płacą od konia per gr. 1, od wołów per denar, 9, od owiec, kóz, wieprzów per den. 3, uczynią fl. 100. Gajowe mieszczanie, którzy się gają do puszcze na drwa leżące i sucho stojące, daje każdy na rok owsa po korcu pod strych, dostawa się korcy 120, uczyni fi. 44. Ukazali mieszczanie kwit na oddanie pieniędzy podwodnych na każdy rok per fl. 15. Święcicki w Opisie Mazowsza z początku XVII w. Kwartalnik Kłosów, I, 113 powiada Miasto duże, ludne i sławne jarmarkami na woły. Otacza je okolica żyzna, znajdziesz w niem wielką taniość rzeczy ściągających się do potrzeb życia. Morowe powietrze nawiedzało P. w 1604, 1623, 1628, 1652, 1658, 1667 i 1677 r. Epoka klęsk wojennych, niszczących kraj od połowy XVII w. , powstrzymała pomyślny rozwój miasta, które jednakże dzięki żyznej okolicy, zamieszkiwanej przez pracowitą ludność, prędzej się podniosło ze swego upadku. Za czasów pruskich około 1800 r. mieści się tu urząd powiatowy, sąd okręgowy, urząd podatkowy, szwadron dragonów; miasto ma 235 domów i wznosi się według Holsche go. W 1807 r. ma, według Flatta, 1500 mk. i 240 dm. , podczas gdy Pułtusk liczy 1300, Ciechanów 800 a Maków 700 mk. Wyrazem zamożności i znacznego zaludnienia miasta w przeszłych wiekach są liczne kościoły i szkoły tu istniejące. Kronika klasztoru z XVI w. twierdzi, iż kościół paraf. powstał w P. już w XIII w. wraz z osadą miejską. Była to zapewne pierwotnie kaplica przy dworcu książęcym. Wzniesienie murowanego kościoła w stylu ostrołukowym odnieść wypada do końca XIV lub początku XV w. Konsekracya odbyła się 1408 r. Z potwierdzenia posiadłości i dochodów kościoła, wydanego przez Janusza w 1476 r. Kod. Maz. , 282, dowiadujemy się, że wówczas już nadania dawniejsze zostały zatracone zapewne w pożarze, a jak tylko zasięgnąć mogła pamięć ludzka, kościół był w posiadaniu wymienionych szczegółowo łanów i dochodów. Każdy łan miejski było ich 110 dawał jako meszne sep dwa korce żyta i jeden owsa. Toż samo dawały z łanów wsie Bartniki i Oględa. Do plebana należały dwa łany, na których stał spichrz na skład tak znacznego sepu; prócz tego posiadał pleban dwa place, ogród, dom. Przy kościele był wtedy niejaki Michał Bończa curatus in Przassnyschs et capellanus curie, któremu wydał książę owe potwierdzenie nadań. Po drugim pożarze zapewne w czasie wojny szwedzkiej, gdy Ciechanów uległ temuż losowi w 1657 r. kościół został na nowo odbudowany i poświęcony w 1670 r. przez Macieja Kurskiego, sufr. poznańsk. , za pozwoleniem Jana Gembickiego, bisk. płockiego. Trzeci pożar w 1792 r. zniszczył zupełnie całe wnętrze kościoła, który został zamknięty a nabożeństwo przeniesiono do kościoła bernardynów. Dopiero w 1856 r. po odbudowaniu poświęcono i ootworzono znowu starą świątynię. Nieudolna restauracya zniewoliła do ponownej gruntownej odbudowy w 1880 r. Prócz ścian wszystko dano nowe. Na dachu wzniesiono kopułę, dano nowy sufit imitujący sklepienie, nowy chór z organami, nową marmurową posadzkę. Długość kościoła wynosi 96 łokci, szerokość w nawie 23 1 2 łok. Prócz wielkiego są tylko dwa boczne ołtarze i przy kościele są dwie kaplice murowane, sklepione, jedna M. B. Rożańcowej, a później św. Stanisława Kostki, fundowana przez matkę świętego, Małgorzatę Kostkową, kasztelankę zakroczymską, i jej syna Pawła, chorąż. ciechanowskiego, druga Pięciu Pan P. Jezusa. Te liczne pożary i odbudowy zatarły cechy pierwotne oatrołukowego stylu. Dzwonnica przy kościele czworokątna przypomina dzwonnicę kościoła P. Maryi w Warszawie. Najstarszy dzwon ma datę 1615 r. a trzy inne z 1747 i 48 r. Drugi kościół św. Ducha, murowany, wedle tradycyi równie starożytny jak i parafialny, był prawdopodobnie kaplicą a może i pierwotnym kościołkiem parafialnym. Zrujnowany i opuszczony, został odbudowany staraniom miejscowego proboszcza w 1877 r. Trzeci drewniany kościołek św. Jakuba był właściwie kaplicą przy szpitalu istniejącym w XVI w. Już wtedy był zrujnowanym i został rozebrany a w jego miejscu wzniesiono w 1588 r. nowy kościół murowany z klasztorem bernardynów, fundowany przez Pawła Kostkę brata świętego, który przeznaczył fundusze na uposażenie klasztoru i szpitala miejskiego. W 1615 r. Elżbieta Mostowska, skarbnikowa ciechanowska, założyła tu klasztor bernardynek; zapewne przy tym klasztorze stał kościół św. Michała murowany, na ulicy Żydowskiej, oddany za rządów pruskich na użytek luteranom. Jeszcze piąty kościołek kaplica drewniany św. Krzyża, stał przy ulicy Żydowskiej, za mostem, od strony wsi Bartniki; w 1793 r. był on już zrujnowany i został rozebrany. Bernardyni utrzymywali przy klasztorze 3 klasową szkołę a bernardynki do 1864 r. prowadziły głośny w okolicy pensyonat. Po bernardynkach umieszczono tu po 1864 r. felicyanki. Obecny szpital został wzniesiony p. w. św. Stanisława Kostki w 1852 r. ze składek okolicznych mieszkańców. W braku zatraconych dokumentów miejskich i kościelnych, ciekawym źródłem do historyi P. może być rękopis znaleziony przez ks. Czaplińskiego, prob. przasnyskiego, w papierach po klasztorze bernardynów i mieszczący kronikę miasta spisywaną po łacinie od 1585 r. Z rękopisu tego korzystał lecz w sposób niekrytyczny ks. Jan

Przasnysz