Kęs Kęście Słownik geograficzny Kęsówko Kęsów Kąsocha Kes Kąsice Kes, Kęsz, Kęsoch, formy dawanego imienia Kąsisław, stanowią zródłosłów nazw Kąśnia, Kąśnice Kęsice, Kęsochy, Kęszyce. Br, Ch Kęście, wś, pow. rossieński, par. taurogowska. Kąsice, folw. nad rz. Sierpienicą, pow. sierpeoki, gm. Koseemin, par. Jeżewo. Ma 16 dm. , 130mk. , obszaru 445 morg. Ob. Grąbiec. Kąsochatańsk, wś nad rz. Orzyc, pow. przasnyski, gm. i par. Dzierzgowo, odl. o 27 w, od Przasnysza, ma 4 dm. , 53 mk. , 170 mg. gruntu, 10 nieuż. Kęsów, wś, pow. pińczowski, gm. Opato wiec, par. Rogów. W 1827 r. było tu 11 dm. , 83 mk. Kęsówko, niem. Kl. Kensau, dwie posiadłości, pow. tucholski, nad jeziorom a rycer. dobra, z folw. przynależnym Kęsowo, liczą obszaru mórg 5399; bud. 29, dm. 12; kat. 67, ew. 82. Parafia Jeleńcz, szkoła Kęsowo, poczta Droździenica. b wś włośc, do dóbr przyłączona, kat. 3, ew. 9 bud. 4, dm. 1, OK. zachowały się następujące znane wiadomości. R. 1387 Tesław von Bonin sprzedaje sołeckie swoje 4wł. w K. Małemu Jankowi prawem chełmińskiem wraz z wolną rybitwą na jeziorze między M a W. Kęsowem siecią stępną i stawami sieciami, trzecią część od win i 4 szel. od sądów, trzeci grosz z karczmy. Za to służyć nam będzie na koniu o 5 grz. W r. 1397 Konrad von Jungingen mistrz w. krzyż. wystawił przywilej Tosmerowi Kunke na 10 włók w K. pod warunkiem, że nie będą wykupione w przeciągu roku. Włóki te i jeziorko posiadał Tesław Tesman von Danin, który dług jakiś zaciągnął u komtura tuchol. i dał je w zastaw na rok. Jeżeliby nie były na czas wykupione, Tesmer Kunke miał je posiąść dziedzicznie prawem chełmińskiem; łowić mógł w małem jeziorze na polu będącem. Za to dawać nam będzie od każdego pługa 1 k. pszen. i 1 k. żyta, 1 funt wosku i 1 fen. chełm. R. 1398 Jan Ton Waissen komt. tucholski wystawił przywilej włók było 22, sołt. Mały Janek otrzymał 4 wolne, prawo chełmińskie, trzecią część od sądów wielkich, 4 pieniążki od małych, trzeci grosz czynszu karczemnego. Za to służyć nam będzie z koniem 6 grz. wartującym. Inni od włóki dadzą 13 skot. , 2 kury, 1 k. owsa, 2 dni robić będą we żniwa, reszta szarwarku jak po innych wsiach. R. 1400 Jan Streiffen komt. tuchol. wydał nowy przywilej pod tymi samymi jak powyżej r. 1398 warunkami na włók teraz 32; ważny jest chyba szczegół arcybiskupowi gnieźn. dadzą od włóki 2 skoty w miejsce dziesięciny. R. 1415 dotychczasowa wieś włośc. na dobra zamienioną została Mich. Kuchmeister mistrz krzyż. wystawił nowy przywilej; prawo ma teraz nabywca magdeb. , pół jeziora przynależnego do wsi, sądy wielkie i małe wyjąwszy sąd prawem gościnnem. Za to służyć nam będzie z koniem i zbroją, odda co rok 1 funt wosku, 1 fen. chełm. , od pługa po 1 k. żyta i owsa zamiast płużnego. Jeżeli te dobra gburami obsadzone będą, wtedy powinni będą płużne dawać jak inne wsi. Ob. odpisy Fryd. Dregera w arch. w Peplinie. Pod r. 1570 pisze lustr. star. tuchol W Kęsówku trzyma Jan Kęsowski wł 6, ogrodu. 2, Jakób Siciński 3 wł. , Andrzej Kęsowski 2, 1 gbur, 3 ogrodn. , Jan Linowski 3 wł, Stan. Kęsowski 6 i pół wł. 1 ogrodnika. R. 1762 posiadała Mało Kęsowo jako się zdaje Ludwika z Czapskich 8tolińska, podkomorzym chełm. , na której imię wystawiony był Indult do odprawiania mszy św. w, kaplicy tutejszej; r. 1766 wizytował i zarazem poświęcał zapewne nowopobudowaną Słownik geograficzny Zeszyt 37, Tom lV. Kęstąjcie Kęszyca do Sochaczewa. młyn wodny. W1879 r. było tu 23 dm. , 179 mk. katol. Osad włośo. 17, obszaru ziemi 399 mr. , w tem 42 m. nieużyt ków; obszar folwarczny 362 mr. stanowi wie czystą dzierżawę. R. Ocz, Kęszyce, dom. , pow. odolanowski, 1607 mr. rozl, 10 dm. , 117 mk. , 12 ew. , 105 kat. , 50 analf. Poczta, telegraf i st. kolei żel. w Ostrowie o 9 kii Jest tu w środku lasu cmentarzyk kalwiński. K. należały do R. Rokowskiego. Kęszyn, wś i folw. , pow. piotrkowski, gm. i par. Rosprza. Leży o 1 w. na zachód od Rosprzy. W 1827 r. było tu 16 dm. , 110 mk. Kętrzyno niem. Kantrzin al. Kantrachin, ry corskie dobra, pow. wejherowski, przy granicy pomorskie, w okolicy piaszczystej, obejmują działów 16, włók 136, kat. 209, ew. 33, dom. 29. parafia Rozłazin, szkoła Dzięoiolice, poczta Ankerholtz. Odległość od Wejherowa 4 1 4 mili. Mieszkańcy po większej części uboga szlachta zaściankowa. Kęty z Podlesiem i Kątskiemi górami, miasto w pow. bialskim, sławne wydaniem na świat ś. Jana z Kęt czyli Kantego, leży w podgórskiej równince na prawym brzegu Soły, 277 m. n. p. m. , niejako w kącie między górami, od czego swą nazwę wywodzi. Por. Bulówka, Tutaj łączą się gościńce prowadząco z Podgórza pod Krakowem i z Oświecima do Białej, będące dwoma ramionami gościńca wiedeńskiego. Dobrze zabudowane i schludno miasto ma podług spisu ludności z 1881 r. 4925 mieszk. , między nimi 10 protestantów i 495 izraelitów. W r. 1871 było 4365 rzym. kat. , 13 prot. i 66 izr. , razem 4464 mieszk. Stosunkowo do innych miast galicyjskich mały procent ludności wyznania mojżeszowego pochodzi ztąd, że nie było wolno osiedlać się tutaj żydom; obecnie ton procent nadzwyczaj szybko wzrasta. Miasto ma powierzchni 2172 hektar. 68 arów i posiada 270102 zł, wa. majątku; dochód roczny wynosi 22553 zł. wa. Z tego dochodu utrzymuje miasto 9 urzędników, 16 osób służby i szkoły. Prócz kościoła parafialnego murowanego, wzniesionego w czasie założenia miasta, ale po pożarze 1655 r. zupełnie przebudowanego, znajduje się tu murowany kościół św. Jana Kantego fundacyi Sykstusa Lubomirskiego wojskiego krak. z r. 1648, i klasztor oo. reformatów, założony przez Jędrzeja Żydowskiego w r. 1700. K. są siedzibą sądu powiatowego okrąg 26654 dasz i dwóch lekarzy, mają aptekę, szpital na 24 ubogich, istniejący od niepamiętnych czasów, zostający pod nadzorem gminy, czteroklasową szkołę męzką i czteroklasową żeńską. W K. znajdują się fabryki płótna, sukna, garbarnio i warsztaty garncarskie, a ludność okoliczna odznacza się zręcznością w koszeniu zboża na grabki i za tym zarobkiem odbywa corocznie dalekie podróże sięgające aż po Warszawę. W kaplicę Grzeg, Szulc, dziekan tuoh. i prob. jeleńoki; portatyl konsekr. 1762 opat koronowski Antoni Chrząstowski. Kś. F. Kęsowo, niem. Gr. Kensau, wś i folw. , powiat tucholski, nad jeziorem Kęsowskiem, 2 mile od Tucholi a wś liczy obszaru mr. 785, bud. 42, dm. 13, kat. 78, ew. 45. Parafia Jeleńcz, szkoła w miejscu, poczta Droździenica Drausnitz. R. 1361 Winryk von Koiprode mistrz krzyżacki wydał przywilej na 50 wł. w K. Mikołajowi z K. prawem chełmińskiem na dziedziczną własność. Za to z bronią i koniem służyć nam będzie itd. Przedtem urządzona była tu wieś na prawie polakiem, bo dokum, dodaje za krowy i świnie jako i za prawa polskie i za płużne dawać nam będzie od włóki 3 korce owsa a na uznanie panowania naszego 1 funt wosku i 1 fen. chełmiński; b folw. do rycer, dóbr Kęsówka, bud. 11, dm. 4, kat. 58, ew. 21. R. 1570 w K. trzymał Krzysztof Szukowski z 2 ogrodu. 4 włóki, Maciej Grabowski z 1 ogrodu. wł. 1 i Wojciech Kęsowski z 2 ogrodn. 10 i pół włóki. Por. Jeleńcz, Kęstąjcie, wieś rząd, w pow. telszewskim, nad jez. Kurmis, o 9 w. od Telsz. Katol. kość. ś. Rocha, 1783 wzniesiony z drzewa przez obywatela Rymgajłę, filialny olsiadzki. Jest tu zakon Rochitów, założony przez księdza Jerzego Witkowskiego, i dom księży inwalidów. Kęsy, folw. , pow. szawelski, par. uźwencka, 8 włók rozl. , dziedzictwo Herkulesa Bitowta. KęsyKownaty, folw. , pow. węgrowski, gm. Jaczew ma 9 dm. , 59 mk. i 397 mr. ob szaru. Kęsy wypychy i K. pańki, wsie, pow. puł tuski, gm. Kozłowo, par. Gzy. W 1827 r. K. . wypychy miały 10 dm. , 68 mk. , a K. pańki 11 dm. , 75 mk. Na granicy wsi K. i Ołdaki ku południowej stronie znajduje się cmentarzysko stare zwane Żalka, 200 prętów kw. rozl. , przez tamecznych mieszkańców od najdawniejszych czasów szanowane. Nie śmieją go użytkować, nie zasiewają, nie orzą, gdyż są przekonani, że tam leżą kości ich naddziadów. Miejscowość ta pokrytą jest kamieniami i kilka starych sosen na niej rośnie. Od Pułtuska wiorst 9 w płd, zach. stronie. Kęszyca, niem. Kainscht, wś, pow. międzyrzecki, 85 dm. , 588 mk. , 381 ew. , 207 kat. , 65 analf. We wsi znajduje się 6 gospodarstw większych po kilkaset morgów rozl. W okoli cy znajdują się kopalnie węgla brunatnego Poczta w Międzyrzeczu Meseritz o 6 kil. , st kolei żel. Swiebodzin Schwiebus o 20 kil. Kęszyce 1. , kol. , pow. sieradzki, gm. Zduńska wola, par. Borszewice, odl. od Sieradza w. 19 i pół, dm. 10, mk. 52; ob. Gajewniki 2. K. , wś i folw. nad rz. Rawką, pow. łowicki, gm. Kompina, par. Bednary. Odl. 10 w. od Łowicza, na prawo od drogi bitej z Łowicza do Kęsowo Kętrzyno Kęszyn Kęsowo Kęszyce Kęty Kęsy skutek rozpowszechnienia się na Szląiku parowych maszyn płóciennych i sukienniczych podupadł tu przemysł, niemogąc wytrzymać konkuroncyi i dla tego ludność zwraca się teraz więcej do uprawy roli. Jarmarków 15 na rok i targ oo poniedziałek, głównym przedmiotem handlu są wyroby miejscowe. Większa pos. jest własnością gminy, wynosi 111 m. roli, 175 m. pastwisk i 753 m. lasu; pos. mniejsza 2100 m. roli, 86 m. łąk, 154 m. pastw. i 124 m. lasu. Według Długosza Liber. benef. dioec. crac. miał Kęty założyć i kościół wybudować ks. oświecimski Meslaus w r, 1200, zapewne Mieczysław syn Władysława II, zmarły 1211 r. , który dobrowolną ugodą te kraje od Kazimierza ks. krak. otrzymał por. M. Boniecki Książęta szląscy 1, 27; to jednak nie jest prawdopodobne, gdyż byłoby wspomniane w późniejszych nadaniach; według dokumentu Władysława ks. opolskiego z 1277 r. kupił wójtostwo w K. de Cant niejaki Arnold z braćmi od Brunowa i za zezwoleniem księcia zamienił tę wieś na miasto, które nazwał Liebanswerde Miłocin. Książę w tym dyplomie powiada nadajemy Arnoldowi i braciom jego wszystko co do tego wójtostwa należy; prócz tego będą mieć 60 tamże znajdujących się łanów, 6 łan wolny od opłaty czynszów, w gruntach swoich urządzą tyle stawów i młynów ile im się podobać będzie bez żadnej opłaty, będą pobierali trzeci denar od spraw osądzonych, wszystkie zaś sprawy mają się sądzić juro lembergensi tj. tem prawem, jakie miało miasto Löwenberg na Szląsku. Mieszczanie po wyjściu wolności mieli płacić z łanu po grzywnie srebra i 2 miary pszenicy, żyta i owsa. Prawa i przywileje miasta potwierdzali i rozszerzali tak książęta szląscy jak i później królowie polscy. W 1391 r, zmienił ks. oświecimski Jan prawo lewenberskie naniemieckie jakiem się rządzi stolica Oszwijaczim, wyznaczył pastwiska, pozwolił przewozić wszystkie towary bez opłaty cła i nadał miastu opłaty łanowego mensuales denarios Yulgariter Tischeller i od dobywania soli de salis sectoribus, vulgariter Salczheweren za co mieli naprawiać drogi i mosty. Te przywileje potwierdził Kazimierz Jagiellończyk w 1454 r. W przywileju napotykamy nazwę miasta Libenswerde alias Canthy. W tym czasie toczył się we wszystkich miastach polskich spór między ludnością niemiecką i polską; musiało to być i w Kętach i zakończyć się na korzyść żywiołu polskiego, gdyż nazwa Liben werde ustępuje dawniejszoj nazwie, która jednak niema ustalonej pisowni, piszą bowiem Canthy, Kąnthy i Kęnthy. Gdy w początku XVI w. wyniknął spór między Oświęcimem i Kętami o handel solą, rozstrzygnął Zygmunt I spór w r. 1510 w ten sposób, że dozwolił mieszczanom z Kęt kupować sól tak z Oświęcima jako i z żup krakowskich, byle brali ją w okruhach a nie bałwanach; w 1519 r. ustanowił trzy jarmarki i targi tygodniowe w soboty, uwalniając kupców od ceł, mostowego i innych opłat. Lustracya z r 1564 wymienia, że mieszczanie płacą z domów 34 zł. 34 groszy i 3 zł. 40 gr. kolendy a za używanie lasu 6 małdrów owsa. Stefan Batory potwierdził przywileje miasta w 1579 r. W tym czasie wzrosło miasto, bo lustracya z 1660 wymienia cechy sukienników, tkaczów, piekarzy, krawców, rzeźników i szewców. Mieszczanie byli obowiązani dawać na pospolite ruszenie wóz i pięciu dobrze ubranych hajduków a nadto płacili 490 zł. rozmaitych podatków, najwięcej browarnego i gorzałczanego i za robienie miodu. W r. 1655 zostały K. zajęte przez szwedów i spalone. Podnosiły się powoli, sześć lat potrzeba było na odbudowanie fary. Ordynacya magistratu z r. 1766 powiada zważając szczupłość cechu kowalskiego y niewielkie iego zgromadzenie, podług praktyki miasta Krakowa niżej wyrażonych rzemieślników t. i. rymarzy, siodlarzy, nożowników, bednarzów, tokarzy, blacharzy, ćwiekarzy, stelmachów, sieciarzy y tych co żelazem i oczką kupczą do cecha kowalskiego przydajemy, przyłączamy do ordynacyi ich, iak się rządzić, zachować y sprawiać podług obligacyi swojej każdy powinien będzie przypuszczamy, y aby ordynacyą Krakowa zaszczycali się każdy rzemieślnik iaka mu służy pozwalamy. Jeżeliby zaś wyżey wyrażeni rzemieślnicy, lub który z nich zgromadzenie albo kongregacyą swoią osobliwą mieć chcieli, tedy za ustanowieniem nowoy ordynacyi salva na potym wydania rek wirującym nowego zgromadzenia, zostawia się i ostrzega. W tej ordynacyi nie byli objęci piekarze, dla tego otrzymali od króla Stanisława Augusta w 1767 r. ustawę, przyczem tamta ordynacya została potwierdzoną Baliński Star. Pol. II, 249 253. Do r. 1772 należały Kęty do starostwa Zatorskiego. Jak na wszystkie miasta Galicyi zachodniej, tak samo na Kęty musiały w tych stronach staczane walki w czasie konfederacyi barskiej wpłynąć niekorzystnie i zmniejszyć liczbę mieszkańcow. Rząd austryacki zniósł w 1786 kościoły 1 Bożego Ciała zbudowany przed r. 1529; 2 św. Krzyża zbud. przed 1529; 3 WW. Swiętych z r. 1622 i 4 kaplicę bractwa różańcowego z r. 1627, a w 1796 oddał gminie nadzór nad kościołem św. Jana. Sw. Jan urodził się w Kętach w r. 1389, był proboszczem w Olkuszu, następnie doktorem teologii i profesorem w uniwersytecie jagiellońskim; zmarł 24 grudnia 1473 w Krakowie i został pochowany w kościele św. Anny; 2 lut, 1767 r. , po przeprowadzeniu staraniem akademii krak. nadzwyczaj kosztownego procesu kanonizacyjnego, został policzony w poczet Kęty Kiaszkowo Kiapśnie Kiałna Kiakszty Kiacken Khociebuz Khołm Khołmc Khotjebus Khróścicy Khriegwaldt Khrost Kia Khanecy Kiauten Kiauschen Kiauschellen Kiaun Kiaunoden Kiaunischken Kiaunen Kiaul świętych, a relikwie złożono w ołtarzu bocznej kaplicy tegoż kościoła. K. prowadziły z Krakowem długi i kosztowny prooes o zwłoki św. Jana, które wreszcie Krakowowi przyznano. Podobnie jak uniwersytet krakowski czci pamięć, świętego profesora zachowaniem w gmachu bibliotecznym pokoiku i kapliczki w których swe bogobojne życie pędził, tak samo K. uczciły pamięć ziomka postawieniem na rynku kamiennego posągu, który w 1851 biskup tarnowski ks. A. Pukalski poświęcił. Parafia należała dawniej do dyec. krakowskiej i miała filią w Bielanach, Czańcu aż do r. 1660 i w Bulowicachdo 1817; następnie do dyec. tarnowskiej dek. oświęcimskiego, teraz znowu do dyec. krakowskiej. Są tu najdawniejsze organy wyrobu krajowego w Polsce, bo napis starodawny na nich dowodzi, że były one zrobione w r. 1381 przez Jana Wanca z Żywca. O prawach i korzyściach nadanych r. 1391, ob. Dodat. do Gaz. lwow. 1853, str. 156; oprawach z r. 1548 tamże, 1855, nr. 19. Obacz także Listy z podróży archeolog. po Galicy i p. Łopkowskiego. Dod. do Gaz. lwow. 1857, nr. 35 i 36. W K. urodził się Ambroży Grabowski. Khanecy łuż. , niem. Kannewitz, dwie wsie na Łużycach 1 niedaleko Hodżija; 2 niedaleko Panczio. Khasow, niem. Quoos, ob. Kasow łuż. . Khelno, niem. Cöln wieś na saskich Łużycach, w pow. budyszyńskim. . W r. 1875 ser bów 272. A. J. P. Khociebuz, ob. Chociebuż. Khójnica, dwie wsie tego nazwiska na Łu życach saskich, w pow. budyszyńskim, wielka i mała, niem Grossi KleinKunitz, W r. 1875 w pierwszej serbów 40, w drugiej 36. Khołm, niem. Kollm lub Stein Kollm, wieś serbska na pruskich górnych Łużycach w pow. rozbórskim. Kościół paraf. ewang. z nabożeń stwem serbskiem. A. J. P. Khołmc, dwie wsie serbskie tego nazwiska na górnych Łużycach pruskich, w pow. woje reckim. 1 Bjeły, niem. WeissKollm, szkoła po czątkowa. R. 1840 było tu 413; 1860 r. 581 a 1880 r. 436 serbów. 2 Czorny, niem. SchwarzKollm. kościół parafialny ewang. z nabożeń stwem serbskiem. R. 1840 było tu 338; 1860 r. 420 a 1880 r. 411 serbów. A. J. P. Khotjebus, niem. Kottbus, ob. Chociebuż, Khriegwaldt dok. , ob. Krywałd Khróścicy, niem. Krostwitz, wieś serbska katolicka na Łużycach saskich w pow. kamjeneckim. W r. 1880 mieszk. 533, w r. 1875 serbów było 494. Ludność odznacza się zamożnością i silnem przywiązaniem do narodowości. Kościół parafialny katolicki, podług podania stoi na miejscu świątyni pogańskiej. Parafia założona w r. 1245. W dzisiejszym swoim kształcie kościół stanął w latach 1769 72. W r 1872 powstało serbskie stowarzyszenie śpiewaków pod nazwą Jednota. Szkoła począt kowa. A J. P. . Khrost, niem. Krosta bei Milkel, wieś serb ska na saskich Łużycach, w pow. budyszyń skim. W r. 1875 serbów 52. A. J. P. Kia, pow. lubliniecki, ob. Kyhammer niem. Kiacken mem, wś, pow. kłajpedzki, st p. Kretyga Niemiecka. Kiakszty, wś rząd. ., pow. święciański, 3 okr. adm, o 42 w. od Święcian, 3 dm. , 23 mk, katol. 1866. Kiałna, rz. , dopływ Żejmiany. Kiapśnie, dwór, awuls. Drujki, pow. dzisieński, 485 dzies, gruntu. Niegdyś Radominów, potem kolejno Chrapowickich i Michniewiczów. R. 1866 wś K. miała 5 dm. , 45 mk. Por. Gajdele A. K. Ł. Klary, wś, pow władysławowski, gm. Zyple, par. Łuksze. Odl. 33 w. od, Wadysławowa. W 1827 r. było tu 6 dm, 44 mk. , obecnie 12 dm. , 122 mk, Por. Cesarka. Kiaszkowo, dom. , pow. wyrzyski, 1, 812 m. rozl. ; 2 miejsc a K. ; b Marienthal, folw. ; 11 dm. , 150 mk. , 69 ew. , 81 kat. , 46 analf. Poczta w Wysoce Wissek o 7 kil. , stac. kol. żel. i t. d. w Białośliwiu Weissenhöhe o 14 kil. M. St Kiauken niem. , 1. wś, pow. gierdawski, st. p. Muldszen. 2. K. , wś, pow. nizinny, st. p. Lappienen. Kiaulacken niem. , wś, pow. stołupiańskl, st. p. Kattenau. Kiauleniki, wś, pow. rossieński, par. szydłowska. Kiaulis i Kiaulineils, jeziora w dobrach Dukszty. Kiaulkehmen niem. , wś, pow. gąbiński, st. p. Nemmersdorf. Kiaulmegallen al. Simon niem, wś, pow. . kłajpedzki, . st. p. Kłajpeda. Kiaunen niem. , wś, pow. gołdapski, st. p. Tolmingkehmen. Kiaunischken niem. , wś, pow. wystrucki, st. p. Aulowoohnen. KiaunodenGörge niem, i KiaumdenPeter al. Liewern, . wsie, pow. kłajpedzki, st. p. Karlsberg. KiaunUpis, rz. , prawy dopływ Szałtony pod Rossienami. Kiauschellen niem. , wś, pow. ragnecki, st. p. Ragnota. Kiauschen niem. , wś, pow. piłkalski, st. p. Schillehnen. Kiauten niem. , 1. wś nad jeziorem, o 13 kil. od miasta pow. Gołdap, nad traktem bitym z Gąbina do Ełku, 103 metrów nad poziomem Bałtyku. Grunta żyzne, pagórkowate. Mk. 368, luteranie, mówiący w części po polsku. Płynąca w pobliżu rzeka Rominta pędzi 2 pa Kiaulkehmen Kiaulis i Kiaulineils Khanecy Khasow Khelno Kiauleniki Kiaulacken Kiauken Kiączyn Kiautrienen piernie i 1 młyn. Tuż przy wsi odosobnione wzgórze, w kształcie ostrokręgu, z zagłębieniem na wierzchu, zwane szańcem szwedzkim; jest to grodzisko z czasów pogańskich; o 7 kil. od wsi rozpoczynają się ogromne lasy, w których środku leśnictwo, zwane Jagdbude, już za cza sów krzyżackich sławne jako zamek łownioszy. Jest we wsi stac. poczt. , z której poczta osobowa do Gąbina, Gołdapu i Ełka. 2. K. , wś, pow. fyszhuski, st. p. Laptau. J. B. Kiautrienen niem. , wś, pow. fyszhuski, st. p. Drugehnen. Kiautupie, wś, pow. władysławowski. gm. Szyłgale, par. Syntowty. Odl. 17 w. od Władysławowa. W 1827 r. było tu 29 dm. , 242 mk. , obecnie 28 dm. , 252 mk. Kiawkale, fol. i młyn nad rz. Okmianą, pow. rossieński, par. Kołtyniany. Niegdyś własność Kaszewskich, 1862 r. Stankiewiczów. O 49 w. od Rossien. M. D. S. Kiawkie, wś i dwór rządowy, pow. rossień ski, par. szyłelska. Wielkie lasy rządowe, dawniej starostwo, między Bolsiami i Abelinem. M. D. S. Kiawkli, wś, pow. szawelski, gmina gruździewska, ma 30 osad, 158 dzies. gruntu. J. Godl. Kiawlejki, wś w pow. telszewskim, na gran. grobińskiego, najbardziej na zachód wysunięty punkt gub. kowieńskiej. Kiawłoki 1. , dobra, pow. szawelski, par. tryskioj, włók 15 ziemi, nad rzeką Wirwitą, z dobrym młynem, o parę wiorst od traktu bitego z Łuknik do Tryszek, własność Baciorskiego Jana; po 1863 r. sprzedane włościaninowi Babinowi. 2. K. ., wieś tamże, uwłaszczona, 5, dusz, 32 dziesięcin. 3. K. , wś gminy tryskiej, 7 dusz, 30 dziesięcin ziemi uwłaszcz, 4. K. , wieś, pow. szawelski, gm. podubiskiej, 21 dusz, ziemi 21 dziesięcin uwłaszczonej. Kiączyn al Kionczyn, wś, kol, i folw. , pow. kaliski, gm. Zbiersk, par. Stawiszyn. Odl. 16 w. od Kalisza. W 1827 r. było tu 22 dm. , 216 mk. , obecnie K. wś ma 3 dm. , 114 mk. , kol 9 dm. , 88 mk. , K. folw. 2 dm. , 12 mk. ; ob. Długa wieś i Stawiszyn, Kiączyn 1. kolonia, pow. szamotulski, 4 dm. , 34 mk. , 1 ew. , 33 kat. , 12 analf. Poczta i telogr. w Kazimierzu o 2 kil. , st. kol. źol w Szamotułach Samter o 11 kil. 2. K. ., dom. , 2, 941 m. rozl. 2 miejsc a K. dom. , b Stare dom. ; 15 dm. , 259 mk. , 10 ew. , 249 kat. , 89 analf. Własność posła Bogusława Łubieńskiego. Pod wsią znajduje się cmentarzysko pogańskie, z którego wydobyto znaczną ilość urn; pomiędzy naczyniami do osobliwszych należą trzy garnczki spojone, płaskie, bardzo delikatne, na zewnątrz pomalowane na czerwono w trójkątach, ozdobione także niebieskawemi kreskami i punktami, w nich znaleziono 3 spojone brązowe pierścienie. Najszczególniejszym jest znaczek niebieskawo pomalowany na miejscach, gdzie się garnczki łączą. Ten sam znaczek spostrzeżono na naczyniu pomalowanem z Nadziejewa, ale biały na tle żöltem. Jest to zdaniem Sohwartza tak nazwane triquetrum. Przedmioty w urnach były brązowe, i żelazne. Kibarty, 1. os. i wś nad rz. Szyrwintą, pow wyłkowyski, gm. Kibarty, par Wierzbołów. Leży na samej granicy od Prus, o 5 w, od Wierzbołowa, 17 w. od Wyłkowyszek. Po siada stacyą dr. żel. Warsz. Petersburskiej na odnodze idącej z Landworowa do Królewca, stac. pocztową pograniczną, szpital, aptekę, cerkiew prawosławną i sąd gminny okr. II. Liczy 126 dm. , 2158 mk. Połączone z Wierzbołowem drogą bitą. Tu mieści się komora, zwana zwy kle, również jak i sama stącya drogi żelaznej, Wierzbołów ob. . K. wś liczy 22 dm. i 312 mk. Gmina K. liczy 4, 916 mk. , rozległości, 19, 955 morg, sąd. gm okr. II m Wierzbołów. W skład gm. wchodzą Bojary wś i folw. , Chelstrowszczyzna, Czerwony dwór, Dowgiełajcie, Gutków A. wś i folw. , G. C. wś i folw. , Gleżstrowszczyzna, Izabelin, Karolinowo, Kieturkowo, Kibarty, Konstantynowo, Kotowszczyzna, Kukiszki, Leopoldowo, Łauckajmie, Marywil, Marżucie v. Nowawola, Ostańkino, Paulinowo, Podborek, Podwójtostwo. Porażniewo, Propolany, Sokołupiany, Stanajcie, Stary folwark, Stułgiele, Szaudyniszki, Szykszniewo, Szuklele, Ślibiny, Terespol, Wasilewo, Wialica, Wierzbołowskie, Wiłkupie, Wiłkowszczyzna, Wojtwiłańce, 2. K. , wś, pow. kalwaryjski, gm. i par. Urdomin. Odl. 19 w. od Kalwaryi. W 1827 r. było tu 6 dm. , 82 mk. , obecnie 17 dm. , 158 mk. Br. Ch Kibarty, niem. Kieharten Kuebarten, wś, pow. piłkalski, st. p. Pilkały. Kibejki, wś i folw. , pow. wyłkowyski, gm. Kopsodzie, par. Wierzbołów. Odl. 20 w. od Wyłkowyszek a 7 w. od Wierzbołowa. W 1827 r. było tu 51 dm, 428 mk. , obecnie liczy folw. 6 dm. , 136 mk. ; wś. K. 81 dm. , 667 mk. KibelkenGruetz niem. 1. , wś, pow. kłajpedzki, st. p. Karlsberg. 2. K. Feter, wś, pow. kłajpedzki, st. p, Kłajpeda Kibelksten al. IlgaudenMauserim niem. , wś, pow. kłajpedzki, st. p. Kretynga Niemiecka. Kibergino, sioło, pow. suzdalski gub. władymirskiej, o 17 w. od mka Hawryłowa, st. p. boczna. Kibisze, wś i folw. , pow. sejneński, gm. Kudrany, par. Liszkowo. Odl. 53 w. od Sejn. W 1827 r. było tu 18 dra. , 96 mk. , obecnie 42 dm. , 270 mk. Kibisze 1. , niem. Kibiszen, w dok. Kibischen, dawniej Borki, niem. Borken, wś, pow. jańsborski, na pruskich Mazurach, od początku przez ludność polską zamieszkana. R. 1511 Jerzy Kiautrienen Kiautupie Kiawkale Kiawkie Kiawkli Kiawlejki Kiawłoki Kibarty Kibejki Karlsberg Kibelksten Kibergino Kibisze Kiciaki Kibiszki Kiby Kichary Kichity Kichy Kicia Kiciu Kicin Kibiszki Kibiten Kiblicz Kibole Kiborciszki Kiborcy Kibortele Kiborty Kibtyńce Kibury Kibusz von Kolbita wójt jańsborski, spzedaje litwinom Janowi Doksowiozowi, Aleksemu Litewskiemu, Stańkowi Jurkowiczowi, oraz drugiemu Stańkowi 8 wł. nadanych prawem magdeb. z obowiązkiem pół służby, biorąc za włókę 2 i pół kopy. Włóki te leżały między Marchewkami, majątkiem Marcina Łanghemde, Bułkową i l ybowom. Ob. Kętrz. , Ludność polska str. 441. 2. K. albo Dobki, wś, niem. Kiebisch, Dopken, pow. margrabowski, na pruskich Mazurach, od początku przez osadników polskich zajmowana. R. 1555 Krzysztof von Glaubitz, star. straduński, sprzedaje Marcinowi Kibiszowi na prawie chełmińskiem 4 wł. sołeckie, włókę za 45 grz. , celem założenia wsi dannickiej na 40 włókach między Kukowem, Giżami i Orzechowem. R. 1600 w K. mieszkają sami tylko polacy. Ob. Kętrz. , Ludność polska, str. 513. Kibiszki, wś u zbiegu rz. Kałnupis z Szał toną. pow. i par rossieńska. Ma 2 dm, M, D. S. Kibiten niem. , ob. Kiwity, Kiblicz, właściwie Kublicz Baliński, mia steczko w pow. hajsyńskim, nad rz. Kibliczem albo Kubliczem który tworzy tu duże stawy. Mieszk. do 2. 000, po większej części żydów, dm. 291, par. kat. do Granowa, cerkiew pod vezwaniem N. P. liczy 1, 500 parafian, ziemi włośc. 1, 292 dz. cerkiewnej 52 dz. Syna goga żydowska i dom modlitwy, szkoła wiej ska, młynów 3, browar, sklepów 12, rzemieśl ników 55. Targi w niedzielo i piątki, jarmar ków 12. Jest tu urząd gminny, do którego należą m. Kiblicz, Rachnówka, Tyszkówka, Mytki, Hrużka, Ogijówka, Karabelówka, Stepanówka, Ważna, Markówka i Topole, razem włościan 5, 180 i ich ziemi 7, 916 dz. Kiblicz zdaje się początkowo należał do klucza gra nowskiego do Czetwertyńskich, który w 1605 roku nabył Hieronim Sieniawski. Sieniawska wniosła go w dom Czartoryskich. August III, przychylając się do prośby dziedzica Augusta Czartoryskiego wojewody ziem ruskich, 2 listo pada 1744 r. , przywilejem wydanym w Gro dnie, obdarzył mieszczan prawem magdebur. i pozwolił używać w czynościach urzędowych pieczęci z wyobrażeniem pogoni; ustanowił 12 jarmarków i targi w niedziele i piątki, K. na stępnie przeszedł do Jaroszyńskich, do których i dziś należy. Dr. M. Kiblicz, rz. , ob Kublicz, Kibole, wś włośc, nad rz. Niezdzilą, pow. lidzki, 5 okr. adm. , od Lidy ą w. 44, od Ejszyszek 8, dm. 4, mk. kat. 30 1866. Kiborciszki, zaśc, pow. wileński, 3 okr. adm. , o 60 w. od Wilna, 2 dm. , 6 mk. kat. 1866. Kiborcy, wś, pow. szawelski, gm. gruździewska, 28 dusz męz, , 102 dzies, ziemi na danej 1go gat. J. Godl. Kibortele, wś, pow. rossieński, par. szydłowska. Kiborty, folw, , pow. szawelski, par, kurtowiańska, 15 włók ziemi, dziedzictwo Stanisława Rustejki po żonie Łabanowskiej. O 18 w. od Szawel. J. Godl Kibtyńce, ob. Kiptyńce. Kibury, wś, pow. szawelski, gm. żagorska, 70 dusz męz. , 400 dzies. ziemi nadanej. J. Godl Kibusz, niem. Kickebusch, wś serbska na dolnych Łużycach, w pow. chociebuskim. W r. 1880 ludności 316, przeważnieserbskiej. A. J. P. Kiby, 1. , wś włośc, pow. oszmiański, 1 okr. adm. , odl. o 17 w. od Oszmiany, 7 dm. , 50 mk. kat. 2. K. , wś, pow. oszmiański, 4 okr. adm. , 48 w. od Oszmiany, 6 dm. , 62 mk. , z tego 33 prawosł, 29 kat. 1866. Kichary, wś włośc, os. młyn. nad rz. Opatówką, pow. sandomierski, gm. , Wilczyce, par. Góry Wysokie. W 1827 r. było tu 31 dm. , 212 mk. , obecnie 77 dm. , 368 mk. , 886 m. ziomi włośc i 21 morg. przy osadzie młynarskiej. Kichity, ob. Kikoie, Kichy, grupa domów w Pogorzelisku, części Rudy magierowskiej, pow. Rawa ruska, Kicia także Kizia 1. , potok górski, w Karpatach lesistych, na terytoryum Czarnej Hory, w obr. gm. Żabiego, w pow. kosowskim, wypływa z hali Kisol, na północnym stoku góry Munczela 2, 002 m. ; płynie na północ zrazu wśród połonin, łożyskiem kamienistem, następnie jarami leśnymi dochodzi do połoniny Bystrca, gdzie z pr. brz. uchodzi do potoku Bystrca ob. Bystrzec. Długość biegu 5 kil. 2. K. , potok górski, w Karpatach lesistych, w dziale czarnohorskim, w obr. gm. Żabiego, w pow. kosowskim, ma swe źródło leśne po południowej stronie szczytu Grahitem zwanego ob. . Płynie w kierunku południowym zrazu przez lasy, a potem wśród obszernych łąk górskich uchodzi z lew. brz. do Iici ob. . Płynie nader bystro korytem wązkiem. Żyje w nim pstrąg struh. Długość biegu 6 kil. Br. G. Kiciaki, grupa domów w Kamionce wołoskiej, w części zwanej Lipnikiem kamioneckim, pow. Rawa Ruska. Kiciu, wś włośc, pow. ciechanowski, gm. Ojrzeń, par. Kraszewo, odl. o 16 w. od Ciechanowa, ma dom modlitwy ew. , wiatrak, 26 dm. , 310 mk. , 533 m gruntu, 23 nieuż. Kicin, wś i dom. , pow. poznański; dom. ma 2, 730 m. rozl. , folw. nal. do probostwa 373 m. rozl. ; 27 dm. , 368 mk. , 134 ew. , 234 kat, 108 analf. Od dość dawnego czasu kościół w Klcinie i kościół w Wierzenicy jednego mają proboszcza. Kościół kat. par. nal. do dekan. rogozińskiego. Szkoła elem. kat. i luterska, gorzelnia, mleczarnia. Poczta, telegr. i st. kol. żel. w Poznaniu o 7 kil, , gośc. o 3 kil. , st. kol. żel. w Kobylnicy Kobelnitz o 5 kil. ; wś K, Kick Kicko Kickwieden Kicinum była prestymonialną proboszczy katedralnych poznańskich, którzy tu ztpewne założyli kościół paraf. ; istniał już na początku XVI w, , wybudowany z drzewa, w pierwszej połowie XVII w. już groził upadkiem; r. 1620 Zygmunt Cielecki, prob. katedralny, podźwignął go, poczem stał do połowy XVIII w. ; ówczesny prob. katedr, poznański JózefTadeusz Eierski kazał go r. 1749 rozebrać i postawić nowy, także drewniany, który poświęcił r. 1752 pod tyt. św. Józefa obl. N, M. P. Dawniejszy zaś nosił tytuł Wszystkich Swiętych. Pod wsią wykopano urny, w których były przedmioty brązo we dwie klamry podobne do znalezionych w Krzyżownicy. M. St. Klcinum łac, ob. Kessin. Kiciny, kol, pow. radzymiński, gm. Zabrodzia, par. Niegów. Dom modlitwy owamgielicki drewniany niewielki i szkółka. Kick, ob. Gocanówko i Kicko. Kiekebusch niem. , ob. Kibusz łłuż. . Kickelhof niem. , dobra i młyn wodny, pow, elbląski, w pobliżu zatoki Swieżej, pół mili od Telkmicka, 2 mili od Elbląga. Obszaru liczy m. 736, kat. 20, ew. 30, dm. 6. Par. i poczta Tolkmicko, szkoła w miejscu. Do wsi należy około 100 m. lasu, 5 m. torfu. Wieś K. była początkowo włością krzyżacką, następnie za polskich czasów do star. tolkmickiego przyłączoną. Po okupacyi r. 1802 wydana w wieczystą dzierżawę za 4, 100 tal. z rocznym kanonem 390 tal. Beniaminowi Bielefeld. R. 1808 odstąpił rząd 7 m. roli młynarzowi za dotychczasowe prawo paśniku wolnego w lesie. R. 1833 posiadacz nabył 62 m. lasu od rządu. Po za wsią, zaraz przy drodze ku Kadynom, stała prastara kaplica św. Jakóba apostoła starszego. Otoczona była czterema Wielkiemi lipami. Powiadają, że rycerz jakiś niemiecki po bitwie przegranej pod Grunwaldem raniony tu umarł i naprędce pochowany został. Potem wdowa strapiona szukała zagrzebanego ciała. Przybyła tu w 4 konie; kiedy przejeżdżała właśnie w tem miejscu, konie się wspięły i dalej nie szły, ba nawet padły zaraz nieżywe ku zdziwieniu wszystkich. Zaczęli kopać w tem miejscu i znaleźli ciało rycerza. Na pamiątkę kazała wdowa kaplicę pobudować, gdzie mąż spoczywał. Na ścianach i sklepieniu kaplicy wymalowane 4 konie miały to zdarzenie przypominać. Inni zaś mówią, że w to miejsce krzyżacy uczynili z Elbląga wodą pierwszą wyprawę na pogańskich prusaków, których tu bardzo wielkie mnóstwo natrafili. A był dzień właśnie św. Jakóba apostoła ślubowali, że mu wystawią kaplicę, jeżeli za jego pomocą zwyciężą, co też potem wypełnili, świetne zwycięztW0 odniósłszy Co rok w piątek po Wielkiejnocy przychodzili tolkmiczanie z procesyą do kaplicy 1 nabożeństwo odprawiali, a to z takiej przyczyny, że w czasie drugiej wojny szwedzkiej panowała w mieście wielka zaraza ślubowali co rok czynić procesyą i ocaleni zostali od zarazy. Od r. 1824 zaprzestano procesji, ponieważ kaplica bardzo już podupadła. R. 1826 zupełnie została zniesioną. Plac nabył właśoidel wsi K. Portatyl darowano r. 1865 nowemu kościołowi w Ządzborku na Mazurach. Pozostały majątek kaplicy r. 1870 wynosił 1, 374 tel. K. należy dziś do Kwasowskiego. Kicken niem. , Kiken, Kiekmühle, pow. olesiński, ob. Kiki, Kicko 1. , wś, pow. inowrocławski, 10 dm. , 82 mk. , wszyscy kat. , 32 analf. Poczta w Chełmcach o 3 kil. , st. kol żel. w Inowrocławiu o 21 kil. 2. K. , folw. , 550 m. rozl. , 1 dm. , 12 k. , wszyscy kat. , 2 analf. Kicksehen al. KleinJoduposhnen niem. , wś. pow. piłkalski, st. p. Rautanborg. Kickwieden miem. , wś, pow. stołupiański, st. p. Mehlkehmen. Kicz, niem. Kietsch al. Kitsch, struga, pow. tucholski. Początek bierze pod nazwą Wieszczyc i Jeleńcz, płynie początkowo w kierunku płn. zach. , przy Kęsówku i Kęsowie przechodzi przez jezioro Kęsowskie. Następnie przybiera kierunek Wschodniopółnocny, przechodzi przez Jezioro siecińskie pod Siecinami, wychodzi z niego przy wsi Tuchołkach, pędzi młyn w Słupach, mija Bladowo, oblewa Koślinkę i m. Tucholę, gdzie również młyny obraca. Ztąd zmienia bieg na południowschód, obraca młyn Konek i pozapustk. Piszczek Ernstthal uchodzi do rzeki Brdy. Łożysko ma K. po większej części bagnisto, brzegi nieco oddalone pagórkowate, lasem porosłe prawie tylko przy ujściu. Długość biegu wynosi około 3 mile. Kiczar, wzgórze nagie, w obr. gm. Grabowa, w pow. dolińskim, na płn, wsi, między drożyną wiodącą z wsi do Turzy gniłej a po tokiem Krzywą. Wzniesienie 550 m. npm. szt. gen. . Sz. geogr. płn. 48 54 50, dł geogr. wsch. Ferro 41 40 20. Br. G. Kiczara długa, grzbiet górski, w Karpatach lesistych, w dziale dukielskoskolskim, odrywający się od grzbietu granicznego w miejscu, gdzie wznosi się szczyt Hanasiówka 823 m. szt. gen. , w kierunku płn. , tworząc dział wodny między Wisłokiem od wsch. , a potokiem Moszczańcem, dopływem Wisłoku, od zachodu. Grzbiet ten pokrywają przeważnie lasy. Wzdłuż niego ciągnie się granica gminy Wisłoka wielkiego od wsch. z Jasielem, Rudawką jaśliską i Moszczańcem od zach. W półn. jego części wznosi się szczyt Kiczara 641 m. npm. Las pokrywający go w płd. stronie zwie się Beskidem; od niego na płn. szczyt Kiczary średnie nad wsią Wisłokiem wielkim, dochodzi 652 m. npm. Z tego grzbietu górskiego wypływają potoki Moszczaniec od zach. , Wisłok od płd. Kiczara długa Kiciny Kickelhof Kiczar Kicz Kiczary Kiczary Czarne Kiczera Kiczary wsch. , Ciłowa Cylona i inne ponmiejsze strugi górskie. Długość całego grzbietu wynosi 10 kil. . Br. G. Kiczary al. Kyczory, grupa domów w Lipie, pow. dobromilski. Kiczary Czarne, wzgórze ze szczytem 481 m. wys. , w płd. zach. stronie Leszczawy dolnej w pow. dobromilskim, między Stopnicą a jej dopływami Leszczawką i pot. Bzianym. Przez to wzgórze idzie gościniec z Birczy do Tyrawy wołoskiej. Por. Cylona, Kiczara i t. II, 74. Klczera, wś, pow. czerniowiecki na Bukowinie, 496 mk. Według Stupnickiego przysiołek Mihoweni. Kiczera, Kiczora, także Kicora, Kiczerki, kiczerki, Kiczurka, również Kiczar i Kiczara ob. , są to spokrewnione z sobą nazwy wielu wzgórzy, szczytów i działów górskich, jakoteż potoków, w calem paśmie Karpat, tak po ich stronie północnej, jak południowej. Ważniejsze z nich wymieniamy tu a w następnym ar tykule opisujemy a wzn. 649 m. , sz. g. 49 13 30, dłg. g. 40 13 43; b wzn. 977 m. , sz. g. 49 6 40 dłg. g. 40 20 40; c wzn. 1248 m. , sz. g. 48 14 40, dłg. g. 42 13; d wzn. 833 m. ; sz. g. 48 28 20, dłg. g. 42 16 55; e wzn. 408 m. , sz. g. 49 13 40, dłg. g. 41 16 24; f wzn. 959 m. , sz. g. 48 53 43, dłg. g. 40 49; g wzn. 940 m. ; sz. g. 49 4, dłg. g. 41 8 10; h wzn. 1020 m. ; sz. g. 49 58 40, dłg. g. 41 40; i wzn. 714 m. , sz. g, 49 8, dłg. g. 41 9 30; j wzn. 785 m. ; sz. g. 48 37 dłg. g. 42 7 48; k wzn. 959 m. ; sz. g. 49 3 45, dłg. g. 40 50 25; 1 wzn. 922 m. ; sz. g. 49 8 15 dłg. 40 5310; ł wzn. 753 m. , sz. g. 49 7 20, dłg. g. 40 46 10; m wzn. 837 m. , sz. g. 49 5 20 dłg. g. 40 31 15; n wzn. 888 m. , sz. g. 49 1 30, dłg. g. 40 33; wzn. 798 m. , dłg. g. 40 44, sz. g. 48 59 30; p wzn. 1082 m. . sz. g. 48 57, dł. g. 41 9 40; q wzn. 979 m. , sz. g. 48 58 10, dłg. g. 41 17; r wzn. 952 m. , sz. g. 48o6 35, dłg. g. 42o40; s wzn. 652 m. , sz. g. 49 43 15, dłg. g. 39 8 28; t wzn. 756 m. , sz. g. 48 57 50 dłg. g. 40 45; u wzn. 1028 m. , sz. g. 48 54 30, dłg. g. 40 56; w wzn. 867 m. , sz. g. 48o50 35, dłg. g. 40o59 30; x wzn. 845 m. ; sz. g. 48o51, dłg. g. 41 o8; y wzn. 744 m. , sz. g. 49 9 10, dłg. g. 41 10 35; z wzn. 1284 m. , dłg. g. 37o49 20, sz. g. 49 32 20; ź wzn. 726 m. , sz. g. 49 43 40, dłg. g. 37 4 120; ź wzn. 882 m. , sz. g. 49 3 20, dł. g. 40 47; a wzn. 788 m. , sz. g. 49o9 45, dłg. g. 40 25 20; b wzn. 909 m. , dłg. g. 38 58, sz. g. 49 9 10. Br. G. Kiczera 1. , lesista grupa górska, rozłożona w płd. zach, stronie Liskowategi i Wolicy w pow. dobromilskim i w płnwsch. stronie Berehów dolnych i Łodyny w pow. liskim. Najwyższy Jej szczyt, 632 m. wysoki wznosii się tam, gdzie granice 4 tych wsi stykają się z sobą. Na płd. opada wzgórze jako las Brusno do 608 m. a potem stromo ku dolinie Strwiąża, na zachód do 552 m. i przechodzi w dolinę Üniaczki i Łodynki, na wschód opada ku dolinie Łodyny. Na płn. zachód wybiega ramię graniczne między Liskowatem a Wolą w pow. li skim, opada do 582 m. a potem wznosi się jako Wolańska Kiczera do 610 m. 2. K, . szczyt lesistej góry, 1082 m. wysoki, na granicy Brzapy i Łużek w pow. doliniańskim. Wody jego płyną na płn. zach. do Brzazy, na płd. wschód do Łużanki. 