Dybicz. W dniu 24 sierpnia 1831 r. zaszło w P. starcie

Pułtusk