zasiane licznemi osadami, drobnemi zapewne, które wymienia przywilej Konrada, ks. mazowieckiego, z 1203 r. , potwierdzający posiadłości bisk. płockich. Na czele tych osad wymienia castrum Poltowsko. .. cum castellatore suo Kod. Maz. , 337. W potwierdzeniu papiezkiem przywilejów nadanych kościołowi płockiemu przez ks. Konrada z 1232 r. powiedziano Si homo de Nosidlk Nasielsk vel de alio castro fecerit malum homini de Poltovsck non provocetur homo ille coram judice de Poltovsk sed coram Judice illius castri cujus est homo. Et tribunus de Peltovsck cum actore suo vadant ad iudicem illius castri. .. . Ita annona que colligitur in villis que sunt ecclesiae datur in conservationem castri Poltovsck Kod. Maz. , 6, 7. W dok. z 1237 r. występuje Janko capellanus de Poltowsk Kod. Maz. , 8. O rozwoju rolnictwa w okolicy i wzroście ludności miejskiej, świadczą przywilej. e na młyny. W 1366 r. bisk. Stanisław nadaje młyn Jacussio filio Feliciani civi nostri Polthoviensis, w 1380 r. bisk. Dobiesław magistro Cunrado Kod. Maz. , 78, 94. Jak widzimy był P. zarazem punktem strategicznym, siedzibą sądu, magazynem danin i dziesięcin kościelnych a przytem centrem kościelnym i targowiskiem. Gród pułtuski istniał prawdopodobnie na wyniosłościach panujących nad doliną Narwi, w każdym razie po za obrębem miasta, jak o tem świadczy dokum. z 1380 r. Kod. Maz. , 95. Wedle tradycyi Szymon, bisk. mazowiecki płocki, sprawujący tę godność od 1107 do 1129, miał zorganizować zarząd dóbr całego okręgu kasztelanii pułtuskiej. Po nim Gunter, rycerskiej duszy, prowadzący walki z Prusakami, pierwszy podobno miał przybrać tytuł princeps territorii pultoviensis. Biskup Piotr około 1229 r. na miejscu starego drewnianego kościołka, fundacyi Szymona, wzniósł murowany p. w. Panny Maryi i utworzył parafią. Według Gawareckiego, przywilej miejski i prawo chełmińskie miał potwierdzić w 1257 r. Ziemowit, ks. mazowiecki, a następnie zniszczonemu przez najazdy Litwinów miastu nowy przywilej wydał bisk. Klemens, który rządzi dyecezyą między 1339 a 136i. Udzielił on niejakiemu Mikołajowi przywilej na wójtostwo pułtuskie 1339, z obowiązkiem osadzenia miasta na 100 łanach. Ponieważ akt ten spłonął in civitate, Varschoviensi przeto biskup Dobiesław daje w 1380 r. nowy przywilej Janowi, synowi owego Mikołaja, wójtowi pułtuskiemu. Ze względu na częste napady Litwinów, zmniejsza on opłaty mieszkańcom, oznaczając czynsz i dziesięcinę razem na pół grzywny z łanu. Cztery łany służyły za wspólne pastwisko. Mieszczanom wolno było na całem terytoryum polować na zające, wilki i lisy. Wójt prócz swych łanów ma 12 mr. jugera łąk nad Narwią, z drugiej strony rzeki a z tej strony 3 morgi na dom i ogrody. Wolne rybołóstwo z jednym rybakiem, z wyłączeniem sadzawek między miastem a grodem castrum, i trzeci denar z jatek rzeźników, szewców, łaźni i wszelkich dochodów K. Maz. 95. Miasto było obwarowane rowami a zapewne i parkanami drewnianymi. Być może iż pierwotny zamek leżał na tak zwanej górze Abrahama, w której były wykute korytarze na piwnice, używane potem przez jezuitów na składy żywności Gawarecki, Wiad. hist. Pułtuska, 80. Ważniejsze napady Litwinów miały miejsce w 1325, 1338 i 1368 r. Drewniane miasto ulegało zwykle pożarowi i rabunkowi. Przy ostatnim napadzie pod wodzą Kiejstuta spłonął i zamek wraz z obrońcami. Najezdcy bowiem otoczyli warownią stosami drzewa, które pozapalali. Z końcem XIV w. ustają napady litewskie i miasto może swobodnie i pomyślnie się rozwijać. Wyrób piwa, przemysł rękodzielniczy i handel zbożowy stanowią trzy główne źródła pomyślności. Pod względem handlowym podobnie jak Przasnysz jest P. punktem wymiany produktów przemysłu leśnego ludności puszcz po drugiej stronie Narwi się ciągnących i płodów rolnych żyznej ziemi ciechanowskiej, przylegającej od zachodu. W ciągu wieku XV wyrazem tej wzrastającej pomyślności są powstające w mieście budowle i instytucye. Biskup Jakub z Kurdwanowa zbudował w 1405 r. ratusz i podniósł opłatę z włóki z 15 na 25 groszy. Około 1440 r. istnieje tu juz szkoła, kierowana przez mistrzów akademii krakowskiej, utrzymywanych kosztem biskupim. Paweł Giżycki wyznaczył w 1449 r. stałe uposażenie rektora szkoły. W 1512 r. pobierał on pięć kóp groszy z mostowego. Tenże sam Giżycki wznosi w 1449 r. kościół, wyniesiony przez papieża Mikołaja V na stopień kollegiaty, p. w. Zwiastowania P. Maryi. Była to budowla murowana, w stylu ostrołukowym. Przy kościele zorganizowaną była kapituła, złożona z trzech prałatów i 10 kanoników. Do obsługi kościoła było 13 wikaryuszów w 1517 r. bisk. Erazm wyznaczył i 8 mansyonarzy Wincenty Przerębski ustanowił. Szpital dla ubogich założony był w 1439 r. przez bisk. Pawła Gizyckiego a bisk. Scibor w 1469 uposażył go dochodem z mostowego. Na nowo założył upadłą instytucyą bisk. Firlej w 1623 r. Przy tym szpitalu p. w. św. Ducha była kaplica i proboszcz z tytułem kanonika. Najważniejszą instytucyą, której Pułtusk zawdzięczał swą pomyślność i rozgłos, było kolegium, założone przez sprowadzonych z Brunsbergi jezuitów, staraniem bisk. Noskowskiego w 1566 r. Biskup ten wystawił im dwupiętrowy gmach na

Pułtusk