3. K. kamienista, lesiste wzgórze ze szczytem 979 m. wys. , w płnzach. stronie Brzazy w pow. doliniańskim, na lew, brz. pot. Brzazy i jego dopływu Żeleomentowa. 4. K. , wzgórze w. płn. stronie Ilemni w pow. doliniańskim, na zach. skrzydle lasu Jaworniki. Na płd. opada ono ku dolinie Maciuły 540 m. , dopływu Ilemki. 5. K, wzgórze w Lipowic pow. doliniańskim, zaraz aa płd. od zabudowań wiejskich Wody jego płyną na płn. do potoku przebiegającego środek obszaru. 6. K. , wzgórze ze szczytem 802 m. wysokim, w płn. stronie Kropiwnika starego w pow. drohobyckim. Na płn. jego stoku nastaje Żwirczek, dopływ Opaki; wody ze stoku płd. płyną do Kropiwnika, dopływu Stryja. 7. K. , wzgórze 408 m. wysokie, w zach. stronie Uliczna, w pow. drohobyckim, na lew. brzegu pot. Jacków, dopływu Kłodnicy. 8. K. , wzgórze 318 m. wys. , w płd. stronie Hrebonnego, pow. Rawa ruska. 9. K, lesiste wzgórze w zach. strome Wołoszynowa. w pow. staromiejskim. Najwyższy szczyt jogo dochodzi 690 m. na granicy Nanczułki. Na płn. zachód łączy się ono z Magurą w Rosochach. Wody z jego płd. zach. stoku płyną do Leniny, z płn. wsch. stoku do nastającej tutaj Jabłonki, dopływów Dniestru. 10. K. kropiwna, lesiste wzgórze ze szczytem 1020 m. wys. , w płn. stronie Koziowy w pow. stryjskim. Wody jego płyną na płd. do Orawy. 11. K. , lesiste wzgórze ze szczytem 1000 m. wys. w płd. wsch. stronie Koziowy w pow. stryjskim, na granicy Hołowiecka. Wody jego płyną na płn. zach. do Orawy, na płd. wschód do Hołowczanki, dopływów Oporu. 12. K. , wzgórze 843 m. wys. w pow. stryjskim, w płn. stronie wsi Pławie, na granicy Rykowa. 13. K. , lesiste wzgórze ze szczytem 958 m. wys. w Klimcu, w pow. stryjskim, na płn. od zabudowań wiejskich, na praw. brz. Klimczanki. Wody jego płyną na płd. wschód do Klimczanki a na płn. zachód do Kremenianki, dopływów Stryja. 14. K. , wzgórze ze szczytem 959 m. wys. , na granicy Mochnatego w pow. turczańskim a Smorza w pow. stryjskim. Wody jego płyną na wschód I do pot. Bachońskiego, dopływu Smorzanki, na zachód do Stryja. 15. K. , wzgórze ze szczytem 999 m. wys. wpłd. stronie Oporca w pow. stryjskim, w pobliżu granicy węgierskiej. Wody jego płyną kilku strugami na płn. wsch. i tworzą źródlane potoki nastającego w tej gminie Oporu. 16. . K. , wzgórze 714 m. wys. , na granicy Podhodrodec i Kruszelnicy w powiecie stryjskim. Wody jego płyną na płd. do Stryi ja, na wschód do pot. Zdzennego a na zachód do Jamielnicy, dopływów Stryja. 17. E. , wzgórze ze szczytem 758 m. wys. , w płn. zach. stronie Podhorodec, na granicy Urycza, w pow. I stryjskim, między lew. brz. Stryja a pr. brz. jego dopływu Urycza. Część płd. zniża do 686 m. i opada ku dolinie Stryja 436 i 433 m. ; część wsch. opada ku dolinie Urycza 474 m. . 18. K. , rozgałęzione, lesiste wzgórze ze szczytem 940 m. wys. w Korczynie, pow. stryjskim. Ciągnie się ono w kierunku płn. wsch. między Małą a Wielką Riczką, które się łączą i do Stryja uchodzą. Na płn. wschód opada ono do 723 m. a potem stromo ku dolinie złączonych Riczek 432 m. , na płn. zachód ku dolinie W. Riczki 503 m. , na płd. wschód ku dolinie M. Riczki 549 m. . 19. K. , krótkie ramię górskie ze szczytem 994 m. wys. , w płd. stronie Orawczyka w pow. stryjskim, na pr. brz. Orawczyka, dopływu Orawy. Wybiega ono z pasma górskiego Zwinin, w miejscu, gdzie ono tworzy granicę między Orawczykiem a Orawą i ciągnie się na płn, wschód ku dolinie Orawczyka. 20. K. , lesiste wzgórze ze szczytem 801 m. wys. , w płn. stronie Tuchli w pow. stryjskim, na pr. brz. Oporu, do którego też płyną jego wody ze stoku zach. 21. K. , las w płn. stronie Bachnowatego, w pow. turczańskim. Wody jego zabiera Bachnowatka, płynąca na płd. zach. do Zawadki. 22. K. Sokilska, szczyt 837 m. wys, w płn. stronie lasu Wołowiec, w płdzach. stronie Sokolik, w powiecie turczańskim. Wody z jego płn. stoku uchodzą do Sanu. 23. K. Siańska, wzgórza 888 m. wys. , w płn. stronie Sianek, w pow. turczańskim, na pr. brz. Sanu, biorącego w tej wsi początek. 24. K. , wzgórze 922 m. wys. , w płn. stronie Hołowska, w pow. turczańskim. Wody jego płyną na płn. do potoku płynącego przez wies do Rybnika Zubrzyckiego. 25. K. , wzgórze 753 m. wys. , w płd. stronie Łosińca w pow. turczańskim, na pr. brz. Stryja. 26. K. bachnowacka, wzgórze 959 m. wys. w Bachnowatem, w środku obszaru, w pow. turczańskim. Wody jego zasilają Bachnowatkę. 27. K. , wzgórze ze szczytem 793 m. wys. w środku obszaru Komarnik w pow. turczańskim, w części zwanej Kiczerą, na pr. brz. Stryja. 28. K, część Komarnik w pow. turczańskim. Kiczerka 1. , wzgórze 576 m. wysokie w płn. zach. stronie Wełdzirza w pow, doliniańskim, między Swicą od wsch. a jej dopływem Dziadyozem od zach. , do których jej wody uchodzą. 2. K. ., wzgórze ze szczytem 461 m. wys. we wsch. stronie Stronny, w pow. drohobyckim, na pr. brz. Stronawki, między jej do pływami Pstrukowem od płd. wsch. a Lewkowem od płn. zach. Na płd. zachód łączy się ono ze wzgórzami wyższemi, pororłemi w po czątku krzakami a potem lasem. 3. K. , wzgó rze 791 m. wys. w płd. stronie Łastówki w pow. drohobyckim. Wody jego płyną na wsch. i zachod do Stryja. 4 K. , wzgórze 378 m. wys. w Dobrohostowie, na płd. od części wsi zwanej Bystrą, w pow. drohobyckim, na praw. brz. Bystrej, dopływu Kłodnicy. 5. K. , wzgó rze 744 m. wys. na granicy Synowudzka wyż szego a Jamielnicy w pow. stryjskim. Wody jego płyną na płd. do pot. Zdzennego, dopły wu Stryja. Na płn. zachód łączy się ono ze wzgórzem Koburą, na płd. zachód z Czupryną, leżącymi w Jamielnicy. 6. K. , jeden ze szczy tów w płd. części pasma górskiego Dauszki, 1028 m. wysoki, na granicy Orawy i Annabergu w pow. stryjskim. 7. K. , lesiste wzgó rze ze szczytem 867 m. wys. w płd. zach. stro nie gminy Kalne w pow. stryjskim, na lew. brz. Kalnianki, do której też spływają jego wo dy na płn. wschód. 8. K. , lesiste wzgórze ze szczytem 899 m. wys. , w płn. wsch. stronie Kalnego w pow. stryjskim. Wody jego płyną na zachód do Kalnianki. 9. K. , wzgórze ze szczytem 845 m. wys. , we wsch. stronie Sław ska w pow. stryjskim, miedzy pot. Sławsko od zach. i Rożanką od wsch. 10. K. , wzgórze w płn. stronie Jabłonki niżnej w pow. turczań skim, na lew. brz. Jabłonki. 11. K. , wzgórze 813 m. wys. w płn. stronie Łosińca w pow. turczańskim. 11. K. wełyka, wzgórze 722 m, wys. , w zach. stronie Boryni w pow. turczań skim. 12. K. , krótkie pasmo górskie w płn. wsch. stronie Wysocka wyźnego w pow. tur czańskim. Ciągnie się ono od doliny Stryja 625 m. , po nad którą wzbija się nagle do 785 m. , w kierunku płn. wsch. , wchodzi do Komarnik tu dochodzi w szczycie Żełenie 877 m. a stąd idzie na płn. pod nazwą Jasień. Od zach. skrzydła tego ramienia wybiega króciutkie ra mię Hola na płn. zach. i dochodzi 750 m. wy sokości. Grzbiet Kiczerki jest nagi, stoczystość płn. lesista. Lu. Dz. Kiczery, wzgórze ze szczytem 851 m. wys. , w Wołosiance w pow. stryjskim, między pot. Sławsko a Reszatką. Na zach. łączy się ono ze wzgórzem Maradyków. Lu. Dz, Kiczkas, ob. Dniepr. Kiczki, wś, pow. nowomiński, gm. Cegłów, par. Kiczki. Jest tu kościół par. drew. a parafia tutejsza założona była przez Andrzeja z Bnina biskupa poznańskiego w 1458 r. Ob. Cegłów. W 1827 r. było tu 58 dm. , 345 mk. Par. IK. dek. nowomińskiego, 1296 dusz. Kiczery Kiczkas Kiczki Kiczera Kiczerka Kidnica Kiczkiry, wś na lew. brz. rz. Myki, pow. radomyski, o 7 w. od Radomyśla, ma 433 mk. , r. 1783 było ich 238. Należy razem z Hlinicą 3198 dzies. do hr. Rzewuskich. Cerkiew z r. 1771 ma, 36 dzies. Kiczmach ob. Graniczki Kiczmachowskie, folw. nad strum. bez nazwy, pow, wieluński, gm. i par. Praszka, odl. od Wielunia w. 14; dm. 2, mk. 15. Należy do dóbr Kowale. Kiczman 1. , mko, ob. Juliampol. 2. K. , wś, ob. Czeranacze. Kicznia, także Kiczna, wieś, pow. sądecki, na południowym stoku lesistego pasma górskiego zwanego Jesieniczkiem i nad potokiem Zakiczeńskim, wpadającym z lew, brzegu do Dunajca, należy do parafii rzym, kat. w Łącku zkąd jest ku północy o 13, 7 k il. odległą i ma 448 rzym. kat. mieszk. W dyplomie z r. 1280 nadaje św. Kinga tę wieś założonemu przez siebie klasztorowi pp. klarysek w Starym Sączu. Teraz większej pos. niema, mniejsza wynosi obszaru 405 m. roli, 124 m. łąk i ogr. , 484 m. pastw. i 422 m. lasu. Kasa pożyczkowa gminna ma 1736 zł. wa. Graniczy na południe z Łąckiem, na wschód z Jastrzębią, na zachód z Zagorzynom i Wolą zagórzyńską. Kiczora, ob. Kiczera. Kiczora 1. , grupa domów w płn. zaohod niej stronie Kuźmina w pow. dobromilskim, sąd powiatowy Bircza, poczta Tyrawa wołoska. 2. K. , wzgórze 595 m. wys. w płd. stronie Wojtkówki w pow. dobromilskim. Wo dy jego płyną na płn. wschód do Wiaru. 3. K. , wzgórze w płd. stronie Sopotnika w pow. dobromilskim. Szczyt jego dochodzi 580 m. 4. K. , las we wsch. stronie Leszczawy dolnej w pow. dobromilskim, na pr. brz. Stopnicy. Szczyt jego dochodzi 465 m. 5. K. łokiecka, wzgó rze lesiste ze szczytem 788 m. wys, , w płn. stronie gminy Łokieć w pow. turczańskim, na pr. brz. Sanu. Na płd. opada ku. dolinie tej rzeki 611 m. . 6. K. dźwiniacka, wzgórze 794 m. wys, , w płd. wsch. stronie Bźwiniacza górnego W pow. turczańskim, na pr. brz. Sanu. Na płd. opada ku dolinie tej rzeki 650 m. , na płn. wschód łączy się z lesistem wzgórzom Łoziówką. 7. K. ilnicka, wzgórze 832 m. wys. , na granicy Unika a Rykowa w pow. turozańskim, na lew. brz. Zawadki. Lu. Dz. Kiczorka 1. , wzgórze 491 m. wys. , w płd. wsch. stronie Leszczawy dolnej, na granicy Leszczawy górnej, w pow. dobromilskim. 2. K. , karczma i grupa domów na powyższem wzgórzu. Lu. Dz. Kiczuj, st, p. w gub. samarskiej, pow. bugulmińskim, w pobliżu stacyj Czystopol i Bugulma. Kiezuny, grupa domów w Głuchowie, pow. żółkiewski. Kiczurka, ob. Kiczem i Hyrlata. Kiczyce, niem Kitschitz, wś, pow. skoczowski, na Szlązku austr. rozl. mr. 1270 ludności 490; par. katol, Skoczów. Kiczyńce, wś, pow. kaniowski, w dobrach korsuńskich, par. prawosł, korniłowskiej, o 4 w. od Korniłówki, 840 mk. w tom 2 katol, od 1819 cerkiew filialna; par. katol. Korsuń. Kidalowice, rus. Kidalowyci, wieś, pow. jarosławski, na lew. brz. Sanu, 4 kil. na północ od Jarosławia, przy drodze do Pruchnika, w pięknej i urodzajnej równinie. Mieszk, ma 449, z których 58 mieszka na obszarze większej posiadłości, pod wzgledem wyznania jest 365 rz. kat. , 84 gr. kat. Ludność obudwóoh wyznań należy do parafii w Jarosławiu. Jest tu szkoła ludowa filialna. Więk. pos. należy do Z. Małachowskiego i ma obszaru 222 m. roli, 32 m. łąki ogr. i 469 m. lasu; pos. mniej. 289 m. roli, 32 m. łąk i ogr. , 12 m. pastw. i 68 m. lasu. Kidanówka, wś, pow. kaniowski, nad strugą do Chorobry wpadającą, w położeniu górzystem i lesistem, ma 2168 mk, , 6 katol. , 920 dz. ziemi włośc, i cerkiew drewn. św. Michała z r. 1848, która, według wizyty dekanatu bohusławskiego, już w r. 1725 istniała; ma 36 dzies. R. 1741 K. miała 70 dm. Kiddeln al. Sonntagkehmen niem. , wś i kopalnie torfu, pow, stołupiańskii, st. p. Stołupiany. Kiderańce, wś, pow. wileński, 5 okr. adm. , gm. Soleczniki, o 35 w. od Wilna, 5 dm. , 56 mk. , z tego 6 prawosł. , 50 katol. 1866. Kidithsa dokum. , ob. Kidyca. Kidnica, ob. Naliwajkówka. Kidoliszkl, wieś, pow. maryampolski, gm. Szumsk, par. Maryampol Odl. 5 w. od Maryampola. W 1827 r. było tu 8 dm, , 61 mk. , obecnie 9 dm. , 79 mk, Kidów, wś, pow. olkuski, gm. i par. Kidów, o 3 mile od Zawiercia, o 2 od Żarnowca, Wolbroma i Szczekocin, o 5 w. od Pilicy, należała do dóbr Siadcza. Ma 63 osad włośc, 389 mk. , 626 mr. gruntu ornego, 10 mr. lasu; 6 mr. gr, probostwa. Kościół murowany, 1742 r. zało żony przez Maryą z Wesslów Sobieską istniał już w XV w. , posiada dwie marmurowa tablice nagrobno poprzednich właścicieli dóbr Siadcza. R. 1827 miał K. 30 dm. , 203 mk. W XV w, Długosz II, 218 wieś była dziedzictwem Jana Pileckiego h. Pilawa. K. parafia dek, olkuski, 3196 dusz. Gmina K. należy do sądu gm. okr. III w os. Pilica, tamże i st. pocztowa. Gmina liczy 12896 mr. obszaru i 3947 mk. 1867. Kidrasowka, ob. Kiedrasówka, Kidule, folw. i wś, pow. władysławowski, gm. Kidule, par. Kajmele. Odl. 35 w. od Władysławowa, ma 5 dm. , 144 mk. Gm. K. , liczy 7039 mk, , rozległości 25, 035 morg, s. gm. Kiczkiry Kiczmach Kiczmachowskie Kiczman Kicznia Kiczora Kiczorka Kiczuj Kiczurka Kiczyce Kiczyńce Kidalowice Kidanówka Kiddeln Kiderańce Kidithsa Kidoliszkl Kidów Kidrasowka Kidule Kiczkiry Kiebli Kiebliszki okr. I w Słowikach, i. p. Szaki. Piosiada kasę wkładowozaliczkową. W skład gm. wchodzą Aleksandrówka, Banajcie, Barki, Bierczyszki, Buniki, Bunikiele, Burbiszki, Burgacie, Czuryszki, Dogiele, Degiesie, Degutławka, Dewajcie, Dworczyszki, Frydrychsfeldzie, Giecze, Grynajcie, Iłtraki, Jakajcie, Jakieliszki, Kajmele wś fol, Karoliszki Katerynenhof, Kiepszty, Kierkiszki, Kidule, Kirele, Kirkiły, Kucharskinia. Kupry, Lausze, Margiszki, Mieszkinie wś i folw. , j Norkwiecie, Poorya, Pisterodzie, Powinksznupie, Pożerynia, Przewoźniki, Pukniszki, Reżgale, Reżuki, Roczyszki, Romaniszki, Sakaly, Sudragi os. i folw. , Sutki, Swajginie, Szaudynia, Szurpiszki, Szyliniki, Szyłupiszki, Warczule, Wierszupie, Wowieryszki, Żyle małe, Ż. wielkie. Dobra rządowe K. podług wiadomości z r. 1854 rozdzielone zostały na 2 części, z których jedna nadaną została jako majorat w r, 1837 generał lejtnantowi d Offenberg i takowa ogólnej rozległości ma około m. 11000; składa się z folw. Kidule przestrzeni m. . 843; lasy i odpadki m. 3690. Kolonia Bogumiłowoosad z gruntem m. 376; wś Szyliniki os. 30, z grunt. m. 742; wś Żurzy os. 49, z grunt, m. 1486; wś Słowiki os. 36, z grunt. m. 1011; wś Szaudynie os. 26, z grunt. m. 38; wś Boniki os. 15, z grunt. m. 457; wś Giecze os. 14, z grunt. m. 609; wś Sutki os. 10, z grunt. m. 505; wś Lausze os. 7, z grunt. m. 308; wś Kucharskinie os. 7, z grunt. m. 81; wś Jakieliszki os. 7, z grunt. m. 283; wś Bonikiele os. 6, z grunt. m. 319; wś Berciszki os. 4, z grunt. m. 174; wś Pożarynie os 2 z grunt. m. 10; osada Winksznupie z grunt m. 78. Dobra przy skarbie pozostałe mają zawierać ogólnej przestrzeni około m. 34000 a mianowicie, wsie Banajcie m. 164, Burbiszki m. 137, Czuryszkim. 93, Dewajcie m. 283, Dworczyszki m. 181, Grynajcie m. 521, Iłtraki m. 166, Margiszki m. 177, Norkwiecie m. 236. Poorya m. 206, Przewoźniki m. 162, Pukniszki m. 81, Rezuki m. 338, Roczyski m. 203, Rezgale m. 459, Szyłupiszki m. 226, Szurpiszki m. 139, Warczule m. 269, Wierszu pie m. 234, Woweryszki i Jąkajcie m. 362 Żyle m. 424, Berżyny m. 67, Auksztaje m. 519, Barki m. 239, Budwiecie m. 150, Budwieliszki m. 468, Burgajcie m. 1026, Dogiele m. 181, Degiesie m. 324, Endryki m. 486, Giliszki m. 318, Gotlibiszki wielkie m. 421, Gotlibiszki małe m. 201, Jodupiany m. 216, Janiszki m. 295, Juszkokajnie wielkie i małe m. 1207, Karoliszki m. 1881, Kawkokalnie z olajnią m. 246, Kiepszty m. 369, Kirkiły m. 547, Kirśle m. 131, Kierczyszki m. 150, Krauczyszkim. 206, Kupry m. 397, Lepołaty m. 344, Luki m, 177, Munkuny m. 726, Podraustynie m, 91, Ponowie m. 864, Puzdeszry m. 1103, Romaniszki m. 686, Ruksznie m. 846, Sokoły m. 131, Skordupiany m. 286, Skordupie v. Nowydwór m. 141, Skrympie m. 271, Stelmakiszki m. 142, Swajginie m. 264, Szyłgale m. 1004, Tylwiki m. 291, Wabaliszki m. 294, Trakjany v, Trakinie m. 146, Wałachbudzio m. 435, Wojszwiły. 151, Zubryszki m. 335, Lukiszki m. 46, pastwisko Poplinele m, 290, odpadki m. 676, rzeka Niemen m. 224, Pro bostwo Sudargi m. 96, osady leśne i inne m. 138, miasto Sudargi z probostwem m. 121, lasy m. 6116. Fol. Kidule al. Kajmele i Miszkinie podług wiadomości z r. 1866 rozl. wynosi m. 576; grunta orne i ogrody m. 247, łąk m. 60, pastwisk m. 142, lasu m. 27, zarośli m. 33, nieużytki i place, m. 67. Wieś Kajmele os. 30, z grunt. m. 620; wś Mieszkinie os. 3, z grunt. m. 156. Klinie, wś, . pow. rossieński, par. szwekszniańska. Kidyca, w dok. Kidithsa, struga w Pomeranii, opodal Sławna Schlawe. R. 1295 rycerz Kirchewicz zapisał ją klasztorowi w Bukowie. .. damus rivum dictum Kidithsa fluentem de stagno Virchowe fluens in aliud stagnum quodvocatur Smolosco. Ob. Perlbach, Pommer, Urkunden, Kś. F. Kidziuliszki, os. , pow. maryampolski, gm. Balwierzyszki, par. Gudele. Odl. 25 w. od Maryampola, ma 1 dm. , 5 mk. Kie. .. , ob. Ke. .. Kiebarten niem. , ob. Kibarty. Kiebel niem ob. Kęblowo. Kieberkszty, dwór, pow. rossieński, par. żwingowska, własność Jurewicza 1862. Obok leży okolica szlach. t. n. Kiebisch niem. , pow. olecki, ob. Kibsze. Kiebiszki, wś, pow. rossieński, par. rossieńska. Kiebitzbruch niem. , ob. Biedaszkowo. Kiebli, wś, pow. szawelski, gm, szawelska 80 osad, 600 dzies. ziemi. J. Godl. Kiebliszki, wś, pow. maryampolski, gm. Pogiermoń, par. Pokojnie. Leży w stronie północnowschodniej, o 52 wod Maryampola, o 13 w. od stacyi pocztowej w Prenach. W 1827 r. było tu 10 dm. , 82 mk. ; obecnie 13 dm. , 184 mk. i 387 morg. obszaru. Kiebło, przys, do Brzeźnicy w pow. bocheńskim, przy drodze gminnej z Brzeźnicy do Poręby, ma na zachodnim stoku pagórka uprawianego przez włościan uroczysko pogańskie, w którem znajdują się urny ze szczątkami palonych ciał. Urny są z palonej gliny, mają ślady że były polewane, ale nie różnią się kształtem i ozdobami od wydobywanych w in nych uroczyskach tych stron. Są umieszczone blisko pod powierzchnią. ziemi, ustawiane ukośnie w dwóch warstwach. Odgrzebawszy ostroźnie urnę, można rozpoznać jej kształty; nieudało się jednak wydobyć całej gdyż się Kidule Kiebło Kidyca Kidziuliszki Kie Kiebarten Kiebel Kieberkszty Kiebisch Kiebiszki Kiegskehmen na powietrzu kruszą i rozsypują. W urnach znajdowano ozdoby z zielonego szkła nawieczone na druciki z żółtego kruszczu i przed kilkunastoma laty żelazne dłuto. Z uroczyska otoczonego laskiem brzozowym jest piękny widok na dolinę, w której leżą Brzeźnica i Łazy. Kiebojcie, okolica szlach. nad rz. Szałtoną, pow. i par. rossieńska, 8 siedzib; dawniej Mi ckiewiczów, dziś Szmakowa. Gleba żyzna, gliniasta. M. D. S. Kiecie, wś i os. , pow. sejneński, gm. Pokrowsk, par. Toolin. Odl. 11 w. od Sejn, ma 5 dm. , 41 mk Kiecinka, lit. Kietunka, rz. , lewy dopływ Wenty pod Kiecinami w pow. szawelskim, par. kurszańskiej. Kieciny 1. dobra, pow. szawelski, parafii kurszańskiej, o 4 w. od m. Kurszan, gdzie st. pocztowa. Według taryfy księstwa żmujdzkiego 1717 r. była to, jak powiększej części na Żmujdzi, okolica szlachecka. Cząstkami wła dali Kazimierz Gojlewicz i Jan Syrewicz. Na stępnie rodzina Burbów połączyła je już w większą posiadłość, która przeszła w bieżącym wieku do rąk Narbutow. Dominik Narbut, żonaty z Styrpejkówną, znacznie powiększył fortunę, wzniósł kapitalne budowle, upiększył duży owocowy ogród, malowniczo okalający wygodne domostwo nad brzegiem rzeki Wen ty, przez którą prowadzi stały most. Droga ta łączy trakty bite z Kurszan do Szawkian i do Kuttowian przez piękny gaj sosnowy po drugiej stronie rzeki się ciągnący. Po uwłaszcze niu włościan pozostało przy Kiecinach włók 55 ziemi, własność sukcesorów Zofii z Narbutów Jakubowskiej, która odziedziczyła po bra cie swym Władysławie, zmarłym bezdzietnie, Kieciny z folwCzujnie i kościołem filialnym Miczajcie. W miasteczku Miczajcie młyn wie trzny holenderski, urządzony przez ojca i opie kuna obecnych właścicieli, Konstantego Jaku bowskiego, który nie mało też przyczynił się do urządzenia postępowej gospodarki w Kieci nach. 2. K. milwidy, folw. , włók 6 ziemi, o 1 i pół w. od miasteczka Kurszan, niegdyś własność Milwidów; sukcesorka wyrzekła się ojcowizny i wyszła za kapitana wojsk rossyj. Sacharowa; niebawem sprzedano piękny ten folwark nad rz. Wentą sędziemu Sergiuszowi Siemionowowi, który w tym roku sprzedał go włościaninowi. J. Godl Kiedbedeli, wś, pow. szawelski, gm. chwałojńska, 37 dusz męz. , 80 dzies, ziemi na danej. J. Godl Kiedepliszki al. Kiedebliszki, wś, pow. władysławowski, gm. Błogosławieństwo, par. Igłowo. Odl. 35 w. od Władysławowa, ma 4 dm. , 35 mk. Kiederyszki, os. , pow. kalwaryjski, gm. nadniemeńska, par. Rumbowicze Odl 46 w. od Kalwaryi, ma 27 dm. , 157 mk. Kiedosy, kol, pow. wieluński gm. i par. Działoszyn, odl od Wielunia w. 33, dm. 16. Kiedrasówka, mylnie Kiedrasowce, wś nad rz. Romanówka, dopływem Jałańca, pow. olhopolski, gm. Demówka, par. Czeczelnik, okr. polic. berszadzki, ma cerkiew, grunt pa górkowaty. Należała do Moszyńskich, dziś Grocholskiej. Do tego majątku należą Olszan ka berszadzka i Sołomejówka. R. 1868 było tu 133 dm. X M. O. Kiedrowice, niem Kiedrau, Kedrau, włośc. wś, pow. człuchowski, pół mili od bitej drogi chojnickobytowskiej, nad jeziorem. Obszaru liczy m. 13, 293, bud. 99, dm. 40 kat. 398, ew. 55. Parafia Borzyszkowy, szkoła w miejscu, poczta Lipienice. Kiedrowo, wś, pow. wągrowiecki, 13 dm. , 98 mk. , 47 ew. , 51 kat. ; 28 analf. Poczta w Łeknie o 3 kil, tel. w Wągrowcu o 9 kil, st. kol żel. w Rogoźnie o 25 kil M. St. Kiedrzyn 1. , wś i folw. , pow. częstochowski, gm. Grabówka, par. Częstochowa. Wspomina ją Długosz jako wieś królewską T. II 221. W 1827 r. było tu 18 dm. , 190 mk. ; obecnie wś ma 57 dm. , 376 mk. , 483 m. ; folw. zaś 6 dm. , 73 mk. , 1, 196 m. , 686 ornej. Według Tow. Kred. Ziems, podług wiadomości z r. 1866 rozległość folw. wynosi m. 1, 255, grunta orne i ogrody m. 613, łąk m. 28, lasu m. 472, zarośli m. 110, nieużytki i place m. 32; wś Kiedrzyń osad 86, z gruntem m. 635. 2. K. , wś włośc, pow. radomski, gm. Kuczki, par. Radom. Odl 8 w. od Radomia. W 1827 r. było tu 18 dm. , 99 mk. , dziś 26 dm. , 203 mk. , 405 m. obszaru. 3. K. lub Zimna Woda, folw. , pow. radomski, gm. Potworów, par. Klwów. Odl 38 w. od Radomia, 4 w. od rz. Pilicy, ma 2 dm. , 10 mk. i 240 m. obszaru. Kiedrzyńska Kuźnica, wś włośc, nad rz. Trzopką, pow. częstochowski, gm. Kamyk. Ma 35 dm. , 268 mk. , 856 m. 529 ornej. Kiedrzyńska Wola, kol włośc, pow. częstochowski, gm. Grabówka, par. Częstochowa; 9 dm. , 68 mk. , 74 m. rozl Kieferberg niem. , ob. Mokra powiat pszczyński. niem. , 1. kol, pow. niemodliński, przy drodze z Niemodlina do Opola, pod wsią Heidersdorf, ma 14 osad. 2. K. , według Knie kol. do Soppau, pow. głupczycki, i karczma do Szczodrowa, pow. sycowski. Kieferstaedtel niem. , ob. Sośniezowice. Kiegry, wś, pow. szawelski, gm, wiekszniańska, 77 dusz męz. , 514 dzies. ziemi nadanej. J. Godl. Kiegskehmen, al Koegskehmen niem, wś, pow. gołdapski, st. p. Szittkehmen, Kiecinka Kieciny Kiedbedeli Kiedepliszki Kiederyszki Kiedosy Kiedrasówka Kiedrowice Kiedrowo Kiedrzyn Kiedrzyńska Kuźnica Kiedrzyńska Wola Kieferberg Kieferstaedtel Kiegry Kiebojcie Kiebojcie Kiecie Kiejdanele Kiejdanów Kiejdany Kiehlen Kiehlendorf Kiehnberg Klej Kiejbucie Kiehlen Kiehlen niem. , pow. olecki, ob. Kile. Kiehlendorf niem. , wś, pow. gierdawskj st. p. Muldszen. Kiehnberg niem. , dobra, pow. licbarski, st. p. Dobromiasto. Klej. .. . por. Kej. .. Kiejbucie, wś rząd. nad rs. Mereczanką, pow. trocki, 4 okr. adm. , 70 w. od Trok, 6 dm. , 87 mk. kat 1866. Kiejdanele, wś szl. pow. wileński, 1 okr. adm. , o 37 w. od Wilna, 7 dm. , 114 mk. , z tego 46 kat. , 18 żydów 1866. Kiejdanów, ob. Kojdanow. Kiejdany, mko pryw. i dwór w pow. kowieńskim, nad Niewiażą, o 48 w. od Kowna, zarząd okr. polic. , koszary, targi czwartkowe, st. poczt. ; et. dr. żel. KoszedaryLibawa na przestrzeni KoszedaryRadziwillisz ki, między Żejmami a Datnowem, o 60 w. od Radziwilliszek, o 47 w. od Kowna, Paraf. kościół katolicki św. Jerzego, z muru wzniesiony. Parafia katolicka dekanatu kowieńskiego dusz 3, 705. Kaplice w Nacunach i Orwistowie. Kościół św. Józefa, filialny parafii Jaswojme, wzniesiony 1704 r. przez miejscową ludność. Na cmentarzu kaplica Jezusa Chrystusa, , zmurowana 1845 r. przez hr. Czapskiego. Parafia prawosł. , 2 cerkwie, 334 dusz. ; par. ewang. augsb. 962; par. reform. 106 dusz. Właściwie K. dzielą się na 2 parafie z lew. brz. Niewiaży kiejdańska b. dyec, wileńskiej, a z prawego jaswojńska żinujdzkiej. Historya Kiejdan jest następująca W połowie XIV wieku ukazała się nad Niewiażą mała osada rybaków, którą okrywały od północy góry, od południa kształtne i wyniosłe gaje, jasionowe, olchowe i brzozowe, przeplatane łąkami. Łąki te skrapiały następne rzeki Niewiaźa płynąca środkiem tej osady Datnówka i Smiłga z prawego jej brzegu, Abela zaś z lewego. W północnej zaś stronie tej osady rozciągał się gęsty szpilkowy las, pośród którego wznosiła się wysoka i stroma góra, a na niej błyszczałwiecznie gorejący znicz, pielęgnowany przez żmudzinów pogan, mieszkających spokojnie dotąd n dołu tej góry i strzegących pilnie azali nie ukazują się krzyżacy, którzy już w tę stronę Żmujdzi zaczęli zaglądać i dawali uczuć poganom nadniewiaskim srogośó swego miecza oraz spustoszenie tego wszystkiego co tylko pod ich chciwy wzrok podpadało. Czas założenia tej osady dokładnie nie jest wiadomy, lecz najpewniej że nie przechodzi 1379 roku. Nie była ona warowna, gdy krzyżacy, przechodząc tym szlakiem 1379 r. od Łabunowa ku Szatom, minęli ją spokojnie, jako nieprzeszkadzającą zaborom ich wojowniczym; więc albo jeszcze nie egzystowała albo była nic nie znaczącą i dla tego w pismach rycerzy nie jest wspominania nigdzie; nawet później przechodzili oni nieraz tym szlakiem, lecz także nie wspominają o osadzie Kazdańskiej. Osada takowa otrzymała nazwę od pierwszego osadnika, zowiącego się Kejdangen, jak po większej części wszystkie osady na Żmujdzi wzięły nazwiska od pierwszego. osadnika. Przybył on z Kurlandyi z majętności Kejdangen, którą, według Hilzena Inflanty str. 24 posiada w tę porę familia Szoege. Jeszcze w XV wieku w inwentarzu Opitołok, majętności należącej wówczas do Piotra Szukszty, ciwuna ojragolskiego wspominani są ci Kazdangen jako mieszkający nad Niewiażą. Około r. 1403 krzyżacy wznieśli w tej osadzie murowany kościół, stojący do dziś dnia za Niewiażą na wysokiej i stromej górze. Zmujdź w on czas, w skutek traktatu pod Raciążem, , należała czas niejakiś do zakonu krzyżackiego. Powierzchowność i wewnętrzna struktura tej świątyni potwierdzają tę prawdę historyczną. Jest on bowiem z czerwonej cegły w stylu gotyckim i bez żadnej wieży, a boczne sklepienia oparte są na czterech grubych słupach. Jako wzniesiona pośród pogan każe domyślać się, ze krzyżacy mieli przy niej warownię, bez której nie mogliby się obyć, broniąc się od napadów pogańskich. Sama góra tak wysoka i stroma, wyraźnie mówi za tem. Przed r. 1490 Kiejdany dostały się Kiszkom. Król Kazimierz nadal one teściowi Stanisława Piotrowicza Kiszki, hetmanowi Piotrowi Janowiczowi Białemu, jak nadał mu Łosk za to, że hetman bronił sprawę Kazimierza od napadów księcia Michała Zygmuntowicza, dobijającego się tronu wielkoksiążęcego litewskiego, słusznie mu należącego po ojcu, nie kontentująo się nadaną przez Kazimierza dzielnicą, którą składały następne miasta Klaok, Kejdanow, Brańsk, Suraż i Bielsk. Kiszkowie władali Kiejdanami do 1614 r. Krzysztof Radziwił wojewoda wileński, hetman polnylitewski, pojąwszy w małżeństwo Annę Kiszczankę, córkę Stanisława Kiszki, wojewodzica witebskiego, wziął z nią w posagu połowę dóbr kiejdańskich a zaś gdy nabył od teścia 1614 r. drugą połowę Kiejdan, wówczas stał się dziedzicem całych Kiejdan. Kiejdany za Radziwiłłów miały najświetniejszą przeszłość. Wyżej wzmiankowani Krzysztof i Anna Radziwiłłowie listem swym 1627 r. w celu pomnożenia ludności miejskiej zapewnili osiadającym w Kiejdanach, że nie będą tracili prawa do swych domów i placów, jeśliby chcieli przenieść się do innych miast, W skutek tego dużo Szkotów z powodu prześladowania religijnego za Jakóba I. osiedliło się w Kiejdanach. Z napływem tej różnowierczej ludności okazała się potrzeba kościoła luterskiego, więc Krzysztof Radziwiłł darował plac na wybudowanie onego i takowy ze składek pdstawiony został z drzewa, a pierwszym kazno Słownik geograficzny Zeszyt 37, Tom IV. dzieją luterakim był tu 1629 r. Adam Dan, sprowadzony z Prus, któremu naznaczono pensyi 300 zł. Drugim pastorem był Andrzej Ryngius szlązak sprowadzony 1637 r. Gdy drewniany kościół zaczął starzec, wówczas Janusz Radziwiłł, wojewoda wileński, wymurował nowy. Kamień węgielny położony został za pastora Jana Majus. Obadwa ci Radziwiłłowie uposażyli pastorat luterski, zapisali bowiem 2 włóki i 20 morgów ziemi, oraz 2 włóki lasu. Dzisiejszy kościół wymurował aptekarz Andrzej Sztark z zapisu uczynionego 1825 r. przez doktora Hejndskera. 10, 000 r. assyg. , przeznaczonych na tę budowę. R. 1647 Janusz Radziwiłł, wojewoda wileński, dozwolił wybór wolny magistratu mieszczanom i pospólstwu, oraz zalecił by na wybranie wójta podawano czterech kandydatów ze szlachty źmujdzkiej, lecz zatwierdzenie zostawił sobie jako dziedzicowi i następcom swoim. Żona jego druga, księżniczka wołoska Marya Mohilanka, wyjednała dla siebie u męża fundacyą cerkwi obrządku wschodniego, którą i wybudowano z drzewa 1648 roku pod wezwaniem Przemienienia Pańskiego, jak świadczą akta tej cerkwi; a później teraźniejszą cerkiew wymurowano za naszych czasów zupełnie na innem miejscu to jest od wjazdu dwornego do miasta, starą zaś oddano 1825 r. wojsku stojącemu w Kiejdanach. Przy tej cerkwi utrzymywało się kilku mnichów, był to jakby monaster; obowiązkiem ich było nawracać starowierców, którzy, uciekając od prześladowania w. ks. moskiewskiego, zamieszkali w znacznej liczbie okolice Kiejdan. Mnisi ci pobierali ze dworu kiejdańskiego następną annuatę żyta beczek 10, słodu beczek 8, owsa beczek 14, krup gryczanych 2 beczki, jęczmiennych tyleż, grochu 2 beczki, masła fasek 6 po 18 garncy, serów 180, oleju na 3 r. , słoniny połciów 2, soli beczki 2, siana wozów 10, mlewo bezpłatne w miejskim młynie, oraz wolny połów ryb w Niewiaży i wywóz drzewa opałowego z lasu dwornego. Po rozbiorze kraju rząd przeznaczył był dla tej cerkwi 180 dziesięcin ziemi, lecz nie dawnemi czasy odjął one. Kiejdańska prawosławna cerkiew pobiera procentu rocznego 22 i pół rub. od sumy lokowanej w wileńskiem reformo wanem kolegium, a zapisanej 1687 r. przez księżnę Ludwikę Radziwiłównę dokumentem akty kowanym 1697r. Augusta XVI w księgach województwa mińskiego. Cerkiew ta należała naprzód do wileńskiego soboru św. Ducha, potem do Krok, a nakonieo do mińskiego soboru. Ma ona bardzo dawny obraz Matki Boskiej roboty bizantyńskiej na drzewie i dwa obrazy roboty włoskiej na płótnie. Pomimo tej podrzędnej roli, jaką mieli ci prawosławni mnisi w Kiejdanach, pomimo tego, że się zachowywali najspokojniej, je dnak tameczne duchowieństwo katolickie ciągle ich prześladowało; raz nawet doszło do tego, że przełożonego klasztoru ich Leniewicza stawiono związanego przed biskupem żmujdzkim Antonim Tyszkiewiczem, gdy ten przybył na wizytę do Krok. Na takowe nadużycia skarżyli się mnisi sejmowi, lecz nic nie wskórali. Władysław IV potwierdził Kiejdanom prawo magdeburskie 1648 r. , a wyżej wspomniony Janusz Radziwiłł wojewoda wileński dozwolił miastu 1649 r. wystawić młyn wietrzny nad rzeczką Abelą oraz most na niej z prawem pobierania myta. Nadto darował plac na rynku dla wystawienia ratusza. Żydów mieszkających w komorach poddał pod dworną jurysdykcyą. Miasto kazał brukować, ulice czyścić pod sztrafem, oraz zaprowadził meldunek osób przybywających. Jan Kazimierz potwierdził 1661 r. Kiejdanom magdeburgią w tych słowach Miastu Kieydanom w księztwie żmudzkiem ob merita in Rempublicam według Antecessorów Naszych prawo Magdeburskie nadane in omnibus punctis, clausulis, conditionibus, libertatibus et continentiis ut in authentica patet salvo in omnibus publico exercitiis tak w mieście jako i po przedmieściach Sanctae Romanae Catholicae Ecclesiae wiecznemi czasy conferujemy. Vol. leg. . Była już w tę porę W Kiejdanach apteka i papiernia, która wyrabiała papier tak dobry jak holenderski z wodnym napisem Civitas Caiodunensis. Augustowie II i III potwierdzili Kiejdanom także magdeburgią, a Stanisław August przywilejem 1792 r. naznaczywszy Kajdany miastem wydziałowem nadał nowy herb następny skrzydła orle w polu złotem, obok zaś w polu błękitnem w szponach orlich podkowa z trzema krzyżami. Na hełmie zaś i na spodzie tarczy głowy aniołów z dwoma pod twarzą skrzydłami i z laurem w otoku. 1653 r. Kajdany miały już ratusz dwupiętrowy z zegarem bijącym, bramę kowieńską murowaną i ulico następne Jaswojńską, oraz Zamkową czyli Dworną; ulice te wspominane są już w plebiscycie, Bogusław Radziwiłł, koniuszy litewski, gubernator Prus, objąwszy Kiejdany po bracie swym Januszu 1659 r. , zatwierdził wszelkie przywileje nadane uprzednio, zaprowadził miary i wagi w ratuszu i most na Niewiaży budować kazał. Taźniejszy most zbudowany niedawnemi czasy przez hr. Stanisława Czapskiego ojca byłego dziedzica. Kiejdany dwa razy oblężone były przez Szwedów. Raz podczas wojny Karola Gustawa. General szwedzki Magnus de la Gardie podstąpił pod Kiejdany z ogromną siłą. Janusz Radziwiłł, mając zaleledwie 2, 000 wojska litewskiego, przytem słysząc, że Jan Kazimierz, porażony przez Szwedów, zostawił obronę Krakowa Czarnieckiemu, a sam nszedł do Szlązka i źe w skutek odezwy Kiejdany Kiejdy Kiejdzie Magnosa do la Gardie wojewodztwa wielko polskie poddały się Karolowi Gustawowi nadto, otrzymawszy zawiadomienie, że wojska rossyjskie zajęły już Wilno, Kowno, Mińsk i Grodno, wezwał 1655 r. szlachtę żmujdzką do Kiejdan dla podpisania także umowy poddania się KarolowiGustawowi, z warunkiem oswobodzenia Litwy od wojsk rossyjskich. Paweł Sapieha wojeda wileński i hetman polny Gąsiowski, urażeni na Janusza Radziwiłła za jego dumę, ogłosili go zdrajcą kraju, zajechali dobra jego i podburzyli nareszcie wojsko litewskie, aby opuściło księcia Janusza i udało się na Podlasie, niby dla połączenia się z królem. Jezuici, jako nieprzyjaźni kalwinom, podjęli także krzyk, na księcia Janusza, że zdradził kraj. Opuszczony książę Janusz od wojska, okrzyczany zdrajcą, zapąrł się z wiernemi sobie w Tykocinie, ale gdy i tu Sapiecha obiegł księcia i chciał pojmać go jako zdrajcę, wówczas książę Janusz wpadł w chorobę i 31 grud. 1655 r. umarł. Zwłoki jego zostawały w Tykocinie do 1657 r. i zaledwo wówczas przywiezione zostały do Kiejdan dla złożenia w grobach familijnych. Drugi raz oblężone były Kiejdany przez jenerała Loewenhaupta w początkach grudnia 1701 r. Sam Karol XII wjechał do K. 15 grud. ,bawił dni dwa, słuchał nabożeńswa w kościele luterskim, a gdy się dowiedział, że Ogiński zajął Kowno, wyruszył z Kiejdan 18 grudnia z całą armią swoją o północy do Kowna, by wyparować z niego hetmana Nordberg, Leben Carl des XII. Co się tycze wypadków religijnych Kajdan są one następne Mikołaj Radziwiłł Rudy, przyjąwszy wyznanie helweckie, oddał 1560 r. kościół farny katolicki swoim spółwyznawcom, lecz gdy za Zygmunta III nastało prawo kasujące wszelkie alienacye dóbr kościelnych, wówczas ks. Kobyliński, kanonik wileński, wytoczył proces Krzysztofowi Radziwiłłowi het. polnemu lit. , skutkiem którego nastała 1627 r. umowa między biskupem wileńskim Eustachym Wołłowiczem a Radziwiłłem kościół farny kiejdański wrócony katolikom z funduszem, a Radziwiłł zapłacił ugody 7, 000 zł. z warunkiem iżby kolatorstwo należało do niego, i żeby wolność wyznania ewangielickiego była jego poddanym jak we zborze tak i w szkole zborowej zapewniona. Przewidując Radziwiłł przegranę rozpoczął 1626 r. murować na rynku zbór nowy, który dokończył syn jego Janusz kasztelan wileński. Zbór ten, pięknej architektury, trwa dotąd, chociaż mocno uszkodzony. Kopuła jedna na tylnej ścianie zbita przez piorun, a wieżyczki z przodu będące zastąpiono krzyżami, gdyż jedna z tych wieżyczek zniesiona była przez burzę niedawnemi czasy. W podziemiach tej świątyni jest kilka trumien radziwiłłowskich, a między innemi Jest trumna owego Janusza VI kasztelana wileńskiegoj ojca Bogusława, ofiarę niesnasek religijnych. Zabił go hajduk własny 1628 r. , podmówiony przez jezuitów, gdy książę Janusz stojąc na cmentarzu oglądał ukończoną przez siebie budowlę zboru. Oprócz głównego zboru w mieście miały Kajdany drugi zbór przy dworze czyli zamku, w którym się odbywało nabożeństwo w litewskim języku, a od 1691 r. zaczęły się odbywać w Kiejdanach synody kalwińskie. 1709 r. , za wstawieniem się bis kupa żmujdzkiego Zgierskiego, książę nejburski, mąż Ludwiki Radziwiłłówny, dozwolił wprowadzić do Kiejdan księży karmelitów; w późniejszym czasie utworzono dla nich parafią. Kościół ich drewniany i klasztor murowany istnieją dotąd. Po kasacie karmelitów 1832 r. kościół oddano szkolnej młodzieży katolickiej, a klasztor przerobiono na koszary wojskowe. Dziś cała ta część miasta należy do parafi jaswojskiej, o czem wyżej. Kiejdany za Radziwiłłów i później słynęły z nauk. Krzysztof Radziwiłł, wojewoda wileński, założył 1625 r. pierwszą szkołę w Kiejdanach, która z czasem, podniosła się do wysokiego stopnia. Nazywano ją liceum. Przy tej szkole oprócz biblioteki znajdowała się drukarni a, założona r. 1650 przez Janusza Radziwiłła wojewodę, w której wydano psałterz po litewsku oraz wiele książek do nabożeństwa w litewskim języku. 