szego, lesistego przeważnie obszaru od brzegów Wisły, było powodem, iż wody leśne i wody drobnych lecz licznych zbiorników i mokradeł wytworzyły rzeczkę, zwaną Skurczą, która okrążała Pragę, towarzysząc pasmu wzgórzy piaszczystych i spływała pod Tarchorainem. Por. plan dołączony do Opisu bitwy pod Warszawą w 1656 r. w Bibl. Warsz. z 1887 r. i opis sam pola walki na str. 228 do 232, zeszyt za luty i marzec. Obecnie, chociaż koryto Wisły odsunęło się od brzegu warszawskiego a nurt zwrócony ku prawemu brzegowi zniósł istniejące dawniej kępy i zarwał zapewne część wybrzeża, na lewym brzegu jednak wazki pas tylko nadbrzeżnej niziny oddziela koryto Wisły od wyniosłej krawędzi płaskowzgórza, na którym się rozłożyła Warszawa, podczas gdy na prawym brzegu podnoszenie się poziomu występuje bardzo nieznacznie i nie przedstawia widocznych krawędzi. W dwuwiorstowej dopiero odległości pojawia się pas piaszczystych wzgórków, zwanych Łysemi górami, ciągnący się równolegle z Wisłą, jakby wał naturalny, po prawej stronie nasypu linii drogi żel. nadwiślańskiej. Rozległa piaszczysta równina prawego brzegu, podlegająca zalewom Wisły, z ubogą glebą, nie przedstawiała przyjaznych dla rolników warunków. Puszcze, pokrywające cały obszar między Bugiem, Liwem, Wilgą i Wisłą, dochodziły aż do tej ostatniej i przechodziły na lewy brzegi sięgając do Pilicy. Puszcze te miały, nielicznych wprawdzie, mieszkańców żyjących z przemysłu leśnego. Brzegi rzek ściągały ludność, tu bowiem najłatwiej było zbywać produkty przemysłu pierwotnego i nabywać w zamian potrzebne przedmioty. Takiem targowiskiem nadrzecznem był niewątpliwie warszawski Solec przedmieście Warszawy a pierwotnie odrębna wieś, takiem również Modlin przy ujściu Narwi. Znajdywane w okolicach Pragi a głównie na owych Łysych górach narzędzia krzemienne i cmentarzyska w Grochowie i Targówku świadczą, iż zaludnienie sięga tu epoki przedhistorycznej. Kolonizacya oparta na przemyśle rolniczym hodowli bydła bierze tu początek w niezbyt odległej epoce XVI wiek zapewne i rozwija się najżywiej w obecnem dopiero stuleciu. Obszar otaczający Pragę miał głównie dwóch właścicieli książąt mazowieckich i biskupów płockich. Choć właściciele ci we własnym interesie starali się zaludniać puszcze, jednak uboga gleba i brak zbytu na produkty rolne a przytem brak ludzi utrudniał kolonizacya. Sam brzeg Wisły jedynie przedstawiający w swych łęgach i kępach dogodne pastwiska dla bydła a przytem dogodne warunki zbytu, pociągał osadników, którzy mając po drugiej stronie rozwijającą się dość szybko od XV w. Warszawę, zaludnili brzeg przeciwległy por. nadanie brzegu Wisły we wsi Drwały i Zerzenia 1303 r. klasztorowi płockiemu, Kod. Mazow. , 36. Powstają tu drobnych rozmiarów wioski Golendzinów, Praga, Skaryszew, Kamionka i dalej nieco od brzegu położone Brudno, Grodzisk, Białołęka, Targówek, Grochów. Początek tych osad i ich nazwy sięgają zapewne odległej przeszłości, lecz ich zaludnienie i przekształcenie z leśnych na rolniczoprzemysłowe zaczyna się nie wcześniej zapewne jak w XVI w. Nazwa Praga oznacza osadę na wypalonym lesie założoną od słowa prażyć, ztąd nazwa Prażucha. Z dokumentu którym biskup płocki Klemens poświadcza w 1347 r. zwrot wsi Kamono prope Wislam nec non Thargowe prope Kamono sitam, należących od niepamiętnych czasów do bisk. płockich a przywłaszczonych przez Trojdena, ks. mazowieckiego, widzimy Kod. Mazow. , 58, 59, iż posiadłości te obejmowały całe prawie terytoryum dzisiejszej P. i jej przedmieść. Kamion później Kamionka, Targowe Targówek, obok których powstają później zapewne Grochów i Skaryszew, należą do biskupów płockich. Grodzisk był wsią książęcą, w której Bona podobno fundowała kościół parafialny a Zygmunt III nadał połowę wsi bernardynom warszawskim; Brudno, także wieś książęca, od XV wieku stanowi własność szpitala pp. marcinkanek w Warszawie; Białołęka ma dworzec książęcy. Brzeg Wisły musiał być wcześnie już rozdarowany przez książąt. W XVI w. Warszyccy posiadają wieś Goleńdżinów gdzie obecnie fort Sliwickiego, naprzeciw cytadeli warszawskiej a przyległa wioska Praga wprost ulicy Mostowej w Warszawie należy do rodziny Praskich. W dalszym ciągu, tam gdzie się rozwinęła dzisiejsza F. , między Wisłą a dworcami kolei petersburskiej i terespolskiej, leżała wieś Skaryszew. Centrem dóbr biskupich była pierwotnie Kamionka, gdzie wznieśli oni zdawna już kościołek i ustanowili przy nim probendę, służącą za uposażenie dla kanonika pułtuskiego. Prebendarza zastępował zwykle wikary; kościół stał podobno w miejscu gdzie dziś cmentarz katolicki. Wzrost Warszawy stającej się miastem sejmowem i zbudowanie stałego mostu na Wiśle 1569 1573 przez Zygmunta Augusta podziałało na rozwój osad przeciwległego brzegu. Nowy most, zbudowany w przedłużeniu dzisiejszej ulicy Mostowej, prowadzącej do Nowej Wzrszawy, wywołał zabudowanie się i zaludnienie wioski Pragi, do której prowadził. Rzecz naturalna, iż właściciela ziemi zachęceni wysokiemi cenami sprzedają częściowo swą posiadłość. Jan Zamoyski w 1583 r. kupuje pewien obszar Wajnert, Star. Warsz. , I, 318, powołuje się na Metr.

Praga