winą 1816 drogę rozwojowi polskiej powieści a Powieściami wiejskiemi literaturze ludowej, przyczyniały się niemniej do potęgowania blasku tego ogniska, jakie tworzyło zespolenie tylu rozumnych i szlachetnych dusz. Pokarmu umysłowego dostarczała bogata biblioteka i zbiory naukowe, których zamożność podwoiła się, gdy w 1818 r. sprowadzono do Puław zbiory Czackiego z Borycka. Od 1785 r. bibliotekarzem i zarazem nauczycielem młodych książąt jest uczony filolog Groddeck. Od 1818 r. zarządza biblioteką przybyły z Porycka Gołębiowski Łukasz, później Karol Sienkiewicz. Szereg pisarzów, którzy bądź stale, bądź czasowo goszczą w P. , biorąc udział w tutejszem życiu i ulegając jego wpływom, rozpoczyna Kniaźnin, którego pieśni i cała działalność poetycka jest odbiciem stosunków, obyczajów, zabaw, pojęć i uczuć towarzystwa puławskiego. Przez krótki czas bawił tu Franciszek Karpiński. W blizkiem sąsiedztwie Puław po 1794 r. otrzymują, nie przypadkowo przecie, probostwa dwaj poeci w Górze Puławskiej a następnie w Końskowoli Zabłocki, komedyopisarz, pracujący dawniej w kancelaryi ks. generała poprzednio w Końskowoli jest proboszczem Piramowicz, zasłużony pracownik w działalności komisyi edukacyjnej, w Kazimierzu zaś osiada na probostwie Woronicz, któremu urządzone przez ks. Izabellę muzeum pamiątek narodowych, podsunęło myśl do Świątyni Sybilli. Utrzymując tradycyą dworów polskich z XVI wieku, Czartoryscy przyjmują chętnie młodzież z rodów pańskich i szlacheckich, przybywającą tu dla odbywania lub kończenia edukacyi. Ks. generał pojmując poważnie obowiązki wychowawcy, urządza rodzaj szkoły dla młodzieży męzkiej a następnie pensyonatu dla panien ubogich i sierot przeważnie. Młodzież uczy się początkowo razem z młodymi książętami, ale gdy ci wyjadą do Petersburga w 1796 r. , szkoła nie przestanie istnieć. Kształcą się między innymi Dominik Radziwiłł, Sapieha, Rembieliński, Rudomina, Siebeń, Dembowski Leon, Haller z Bardyowa. Istnieje także szkoła dla nauczycieli elementarnych i szkoła organistów. Pensyonatem panien liczącym zwykle do 30 uczennic kieruje Bernatowiczowa, matka autora Pojaty, który się tu wychowuje ojciec jego rządcą dóbr. W pensyonacie tym kształci się matka Klementyny Tańskiej Hofmanowej, a ojciec jej Ignacy jest po Kniaźninie nadwornym poetą puławskim. Niemcewicz w P. układa plan Jana z Tęczyna a Franciszek Morawski pisze przedmowę do Katalogu zbiorów Świątyni Sybilli. Jednym z czynników życia umysłowego i edukacyi młodzieży jest teatr a raczej amatorskie przedSłownik Geograficzny T, IX. Zeszyt 100. stawienia, urządzane z okazyi obchodów rodzinnych, przy uczestnictwie młodzieży dworskiej. Dla tego teatru napisał Kniaźnin, prócz innych, zarówno Matkę Spartankę jak Cyganów, a później Tański tworzył okolicznościowe obrazki. Około 1830 r. pojawia się w P. drukarnia, z której wychodzi kilka książek, a między innemi pierwszy przekład prozą Hernaniego W. Hugo, i jeden tom Pamiętników o dawnej Polsce Niemcewicza. W 1830 r. wychodziło tu pismo peryodyczne miesięczne p. t. Skarbiec dla Dzieci. P. są miejscem urodzenia Gołębiowskiego Seweryna, historyka, i Belkego Gustawa, naturalisty. Wojna 1831 r. dotknęła kilkakrotnie P. Dnia 26 lutego i z 1 na 2 marca oddziały polskie z kolumny Kossakowskiego i korpusu Dwernickiego, przeszedłszy Wisłę po lodzie, atakowały z powodzeniem rossyjskich dragonów a następnie, po ich zniesieniu, inny oddział jazdy zajmujący P. Odznaczył się tu szczególniej Juliusz Małachowski, szef batalionu a następnie podpułkownik strzelców. W kilka miesięcy później młody ks. Wirtemberski, syn ks. Maryi, prowadząc przeciwległym brzegiem Wisły oddział wojsk rossyjskich, przesłał puławskiemu parkowi i pałacowi przez Wisłę porcyą armatnich kul. Niepomyślny przebieg kampanii zniewolił ks. Czartoryskiego, zajmującego wysokie stanowisko w ówczesnym rządzie, do opuszczenia kraju. Bibliotekę i zbiory puławskie wywieziono w 1831 r. po za granicę kraju. Utworzyły one później bibliotekę polską w Paryżu, obecnie przeniesioną wraz ze zbiorami dzieł sztuki i pamiątek do Krakowa. Po roku 1831 P. zniszczone kilkakrotnym pobytem wojsk, zaczęły zwolna zamieniać się w pustkę. Dobra zostały przez rząd zajęte i w części sprzedane w r. 1836 a w części wypuszczone w dzierżawcę. Pałac i park pozbawione opieki, niszczały. W 1842 r. powstał zamiar przeniesienia tu szkoły guwernantek w Warszawie istniejącej, z przekształceniem takowej na instytut panien, mający zostawać pod opieką cesarzowej. Przebudowano więc pałac puławski odpowiednio celowi, pod kierownictwem budowniczego Ankiewicza i otworzono w 1844 r. instytut nazwany Maryjskim. Inspektorem zakładu był Bartoszewicz Dominik, prof. języka polskiego Teodozy Sierociński, wychowaniec liceum krzemienieckiego, a sekretarzem przez czas jakiś Kazimierz Kaszewski. W ciągu 18letniego istnienia zakładu w Puławach, ukończyło nauki do 200 uczennic. W 1846 r. rozporządzeniem rządowem nazwę Puław zmieniono na Nową Aleksandryą. W 1862 r. przeniesiono instytut Maryj ski do Warszawy, do budynku przy ulicy Wiejskiej, w którym mieścił się dawniej zniesiony instytut szla19

Puławy