1684 r. zgorzało w Kiejdanach ze sto domów i kolegium kalwińskie z biblioteką i szkołą. Około 1818 r. uniwersytet wileński wyniósł tę szkołę na stopień gimnazyum i osadził zdolnemi nauczycielami. Zajmowała ona na Żmujdzi pierwsze miejsce po Krożach, lecz z przyczyny politycznego wypadku, skutkiem źle skierowanego patryotyzmu między uczniami, uniwersytet wileński znaglony był 1818 r. zamknąćją. Potem znowu ją otwarto 1859 r. lecz kazano wykładać przedmioty po rossyjsku, a gdy zebrało się uczniów zaledwo 141, zniesiono to gimnazyum 1863 r. i utworzono szkołę elementarną o dwóch klasach. Od Radziwiłłów przeszły K. do Czapskich, a to przez zamęzcie Weroniki Radziwiłłówny za Franciszka Czapskiego, którego syn Stanisław i wnuk Maryan dziedziczyli Kajdany do 1863 r. Odtąd stały się one rządowemi i czasowo są we władaniu jen. Totlebena. Autor Brzegów Niewiaży p. J. B. dużo się w tem dziełku o K. rozpisuje i podaje widok zboru Radziwiłłowskiego w K. Po łacinie K. zwały się Caiodunum, Kajdany, folw. pryw. , pow. wileński, o 65 w. od m. Wilejki, 8 okr. adm. , gm. Parafianowo, 2 dm. , 12 mk. katol. 1866 Kiejdy, wś, pow. szawelski, gm. okmiańska, przy trakcie bitym z Okmian do Żagor i Rygi, niegdyś należąca do dóbr duchownych, ma 33 dusz męz. , 500 dzies. ziemi. J. Godl. Kiejdzie, 1, zaśc. , pow. wileński, 5 okr. Kiejdany Kiejmenoszki Kiejdżuny Kiejkie Kiejków Kiejlig Kiejment adm. , o 23 w. od Wilna, 1 dm. , 8 mk. kat. 3. K. , dobra, pow. wileński, gm. Soleczniki, par. Turgiele, w zeszłym wieku własność Radziwiłłów, potem Naborowskich, obecnie Moszkowa, mają 551 dzies. ziemi uprawnej, 3. K. , wś, pow. rossieński, par. widuklewska. Kiejdżuny, wś włośc, pow. wileński, 5 okr. adm. , o 43 w. od Wilna, 3 dm. , 15 mk. kat. 1866. Kiejkie, wś, pow. rossieński, par. girdyska. Kiejków, rus. Kijkiw, grupa domów i leśni czówka w płd. wsch. stronie Strutynia, pow. złoczowski, na lewym brzegu Złoczówki, przy gościńcu. Lu. Dz. Kiejlig, jezioro, ob. Kelig. Kiejment, ob. Kiement Kiejmenoszki, wś, pow. szawelski, gm. krupiowska, 3 osady, 53 dzios, ziemi. J. Godl. Kiejmiana, zaśc. nad potok. Kiejmianą, pow. wileński, 2 okr. adm. , o 66 w. od Wilna, 1 dm. , 9 mk. kat. 1866. Kiejminy l. . wś, pow. wileński, 2 okr. adm, , o 49 w. od Wilna, 3 dm. , 14 mk. kat. 2 K. , wś włośc. , nad jeziorem i rzeką Musą, pow. wileński, 2 okr. adm. , o 40 w. od Wilna, 14 dm. , 162 mk. kat. 1866. Kiejpuny, wś, pow. wileński, 5 okr. adm. , o 36 w. od Wilna, 5 dm. , 40 mk. kat. 1866. Kiejrańce, wś, nad jeziorem Dura, pow. wileński, 3 okr. adm. , o 66 w. od Wilna, 4 dm. , 28 mk. kat. 1866. Kiejstutowo, zaść. , pow. trocki, 1 okr. adm. , 6 w. od Trok, 1 dom, 20 mk. kat. 1866. Kiejsze, wś i os. leśna, pow. kolski, gm. Czołowo, par. Osiek Wielki. Odl. 13 w. od Koła, ma 16 dm. , 250 mk. ; os. leśna 1 dom, 6 mk. Kiejtowiszki, ob. Kietowiszki Kiejzy, ob. Ciejknie Kiejzyki, wś włośc, pow. dzisieński, o 95 w. od Dzisny, 2 okr. adm. , 17 dm. , 67 mk. prawosł. 1866. Kiejżany 1. , wś, pow. wileński, 2 okr. adm. , o 74 w. od Wilna, 17 dm. , 164 mk. kat. 2. K. , folw. , pow. wileński, 2 okr. adm. , o 74 w. od Wilna, 1 dom, 16 mk. , z tego 7 staroobr. , 0 żydów 1866. Kiekaliszki, wś, pow. rossieński, par. szwekszniańska. Kiekebusch niem. , ob. Kibusz. Kiekieryszki, wś, pow. maryampolski, gm. Gudele, par. Skrawdzie. Odległa 30 w. od Maryampola, ma 3 dm. , 21 mk. Kleklinapol, folw. , pow. wilejski, 3 okr adm. , o 73 w. od Wilejki, 1 dm. , 15 mk. kat 1866. Kiekówka, mała błotnista rzeczka w pow ihumeńskim, bierze początek w pieczarach około wsi Łozowicz i ubiegłszy mile wpada do rzeki Pociechy, małego dopływu Swisłoczy. Kiekrz, wś i dom. , pow. poznański, niedale ko jezior a; dom. ze Starzynami ma 2, 733 m. rozl, 13 dm. , 198 mk. , 92 ew. , 106 kat. , 77 analf. Kościół paraf. kat. nal. do dek. obornickiego, cegielnia, mleczarnia. Poczta, telegr, i stac. kol. żel. w Rokitnicy o 5 kil. , gośc. o 4 kil, od Poznania 15 kil. ; wś Kiekrz jest gniazdem rodziny wielkopolskiej Kierskich, herbu Jastrzębiec, która ją przy schyłku wieku zeszłego z rąk wypuściła. W wieku b. była własnością hr. Atanazego Raczyńskiego, teraz przeszła w rę ce niemieckie. Kierscy założyli i uposażyli ko ściół na początku XV wieku, w kościele są dokumenta od r. 1407. Z początku był drewniany, w r. 1591 stanął murowany, teraźniej szy wybudowany był r. 1797 przez Maryannę Kierską, kasztelanową rogozińską, co widzimy z napisu na kamieniu wmurowanym w ścia nę kościoła. Były tam groby familijne Kierskich. Do paraf, należy kaplica wystawiona w Chybach około r. 1660 przez Przecława Potockiego, poświęcona r. 1668 przez Macieja Kierskiego, sufragana poznańskiego. Na północ od wsi odkopano cmentarzysko pogańskie z licznemi urnami, z dwoma ogniskami; urny były pokry te brukiem 6 do 8 cali wysokim, ponad tem znajdowały się miski, małe naczynia, grzechotki dziecinne. M. St. Kieksy, wś, pow. rossieński, par. rossieńska. Kielańce, wś rząd. , pow. trocki, 3 okr. adm. , 42 w. od Trok, 8 dm. , 64 mk. kat. 1866. Kielanowice, wś w pow. tarnowskim, skła da się z dwóch części, z K. górnych, leżących na wschód od Tuchowa w pobliżu Ryglic, na granicy pow. tarnowskiego, i dolnych w dolinie Biały bliżej Tuchowa. K. dol. należą do par. rzym. kat. w Tuchowie, górne do takiejże pa rafii w Ryglicach. Ludność obudwu części wynosi 275 osób, z których 63 mieszka na obszarze większej pos. p. Jul. Różyckiej. Gmi na ma kasę pożyczkową z kapitałem 218 zł. w. a, Więk. pos. ma obszaru 254 m. roli, 15 m. łąk i ogr. , 30 m. past. i 45 m. lasu; mniejsza 70 m. roli i 19 m. past. Mac. Kielarskie, jez. w pow. olsztyńskim, w Prusiech, na kierunku biegu rz. Łani. Kielary, niem. Kellaren al. Prossen, wś, pow. olsztyński, na polskiej Warmii, dobra oddawna biskupstwa warmińskiego, polskim osadnikom wydzielone. R. 1608 posiada K. Jan Milewski, którego potomkowie są tu jeszcze r. 1784. Ob. Kętrz. Ludność polska, str. 557. Kielau niem. , ob. Chylonia. Jest tu st. dr. żel. z Gdańska do Starogrodu Pozn. , o 26 kil od Gdańska. Kielauer Pustkowien niem. , osada, pow wejherowski, ob. Chylońskie pustkowia, Kielbasehin niem. , ob, Kielbasin, Kiejmiana Kiejminy Kiejpuny Kiejrańce Kiejstutowo Kiejsze Kiejtowiszki Kiejzy Kiejzyki Kiej any Kiekaliszki Kiekebusch Kiekieryszki Kiekówka Kiekrz Kieksy Kielańce Kielanowice Kielarskie Kielary Kielau Kielauer Pustkowien Kielbasehin Kiejdżuny Kielce Kielberda Kielce Kielberda, mko, pow kremieńozuhskiego, 4952 mk. Kielc, niem. Kosltsch, r. 1295 Kelz, wś, pow kożuchowskii na Szląsku, par. Rauden. Kielce, miasto główne gubernii i powiatu t. n. nad strumieniem Silnicą, na wzgórzu śród gór położone, wzniesione 850 stóp nad poziom morza, leży pod 50o52. 1 szerok. geog. i 36ol6. 5 długości. Budująca się obecnie kolej dąbrówsko iwangrodzka połączy K. z innymi miastami królestwa. Odległość obecna K. od Warszawy jest 161 w. , od Radomia 70 w. , od Krakowa około 14 mik Drogi bite łączą K. ze wszystkiemi miastami powiatowemi gubernii i większomi miastami królestwa, K. obecnie posiadają trzy kościoły katolickie a czwarty pod miastem na Karczówce ob. , cerkiew prawosławną, kościół par. ewangielicki, szpital św. Aleksandra na 60 łóżek, ochronę dla sierót i dom przytułku dla 12 ubogich, gimnazyum męzkie z biblioteką i bogatemi gabinetami, progimnazyum żeńskie czteroklasowe, cztery szkoły elemantarne 1 żeńska i rzemieślniczonie dzielna, sąd okręgowy, zjazd sędziów pokoju i sąd pokoju okr. I, rząd gubernialny, izbę skarbową, urząd powiatowy, magistrat, dyrekoyą szczegółową Tow. kred. ziems. , filią banku polskiego, urząd pocztowy, stacyą telegraficzną, zarząd akcyzy VII okręgu, więzienie karne. Ludność miasta, która w 1827 r. wynosiła 3611 w 330 dom. , w 1860 wzrosła zaledwie do 3972 i 595 dm. mur. a 124 drewn. ; obecnie wynosi 10051 4609 męż. , 5542 kob. , w tej liczbie 2659 żydów. Dochód miasta z 9, 175 rs. w 1860 r. podniósł się na 34, 854 rs. w 1877 r. Z zakładów przemysłowych istniały tu w 1876 r. 4 browary z produkcyą na 91631 rs. zajmowały 21 robotników, 2 mydlarnie 25577 rs. i 15 rob. , 4 cegielnie 5700 rs. i 14 robot. , 1 garbarnia 1000 rs. i 1 robot. , 1 piec wapienny 893 rs. i 2 robot. i fabryka marmurowych wyrobów własność spółki o tworzona 1876 r. zajmująca 47 robot. ; handel drobny w ręku żydów; ośm tylko sklepów należy do chrześcian. W mieście są obecnie trzy place targowe i 24 ulic. Prócz kościołów okazalsze budowle są pałac pobiskupi, gdzie się mieści rząd gubernialny, gimnazyum, seminaryum katolickie, sąd okręgowy, dom doktora Łuszczkiewicza przy ogrodzie publicznym z piękną oranżeryą, willa kupca Hönigmana, browar Sztumpfa, pięć zajazdów; nowy bazar murowany, dosyć okazały, piętrowy, mieści w sobie sklepiki z mięsem, wiktuałami; na piętrze mieszkania, przy nim obszerny brukowany rynek. Domy z kamienia marmurowego ze ścianami łokciowej grubości trzymają wilgoć, lecz dwułokciowej grubości są suche, z piaskowca też są suche. Przy mieście od strony szosy radomskiej znajduje się targ ua bydło, konie, a przy aleksandrowskim szpitalu targ na trzodę chlewną. Ze strony zachodniej krakowskiego przedmieścia dosyć obszerny ogród spacerowy z okazałemi lipami, brzostami, kasztanami, brzozami i ze znacznej grubości i wysokości czeremchami; ogród starannie utrzymywany. Kilkanaście figur kamiennych pięknej rzoźby ozdabiają aleje ogrodu, w którym stoi też piękny piętrowy drewniany domek dla resursy letniej z restauracyą. Frontowy bok ogrodu od Krakowskiego przedmieścia zdobi mur z arkadami, których wnętrze żelaznei prętami zapełnione; ze strony ulicy Ogrodowej rów za sztachetami drewnianomi a naprzeciw na wzgorzu piękny dom Sztumpfa z ogrodem, pięknym dziedzińcem, kląbami i okazałą do wjazdu bramą; od krakowskiego wjazdu i Ogrodowej ulicy wzgórze całe umocnione murem kamieńnym w arkady, kosztem właściciela, co niemałą miasta ozdobę stanowi; przy nim wznosi się ogromny parowy browar piwny. Od wjazdu krakowskiego piękny duży ogród owocowy, Dalej przy chęcińskiej szosie góra Kadzielnia, ze skał marmurowych utworzona, jałowcem zarosła rosła, ma niewielką grotę. Na jej południowej pochyłości znajduje się domek murowany, piec wapienny, a dalej znaczny staw Pakoszem zwany. Za ogrodem publicznym przy karczowskiej szosie spory staw zarybiony, aleje spacerowe, nad rzeczką Silnicą, z obu stron grubemi wysokiemi drzewami topoli polskiej i kasztanami wysadzone. Z lewej strony szosy karczowskiej gustowny drewniany piętrowy pałacyk Lutnickiego z ogrodem owocowym i warzywnym. Szosa ku Karczówce, górze z klasztorem pobernardyńskim, lasem sosnowym zarosłej, stanowi piękną aleję, która z obu stron we dwa rzędy, wyniosłemi topolami włoskiemi wysadzona, służy za przyjemny spacer. Pierwszą o K. wzmiankę znajdujemy w Kronice polskiej z końca XIV wieku przez Stenzla wydrukowanej, gdzie pod rokiem 1150 r. jest napisano, iż miasto K. było wtedy w czasie wojny zniszczone. Starowolski zaś w Żywotach biskupów krakowskich utrzymuje, że biskup Gaudenty czyli Radost tu mieszkając, w r. 1142 po długiej chorobie umarł. Kromer początek K. do r. 1173 odnosi, w którym biskup Gedeon między głębiną leśną to miasto założył. Nie ulega wątpliwości, iż tak daleko jak historyczne dokumenta dotąd są znane, K. były własnością biskupów krakowskich i często ich rezydencyą. Wojna pomiędzy Henrykiem książęciem wrocławskim i Konradem mazowieckim, o opiekę nad małoletnim Bolesławem, sprowadziła spustoszenie K, a chociaż dźwigać się poczęły, wkrótce znowu, bo w r. 1240, napad tatarski do reszty je zniszczył. Kazimierz Wielki, na prośby Bodzanty Jankowskiego, w r. 1360 uwolnił K. od dawania ludzi zbrojnych Kielc Kielce i oznaczyłł granice miasta. Że K. były warowi nym grodem i miały przywileje takie jak inne znakomitsze polskie grody, dowodzi przywilej Zygmunta I wydany w Krakowie 3 września 1533 r. , co do używania praw krajowych własnej juryzdykcyi, niemniej co do wszelkich prerogatyw osobnemi przywilejami biskupów objętych, ściągający się. Przywileje te od wszystkich królów aż do Stanisława Augusta były potwierdzane. Niemniej troskliwymi byli o wzrost miasta i biskupi krakowscy, nadając rozmaite swobody mające na celu podniesienie dobrobytu mieszkańców. Wprawdzie najdawniejsze akta miejskie w czasie wojen i przez pogorzele kilkakrotnie były niszczone; zostały praecież jeszcze ślady w kopiach w metryce koronnej lub indziej. I tak znany jest pomiędzy innemi przywilej Piotra Myszkowskiego, biskupa, z dnia 28 lutego 1579 r. , w którym dozwala Kielczanom wolne wyrabianie piwa i wódki, oraz szynkowanie tychże na cały klucz tutejszy tak dalece, iż w tym obrębie nigdzie browar biskupi nie mógł być postawiony; Jerzego Radziwiłła, kardynała i bisk. krakowskiego, z dnia 16 września 1598r. , którym nadaje prawo pobierania brukowego i opłaty tak od bydła przez miasto przepędzanego, jako też od ciężarów tędy przewożonych. Potwierdził je obadwa Bernard Maciejowski postanowieniem z d. 14 stycznia 1602 r. , dodawszy pozwolenie wszystkim mieszczanom wolnego wrębu w lasach biskupich. W czasie pierwszej wojny szwedzkiej w r. 1655 K. złupione zostały, lecz niebawem staraniem biskupów wzniosły się na nowo, a Jan Małachowski przywilejem z d. 10 września 1685 r. , chcąc wspomódz osiadłych mieszczan, zawarował, iż samym tylko dziedzicom domów w mieście, wolność wyrabiania i szynkowania trunków służy. Lecz zaledwie wytchnęły K. po jednej wojnie szwedzkiej, nastąpiła druga, a za tą powietrze, przechody wojsk i ogień, do wyludnienia i upadku znowu Je przywiodły. Karol XII, król szwedzki, idąc przeciwko Augustowi II, stanął tu z korpusem swoim w d. 30 czerwca 1702 r. ząjął zamek biskupi, tu główną kwaterę założył i bawił do dnia 9 lipca, czyli dnia bitwy pod wsią Klisowem, ztąd o 4 mile zaszłej Szwedzcy spółcześni pisarze, podając te wypadki, mówią, że Kielce były wtedy miasteczkiem drewnianem, dobrze jednak zabudowanem i mającem zamek cokolwiek obronny. Za nastąpieniem pokoju dźwignęło się znowu miasto, zwłaszcza gdy za biskupstwa Kajetana Sołtyka zakazano mieszkania starozakonnym, który to zakaz aż do ostatnich czasów zachowywano. Taki stan trwał do r. 1797, w którym K. przeszły pod panowanie Austryi. Pożar. w d. 24 maja 1800 r. i następnie wojny i zmiany polityczne wstrzymywały rozwój pomyślny K. , które przedstawiały się jako liche drewniane miasteczko. Po inkameracyi dóbr duichownych zajęte w r. 1818 na własność skarbu, przeanaczone zostało na pomieszczenie władz wojewódzkich, później gubernialnych, po zjednoczeniu zaś. gubernii kieleckiej z sandomierską zamienione z gubernialnego na powiatowe. K. od r. 1816 teraźniejszy wzrost swój rozpoczynają; od tego bowiem czasu w ludność, przemysł, rękodzieła i domy murowane wzbogaciły się. Zniesiono wtedy śród miasta będące wąwozy i miejsca górzyste zrównano, ulice sprostowano i wybrukowano, a wytknięte na nowo, pięknemi kamienicami zabudowały się; ratusz śród rynku znajdujący się, przez czas zrujnowany i ostatecznie od ognia zniszczony, zupełnie zniesiono, obszerny zaś plac przednim daszkiem jak we wszystkich dawnych miastach okolony, zabudowany został gmachami rządowemi i prywatnemi. Droga bita do granicy prowadząca niemało też do wzrostu K. się przyczyniła. Przy całem tem przebudowaniu pozostały jednak w K. zabytki z upłynionych wieków. Że zaś była to ulubiona siedziba biskupów krakowskich, mieli oni zatem tutaj dwór od najdawniojszyoh czasów. W nim to umarł Gaudoncyusz w r. 1142; w drugiej połowie XIII w. biskup Paweł z Przemankowa często tu przesiadywał, oddając się ulubionemu myślistwu w sąsiednich lasach. Tu w r. 1366 d. 12, grudnia umarł cnotliwy, ociemniały na starość biskup Bodzanta; chętnie także mieszkał pobożny i łagodny Jan Konarski. Wspaniale choć z drzewa przebudował cały dwór Piotr Tomicki, znakomity dyplomata XVI wieku. Piotr Gamrat, gdy królowa Bona w zamku chęcińskim bawiła, w swoim w K. przebywał. Toż samo czynili biskupi Piotr Myszkowski, . Marcin Szyszkowski i inni. A gdy dwór drewniany, pochylony starością, mniej był dla dostojnych pasterzy dogodnym, Jakób Zadzik, kanclerz wielki koronny, przebudował go w części i prawie zupełnie na nowo w r. 1638 z muru wywiódł w tym stanie, w jakim aż do naszych czasów dotrwał. A lubo śmierć 1642 nie dozwoliła mu dokończyć, naznaczył w testamencie pewne sumy na dalsze prowadzenie robót. Z pozostawionych funduszów zamek wykończył biskup Trzebicki, następca Zadzika. Tu pędzi wolne chwile oprócz innych biskupi Łubieński, Szaniawski, Lipski, Załuski i Sołtyk, wznosząc budynki i nadając miastu przywileje. Tu w r. 1702 wraz ze swoim sztabem mieszkał Karol XII i w nim przyjmował Zinzendorfa, posła cesarskiego, mającego zlecenie pośredniczyć w układach z Augustem tu wszelkie przedstawienia pokoju odrzucił i wystąpił do bitwy pod Klisów. W zamku kieleckim zakończył życie dnia 20 lutego 1746 toku Jan Lipski, kardynał biskup. Ta jego następca Kielce Andrzej Stanisław Kostka Załuski przebywał i zaprowadzał mons pietatis, która z czasem u padła. Tu umarł biskup Kajetan Sołtyk dnia 30 lipca 1788 r. , a po jego śmierci, za administracyi księdza Adama Przerębskiego, kustosza koronnego, kanonika katedralnego krakowskiego, opata Jędrzejowskiego, zamek z dobrami d. 26 sierpnia 1789 r. na rzecz skarbu koronnego zajęty został Wreszcie d. 1 lutego 1818 roku umarł tu Józef Wojciech z Bożej Woli Górski, ostatni biskup kielecki. Następnie zamek był przeznaczony na mieszkanie prezesów komisyj wojewódzkich, później gubernatorów w cywilnych gubernii kieleckiej a po załączeniu tej ostatniej z gubernią sandomierską, oddany był w roku 1845 na posiedzenia trybunału cywilnego, da wniej w gmachu poszpitalnym pomieszczonego, oraz na lazaret wojskowy. Gdy w r. 1860 przeznaczony został na umieszczenie wszystkich władz sądowych, zaraz zaczęto go na ten cel wewnątrz z wielką starannością odnawiać, z zamiarem przywrócenia do dawnego stanu. Budowla ta znacznym, kosztem i w pięknym bardzo a zupełnie oryginalnym stylu wystawiona, jest prawie tak szeroką jak długą, a dla tego, z powodu tak znacznej szerokości, nie jednym ale dwoma dachami pokrytą być musiała, które to dachy łączą się z sobą rynną czyli tak zwanym, hultajem. Wielkie i piękne dłutowai nemi kamiennemi futrami otoczone okna zdobią główną ścianę tego zamku, a po rogach wznoszą się cztery baszty óśmiokątne, podobnemi do wież kościelnych kopułkami zakończone. Właściwa sień poprzedzona jest kolumnadą czyli gankiem, pod którym nade drzwiami wchodowemi znajdują się herby państwa i kapituły krakowskiej. Mury łączące główną ścianę zamku z basztami, przyozdobione są czterema kamiennemi posągami, które po dwa z każdej strony budowli stoją. Posągi te wyobrażają parlamentarzy szwedzkich i ruskich, z którymi założyciel zamku zaszczytny dla Rzeczpltej pokój zawierał. Ze strony lewej przedstawieni są Michał Teodorowicz bojaryn Szeremetiew i kniaź Alexy Michałowicz Lwow, pełnomocnicy przy zawarciu traktatu wiazemskiego nad rzeką Polanowką w r. 1634. Są oni w narodowych strojach i trzymają w ręku rzeczony traktat, który zdają się czytać. Drugie dwa, po prawej stronie będące, wyobrażają pełnomocników szwedzkich Achacego Oxenstjerna i Piotra hrabiego Brahe, którzy przy rozejmie sztumdorfskim w r. 1635 znajdowali się. Na dole było mieszkanie marszałka, komisarza, izby skarbowe ze skarbcem i sklepy, w których akta mieściły się; były kawiarnie, cukiernie, izba kredensowa, kuchnia, w ogóle izb 15, dwie sienie, dwa korytarze, wejście do 4 piwnic i 2 galerye. Na piętrze sale ogromne malowidłami przyozdobione; najwspanialsza z nich otoczona jest dokoła samem portretami biskupów krakowskich, poczynająo od najpierwszego Prochorusa, aż do Jana Albrychta Wazy, poprzednika Zadzikowego. Portrety te malowane są po prostu na murze dosyć miernym pędzlem, z napisami łacińskiemi. Zapewne początkcwe wymyślone, lecz następne mają niezawodną cechę podobieństwa. Znajdują się pomiędzy niemi wizerunki Wincentego go Kadłubka, Jarosława Skotnickiego, Zbigniewa Oleśnickiego, Piotra Tomickiego, Samuela i Bernarda Maciejowskich, Piotra Tylickiego i innych. Są tu portrety Pawła z Przemankowa, Zawiszy z Kurozwęk i Gamrata. Szkoda że następcy Zadzika nie przedłużali tej galeryi, chociaż są ślady w lustracyi zamku z r. 1789, że było tu jedenaście portretów na płótnie malowanych, późniejszych biskupów po Janie Albercie, lecz te zaginęły. Wreszcie i strop drewniany z belek, pokrytych pierwotnem jeszcze malowaniem w arabeski, daje tej sali poważną dziejową postać. Po lewej stronie są sale, które były mieszkaniem biskupów, a po prawej królewskie, może od pobytu Karola XII tak nazwane. Sal wszystkich jest 16. mniejszych 8, kilka korytarzy i sionek. W pokojach biskupich jeden przebudowany przez Sołtyka na kaplicę, ma sufit szczególny z listew rzeźbionych złoconych, stanowiących ramę obrazu, mającego napis Arianismus proscriptus, pięknego pędzla; był on już mocno uszkodzony, ale umiejętna i sumienna teraźniejsza restauracya uratowała go od zniszczenia. Wystawia zaś sprawę aryanów na sejmie 1638 r. sądzoną, na którym biskup Zadzik publicznie ich oskarżał przed Władysławem IV, który siedzi na tronie pod baldachimem, otoczony senatorami i dostojnikami państwa. Po prawej stronie siedzi kaznodzieja królewski Kazimierz Sarbiewski, jezuita i poeta, po lewej sędziwy Zadzik, rzecz królowi przekładający. Staranne wykończenie, zręczne ugrupowanie osób, dobre oświetlenie i widoki gmachów Warszawy przez okna, czynią to malowidło nieoszacowanem, a jako współczesne, mieści wizerunki z podobieństwem tylu sławnych ludzi, oraz ubiorów w czasie sejmu używanych Ooraz ten otaczają cztery kątowe obrazy, wystawiające cztery pory roku. Za tą kaplicą jest obszerny pokój z pięknym widokiem, który był na bibliotekę przeznaczony i w nim też uczony Andrzej Załuski miał swój zbiór książek, będący początkiem sławnej później biblioteki Załuskich. Za biblioteką był pokój sypialny sklepiony, miejsce spoczynku i skonu kilku znakomitych mężów. Obok pokój wązki, garderobą zwany, a z tego wejście do pierwszej sali. Na drugiej stronie pokoje, zwane królewskie, mają także na sufitach obrazy, w pierwszym jest przedstawiony sejm po zawarciu traktatu sztumdorfskiego w r. 1635, Kielce na którym król przyjmował publicznie powinszowania szczęśliwego zawarcia pokoju ze Szwecyą od cesarza niemieckiego Ferdynanda II, przez nowego jego posła Aleksandra hraMego Greisenau. Król pod baldachimem, w hiszpańskim białym w złote hafty stroju, zwrócony mieco w prawą stronę, z której zbliżają się ku tronowi trzej posłowie cesarscy, w czarnej hiszpańskiej odzieży. Po lewej stronie Zadzik, jako główny sprawca pokoju. Obok niego na szabli oparty Rafał Leszczyński, wojewoda bełzki; poniżej obrazu koło senatorów. W czterech rogach tegoż są umieszczone mniejsze obrazy, przedstawiające szczegóły wypraw wojennych, w których przy królu był Zadzik nieodstępny, i wypadki odnoszące się do późniejszych jogo czynności. Z tych jeden przedstawia zawarcie pokoju w Altmarn; tu są portrety Zadzika, hetmana Koniecpolskiego, Jerzego Ossolińskiego itd. ; drugi wyobraża zawarcie pokoju w Sztumdorfie; trzeci oblężenie Torunia, a na nim sceny we flamandzkim stylu; czwarty, wykonanie umowy zawartej pod Smoleńskiem. Trzeci z większych obrazów wyobraża pożar jednej z dzielnic Moskwy Troickiej, tudzież bitwę w r. 1611, w której poległ Maciej, starszy brat biskupa Zadzika. Otaczają go cztery narożniki, przedstawiające cztery żywioły ogień, powietrze, ziemia i woda. Wszystkie te obrazy większą wprawdzie mają wartość pod względem portretowania osób historycznych i oddania jak najwierniejszego strojów i obyczajów ówczesnych, aniżeli pod względem sztuki. I tej nie można jednak całkowicie zaprzeczyć artyście, który po dwakroć siebie wystawił w kawalerskim stroju, z czarnem okiem, pociągłym nosem i czarną bródką z wąsami. W ogóle są to nieocenione zabytki dla historyi polskiej XVII wieku, zwłaszcza po odnowieniu ich i wyrestaurowaniu przez malarzów Rycerskiego i Borkowskiego. Na ramach rzeźbionych, podobnież odnowionych i wyzłoconych, znajdują się herby Korab Zadzika, Łabędź biskupa Trzebickiego, dalej są herby Jelita, Rola i Dołęga. Podobne herby wyrobione są na odrzwiach i futrach od okien, a nadto Kroje i Zagłoby. Obok zamku stoi starożytna świątynia Pańska w Kielcach, zabytek budownictwa z końca XII wieku, który, pomimo częstych przerabiań, jeszcze w głównym frontonie zachował pierwotną swoją postać. Właściwie atoli niewiadomo jest z pewnością, w którym roku wzniesioną została, gdyż dawne tutejsze akta w czasie wojen zatracono Długosz i inni historycy piszą, iż przy końcu XII stulecia Kielce ozdobione były kościołem pod wezwaniem Najświętszej Panny, który od swego założyciela Gedeona czyli Getkii, z domu Gryfów, biskupa krakowskiego, około roku 1173 wyniesiony do stopnia kolegiaty. Kromer utrzymuje, że budowa tego kościoła ukończoną była przed śmiercią Bolesława IV Kędzierzawego, co też pozostałe w odpisach przez Długosza akta kolegiaty kieleckiej potwierdzają. Mylnie zatem Pamiętnik Sandomierski napisał, a za nim wszyscy, jakoby te akta czas jej założenia na rok 1084 posuwały. To tylko pewna, że ów Gedeon a po nim Wincenty Kadłubek wspólnie wpływali na uporządkowanie i uposażenie kolegiaty, zaś następni biskupi krakowscy nieprzestannie jej pomyślnością zajmowali się; świątynia atoli przez biskupa Gedeona wystawiona, nie miała tej obszcrności, jaką dzisiejszy kościół kolegiacki przedstawia. Rozprzestrzeniali go już w wieku XVI biskupi Konarski i Myszkowski, większą zaś część nawy ku drzwiom głównym wybudował Jan Albert Waza, kardynał i biskup krakowski, w początku XVII wieku. Następcy jego, uczyniwszy K. jednem z miejsc rezydencyonaluych dla krakowskiej infuły, mury kościoła w drugą stronę powiększyli, przybudowawszy chór większy czyli presbitoryum. Najwięcej w tym względzie winna jest kolegiata Felicyanowi Szaniawskiemu, biskupowi, który, oprócz ostatecznego rozprzestrzenienia jej murów, nie szczędził nakładu na jej wewnętrzne i zewnętrzne przyozdobienie, a oprócz tego przy niej seminaryum i szkołę założył i wyposażył hojnie. Tak więc środek tylko dzisiejszej kolegiaty stanowi pamiątkę Gedeona biskupa, a z tego powodu pierwotny styl gmachu tego w architekturze XVII i XVIII wieku całkowicie zatracił piętno swoje. Dzwonnica, z murami kościoła bezpośrednio nie mająca styczności, winna założenie swoje Piotrowi Tomickiemu, biskupowi krakowskiemu. Tenże fundował w niej wielki dzwon w r. 1527, który na chrzcie imię założyciela otrzymał. Kościół kolegiacki w Kielcach stoi na najwyższym punkcie miasta, a połączony będąc z gmachem seminaryjnym i zamkiem biskupim, tworzy przyjemną dla oka grupę zabudowań, wyniosłą wieżą i czterema basztami zamku całej panującą okolicy. Wewnątrz tej świątyni zdobią ołtarze malowidła Czechowicza i rzeźby Frąckiewicza, krakowskiego artysty z początku zeszłego wieku. W starożytne nagrobki nie jest ona obfitującą. Najdawniejszym z nich jest grobowiec Anny z Krzyckich Zebrzydowskiej, siostry Krzyckiego, arcybiskupa gnieznieńskiego, matki krakowskiego biskupa Zebrzydowskiego a siostrzenicy biskupa Tomickiego. Pomnik ten wystawił matce swej Andrzej Zebrzydowski biskup w r. 1553. Stylem owczesnym wystawia on leżącą postać kobiety, z chęcińskiego marmuru w płaskorzeźbie wyciosaną, ze stosownym u góry napisem. Najwspanialsze nagrobki wystawione są dwu zasłużonym biskupom krakowskim Konstan Kielce temu Felioyanowi Szaniawskiemu zmarłemu w r. 1734 i Andrzejowi Stanisławowi Kostce Załuskiemu, zmarłemu w r. 1758, wyciosane z marmuru czarnego w stylu XVIII wieku i, mające tylko malowane na blasze portrety wspomnionych biskupów. Nagrobek ks. Obłąkowicza, akademika krakowskiego, z r. 1654, wybudowany jest z marmuru w płaskorzeźbie i przyozdobiony całkowitą na blasze malowaną figurą zmarłego w postawie modlącej, z napisem łacińskim u dołu i t. d. Po podziale kraju, kiedy K, do Galicyi zachodniej należały, urządzoną została dyeoezya kielecka, a kościół kolegiaokido stopnia katedralnego wyniesiony. Trwało to do roku 1818, w którym niedawno erygowaną dyecezyą kielecką, napowrót z krakowską połączono. Zaczasów zarzadu dyecezyą biskupa Woronicza, , w r. 1827 cały ten kościół zewnątrz i wewnątrz odświeżono, obalono wtedy star ze strzelnicami mury otaczające cmentarz, odcięto część korytarza ułatwiającego przejście z zamku biskupiego do kościoła od strony południowej, wyrównano wokoło taras, na którym stoi kolegiata, otoczono go kratą żelazną, a tym sposobem odsłonięto cały jej widok od strony wjazdu, który przedtem był zakryty. W naszych czasach odnawianą została znowu wr. 1841 wewnątrz z wielką starannością i znacznym kosztem. Kolegiata kielecka od swego założenia szczyci się wielu wspomnieniami i ludźmi nauką i zasługą w kraju oraz w kościele słynnymi. Tu Jan Dąbrówka, rektor akademii krakowskiej i komentator kroniki Kadłubka, mąż uczony i wielki akademii dobrodziej, od r. 1456 był kustoszem. Tu Marcin Kromer, powróciwszy po ukończeniu nauk z Bononii, rozwijał pierwsze swoje pomysły do historyi kraju; tu naostatek znany w literaturze z swoich prac ks. Hieronim Juszyński był oficyałem i profesorem w seminaryum. Za kolegiatą stoją domy proboszcza i kanoników, a nieco dalej na dół schodząc, kościół św. Trójcy, gankami z kolegiatą łączący się, z seminaryum po jednej a szkołą świecką po drugiej stronie. Kościół św. Trójcy jest; szczupły, ale schludnie i dobrze utrzymany; wystawiony jest on kosztem Marcina Szyszj kowskiego, biskupa krakowskiego, około roku 1620, a przyozdobiony przez Szaniawskiego, który, jak wiadomo, gmachy przy nim stojące w r. 1725 wybudował, co też i poświadcza tablica z napisem w jednym z tychże umieszczona. Gmachy te pierwiastkowe przeznaczone były na seminaryum, tudzież na szpital; pierwszy zapewniał utrzymanie i edukacyą 36 klerykom, drugi życie i okrycie dla 12 ubogich. Tenże sam biskup wzniósł w r. 1726 gmach szkolny, obmyślił dostateczne nauczycielom opatrzenie i tak założoną nową szkolną osadę oddał pod dozór księży komunistów, inaczej Bartoszkami zwanych z Węgier za pizwo. leniem papieża Benedykta XIII przez króle Augusta II sprowadzonych. Na fundamencie nadanej przez założyciela szkołom ustawy, księża ci do przepisów akademii krakowskiej stosować się byli obowiązani, ta zaś w r. 1729 zaprowadziła tu naukę filozofii, teologii, wymowy, poezyi, gramatyki i t. p. , a w r. 1735 nadawszy uczącym oznaki wydziału akademiekiego, tem samem kolonią swoją mieć chciała. Komisya edukacyjna utrzymała szkoły kieleckie i były one dość liczne, albowiem wr. 1784 miały 206 uczniów; za rządu, zaś austryackiego wyniesione były do stopnia gimnazyum. W r. 1800, gdy budowle od ognia zniszczone zostały, szkoły przez rok jeden ustaó musiały; wkrótce jednak za staraniem izby edukacyjnej powrócone, w r. 1816 rząd podźwignął je i do stopnia wojewódzkich podniósł; następnie bylą tu szkoła wyższa realna, a po niej znowu gimnazyum. Jest tu znaczna biblioteka i piękny zbiór minerałów. Trzeci kościół tutejszy pod wezwaniem św. Wojciecha jest na przedmieściu Borzęckiem. Służył on dawniej do odbywania nabożeństwa za umarłych, a cmentarzi w około niego będący do chowania ciał; następnie przez powiększenie liczby mieszkańców wszedłszy w obrąb miasta, zmienił swoje przeznaczenie, a dziś jest domom modlitwy dla odległej zamieszkałych parafian. Epoka założenia tej małej świątyni wiekiem całym dawność kolegiaty wyprzedza. Był to jednak pierwiastkowo budynek drewniany, z drzewa modrzewiowego. Rozebrano go w r. 1762, a niejaki ks. Rogali, kanonik krakowski, wzniósł swoim kosztem na jego miejscu nowy, murowany, który do dziś dnia istnieje. Znajduje się w tym kościółku bardzo starożytny obraz szkoły staroniemieckiej, w Polsce jednak malowany. Wystawia on zaśnięcie Boga Rodzicy, u dołu zaś obrazu klęczy biskup, a przy nim tarcza z herbem Abdank okazuje się z tego, że obraz fundowany przez biskupa Jana Konarskiego, żyjącego w samym początku XVI stulecia. Obraz ten dobrze jest dochowany. Na cmentarzu kieleckim spoczywają zwłoki Bartłomieja Głowackiego, który tu zmarł z ran. w szpitalu 9 czerwca 1794 r. W K. złożone są akta zimstwa i grodów wszystkich dawniejszych powiatów kraju polskiego, które weszły w skład byłego krakowskiego województwa. Najdawniejszego sięgają czasu ziemskie wiślickie, które idą od r. 1395, po nich idą ziemskie i grodzkie chęcińskie, pierwsze od r. 1428 do 1439 poczynające się; dalej trybunalskie, ziemskie i grodzkie siewierskie od r. 1453; akta grodu nowokorczyńskiego datują się dopiero od spalenia miasta przez szwedów, to jest od r. 1702, dawniejsze wraz z miastem spłonęły; lelowskie scas ziemskie dopiero od r. 1780 się 13 gmin, dawnego pow. opoczyńskiego 8 gmin, trzech gmin pow. opatowskiego i jednej gminy pow. stopnickiego. Obszar powiatu wynosi 34. 65 mil kw. Graniczy od północy z pow. koneckim i opatowskim, od wschodu z opatowskim, od południa ze stobnickim i jędrzejowskim, od zachodu z włoszozowskim i koneckim. Co do układu poziomego przedstawia obszar tego powiatu, podobnie jak i całej gubernii, wyżynę wzniesioną średnio około 800 stóp ze sterczacemi śród niej pojedyńozemi wzniesieniami 1, 000 do 1, 200 stóp i krótkimi pasmami wyniosłości, z których najznakomitsze jest pasmo tak zwanych Łysogór, które, wziąwszy początek w pow. kieleckim, w okolicach Zagdańska, o 12 w. na półn. wsohód od Kielc, posuwając się ku południowschodowi, przybierają coraz wybitniej postać jednolitego pasma wydatnie odrzynającego się od otaczającej pagórkowatej wyżyny, zarówno wzrastającą ciągle wyniosłością głównego grzbietu, jako też błotnistymi nizinami i dolinami rzek i strumieni, odgraniczającemi je od ciągnących mieni, poczynają. Inne eiekawości miasta tutejszego są kamienica murowana w środku rynku stojąca, z wydłutowanym na czele herbem SołtykóWt Orłem. Wystawił tę kamienicę niejaki Maciej Gilba, kucharz księcia biskupa krakowskiego Sołtyka, a biskup, w nagrodę jego zadugs herbem swoim dom jego pozwolił przyozdobić. Przed tą kamieniczką stała dawniej kamienna figura św. Tekli na podobnymże słupie. Co do wiadomości historycznych i opisu pamiątek por. Wycieczka archeologiczna F. M. Sobieszczański, Warszawa, strona 133 i nast. , tudzież Kłosy T. XIII, strr 11 i 25 w korospondencyi. Groby kościoła N, Maryi Panny w Kielcach i Bulla erekcyjna Dyecezyi Katedry Kieleckiej przez ks. Wł. Siarkowskiego, Warszawa 1872. Od 1819 37 wyohodziłł tu Dziennik rządowy Województwa Krakowskiego 1816 18 wydawany w Krakowie; 1838 41, , Dziennik urzędowy gub. Krakowskiej; 1840 44, , Dziennik urzędowy gub. Kieleckiej; obecnie od 1870 wychodzi, , Gazeta Kielecka, B. gimnazyum wojewódzkie w K. wydawało 1834 40 w Warszawie Akta uroczyste zakończenia biegu nauk Russica, , 316. Ekonomia K. , własność rządowa, w r. 1838 miała rozległości około 22, 250 mr. , w której to rozległości było lasu około 17, 100 mr. ; składały ją folwark, wieś, cegielnia, piec wapienny, fabryki żelazne Białogon; młyn Pietraszki; nomenklatura Biesaki; wójtostwo i wieś Wąsosz; wieś Szczukowskie Górki; wieś i wójtostwo Dąbrowa; wsie Posłowice, Kowala, Dyminy; folw. , wójtostwo i wieś Bilcza; wsie Kuby, Bielecko z młynem; folw. Czarnów; wsie Czarnów duży, Czarnów mały; folw. KielcePsiarnia, wś Saków z papiernią, młyn Pakosz, grunta pod Kadzielnią, chałupki pod Kielcami, nomenklatura Mojcza; wś Słupiec, młyn i kopalnia marmuru; folw. , wś, wójtostwo Szkoda Donatwa; folw. Nowy; wś Domaszewice, młyn Cedro Måzur; wsie Cedryna, Leszczyny z kościołem parafialnym, wś i wójtostwo Niestachów; folw. Młyn zwany z młynem; młyny 2 Kraszewszczyzna z gruntami; wś Miedziana Góra, folw. Dozorstwo Górnicze; folw. , wś, wójt. i sołtystwo Niewachlów, wieś Lurewizna; klucz Krajno i Górno, wójtost. Ciekoty, młyn Oszczywilk, wś Ciekoty i młyn, folw. Górno, wś Górno, Radlin, folw. , wś i wójtostwo Krajno; folw. i wieś Bęczków, wiatrak i wójtostwo; fólw. , wójtostwo i wieś Kakunin; folw. , młyn i wś Masłów; folw. i wś Brzezinki; folw. , młyn, wójtostwo i wieś Wola Kopcowa; wójtostwo i młyn Machocice; folw. i wś Porąbki; folw. i wś Wola Jachowa, folw. i młyn Zawada; lasy złożone z leśnictw Kielce, Starze, Niewachlów, Szewce, Niestachów i Posławice. Powiat kielecki gub. kieleckiej utworzony został w 1867 r. a części dawnego pow. kieleckiego się równolegle choó nie tak regularnóm i wyniosłem pasmem wzgórz od Gozdu ku Bodzentynowi się ciągnących. Wtymże samym kierunku od półn. zachodu ku połudn. wschodowi ciągną się mniej znaczne i nieregularne szeregi wyniosłości, śród których położone są Chęciny. Najznaczniejsze z nich korzeczkowskie, ciągnące się około 7 wiorst wzduż wsi Korzeck, bolmińskie otaczające w podkowę wś Bolmin. Znaczniejsze wzniesienia spotykamy przy wsiach Bilcza, Marzysz 1, 260 stóp, Mojcza 1, 350 stóp. Znaczna ilość pasm górzystych i obszerne lasy dostarczają wód licznym o krętym biegu strumieniom i rzekom, których wody zbiera i uprowadza do Wisły Nida. Z dopływów jej ważniejsze są Czarna Nida, Bobrza al. Bobrek, Łośnia, Jasionka, Lipnica i Morawica. Zmienność warunków układu poziomego, rozmaitość w układzie geologicznym ob. kielecka gubernia sprowadzają za sobą wielką rozmaitość w naturze gleby, która w zachodniej części powiatu posiada cechy, które taką smutną sławę zjednały opoczyńskiej ziemi, słynącej z piasków i kamieni; w południowowschod niej zaś zbliża się warunkami ku pszenicoro dnym okolicom Sandomierza, Stopnicy, Opatowa. Znaczną część powierzchni pokrywają lasy, których było w 1880 r. prywatnych nieurządzonych 16, 638, urządzonych 22, 193 mr. , obsianych po wycięciu 4, 672 mr. , niezadrzewionych 5, 448, za serwituty danych włośc. 641 mr. , włośc. 150 mr. Prócz tego znaczny obszar leśnictwa rządowego. Przy takich warunkach fizycznych, przy ostrzejszym klimacie w okolicach pasma Łysogór, gospodarstwo rolne, minio odwiecznej kultury tych okolic, niemoże przedstawiać się świetnie, Obfitość wy Kielce bornychi pastwisk sprzyja hodowli bydła tak zwana świętokrzyska odmiana znaną jest i cenioną w kraju dla swych przymiotów. Owies, żyto i kartofle stanowią trzy główne produkta tej gospodarki. Z wykazów roku 1876 widzimy, iż wysiano w powiecie 17, 856 czetw. żyta, 17, 691 czetw. owsa, 42, 448 czetw. kartofli, 6, 696 czetw. jęczmienia, 2, 729 czetw pszenicy, 955 gryki i 1, 493 innych ziarn. Zbiór za wynosił żyta 60, 330 czetw. , owsa 45, 219, jęczmienia 19, 310, pszenicy 8, 642 czetw. , kartofli 213, 396 czetw. , gryki 2. 690, innych ziarn 3, 554 czetw. Skarby mineralne, zawarte tak, obficie w ziemi, są zarówno w całej guberni jak i w pow. kieleckim bardzo słabo wyzyskiwane. Brak kolei żelaznych i dróg wodnych jest tego jednym z powodów. W pow. kieleckim w 1880 r. były 4 zakłady przerabiające surowiec, zajmowały one 202 robotników i produkowały za 113, 057 rs. ; siedm fabryk przeraMających żelazo, z prod. 21, 000 rs. , ośm fabryk i kopalń marmuru 1 w Kielcach z prod. 5, 680 rs. , 6 w Chęcinach z produkcyą na 1, 200 rs. i jedna w powiecie wyrabiająca na 300 rs. rocznie. Przerobem roślinnych produktów zajmowały się 2 gorzelnie, 3 młyny wodne amerykańskie z produkcyą na 39, 500 rs. , trzy browary w Kielcach na 80, 000 rs. , 12 tartaków, 8 cegielni z produkcyą na 10, 815 rs. , ogółem było 56 fabryk z produkcyą na 492, 280 rs. łącznie z produkcyą fabr. samych Kielc. Przy słabem rozwinięciu przemysłu i braku tanich środków transportowych, miastach nieludnych i ubogich, handel niema tu warunków pomyślnego rozwoju i ogranicza się na zaspakajaniu nielicznych i prostych potrzeb ludności wiejskiej i miejskiej. Drobny ten handel zostaje wyłącznie niemal w ręku ży dów, którzy, pomimo świeżego bardzo osiedlenia się w samych Kielcach, gdzie im nie wolno było dawniej mieszkać, zagarnęli w swe ręce cały handel. Jedynym środkiem komunikacyjnym są gęste dość drogi bite, rozchodzące się z Kielc do wszystkich sąsiednich powiatów i większych miast. Obfitość kamienia ułatwia budowę i utrzymywanie tych dróg, jednakże dość znaczna odległość od dróg wodnych i kolei czyni kosztownym transportproduktów rolnych i mineralnych. Mimo to ludność ciągle wzrasta, i podczas gdy w 1867 r. wynosiła 81, 640, dziś wynosi 102, 135 głów; w tej liczbie 49739 męz. , 51, 923 kob. ; z tego w miastach 15, 819, w osadach i gminach wiejskich 86, 344. Żydów w powiecie jest 12, 033. Pod względem kościelnym powiat K. z wyjątkiem części północnej należącej, do dekanatu koneckiego, stanowi oddzielny dekanat i dzieli się na siedm parafij Bolmin, Brzeziny, Daleszyce, Leszczyny, Łopuszno, Kielce i Chęciny. Pod względem sądowym na dwa okręgi sądów pokoju Kielce i Chęciny, i 5 okręgów sądów gminnych Bodzentyn, Morawica, Daleszyce Promnik, Samsonów. Pod względem administracyjnym prócz dwóch miast Kielce i Chęciny, mających swe magistraty, na 18 gmin wiejskich Bieliny, Bodzentyn, Cisów, Daleszyce, Dąbrowa, Dyminy, Górno, Korzeck, Łopuszno, Mniów, Morawica, Niewachlów, Piekoszów, Samsonów, Snochowice, Suchedniów, Szczecno, Zajączków. Kieleckie leśnictwo rządowe dzieli się na straże Niewachlów, Posłowice, Niestachów, Szewce. Gubernia kielecka, najdalej na południe wysunięta część królestwa polskiego, utworzoną została 1867 r. z części dawnej radomskiej gub. Leży ona pomiędzy gub. piotrkowską od zachodu, , radomską od północy i wschodu, od południa zaś graniozy z Galicyą, od której oddziela ją w południowowschodniej części granicy koryto Wisły. Ogólny obszar wynosi 183, 29 mil kw. . czyli 8, 868, 6 wiorst kw. lub 10, 092, 6 kil. kw. Co do układa poziomego, cały obszar gubernii przedstawia obszerną wyżynę, wzniesioną średnio od 800 do 1, 000 stóp, zasianą w północnowschodniej części pojedynczymi wyniosłoaciami lub krótkiemi pasmami górskimi. , w południowej zaś poprzerzynaną gęstymi i głębokimi wąwozami i dolinami a właściwie jarami, w których niekiedy występują nagie skaliste ściany, jak w słynnej dolinie Prądnika Ojcowską zwanej i przyległych sąspowskiej i bentkowskiej. Północna część a mianowicie pow. kielecki przedstawia plątaninę pojedynczych wyniosłości jak góry koło Kielc i Chęcin 800 do 1, 000 stóp lub niewielkie 7 do 10 wiorst długie pasmo jak góry korzeczkowskie; , pasmo od Karsznicy ku Malagoszczy wzniesione pod tą osadą na 1, 063 stóp. Za Nidą z lewej strony zaczynają się coraz większe wzniesienia od 1, 000 do 1, 200 stóp, stanowiące niejako podgórze pasma Łysogór. Przy Marzyszu na zachód od Daleszyc spotykamy 1, 260 stóp, a na północ. zachód od wsi Mojcza 1, 350 stóp. Z tej to wyżyny dźwiga się we wschodniej części pow. kieleckiego jedyne pasmo górskie wobecnem królestwie polskiem, pasmo Łysogór czyli gór Swiętokrzyzkich; początek jednak tylko tego pasma mieści się w gub. kieleckiej, większa zaś część ze szczytem śtokrzyskim w pow. opatowskim gub. radomskiej. W kieleckim powiecie znajduje się drugi niższy szczyt, zwany górą Stej Katarzyny. Ogromne lasy, charakter puszczy miejscami mające, zalegają stoki i okolice Łysogór. Głównemi rzekami gubernii są Pilica i Nida, przerzynające jej terytoryum w dwóch przeciwnych kierunkach, tudzież Wisła, stanowiąca południowowschodnią granicę. Do rzek tych wlewa się mnóstwo drobnych strumieni, mających dość często charakter górski pod względem bystrości biegu, Kielce Kielce ciepłotyj przejrzystości wody i nagłego wzbierania po deszczach Typem tych strumienii Prądnik, płynący słynną doliną Pieskowej Skały i Ojcowa. Jeziór większego rozmiaru nie spotykamy tu wcale, , błota niewielkiego obszaru występują w dolinie Nidy. Gleba ziemi przedstawia wielką rozmaitość i różne stopnie dobroci. Czarnoziem występuje w południowej części gubernii w pobliżu Wisły, w pow. miechowskim, znacznej części pińczowskiego, południowej częśoi pow. jędrzejowskiego, włoszczowskiego, stopnickiego. Okolice Proszowic mianowicie słyną z doskonałej gleby, wydającej wyborną pszenicę. Tymczasem pow. olkuski, Kielecki, mają grunta piaszczyste i obfitują w obszary niezdatne do uprawy. Pod względem dem geologicznym gubernia kielecka posiada prawie wszystkie formacye, które się znajdują w Królestwie Polskim. Formaoya syluryczna i dewońska występuje w okolicy Kielc we wzgórzach, które ciągną się w kierunku południowo wschodnim i składają się z kwarcytów. dolomitów i rozmaitego rodzaju łupków. Pusch, i którego badania geologiczne objęły i dzisiejszą gub. kielecką, w skutek znalezionych skamieniałości wymienione pokłady nazwał przechodowemi. Późniejsze badania, chociaż wprawdrze powierzchowne, pokazały, że te skały są formacyi dewońskiej. Ale w roku 1867, o dwie, mile na południe we wsi Zbrzy, były dostrzeżone przez Zejsznera po raz pierwszy niewielkie obnażenia skał sylurycznych. Pomiędzy pokładami tej formacyi znajdują się rozmaito bogactwa mineralne, jak o tem świadczą nawet nazwiska niektórych gór i miejscowości np. Miedziana góra. Koło Kielc i Chęcin już od wieków istnieją, kopalnie rud miedzianych i ołowianych. Rudy ołowiane, zawierające srebro, napotykają się w postaci nieregularnych żył, przecinających kwarcyty dewońskiej formacyi. Początek eksploatacyi tych kopalń sięga XV wieku. W początku jeszcze b. stulecia produkcya ich dochodziła do 3, 000 pud. czystego ołowiu. Miedziane rudy, zawierające głównie malachit, były niegdyś dobywane w okolicach Kielc w Miedzianej górze i w Karczówce Najwyższe rozmiary produkcya górnicza osiągnęła w końou XVI i w początku XVII wieków. Potem eksploatacya rud miedzianych zupełnie ustała, ale w XVIII wieku nanowo podjęto roboty. W dziesięcioletnim przeciągu czasu, od roku 1816 do roku 1826, kopalnie wydały 202, 000 pud. miedzianych rud. Następnie eksploatacya miedzianych rud również jak i rud ołowianych około Chęcin i Kielc zupełnie ustała. Pokłady formacyi dewońskiej zawierają w sobie oprócz rud ołowianych i miedzianych także rudę żelazną, Brunatne żelaziaki w dewońskiej formacyi zalegają w miejscach styczności kwarcytów z wapieniami, Pstre gliny, nad któremi zalegają owe żelaziaki, w okolicach Kielc ciągną się z północywschodu na południezachód, na przestrzeni 60 wiorst i w nich gniazda brunatnych żelaziaków zbudowane są, zaczynając od Łagowa u góry Łysiec do góry Miedzianej i gałęzie w okolicach miasta Chęciny, Brunatne żelaziaki dewońskiej formacyi dobywane są w okolicach osady Daleszyce o dziesięć wiorst od Kielc. Rudy, które są eksploatowane w Napieńkowie w okolicach Daleszyc, zawierają około 40 żelaza, i żelazo z nich wyrabiane jest znacznej wartości; Oprócz powiatu kieleckiego forma cya dewońska ukazuje się jeszcze w trzech miejscowościach powiatu będzińskiego, mianowicie około wsi Dziewek, mili od miasteczka Siewierza odległej około Nowej Wioski na południcwchód od Dziewek i w pobliżu Zawiercia, stacyi drogi żelaznej WarszawskoWiedeńskiej, Po formacyi dewońskiej idzie formacya węglowa, która w gubernii kieleckiej występuje w powiecie olkuskim. Spotykamy tu tylko górne piętro formacyi węglowej, która rozpościera się wpowiecie będzińskim i olkuskim i należy do tak zwanej górnoszląz kopolskiej kotliny. Piętra te tworzą przeważnie piaskowce i gliny łupkowe, pomiędzy któremi spoczywają pokłady węgla kamiennego, odznaczające się niekiedy nadzwyczajną grubością. Przyjmując, jak to czyni p. W. Kosiński, że formacya węglowa zajmuje w powyższych powiatach 11 mil kw. czyli 134, 750, 000 sążni kw. i przypuszczając średnią grubość węgla 4 i pół sążni, objętość masy węgla wynosi 60, 637, 500 sążni sześciennych, a ponieważ sążeń sześcienny może wydać 100 korcy węgla, więc zapas węgla w korcach wynosi 6, 063, 750, 000 korcy. Przyjmując, że dzisiejsza produkcya węgla w kraju wynosi 15 milio nów korcy, wspomniany zapas może ją zaopatrywać w ciągu 400 lat. Z kolei przystępujemy do formacyi permskiej, która w powiecie olkuskim jest przedstawioną przez konglomeraty i tufy porfirowe, a w pow. kieleckim około Kajetanowa na północ od Kiec przez wapień, znany pod nazwiskiem cechsztejnu, zawierający w wielkiej obfitości charakterystyczną skamieniałość Productus horridus. Do tej formacyi należy brekczya w górach chęcińskich, z której została wykuta kolumna Zygmuta III. Za grupą formacyi paleozoicznych następuje grupa utworów mezozoicznych albo drugorzędnych, do której należą następujące formacye triasowa, jurajska i kredowa. Trias, tak zwany dla tego, że się składa z trzech części znanych pod nazwiskiem pstry piaskowiec, wapień muszlowy i kajper, znajduje się w powiatach olkuskim i kieleckim. Pstry piaskowiec zajmuje wielkie przestrzenie, po większej części pokryte lasem, na około gór kieleckich. Wiek tego piaskowca został dokładnie określony przez Roemera w czasie jego wycieczki po okolicach Kielc w roku 1866, przez wynalezienie charakterystycznej skamieniałości Myophoria costata, niedaleko. wsi Mniowa. Pstry piaskowiec głównie znajduje się w gub. radomskiej, gdzie daje wyborny materyał budowlany, który oddawna był używany do budowy okolicznych kościołów, jak np. w Wąchocku, gdzie nawet były odkryte łomy. Wapień muszlowy występuje w pow. olkuskim, a także w sąsiednim pow. będzińskim i oprócz tego otacza starsze pokłady w górach kieleckich. W powiatach olkuskim i będzińskim, które tworzą południowozachodni kąt Królestwa polskiego i graniczą z Galicyą i Górnym Szlązkiem, formacya ta ma wielkie znaczenie pod względem górniczym, ponieważ zawiera obfite zapasy rud cynkowych, błyszczu ołowianego i rud żelaznych. Z rud cynkowych napotykają się tam następujące galman, krzemian cynku, dolomit zawierający cynk tak zwany czerwony galman, zawierający cynk wapień biały galman, i szczególnie zawierające cynk brunatne żelaziaki. W zachodniej częsci tej miejscowości pokłady, zawierające rudy cynkowe, zachodzą w granice Królestwa Falskiego ze Szlązka i tu się eksploatują około wsi Żychcice, Wojkowice, Komorne, Gzichów, Rogożnik i Grodziec. Z drugiej strony kopalnie galmanu ciągną się od Siewierza przez Strzemioszycze, Sławków, Bukowno i Starczynów do miasta Olkusza, gdzie się znajdują najbogatsze kopalnie galmanu. Galman znajduje się w postaci gniazd i żyłek, przecinających dolomit we wszyskich kierunkach, liczba których, przy podstawie powiększa się, i skała tu nieznacznie przechodzi w jednolity galman. Około Bolesławia, między Sławkowem a Olkuszem, grubość pokładów, zawierających galman, dochodzi do ośmiu sążni, a pod samym Olkuszem jeszcze znaczniejsza. Galman eksploatowany w Królestwie Polskim nie jest bogaty w cynk, jak to świadczą dane o ilości cynku w rudach dobywanych w rządowych kopalniach Barbara około 8, 24 proc, Anna około wsi Strzemieszyce od 9, 15 do 10, 5 proc, Ulisses i Jerzy około wsi Bukowno od 12 do 25, 23 proc, Józef około Olkusza 14 proc Galman dobywa się albo robotą odkrywkową, albo też maleńkimi szybikami, przebitymi niedaleko jedne od drugiego. Podziemne roboty nie są zbyt regularne, ale w kierunku swoim zdążają za pokładami zawierającemi galman, tak że w tych miejscach, gdzie gniazda galmanu są szersze tam i chodniki robią szersze i wyższe, tak że miejscami one przechodzą w prawdziwe kamery. Z powodu znacznego napływu podziemnych wód, eksploatacya ogranicza się tylko na wierzchniej części pokładów. Z niektórych danych można wnosić że dolne części pokładów, znajdujące się pod pawierzchnią wód gruntowych, są znacznie bogatsze w galman, w skutek ozegc obecnie już się prowadzą roboty około osuszenia kopali pod kierunkiem twórcy projektu inżeniera Kosińskiego, Oprócz tego galman dobywają także w okolicach Olkusza, z ogromnych od wałów, która zostały od starych robót, prowadzonych tam niegdyś w bardzo znacznych rozmiarach z celem eksploatacyi błyszczu ołowianego, zawierającego srebro. Jak wiadomo produkcya cynku z galmanu zaczęła się dopiero w pierwszem dziesięcioleciu teraźniejszego wieku, a do tego czasu galman, który się dobywał razem z błyszczem ołowianym, szedł w odwały, z których w teraźniejszych czasach zaczęto go eksploatować. Część galmanu, która się dobywa w rządowych kopalniach, idzie na rządową hutę cynkową pod Będzinem. W Bolesławiu w kopalni p. Kramsty znajduje się znakomita płuczka parowa, która w roku 1878 dała 760, 000 pudów czystego galmanu. W rządowych kopalniach dokonywa się ta czynność ręcz nym sposobem. Na dziewięciu rządowych i prywatnych kopalniach w gub. kieleckiej i piotrkowskiej, na których się prowadziły roboty górnicze, w roku 1879 wyeksploatowano 5, 832, 471 pudów rud cynkowych, z których 4, 607, 096 pud. dobyto w Bolesławiu. W roku 1878 trzy cynkowe huty, z których jedna rządowa, a dwie p. Kramsty, wyprodukowały 283, 400 pud. cynku, wartości około 850, 000 rs. W Sławkowie Jest urządzona walcownia, gdzie się produkuje blacha cynkowa. Błyszcz ołowiany, który znajduje się razem z galmanem w dolomitach formacyi wapienia muszlowego, przybrał ważne historyczne znaczenie, ponieważ w przeciągu kilku stuleci był przedmiotem znacznych robót górniczych. Największe kopalnie błyszczu ołowianego znajdują się w okolicach Olkusza, Sławkowa i Bolesławia. Przy eksploatacyi kopalń olkuskich zawsze przychodziło walczyć z ogromnym napływem wód podziemnych. O rozmiarach walki, jaką górnicy musieli prowadzić z wodą grautową, świadczą olbrzymie roboty, prowadzone z celem usunięcia owych wód; tak np. jedna z wyprowadzonych tu sztolni, mianowicie ponikowska, prowadzona w przeciągu 24 lat. od 1564 do 1588 roku, miała do 2, 300 sążni długości i kończyła się jeszcze odkrytym kanałem, mającjm 650 sążni długości. Z pewnych źródeł wiadomo, że produkcya ołowiu z kopalń olkuskich w XVI i XVII w. przewyższała 75, 000 pud. a srebra do 1, 300 marek. W końcu XVIII wieku eksploatacya błyszcza ołowianego zna cznie upadła, ale za to na początku obecnego stulecia zostały odkryte bogate kopalnie galmanu, które dziś eksploatują sie W okolicach Kielce Kielce Olkusza. Błyszcz ołowiany zaś eksploatuje się razem z galmanem i to stosunkowo w nieznacznej ilości. W r. 1878 produkcya dochodziła tylko do 23, 500 pud. Rudy żelazne w tej formacyi znajdują się w postaci nieregularnych gniazd w pokładach żółtej, czerwonej i bruna tnej gliny; gniazda te w niektórych miejscach dochodzą do 8 sążni grubości, ale potem grubośó ich znacznie się obniża. Rudy żelazne bardzo często znajdują się razem z galmatfem. Rudy te, brunatne żeleziaki, zawierające od 25 do 33 proc, żelaza, eksploatują się około Będzina i wsi Czeladź, Sławków i Siewierz. Piętro górne formacyi triasowej, tak zwany kajper, w gub. kieleckiej występuje w olkuskim powiecie, a także w pow. będzińskim gub. piotrkowskiej. Tu formacya ta składa się z szarych iłów gliniastych, zielonawoszarych, mikę zawierających piaskowców, brunatnych ziemiastych dolomitów i jasnych wapieni. Formacya ta zawiera węgiel brunatny i rudy żelazne. Węgiel brunatny tutejszy, jak z koloru tak i z powierzchowności, jest bardzo podobny do prawdziwego węgla kamiennego, ale w skutek składu chemicznego musi być odniesiony do węgli brunatnych. W r. 1877 około wsi Krasna kieleckiego pow. został zbadany poklad tego węgla grubości około trzech stóp, Przydatno do eksploatacyi pokłady węgla brunatnego w formacyi kajpru znajdują się w następujących miejscowościach w olkuskim pow. około wsi Kromołów pokład grubości około 4ch stóp, we wsi Blanowice, na NO od wsi Kromołów, pokład na 6 stóp grubości. W będzińskim pow. we wsiach Rokitno i Kuźnica, pokład około sążnia grubości; we wsiach Poręba i Cyngowice 5 stóp; w Mijaczowie 4 stopy; w Siewierzu 3 i pół stopy i w Brudzowicach ma NO od Siewierza, 8 stóp grubości. Dawnemi czasy wszystkie te pokłady były eksploatowane w teraźniejszym czasie węgiel brunatny dobywany jest we wsi Porębie. W roku 1879 z kopalni Joanna dobyto 638, 144 pud. węgla. Węgiel ten nie koksuje się i używa się dla opalania kotłów parowych, np. w fabryce Moesa w Pilicy. Rudy żelazne, składające się przeważnie ze zesferosyderytów i żelaziaków brunatnych w formacyi kajpru, w gub, kieleckiej i piotrkowskiej a szczególniej W gub. radomskiej bardzo są rozprzestrzenione. Pusch jest tego zdania, że nie ma nigdzie drugiej miejscowości, tak bogatej w rudy żelazne jak królestwo polskie. Pokłady należące do formacyi jurajskiej ciągną się w połud. zachod. części królestwa polskiego, od Olkusza przez Pilicę, Częstochowę do Wielunia, i składają się ss dwóch oddziałów, brunatnego i białego. Brunatny oddział, składający się z żelazistych glin, występuje z zachodniej strony i pokrywa bezpośrednio formacyą kajpru. Biały oddział składa się z białych wapieni, występujących w postaci wspaniałych skał, tak czarujących naszych turystów w Pieskowej Skale, Ojcowie, Smoleniu, Olsztynie i Pilicy. W białych wapieniach znajdują się wspaniałe groty, jak np. w Ojcowie i Olsztynie. Wapienie jurajskie znajdują się także naokoło gór kieleckich, ale na niezbyt znacznej przestrzeni. Formacya kredowa, zajmująca w króles. polskiem wielkie przestrzenie, dzieli się na dwa oddziały dolny, składający się z piaskowców, i wierzohni składający się z marglów, wapieni i właściwej kredy. W gub. kieleckiej znajdują się przeważnie margle, tworzące urodzajne grunta w okolicach Miechowa i Jędrzejowa. Formaoye trzeciorzędowe zajmują tu znaczną przestrzeń i składają się głównie z wapieni i gipsu. Pusch zalicza gips do formacyi kredowej, ale bezzasadnie, jak się okazało z prac Zejsznera. W kieleckiej gub. formacye trzeciorzędowe znajdują się w następujących miejscowościach w okolicach Skały w pow. olkuskim; w okolicach Proszowic w pow. miechowskim; pod Działoszycami, Szkalbmierzem, Wiślicą i Czarkową w pow. pińczowskiem; w okolicach Buska i Stopnicy w pow, stopnickim. W Czarkowy wapienie tej formacyi zawierają siarkę. Grubość pokładów, zawierających siarkę zmienia się od 1 do 10 sążni, i samo rozmieszczenie siarki w pokładzie jest bardzo niestałem. Górne warstwy zwykle zawierają nie więcej nad 10 proc. siarki, dolne zaś od 25 do 70 proc. W r. 1879 na Czarkowskiej kopalni dobyto 200, 000 pud. wapieni zawierających siarkę i z nich wytopiono na hucie w Czarkowie 20, 000 pud. siarki. Zapas siarki zawierającej się w Czarkowskiej kopalni można oznaczyć na 3, 850, 000 pud. W skutek badań geognostycznych, wykonanych w r. 1880 w połudn. części gub. kieleckiej i radomskiej, odkryte zostały nowe pokłady siarki także w pińczowskim pow. W wielu miejscach w południowej części gub. kieleckiej wytryskują źródła słone, ale soli dotychczas nie znaleziono. Do formacyi czwartorzędowych należy formacya aluwialna, czyli tak zwane napływy nowsze. Do utworow tej formacyi należą tufy wapienne, które zostały znalezione we wsi Sniadec na północ od Bodzentyna w gub. kieleckiej. Około miast Chęciny i Kielce w różnych miejscach są znaczne pokłady marmuru, różnych kolorów i wzorów. W tych miejscowościach eksploatowano marmur już w XVI wieku; obecnie wznowiono eksploatacyą. W okolicach Olkusza łomy czarnego marmuru także eksploatowano jeszcze w XVII wieku. Ołtarz w kościele św. Stefana w Wiedniu zrobiony z tego marmuru. Ogólny obszar gubernii, wynoszący nie 1, 675, 900 mr. , jak podawały dotychczasowe wykazy, lecz 1, 801, 520 morg. , rozdziela się w następny spo sób 890, 706 mr. rola orna, 122, 997 mr. łąki produkujące. do 3, 000, 000 pud. dana, 105, 526 mr. pastwiska; ogrody i sady 40, 797 mr. same sady. 6, 220 mr. , osady ludzkie 40, 989 mr. , lasy 526, 058 mr. w 1880 r. dawne wykazy podawały tylko 380, 706 mr. , wreszcie nieużytki parowy, skały, piaski, drogi i t. p. 93, 712 mr. Ogólna cyfra z dodania przewyższa wprawdzie cyfrę obszaru ogólnego, ale pochodzi to z niedokładności szczegółowych cyfr. Grunta te należą do skarbu 164, 681 mr. , do duchowieństwa 1, 700, do szlachty 640, 421, do osób nieszlacheckiego pochodzenia 193, 297, do mieszczan 11, 325, do towarzystw i instytucyj dobroczynnych 2, 317, do włościan i kolonistów 662, 974 mr. Do katolików należy 1, 229, 726, do polakówprotestantów 11, 625, do żydów 38, 220, do cudzoziemców 151, 862 mr. Go do rozdziału własności gruntowej, to przeważają majątki średniej wielkości, mające pożyczkę Towarz. kred. ziemsk. od 3, 000 do 25, 000 rs. stanowią one 84 proc. ogółu dóbr stowarzyszonych, podczas gdy od 25, 000 do 50, 000 rs. i wyzej, jest 11 proc. Z ogólnego obszaru lasów w 1880 r. w ilości 526, 058 mr. , było lasów prywatnych nieurządzonych 150, 507 mr. , urządzonych 116, 189 mr. , zasianych 22, 982 mr. , niezadrzewionych 42, 501 mr. , oddanych za serwituty 6, 759 m. , dawniej posiadanych 1, 948, należących do osad 2, 898 mr. , miejskich i instytutowych 7, 265 m. , rządowych 124, 887 mr. , poduchownych 21, 939, donacyjn. 16, 483 mr. ; ogółem nieurządzonych 150, 847 mr. . urządzonych 286, 424 mr. i niezadrzewionych rządowych 11, 118 mr. . prywatnych 42, 501 mr. Wartość grantów, zwłaszcza w ostatnim dziesiątku lat, znacznie się podniosła w cenie. Wartość jednej włóki gruntu ornego przed laty 50 wynosiła w średniej przcciętnej rs. 300, przed uwłaszczeniem włościan podniosła się do rs. 750, obecnie zaś dochodzi do rs. 1, 500, czyli że wartość jednego morga dochodzi do 50 rs. , jakkolwiek w guber. kieleckiej znajdują się miejscowości, gdzie ze względu na wysoką urodzajność gleby i bliskość zakładów handlowych i przemysłowych, wartość morga dochodzi do rs. 150. , Przyjmując średnią cenę jednego morga gruntów ornych na rs. 50, wypada, że wartość wszystkich gruntów ornych w gubernii reprezentuje kapitał 54, 054, 000 rs. ;dołączając zaś do tego wartość łąk i sianokosów, stanowiącą rs. 9, 305, 100, wypada, iż wartość gruntów produkcyjnych, za wyłączeniem lasów, ogrodów, sadów i t. p. , reprezentuje kapitał rs. 63, 359, 000. Ogólna liczba inwentarza żywego wynosi 680, 695 sztuk, a mianowicie bydła 247, 239, koni 77, 503, owiec 267, 349, nierogacizny 106, 311, kóz 1, 823, osłów i mułów 209. Hodowla owiec przedstawia dość znaczny upadek ponieważ w 1876 r. liczono 317, 473 sztuk, w tej liczbie poprawnych 217, 834, największa owczarnia miała 3, 000 sztuk. Rezultaty działalności rolniczej z 1878 wykazują się średnio, z tego powodu możemy je przyjąć za przeciętne normalne. Pszenicy ozimej wysiano 65, 268 czetwierti, czyli więcej niż wr. 1877 o 1, 907. W powiatach jędrzejowskim wysiano 15, 530, zebrano 77, 550 czet. ; włoszczowskim wys, 5, 800, zebr. 31, 898 cz. ; kieleckim wys. 2, 280 zebr. 7, 980 cz. ; miechowskim wys. 13, 179, zebr. 67, 724 cz. ; olkuskim wys. 6, 944, zebr. 20, 832 czet. ; pińczowskim wys. 8, 750, zebr. 43, 750 cz. ; stopnickim wys. 12, 785, zebr. 63, 299 czetwierti. Z przytoczonych cyfr okazuje się, że wydajność pszenicy w średniej przeciętnej dla całej gubernii stanowi 4, 5 t. j. więcej niż w r. 1877 o 0. 6 czetw. Żyta wysiano 142, 015 czetwierti. W powiatach jędrzejowskim wysiano 18, 564, zebrano 92, 820 czetwerti; włoszczowskim wys. 17, 530, zeb. 81, 806 cz. ; kieleckim wys. 16, 970 zebr. 59 560 czet. ; miechowskim wys. 18, 580 zebr. 92, 917 cz, ; olkuskim wys. 31, 090, zebr, 65, 289 cz. ; pińczowskim wys. 12, 369, zebr. 66, 870 czetw. ; stopnickim wys. 26, 912, zebr. 164, 472 czetw. Wydajność żyta w całej gubernii wynosiła w średniej przeciętnej 4, 5, więcej niż w r. 1877 o 0, 44. Pszenicy jarej zasiano 10, 265 czet. , to jest więcej w r. 1877 o 897 czet. Zbiór siana dochodzi do 3, 000, 000 pudów. O doniosłości, jaka może mieć hodowla drobiu, świadczy cyfra rocznego wywozu jaj za granicę, wynosząca do 500, 000 kop, wartości 402, 884 rs. Prócz tego wyprowadzono gęsi 11, 282 sztuk za 8, 230 rs. i innego drobiu 3, 013 sztuk za 2, 162 rsr. Z produkcyą rolną ściśle się łączy przemysł gorzelany. W 51 go rzelniach użyto kartofli 838, 630 pud. , słodu zielonego 69 264 pud. , suchego słodu 3, 062 pud. , mąki żytniej 522 pud. ; razem 911, 478 pudów. W 5 zakładach wypalano do 100, 000 stopni; w 13 zakł. wypal. do 200, 000 st. ; w 20 zakł. wypal. do 300, 000 st; w 5 zakł. wypal. do 400, 000 st; w 5 zakł. wypal. do 500, 000 st. ; w 2 zakładach wypal. do 600, 000 stopni; w jednym zakł. wreszcie wypal. do 700, 000 stopni W cukrowniach zaś w ciągu 1876 r. z 66, 300 berkowc. buraków wyrobiono 43, 647 i pół pudów mączki, wartości 240, 056 rubli. Przemysł gub. kieleckiej przedstawia się dość ubogo w stosunku do naturalnych jej bogactw. W 1880 r. zakładów wytapiających surowiec liczono tylko 4 z 202 robot. , z ogólną sumą produkcyi 113657 rubli. Wszystkie te zakłady mieściły się w pow. kieleckim. Zakładów przerabiających żelazo było 13 z 124 robot. , z ogólną produkcyą 119571 rubli; 7 z pomiędzy tych zakładów z produkcyą 21000 rubli znajdowało się w pow. kieleckim, 3 z produkcyą 58954 rub. w pow. olkuskim i 3 wreszcie z Kielce Kielce produkcyą 38617 ruh. w pow. wloszczowskim. Kopalnia galmanu jedna w pow, olkuskim, zatrudniająca 392 robot. , dostarczyła tej rudy za 240885 rub. Kopalnia siarki w Czarkowych, w pow. pińezowskim, zatrudniająca 112 robot, dostarczyła w r. 1880 produktów za 40000 rub. Kopalni i zakładów obrabiających marmury znajdowało się 8, zatrudniających 65 robot. i dostarczyły produkcyi tylko za 7180 rubli. Z tego fabryka kielecka o 47 robot. , produkcyi miała 5680 rubli, 6 zakładów w Chęcinach o 15 robot dostarczyło produkcyi 1200 rubli i wreszcie jeden zakład w pow. kieleckim dostarczył tylko za 300 rubli. Pomimo znacznych skarbów kopalnych w ziemi, przemysł górni czy gubernii kieleckiej, jak powyższe cyfry wykazują, z powodu braku ułatwionych komunikacyj, bardzo nieznaczne przedstawiał rezultaty w r. 1880. Ze wszelkich zakładów przemysłowych w gub. kieleckiej, najwyższą sumą produkcyi odznaczała się fabryka wyrobów bawełnianych braci Ginsbergów, w osadzie Zawiercie w pow. olkuskim, której to osady druga połowa, zwana Zawierciem Mrzygłodzkiem, należy do pow. będzińskiego. Fabryka tu należąca, o 1200 robot. , w r. 1880 dostarczyła wyrobów za 1, 668, 000 rubli. Fabryka ta w roku poprzedzającym dostarczyła wyrobów za rubli 3, 000, 000, a umniejszenie jej produkcyi w r. 1880 nastąpiło w skutek otwarcia, przez tychże Ginsbergów, drugiej podobnej fabryki w Zawierciu Mrzygłodzkiem. Znaczniejszą sumą produkcyi odznaczała się tylko grupa fabryk przerabiających płody roślinne Młynów w gubernii, wodnych amerykańskich znajdowało się 28, zatrudniających 106 robot. , z ogólną sumą produkcyi 953154 ruble. Z młynów tych jeden z produkcyą 75287 rubli znajdował się w pow. olkuskim, 8 z produkcyą 331046 rubli w pow. miechowskim, 9 z produkcyą 115000 rubli w pow. stopnickim, 3 z produkcyą 39500 rubli w pow. kieleckim, jeden z produkcyą 48000 rubli w pow. jędrzejowskim, 3 z produkcyą 67401 rubli w pow. włoszczowskim i wreszcie 8 s produkcyą 76920 rubli w powiecie pińczowskim. Oprócz wielkiego młynu wodnego w pow. olkuskim, tamże znajdował się jedyny młyn parowy w gubernii z produkcyą 123750 rubli, zatrudniający 17 robot. Ogółem więc produkcya młynarstwa w gubernii kieleokiej wr. 1880, oprócz wiatraków, co do których brak danych, wynosiła 1, 076, 904 rubli. Gorzelni w r. 1880 było czynnych 42, z produkcyą 959962 rubli, z tych 13 w pow. włoszczowskim, 10 w stopnickim, 8 w jędrzejowskim, po 3 w olkuskim, miechowskim i pińczowskim i 2 w kieleckim. W r. 1876 gorzelni czynnych w gubernii było 51, z produkcyą l, 618, 000 rubli. Cukrowni w r. 1880 czynnych było 2, zatruniających 180 robot, z ogólna produkcyą 275900 rubli. Cukrownia. ,, Szreniąwa w pow. miechowskim o 40 robotnikach, dostarczyła produktu za 175900 rubli; druga cukrownia, , Łubna w pow pińczowskim o 140 robotnikach, dostarczyła produktów za 100, 000 rubli. Browarów było 25, zatrudniających 83 robotników, które dostarczyły ogółem produktu za 217912 rubli; z tej liczby trzy największe w mieście Kielcach, o 40 robotnikach, dostarczyły piwa za 80000 rubli, 5 w pow. olkuskim, wyprodukowało piwa za rubli 100087, nadto znajdowało się pomniejszych 5 w pow. miechowskim, 2 w stopnickim, 2 w jędrzejowskim, 3 we włoszczowskim i 5 w pińczo wskim. Olejarni w całej gubernii było tylko 7 z ogólną sumą produkcyi 27227 rubli Z tej ogólnej liczby 2 w mieście Działoszycach, po 2 w pow. stopnickim i włoszczowskim i jedna nieco większa w jędrzejowskim. Posiadając większe stosunkowo niżeli inne gubernie przestrzenie lasami porosłe, gub. kielecka liczyła też w r. 1880 znaczniejszą liczbę tartaków, bo aż 67 z produkcyą 366937 rubli. Z pomiędzy nich 23 znajdowało się w pow. ol kuskim, z produkcyą 289, 162 rubli; pozostałe 13 w pow. miechowskim, 10 w stopnickim, 12 w kieleckim, 5 w jędrzejowskim i 4 we włoszczowskim. Smolarni w gubernii liczono 10. Cegielni czynnych było ogółem 60, z produkcyą 147, 174 rubli. W mieście Kielcach i w pow. kieleckim znajdowało ich się 8, z produkcyą 10815 rubli, w miechowskim 16 z produkcyą 88345, w olkuskim 11 z produkcyą 15810; pozostałe pomniejsze we wszystkich innych powiatach gubernii rozrzucone. Hut szklanych liczono 3, zatrudniających 63 robotników z ogólną produkcyą 77200 rubli. Największa z pomiędzy nich z produkcyą 40000 rubli położoną była w pow. olkuskim, dwie mniejsze w pow. włoszczowskim i jędrzejowskim. Garbarni liczono 23, zatrudniających 78 robotników, z ogólną produkcya 63850 rubli. Wszystkie były pomniejsze 9 z nich w miastach, pozostałe 14 we wszystkich powiatach rozrzucone Fabryk papieru liczono w gubernii 3. z ogólną sumą produkcyi 278, 872 rubli, zatrudniających 170 robotników. Dwie większe z pomiędzy nich zatrudniające 166 robotników z produkcyą 278, 872 rubli znajdowały się w pow. olkuskim. Oprócz powyższych istniały następne pomniejsze zakłady przemysłowe 4 mydlarnie i fabryki świec łojowych, z ogólną sumą produkcyi 55490 rubli 7 warsztatów sukienniczych z ogólną produkcyą 10044 rubli, jedna farbiarnie, 2 fabryki kafli, 11 wapielni, 18 zakładów garncarskich, 3 miodosytnie i jedna fabryczka cykoryi. Ogółem w gub. kieleckiej w r. 1880 statystyka urzędowa wykazuje 358 zakładów przemysłowych, zatrudniających 3701 robotni ków, a ogólną ich sunę produkcyi za rok ton Kielców Kielcowo Kielce podaje na 5858028 rubli. Komunikacyjne drogi kieleckiej gubernii stanowiły A. drogi bite państwowe I od wsi Bzin przez Kielce do Michałowic; II od Olkusza do Dąbrowy; III od kielc do Piotrkowa. B. gubernialne bite, 394 wiorst I rzędu, zwykłe 102 wiorst. C. powiatowe w ogóle II rzędu 854, a wtem 84 w. szosy i 770 gruntów. Ludność gubernii szybko wzrosła, w 1867 r. wynosiła 469619, w 1876 było 580150. Z końcem 1880 r. ludność wynosiła 614711 mk. , w ciągu 1881 r. urodziło się chłopców 13439, dziewcząt 13079, razem 26518. Umarło mężczyzn 9172, kok 9215, razem 18387. Zatem do 1 stycznia 1882 r. stała ludność gubernii w skutek przewyżki urodzonych wynosiła 622842; w tej liczbie mężczyzn 304402, kobiet 318440 czyli zwiększyła się o 8131. Liczba kobiet w gubernii przewyższa liczbę mężczyzn o 14038. Ludność ta zamieszkuje w miastach Kielce 10051, Chęciny 5768, Olkusz 2629, Pińczów 6363, Działoszyce 5363, Miechów 1990, Chmielnik 6329, ogółem 38493. W powiatach jędrzejowskim 62887, włoszczowskim 62585, kieleckim 86334, miechowskim 87882, olkuskim 96973, pińozowskim 82279, stopnickim 105409, ogółem 622842. W tej liczbie mieści się żydów w kieleckim 9374, jędrzejowskim 5952, włoszczowskim 7189, miechowskim 3359, olkuskim 10770, pińczowskim 12953, stopnickim 14629, w m. Kielcach 2659, ogółem 65885. W liczbie 100 dzieci, urodziło się dziewcząt 49, a chłopców 51. W średniem przecięciu na 100 mieszkańców urodziło się dzieci 4, ,. W liczbie urodzonych było dzieci prawych 26064 czyli 98, proc, nieprawych 454 czyli 1 proc. W ciągu ostatnich lat dziesięciu śmiertelność w gubernii kieleckiej była następująca w r. 1872 zmarło osób 12862, w r. 1873 23876; w 1874 15469; w 1875 13614; w 187613695; w 1877 14129; w 1878 15684; w 1879 16655; w 1880 16841; w 1881 18387. Sednia cyfra zmarłych w ciągu ostatnich lat 10ciu wynosiła 16121 osób. Ślubów małżeńskich w r 1881 było 6051, na 1 ślub średnio przypadało 102 mieszk. , to jest w miastach na 87, w powiatach na 104. Ilość zawartych ślubów małżeńskich w ciągu ostatnich lat 10 w gubernii była następująca wr. 1872 3722; w 1873 4386; w 1874 4711; w 1875 5195; w 1876 5064; w 18774581; w 1878 4788; w 1879 5755; 18805579; w 1881 6051. Srednia związków małżeńskich w ciągu ostatnich lat 10 była 4983. Oświata, u ludn mianowicie, stoi w tej gubernii wyżej niż w innych częściach królestwa, dzięki dawnemu bardzo rozszerzeniu się kultury zachodniej pod wpływem duchowieństwa, które posiadało tu liczne majątki, i krakowskich szkół. Obecnie istnieją tu następne szkoły 1 gimnazyum klasyczne męzkie, 1 progimnazyum źeńskie, 1 seminaryum nauczycielskie, 1 wzorowa szkoła początkowa, 5 szkół jednoklas. męzkich, 5 szkół jednoklas. żeńskich, 278 szkółek wiej skich, 12 prywatnych męzk. , 11 niedzielnych rzemieślniczych, 6 luterańskich kantoratów. Z ogólnej liczby 312 zakładów naukowych, jest 16 w Kielcach, 21 w miastach i osadach, 275 w gminach. Uczęszcza do nich 11422 uczniów i 5995 uczennic, ogółem 17417 dzieci, w tej liczbie 16255 katolików, 255 ewangelików, 175 prawosł. , 732 żydów. Pod względem kościelnym K. gub. stanowi dyecezyą z włączeniem tylko pow. będzińskiego gub. piotrkowskiej. Dyecezyą kielecka liczy dekanatów 8, a mianowicie kielecki, jędrzejowski, włoszczowski, olkuski, miechowski, pińczowski, stopnicki i będziński. Kościołów parafialnych ma 229, filialnych 16, poklasztornych 5, klasztornych 5, kaplic 119. Księży świeckich znajduje się w niej 311, zakonnych 38, braciszków 5; zakonnic 28, sióstr miłosierdzia 10, alumnów akademii duchownej w Petersburgu 3, w seminaryum dyecezyalnem 53. Klasztory etatowe są reformatów w Pilicy, w Pińczowie i w Stopnicy, bernardynów w Chęcinach, norbertanek w Imbramowicach, szarytek w Kielcach i Kurozwękach. Kapitułę składa prałatów. 4 i kanoników 5. Ludność dyecezyi liczy dusz 581000. Pod względem sądowym gub. kielecka stanowiła okrąg podpadający pod juryzdykcyą sądu okręgowego w Kielcach i siedm okręgów sądów pokoju z sądami zjazdowemi w Kielcach Kielce, Chęciny, Pińczów, Chmielnik, Działoszyce i w Miechowie Miechów i Olkusz i 35 okręgów sądów gmimiych. Pod względem administracyjnym na 7 powiatów jędrzejowski, kielecki, miechowski, olkuski, pińozowski, stopnioki i włoszczowski. Br. Ch. Kielce, os. młyn. , pow. kutnowski, gm. Wojszyce, par. Bedlno. W 1827 r. było tu 3 dm. , 18 mk. , obecnie 1 dm. , 10 mk. , 2 morg. Należy do folw. Werów. Kielce al. Kiełczewo, w dok. Kelz, wś, jak się zdaje na ziemi chełmińskiej położona, darowana przywilejem łowickim r 1222 bisk. Krystyanowi, obecnie nie istnieje; chybaby czytaó należało Kelp t. j. Kiełp, pod Chełmnem, własność biskupów. Ob. Kętrz. Ludność polska w Prusiech, 57. Kiełchenów, kol. włośc, pow. piotrkowski, gm. Łękawa, par. Grocholice, 27 dm. , 200 mk. , 293 mr. rozl Kielców, niem Weigelsdorf, wś, górny, dolny, wielki i mały K. , pow. oleśnicki, par. Kunersdorf, ma bardzo piękny kościół ewangelicki z 1790 92, erygowany około 1597 r. Gospodarstwo rolne i przemysłowe wzorowe. Kielcowo, ob. Zweihof niem, pow. wrocławski. Słownik geograficzny Zeszyt 37, Tom IV. Kiełchenów Kielce Kielcz, niem. Keltsch, wś i folw. , pow. wielkostrzelecki, o 2, 59 mil od W. Strzelec, przy linii kol. żel. Wś K. istniała już w XIII w. ; na pocz. w. XIV wymieniona jako wś kościelna w archidyakonacie toszeckim p. n. Kelczaw. Ma 98 osad, 1, 350 mr. rozl, kościół z r. 1779 murowany i szkołę. Folw. ma 1, 600 mr. rozl. z drugim folw. Twardy i leśnictwem Biadacz. Jest tu wielki piec wapienny i gorzelnia. Do wsi K. należą kol. K. w r. 1815 19 założona; kol Nowa wieś i trzy młyny wodno, z których jeden zowie się Gajda, drugi Łysek. St. dr. żel z Kluczborka do Bytomia, o 55 kil. od Kluczborka. Par. K, dek. toszeckiego 1869 r. miała 4, 290 katol, 204 ewan. , 48 izr. Kielczanka, rz. , ob. Silnica. Kielczawa 1. , wś w pow. rzeszowskim, przy ujściu potoku Struga do Wisłoka, naprze ciw Tyczyna, od którego jest o 2 klm. oddalo ną, należy do parafii rzym. kat. w Tyczynie, liczy 1, 209 mieszk. rzym. kat. , z których 92 przebywa na obszarze większej posiadłości, i ma szkołę ludową. Od północy i wschodu jest otoczona lasami. Znajdują się tutaj kopalnie węgla brunatnego lignitu, ale wyzyskiwanie nie rozwija się, częścią dla dostatku drzewa opałowego i trudności transportu w okolice bezleśne, częścią dla wstrętu ludności do uży wania tego materyału opałowego i braku ka pitałów dla prowadzenia przedsiębierstwa na wielką skalę. Większa pos. p. Fr. Zbyszewskie go ma obszaru 306 mr. roli, 41 mr. łąk i ogr. , 57 mr. past. i 172 mr. lasu; pos. mn. 971 mr. roli, 122 mr. łąk, 120 mr. past. i 451 mr, lasu. 2. K. , wś na północny zachód od Baligrodu, w pow. Lisko, 660 m. n. p. m. , leży w okolicy górzystej i lesistej, ma cerkiew drewnianą przyłączoną do parafii gr. kat. w Mchawio i należy do parafii rzym. kat. w Baligrodzie, zkąd jest 4 klm. odległą. Ze 178 mieszk. mieszka 32 na obszarze więk. pos. ; pod wzglę dem wyznania jest. 4 rzym. kat, , zresztą gr. kat. Większa pos. ma obszaru 107 mr. roli, 29 mr. łąk, 29 mr. past. i 100 mr, lasu; mniej. pos, 207 mr. roli, 43 mr. łąk, 61 mr. past. i 34 mr lasu. Graniczy na wschód z Mchawą, na zachód z Kalnicą niźną a na południe z Roztokami. Por. Długi potok. Mac. Kielczyn, niem. Koelschen, wś, pow. rychbachowski na Szląsku, z kośc. paraf. i dekan. kat. Kościół wzniesiony 1270 r. przez księcia świdnickiego Bolesława. W pobliżu leży góra t. n. , na której podobno istniał niegdyś zamekobronny. Kiele, wś i folw. w pow, słuckim, o milę od mka Kopyla na wschód, przy drodze wiodącej do wsi Staniek położone. Wieś ma osad 15. W tej okolicy wypływaz moczarów rzeka Wasna. Kiele, wś nad rz. Cesarką, pow. wileński, 3 okr. adm. , o 64 w. od Wilna, 13 dm, , 138 mk. , z tęgo 22. prawosł. , 116 kat. l866. Kieleczka, Keleczka, r. 1534 Khlainkeletzki, wś i dobrą, pow. toszecko gliwieki, o 4 milę od Gliwic, o 1 i ćwierć od Toszka, par. Wyźnice i Wielowieś. Wś K, ma 18 osad, 584 mr. rozl. , dobra zaś 326 mr. Kielejcie, zaśc, pow. wileński, 4 okr. adm. , o 50 w. od Wilna, 2 dm. , 13 mk. kat. 18. 66. Kielekond niem. wygodna przystań i mko na wyspie Ozylii. Kieleńska Huta, pow. wejherowski, ob, Kieleńska Huta, Kielewicze, wś nad rz. Wołożynką, pow. oszmiański, 4 okr. adm. , 57 w. , od Oszmiany, 13 dom. , 130 mk. , z tego 100 prawosł. , 30 kat. 1866. Kielick zapewne Kelig, folw. , pow. kalwaryjski, gm. i par. Udrya. Odl 40 w. od Kalwaryi; ma 4 dm. , 15 mk, Kieliczawa, ob. Kielczawa. Kielik, ob. Cisniawa. Kielińska huta, niem. K rycer. dobra do Kielna należące, pow. wejherowski, przy bitym trakcie leźnienskowejherowskim, w okolicy lesistej i piaszczystej. Obejmuje wybudowania Bożanki i Glinna, gbur. posiadł 23, włók 44, dm. 24, kat. 212. Parafia, szkoła i poczta Kielno. Odl. od Wejherowa 3 mile. . Kielischken niem. , wś, pow. szczycieński, ob. Kilszki, Kieljany, wś nad rz. Wyssą, pow. szczuczyński, gm. Radziłów, par. Wąsosz. W 1827 r. było tu 15 dm. , 79 mk. Kielle, wś, pow. wileński, 2 okr. adm. , o 44 w. od Wilna, 6 dm. , 72 mk. kat. 1866. Kielminie, wś, pow. szawelski, gm. kiryanowska, 19 dusz męz. , 52 dzies, ziemi. J. Godl. Kielminy, wś, pow, rossieński, par. taurogowska. Kielmy, dobra w pow. rossieńskim, część w szawelskim, parafii kielmońskiej; po uwłaszczoniu włościan, po kilku eksdywizyach, w końcu po konfiskacie, której uległa część brata obecnego dziedzica Juliusza Grużewskiego, założyciela słynnej fabryki zegarków w Genewie Czapek i Patek, posiadają obecnie z folwarkami 160 włók ziemi, własność Jana Grużewskiego. Dobra K. z miasteczkiem handlowem tegoż im. przecina szosa z Szawel do praskiej granicy w Tawrogach; graniczą K. na północ o dwie wiorsty z dobrami Powerpiany Adolfa Przeciszewskiego, na zachodzie o 3 wiosty z majątkiem Werpiany Witolda Mikszewicza; na południe Nowe Kielmy małoletnich Kaczanowskich po babce Grużewskiej, ze schedy kielmeńskiej jako posag wydzielone. Kielmy od Rossien odległe mil 4, od Szawel mil 6. W miasteczku znajduje się zarząd 1 okr. policyj nego, zarząd 3 ucząstku sądowego kantor pocz Kielcz Kielczanka Kielczawa Kielczyn Kiele Kieleczka Kielejcie Kielekond Kieleńska Huta Kielewicze Kielick Kieliczawa Kielik Kielińska Kieljany Kielle Kielminie Kielminy Kielmy Kielcz towy, stacya telegraficzna, zarząd gminy należącej do 1 ucząstko, kościoły katolicki reformowany, synagoga, gorzelnia, piwowarnia, dwie garbarnie, bardzo wiele drobnych sklepów handlowych, r. 1880 przez obywatela z Podgaja Jana Iwanowicza urządzony skład maszyn i narzędzi rolniczych, duży murowany magazyn kolonialnych towarów i gospody chrzeiciiańskiej. W miasteczku Kielmach obecnie jest domów 347 i 1, 800 mieszkańców, z tych chrześcian 200 dusz, reszta żydzi. Słynne są Kielmy, swemi jarmarkami na końie, które trwają od 3ch króli do Wielkiejnocy po jednym dniu w tygodniu. Gmina kieimeńska uwłaszczona. dzieli się na 5 gromad burbajcka, helenowska, ginejkowska, rynwidzka i żadowiska; na ogół dusz 2, 715, ziemi zaś uwłaszczo no 11, 870 dziesięcin. Dom mieszkalny w Kielmach murowany przed kilkuset laty zachował swoją wspaniałą starożytną cechę. Kielmy zo, stały nabyte w 1579 roku przez Pawła Gruźewskiego, który przybył z Mazowsza na Zmujdź, od książąt Sołomereckich. Z trzech synów jego Jan żonaty z Zofią Radzimińską, która fundowałała kościół reformowany w 1615 r. Murowany w gotyckim stylu z wysoką wieżą, ostatecznie kościół ten skończony przez Jerzego z Zofii. Radzimińskiej Grużewskiego. Kościół rzymskokatolicki drewniany, fundowany przez W. X. L. Witolda w r. 1416. Z historyi krajowej wiadomo jak z powodu tolerancyi naszych przodków chętnie rozpowszechniały się nowiny religijne, tak iż niemal cała ukształceńsza klasa na Żmujdzi garnęła się do reformy. Do rodzin wiernych po dziś dzień reformie należą Grużewscy, Mikszewiczowie, Kurnatowscy, Urbanowiczowie i wiele inych. Zwykle tylko po matkach płeć żeńska wyznaje wiarę katolicką. Miasteczko Kielmy przecina rzeka Krożenta. , dwór zaś okala rzeka Wielbiana. Wjazd do wspaniałych zabudowań dworskich prowadzi przez bramę imurowaną, nad którą znajduje się starożytny księgozbiór z wielu cennemi egzemplarzami, manuskryptami i rządkiemi drukami, odnoszącemi się do reformaoyi i historyi krajowej. Starodrzew w dużym parku ozdabia piękną miejscowość. Miasteczko Kielmy kilkakrotnie ulegałopożarom. W 1701 roku Karol XII przebywał w Kielmach, później spalone przez sasów, staraniem dziedzioów budowle znowu powstawały. Z taryfy księstwa żmujdzkiego 1717 roku przekonywamy się, że Jakób Grużewski stolnik ks. żmujdzkiego posiadał Kielmy z miasteczkiem, i majątkiem Podnbiś i Gawżany 264 dymy, dobra Kurszany 180 dymów, Montwidów i sioło Pi luny 60 dymów, Szylany, Dobikinie, Żelwy, Plinksze 150 dymów, słowem 654 dymów, za które wnosił opłaty i powinności koronne. W skutek działów familijnychi burz krajowych podzielone te dobra stanowią dziś własność wielu rodzin wcale zamożnych w kraju. Obecny dziedzic Jan po śmierci brata Jerzego bezdzietnego z Józefą Piłsuzdką, napowrót do Kielm przyłączył Podubiś w malowniczej miej scowości między rzekami Dubissą i wpadającą do niej Kroźentą. Paraf. kościół. kat. w K. p. w. Wnieb. N. M. P. , z r. 1745 przez ks. Ja sińskiego wzniesiony. Kaplica w Werpianact i Juchniszkach. Parafia kat. dekanatu szy dłowskiego dusz 6, 710. Par. ewang. reform. dusz 192. J. Godl. Kielnarowa, wś, pow. rzeszowski, sąd pow. , par. i st. poczt. Tyczyn, u zbiegu potChmielnik z rzeką Strugiem, ma 1, 117 mk, w gminie, a 92 na obszarze dworskim, oraz szkołę filialną. Por. Kielczawa. F. S. Kielnica, w dok. Kelnicz, struga pod Prabutami, r. 1374 wspominana, pow. suski. Kielno, pierwotnie zapewne Kolno, niem Kölln, wś włośc. parafialna, pow. wejherowski, nad jeziorem, przy bitym trakcie wejherowsko lezieńskim. Obejmuje rycer. dobra i wybudow. ; Brzozówko, Dębnica, Jügerhof, Lis, Nowa rola, Place, Cegielnię kielińską; obszaru włók 141, gburów. 17, kat. 419, ew. 81, dm. 41. Parafia, szkoła i poczta w miejscu. Odl. od Wejherowa 3 1 4mili. Przy wsi znajduje się młyn wodny kieliński. Dwa razy w roku odbywają się tu jarmarki kramne i na bydło K. z kościołem parafialnym istnieje bez zaprzeczenia od najdawniejszych czasów; w dokum. zachodzi pierwszy raz, jak się zdaje, dopiero w r. 1342. W skutek reformacyi luterskiej kościół po dwakroć opanowany był przez innowierców. Pierwszy raz odebrał go i poświęcił bisk. Śtan. Karnkowski r. 1570, potem drugi raz bisk. Rozrażewski r. 1596. Wieś K. była królewszczyzną z fol. , stanowiła wielki klucz kieliński, do którego należały wioski i dobra opróc K. , Szynwałd, Przodkowo, Czapły, Nynkowy, Bojany, Jeleń i Kosowo. Oddawna trzymali te dobra t. z. tenuci czyli dzierżawcy król. Roku 1570 trzyma je Ernst Wejher, roku 1590 Jan Wejher, starostowie puccy. Roku. 1654 rząd polski, za otrzymaną od Jana Werdy, podkom. pomorskiego, ster. nowskiego, pożyczkę 83, 900 fl. , oddał te dobra w zastaw synom Werdowym, wolne od wszelkich ciężarów aż do czasów wykupna. R. 1686 Linda, tenuta. R. 1702 Jakób Łebiński, sędzia ziemski mirachowski, tenuta. R. 1751 Łebiński, dzierżawca, kóśoiół swoim głównie nakładem pobudował. R. 1789 Jakób Łebiński, dzierżawca. Z pomiędzy proboszczów odznacza się szczególnie Zygmunt Niwicki, kan. włocławski, sekret. król. , na polu piśmiennictwa także znany; r. 1687 wydał w Gdańsku Regula vitae sacropolitica; r. 1692 w Ratyzbonie in IVo oum figuris, , hebdomas sancta seu Kielnarowa Kielno Kielnica Kielno Kielskie Kielnobrydzie Kielnobrydzie Kielnomiedzie Kieinów Kielnówka Kielp Kiełpin Kielpiszki Kielsak Kieł Kiełakiemie Kiełb Kiełbaciszki Kiełkaczyn Kietbasa Kiełbasicze Kiełbasin Christus rex, judex, mediator, r. 1714 ponownie drukowane; umarł jako jezuita w Krakowie. O parafii kiellńskiej pisze dyecez, szemat z r. 1867 Parafia Kielno liczy dusz; 5, 898; kościół tytułu św. Wojciecha, patronatu dziedzica kielińskiego pana Dix, nie wiedzieć kiedy fundowany i konsekrowany. Kościół. filialny w Szynwałdzie aż do r. . 1866 także drugi filialny w Przodkowie, osobno teraz odłączony; wsie parafialne oprócz 21 osad do filii należących Kielno, M. i W. Bieszkowice, Bieszkowo, Bojany, Borowa góra, Bożanka, Brzozowa góra, Brzozówka. Brzozowe błoto, Czernia, Dębnica r. 1760 Chmierek; niepodany, teraz, Dębowa góra, Dobrzewino, Dębowa karczma, Głodowo, Głodówko, Gogolewo, Glinna, Glinica, Wielka wieś, Grenzfliess, Zielenisz, Hamowana, Jägersburg, Kamień, Karczemki, Kaszary, Kielińska huta, Kłosowo, Kłosówko, Koleczkowo, Koleczkowski młyn, Kopcniewo Kontorwers, Kowalewo, Łekno, Lisewko, Marchowo, Marchówko, Marcinki, Mniszewko, Mniszewska dąbrowa, Mrówczy zamek, Nowa karczma, Niemotowo, Nowa rola, Okuniewo, Oliwska dąbrowa, Orzechowo, Piecewo, Place, Piekiełko, Psale, Psalmo, Rąb, Rębiska, Renówko, Rogalewo, Sarnia góra, Czarna góra, Warzno, Warzenko, Warzeńska huta, Wielka rola, Wiślin, Zagannik. Szkoły parafialne 3; w Kielnie dzieci kat. 181, w Wiślinie 61, Szynwałdzie przeszło 200; więcej niż 200 kat. dzieci nie uczęszczało wtedy do żadnej szkoły. O nagrobkach, jakie się w tutejszym kościele znajdowały, czytamy w Echo sepulchralis ręk. z r. 1765 w Peplinie str. 24 1 Generoso Samueli de Kczewo Kczewski, viro antiquae nobilitatis et virtutis, pio in Deum, moribus gravi et integro, fortuna sua majori et contento, tandem anno Christi 1646 XIV Kal. Junii scelerata manu subditi improvisum capiti innoxio, idum infligentis, prob netas trucidato. Nunc de lapide hoc hospitali ossium conditore, perfidae Tero immanitatis indice et exprobratore, monumentum amoris et pietatis conjunx dilectissima Susanna de Bakowiec Scglichtingia et superstites liberi multis cum lacrymis ponunt. Abi lector et yitae inpessum unum, egressus sarios cogita. 2 Generosus Gasparus Uberfeld anno 1561 d. 11 Sept. natus in Koleczkowo haeres, obiit a. 1617 d. 9 Martii, cujus animae Deus misereatur. 3 Hic sepultus jacet Praenobilis Dominus et raodestus juvenis Laurentius Jantzen de majori Warsen a. 1632 d. 2 januarii, 4 Anno 1666 d. 23 Octobris Prsenobilis Dominus Carolus Jantzen de majori Warsen abdormivit in Domino. Donet eis requiem. Kś. F. Kielnobrydzie, wś, pow. wileński, 1 okr. adm. , o 20 w. od Wilna, 12 dm, , 49 mk kat. 1866. Kielnomiedzie, zaśo. , pow, wileński 1 okr. adm. , o 22 w. od Wilna, 1 dm. , 5 kat. 1866. Kieinów, niem. Gollenau, wś, pow. kładzki na Szląsku, par. kat. Lewin, par. ew. Chudoba. Kielnówka, przys. Racławówki, pow. rze szowski, par. rz. kat. Zabierzów, według szematyzmu duchownego 153 mk. Mac. Kielp niem, pow. chełmiński, ob. Kiełp. Kiełpin niem, ob. Kieipin, Kielpiszki, wś, pow. rossieński, par. kołtyniańska. Kielsak al. Kilbsak, może Kielczak, os. , pow. rypiński, gm. Sokołowo, par. Ruże, odl o 21 w. od Rypina, ma młyn wodny, 1 dm. ., 4 mk. 40 mr. gruntu. Kielskie jez. , ob. Człuchowo, t. I, 866. Kieł, Kiełek, kielcz. Kielan, dane przezwisko, sta nowi źródłosłów nazw Kielce, Kielanowice, Kiełczyn, Kiełki i t. p. Br, Ch. Kiełakiemie, wś rząd. , pow. trocki, 1 okr. adm. , 8 w. od Trok, 7 dm. , 58 mk. , z tego 12 żydów, 46 kat. 1866. Kiełb, Kiełbas, dawne. przezwisko, stanowi źródłosłów nazw Kiełbasy, Kielbów. Br. Ch. Kiełbaciszki, zaśc. , pow. wileński, 3 okr. adm. , o 61 w. od Wilna, 2 dm. , 5 mk kat 1866. Kiełkaczyn, ob. Kiełbasin. Kietbasa 1. karczma, pow. warszawski, gm. Młociny, par. Wawrzyszew, leży przy samym lasku bielańskim, po szosie od Wawrzyszewa. Obok niej stoi pomnik z marmuru niewiadomego pochodzenia. 2. K. , wś włośc, pow. brzeziński, , gm, Popień, par. Jeżów. Leży przy linii dr. żel. War. Wied. na półn. od Rogowa. W 1827 r. było tu 8 dm. , 48 mk. ; obecnie 12 dm. , 115 mk. , 128 morg. Kiełbasicze, wieś i piękny folwark w pow. słuckim, nad rzeką Łanią, w żyznej, obfitej w łąki miejscowości; wieś ma osad 6; folwark, dziedzictwo Bołtucia, dobrze zagospodarowany, ma obszaru 15 włók i 3 morgi. Al. Jel Kiełbasin, niem. Kielbaszin za krzyżaków Wurst, Wurstdorf, wś kościelna, folw. prob. i dobra, pow. toruński, nad strugą Bachą, Obszaru liczą mr. 1992, bud. 22, dm. 12, katol. 129, ew. 9. Parafia w miejscu, szkoła Mlewo, poczta Chełmża. Dwa razy odbywają się tu jarmarki doroczne. Wieś K. . była początkowo dobrami rządowemi, należącemi do komturyi toruńskiej, liczyła wł. 59, czynszowała 15 m. 9 skot. W księdze czynszowej z XV w. czytamy K. ma wł. 60, osadnicy dają od włóki po 9 skot. i 2 kury; obsadzonych włók 13, pustych 47; karczma czynszuje 1 m. 2 kury, suma 6 m. R. 1457 król Kazimierz podarował K. wraz z całą komturyą toruńczanom. Przez długi czas była to wieś szarwarkowa, gburami obsadzona. R. 1730 magistrat toruński wydał ją radnemu Rosstäuscher na 20 lat bez wszel kiego czynszu; tylko aby folwark urządził, budynki wystawił i lepsze gospodarstwo xapro Kiełbaski Kiełbaska Kiełbasin Kiełbasin wadził. W K. znajdował się oddawna wlatrak; szkoła katol. była tu po 2 okupacyi prusMej założona. Sławne odbywały się tu targi na odpust Narodz. N. M. P. R. 1837 wydało miasto K. w wieczystą dzierżawę za 2500 tal. i rocznym kanonem 543 tal. . R. 1863 na własność tę wieś odprzedało za 80000 tal. R. 1859 posiadacz Wierzbicki. O stanie parafii tutejszej donosi dyeoez. szemat. Parafia K. liczy dusz 1712; kościół tyt. Narodz. N. M. P. , patronatu rady miejskiej toruńskiej; kiedy fundowany lub konsekrowany nie wiadomo. Istnieją braotwa św. Józefa i trzeźwości; kościół filialny w Srebrnikach; prob. Teod. Skrzypiński. Wsie paraf. Kiełbasin, Zalesie, Grodno, Mirakowo, Morczyny, Lipowiec, Nowy dwór i Mlewo. Szkółki, paraf. w Mlewie dzieci katol. 118, w Srebrnikach dzieci 86 katol, dzieci 32 odwie dza, szkoły ewang. Czyt. Wernicke Gesch. Thorns, str. 267; Gesch. des Culmerlandes, str 114. Por. Wierzbno. Ks, F. Kiełbasin, wś na Mazurach pruskich, u żródeł rz. Rozogi. Może Kiłbasy ob. . Kiełbasin, Klełbaszyn, niem. Kielbaschin. 1. Stary, wś i folw. , pow. olesiński, o 5 kil, od Oleszna, par. Wędrynia; wś ma 5 osad, do 100 mr. rozl, folw. 400 mr, 2 Nowy, kol tamże dalej od Oleszna, ma 6 osad po 4 mr. Kiełbaska, os. , pow, grójecki, gm. Kąty, par. Sobików. Por. Czarnylas. Kiełbaska L lub Czapelna, rz. , poczyna slę w pow. tureckim pod Grębkowem, płynie ku wschodowi przez Kowale i Kaczki, poczem przybiera kierunek wschod. półn. , płynąc pod Korytkowem na wschód Turku; za Pęcherzewem wchodzi w pow. kolski, płynie przez Kalinowę, Młyn, Czaple, Brudzew, Cichowo; pod Ruszkowem rozdziela się na dwa ramiona, z których pierwsze, płynąc prosto ku północy, wpada z lewego brzegu do Warty pod m. Kołem; drugie zaś w kierunku północ. zachodnim płynie przez Kościelec i wpada do tejże rzeki pod. Trząśniewem W przywileju lokacyjnym m. Koła, z r. 1362 jest mowa o prawie na młyn in fluvio dicto Tetscza, na rzece Wietseczy, a że przytem oddzielnie wspomniana rz. Warta, zatem Vetscsza jest widocznie dawną nazwą Kiełbaski. Kod. Rzyszcz. I, 220. Długa 30 wiorst. Por. Janiszew. 2. K, albo Skrzyńska rz. w pow, augustowskim, poczyna się dwu strumieniami pod Skrzynkami i Holkowcami, płynącemi na Wschód i łączącemi się niedaleko Zabrbczan; pod tą wsią rozdziela się znowu na dwa ramiona, z których jedno p. n. K. płynie ku wsch. płn, koło Zahoran, Łojków i Kiełbasek; drugie, zaś p. n. Skrzyńskiej w płd. wsch. kierunku koło Balii i Podpuszkany, i wpadają z lew. brz. do Niemna; ostatnie o 5 w. na płn, Grodna, pierwsze o 5 w, dalej na półn. Długa jako Skrzyńska przeszło 5 w. , jako K. 8 w, J, Bl Kiełbaska, potok, wypływa w obr. gm, Manasterea, w pow. stryjskim, w płd. Jej stronie, dwiema strugami; płynie dolinką krętym biegiem ku północy, a zabrawszy strugę, pod Wiczkańską górą nastającą, zwraca się na półn. zachód i śród domostw Starej wsi, należącej do Manasterca wpada z pr. brz. do Olszki, dopływu Dniestru. Długość biegu 5 kil. Br. G. Kiełbaski 1, folw. , pow, konstantynowski, gm. i par. Huszlew, rozległość podana razem z rozległością majątku Kobylany ob, , do którego K, należą. Miejsce urodzenia Kaz, Wład. Wójcickiego. 2 K, dwór nad Nienanem, pow. augustowski, gm. Balia Wielka, par. Hoża, o 63 w, od Augustowa, między Łojkami a Niemnem, ma 22 dm. , 152 mk. Lasy okoliczne słyną, z, obfitości grzybów i rydzów, zbieranie których przynosi włościanom niezgorszy dochód. Folw. K. rozległ, mr. 732, grunta orne i ogrody mr. 424, łąk mr, 20, pastwisk. mr. 47, wody mr, 34, lasu mr. 150, zarośli mr. 28, nieużytki i place mr. 29. Budowli drewn. 12; pokłady torfu i marglu w niektórych miejscowościach. Wieś K. osad 24, z gruntem mr. 321. Now. Kielbaśna 1. rus. Kołbaśna, wś, pow, bałcki, gm. Woronków, par, Rybnica, nad rz. Kiełbaśną długą, dopływem Rybnicy; mk. 1167, dm. 211, ziemi włośc. 1447, dwors. 4561 dzies. Cerkiew p. w, ś. Krzyża ma 1235 parafian. 45 dzies, ziemi. K. należała kolejno do Zamojskichs Koniecpolskioh, Lubomirskich, Moszyńskich, dziś Juryewiczów. 2. K. , przedmieście Szarogrodu, nad rz. K. , dopływem Moraszki. Klłbaśna 1. rzeczka, lewy dopływ Moraszki, ma źródła powyżej wsi Kozłówki, odgra nicza pow. mohylowski od jampolskiego, mija wsie Kozłówkę, Paciorowę, pdm. Kiełbaśnę i między pdm. Maiłowką a Szarogrodem uchodzi do Moraszki. 2. K. długa, rus. Kołbasna dolha, rzeczka w pow. bałckim, poczyna się koło wsi Domanicy, wpada do Rybnicy pod wsią Kiełbaśną. Dr. M. Kiełbaśna, góra, ob. Górce, tom II, 701. Kiełbasów, potok górski, ma źródła leśne w lesie Kiełbasowem zwanym, w obr. Przyłękowa, pow. żywiecki; płynie w kierunku północnym, a przed swem ujściem do Koszarawy z lew. brz. , porusza tracz. Długość biegu 2 kil. Kiełbasy, pustk, , pow. sieradzki, , gm. i parklonowa, odleg. 34 i pół w. od Sieradza, ma 7 dm. , należy do dóbr Klonowa. Kiełbasy, niem. Kelbassen, wś, pow. szczycieński, w okolicy lesistej i bagnistej, na prusko polskich Mazuracli, nowo założona po roku 1763. Por. Kiełbasin. Ks. F. Kietbaszyn, ob Kiełbasin. Klełbonki, Ält i Neu, wś, pow, ządzborski, st. poczt. Peitschendorf. Kiełbów, wś i folw. , pow, radomski, gm, i par, Błotnica, odl, 21 w. od Radomia, posiada Kiełbasy Kiełbów Kietbaszyn Klełbonki Kiełbasów Kiełbaśna Klłbaśna Kielbaśna Kiełczewice Kiełbów Kiełbowo Kielcze Kiełczew Kie Kiełczewo Kiełczówka Kiełczygłów Kiełczewka gorzelnię, browar 1 cegielnię. Leży przy trakcie bitym 1ej klasy. w 1827 r. było tu 18 dm. , 94 mk. , obecnie 38 dm. , 287 mk. ; ziemi dworskiej 660 mr. , włoś. 419 mr. Według Towarz. kred. ziems. dobra K. składają się z folwarków K. , Siekluki, Gózd i Żdżary, osady da wniej msta Wyśmierzyce, wsi K. , Siekluki, Gózd, Zdżary, Wola Gozdowska i Trąbki. Rozległość wynosi mr. 2889; folw. Kiełbów grunta orne i ogrody m. 439, łąk mr. 120, pastwisk mr. 103, nieużytki i place mr. 56, razem mr. 718; budowli mur. 16, drewn. 10; płodozmian 5 i7 polowy; folw. Siekluki grunta orne i ogrody mr. 348, łąk mr. 113, pastwisk mr. 205, lasu mr. 380, nieużytki i place mr. 18, razem mr. 1064; budowli mur. 3, drewn. 4; płodozmian 10polowy; folw. Gozd grunta orne i ogrody mr. 674, łąk mr. 225, pastwisk ar. 183, nie użytki i place mr. 25, razem mr. 1107; budowli mur. 5, drewn. 10; płodozmian 9 polowy; folw. Żdżary rozległ. mr. 152, od dóbr tych odłączony. Osada dawniej miasto Wyśmierzyce osad261, z gruntem mr. 1394; wieś Kiełbów os. 47, z grun. mr. 419; wś Gózd os. 37, z gr. mr, 560; wś Siekluki os. 41, z gr. mr. 779; wś Żdżary os. 12, z grun. mr. 604; wś Wola Gozdowska os. 3, z grun. mr. 173; wieś Trąbki os. 2, z gruntem mr. 88. A. Pal. Kiełbów, pole w par. Bieliny, pow. opocz. Łaski, Lib. ben. I, 714. Kiełbowo, wś, pow. płoński, gm. Stróżęcin, par. Gralewo, odl. o 21 w. od Płońska, ma wiatrak, 10 dm. , 87 mk. , 441 mr. gruntu. Folwark I. z dezertą Wyrwały miał 1840 r. 370 mr. rozległości. Kielcze Kopki i Stare, wś szl. , pow. szczuczyński, gm. Grabowo, par. Lachowo. Jestto odwieczne gniazdo szlacheckie rodu Kiełczew skićh, wspominane w dokumentach XVI w. Gloger. Por. Danowo, Kiełczew 1. wś i folw. , pow. węgrowski, gm. i par. Prostyń, o 7 w. od Małkini, o 3 w. od rz. Buga. W 1827 r. było tu 30 dm. ,. 354 mieszk. , obecnie 74 dm. , 600 mieszk. , obszaru ma 2286 mr. , w tem 1234 mr. folwarcznych. 2. K. Smużny i K. Górny, dwie wsie, pow. kolski, gm. Lubotyń, par. Wrząca Wielka, odleg. 10 w. od Koła. W 1827 r. K. Smużny miał 22 dm. , 275 mk. , K. Górny 18 dm. , 131 mk. ; obecnie pierwszy ma 14 dm. , 123 mk. ; drugi zaś 7 dm. , 56 mk. Była gmina K. Smużny, 974 dusz, należała do b. powiatu włocławskiego. Folw. K. Smużny rozległy mr. 1296; grunta orne i ogrody mr. 857, łąk mr. 192, pastwisk mr. 112, wody mr. 1, lasu mr. 91, nieużytki i place mr. 43; budowli mur. 15, drewn. 2; płodozmian 5 i 16polowy; w małej ilości są pokłady wapna, torfu i marglu. Wś K. Smużny os. 53, z gruntem mr. 124. Folw. K. Górny i Wandynów z wsią K. Górny, rozl. mr. 1034; grunta orne i ogrody mr. 824, łąk mr. 132, pastwisk mr. 1, lasu mr. . 39, nieużytki i place mr. 38; budowli mur. 5, drewn. 4; płodozmian 12 i 15polowy; w małej ilości są pokłady torfu, wapna i marglu. Wieś K. Górny osad 28, z gruntem mr. 25. Kiełczewek, kol; , pow. kolski, gm. Krzykosy, par. Grzegorzew, odleg. 8 w. od Koła. W 1827 r. było tu 20 dm. , 207 mk. ; obecnie 31 dm. , 297 mk Ob, Chełmno. Kiełczewice, Dolne i Górne, wś i folw, imd rz. Bystrzycą, pow. lubelski, gm, Piotrowice, par. Kiełczewice. Posiadają kośoiół par. murowany; parafia istniała tu już w XT w. , kościół założony został, w 1431 r. przez Jana dziedzica Kiełczwic i dotąd przatrwał. Par. K. dek, lubelski, 1348 dusz. Dobra K. lit. A składają się z folwarków Poczyśle i Dobczyzna oraz wsi K. Dolne. Rozległ, wynosi m. 1910. Folwark Poczyśle grunta orne i ogrody m. 681, łąk mr. 83, pastwisk mr. 2, wody mr. 10, lasu mr. 517, nieużytków i placów mr. 21, razem mr. 1314; bud. mur. 6, drewn. 13; płodozmian 10 polowy. Folw. Dobczyzna grunta or. i ogrody m. 380, lasu mr. 199, nieużytki i place mr, 17, razem mr. 596; bud. drewn. 3, gorzelnia, . młyn wod, , tartak; pokłady wapna i marglu. Wś K. Dolne os. 37, z grantem m. 767. Folw. K. Górne lit. B rozległy mr. 935; grunta or. i ogrody mr. 711, łąk mr. 7, pastwisk mr. 13, wody m. 15, lasu m. 173, nieużytki i place mr. 16; bud. mur. 3, drewn. 14, młyn wodny; pokłady wapna. Wś K. Górne os. 33, z gruntem mr. 464. Fol K. lit C al. Borkowizna, rozległy mr. 852; grunta orne i ogrody mr. 389, łąk mr. 8, pastwisk mr. 19, lasu mr. 318, zarośli m. 87, nieużytki i place mr. 31; bud. drewn. 5. Folw. ten w r. 1874 oddzielony od dóbr K. lit. A. Kiełczewka, ob. Giełczew. Kiełczewo, ob. Kielce. Kiełczewo, wś nad Obrą, pow. kościański; 139 dm. , 1323 mk; 72 ew. , 1243 kat. , 8 żyd. Szkoła elementarna kilkokląsowa, 252 analf, ; poczta, telegr. i st. kol. żel. w Kościanie Kosten o 2 kil. ; pod wsią wykopano małą brązową figurkę podwójną odłam naramiennika, mężczyznę i kobietę w stroju średniowiecznym. Kiełcznica, rz, w pow. opoczyńskim, wypływa na połd. Wólki a na półnwsch. Studzianny, płynie w kierunku płn. wsch. przez Różannę, Wilkopole i pod Łęgonicami wpada z praw. brz. do Pilicy; długa 10 w, J. Bl. Kiełczówka, wś i folw. , pow. piotrkowski, gm. Podolin, par. Wolbórz, leży w pobliżu linii dr. żel. warsz. wiedeń. na północ od st. Baby. Wś ma 16 dm. , 125 mk. , 217 mr. ; folw. 4 dm. , 32 mk. , 448 mr. 389 ornej; os dróżnika kolejowego 1 dom, 4 mk. , 1 morg rozl. Kiełczygłów, kol. i folw. , nad rz. Strugą, pow. wieluński, gm. Kiełczygłów, par. Rzą Kiełbów Kiełkowice Kiełczyglówek Kielczygłowska Huta Kielczyn Kiełczyna Kiełczyńska Wola śnia, odl. 32 w. od Wielunia. W 1827 r. było tu 89 dm. , 581 mk. ; obecnie K. z koloniami E. , Wyręba, Kula, Dryganek, Studzionnica, Bero ie małe i duże, Skoczylas t. Jasień, Otok i Chruścińskie, liczy 180 dm. , 1470 mk. Sam folw. K. ma 16 dm. , 116 mk. , posiada gorzelnię i młyn wodny. Majorat ma 2022 mr. obszaru. w tem 1362 mr. lasu. Według Towarz. kred. ziemskiego dobra majorat K. w r. 1859 oddzielone zostały od dóbr rząd. Pajęczno. Nadane na prawach majoratu w r. 1837 generałlejt nantowi hr. Neselrode, obecnie są w posiadaniu Sergiusza Muchanowa; składają się z folw. Kiełczygłów rozległości morg. 791, Chruściańskie rozl. 195, osada młynarska Chruściańskie mr. 26, pustkowie Kule y. Kiele rozl. mr. 1, 18, pustk. otok z młynem rozl. mr. 149, pustk. Studziennica rozl. mr. 288, pustk. Jasień rozl. mr. 77, pust. Wyręba rozl 84, pustk. Beresie dnie rozl. mr. 171, pustk. Dryganek rozl. mr. 264, nomenklatura Strąk karczma, pustk. Beresie małe rozl. mr. 114, w lasach mr. 1141, razem mr. 3418. . Wsie Kiełczygłów os. 201, z grantem Mr. 2913; Glina os. 64, z grunt, mr 801; Gumnisko os. 20, z grun. mr. 537; Osina os. 37, z gruntem mr. 506. Niegrodowe starostwo kiełczygłowskie albo kiełczykowskie leżało w wdztwie sieradzkiem, pow. Szadkowskim; podług lustracyi z r. 1661 zaliczała się do tego starostwa wś Kiełczygłów z 2ma smolamiami. , 3ma młynami i 1m folwar. z nową wówczas osadą Kruszyną, oddzielona od dawniejszego sstwa piotrkowskiego i sokolnickiego. W r. 1771 było w posiadaniu Kazimierza Myszkowskiego, który z niego uiszczał kwarty w ilości złp. . 1064 gr. 22, a hyberny złp. . 746 gr. 10. Na sejmie warszawskim z r. 1773 75 stany rzpltej nadały toż sstwo w posiadaliie emfiteutyczne na lat 50 Janowi Mielińskiemu, wraz z dobrami Wiączyn polny i leśny. Gmina K. należy do s. gm. okr. IV w Działoszynie, gdzie też st. poczt. ; urząd gm. w miejscu. Obszar gminy wynosi 9697 mr. ; ludnośó 3824. W skład gminy wchodzi cały obszar dawnych dóbr rządowych K. , na których terytoryum powstały liczne kolonie dawniejszych czynszowników. Kolonie te są Kiełczygłów, Wyręba, Kula, Dryganek, Studzienica, Beresie małe i duże, Skoczylas v. Jasień, Otok, Chruśćiaiskie, Osina, Gumnisko, Glina, Huta kiełczygłowska, Obrów, Pierzyny, Dąbrowa, Kiełczygłówek. Prócz tego folw. Kiełczygłów, Brutus i osady Studzienica, Osina, Gumnisko, Skoczylas, Bick, Kurza Noga, Obrów, Beresie, Dąbrowa, Pierzyny, Chruścińskie. Kiełczyglówek, koi. i os. , pow. wieluński, gm. Kiełczygłów, par. Rząśnia W l827 r. było tu 23 dm. , 159 mk. ; obecnie 42 dm. , 249 mk; . Kielczygłowska Huta, kol. i os. , pow. wieluński, gm. Kiełczygłów, par. Rząśnia, leży o 30 w. od Wielunia przy błocie Wyrębisko, ma 32 dm. , 266 mk. Osada dworska należy do dóbr Kiełczygłów, ma 1 dom, 2 miaszk. Kielczyn 1. wś, pow. śremski, 8 dm. , 85 mk 9 ew. , 76 kat. ; 23 analf. Poczta i teleg. w Książu o 4 kil. ; st. kol. źel w Nowem Mieście Neustadt a. W. o 13 kil. 2. K. Olędry, 21 dm. , 213 mk. 43 ew. , 170 kat. ,; 76 analf. Poczta i tełegr. w Książu o 3 ML, st. kol. źel w Nowem Mieście o 12 ML M. St Kiełczyna, we i folw. , i K. poduchowna, wś pow. opatowski, gm. Malkowico, pow. Kiełczyna, odl. 21 w. od Opatowa; posiada kościół par. murow. , wzniesiony w XVIII w. , drewniany, pod wezw. św. Mikołaja, istniał już w XV w. Dług. II, 326. W 1827 r. liczono tu 16 dm. , 99 mk. ; obecnie K. ma 21 dm. , 120 mk. ., 298 mr. ziemi dworsk. i 131 włośc; zaś K. poduchowna 17 dm. , 100 mk. , 52 mr. ziemi włośc. Według Towarz. kred. ziems. folw. K. z nomenklaturami Ujazd, Buczyna, Las Wincentow; wsie Kiełczyna, Wola kiełczyńska i Skoczylas rozległość mr. 707 grunta orne i ogrody mr. 289. łąk mr. 42, pastw. mr. 140, lasu mr. 213, nieużytki i place mr. , 23; bud. drewn. 18; płodozmian 9polowy. Nomenklatura Buczyn i las Wincentów rozl. mr. 400 odłączone zostały. Wś Kiełczyna os. 18, z gruntem mr. 104; wś Wola kiełczyńska os. 20, z grunt. mr. 364; wś Skoczylas os. 6, z gruntem mr. 27. Kiełczyńska Wola, wś włośc, pow. opatowski, gm. Malkowice, par. Kiełczyna, odl. 21 w. od Opatowa, ma 24 dm. , 196 mk, 360 mr. ziemi włośc W XV w. należała do Dmuszewskich h. Ostoja i Jana Dmitrowskiwego h. Pilawa Dług. II, 326. Kiełki, wś nad rz, Raciążnicą, pow. płoński, gm. Dziektarzewo, par. Baboszewo, odl. o 15 w. od Płońska, ma 12 dm. , 327 mk. , 1006 mr. gruntu. Według Towarz. kred. ziems. folw. K. rozległy mr. 1387 grunta orne i ogrody mr. 449, łąk m. 83, pastw. mr. 123, lasu mr. 616, zarośli m. 85, nieużytki i place m. 31; budowli mur. 3, drewn. 6. Wieś K. osad 45, z gruntem mr. 307. Kiełków z Zaborzem, wś na lewym brzegu Wisłoki, w pow. mieleckim, należy do parafii rzym. kat. w Rzochowie, leży w równinie po krytej lasami sosnowemi, 183 m. n. p. m. , przy drodze z Przecławia do Mielca. Oddalenie od Mielca wynosi 4 kil. Przysiółek Zaborze jest położony na wschód od wsi pod lasem. Z 818 mk. rzym. kat. przebywa na obszarze większej pos. 108; jest tu szkoła ludowa. Większa pos. 949 mr. roli i 479 mr. lasu; mniejszą pos. 829 mr. roli i 174 mr. lasu. Mac, Kiełkowice, wś, pow. olkuski, gm. Ogrodzieniec, par. Giebło. Kiełkowo, wieś i gmina, pow, babimoski, 2 niiejsc a K. wś, b Niałek wielki Gross Kiełków Kiełki Kiełczygłówek Kiełkowo Kielpieniec Kielpeja Kiełotraki Kiełmiua Kiełmin Kiełmin Nelke, młyn; 47 dm. . 377 mk 49 ew, , 328 kat. ; 71 analf. Poczta i telegraf w Wolsztynie Wollstein o 7 kil. ; st. kolei źel w Zbąszyniu Bentschen o 20 kil M. St Kiełmin. os. leśna, pow. sejnoński, gm. Pokrowsk, par Teolin, odl 35 w. od Sejn, ma 1 dom, 6 mieszk. Kiełmiua al Kiełmin, wś i folw. , pow. brzegsiński, gm. i par Dobra. W 1827 r. było tu 11 dm. 87 mk, ; obecnie jest tu 30 dm. , 236 mk. i 475 mr. ziemi włośc. Ob. Dobra. . Kielmonańce, wś, pow, kalwaryjski, gm. Nadniemeńska, par Udrya, odl. 59 w. od Kalwaryi. W 1827 r. było tu 14 dm. , 102 mk. ; obecnie 23 dm. , 325 mk. Kiełmy, wś, pow. wileński, 2 okr. adm. o 71 w. od. Wilna, 6 dm. , 47 mk. katol 1866. Kiełotraki, zaśc, pow. święciański, 2 okr. adm. , o 30 w. od Swięcian, 3 dm. , 22 mk. kat. 1866. Kiełp, niem. Kielp, Kelp, włośc, wś, pow. chełmiński, na wyżynach praw. brz. Wisły, 1 milę od Chełmna. Obszaru liczy mr. 2289, bud. 59, dm. 24, kat 210, ew. 70; par. Starogród, szkoła w miejscu, poczta Chełmno. K. oddawna należał do dóbr stołowych biskupów chełmińskich. W inwentarzu biskupstwa cheł mińskiego z r, 1757 str. 55 czytamy K, wieś czynszowa, ma włók 30. Za jednym kontra ktem bisk. Leskiego z r. 1754 siedzą tu gburzy kontraktowi Wojo. Karalus, Wiktorya Walborska, Kazim. Wiśniewski, Mat. Morawski, Szymon Jędrzejewski, Walenty Jarocki, Ign. Jarocki, Paweł Grubiński i Habka, trzymają wł. 17 i łąkę Żółwicę nad Chełmianką jeziorem; każdy gbur od włóki daje zł. 18, szarwark przepisany odrabia, zboża równo z drugiemi do Wisły lub jeziora wywozi, przędzy końskiej łokci 6 uprząśó powinien, gęś 1, kur 2, Jaj mędel 1 dostawia. Zaprawni we wsi K. Maryanna Karczewska, Piotr Skubaczewski, Hiacenty Cętkowski i Kazim. Marchlewicz, za prawem biskupiem do lat 40 danem siedzą. Sołtys bez wszelkiej płacy pół włóki trzyma, Franc. Bor kowski ogrodnik. Po okupacyi rząd pruski za brał te dobra i wydał potem na własność wło ścianom. Ks. F. Kielpeja, wś, pow. święciański, 4 okr. adm. , o 86 w. od Swięcian, 12 dm. , 141 mk. , z tego 23 prawosł, , 118 kat. 1866, Kiełpień, os. leśna, pow. gostyński, gmina Duninów, par. Gombin; 3 dm. , 18 mk. , należy do wsi Dobrzyków. Kielpień, błota należące do leśnictwa lubocheńskiego w straży Regny, 150 m. n. p. , po nad linią budującej się drogi iwangrodzkodą browskiej, pomiędzy lasami należące mi do fa brykanta Szajblera a I okręgiem obrębu Jele nia Góra straży Regny. W. O. Kielpieniec 1. , wś, pow. gostyński, gmina Szczawin kościelny, par. Trembkl W 1827 r. było tu 18 dm. , 105 mk. , obecnie je. t 21 dm. , 15l mk. ; posiadają. , ziemi ornej żytnie j mr. 325, pokłady torfu. 2. K. albo Kiełpienice, wieś i folw. , pow. sokołowski, gm. i par. Sterdyń, W 1827 r. było tu 31 dm. , 265 mk, obecnie 37 dm. ,, 370 mk i 1075 mr. obszaru. Dobra. K. składają się z folw. . Przewóz Nurski z attynencyą K. i wsi K. , Przwóz Nurski, . Kizie, Białobrzegi. Rzeka Bug prziepływa stromą północną, , Rozl. wynosi m. 2619. grunta. orne i ogrody m. 229, łąk m. 100, pastw, m. 205, lasu m, 1958, nieużytki i place m. 128, bud. mur. 1, . drewno. 15, pokłady torfu. Wś Kieł pieniec osad 44, z grantem m. 596; wieś Przewóz Nurski osad 13, z. gruntem m. 280; wieś Kizie osad 5, z gruntem m. 131; wś Białobrzegi osad 28, z gruntem m. 818. W. W. Kiełpin 1. , wś nad Wisłąz, lewego brzegu, pow. warszawski, gm. . Młociny, par. Kiełpin. Odl 18 w. od Warszawy. Posiadą kościół paraf. drewniany, modrzewiowy, założony w r. 1649 przez Jana Węgrzynowskiego, 21 dm. , piękny ogród i wyborne łąki nadwiślańskie. Kępa kiełpinska, kol nad Wisłą, 9 dm. ; ludność trudni się hodowlą bydła i produkcyą na biału dla Warszawy. K. par. , dek, warszawski, 900 dusz. 2. K. , folw. i os. nad rz. Prosną, pow, wieluński, gm. Skrzynki, par. Giżyce. Odl. 34 i pół w. od Kalisza a 38 i pół w. od Wielunia, ma 3 dm. , 6 mk. Folw. K. . rozle gły m. 828, grunta orno i ogrody m. 138, łąk m. , 67, pastw. m. 94, lasu m. 475, nieużytki i place m, 54, bud. drew. 8, pokłady torfu. Na zachód graniczy Prusami; folw. ten odłączony od dóbr Skrzynki. Br, Ch. Kiełpin 1, wieś, pow. babimoski, 51 dm. , 365 mk. , 85 ew. , 280 kat. , 99 analf. Poczta i telegraf w Wolsztynie o 6 kil, st. kolei żel. w Zbąszyniu Bentschen o 16 kil. 2. K. , dom. , 5212 mr. rozl; 3 miejsc a K. dom. ; b Cho rzy min folw, ; c Bleiche, karczma; 15 dm. , 221 mk. , 59 ew. , 162 kat. , 68 analf. Pod wsią odkryto cmentarzyska pogańskie z urnami w 3 różnych miejscach. M. St. Kiełpin 1. , niem. Kiełpin, dobra, pow. brodnicki, przy trakcie bitym brodnickotoruńskim, o 1 milę od Kowalowa. Obszaru mr, 1214, bud. 12, dm. 6, kat. 91, ew. 2. Parafią, szkoła Pluskowęsy; poczta Kowalewo, 2. K. , niem. Kölpin, dwie miejscowości, pow. złotowski, nad jeziorem, przy granicy pow. człuchowskiego; a K. , wś, obszaru mr. 4461, bud. 205, dm. 77, kat. 172, ew. 446. Parafia Złotowo, szkoła w miejscu, poczta Lendyczek Przy wsi znajdują się cmentarzyska pogańskie i kamienie ofiarne; b K. ., leśn. . do Kujana, obszaru mórg 3357, bud. 4, dom 1, kat. 3, ow. 10. Reszta jak. Dobra te należą do obszernych włości złotowskich, 3. K. , w starych dokum. Kiełpin Kiełmy Kielpień Kiełpień Kiełp Kiełpin Culpin, Kelpino, niem, Kelpin, włośc. wieś, pow. kartuski, 546 npm. , nad znacznem jeziorem kiełpłńskiem, . po lewym brzegu rz. . Raduni, 3 4 miii od Kartuz. Obszaru liczy mr, 2781 jeziora mr. 142, katol. 495, ew. 44; 1 wolne sołectwo, gbur. 20, , zagr. 25, dm. 61. , We wsi jest kościół filialny do. Goręcina przyłączony. tytułu św. Michała Arch. , szkoła elementarna katol. . młyn wodny; karczma ma przywilej z r. l780 d. 20 maja; . t. zw. Hakenbuda z, 8 kwietnia 1644. Corok około św. Michała od bywają się tu targi kramne i na bydło. K. jest wieś prastara. Początkowo należała. do książąt, potem krzyżaków. R. 1357 Winryk von Kniprode mistrz w, krzyż. . zapisuje wieś swoją K. z młynem i jeziorem dwom braciom Fryderykowi i Wyrsegandowi von Rutyten prawem chełmińskiem na własność. Za to mają im słu. żyć w wojnie z koniem gdzie i kiedy potrzeba zamki pomódz stawiać itd. A że tu rola pomierna, dadzą nam, od włóki obsadzonej 1 korzec owsa zamiast płuźnego. Z pomiędzy granic wymienia dokument Radunię, jezioro Oc knen, drogę z Kiełpina do Wasina ostatnia wieś teraz nie istnieje, jezioro Sczuczno, góra Kobelychrsep, jezioro Kamionko, . Czarne. błoto itd. R. 1364 Fryderyk i Uslaw z Kiełpina wystawiają przywilej na karczmę Janowi Smyth kowal jako dziedziczną własność prawem chełmińskiem. Do karczmy należały 2 morgi roli i 1 mr. łąki. Za to dawać miał 1 m. i 8 kur. R. 1380 Jan z Rusocina wydaje przywilej na karczmę Mikołajowi Claus Boteuer dziedzicznie prawem chełmińskiem. Czynszu ma płacić 5 wiard. i kur 15. Sprzedawać mu tylko w domu wolno, nie zaś przez okno. Swiadkowie Jakób sołtys, Hannus Ton der Tanne, Bartusz z Kiełpina i Kuneke jego sąsiad. R. 1382 Jan z Rusocina, syn Piotra z Rusocina, zapisał wieś swoją K, z 70 włók lasu, 3 i pół jeziora, młyn 1 na fundacyą nowego klasztoru oo. kartuzyan, który w tymże lesie nad jeziorem miał się posiawić. R. 1391 wygotował klasztor przywilej erekcyjny na kosoiół który tu oddawna zapewne już istniał; prob. otrzymał 3 włóki, 2 zupełnie wolne, a od 3ej mieli osadnicy dawać biskupowi i klasztorowi, tak jak od swoich dawają. Zagrodnicy, osadzeni już wtedy w Kartuzach przy klasztorze także do tego kościoła mieli należeć. R. 1397 wystawił konwent przywilej na młyn Henryk młynarz otrzymał. 3, 0 mr. roli, drzewo miał wolne z lasów klasztornych, mleć powinni dawać do niego poddani z Kiełpina. Za to dostarczał wolnego mlewa klasztorowi i płacił rocznie 7 m. W Raduni mógł czynić zastawy Olsecke setzen na węgorze w swoich granicach, R. 1415 wydali ojcowie nowy przywilej 4ia wsi. Włók było wtedy 50; z tych sołtys Mikusz Wolkow otrzymał 4 wolne i jedne trzecią dochodów z sądu; prob. 3 wolne. Od reszty corok płacić mieli 15 skotów für Reisegeld za podwody, nadto służyć nam w woj niena naszym koniu. Od 43 włók dawali czynszu po poł, marce, 2 kury, 2 dni odrabiali, smrwark klasztorowi; także biskupom dawali grosz przynależny Bischofsgeld. R. 1559 wydany przywilej na młyn, który był przez długi czas zupełnie zaniedbany, aż go teraz nowozbudował Konstanty Ferber burmistrz gdański. Czynszował rocznie 4 marki, każdą po, 20 gr. , licząc R. 1562 Jerzy z K. placi czynszu 2 m. , Matz. Strekusz 2, Merten Diczke 2, Broske 2 Marcin Keda 2. R. 1563 osadnicy tutejsi dają po 1 korcu żyta klasztorowi korzeo po 11 gr. licząc; wymienieni są osadnicy Jurgen, Michał Lischke, Simon Duzke, Matz, Cassube, Strekus, Albrecht, Brosien, Krirka, Glotke, Marcin Keda. R, 1670 gbur, 4 dają po 4 k. żyta, karczma, . 20 zł. , druga karczma 10 zł, , kowal 15 zł. , cieśla 9 zł, bachmat barkmistrz 4 kuropatwy, . 5 zajęcy, 2 lisy, 1 wilka. Przed wojnami szwedzkiemi było gbur. 9, po wojnacłi 3. i 1 zagr. Po okupacyi rząd pruski zabrał tę wieś i wydał r. 1820 d. . 15 list. na własność dotychczasowym czynszewnikom. Ob. Schwengel Apparatus ad annales Carthusiae, . 2 tomy, rękopis w archiwum. peplińskiem. 4. K. ., niem. Kelpin, folw. i osada, pow. człuchowski, w piaszczystej i lesistej okolicy, nad jeziorem 1 szlach. folw. do Nowego dworu bud. 9, dm. 4, kat. 15, ew. 25. Parafia Przechylewo, szko ła Nowydwór, poczta Konarzyny; b królewska osada, obszaru mr. 914, , bud. . 9, dm. 4, kat. 39, ew. 6. Reszta jak wyżej. 5. K. , niem. Woliersdorf, rycer. dobra i wś, pow. człuchowski; dobra liczą obszaru mr. 4758, wś 469; bud. razem 49, dm. 20, kat. 50, ew. 153. Parafia Przechylewo, szkoła w miejscu, poczta Człuchowo. Wieś K. nad jeziorem Kiełpin, była początkowo dobrami rządowemi. R. 1355 Henryk Ton Thaba, komtur człuchowski, wydaje tu 60 wł. prawem chełmińskiem Henrykowi Steynberg, sołtysowi, z których ma wolnych wł. 6, od innych dają po 8 skot, 2 kury i szarwarkują 3 dni. Arcybiskupowi za dziesięciny płacą po 2 skoty. Sołtys ma 3ci grosa sądowy i połowę czynszu z karczmy. Dla kościoła były przeznaczone 4 wł oprócz powyższych 60; jezioro Kiełpin także było kościołowi zapisane, sołtys w niem tylko małemi narzędziami łowił ryby na użytek. R. 1375 Winryk von Kniprode, mistrz w. krzyżacki, nadaje 12 wł. w K. Jakóbowi z K. prawem chełmińskiem, za co pełnił służbę wojenną itd. Boku 1380 tenże mistrz Winryk zapisuje 70 włók prawem chełmińskiem Jakóbowi von Guntirsberg. Wolno włóki pozostawione przy dawniejszych prawach i posiadaczach. Prawo patronatu Kirchenleen nad kościołem tutejszym Kiełpińska Kępa Kiełpina Kiełpinek Kiełpino Kiełpińska Wola Kielpiński Kiełpińskie Kiełpiny Kiełpów Kiełpina ustępuje mistrz Jakóbowi. Zato on czynić będzie służbę wojenną zbrojno na koniu, plużnego od włóki po korcu dawać będzie i tyleż o wsa a na uznanie panowania naszego 1 funt wosku. Jeżeliby te dobra Jakób chciał potem sprzedać albo ustąpić, zakon wymówił dla siebie pierwszeństwo kupna. Ob. Odpisy Dregera, ręk. w Peplinie. Kościołek w K. dotąd istnieje, tytułu św. Andrzeja, patronatu prywatnego, poświęcony r. 1835, jest jako filialny przyłączony do Przechylewa. R. 1867 posiadacz K. baron Hocwel. 6. K. , niem. Kelpin, wś włośc, do miasta Tucholi należąca, powiat tucholski, około pół mili od Tucholi. Obszaru liczy mr. 6929, bud. 210, dm. 92, katol. 580, ew. 71, Parafia i poczta Tuchola, szkoła w miejscu. R. 1349 Konrad Vullekop, komtur tucholski, wystawia przywilej na tę wieś; włók było 50, prawo chełmińskie; sołtys. Brenk trzyma 6 wł. wolnych i ma trzeci grosz od sądu. Osadnicy oprócz szarwarku dają od włóki po 13 skotów, , 2 kury i arcybiskupowi po 2 skoty za dziesięciny. Łąki wiejskie leżały nad rz. Brdą. Z boru od strugi aż do wsi mogą drwa wywozić na opał i pastwiska zażywać. R. 1384 Rüster von Einer, komtur tucholski, wystawia przywilej na karczmę Mikołajowi Klundrowi z 6 morgami leżącemi od strugi Czendy do łąki gnojowej i od góry aż do rz. Brdy, na prawie chełmińskiem. Oprócz szarwarku dawał czynszu 12 funtów pieprzu. R. 1570 włók było 60, pustych 16, zagrod. 6. R. 1664 wieś ta cała zburzona, zapalona od szwedów, dopiero się buduje; sołtys miał wł. 6, lemanów było 2, wybraniec 1; wieś onera tej włóki zastępowała. Czynszu dawała 104 zł. Ob. Odpisy Fr. Dregera i lustr. star. tuchol. , ręk. w Peplinie. 7. K. Wysocki, niem. HochKelpin, szlach. dobra, pow. gdański, blizko traktu bitego kartuskogdańskiego, 480 nad poziom morza. Wraz z przyległościami Jakubowo i Kolberg zajmuje obszaru mr. 2523, katol. 115, ew. 81, dm. 15. Parafia Maternia, szkoła Sulmin, poczta Gdańsk. Odległość od Gdańska 1 1 4 mili. R. 1860 liczono lasu 5 wł. Kś. F. Kiełpina, w dokum. Kelpina, mała struga, pow. złotowski, zachodzi r. 1237 między gra nicami zaginionej wsi Mochle pod m. Kamieniom. Czyt. Dr. Perlbach, Pomerell Urkundenbuch, 210. Kś. F. Kiełpinek 1. , niem. Kl. Kelpin, szlach. dobra, inaczej Bischofswalde, pow. gdański, przy bitym trakcie kartuskogdańskim. Obszaru liczą mr. 1117, katol. 110, ew. 24, dom. 10. Parafia i szkoła Maternia, poczta Gdańsk, dokąd odległość wynosi 1 2 4 mili. E. 1860 było lasu 5 włók. 2. K. al. Hasły niem. Hasseln, wś rycetska, pow. człuchowski, o milę na płn. od Człuchowa, w okolicy lesistej. Ma 3525 mr. obszaru, 15 bud. , 7 dm. , 120 ew. Parafia Przechylewo szkoła Kiełpin poozta Czluchowo. Kś. F. Kiełpino 1. , w dok. Kelpin, Kelpino, Cholpin, Kołpin, jezioro, w pow, gdańskim, przy wsi Kiełpin wysoki, teraz jezioro nynkowskie Nenkauer See zwane, zachodzi w dokum. r. 1235; ztąd struga Strzyża Strize płynęła, należąca do cystersów w Oliwie. Ob. Perlbach. Pommer. Urkunden. 2. K. , w dok. Kelpina, Kol pyn, jezioro w pobliżu wsi Piechowic, pow. kościerski, r. 1290 z wielu innemi jeziorami i kil ku wioskami zapisane od księcia Mestwina wo jewodzie kaliskiemu Mikołajowi. Ob. Perlbach, Pommer, Urkunden. Kś. F. Kiełpińska Kępa, pow. warszawski, ob. Kiełpin. Kiełpińska Wola, wś, pow. pułtuski, gm. i par. Zegrze. Kielpiński, młyn, niem. Hasslermühle, ob. Kiełpinek al. Hasły. Kiełpińskie błoto, niem. Kelpinerbruch, kró lewskie leśnictwo, do nadleśnictwa Woziwoda, pow. tucholski, nad rz. Brdą, przy granicy po wiatu chojnickiego; 1 dom; parafia Polski Ce kcyn, poczta Tuchola. Kś. F. Kiełpińskie, dwa jeziora, pow. lipnowski, w dobrach Kiełpiny ob. . Kiełpiny 1. , inaczej Skomucha, wś w pow. lipnowskim, gm. i par. Ossówka. W 1827 r. było tu 21 dom. , 159, mieszkańców. Liczy 35 dm. i 225 mk. , gruntu 824 mr. włośc. Są tu dwa jeziora bez nazwiska; większe ma 12 mórg obszaru i do 15 stóp głębokości. 2. K. ., wieś i folw. , pow. rypiński, gm. Wąpielsk, par. Osiek. Odl. 23 w. od Rypina nad jezioremi bez nazwy. W 1827 r. było tu 24 dm. i 172 mk. , obecnie 23 dm. , 189 mk. Ogólny obszar wynosi 1414 mr. , w tem 142 m. Włośc. , we wsijest sklep i kuźnia dworska; wiatrak. Według Tow. kred. ziems. folw. . K. rozległy m. 960, grunta orne i ogrody m. 492, łąk m. 30, past. m. 30, lasu m. 270, zarośli m. 50, wody m. 60, nieużytki i place m. 28, bud. mur. 3, drew. 10, pokłady torfu; jezioro mające m. 60. Wś K. osad 37, z gruntem m. 142. R. 1789 własność Gabryela Przeradzkiego wysiew 90 k. żyta, 4 k. pszenicy i probostwa 26 k. żyta, 10 k. pszen. . Kiełpiny, niem. Kelpin, wś, pow. lubawski, na bitym trakcie lubawskölidzbarskim, 1 i pół mili od Lubawy. Obszaru mr. 2382, bud. 74, dm. 36, kat. 272, ew. 18. W miejscu jest kościół filialny, szkoła i poczta. W szemat. czytamy Kościół św. Wawrzyńca w K. filialny do Mroczna, budowany 1745, poświęcony 1832. Wsie do niego należące Kełpiny, Kłodzina, Wasiół, Rynek, Żabiniec. Szkoła z wsiami Grądzy, Wasiół i Kłodziną liczy dzieci kat. 61. Kiełpów. Tak sie zwało dominium w powiecie pszczyńskim, o milę od Bierunia, przy Kiemiesz Kiemla Kiemładki Kiełpszyszki Kiemieliszki drodze i Pszczyny do Mysłowic dziś zwane Anhalt a właśc. AltAnhalt Knie zowie go Hołdunów i. NeuA Są to kolonie założone 1770, r. przez ewangelików, sprowadzonych z Kóz j pod Kętami, którym ks. Pszczyny dał grunta, Wś ma 80 osad, 722 mr. rozl. , kościół ewang. Schleiermacher, którego ojciec był pastorem w A. , spędził tu lata młodości. Dominium ma tu tylko parę łąk w lesie, kawałek roli i kopalnię wapna. F. S. Kiełpszyszki 1. , dobra, pow. wileński, gm. giełwańska, par. bogusławiska, 2 okr. adm. , o 58 w. od Wilna, 7 włók rozl. ,, własność Tadeussa Szyszki. R. 1866 dom 1, mk. kat. 11. R. 1794 własność Górskiego. 2. K. , folw. , pow. nowoaleksandrowski, niegdyś Kiełpszów, 1000 dzies. ziemi. Kiełpucie, wieś rząd. , pow. święciański, 3 okr. adm. , o 28 w. od Swięcian, 8 dm. , 86 mk. katol. 1866. Kiełtyki, wieś, pow. płocki, gm. Swięcice, par. Bodzanów, odl. o 28 w. od Płocka, ma 11 dom. , 142 mk. , 497 mr. gruntu, 25 nieużytku. W1827 r. było tu 7 dm. , 52 mk. Folw. K. rozległy m. 452, grunta orne i ogrody m. 333, łąk m. 27, pastw. m. 4, lasu m. 75, nieużytki i place m. 13, bud. mur. 1, drew. 8, płodozmian 4polowy. Wś K. osad 20, z gruntem m. 67. Kiełzewka, ob. Giełczew i Biała, rzeka. Kiem, miasto pow. gub. archangielskiej, ob. Kiemejsze, okolica szlach. nad strumieniem Raduńką, pow. lidzki, 4 okr. adm. , od Lidy w. 32 i pół, od Wasiliszek w. 35 i pół; dom, 4; ludność dusz 58 składa się z tatarów litewskich wyzn. mahomet. 1866. Kiemejtys, Kiemejta, Kiement, ob. Giedrojcie, Kiemel, wieś włośc. nad strugą Błocianką Bołotianka, pow. lidzki, 5 okr. adm. , od Lidy w. 40, od Ejszyszek w. 9, dm. 5, mk. katol. 55 1866. Kiemele, wś nad rz. Pobrojć, pow. lidzki, 5 okr. adm. , od Lidy w. 40, od Ejszyszek 20, dm. 5, mk. katol. 55 1866. Por. Kiemiele. Kiemeliszki, ob. Kiemieliszki. Kiementa, jez. pod Giedrojciami ob. . Kiemerozy, folw. , pow. nowoaleksandrowski, 2 okr. adm. , 80 dz. rozl. , własność Ejtminowiczów. Kiemersy, ob. Dyrwiany. Kiemerty, ws, pow. szawelski, gmina kurszańska, 11 dusz męz. , 194 dzies. ziemi. Niegdyś własność proboszcza rawdziańskiego. Kiemery, wieś, pow. szawelski, gm. skiemska, 43 dusz męz. , 309 dzies. ziemi. Kiemesz, zaśc. rząd. nad jez. Kiemesz, powiat święciański, 2 okr. adm. , o 42w. od Swięoian, 4 dm. , 35 mk. katol. 1866. Kiemialcze, wieś nad jez. Kiemialcze, pow. trocki, 2 okr, adm i 48 w. od Trok 8 dm. 8 111 mk. katol. 1866. Kierniany 1. , wieś włośc, pow. lidzki, 3 okr. adm. , o 10 w. od Ssczuczyna, 15 dm. , 140 mk. 2. K. , ws włośc. , pow. wileński, 5 okr. adm. , o 32 w. od Wilna, 17 dm. , 180 mk. , tego 10 prawosł. , 170 kat 1866 Kiemiele 1. , folw. szlach. nad rz. Duksztą, pow. wileński, 2 okr. adm. , o 31 w. od Wilna, i dom, 16 mk. katol. 2. K. , wś, pow. wileński, 2 okr. adm. , o 31 i pół w. od Wilna. 16 dm. , 145 mk. katol 3. K. , wś. pow. wileński, 2 okr. adm. , o 60 w. od Wilna, 7 dm. , 50 mk. katol. 1866, R. 1794 własność Romanowicza. Kiemieliszki 1, mko, pow. święciański, w 1ym okr, polic, o 63 w. od Wilna, o 40 w. od Swięcian, 243 mk. , własność spadkobierców Włodzimierza Szyszki, oraz Karola Gelinga. Paraf. kościół katol. Narodz. N. M. ., z drzewa wzniesiony 1781 r. przez obyw. Pruszyńskiego. Parafia katol. dekanatu świrskiego; dusz 3230. Gm. K. liczy 284 dm, 3581 włość. Gmina składa się z 5 okręgów wiejskich 1 Kiemieliszki; 2 Polany; 3 Bojarele; 4 Litwiany; 5 Korkożyszki. R. 1866 K. miały 269 mk. katol. , 26 izr. 4 prawosł. 2. K. , zaśc. rząd. , pow. wileński, 2 okr. adm. , o 61 w. od Wilna, 1 dom, 8 mk. katol. 3. K. , wś rząd. , nad jez. K. , pow. trocki, 1 okr. adm. , 12 w. od Trok, blisko Koszedar ku Żyżmorom; 10 dm. , 68 mk. katol. 1866. Kiemieszewicze, mylnie Kiemieszów, wieś w zachodniej stronie pow. borysowskiego, ku granicy pow. wilejskiego, o wiorst parę od rz. Poni, w okr. policyjnym dokszyckim położona; ma osad włócznych 14. Kośoiół parafialny drzewa, fundacyi Mackiewiczów z r. 1675; parafia kiemieszewieka ma 1444 dusz płci obojga, kaplice w Starymzaponiu i w Hrebieni; oprócz obrębu ziemi był kapitał kościelny w ilości 1807 rub. który w r. 1843 wzięty przez skarb, a uposażenie księdza odniesiono do klasy etatu. Kościół dziś w zawiadywaniu proboszcza dokszyckiego. Włościanie okoliczni katolicy. Kiemietyszki, zaśc, pow. wileński, 3 okr. adm. , o 66 w. od Wilna, 2 dm. , 25 mk. katol. 1866. Kiemiesz, jez. , ob. Kiemesz, Kiemla, wieś w pow. łukojamskim, gub. niżegorodzkiej, 35 wiorst na południowschód od Poczynek, stacya pocztowa. Kiemładki, w dok. Kemnade, Kemntki, Osiek, wś, pow. gdański, zapisał Swiętopełk II r. 1236 oo. benedyktynom u św. Wojciecha przy Gdańsku ad quereum; ob. Ciemnaty, nazwę według Kętrz. mniej prawdopodobną. Zniemczone Kemnade, Kemnaty, po łacinie Caminata, często zachodzi i oznacza Komnatę, Kamienicę. Nazwa Osiek raz tylko zachodzi w Kiemiele Kiemieszewicze Kiemietyszki dawniejsiych pismach. Teraz u ludu Jest w używaniu forma Kiemladki, Kś. F. Klemsrot, ob. Lauda. Klemsy 1. , wś. pow. szawelski, gm. żagórska, 51 dusz męz. , 469 dzies. ziemi igo gat. 2. K. , wś, pow. święciański, . 3 okr. adm, , o 50 w. od Swięcian. 5 dm. , 35 mk. , z tego 31 kat, , 4 żydów 1866. Kiemzury, wś, pow. . rossieński, par. girtakolska. Kiena 1. , Kieny, wś rząd. , nad rs. Kienką, pow. wileński, 5 okr. adm. , o 19 w. od Wilna, 10 dm. , 143 mk. , z tego 13 prawosł. , 130 kat. 1866. Niegdyś własność Krzysztofa Biegańskiego skarbnika brasławskiego; r. 1794 własność Koziełły; od r. 1827 Jana Sławińskiego, w końcu astronoma Piotra Sławińekiego, który 3 maja 1881 tu umarł. Była tu niedawno jesz cze kaplica kat. b. par. rukojnieńskiej. Dziś w K. jest st. dr. żel. landw. rom. , na przestrzeni MińskWilno, między Słobódką a Wilnem, o 18 w, , od Wilna. 2. K. , wś włośc. , pow. wileński, 5 okr. adm. , o 18 w. od Wilna, 10 dm. , 110 mk. , z tego 10 prawosł. , 100 katol 3. K. , folw. rząd. , pow. wileński, 5 okr. adm. , o 18 w. od Wilna, 1 dom, 47 mk. , z tego 44 prawosł, 3 katol. 4. K czyli Mantuszi, folw. nad stawem, pow. wileński, 5 okr. adm. , o 20 w. od Wilna, 1 dom, 13 mk. katol. 5. K. , karczma rząd. , pow. wileński, 5 okr. adm. , o 21 w. od Wilna, 1 dom, 5 mk. żydów. 6. K. , folw. szlach. , pow. wileński, 5 okr. adm. , o 19 w. od Wilna, 1 dom, 21 mk. katol. , młyn wodny 1866. Kienast niem. , ob. Kynast Kiencie, wś włośc. , pow. lidzki, o 7 w. od Lidy, miała 1866 r. 3 dm. , 26 mk. F. S. Kienczewo, . wś, , pow. mławski, gm. Turza, par. Lipowiec, Liczy 28 dm. i 290 mk. , obszaru gruntu 2989 mr. , w tem 1253 dworsk. a 963 włośc. W 1827 r. było tu 29 dm. i 217 mk. Do K. należą Wola Kienczewska, wieś włośc, odl. o 12 w. od Mławy, ma 12 dm. , 174 mk. , 533 mr. gruntu i Borek Kienczewski, wś, odl. o 15 w. od Mławy, 6 dm. , 22 mk. , 90 mórg gruntu. Kiengie, folw. nad rz. Dubissą, pow. rossieński. Grunt żyzny, własność Szyłejki. Kienheide niem. , leśnictwo założone roku 1878, pow. brodnicki. Kienitz niem. , pow. chojnicki, ob Kinice, Kienka, ob. Kiena. Kienkówka, wieś, pow. łukowski, gmina Prawda, parafia Stoczek, ma 22 dm. , 191 mk. Przestrzeń 580 mr. Kienście, ob. Kęście. Kienstajcie, wieś, pow. telszewski, par. olsiadzka, ob. Kęstajcie, Kientrojcie, ob. Dyrwiany. Kienwerder niem. , wś i gm. , pow. czarnkowski; 3 miejsc K. wś; b Büchwerder, oberża; c Ręczysz kolonia; 34 dm. , 360 mk. 309 ew. , 51 kat; 83 analf. Najbliższa poczta, teleg, i st. koki żel, w Krzyżu Kreuz. M. St. Kieny, mko w pow. wileńskim, nad Kieną, ob. Kiena, Kiepale 1. , dobra, , pow. szawelski, par. janiska, o parę wiorst od Janiszek, 130 włók doskonałej ziemi; w r. 860 nabyte z ekonomii gruździewskiej Naryszkina przez dziedzica Bejsagoły Wład. Komara. 2. K. , trzy folwarki, pow. , szawelski, par. wajgowska Ign. Szlagie ra włók 3, Józefa Birgiały 3 i pół, Gimbutów i Paszkiewiczowej włók 4. J. Godl. KiepeluszKalnis litew. Góra kapeluszo wa, góra we wsi Luczunach nad rz. Żansinos Gąsior, pow. kowieński. M. D. S. Kiepojcie, wś włośc, pow. oszmiański, 3ci okr. adm. , od Oszmiany o w. 39, od Dziewieniszek 23, dm. 5, mk, praw. 17, kat. 24. 1866. Kiepszewo al. Kieprzewo, os. do wsi Lapalice, pow. kartuski, par. Chmielno, poczta Kartuzy, o 5 kil. od Kartuz, Kiepszty, wś, pow. władysławowski, gm. Kidule, par. Kajmele, odl. 30 w. od Władysławowa. W 1827 r. było tu 9 dm. , 68 mieszk. ; obecnie 10 dm. , 105 mk. Kieptyńce, mylnie Kiptyńce, wś, pow. ka mieniecki, gm. Dłużek, par. Zińkowce, nad Smotryczem, o 10 w. na płn. od Kamieńca, ma 216 mk. , 148 dzies. ziemi włośc. Należała do ststwa kamienieckiego, darowanego przez ces. Katarzynę w 1795 r. hr. Morkowowi, dziś je go spadkobierców. Dr. M. Kiepurniki, wś, pow. rossieński, par. szydłowska. Kierakowa Wólka, ob. Horodło, Kierbedyszki, , folw. , pow. szawelski, par. szakinowska, 6 włók ziemi, dawniej miał włók ze 20, własność adwokata Jerzego Norejki, pięknie zabudowany. Tamże folw. 2włókowy Rocewiczowej i 1włókowy Józefa Norejki. Słynne pokłady wapienia i piece wapienne. Od Popielan 2 mile. J. Godl Kierbedzie 1. okolica pryw. , pow. lidzki, 1 okr. adm. , o 12 w. od Lidy, 8 dm. , 94 mk. 1866. 2. K. , zaśc, pow. lidzki, 1 okr. adm. , o 26 w. od Lidy, 12 mk. 1866. 3. K. , wś, pow. rossieński, par. chwałojnska. Kierceliszki, folw. , pow. sejneński, gmina i par. SwiętoJeziory, odl. 22 w. od Sejn, ma 2 dm. , 33 mk. Droga z Sejn do K. idzie na wieś Dusznicę. Kiercz, staroż. Pantykapea, inaczej Kercz Jenikal, miasto pow gub. taurydzkiej. Kierdanówka al Kerdanów, wś, pow. latyczowski, gm. Werbka, par. Nowy Konstantynów, par. r. gr. Kudynka, leży nad Bohem, na pograniczu pow. lityńskiego, ma 20 dm. Należała z początku do ststwa latyczowskiego; r. Kierceliszki Kiercz Kierdanówka Kiepurniki Kieptyńce Kiepszty Kiepszewo Kiepojcie Kiepelusz Kiepale Kieny Kienwerder Kientrojcie Kienstajcie Kienście Kienkówka Kienka Kienitz Kiengie Kiemsrot Kienczewo Kiencie Kienast Kiena Kiemzury Kierbedzie Kierakowa Wólka Kierbedyszki Kierepa 1616 posesorem był Szymon Kastro, per cessionem juris Baltazara Brodeckiego, płacił prowentu 23 złp. , kwarty 4 zł. Następnie weszła do ststwa werbeckiego wraz z Kudynką i Majdanem; 1809 r. nadana na 12 lat urzędnikowi Ałsufjewowi, a przez niego ustąpiona ks. Konstan. Czartoryskiemu za opłatą 916 rs. Wioseczki K. i Kudynka prawie razem złączone, rządowe, mają 638 dzies. ziemi i 500 mkań, ; za Władysława IV nadane zostały księżom dominikanom latyczowskim. Na gruntach Kudynki, nad samym Bohem, przeciwko młynów nowokonstantynowskich, usypane są potrójne potężne wały; lud miejscowy tradycyą zagubił czyjem są one dziełem. Kierdejki, wś nad rz. Abelą, pow. wiłkondereki, par. i gm. Szaty, o 7 w. od Szat, ma 19 osad włośc. Por. Kirdejki. Kierdejki, ob. Kirów, Kiedejówka, ob. Gierdówka, Kierdony, wś włośc. pow. opatowski, gm. Rembów, par. Bardo górne, odl. 31 w. od Opatowa. W 1827 r. było tu 9 dm. i 46 mk. ; obecnie 11 dm. , 78 mk. , 140 mr. ziemi włośc. Kierdziejowce 1. folw. szlach. nad rz. Mereczanką, pow. wileński, 5 okr. adm. , o 32 w. od Wilna, 2 dm. , 14 mk. katol. 1866. 2. K. , ob. Ilino. Kiereberdje, ob. tom III, 813. K l, wś, pow. wileński, 4 okr. adm. , o 66 w. od Wilna, 4 dm. , 50 mk. katol. 1866. Kiereliszki, zaśc. rząd. , pow, święciański, 2 okr. adm. , o 32 i pół w. od Swięcian, 1 dm, 9 mk. katol 1866. Por. Kiereliszki, Kierenowo, okolica w pow. bielskim, gub. grodzieńskiej, niedaleko Nurca i wsi Chojewo. Kiereńsk, m. pow. w gub. penzeńskiej, na obu brzegach rz. Wady, przy ujściu rz. Kierendy; 1114 w. od Petersburga, a 150 od Penzy, 5492 mk. ; st pocztowa. Kierepa, jez. w pow. święciańskim, ob. Kaczuny, Kiereży 1. dobra, pow. szawelski, parafia szawkiańska, włók 30. Dobra K. pod nazwą Podubiś należały niegdyś do Urbanowiczów; w czwartym dziesiątku w. b. przeszły do Sze miottów, następnie do Mirskich; dziś są wła snością żony hr. Adama Platera Ksawery, cór ki Leona Mirskiego. 2. K. , wś, pow. szawel ski, gm. okmiańska, 56 dusz męz. , 513 dzies. ziemi. J. Godl. Kiergaile, wś, pow. szawelski, gm. krupiewska, przy trakcie bitym z Krup do Szakinowa, ma ludność łotewską ewangelicką, 13 dusz męz. , 51 dzies. ziemi. Kierkosy, dwór, pow. rossieński, par. lalska, własność Masłowskich 1862. Kierlikówka, wś w pow. bocheńskim, mad Tarnawą, pob. Stradomki, uchodzącej do Raby, w okolicy pagórkowatej, lesistej, ma 257 mk. rzym. kat. i należy do par. rzym. kat. w Rze gocinie, skąd odległość wynosi kil. Według Morawskiego Sądecczyzny, II, str. 78, mają sie tu znajdować okopy, nazywane przez lud Kołczym Zamkiem. Większa pos. ma obszaru 262 mr. roli, 67 mr. łąk i ogrodów i 149 mr. . lasu; mniej. pos. 102 mr. roli i 26 mr. pastw. Gra niczy na półn. z Dębiną, na północ z Bełdnem. na wschód ze Rdzawą, a na zachód Rzegociną i Górną Łąktą. Moc. K rmielany, wieś, pow. oszmiański, 1 okr, adm. , o 14 w. od Oszmiany, 2 dm. , 12 mk. katol. 1866. Kiermielinie, wś, pow. maryampolski, gm. Kwieciszki, pąr. Maryampol, odl. 5 w. od Maryampola. W 1827 r. było tu 10 dm. , 100 mk. ; obecnie liczy 16 dm. , 126 mk. Kiermieliszki, folw. , pow. kalwaryjski, , gm. i par. Udrya, odleg. 48 w. od Kalwaryi, ma 6 dm. , 40 mk. Kiermusy, wś, pow. mazowiecki, gm. Stelmachowo, par Tykocin, Kiermusza, zaśc, pow. trocki, 4 okr. adm. , 110 w. od Trok, 2 dm. , 19 mk. katol. 1866. Kiermusze, wś. pow. maryampolski, gm, i par. Pilwiszki, odl. 25 w. od Maryampola, ma 2 dm. , 24 mk. Kiermuszkalnie, wś, pow. władysławowski, gm. i par. Gryszkabuda, odl 19 w. od Władysławowa, ma 2 dm. , 22 mk. Kiermuszynie 1. wś, pow. maryampolski, gm. Jaworowo, par. Igłówka. Odl. 12 w. od Maryampola. W 1827 r. było tu 14 dm. , 130 mk. ; obecnie 11 dm. , 193 mk. Por. Giełyudyszki 2. K. , wś, pow. władysławowski, gm. Zyple, par. Szaki, odl. 26 w. od Władysławowa, ma 7 dm. , 80 mk. Kiermuza, ostrów w pow. leckim, ob. Kermusa. Kiernasówka, wś nad rz. Tymanówką, ob. Kirnasówka, Kierniany, wś. . szl. nad jeziorem, pow. wileńsb, 4 okr. adm. , o 53 w. od Wilna, 7 dm. , 67 mk. katol. 1869 Kiernica 1. al. Kernica, także Krynica, po rusku Kernycia da al. Krynycia; dawniej zwana Czuczenosy, wś w pow. gródeckim, tuż na płd. wschód od sadu pomatowego, st. poczt. i kolejowej w Gródku ob. . Na półn. zachód i półn. sąsiaduje z Gródkiem, na wschód z Bartatowem i Stawczanami z częścią zwaną Ferdynandówką, na płd. z Lubieniem wielkim i Małkowicami, na zachód z Brunndorfem al. Branendorfem. Grupa domów w płd. wsch. strome obszaru zwie się Lubowiec al. Lubowicz, po rusku Luboweć; na granicy płd. zach. leży grupa domów i folw. Maellersdoerfl, a w pobliżu granicy półn. folwark Peterswalden. Najwyższe wzniesienie na półn, od zabudowań wiejskich dochodzi 320 m. Cerkiew stoi na pagórku 305 Kiernica Kierniany Kiernasówka Kiermuza Kiermuszynie Kiermuszkalnie Kiermusze Kierdejki Kiermielinie Kierenowo Kiereliszki Kiereberdje Kierdziejowce Kierdony Kiedej wka Kierdejki Kierdejki Kiermieliszki Kiermusy Kiermusza Kierlikówka Kiereńsk Kierkosy Kiergaile Kiereży Kierniów m. wys. We wsch. stronie wsi jest las Stary Zapust. W płd. wsch. stronie tego lasu wznosi się punkt jeden do 313 m. Wody z części zachodnich płyną na zach. do stawu czerlańskiego, ze wsch. części na wschód do pot. Stawisko. Własn. większa tu i w sąsiednim Brunndorfie ma roli orn, 329, łąk i ogr. 109, pastwisk 10, lasu 1591 mr. ; własn. mniejsza roli orn. 1446, łąk i ogr. 483, pastw. 1331, lasu 135 mr. Według spisu z r. 1880 było 1202 mk. w gminie, 171 na obsz. dwors. , wszyscy obrz, gr. katol. z wyjątkiem 94 obrz. rzym. katol. Parafia gr. kat. w miejscu, należy do dekanatu gródeckiego, archidyec. lwowskiej. Par rzym. katol. w Gródku. We wsi jest cerkiew, dwór, browar pospolity i kasa pożyczkowa gminna z kapitałem 2137 złr. Wieś należała dawniej do starostwa gródeckiego. Prow. 6, 032 złp. 17 gr. , z tego kwarta 1508 złp. 4 gr. Przy licytacyi 25 wrześ. 1826 r. nabył ją z innemi wsiami Karol Müller de Neckersfeld. 2. K. , część Dziewięcierza w pow. Rawa ruska. 3. K. , przys. Potylicza. 4. K. Biała, ob. Biołokrynica. Kiernica, potok, wypływa dwiema struga mi z lasu Wierzchosławcami zwanego, w obr. gm. Bujanowa, w pow. żydaczowskim, w połu dniowej jej strome; obie strugi na półn. brzegu lasu łączą się; tak powstały potok płynie do linką na północ i pod folwarkiem bujanowskim, na granicy z gminą Tarnawką, po 4 kil. biegu, uchodzi z prawego brzegu do Lutynki. Ujście 253 m. n. p. m. 2. K. , potok, po wstający z dwóch srrug leśnych na wschodnim stoku góry Dąbrowy 550 m. , w zach. stronie gminy Lubieniec, w pow. stryjskim, łączących się poniżej Lubieniec; tak powstały potok pły nie w kierunku półn. wsch. równolegle do go ścińca stryjskiego, po zach. jego stronie, a za brawszy z lew. brz. strugę płynącą od Chromohorbu, uchodzi, przerznąwszy powyższy gociniec w miejscu, gdzie się tenże łączy z dro gą wiodącą z Uliczna do Stryja, z lew. brzegu w obr. gm. Chromohorbu. Długośó biegu 5 kil. Na mapie Galicyi Kummersberga zowie się ten potok Gluskawiec. 3 K. , znaczny potok, zwany także Czarnym Potokiem, powstaje w obr. gm. Słobódki leśnej, w pów. kołomyjskim, z mocząrowatych źródlisk; zabrawszy kilka strug z pod Puharów, przys. Słobódki, przepływa Słobód kę, poniżej której wchodzi w las, poozem wy pływa na łąki, zasilając się kilku potokami łącznymi, jeszcze w obr. Słobódki. Poozem zra sza łąki kołomyjskie i krętym biegiem, w kierunku połudn. wsch. podąża ku Kołomyi, którą przepływa, aż wreszcie na obszarze wsi Oskrzesiniec uchodzi z lew. brz. do Prutu. Wzniesie nie wód w Słobódce 345 m. , ujście 258 m. Długość biegu 20 kil. Br. G. erniczka 1. grupa domów i folw. w płd. wsch. stronie Olszanicy, pow. jaworowski. 2. K. ob. Iławcze. 3. K. , ob. Chrumowa Lu. Dz. Kierniczki 1. przys. Husiatyna. 2. K. , folw. filialny do Jackówki, o 2 kilm. od drogi żwiro wej sieleckoza leszczyckiej, 1 dom; czarnoziem. Kierniczki, potok, powstaje w obr. gm. Cebrowa, w pow. tarnopolskim, na łączkach, w zach. jej części, na płdn. stoku wzgórza Seredyńcami zwanego 388 m. ; płynie przez wieś Cebrów, a następnie łąkami w kierunku wschodnim, biegiem dosyć krętym; na granicy Cebrowa z Kurowcami zwraca się na północ, tworząc zrazu granicę między Cebrowem. a Kurowcami, a następnie między Kurowcami i Wo robijówką. W Kurowcach łączy się z lew. brz. z potokiem, odpływem stawu w Worobijówce. odtąd płynie na wschód, opływając wś Ku rowce od południa, przechodzi w obręb Hłu boczka wielkiego, gdzie zwraca się na połdn, wschód. przepływa wś, a po za wsią w kierun ku wschodnim podąża do Seretu z pr. brzegu. Długośó biegu 12 kil. Wzdłuż tego potoku ciągnie się droga kolei żeL Karola Ludwika, wiodąca do Tarnopola. Br. G. Kierniczny 1. potok górski, wypływa z góry Ruski dii 1560 m. w dziale czarnohorskim, długi na 7 kil. , płynie zawsze w cieniu między wysokiemi górami i lasami w kierunku północ nym i uchodzi z lew. brz. do Czarnego Czere moszu. Brzeg prawy tworzy stok grzbietu zwanego Kiernicznym wielkim 1529 m. , a nad lew. brz. ciągnie się lesisty grzbiet Ruski dił, ze szczytem 1560 mr. n. p. m. W potoku żyje struh pstrąg. Wody jego dosyó bystre, jest niespławny, dość obfity w wodę, nie wyrzą dza nawet przy największym deszczu szkód. 2. K. potok, łączny, powstaje we wsi Dobrzanicy, w pow. przemyślańskim; przepływa wś, a potem łąkami podąża w kierunku wschodnim, i przerznąwszy gościniec przemyślański wpa da z pr. brz. do Gniłej Lipy wśród moczarowa tych, łąk. Długość biegu 5 kil. Br. G. Kiernie, olędry, pow. gnieźnieński, 3 dm. , 30 mk. , wszyscy katol. ; 10 analf. Najbliższa poczta w Witkowie; st. kolei żelaz. i telegr. w Trzemesznie. M. St. Kierniów albo Kemów, właściwie Karniów ob. na Szląsku austr. Kiernoriszka, las w Ilemni, pow. doliniań ski, na lew. brz. potoku Lisna, dopływu Ilemki. Najwyższe jego wzniesienie 886 m. Na północ od K. wznosi się Magura do 1137 m. Lu. Dz. Kiernoroha, las w Niagrynie, pow. doli niański, na lew. brz. pot. Pohareckiego, dopły wu Ilemki. Lu. Dz. Kiernoska wioska, pow. gostyński, gmina i par. Kiernozia ob. . Kiernów, mko na praw. brz. Wilii, o 591 w. od źródeł Wilii, pow. wileński, w 2m okr. polic. , o 44 w, od Wilna, 100 mk. , własność częścią włościan miejscowych, częścią mieszczan Kiernów Kiernoska wioska Kiernoroha Kiernoriszka Kiernica Kiernie Kierniczki Kiernowiszki Kiernówka Kiernozia żydów. . R. 1866 miało 260 mk. , wtem 188 kat. , 60 izr. , 12 prawosł. Paraf. kośoiół katol. ś. Mikołaja, wzniesiony 1739 r. z drzewa przez ks. Rogalskiego. Parafia katol. zamiejskiego dekanatu wileńskiego dusz 3061; kaplic 3 to jest 2 w K. i 1 w Plikiszkach. Kaplicę grobową w K. fundował 1851 r. Stanisław Roemer. Tu był najdawniejszy gród pogańskiej Litwy i najpierwsza stolica jej książąt najwyższych. Kroniki litewskie utrzymują, że jeszcze w r. 1040 był założony przez Kernusa książęcia, wnuka Palemona; ale to do niepewnych dziejów należy. Zdaje się wszakże, iż na dzielnicy kiernowskiej panowali książęta mający zwierzchność nad innemi, aż do r. 1230, to jest do Ryngolta, który, posunąwszy podboje swe do ziemi słowiańskiej, przeniósł stolicę do Nowogródka. Długo jednak tu wielcy książęta byli podnoszeni na tron litewski, jak Mendog w r. 1242 i syn jego Wojsiełko r. 1265, i tu się główne narady państwa odbywały. Nawet zdaje się, że około r. 1282 znowu Kiernów stałem był mieszkaniem ww. książąt, aż do Gedymina, który przed r. 1321 stolicę do Trok przeniósł, synowi najstarszemu Montywidowi Kiernowo z ziemią okoliczną oddawszy. Kiernów za Jagiełły był jeszcze udzielnem księstwem i należał do Aleksandra Wigunta syna Olgierdowego, aż do zgonu jego w r. 1391, poczem wcielony do własności w. księcia, został z czasem policzony do starostw. Zdaje się, że zamek z warowniami i przyległościami swemi, gdzie była świątynia pogańska i więzienie, zajmował trzy najwyższe pagórki na wyniosłym brzegu Wilii, na których do dziś dnia są ślady okopów i kopców sypanych, a widok z nich rozległy i wspaniały. Ale ów zamek musiał, być drowniany, bo żadnego znaku murów nie pozosta ło; z resztą miejsce to, skąd niegdyś potężni mocarze wychodzili odległe wojować plemiona, gdzie piękna księżniczka Pojatą córka Kernusa mieszkała, wielbiona od wszystkich, dziś jest dzikiem ustroniem, krzakami i cierniem zarosłem, obok którego rozciąga się uboga wieś, a wśród niej drewniany kościół. Pierwotną jego fundacyą odnowił Zygmunt I r. 1512, a Władysław IV nadania te potwierdził. Fundował przy nim bogatą altaryą w XVI w. Jan Piotr Dowbor Muśnicki, ostatni tego imienia dziedzic na Muśnikach. Nazwanie Kiernowa może pochodzić od kieras pień, kiernuiej pień nowy. Powiadają, że po obaleniu ołtarzy Perkuna w Wilnie, tu się schronił arcykapłan pogański Lizdejko i święty ogień Znicza utrzymywał. K. był najprzód własnością Gasztoldów. Roku 1522 Zygmunt I dał je dożywociem za zasługi księciu lit. Siemionowi Jamontowiczowi Pod bereskiemu, dzierżawcy kiernowskiemu. Roku 1788 ststwo K. posiadało 378 dymów. R. 1780 było w posiadaniu Skarbka Ważyńskiego, płaciło 222 zł. kwarty. Na sejmie warszawskim z r. 1773 1775 stany rzpltej, dla załatwienia licznych sporów o granice tego ststwa, wyznaczyły oddzielną komisyą z 8 urzędników litewskich do ostatecznego rozgraniczenia od dóbr sąsiednich. Narbutt zowie K, inaczej Liszków, Nauenpille albo Nowogródek. Około 1579 r. był plebanem kiernowskim sławny i uczony prawoznawca Maurus Rojziusz hiszpan, ulubieniec Zygmunta Augusta, przyjaciel Jana Kochanowskiego. Około r. 1560 był tu plebanem niejaki Wojciech Leonardus, kanonik wileński. Za nadejściem reformy religijnej, kiedy sąsiedni obywatele przyjęli protestantyzm, każdy z nich cofał nadania swoje lub swych przodków, a fundusze obracał na potrzeby zboru swojego wyznania, który tu o wiorstę od Kiernowa się znajdował, a którego ruiny na górze nad Wilią trwają dotąd pod nazwą aryańskiej kaplicy. Hieronim Nieborowski i Jan Przystanowski wdzierali się do altaryi św. Mikołaja. Achoć się potem wyrzekli wiary Lutra i Kalwina. nie przyszło jakoś do zwrotu funduszów kościołowi rzymskiemu. Żyjący w końcu przeszłego wieku ksiądz Lendzina, pleban kiernowski, a pierwej jeszcze ksiądz Michał Oleszkiewicz, wytaczali szlachcie procesa za zarbory funduszów kościelnych, ale z małym albo żadnym skutkiem. Kiernowiszki 1. , zaśc, pow, wileński 1 okr. adm. , o 22 i pół w. od Wilna, 1 dm. , 5 mk. kat. 2. K. , wś nad rz. Wilią, pow. wileński, 2 okr. adm. , gm. Muśniki, o 76 w. od Wilna 5 dm. ,29 mk. kat. 1866. Kiernówka, folw. szl. nad rz. Wilią, pow. wileński, 2 ok. adm. , gm. Muśniki, o 39 w. od Wilna, 1 dm, 25 mk. kat. 1866. R. 1784 własność Jazdowskich, dziś Rusieckich. Kiernowo 1. , ob. Kiernów. 2. K. , leśnictwo i dwór, pow. trocki, 1 okr. adm. , 34 w od Trok, 1 dm. , 9 mk. prawosł. 1866. Kiernozia, os. , przedtem mko mad rz. Nidą, pow. gostyński, gm. i par Kiernozia, leży przy trakcie bitym z Łowicza do Płocka. Odl. 18 w. od Łowicza, a 34 w. od Gostynina, 94 w. od Warszawy. Posiada kociół par. murowany, wielce starożytny, synagogę, szkołę poCzatkowy urząd gminny. W 1827 r. liczono tu 36 dm, i 451 mk. ; w 1866 r. 31 dm. i 352 mk. w tej liczbie 156 żydów; obecnie jest 32 dm. 18 mur. i 534 mk. 270 żydów, 190 kat. , 74 protest, i anabapt. , 8 sklepów, olejarnia z prod. na 650 rs, , 11 rzemieśln. , 2 felczerów. Do szkoły uczęszcza 75 dzieci. Z pomiędzy mieszkańców 18 umie czytać i pisać po polsku. Osada ta posiada ziemi około jednej włóki, lioząo w tem place pod zabudowaniami i rynkiem; właścioiele domów mają przy swoich domach po kilkanaście i kilkadziesiąt prętów. Około 10ciu mórg z ornej posiadają przy Kiernowo Kiernowiszki Kierskibruch Kiernozy Kiernusowa góra Kiernyczna Kieroń Kierotsche Kierpcarze Kierpień Kierpliszki Kierschki Kierski Kiernówka Kiersthanow Kierszaniszki Kiersze Kierszek Kierszeliszki Kierszmienie Kiernozy-Tańsk osadzie, zaś około 10ciu mórg o wiorst 1 pół za obrębem gruntów dworskich; lasów nie ma, grunt jest przeważnie dobry żytni. Kiedy i przez kogo założone zostało niewiadomo, je dnakże ślady jakie napotykamy świadczą o dosyó odległej starożytności. Budowa ko ścioła przekonywa, iż początkiem sięga on średnich jeszcze wieków. Jest tu pomnik z roku 1400 starosty gostyńskiego Pawła de Kierno zia, a wykopaliska gruzów po za miastem świadczą, iż K. była dawniej dość rozległą i ludniejszą. W czasie wojen szwedzkich uległa spaleniu i do tego czasu podźwignąć się nie może. Była własnością w XV wieku Sierpskich, następnie Piwów, w XVIII wieku Łącsyńskich; w 1846 Enbrycht pułkownik inżynieryisprzedał ją Lasockiemu, którego syn, Sta nisław Lasocki, obecnie jest dziedzicem. Folw. K. ma 2, 045 mr. obszaru, w tem 406 mr. ornej roli, 115 mr. łąk, 558 mr. lasu, 38 mr. zarośli. Jest tu dwór murowany, piękny ogród i 10 dm. K. wś Kiernoska wieś liczy 11 dm. , 79 mk. , 264 mr. K. par. dek. gostyński 2, 289 dusz. Gmina K. należy do s. gm. okr. III w Sanni kach, gdzie też st, poczt. ; posiada dwie szkoły początkowe, liczy 10, 822 mr. obszaru i 3, 553 mk. Według Tow. Kred. Ziem. dobra Kiernozia składają się z folwarków K. i Sokołów, os. K. wsi Wioska Kiernoska i Sokołów, kolonij So kołów, Teodorów, Natolin i Zofiów. Podług wiadomości z r. 1866 rozległość ma mr. 2, 054; grunta orne i ogr, m. 1, 118, łąk i pastwisk m. 297, lasu m. 558, nieużytki i place m. 80; os. Kiernozia osad 33, z gruntem m. 34; wś Wio ska Kiernoszka osad 14, z gruntem m. 11; wś Sokołów osad 7, z gruntem m. 6; kolonia Sokołów osad 9, z gruntem m. 157; kolonia Teo dorów osad 13, z gruntem m. 55; kolonia Na tolin osad 7, z gruntem 216; kolonia Zofiów osad 8, z gruntem m. 58. P. J KiernozyTańsk, wś, pow. przasnyski, gm. i par. Dzierzgowo, odl. o 26 w. od Przasnysza, ma 7 dm. , 54 mk. , 59 m. gruntu. Kiernusowa góra w pow. wiłkomierskim, niedaleko Dziewałtowa; w pogańskich czasach Litwy swieta, Kiernyczna, góra, na granicy gminy Hniły z Butlą, w pow. Turka, po wschod. brzegu rz. Gniłej Hnyła, na płd. wsi Butli, 961 m. wys. Dłg. g. 40 36 l5 sz. g. 48 57 40. Br. G. Kieroń, folw. , pow. ostrzeszowski; 2 dm. , 25 mk. , należy do dom. Morawin. Kierotsche. Kierotze niem. , folw. dóbr Wędzin, puw. lubliniecki. Kierpcarze. pogardliwa nazwa góralom przez krakowiaków dawana. Enc. powsz. XVI, 498. Wójcicki, Pieśni 1, 183 i nast. . Tak na zwani od nazwy obuwia, nakształt łapci a raczej chodaków, która w liczbie pojed. brzmi kierpeć Zb, wiad. do antrop. 1, 43 a w licz b mn. kierpce, kierpieć lub kyrpcie albo też krypcie; w liczbie pojed. krypeć, krypiec, zdrobniale krypetki Kolberg, Krak. 201, 221, 222; Enc. Roln. II 818; Konopka Pieśni 159; Z, b. Wiad. do antrop. I, 43, 44, 108; Tyg. ill. ser. I, t. XII, 27; Wójcicki, Pieśni I, 181 i Pauli, Pieśni 1. pols. 38, 44. Wyraz kierpce pochodzi zapewne z czeskiego lub słowackiego krpce, trzewiki; czego dowodzi chwianie się naszych osnów między kierpc, a krypc. Por. Kurpie J. Karłowicz, Pam. fizyogr. II, 502. Kierpień, niem. Kerppen, r. 1281 Carpno, 1388 Kepryn, wś i dobra, pow. prądnicki, o 5 kil. od Głogowy Górnej. K. powstał n grun cie w połowie XIII w. darowanym cystersom w Libiążu przez ks. Władysława opolskiego. Zakon miał tu folw. dóbr Kazimierz. R. 1810 sekularyzowany, potem rozdrobniony. Dziś dobra ryc. K. , z folw. Adelenhof i Cmiełnickim. młynem, mają 317 mr. rozl. , a wś 56 osad, 2, 618 mr. rozl. , kościół wybud. 1655 r. i szkołę. Par. K. dek. górnogłogowskiego 1869 r. miała 670 katol. F. S. Kierpliszki, wś, pow. wileński, 4 okr. adm. , o 64 w. od Wilna, 2 dm. , 20 mk. kat. 1866. Kierschki niem. ob. Kierzki. Kierski, leśnictwo, pow. poznański, 1 dm, 9 mk. , należy do dom. Trzebawia. Kierski niem. , ob. Kierzki, Kierskibruch niem. , leśnictwo, pow. czarnkowski, 1 dm. , 8 mk. , należy do dom. Kothwendig. Kiernówka, wś w pow. sokólskim gub. grodz. , o 39 w. od Sokółki. Kiersthanow dok. , ob. Kiersztanowo. Kierszaniszki, folw. , pow. wileński, 3 okr. adm. , o 56 w. od Wilna, 1 dm. , 18 mk. kat. 1866. Kiersze, wś, pow. władysławowski, gm. i par. Giełgudyszki ob. . Odl. 33 w, od Władysławowa, ma 3 dm. , 36 mk. Kierszek, folw. , pow. warszawski, gm. Jeziorna, par. Piaseczno. Rozległość wynosi m. 179, grunta orne i ogrody m. 174, nieużytki i place m. 5, bud. mur. 2, drewn, 3, płodozmian 10polowy. Folwark ten odłączony został od dóbr Bielawy i Jeziora, . Kierszeliszki, folw. , pow. trocki, 1 okr. adm. . 6 w. od Trok, 6 dm. , 51 mk. kat. 1866. Kierszmienie, os. leśna, pow. władysławowski, gm. i par. Giełgudyszki. Odl. 31 w. od Władysławowa, ma 1 dm, 6 mk. Kierszniawa, rz. , lewy przypływ Dubissy, wpadający pod Podgajem, między Ejragoła i Betygołą. Po lit. Kierszniewie. Jej nazwa ma pochodzić od kryksztas lit. chrzest I rzeczywiście niedaleko jej ujścia jest góra przy Betygole nazywająca się dziś Piłkalnis lit. góra zamkowa, dawniej zaś Onkąjm lub Ankain Kierszniawa Kiertowniki Kiersznołówka Kiersznówka Kierszodoła Kiersztan Kiersztanowo Kierszyszki Kiertejnie Kiertojka Kiersznołówka Kierupie Kierule Kieruy Kiertyna Kiertusza lit. wieś ofiarna, siedziba żmujdzkiego Kriwe Kriwejty, którego świątynię pogań. zburzył Jagiełło przy nawracaniu, a ludność, jak mówi podanie, ochrzcił w poblizkiej rz. Kierszniawie. M. D. S. Kiersznołówka, zaśc. , pow. wileński, 2 okr. adm. , o 31 w. od Wilna, 3 dm. , 16 mk. kat. 1866. Kiersznówka, , ob. Jadźwingi i Kiersnówka. Kierszodoła, wś, pow. wileński, 3 okr, adm. , o 48 w. od Wilna, 4 dm. , 25 mk. kat. 1866. Kiersztan, Kirsztan, Krysiek, Krystyan, Krystek, Krystko, Krysztan, formy jednego imienia według dokumentów pruskich Kętrzyński. Kiersztanowo, 1. , niem. Kirschdorf, wś, pow. olsztyński, nad strugą i jeziorem, na polskiej Warmii. Oddawna własność warmińskich biskupów. Pookupacyi przez krzyżaków były te okolice puste, lasami porosłe jeszcze w XIV wieku. Najprzód bisk. Herman wydał 40 wł. prawem chełmińskiem Tilonowi Lubeken. Od wdowy po nim Alheide kupił tę majętność Teodoryk Czecher. R. 1364 bisk. Jan potwierdza kupno i nowym przywilejem również na prawie chełmińskiem dodał do owych pierwotnych 40 włók nadto wł. 70, z których żadnego pożytku dotąd kośoiół nie miał, tylko same lasy i bagniska się tam znajdowały; w obrębie tych włók leżało także wielkie jezioro Wypsow; w jeziorze Dadaj wolno mu ryby łowić na potrzebę małemi narzędziami. Młyn także może sobie postawić. Prawo patronatu nad kościołem, jeżeli się tu pobuduje, ma zostać przy nim; sądy otrzymał tak małe jak wielkie, . za to cum uno spadone et viro. armato w wojnie służyć nam będzie, odkąd czynsz zacznie płacić. Od pługa da korzec pszen. i żyta i t. d. R. 1585 bisk. Marcin Kromer odnowił przywilej na 33 wł. Hugonowi a Damerau. Po rozbiorze Polski rząd. pruski zabrał tę wś i wydał na własność prywatną. 2. K. , w dok. Kirstendorf, Kiersthanow, wś, pow. ostródzki, na pruskich Mazurach, przez ludność polską założona i osadzona. R; 1325 książę bruńswicki Luther komtur dzierzgoński, nadaje Janowi z Otoczyna i jego przyjaciołom na prawie chełmińskiem 400 włók w ziemi saskiej między Drwęca a Grabiczką, począwszy od miejsca gdzie Grabiczka wpada do Drwęcy 2 wolnością 18letnią i z obowiązkiem 8 służb, Jan z Otoczyna i Piotr z Gierzwałdu Girschwalde otrzymują każdy 80 wł. z obowiązkiem, aby służyli na koniu opancerzonym, w zbroi, z pocztem i końmi potrzebnymi. Sześć służb innych przypada na Jana z Otoczyna, oraz na Tomasza, Ludwika, Jana, Kiersztana i Bartłomieja z Bursztynowa, z których każdy dostaje wł. 40 z obowiązkiem jednej służby w lekkiej zbroi. Na tom obszernem terytoryum, w którem przy wymiarach r. 1394 znalszła się nadwyżka włók 14, powstały dobra Kiersztanowo, przez owego powyżej wymienionego Kiersztana założone o 80 włókach, Grabin 40 wł. , Grabinek 30 wł. , Szyldak 60 wł. , Rychnowo 70 wł. , Pacółtowo 40 wł. i Gierz wałd 80 wł. . R. 1374 pisze się Wielun z Kiersztanowa. Ob. Kętrz. Ludność polska str. 357. 3. K. , w dok. pierwotnie Schwarzenburg, potem Kirstenau, niem. teraz Kerstino wen, wś, pow. dawniej szestyński, teraz ządz borski, na pruskich Mazurach. Ii. 1422 wspo mina się Schwarzenburg. R. 1437 przeniesio no ludzi szwarcenburskich do Muntowa. R. 1536 sprzedaje Wolf Henick, starosta szestyń ski, Janowi Jahn, niegdyś sołtysowi w Pol skiej wsi, za 50 grz. 4 włóki sołeckie celem założenia wsi dannickiej na 36 włókach, oraz wolne rybołóstwo w jeziorach juńskiem i kiersztanowskiem. R. 1565 prosi Jan Kociołowski, soltys szwarcenburski, o odnowienie po wyższego przywileju. R. 1593 był Jan Kiersztanowki sołtysem w Kiersztanowiec. Schwarzemburg ma r. 1536 ludnośó polską i niemiecką, a Kiersztanowo r. 1693 samą tylko polską. W owym czasie mieszkali tu dannicy Michał Bieniek, Jan Siwy, Michał Głowienkas Jakób Brzostowski, Michał Kikusz, Jan Lepak, Jan Bleńczyk, Jorek Nora, Jan Pecyna i Tomek Bąk, z których każdy po dwiewłóki roli posiadał. Ob. Kętrz. Ludnośó pol ska str. 412. Kś. F. Kierszyszki, wś, pow. władysławowski; , gm. Kidule, par. Sudargi. Odl. 37 w. od Władysławowa, ma 5 dm. , 43 mk. Kierszyszki, zaśc. rząd. nad rz. Dzitwą, pow. lidzki, o okr. adm, , od Lidy w. 33, od Ejszyszek w. 9, dm. 1, mk. 14 kat. 1866. Kiertejnie, wś, pow. rossieński, par. skawdwibka. Kiertojka, zaśc. , nad jez. Szpora, pow. wileński, 3 okr. adm. , o 58 w. od Wilna, 5 dm. , 52 mk. kat. 1866. Kiertowniki, wś, pow. trocki, 2 okr. adm. , 44 w. od Trok, 6 dm. , 73 mk. kat. 1866. Kiertusza, zaśc. rząd. nad potok. Kiertusza, pow. wileński, 2 okr, adm. , o 59 w. od Wilna, 1 dm. , 19 mk. kat. 1866. Kiertyna, podmokłe pastwisko w płn. stronie Lisiatycz, pow. stryjski, na granicy Der nowa. W stronie płd. wznosi się ono do 272 m. , na krańcu płn. opada do 262 m. Wody jego spływają na płn. wschód potokiem ucho dzącym do Wowni, dopływu Dniestru. Lu. Dz. Kieruy, niem. Kerrey, pow. olsztyński, st. p. Bieżale. Kierule, wś, pow, wileński, 3 okr. adm. , o 49 w. od Wilna, 4 dm. , 46 mk. kat. 1866. Kierupie, wś, pow. rossieński, par. girtakolska. Słownik geograficzny Zeszyt 37, Tom IV. Kierz Wielki Kierwik Kierzanka Kierupie lit rzekaKrzewów, rzeczka po czynająca się w błocie Łuny pod wsią Żwirżdziami pow. . rossieński, par. girtakolska; wpada z prawej strony do Bebyrwy pod Puszynią. M. I. S. Kierutyszki, wś i os. leśna, pow. władysławowski, gm. i par. Błogosławieństwo. Odl. 33 w. od Władysławowa, ma 5 dm. , 52 mk. Kieruzele v. Kierużwiele wś włośc, pow. piotrkowski, gm. i par. Chabielice; ma 23 dm. , 171 mk. , 155 mr. obszaru. W 1827 r. były tu 4 dm. , 50 mk. Kierwałd, niem. Kehrwalde, wś z młynem nad strugą Liszki i dobra, pow. kwidzyński, ma 1, 718 mr. obszaru, 27 bud. , 12 dm. , 130 kat. , 12 ewaug. Par. Barłożno, szkoła Lipia góra, poczta Skurcz. Kś. F. Kierwiele, wś rząd. , pow. oszmiański, 3 okr. adm. , od Oszmiany w. 52, od Dziewieniszek 38; dm. 6, mk. prawosł. 38, kat. 19 1866. Kierwieliszki, wś rząd. , pow. trocki, 1 okr. adm. , 30 w. od Trok, 2 dm. , 17 mk. kat. 1866. Kierwik, ob. Kerwik. Kieryszki, zaśc, pow. wileński, 3 okr. adm. , o 47 w. od Wilna, 1 dm. , 21 mk. kat. 1866. Kierywy, wś, pow. rosieński, par. girtakolska, ma 6 dm. , grunta piaszczyste. M. D. S. Kierz, ob. Kiekrz. Kierz 1. al. Krze, ob. Jordanowice. 2. K. , ws włośc, pow. rawski, gm. i par. Lubochnia, ma 4 dm. , 46 mk. , 43 morg. roli. 3. K. , kol. , pow. słupecki, gm. Ostrowite, par. Giwartów, odl. od Słupcy 18 w. , ma dm. 15, mk. 39. 4. K. , wś i folw. , pow. lubelski, gm. i par. Beł życe. W 1827 r. było tu 10 dm. , 69 mk. Roz ległość folw. wynosi m. 1, 178, grunta orne i ogrody m. 723, łąk m. 13, wody m. 1, lasu m. 422, nieużytki i place m. 19, płodozmian 910 i 11polowy, bud. drewn. 17; wś Kierz osad 12, z gruntem m. 117. 5. K. , folw. , pow. siedlecki, gm. Skurzec, 1 dm. , 8 mk. , 60 mr. obszaru. 6. K. , ws i rum. , pow. ostrowski, gm. Brańszczyk par. Poręba. 7. K. , wś drob. szlachty, pow. płocki, gm. Góra, par Rogo twórsk, odl. o 31 w. od Płocka, ma dm. 9, mk. 77; 257 mr. gruntu i 5 nieużytku. 8. K. , wś i folw. , pow. lipnowski, gm. Skempe, par. Karnkowo, odl. o 10 w. od Lipna, ma 5 dm. , 60 mk. 214 mr. gruntu, nieużytku. 9. K. , wś, pow. rypiński, gm. Płonne, par. Radziki duże. W 1827 r. było tu 8 dm. , 63 mk. , obecnie 8 dm. , 68 mk. , gruntu 218 mr. , 14 w. od Rypi na. 10. K. , par. Sadykierz. Kierz, strumień, ob. Cywiny. Kierz Niedźwiedzi, wś i folw. donacyjny, gm. Rogów, par. Jastrząb, o 34 w. od Radomia, o 8 w. od st. dr. żel. w Jastrzębiu, ma 55 dm. , 311 mk. , 406 mr. dworskich, 674 mr. włościańskich. Ig. J. Kierz Radzikowski, wś, pow. rypiński, gm. Wąpielsk, par. Radziki, odl. o 12 w. od Rypina, ma 5 dm. , 77 mk. , 24 mr. gruntu. Rumunki K. , Pólko małe i Czernie r. 1749 płaciły 778 złp. czynszu do Wąpielska. Kierz Wielki, wś, pow. gostyński, gm, Słubice, par. Jamno, ma 7 dm. , 57 mk. , 101 mr. obszaru. Kierzanka, st. poczt. , pow. wiloński, 1 okr. adm. , o 17 w. od Wilna; 4 dm. , 33 mk. , z tego 3 prawosł. , 15 kat. , 15 żydów. W dobrach Rzesza 1866. Kierzbuń, niem. Kirschbaum, wś, pow. olsztyński, w pobliżu m. Wartemborka, na polskiej Warmii, dawniej własność biskupów warmińskich, wydawana była w wieczystą dzierżawę szlachcie. R. 1656 trzymał ją Hiacynt Karwat, pełnił panu 1 służbę wojenną, włók było 30, dostawiał 7 i pół ł. pszen. , tyleż żyta i 1 funt wosku. Po rozbiorze Polski rząd pruski zabrał tę wieś i wydał na własność prywatną. Kierzek, 1. os. leśna, pow. częstochowski, gm. Węglowice. Jest tu posterunek straży pogranicznej, 2 dm. , 3 mk. , 18 mr. obszaru. 2. K. , wś, pow. ostrołęcki, gm. Myszyniec, par. Kadzidło, W 1827 r. było tu 17 dm. , 107 mk. , obecnie jest gruntu 823 morg, 3. K. , wś, pow. suwalski, gm. Kuków, par. Suwałki. Odl. 8 w. od Suwałk, ma 3 dm. , 39 mk. Kierzek, niem. Kerscheck, leśnictwo, pow. jańśborski, par. Jańsbork. Kierzek, rz. , ob. Kieżek. Kierzki, 1. folw. , pow. jędrzejowski, gm. Przęsław, par. Krzcięcice; ob. Deszno. 2. K. , ws szlach. , pow. mazowiecki, gm. Piszczaty, par. Kobylin, Wspominana w dokumentach z 1545 r. Gloger, Ziem. Biel. . Kierzki, niem. Kerschken, wś, pow. węgoborski na Mazurach pruskich, przez osadników polskich założona r. 1710. Sb. p. Banie. Kś. F. Kierzki 1. niem. Kierschki, pustkowie, pow. lubliniecki, należy do wsi Zborowski. 2. K. , niem. Kierski, pustkowie, pow. lubliniecki, pod wsią Olszyny. Kierzków, 1. wś i folw. , pow. radomski, gm. Zakrzew kościelny, par. Cerekiew. Odl. 8 w. od Radomia. W 1827 r. było tu 13 dm. , 119 mk. , obecnie 31 dm. , 250 mk. , 600 mr. ziemi dworsk. i 249 m. włośc. K. folw. należy do dóbr. Cerekiew ob. . 2. ., pow. łukowski, gm. Ryki, par. Tuchowicz. W 1827 r. było tu 19 dm. , 82 mk. Niezamieszczony w spisie urzęd. Pam. Kn. Gub. Siedl. 1878. . Kierzkowice, os. leś. , pow koniński, gm. Tuliszków, do dóbr Tuliszków należy; odl. od Tuliszkowa w. 3. Kierzkówka, 1. folw. , pow lubartowski, gm. Staroscin, par. Rudno, leży między traktem lubartowskosiedleckim a szosą lubelskowar Kierupie Kierwiele Kierzbuń Kierzek Kierwieliszki Kierywy Kierz Kieryszki Kierzki Kierzków Kierzkowice Kierzkówka Kierwałd Kieruzele Kierutyszki Kierupie Kierz Niedźwiedzi Kierz Radzikowski Kieselkehmen Kierzkówko Kietlin Kietlicy Kietlice Kietlanka Kietery Kiete Kieszwińce Kieszka Kieszczupis Kiesz Kiesy Kiestroj Kiesowo Kieslinswalde Kieslinen Kieskoziero Kiesia Kieseling Kiesa Kieś Kierztanowo Kierznowo Kierzno Kierzliny Kierzkowo Kierzkówko szawską, m 827 mr. rozl; r. 1882 z dóbr lubartowskich za 41, 000 rs. nabyty. Według Tow. Kred. Ziems. 438 mr. rozl. R. 1827 miał 12 dm. , 86 mk. 2. K. , wś, pow. łukowski, gm. Prawda, ma 22 dm. , 190 mk. , 487 mr. obszaru. Kierzkówko, ob. Kurkówko. Kierzkowo, niem. Strauchhutte, włośc, wś, pow. kościerski, blizko granicy pow gdańskiego, przy bitym trakcie kościerskogdańskim. Obszaru liczy mórg 1. 670, gbur. 18, zagr. 21, ew. 254, dm. 38. W miejscu jest szkoła ew, i karczma. Par. Skarszewy poczta Przywidz. Wieś ta otrzymała prawa własności przywilejem z Gdańska d. 29 czerwca 1819 r. Kierzkowo, 1. dom. , pow. szubiński, 2, 225 mr. rozl. , 6 dm. , 105 mk. , 27. . ew. , 78 kat. , 47 analf. Poczta w Barcinie o 6 kil. , st. kol. żel. w Broniewicach o 21 kil. 2. K. , wś, pow. mogilnicki, 3 dm. , 36 mk. , 24 ew. , 12 kai, 17 analf. Poczta, telegr. i st. kol. żel. w Trze mesznie o 5 kil. M. St. Kierzkowo, niem. Kerschkau, w dokum. Kirschkow, wś, pow. lęborski, nad strugą do jeziora Sarbskiego wpływającą, niedaleko morza i granicy Prus zachodnich, stosunkowo długo na prawie pierwotnem pomorskopol skiem osadzona r. 1437 mieszkańcy dawali jako podatek świnie na św. Mikołaj, prowodt na M. B. Gromniczną, kozy na św. Dominik, roli uprawiali jedne włókę. Kierzliny, niem. Kerschleinen, wś, pow. olsztyński, nad jeziorem, 3 4 mili od Wartemborka, na polskiej Warmii, dawna własność biskupów warmińskich. R. 1656 liczono wł. 20, gbur. 5, sołt. 1, wolny 1, służba 1 wojenna; dawali 3 Ł pszen. i tyleż żyta, kur 26, gęsi 5, 1 funt wosku. Po rozbiorze Polski rząd pruski zabrał tę wieś i wydał na własnośc prywatną. Kierzno, 1. wś, pow. ostrzeszowski, 63 dm. , 438 mk. , 8 ew. , 430 kat. , 136 analf. Poczta, telegr. i st. kol. żel. w Domaninie o 3 kil. 2. K. lit. A. , dom. , 1, 501 mr. rozl, 10 dm. , 130 mk. , 24 ew. , 106 kat. , 45 analf. W okolicy jest szaniec pierścieniowy, w środku kociołkowaty nie na łąkach, 50 kroków ma średnicy, wejście i wyjście dobrze są zachowane. 3. K. lit. ., niem. Waldau, dom. , pow. ostrzeszowski, 2, 066 mr. rozl. , 3 dm. , 85 mk. , 12 ew. , 73 kat, 33 analf. Cegielnia, poczta, telegr. i st. kol. żeL w Domaninie o 5 ML, od Kępna o 8 kil. M. St. Kierznowo, wś w b. ziemi bielskiej, ob. Kier mowo, Kierztanowo, niem Kirschkorf, ob. Kiersztanowo, Kieś, Kiesia, ob. Wenden niem. . Kiesa, rz. , lewy dopływ rz. Aszwy. Por. Kieszczupis. Kieseling niem. , pow. sztumski, ob. K ślinka. Kieselkehmen niem. , al. Kieselkehmen, dobra, pow. gąbiński, st, poczt. Nemmersdorf. Kiesia, ob. Wenden niem. . Kiesieniszki, folw. , pow. maryampolski, gm. Aleksota, par. Godlewo. Nie zamieszczony w spisie urzęd. Pam. Kniż. suw; gub. 1878. . Kieskoziero, st. pocz. w pow. i gub. ołonieckiej. Kieslinen niem. , ob. Kieźliny. Klesling, Koesling niem, , ob. Koslinka, Kieslinswalde niem. , ws, pow. bystrzycki na Szląsku, 1240 st. n. p. m. , ma parafialny kościół katol. W kopalni węgla znakomite skamieniałości; obok t. zw. Wolfelsfall, wodospad. Kleśma, stc. pocz. , pow. wiesjehoński, gub. twerskiej. Kiesowo, sioło, pow. kaszyński, gub. twerskiej, st. pocz. Kiestroj, ob. Kestroj, wysuszone jez. na Silicach i Skajbotach w Warmii; w Skajbotach też jez. Swiętajny. Kiestrzyn, ob. Kistrzyn, Kiesy, wś, pow. szawelski, , gm. okmiańska, 137 dusz męz. , 400 dzies. ziemi w glebie pier wszorzędnej. J. Godl, Kiesz. ,, ob. rz. .. Kieszczupis, lewy dopływ rz. Szaki, która uchodzi do Aszwy z prawej strony. Kieszka, ob. Kierszek i Jeziorna, Kieszwińce, wś, pow. wileński, 3 okr. adm. , o 68 w. od Wilna. 5 dm. , 74 mkań. , z tego 11 prawosł. , 63 katol. 1866. Kiete, ob. Kintyce. Kieterkott albo Gross Naton Dreg niem. , os. , pow. malborski, st. pocz. Tiegenhof. Kietery, wś, pow. rossieński, par. skawdwilska. Kietlanka, 1. os. , pow. węgrowski, gm. i par, Korytnica; 3 dm. , 24 mk. , 165 mr. obszaru. 2. K. , ws drobno szlachecka, pow. ostrowski, gm. Zaręby kościelne, par. Zuzel. W 1827 r. było tu 20 dm. , 131 mk. ; obecnie 176 mk. Ob. Gostkowo. Kietlice, niem, Gross Mauer i Kitlitz, wś, pow, węgoborski na pruskich Mazurach, przez ludnośó polską zajęta. R. 1719 mieszkają tu sami Polacy. Kętrz. Ludność polska, str. 533. Kietlicy, ob. Ketlicy. Kietlin, wś i folw. , nad strugą Olesią, pow. noworadomski, gm. Dmenin, par. Radomsk; leży na drodze z Radomska do Przedborza. Wś ma 30 dm. , 360 mk. i 371 mr. obszaru 309 ornej; folw. zaś 6 dm. , 11 mk. Według Towarz. kred. ziemsk. folw. K. z dezertą Zawada i wsiami K. , Konradów, Florentynów, Elżbietów rozl. mr. 1057 grunta orne i ogrody mr 717, łąk mr, 62, pastw. mr. 23, lasu mr. 232, nieużytki i place mr. 23; bud, z drzewa 10. Kietyce Kietmowicze Wś Kietlin os. 59, z gruntem mr. 320; wś Konradów os. 9, z grun. mr. 207; wś Florentynów OB. 16, z grun. mr. 217; wś Elżbietów os. 7, z grun. mr. 98. Kietmowicze, albo Brzozowe bagno, jezioro, gm. Wilkobole, ma 2 mr. obszaru, do 60 stóp głębokości. Kietowiszki, mko, pow. trocki, w 1ym okr. polic, o 51 w. od Wilna, o 25 w. od Trok, na płd. od jez. Ilse, nad Strawą potok Owada, w gm. Sumieliszki; ma 76 mk. ; należy do włościan okolicznych i mieszczan izraelitów. R. 1866 było tu 59 mk. , w tem 45 kat. , 14 izr. , gorzelnia, młyn wodny. Starodawne dziedzictwo Pociejów. K. mają kościół paraf. , fundowany r. 1676 przez Leonarda Pocieja, wojewodę witebskiego, pod wezwaniem św. Trójcy; Parafia IL ma 4504 dusz wiernych. R. 1850 klucz rządowy K. miał 2 folw. , 9 wsi, 1 zaśc, razem 4078 dz. rozl Obok mka K. leży wieś Stare K. , która 1866 r. miała 11 dm. , 148 mk. katol. Kietraki, ob. Pogiry. Kietrosy 1. , wielka wieś rządowa, powiat jampolski, w południowowschodniej części te goż powiatu, o 20 wiorst od m. Jampola, nad rz. Szumiłówką Markówką, ma 1328 mieszk. ; gm. Jampol, par. Miastkówka. Cerkiew pra wosławna na miejscu; domów 189, ziemi włośc. 3687, cerkiewnej 130 dz. K. należały do Za mojskich, Koniecpolskich i Lubomirskich, do klucza cekinowekiego. W 1795 r. rząd nabył cały klucz cekinowski od Stanisława Lubomir skiego, z zamiarem przeniesienia urzędów po wiatowych do Cekinówki, lecz gdy Dniestr ta kową zalał, Jampol nadal pozostał miastem po wiatowem, a klucz cekinowski został darowa ny byłemu hospodarowi wołoskiemu ks. Ypsy latemu na lat 50 bez opłaty kwarty. 2. K. , mała wioska, pow. bałcki, gm. Cybulówka, pa rafia Rybnica, domów 12. Lr. M. Kietryszki, zaśc. nad jez. Musą, pow wileński, 3 okr. adm. , o 33 w. od Wilna, 1 dom, 8 mk. katol. 1866. Kietrz, niem. Katscher, Katschr, mko nad rz. Troją, pow. głupczycki, pod 48 2 sz. i 35 5 dł. , przy szosie z Raciborza do Głupczyc R. 1818 miało mk. 1498, r. 1834 mk. 1952, r. 1861 mk. 3086, r. 1875 mk. 3608. Ludność po większej części rękodzielnicza tkacze, niemiecka, Morawian zaledwie kilku; 1826 mr. roli mieszczańskiej, 160 mr. roli większej posiadłości; 890 mr. kolonistów. Są tu kopalnie wapna, używanego jako nawóz. Kościół paraf. katol. dyecezyi ołomunieckiej, dekanatu kietrskiego 7200 parafian, ewang. filialny i synagoga. Dawną wś K. podniósł 1321 r. biskup ołamuniecki Konrad I do rzędu miasta; odbywają się tu cztery jarmarki. Dobra K. z przyległemi wsiami LehnEhrenberg Halbarek, LehnLangenau i LohnKrottfeld, własność arcybiskupów ołomunieckich, 1100 mr. rozl. Piękny zamek K. 1831 r. spłonął. W pobliżu plantacya morw. Na zachód od miasta leży kolonia Nowy K. , w końcu XVIII w. powstała, 50 osad, 39 mr. rozl. Por. Głupczyce, F. S. Kietrze, dawna nazwa wsi Ktery. Kietsch niem. , struga, pow. tucholski, ob. Kicz. Kiette, ob. Kintyce. Kietunka, ob. Kiecinka, Kietuny. dwór w pow. telszewskim, nad Szerksznią, o 13 w. od Telsz. Drewniany kościół katol. ś. Stanisława, 1800 wzniesiony przez Styrpejkę. Kieturakiszki, wś koło st. dr. żel. Kliniszki, p. maryampolski, gm. Wejwery, parafia Skrawdzie. Odl. 31 w. od Maryampola, ma 3 dm. , 27 mk. Kieturkiemie, wieś, pow. kowieński, par. i gm. Kroki, o 5 w. od Kroków, ma 5 osad wło ściańskich. J. D. Kieturkowo, folw. , pow. wyłkowyski, gm. Kibarty, par. Władysławów. Przy trakcie z Władysławowa do Wierzbołowa. Odl. 17 w. od Wyłkowyszek, m 7 dm. , 167 mk. Dobra K. składają się z folwarków K. , Terespol i wsi K. ; podług wiadomości z r. 1866 rozl. wynosi w ogóle m. 1806. Wieś K. osad 7, z gruntem m. 6. Kieturnowina, wś, pow. władysławowski, gm. Lesnictwo, par. Władysławów. Odl. 7 w, od Władysławowa, ma 3 dm. , 25 mk. Kieturoki, folw. szlach. , pow. trocki, 2 okr. adm. , 37 w. od Trok, 1 dom, 18 mk. katolików 1866. Kieturwłoki, wieś, pow. wyłkowski, gmina Karkliny, par. Kieturwłoki. Odl. 17 w. od Wyłkowyszek. W 1827 r. było tu 16 dm. , 178 mk. , obecnie 16 dm. , 229 mk. Par. K. , dek. wyłkowyski daw. olwicki, ma 5013 dusz. Kościół i parafią erygował 1777 r. Michał Brzostowski, podskarbi w. ks. lit. ; pierwotnie filialny do Łankieliszek, od 1794 parafialny. Por. Karkliny. Kietutany, folw. , pow, wileński, 3 okr. adm. , gm. Giedrojcie, o 57 w. od Wilna, 1 dom, 12 mk. katol 1866. Kietyce, niem. K te, właściwie Kintyce. Kienkle, ob. Kiewkle. Kiewajtys, jez. w pow. szawelskim, blisko Wajgowa. KiewaKalnis, wzgórze w lesie pod osadą Sereje, w pow. sejneńskim; według podań ludowych odbywał się tu sabat czarownic w wigilią s. Jana. Znajduje się ono w okolicy ustej, wzgórkowatej, wzniesionej do 600 stóp nad poziom morza i składającej się z drobnych płaszozy tyoh wzgórz bezleśnych. Kiewa Kienkle Kietmowicze Kiette Kietunka Kietuny Kieturakiszki Kieturkiemie Kieturnowina Kieturoki Kieturwłoki Kietutany Kiewie Kiewinie Kiewit Kiewiten Kiewitz Kiewitzblott Kiewkielisiki Kiewkiszki Kiewkle Kiewkliszki Kiewlaki Kiewle Kiewleniki Kiewlica Kiewlicze Kiewlińce Kiewlupie Kiewłoki Kiewna Kiewnary Kiewnaryszki Kiewnoliszki Kiewsze Kiewten Kieżliny Kiewie, jez. w pow. sząwelskim, blisko Wajgową. Kiewinie, wś, pow. kalwaryjski, gm. i par. Ludwinów, Odl. 9 w. od Kalwaryi, ma 3 dm, , 26 mk, Kiewit niem. , os. , pow, starogrodzki, ob. Kiwit. Kiewiten, Kiewim niem. ob. Kiwity. Kiewitz niem. , ob. Czajka, folw. , powiat międzychodzki, 1958 mr. rozl, 5 dm. , 59 mk. , należy do miasta Skwierzyny Schwerin an der Warthe, Poczta w Skwierzynie o 2 kil. , st. kolei żel. w Landsbergu nad Wartą o 20 ML Kiewitzblott niem. , ob. Czajki, wś, pow. bydgoski, 11 dm. , 74 mk. , 62 ew. , 12 kat. , 27 analf. Poczta i stacya kolei. żel. w Bydgoszczy Bromberg. Kiewkielisiki, zaśc. rząd, , pow wileński, 2 okr. adm. , o 64 w. od Wilna, 1 dom, 5 mk. katol 1866. Kiewkiszki, wś nad rz. Musą, pow. wileński, 2 okr. adm. , o 43 w. od Wilna, 5 dm. , 50 mk katol. 1866. Kiewkle, wś. rząd. nad jez. Kiewkle, pow. wileński, 2 okr. adm. , o 63 w. od Wilna, 4 dm, , 34 mk. katol. 1866. Jest tu kościół katolicki Nawiedzenia N. M. ., filialny szeszolski. Kiewkliszki, zaśc. rząd. , pow. wileński, 2 okr. adm. , o 65 w. od Wilna, 1 dom, 8 mk. kat. 1866. Kiewlaki, wś nad rz. Solczą, pow. lidzki, 5 okr. adm. , od Lidy o w. 55, od Ejszyszek 7, dm. 4, mk. katol. 39 1866. Kiewle, wś, pow. oszmiański, 2 okr. adm. , 41 w od Oszmiany, 17 dm. , 163 mk, z tego 153 prawosŁ, 10 katol, 1866. Kiewleniki, wś, pow. rossieński, par. i gm. Szydłów, o 8 w. od Szydłowa, ma 2 osady włośc, grunta piaszczyste. J. D. Kiewlica, folw. , pow. kalwaryjski, gmina Kirsna Wielka, par. Urdomin. Odl 19 w. od Kalwaryi. W 1827 r. było tu 13 dm. , 81 mk. , obecnie 6 dm. , 58 mk. Według Tow. kredyt. ziems. r. 1866 folw. K. miał 182 mr. rozl, a przyległa doń wś Biruta 27 osad, 54 mr. rozl. Kiewlica, rz. w pow. kalwaryjskim, poczyna się na płn. wsi t. n. pod Makowszczyzną, płynie ku płn. przez grunta wsi Pędziszki i Warty, poczem w kierunku płn. wsch. przepływa bagno Zuwinta i wpada do jez. K. , czyli z lewego brzegu do Dawiny. Długa 10 w. Kiewlicze, wś włośc, pow. dzisieński, o 77 w. od Dzisny, 2 okr. adm. , 4 dm. , 46 mieszk. 1866. Kiewlińce, zaśc szlach. nad jez. Styrną, pow. wileński, 3 okr. adm. , o 65 w. od Wilna, 1 dom, 8 mk. katol 1866. Kiewliszki 1. , folw. szlach. , pow. oszmiański, 1 okr, adm. , a 11 w, od Oszmiany, 1 dom. 7 mk. kat. 2. . K. , folw. , pow. oszmiański, 2 okr. adm. , 41 i pół w. od Oszmiany, 1 dom, 4 mk, katol. 1866. Klewloty, wieś, pow. rossieński, par. szwakszniańska. Kiewlupie, wś nad jez. Żełtktis, pow. święciański, 2 okr. adm. , o 54 w. od Swięcian, 12 dm. , 83 mk. katol. 1866. Kiewłoki, dwór pryw. w pow. szawelskim, nad Wyrwitą o 59 w. od Szawel. Kiewna. rz. , dopływ Żejmiany, w powiecie święciańskim. Kiewnary, dobra, pow. szawelski, par. kurtowiańska, przy trakcie bitym, niegdyś pocztowym, z Szawel na Cytowiany do Rossiejń, o 28 w. od Szawel, ma kaplicę katol. św. Józefa. Ziemi włók około 40. Zabudowania dworskie. porządne, austerya. R. 1717 byłato okolica szlach. w miejsoowości leśnej, obiitu ącej w ku ny kiaunas. Mieli tu swoje grunta Józef Tarwid, Jerzy i Krzysztof Jasiewiczowie, Jan Ginkiewicz i Jan Głazowski. W drugiej poło wie XVIII wieku jeden z dziedziców połączył tę kollokacyą i przezwał się Kiewnarskim, Por Pokopie. J. Godl. Kiewnaryszki, wś, pow. rossieński, parafia kroska. Kiewnoliszki, dwa zaśc. nad jez. Kiewną, pow. święciański, 2 okr. adm. , o 28 w. od Swięcian, 2 dm. , 29 mk. kat 1866. Kiewry, wś włośc, pow. oszmiański, 3 okr. adm; , od Oszmiany w. 61, od Dziewieniszek 31, dm. 13, mk. katol. 106 1866. Kiewsze, wś i zaśc, pow. dzisieński, o 83 w. od Dzisny. 2 okr. adm. , 6 dm. , 48 mk, , 43 kat. , 5 izr. 1866. Kiewten niem. , ob. Kiwity. Kieżliny, . niem. Kieslienen w dokum. pierwotnie Koselern, Friedrichsdorf, wieś, pow. olsztyński, na polskiej Warmii, 1 milę od m. Olsztyna, nad strugą i jez. Wadąg. Oddawna własność kapituły warmińskiej. R. 1348 wydany lszy przywilej sołtysowi Fryderykowi od którego wś miała się nazywać Friedrichsdorf; jednak pierwotne Koselern, Kieżliny wzięło górę; włók było 30 nad jez. Wadangen i Dewyten, prawo chełmińskie. Sołtys otrzymał wł. 8, za co służył konno w wojnie; gburzy wł. 22; po 15 latach wolnych mieli płacić po pół marki i 2 kury. Do sołtysa należały małe sądy, 1 3 dochodu od większych, połowa czynszu od karczmy, nadto łowił ryby w jeziorze Diwity małemi narzędziami na własną potrzebę. R. 1406 dostała wś 4 włóki lasu za rocznym czynszem 1 wiard. od włóki. R. 1461 komtur elbląski Henryk von Plauen zburzył wieś wraz z całą niemal okolicą. Długo potem leżała pusto. R. 1552 wydała kapituła 8 włók Henrykowi Tregerowi sołtysowi, który wieś, jak się zdaje, na nowo obsadził; prawo teraz Kiewie Kieżgąjłowo Kieżek udzielone magdeburskie. R. 1656 liczono włók 18, gbur. 5, sołt. 1. czynszu płacili fl. 5. W skutek wojny wł. 5 było pustych. R. 1666 mieszka tu Marcin Odętkowski albo Habicht. Po oknpacyi rząd pruski zabrał tę wieś i wydał na własność prywatną, Por, Kierzliny, Kieżek, rz. w gub. radomskiej, pow. iłżec kim; początek pod wsią Lipie, płynie w stronę wschodniopółnocną przez Małyszyn i Jasieniec a przyjąwszy poniżej tegoż z prawego brzegu strugę bez nazwy, wpada z prawego brzegu do Iłżanki pod Seredzicami bliższemi, na zachód Iłży. Długa 9 wiorst. J. Bl. Kiezmark, niem. Käsemark, wś luter. paraf, pow. gdański, na żuławach gdańskich, n. Wisłą, która się. tu dzieli na odnogę gdańską i elbląską. Urządzony tu przewóz przez Wisłę. Obszaru liczy wś mr. 4348, gbur. 22, zagr. 34, katol. 154, ew. 594, dm. 78, kośoiół luterski i szkoła w miejscu; dla katol. parafia Fürsten Werder, poczta W. Cędry. Odległość od Gdańska 3 i pół mili. Osada istniała tu oddawna. Za krzyżaków nazywała się początkowo Liobenwald. R. 1349 mistrz w. krzyż. Henryk Dusmer wystawił przywilej na wieś Liebenwald włók było 63, z tych otrzymał sołtys wolnych 6, prob. 3. Od reszty 54 wł. płacili czynszu po 1 i pół marki, 4 skoty za pieprz i 4 skoty za szarwarki pańskie Herrendienst. Sołtys nazywał się Henryk Tisin. R. 1423 zamienił sołt. 3 wł. czynszowe na wolne i 3 wolne na czynszowe za zezwoleniem wójta grabinskiego Herrngrebin. Wisła często czyniła wylewy i szkody wiosce, jakto np. r. 1540 czytamy Ruptus agger Vistulae prope Kesemarck in duobus locis submorsit omnes fere villas insulae parvae gdańska żuława. Także w wojnach nieprzyjaciele często tamę tu przerywali. Przy Kiezmarku istniały dawniej sławne okopy obronne. Jedne znajdowały się zaraz przy wsi po lewym brzegu Wisły i były mniejszej wagi. Drugie pośród Wisły, nieco odlegle na samym cyplu urządzone, gdzie ta rzeka dziali się na odnogę elbląską i gdańską. Ostatnie usypy nazywały się główne, po niem. Haupt z przydomkiem Danziger; ponieważ przoz gdańszczan urządzone były, po polsku zwane Głowa miały one nietylko tamować i regulować gwałtowno fale Wisły, ale i niziny żyzne bronić czasu wojny. R 1507 gdańszczanie świeżo naprawili uszkodzone okopy. R. 1512 król Zygmunt zażądał dag newe haupt im kleinen Werder bei Stublow solde wider gebrochen werden. Gdańszczanie posłali ludzi, ale przez jeden dzień ani jednego pala nie wyciągnęli. Wreszcie ugodzili się, aby oo najmniej 45 pali było wyjętych, reszta miała pozostać. R. 1517 gdańszczanie okopy wiślane znacznie znowu przedłużyli. R. 1626 Gustaw Adolf główne okopy Haupt szturmem zdobył. Chciał takie na czółnach wysłanych zdobyć poboczne szańce pod Kiezmarkiem, został jednak niebezpiecznie przy nich ranionym. Do piero po 2 miesiącach opanował je szturmem. R. 1656 Karol Gustaw zdobył okopy; wzmoc nił znacznie i na podobę twierdzy urządził, tak że całą żuławę ztąd w szachu trzymał. Roku 1657 gdańszczanie po trzykroć daremnie ku sili się odebrać okopy szwedom. Dopiero w r. 1659 po długiem oblężeniu zmuszony był oddaó najprzód poboczne szańce przy wsi, a potera i główne na Wiśle generał szwedzki Dankwart. Zwycięztwo to w niemałej mierze przy śpieszyło pokój oliwski. R. 1734 Rosyanie wzięli okopy. Począwszy od r. 1772 odbierano cło pruskie przy okopach ku wielkiej zgryzocie gdańszczan. Obecnie, ledwie jakie znaki pozo stały. Kośoiół w K. istniał oddawna. Przez Kazimierza Jagielończyka patronat nad kościo łem jako i cała żuława oddane zostały gdań szczanom. W czasie reformacyi zabrali kośoiół innowiercy i dotąd trzymają. W XVII w. pa stor Büttner odznaczył się jako poeta łaciński t 1652. Następca jego Taut 1720 koro nowany poeta niemiecki. Kościół teraźniejszy budowany według Hartwicha 1592, według Löschina 1653, nie zawiera pamięci godnych zabytków. Nazwa Käsemark zdaje się, że powstała od serów żuławskich w tej wsi da wniej sprzedawanych; niemiec. Käse bowiem oznacza ser. Kś. F. Kieżgąjłowo, Gieżgałowo, Gażyłów, wieś, pow. ihumeński, par. Berezyna z kaplicą katol. Kieżmarek, także Kesmark, Keszmarek, Kiezmark, niem Kasmark, węg. Kesmark łac. Coesareopolis Setuia Setiva, Sevia v. Segovia według Grässego, Forum Caseorum Zarański, CäaareoForum Weber, miasto niegdyś stołeczne XVI miast spiskich, w hr. spiskiem Węgry, w dystrykcie kieżmarskim, nad Popradem, w części podtatrzańskiej. Nazwę K. wywodzą niektórzy od starożytnej nazwy CaesareoForum lub sareopolis, ztąd Kaysersmarckt, Kaysaermarckt; jest to atoli wcale mylne zapatrywanie, gdyż w dokumentach znachodzimy Caseorum Forum, a nie CaesareoForum, jak podaje Weber, t. j. miejsce serów; pierwotni snać mieszkańcy trudnili się wyrobom serów, ztąd łac. nazwa Caserum Forum, a niem. przekręcone Keyssmarct lub Keismarkt, popr. Käsemarkt, więc Kasemark. Są tacy którym się ubrdało wywodzić miano to od Kwadów, jakoby pierwotnie miasto to zwało się Quadsmark, coby znaczyć miało granica Kwadów. Innym znowu upodobało się szukać początku nazwy u jakiegoś wodza hunnów, który zwać się miał Keves, więc Kevesmark Wreszcie podają, że miasto to uzyskało miano swe na cześć króla Geyzy II; albowiem GeyzaKeza Keyza, ztąd tłómaczyć się ma pisownię tego miasta Keyzmarkt, Koyzen Kieżek Kiezmark Kieżmarek markt, Keisenmarkt, Kezenmarkt, Kayszmarkt. Miasto K. leży na praw, brz. Popradu, między nim a rz. Lubicą, uchodzącą poniżej K. do Popradu, a opływającą mato od wsch. Obszar K. graniczy od południa z Werbowem Mensdorf, wschodnią ścianą przypiera do obszaru Lubicy Leibitz; od płn. z Białą Spiską Bela, Strażką Nehre i Rokusami; od południozachodu z Huncowcami, Małym Sławkowem i Forbergiem. Granica północ. zachod. obszaru K. ciągnie się grzbietem Tatr; wyszedłszy bowiem na Rakuzański szczyt 2040 m. , zbiega po pod Kieżmarski szczyt, na grzbiet łączący Łomnicę z Baranimi Rogami. Od tychże Baranich Rogów grzbietem głównym ciągnie się przez szczyty Kołowy 2425 m. i Jagnięcy 2235 m. na północ, a stąd zwraca się na wschód, potem północ, okrążając ę czyli Twarożnę l818 m. od płd. i wsch. , schodzi do doliny Koperszad Przednich, z której wybiega na grzbiet, Tatr Bielskich, , którymi bieży przez Jatki po Wielki, Koszar Stirnberg, skąd spuszcza się na południe ku Czerwonym Glinkom, schodząc z pasma tatrzańskiego ku dołowi. Rynek msta leży pod 49 8 płn. sz. g. a 38 6 wsch. dłg. g. Ferro. Wzniesienie msta 666, 7 m. i 668. 4 Townson, 604. 7 m. Wahl. . 620. 7 m. Oesfeld, 610. 3 m. Steczk. , 623. 7 m. Beudant; dom zajezdny w rynku 596 m. Zejszner; oberża pod Królem węgierskim 628. 2 m. Kreil; ogród Nendtwicha na. zach. krańcu msta 623. 6 m. . Kreil; poziom wieży ratusza 628. 5 m. Kreil, pom. bar. , 617. 7 m. Kreil pom. tryg. ; 619. 8 m. C. Rothe, 638 m. Kolbenh. ; rynek 636 m. szt. gen. , 621. 8 m. Fuchs; wzniesie nie dawniejszej stacyi meteorologicznej pod zarządem prof. Furesza, według obliczenia prof. dra Karlińskiego, 644. 01 m. ; obecna zaś stacya istniejąca od września 1874 według obliczenia Karlińskiego 646. 21 m. ; według obliczenia dyr. król. zakł. meteor. w Budzynie 635. 7 m. Piaskowiec karpacki, Średnia ciepłota roczna dla r. 1853 była 5 71 C, dla r. 1854 zaś 5. 73 C; w przecięciu wypada 5. 72 C. Ciepłota wody w źródle zwanem Studnią węgierską 7, 8 R. przy ciepł. pow. 15 7 R. Kreil. Na północ msta, naprzeciw ujścia Lubicy, wznosi się góra Galgonberg 711 m, na półn. wsch. góra zamkowa Schlossberg; za nim na wsch. Bromberg Praimberg, 764 m. i Blaschrand 762 m. ; na południe zaś Dürrer Berg 625 m. . Od Brombergu dalej na północ rozlegają się obszerne, lesiste wzgórza, Goldberg zwane. Najwyższy punkt jest 811 m. Mają się tu znajdować do 20 sążni głębokości wykopane doły, z których wydobywano obficie złoty piasek. W czasach wojowniczych miano je zasypać. Dziś miejsce zarośnięto lasem Genersich, r. 1805. W tej tu okolicy miano znachodzić rzymskie monety Genersich. Po stronie zachodniej Popradu, tem samem msta, rozciąga się wzgórze Michaeler Feld Michalskie Pok, między patokami Forberskim a Białą Wodą; wzniesienie 684 m. n. p. m. Od tych wzgórzy dalej na północ, między Białą Wodą a potokiem Tiefer Grund, rozciąga się połogie wzgórze Steinrück 698 m. półn. zach. czubek. Od niego na północny zachód wznosi się lesista góra Loeeser Berg 742 m. . po półn. stronie Białej Wody; za nią ku zachodowi las sięgający aż po Przysłop Bialski Stoesschen, 1531 m. , zwany Grosser Wald. czyli Wielki Las kieżmarski, z licznymi bagnami, o których pisze Wahlenberg, że obfitują w podalpejskie rośliny północne. Oprócz główną rzeki Popradu mamy na obszarze K. licznedopływy jego, a zwłaszcza dolny bieg Werbowskiego pot. na granicy z Hun cowcami, dolny bieg Lubicy z potokiem Twaróżnią Durand; w północnejStronie Goldseifen Bach, u stóp południowych góry Goldberg; potoki Werbowski, Lubica i Goldseifen uchodzą do Popradu z praw brzegu. Z lew. brzegu zasilają Poprad potoki Kand, Forberski, Biała, Woda i Tiefer Grund, Potok Biała Woda. Weisswasser należy w całości do obszaru KOprócz tego leżą na obszarze K. stawy tatrzań, skie spiskie, a zwłaszcza 1 Białe stawy ob. z którychpółnocny Białym kieżmarskim zwau ny, wynoszący 0. 105 hektera, o wzniesieni; 1543. 8 m. Blasiuś, 1564. 7 m. Pauliny 1560. 7 m. Loschan, 1579. 8 m. Townson 1594. 8 m. Steczk. , 1601. 4 m. Wahlenb. 1612. 2 m. Korzistka, 1613. 8 m. Steczk. 1622. 3 m. Fuchs, 1697 m. Oesfeld, 1613 m, szt. gen. ; 2 Czerwony staw kieżmarski ob. 3 Zielony staw kieżmarski o pow. 0, 51 ha. . 1538 m. szt. gen. ; 4 Czarny staw kieżmarski b. . Stawy te są własnością miasta K. Lu dność msta wynosi 4363 dusz, która rozdziela się na 1765 dusz rz. kat. , 48 grkat. , 1915 prot. , 207 nieun. , 428 żydów Szem. dyec. sp. 1878. Miasto handlowe, dostarcza zboża, wi na i owoców; również płóciennictwo rocznie 200, 000 300, 000 łokci i barwierstwo. Utrzy muje stosunki handlowe z Pesztem i Debreczynem. Kościół łaciń. p. w, św. Krzyża pocho dzi z w. XV. Nad bramą, naprzeciw zakrystyi, czytamy rok 1486, jako rok ukończenia budo wy kościoła Wagner, Analecta Scepusii, II, 343. Tymczasem już w r. 1444 używano ko ścioła, jakkolwiek budowa jego nie była skoń czoną, do służby bożej, gdyż tego roku biskup Grzegórz nadał 70dniowy odpust wszystkim, którzy odwiedzą kościół św. Krzyża w K al bo przyczynią się czemkolwiek bądź do ukoń czenia budowy jego Genersich, Gesch. Kesmarks, II, 88. W księdze darowizn miasta Kieżmarku od r. 1480 do 1494 czytamy kilka znacznych nadań; między nimi król węgierski 100 złr. , a palatyn i nadżupan Stefan Zapolya Kieżmarek 200 złr. jako roczny dochód z trycalku przeznaczyli dla tego kościoła. Z tych dat wynika niewątpliwie, że w połowie XV w. używano kościoła do służby bożej, atoli do końca tego wieku darami wspierano budowę jego. W r. 1754 dokończono odnowienia kościoła za staraniem spiskiego biskupa, miasta i proboszcza. Kościoł w stylo gockim odznacza się pięknem sklepieniem głównej nawy, pięknymi łukami i pięknie wykończonymi gzymsami. Na ścianach zewnętrznych kośoiół spostrzegać się dają symbolej między nimi żaba, która miała oznaczać, że tu niegdyś było bagno, i głowa św, Jana promieńmi słonecznymi otoczona. Jest to jeden z najpiękniejszych kościołów w Węgrzech. Główną ozdobę kościoła tworzy krzyż Chrystusa w głównym ołtarzu, piękne arcydzieło rzeźbiarskie. Do krzyża tego przywiązaną jest legenda ludowa. Od niego to uzyskał kościół nazwę swą. Dla tego krzyża miano wielkie poszanowanie, czego dowodem i ta okoliczność, że Emeryk Zapolya w r. 1465 ob devotionem specialem erga S. Crucem, in Cuius nomine Eccl. Parochialis fundata est, ówczesnemu proboszczowi płacił rocznie 8 złr. , aby on i jego następcy za jego i potomków dusze dwa razy w tygodniu przed tym krzyżom mszę św. odprawiali. Naprzeciwko ołtarza głównego znajdowały się wygodne siedzenia dla rajców. Po nad tymi siedzeniami wspaniało organy o 26 mutacyach; nad siedzeniami księży mniejsze organy o 9 głosach, darowane r. 1651 przez Jerzego Gunthera Ihre Römisch K. K. Majesiät Diener der Zeit zu Lublau Dreissiger. W uznaniu tej fundacyi pochowano go w kościele nieopodal tego miejsca, gdzie zwykle siadywał w czasie nabożeństwa. W r. 1664 Zacharyasz Gutsmittel darował do kościoła wielki, piękny świecznik. Na chrzcielnicy czytamy napis Jesus Xtus Mariae Filius. Baptismum Ecclesiae S. Crucis fudit. M. 5 Anno Domini 1472. Na pokrywie słowa z pisma św. ,, Lasset die Kindlein zu mir kommen und wehret ihnen nicht, den solchen ist das Reich Gottes. Na dolo widać postaci apostołów, na górze zaś herb miasta. W grobach spoczywają zwłoki członków sławnych rodzin, którzy odznaczyli się męztwem i dostojeństwami. Między innymi znachodzimy tutaj nagrobek Krzysztofa Warkocza z Nobeszyc, którego Stefan Zapolya z Szląska do Węgier sprowadził, mianował starostą kieżmarskim i darował mu wsi Krzyżową Kreutz i Strażkę Nehre, które atoli po zwycięztwie Ferdynandaprzeszły w ręce rodziny Horwata Stansischa de Gradez. Krzysztofor Warkocz um. 9 lut. 1570 r. Jego pierwsza żona Katarzyna, córka Tomasza Tharzi, która towarzyszyła żonie Zapolyi w podróży do Krakowa, gdzie umarła r. 1512, posiada w tym kościele swój nagrobek, Następnie wzniósł Sebastyan Tököly małżonce swej Zuzannie Dóczy, zmarłej w 31 roku życia swego, 9 czerwca 1596, i dzieciom swoim 8 synom, 4 córkom, poprzednio zmarłym, piękny grobowiec. W tym kościele spoczywają zwłoki Sebastyana Tökölego, Łazarza Schwenda i Hieronima Łaskiego, którego wpływ na Spiż i Kieżmarek był znaczny. On to uzyskał w Wiedniu zatwierdzenie przywilejów msta. Anno 1535 hat Hieronymus Lassky der Stadt ihre gerechtigkeit zuwege gebracht, desshalb sie ihm seine darauf gegangenen Unkosten nicht anders wussten zu vergnügen, sondern gaben ihm in Schlagendorf drei Bauern, sammt den Zins des Mayerhofes Z manuskryptu prof. Moisa, Gdy reformacya na Spiżu górę wzięła, miasto K. oświadczyło się za nauką Lutra, skutkiem częgo r. 1533 kościół św. Krzyża przeszedł na użytek protestantów. W r. 1673 niejaki Velkra z polecenia cesarza zjechał do K. w cela odebrania kościoła lutrom a oddania go katolikom. . Po dłuższym oporze i wahaniu się, 24 września tego roku spiski proboszcz poświęcił kościół dla katolików i oddał mnichom paulinom do użytku. Atoli niezadługo zwycięzki Rakoczy obrócił 15 paźdz. 1705 tenże kośoiół znowu na użytek protestantów. Gdy szala zwycięztwa przeszła na stronę generała feldmarszałka, hr. Heistera, który 12 grud. 1709 tryumfalnie wjechał do K. , zniósł tenże w imię cesarza Józefa I wszelkie zarządzenia buntownika Rakoczego, skutkiem czego kośoiół św. Krzyża przeszedł w posiadanie katolickiej gminy, w ręku ktorej do dziś dnia pozostaje. Przy tym kościele jest parafia łacińska. Posiada ona metryki kieżmarczan od r. 1674, jako też metryki filialnych kościołów w Rokusach od r. 1677, w Krzyżu Keresztfalu od r. 1688, w Strażce o d r. 1756. Parafia łacińska liczy w miejscu 1765 dusz rz. kat. Do parafii tej należą Rokusy z 145, Strażka z 183, Krzyż z 327, Forberg z 53, Mały Sławków z 301 duszami rz. kat. ; razem cała par. łac. liczy 2774 dusz rz. kat. 1878. . Kościół paulinów jest mniejszy od św. krzyskiego. W r. 1748 dano nowe sklepienie. Na chórze znajdował się herb paulinów, przedstawiający drzewo palmowe, pod niem dwa lwy a w górze kruk. W miejscu znajduje się także kośoiół protestancki wyzn. augsb. . Liczba prot. w miejscu 1915; doń należy filialny kościołek prot. w Rokusach z 490 prot. 1878. . Początek tego zboru ewang. w K. sięga r. 1533, a metryki 1601. Obecnie gmina protest. wystawiła z kamienia i cegły nowy, ną ukończeniu będący kościół, którego budowa przeszło 200, 000 złr. kosztować ma Heksch. Plany wykonał prof. Hansen z Wiednia. Stary kościół prot. jest drewniany, zbudowany wr. 1717. Olbrzymi jego dach spoczywa n czterech silnych słupach Kieżmarek limbowych. Na zewnątrz jest obrzucony gliną i mocno otynkowany. Wewnątrz piękne malowidła i Hozne napisy z pisma św. Jest tu także synagoga, licząca w miejscu 428, w całej zaś par. łac. 494 żydów 1878. . Kronika spiska wspomina o starym klasztorze w K. , powiada bowiem, Anno 1190 ist das Kays marker Nonnen Kloster, da jetzt und das Schloss stehet, erbauet worden und floriret. Również w. 1433 na górze Michała wznosiło się silne zabudowanie klasztorne, które husyci w pomienionym roku zajęli. Od r. 1648 znajdował się tu kośoiół słowacki, który nadzwyczaj rzadko otwierano. Według mniemania ludu pod nim sklep skarbami napełniony, lecz nieprzystępny, bo zamurowany. W pobliżu szkoła i szpital Bel, Prodr. 96. Inny kośoiół słowacki w ulicy zamkowej. Zamek kieżmarski posiadał pięć wieź, podwójny mur i fosę. Najwspanialsza brama znajduje się przy wejściu do zamku ze strony ulicy zamkowej. W roku 1628 odnowiono zamek. Na wspomnionej wieży znajdują się herb Thurzóna i Tökölych z napisem Turris fortissima, nomen Domini Stephanus Teokely, de Kesmark. Anno salutis 1628. Hanc renovari curavit. Kaplica, w nowszych czasach odnowiona, była również piękną, posiadała gustowną wieżyczkę z zegarem i krzyżem i była pokryta miedzią. Ołtarz bogato złocony, kazalnica kunsztowna, a malowidło wspaniałe. Pod kaplicą znajdowały się familijne groby Tökölych. Tu złożono także zwłoki żony Wojciecha Łaskiego, które 1575 r. z Koszyc tutaj sprowadzono. Na prawo od kaplicy ciągnął się szereg pokojów mieszkalnych, sal jadalnych, ozdobionych wspaniałymi malowidłami. Na lewo od kaplicy znajdowały się pokoje Tökölych z pięknym widokiem na obszerne ogrody. W środku na podwórzu stała studnia. Pod zamkiem znajdowały się więzienia. Wewnątrz murów zamkowych obszerne ogrody i sady. jakoteż zwierzyniec z sarnami i zającami. Nie brakowało tu także stawów rybnych. Tak opisuje nam zamek Bel. Dziś wszelka wspaniałość i wystawność zniknęly; widać tylko dobudowaną kasarnię, obok domu ubogich i szpitalu, jakoteż zachowanej kaplicy. Ratusz założono r. 1461, odnowiono i rozszerzono 1543. Wieżę ratuszową dobudowano r. 1642. W sali ratuszowej znajdują się portrety królów, którzy położyli zasługi koło dobra miasta, jakoteż tablica pamiątkowa na część Leopolda I, za panowania którego zamek przeszedł na własność miasta. W ratuszu odbywano wesela, uczty, zabawy z tańcami. Lyceum ewangielickie zbudowane r. 1778, rozszerzone 1822 r. Staraniem węg. towarzystwa karpackiego założone zostało tutaj Muzeum karpackie, obecnie mieszczące się w pomieszkaniu Dollera, wiceprezesa tegoż towarzystwa. Urząd pocztowy i tölegraficzny. Zakład kąpielowy i hotel TouristenHotel, założone r. 1879 przez przedsiębiercę Wincentego Meese go, Zakład kąpie. lowy nad Popradem, z pięknym widokiem na Tatry i z wszelkiemi wygodami. Miasto K. służy dla turystów za miejsce licznych i pięknych wycieczek w Tatry, zwłaszcza do 1 Alabastrowej groty ob. ; 2 Białego, Zielonego i Czerwonego stawu Kieżmarskiego; 3 do Kamiennego i Lejkowego stawu; 4 przez Białą Spiską Bela do Czerwonego Klasztoru, Czórsztyna, więc Pienin, Szczawnic; 5 przez Jaworzynę do Rybiego i Czarnego stawu nad Rybiem. do doliny Pięciu stawów polskich i na Szeroką Jaworzyńską. Za punkt zborny wycieczek z Kieżmarku we wschodnie Tatry służy dla wszystkich turystów dwór tatrzański czyli Tatrahaza, w dolinie Białej Wody, odległy od miasta 3 4 godziny. Jest tu restauracya. 7 pokojów gościnnych, zakład kąpielowy. Źródła Ascherson, Dr. Prof. , Ueber Chaerophyllum nitidum Wahbg, in den Waldungen bei Kesmark. Vhdlgen d. bot. V, f. d. Prov. Brandeaburg. 1864. Bruckmann, Dr. F. E. , Memorabilia Kesmarkina Epist. itin. Nro 88. Genersich Chr. , Merkwürdigkeiten der K. freist. Kesmark in Oberungarn. 2. Thle. Kaschau u. Leutschau. 1804. Geyer G. I. , Daten sus dem Witterungsgange der Sept. und Octobr. onate zu Leutschau und Kesmark in den J. 18621867. Zipser Bote, 1878, nr. 47. Klein Pal, Kesmark egalji viszonyai es az l877ik evben tett meteorologiai megfigyelesek havi es evi eredmenyei Kesm. lyceum ertesitvenye 1878. Klein Fal, Uiberblick der meteorol. Verhältnisse Kesmarks v. J. 1876. Zips. Bote, 1877, nr. 7. Kolbenheyer K. , Kesmark megassaga a tenger szine felett. Nemetbol ford. Votisky K. 1876. Kolbenheyer. , Wie gross ist die Seehöhe v. Kesmark Jhrb. d. ung. KarpathenVereins III, 1876 str 125. Kreichel Dr. Andr. , Beschreibung der k. freist. Kosmark v. J. 1778. Almanach v Ung. 1778; Zips. Bote 1877 nr. 19 i 20. Meteorologische Beobachtungen auf den Stationen Kesmark und Leutschau Jhrb. der. KK. Centralanetalt f. Meteorol. und Erdmagn. In allen Jhrg. . Whm. , Alte Kesmarks Gebräuche Zips. Auz. 1867. Leutschau. Das Kesmarker Schloss. Zips. Bote, 1866, nr. 33. Rozrzucone rozprawki i opisy znajdują się Müller es Vahot N. Napt. 1875, p. 149. Rajzzal. Emich. N. Napt. II. 1861, p. 147; Alman. v. Ung. 1778 p. 372. Mind. Gyüjt. IV. 1790, . 214. Györi tort. s reg. Füz. III. 1865, . 266344. M. . Kepekb. II. 1868, . 232, 334. M. Bruzen la Martiniere. Geogr. Lexic. VI, 1746, . 861 itd. Oprócz tego w wieku XVII pisali o tem mieście Dawid Fröhlich i Andrzej Stuber, następnie Bel i Wagner. Profesorowie Bohus i Mois Kieżmarek Kihola Kieżmarska dolina Kieiniarska dolina Kieżmarski szczyt Kieżmarskie stawy Kiggen Kihschabach Kij Kijacy Kijaków Kijan pozostawili szacowne manuskrypta tyczące się historyi Spiża i Kieżmarku. S. Weber, Zipser Geschichts und Zeitbilder, Leutschau 1880. V. Hornyanszky, Beiträge zur Geschichte evangel. Gemeinden in Ungarn. Br. G. Kieiniarska dolina, dolina tatrzańska na Spiżu, na obszarze miasta Kieżmarka, zwana także doliną Białej Wody ob. , czyli Weisswassertal, leży w północnowschodnich Tatrach spiskich, u wschodnich stóp głównego gribietu Tatr. Zachodnią i północnozachodnią ścianę tej doliny tworzy główny grzbiet od szczytu Baranich Rogów 2535 m. aż po Kopę czyli Twarożnę 1818 m. . W tej ścianie wznoszą się szczyty Kołowy 2425 m. i Jagnięcy 2235 m. . Południową ścianę tej doliny tworzy ramię górskie, wybiegające z Baranich Rogów na płd. wsch. po Łomnicę 2634 m. . Stąd odrywa się ku półn. wschod. odnoga, tworząca płd. wsch. ścianę tejże doliny, ze szczytami Kieżmarskim 2559 m. i Rakuzańskim 2040 m. . Od strony północnej rozwartą stronę tego amfiteatru górskiego zamyka skojsem pasmo Tatr bielskich, z swymi południowymi stokami i odnogami. Wolne ujście doliny na Spiź między tem pasmem a końcem Rakuzańskiego szczytu, zasłania osobny wierch lesisty zwany Przysłopem bialskim lub Kopą pod Surowiną Stösschen, 1531 m. . W półn. części leżą Białe stawy ob. i Żółty staw, ma połndnie od nich Niebieski Modry i Czerwony, w połud. zaś części leżą Zielony i Czarny staw. Z Białego stawu wypływa potok Biała Woda, która powyżej Koszaru Kieżmarskiego 1295 m. z lew. brz. przyjmuje potok Tränken, płynący z doliny Koperszad zpod przełęczy Pod Kopą 1773 m. , a nieco poniżej tego Koszaru łączy się z pr. brz. z Zielonym potokiem, płynącym od płd. zach. z Zielonego stawu. Tak zwana Biała Sciana Kieżmarska ob tworzy wnijście do doliny Kieżmarskiej. O szczycie Jastrzębią turnią zwanym, ob. Jastrzębia turnia. Br. G. Kieżmarski szczyt, weg. Kesmarki csucs, niem. Kesmarker Spitze, szczyt w Tatrach spiskich, wznoszący się od Łomnicy w odległ. 750 m. na płn, wsch. , w ramieniu odry wającem się od szczytu Łomnicy na płn. wsch. , a tworzącem płd. wsch, ścianę doliny Kieżmarskiej, wprost na płd. od Zielonego Stawu Kieżmarskiego. Szczyt ten uważany do najnowszych czasów za nieprzystępny, jest, jak wykazali taternicy czyli turyści tatrzańscy, między nimi Jan Pawlikowski, dostępny, wszelako nie przedstawiający szczególnego interesu. Widok z niego jest piękny. lecz nie zbyt rozległy; pod każdym względem ustępuje sąsiadce swej Łomnicy. JaI ko panujący nad K. doliną, do przejrzenia jej bardzo jest dogodny. Czyt. J. Pawlikowski, Wycieczka na Łomnicę i szczyt Kezmarski, 1878, lipiec w IV T. Pam. Tatrz. Wzniesienie 2540, 3 m. Korzistka, 2554, 8 m. Fuche, 2414, 4 m. Loschan, 2593 m. Townson, 2534 m. Kolbenheyer, 2559 m. szt. gen. . U północnych stóp jego rozlewa się Czarny staw, dalej na północ Zielony. Br. G. Kieżmarskie stawy, ob. Białe stawy, Czarny staw, Czerwony staw, Niebieski Modry staw, Zielony staw i Żółty staw. Kiggen niem. , wieś, pow. piłkalski, st. p. Kussen. Kihola, lesiste wzgórze z szczytem 1116 m. wysokim, w Mizuniu, pow. Dolina, na płd. od części Nowy Mizuń, na granicy Wełdzirza. Na płn. jego stoku powstaje pot. Łysynica Lesenica, płynący na płn. do Mizuńki, Kihschabach niem. , rzeczka przybrzeżna w gub. ryskiej, do morza uchodzi z jeziora Kihschu Okunie. Kij, Kijan, Kijasz, różne formy starożytnego nazwiska, stanowią; źródłosłów nazw Kij, Kijow, Kijany, Kijaszków, Kijanka. Kij 1. , folw. , pow. wieluński, gm. i parafia Siemkowice; 1 dom, 4 mk. Należy do dóbr Siemkowice; młyn w dobrach Chorzew, pow, wieluński. 2. K. , ob. Gozd. Kij, niem. Keule hei Muskau, wś serbska na pruskich górnych Łużycach, w pow. rozbórskim. Jest tu fabryka maszyn. A. J. P. Kijacy, Kijaki. Podgórzanie, zwani także Wolniczanami, zamieszkujący wsi, położone poza górą Krzemionkami Kolberg, Krak. I, 75. Kobiety ich nazywają się Kijaczkami tamże, 83. Częściej zwą ich Kijaki niż Kijacy ib. 108. Dawniej Kijacy roznosili po domach, na kiju wspartym na ramieniu, dychy, polędwice, i od tego to kija nazwano ich K. ib. 108, wszystko z Mączyńskiego. ,, Kije te, dodaje Kolberg tamże, bywały nabijane krzemieniem. Dawniej w bijatykach wywijali niemi zawzięcie a nieraz poranili a nawet i zabijali przeciwnika; zwały się one także palicami. J. Karłowicz, Pam. fizyogr. II, 503. Kijaków, dobra, pow. wilejski, nad rzeką Serwecz, o 84 w. od Wilejki, o 17 w od Duniłowicz, 750 mr. ołszaru, gleba piaszczysta, , kamienista, żytnia. Dziedzictwo Edm. Kijakowskiego. R. 1866 był tu 1 dom, 37 mk. Kijanhorod, Kijany, wielkie horodyszcze w pow. słuckim, niedaleko Niekraszów i granicy pow. bobrujskiego. Kijanka, wś i os. leśna, pow. iłżecki, gmina Chotcza, par. Chotcza dolna. Odl. 37 w. od Iłży. W 1827 r. było tu 13 dm. , 179 mk. ; obe cnie wieś ma 36 dm. , 236 mk. , 370 mr. ziemi dworsk. i 702 włośc; zaś os. leś 1 dom, 2 mr. Kijas Kijaszkowiec Kije Kijanka Kijańska wólka Kijanka 2438 dzies Dobra kijanieckie, do których należą wsie Kijkowa i Kamny z przestrzenią ziemi dworskiej 2831 dzies. należały do dóbr zwiahelskich, oddawna przeszły na Rakow skich, Siemiątkowskich, amp; od tych nabyli Po ciejkowie. L. R. Kijanka, przys. Dąbrówki, pow Nisko, par. rzym. kat. w Kurzynie. Mac, Kijanka 1, rzeczka w gub. kijowskiej, uchodzi do Rokacza, dopływu Irpienia. 2. K. , ruczaj wypływający ze źródlisk pod górą starokijowską w m. Kijowie, przepływa przez całe uroczysko Kozemiaki a potem, złączywszy się z Hłuboczycą, wpada do Dniepru. E. R. Kijanki, wieś pow. owruckiego, na której gruntach z pośród błót wypływa rz. Uż, dalej Uszą zwana Kijanówka, wś, pow. mohylowski gub. po dolskiej, gm. Tereszki, par. Bar, ma 50 dm. , 320 mk. , 341 dsies. ziemi włośc, 333 dwor skiej. Należy do Sidrockich. Dr. M. Kijańska wólka, siara i nowa, wieś, powiat lubartowski gm. Syrniki, par. Ostrów. Ob. Kijany. Kijany 1. , wś, pow. lubartowski, gm. Spiczyn, par. Kijany. Posiada kościół paraf. i cukrownię Ludwików, obecnie przerobioną i rozszerzoną. Verdum zastał tu w swej podróży w końcu XVII w. zamek ciężko zbudowany str. 86 wyd. Liskego. Kościół par. erygował 1599 r. Piotr Czerny dziedzic; obecny murowany wystawił 1723 Atanazy Miączyński. Filią w Łuszczowie o 3 i pół w. erygował 1742 Seweryn Rzewuski. Par. K. ma 3078 dusz. Dobra K. składają się z folwarków K. , Stoczek i grunta przy cegielni, wsi K. Bliższe, K. Dalsze, Januszówka, Wólka Kijańska Stara, Wólka Kijańska Nowa i Stoczek. Rozl. m. 1279; folw. K. grunta orne i ogrody m. , 478, łąk m. 40, pastw. m. 4, nieużytki i place m. 65, razem m. 787; folw. Stoczek grunta orne i ogrody m. 325, łąk m. 36, past. m. 17, nieużytki i place m. 26, razem m. 404; grunta przy cegielni m. 42, łąk m. 22, pastw. m. 9, nieużytki i place m. 14, razem m. 87, bud. mur. 32, drew. 14 na wszystkich folwarkach, płodozmian 10polowy. Rzeka Wieprz przepływa. Młyn wodny, cegielnia i pokłady wapna. Wś K. Bliższe osad 10. z gruntem m. 202; wś K. Dalsze osad 9, z gruntem m. 190; wieś Januszówka 11, z gr. m. 229; ws Wólka Kijańska Stara osad 11, z gruntem m. 16; wś Wólka Kijańska Nowa osad 18, z gruntem m. 403; wś Stoczek osad 12, z gruntem 224. 2. K. prywatne i K. rządowe, wś, pow. pińczowski, gm. Filipowice, par. Przemyków. Wspomina tę wś Długosz, 149. Folw. K. od Wisły wiorst 2. Rozl. m. 340, grunta orne i ogrody m. 300, łak m. 30, wody m. 2, nieużytki i place m. 8, bud, mur, 2, drew. 6. Rzeka Nidzica przepływa. Wieś Kijany osad 16 z gruntem m. 57. Kijany, wś rząd. , pow. wileński, okr. adm. , o 17 w. od Wilna, 11 dm. , 53 mk. , z tego 10 prawosł. , 36 kat, , 7 żydów 1866. Była tu niedawno kaplica katol. b. parafii rukojniańskiej. Kijany, wieś, pow. rossieński, par. betygolska. Kijas, folw. , pow. częstochowski, gmina Dzbów, par. Konopiska; 1 dom, 2 mk. , 77 mr, obszaru. Kijaszkowiec, wś, pow. lipnowski, gmina i par. Mazowsze, nad strumieniem bezimiennym, liczy 43 mr. ziemi włośc, wtem 17 m ornych, 37 dm. , 117 mk. Odległa o 18 w. od Lipna. Kijaszkowo, wś i folw. nad jez. t. n. , pow. lipnowski, gm. i par. Mazowsze. Odl. 18 w. od Lipna. Posiada kopalnie torfu. W 1827 r. było tu 14 dm, 144 mk. , obecnie 15 dm. , 126 mk. Folw. K. z nomenklaturą Kijaszkowiec rozległy m. 1179, grunta orne i ogrody m. 829, łąk m. 200, pastw. m. 42. wody m. 50, nieużytki i place m. 58, bud. mur. 12, drewn. 2, płodozmian 12polowy. Wiatrak, cegielnia, pokłady torfu. Wieś Kijaszkowo osad 29, z gr. m. 43. B. 1789 własność jen. Działyńskiego, który tu wysiewał 85 korcy żyta a na Kijaszkowcu 16 korcy żyta. Kijaszkowo, jezioro, leży przy wsi t. n. , w pln. części pow. lipnowskiego, na zachód od jez. Wielkie i Przystań. Leży ono w dolinie zamkniętej trzema bezleśnymi płaskowzg zami, na których rozłożyły się wsie Mazow ze, Kijaszkowo i Swiętosław. Brzegi bezleśne, obszar wynosi do 58 mr. , przepływa przez nie strumień idący od wsi Trutowa na Piotrków i łączący się ze strumieniami Spływającymi do Drwęcy. Kije 1 wś, pow. pińczowski, gm. Kliszów, par. Kije. Odl. 10 w. od Pińczowa, leży w punkcie przecięcia się dwóch dróg bitych z Kielc na Pińczów do Krakowa i z Jędrzejowa do Chmielnika. Posiada kościół par. murowany, założony w 1140r. przez Piotra Duńczyka. Ludnośó tutejsza trudni śię wyrobem różnych przedmiotów z gipsu, jak stoliki, kolumny, wazony. W 1827 r. było tu 27 dm. , 176 mk. Na obszernych błoniach stoczono d. 19 lipca 1702 r. bój ze Szwedami, sławny w dziejach naszych pod nazwiskiem bitwy klisowskiej ob. Klisów. Dziedzic włości br. Lanckoroński starannie utrzymuje chatę wiejską, w której gościli w przeciągu jednej godziny August II, Karol XII i Stan. Leszczyński wda poznański, we dwa lata potem na tron polski wyniesiony. Wieś na wzgórzu zabudowana, ozdobiona jest pięknym, w nowym guście murowanym kościołem; w pobocznej kaplicy znajdują się marmurowe z XVII wieku grobowce, z ma Kijanki Kijany Kije Kijewice Kijewo Kije lowanemi na miedzi wizerunkami rodziny Krasuskich; zasługuje też na uwagę kształtna i wy soka z ciosu dzwonnica. Na folw. Chajdaszek, należącym do dóbr K. , są źródła mineralne podobne do buskich. Par. K. ma 4, 400 dusz. Do bra K. składają się z folwarków K. , Chajdaszek, Lipnik, Wierzbica, Górki i nomenklatury Wymysłów. Rozległość wynosi m. 2, 073; folw. Kije grunta orne i ogrody m. 176. łąk m. 144. pastwisk m. 44, lasu m. 712. nieużyt ki i place m. 37, razem m. 1 113, bud mur. 4, drewn. 5, płodozmian 12 polowy; folw, Chajdaszek grunta orne i ogrody m. 105, łąk m. 18, pastwisk m. 18, nieużytki i place m 13, razem m. 154, bud. drewn. 2, płodozmian 12polowy; folw. Lipnik grunta orne i ogrody m. 297, łąk m. 81, pastwisk m. 7, nieużytki i place m. 29, razem m. 414, płodozmian 12polowy, bud, mur. 7, drewn. 5; folw, Wierzbica grunta orne i ogrody m. 194, łąk m. 16, nieużytki i place m. 9, razem m. 219, bud. mur. 1, drewn. 3, płodozmian 12polowy; folw. Górki grunta orne i ogrody m 162, nieużytki i place m. 11, razem m. 173, bud. mur, 2, drewn. 3, płodozmian 12polowy gorzelnia, dwa młyny wodne, piec wapienny i pokłady wapna. Dobra powyższe r. 1874 oddzielone zostały od dóbr Motkowice. 2. K. . pust. , pow. sieradzki, gm. Gruszczyce, par. Wojków, odl. od Sieradza w. 21. K. pust. wraz z wsią Wcisło i pustkowiami Niwa, Kopacz, Przegorzałe, Stelmach, Pęczek, Dzikie ma dm. 22, mk. 247; K. os. wraz z folw. Włocin i karcz. Chudobą liczy 2 dm. , 10 mk. 3. K. , pustk. , pow. wieluński, gm. Radoszewico, par. Ossjaków. Odl. 22 w. od Wielunia, ma 7 dm, , 18 mk, Kije, grupa domów, folw. , leśniczówka i młyn w Niestanicach, pow. Kamionka Strumiłłowa. Kijewice, wś, pow, przasnyski, gm. Chojnowo, par Węgra, odl. o 5 w. od Przasnysza, ma wiatrak, 18 dm. , 193 mk. 800 mr, gruntu, 70 nieużytku. W 1827 r. było tu 15 dm. , 110 mk Kijewice, dom. , pow, inowrocławski, 599 mr. rozl. , 2 miesc a K. dom. , b Lisionki folw. ; 7 dm. , 66 mk. , wszyscy kat. , 37 analf. Pocztaw Strzelnie o 6 kil. , st. kok żel. w Mogilnie o 17 kil. Własnośc Włodzimierza Jaraczewskiego. Kijewicze, wś z zarządem gminnym i piękne dobra w pow. słuckim, z szosie dawnej, wiodącej z Brześcia do Bobrujska, o mil pięć od Słucka, nad rzeką Morocz, w okr. policyjnym 1m atarobińskim, w żyznej pięknej miejscowości, obfitującej w łąki, położone. Wieś ma osad 33, folw. do r. 1863 dziedzictwo Mogielnickich, w roku 1868 w nagrodę oddany przędnikowi Klimowu; dobra te razem z folwarkami Filipowicze i Nowy Dwór mają obszaru około 72 włók. Prowadzi się tu przez właściciel porządne gospodarstwo rolne i mleczne. Gmina kijewicka składa się z 6 starostw wiejskich, z 20 wiosek i liczy około 2, 600 włościan płci męskiej. A, Jelski. Kijewo, obręb puszczy w pow. ihumeńskim, w okolicy pomiędzy m. Uzdą, wsią Czyrytowem, Cielakowem i folw. Zosinem, należy do dóbr Kuchcice ob. , zagospodarowany porządnie, ma obszaru kilka mil kwadratowych, Kijewo al. Ki owo, 1. niem. za krzyżaków Schonenfeldt, dobra rycer. i wś kościelna, pow. chełmiński, na wyżynach prawego brzegu Wisły przy bitym trakcie chełmińaskotoruńskim, 1 milę od Chełmna a. wś włośc. kościelna, obszaru liczy mórg 2, 354, bud. 88, dm. 42, kat. 342, ew. 99. Parafia i szkoła w miejscu, poczta Chełmno. b rycer. dobra, zawierają obszaru mórg 1, 513, bud. 21, dm. 8, kat. 127, ew. 18. Parafia, szkoła, poczta, jak wyżej. Posiadacz tych dóbr J. Kobyliński, Przy wsi odkryto nowszymi czasy pogańskie cmentarzysko, z którego popielnica jedna przechowuje się W tow. . Kopernika w Toruniu. Także tu znaleziono prastary młotek, ze skały amfibólowej wyrabiany, oddany do muzeum tow. nauk. w Toruniu. Ob. G. Ossowski, Mapa archeol. Prus zachod. str, 69 i 98. K. oddawna na kilka części podzielone było. Większą częśó z kościołem posiadali biskupi chełmińscy, folw. o 16 włókach był zapisany szpitalowi św. Ducha w Chełmnie, reszta znajdowała się w ręku szlachty. R. 1388 zachodzi Zygfryd von Schonenfeldt. R. 1430 Bartosz Rone po lak. R. 1452 Jan von Erlichshausen, komtur starogrodzki, zamiast 16 wł. w K. , nadał szpitalowi św. Ducha dobra Uść Awtars pod Chełmnem. Około r. 1616 kościół zgorzał. R. 1645 bisk. Gębicki oddał zarząd tego kościoła wraz z plebanią oo. dominikanom w Chełmnie, z tym warunkiem, ażeby do wzniesienia nowych budynków, plebanii i kościoła przyczynili się. R. 1666 donosi biskupi wizytator, że kośoiół budują. R. 1704 kościół w K. zgruntu został odnowiony, najwięcej nakładem Borowskiego z Dorposza. Inwentarz biskupstwa chełm. z r. 1757 donosi K, z folw. sortes nobilitares terrestre w ograniczeniu swojem mające. Biskupia część 1 folw. wysiewem korcy żyta 293, pszenicy 20, jęczm. 36, owsa 183, grochu 29, tatarki 4; 2 wś, w której siedzą tz. kontraktowi za jednym przywilejem biskupim z r. 1754 Jędrzej Łogiewski, Błażej, Maryanna Derebecka, Bartłomiej Zaremba, Marcin Ziemiecki, Jan Piotrowski, Piotr Hetka, Andrzej Grudziński, Wojciech Cierpiałka, Maryanna Drążkowiczówna, Maciej Biernata, Tomasz Cierpiałka, Bartłomiej Pruski, Fabian Cierpiałka, Paweł Adamczyk, Jan Głodek, Mikołaj Drążkiewicz. Dają od 2 i pół włók po 40 zł. , od 1 i pół po 30, od 1 po 24, Kijewo Kijewo Kijków Kijów öd pół włóki 12 zł, nadto przepisaną liczbę gęsi, kurcząt i t. d. , także szarwark odrabiają; karczmarz na trakcie toruńskochełm. ma włókę 1, kowal 1, owczarz 1. Kasper Drążkiewicz, sołtys, wł. 3. Robocizna z Watorowa należy do tej wsi. R. 1762 brał K. w 3letnią dzierżawę Michał Działowski stolnik bracławski, wraz z robocizną z Watorowa za rocznym czynszem 1, 300 zł. i inych wyrażonych prestacyj, ale tego jeszcze roku ustąpił dzierżawy Wawrzyńcowi Trzcińskiemu, chorążemu bracławskiemu. Ob. akta dóbr bisk. str. 461 i 519. Parafia K. liczy dusz 1, 131; kościół, tyt. św. Wawrzyńca, patronatu kiedyś chełm. biskupów, kiedy ufundowany i konsekrowany, nie wiadomo. Przy nim istnieje bractwo trzeźwości. Prob. Tad. Łebiński. Wsie parafialne Kijewo, Bajerze, Napole, Bągart, Szymborno, Płutowo, Dorposz i Kosowizna, Szkółka paraf. w K. liczy dzieci kat. 70; 29 dz. kat. zwiedza szkołę ew. w m. Trzebozu, 8 w Watorowne. Ob. Szem. dyec. chełm. z r. 1867 str. 54. Po okupacyi rząd pruski dobra biskupie w K. zabrał i wydał potem na własność osadnikom. 2. K. al. Jabłonowo, dok. Jablonowa, Kioffen, wś, pow. dawniejszy oleckowski margrabowski, na pruskich Mazurach, oddawna przez polskich osadników zajmowana. R. 15, 7 Michał von Eysak, star. oleckowski straduński, sprzedaje Wojtkowi Jelitko z pow. jańsborskiego na prawie chelmińskiem 3 wł. sołeckie, włókę za 30 grz. , celem założenia wsi dannickiej na 30 włókach, położonych między Kleszczewem, Babkami i Dzięgielami; 10 lat otrzymali osadnicy wolności, po upływie jednak 5 lat winni od każdej włóki dawać połowę czynszu i czynić pół tłoki. R. 1600 mieszkają tam tylko chłopi polskiemi nazwiskami i imionami. Ob. Kętrz. Ludnośó polska str. 509. Kijewo, 1. dom. , pow. inowrocławski, 1, 908 mr. rozl; 8 dm. , 110 mk. , 16 ew. , 94 kat. , 45 analf. Poczta w Murzynnie Morin o 4 kil, st. kol. żel. i tel. w Gniewkowie Arge um o 6 kil. Przed kilku jeszcze laty wła sność Kozłowskiego, teraz przeszło w ręce nie mieckie. 2 K. . dom. , pow. średzki, 985 mr. rozl. , 2 miejsc a K. dom. , b Brody karczma; 4 dm. , 85 mk. , wszyscy kat. , 2 analf. Poczta, telegr. , st. kol. źel. w Środzie o 2 kil. , gośc. o pół kil. Własność hr. Władysława Zamoj skiego. 3. K. , wś, pow. średzki, 16 dm. , 160 mk. , 3 ew. , 157 kai, 1 analf. , o 64 niewiado mo czy umieją czytać i pisać. M. St. Kijewska wola, wś, pow. inowrocławski, 2 dm. , 10 mk. , wszyscy kat. , 8 analf. Najbliższa poczta. , telegr. i st. kol. żel w Gniewkowie Argenau. Kijków, rus. Kijkiw, ob. Kiejków, kijkowa, wś, pow. nowogradwołyński, gm, kijaniecka, włościan dusz 369, ziemi włościańskiej 2, 428 dzies. Leży nad rzeką Słuczą, na której większe młyny; należy do klucza kijanieckiego, niegdyś Lubomirskich, Rakowskich, Siemiątkowskich, obecnie Pociejków. L. R. Kijów, Kiew, Kyiw, gród prastary, mocno historyczny i arcysłowiański; niegdyś Derewian horod latopisców ruskich; gniazdo i siedziba dnieprowych Polanów, później stolica Rurykowiczów i wielkiego księstwa kijowskiego, serce dawnej normandzkiej południowej Rusi i jej duchowe religijne ognisko; następnie za rządów Litwy i Polski gród stołeczny wdztwa kijows. ; obecnie zaś gubernii i powiatu kijows. główne i naczelne miasto, siedlisko wyższych władz rządowych i administracyjnych; gród od samego, , Boga strzeżony bohochranimyj, gród, , złotogłowy, ozdobny starożytną sławą i rozwalinami, leży na prawym brzegu rz. Dniepru, malowniczo po wzgórzach i parowach rozsypany. Równolegle z wybrzeżem biegnie szereg wzgórz, spadających stromo ku Dnieprowi, z których wzrok obejmuje pyszną panoramę dalekich widoków. Toć z Kijowa daleko widać stare mówiło przysłowie. Kijów leży pod 50 26 40 północnej geogr. szerokości. i pod 48 16 33 wschodn. długości. Odległym jest po drodze żelazne od Petersburga 1542, od Moskwy 944. od Warszawy 819. od Kurska 442, od Bałty 437, od Odeasy 633; po szose od Żytomierza 126. od Czernihowa 127 wiorst. Wznosi się wyżyna pieczarską nad poziom rzeki na 436 sążni, nad poziom morza na 84 sążni. Za czasów Rusi kijows. herb miasta wyobrażał Michała archanioła, dzierżącego w prawej ręce miecz, mający podobieństwo do berdysza, używanego przez Waragów. Trwał ten herb aa czasów litews. i polsk. , ale w nieco odmiennej postaci; przedstawiał tegoż archanioła, ale w czerwonem polu. z gloryą nad głową, trzymającego w ręku prawym miecz goły, na dół końcem spuszczony, w lewym zaś pochwę, której koniec miecza dotykał. W dokumentacli nazywano go Vir armatus. W takim go kształcie widzimy na talarze litews. z czasów Zygmunta I ob. Czackiego O praw. litew. , na tablicy monet. Za czasów rossyjskioh tenże sam herb, ale już innego znacznie kształtu. Wyobraża on archanioła Michała, z głową odkrytą i za złotą nad nim aureolą, w srebrnej długiej spadającej do ziemi szacie, ze skrzydłami w dół opuszczonemi, trzymającego w ręce prawej miecz pozłocisty, na trzy części rozdarty, jakby w trzy języki płomienne, do góry podniesiony; w lewej tarczę dla zasłony. Herb gub. kijowskiej i pow. tenże sam, tylko archanioł ma głowę w hełm strojną. Cudzoziemscy rocznikarze i ziemiopisarze nadawali K. rozmaite miana, które są widocznie przekręceniem formy Kijów; i tak Konst. Porfirogenita nazywa go Kijowa, Kłowa, dodając, że nazywał się Kijewska wola inaczej Sambata, Samvatas; inni zaś nazywali go, , Kitava, Kujaw Eginhardus. waginensis; Kiew, Kaw Edrisi; Koniaba Nasserdin; Cujewa, Kitawa Ditmar; Chios Otto Trasigenes; nareszcie Chuc i Chunigrad Ad. Brem. i Helmold. Toż miasto po tursku i tatarsku nazywało się Mankirmen. Brun domyśla się, że Majeria w watykańskich bullach z 1314 i 1340 r. to tatarska nazwa K. Mankirmen. W latopisach zaś ruskich gród ten niekiedy nosi nazwę Kiewdrewian. Niemniej teź rozmaite wnioski i dociekania były co do pierwotnego założenia naddnieprowego grodu. I tak Helmold utrzymywał, że K. czyli Chunigard, po skandynawsku Kaengardhr, to jakoby dawna hunnów stolica. Roinegs i Baer byli tego mniemania, że K. to nazwa fenickoarabska, i że to miasto było założone przez gotów. Niedawno zaś jeden z uczonych szwedzkich przypuszczał, że nazwisko Kijów pochodzi od dwóch wyrazów czudzkich kiur, znaczącego kamień, i joki, znaczącego rzekę, razem ma to oznaczać kamienistą rzekę, i stąd znowu wniosek, że to wyrazy stosują się do Dniepru, który ma skaliste brzegi progi a więc i do Kijowa, który jest nad tąż rzeką położony. Moroszkin zaś twierdził, że K. czyli Drewianhrad latopisów ruskich a urbs lignea geografów Raweńskiego i Bawarskiego to jedno i to samo co starożytny Gelonus, osada grecka, położona śród leśnego kraju Herodotowskich Budynów. Wszystkie te atoli dociekania i wnioski uczonych o pierwotnem założeniu K. są bezpodstawne i bez wartości, jako na domysłach oparte. K. zanurzył początki swoje w dalekiej nocy wieków, które przeszły i pokryły je milczeniem. Jakże je dziś wyśledzić Niewdzięczna to praca, trud daremny. Dopiero zaczynając od Nestora, tego starego domowego naszego kronikarza, rzęsistsze cokolwiek historyczne światło zaczyna padać i oświetlać dzieje naddnieprowego grodu. Według Nestora K. był to gród prastary, słowiański i polański. Nie mówi on jednak o czasie, w którym K. założony został; daje atoli do zrozumienia, że w czasach apostolskich jeszcze nie istniał. Prawi on, że kiedy św. Andrzej apostoł obchodził kraje słowiańskie, stanął ten mąż święty i na górach, na których dopiero potem K. miał się osiedlić. Błogosławił on te góry; krzyż na nich postawił i rzekł do znajdujących się przy nim uczniów Czy widzicie te góry Oto na nie spłynie łaska Boża; na nich stanie wielkie miasto i mnogie powznoszą się cerkwie. Nestor ciągnie dalej, że św. Andrzej stąd się udał do nowogrodzkich słowian, potem do Waragów, następnie zaszedł do Rzymu i nareszcie do Synopy wrócił. O założeniu zaś K. tenże Nestor wyraża się jak następuje Polanie mieszkali zosóbna, każdy ród na swojem miejscu i ze swemi semjami, któremi rządzili. Było trzech braci jednemu na imię Kij, drugiemu Szczek, a trzeciemu Chorów; siostra ich Łybed nazywała się. Kij siedział na górze, gdzie dziś wąwóz Boryczew, a Szczek na górze, co dziś się Szczekawicą zowie, a Chorew na trzeciej górze, która od niego wzięła nazwę Chorewicy. I wybudowali gród w imię najstarszego brata, który natwali Kijowem. Czy zaś ów Kij był panującym, sam o tem dobrze nie wie Nestor, bo podług Jednych podań Kij był prostym przewoźnikiem na Dnieprze, podług innych był on znakomitym wodzem, ojcem czeladnym, narodowym polańskim księciem. Ci zaś Polanie, nad któremi panował Kij, byli to przybysze z nad Wisły, którzy tu na poddnieprzu osiedli. Według Szafarzyka wysali oni prawdopodobnie z Kujaw polskich. Ludnośó ta, przychodząc do nowych siedlisk, ze starej ojczyzny rada przynosiła z sobą i ulubieńsze swe nazwy miejscowe. Co aby łatwiej wydać się mogło, porównajmy równobrzmiąca miejscowości, jak Kijów, Kijowiec, Kijewice i t. p. W tych też imionach miejscowych, według Szafarzyka i innych naszych dziejopisarzy, widoczne dotrwały ślady wspólności tych dwóch szczepów, to jest polskiego nad Wisłą i polańskiego nad Dnieprem. Owoż góra, na której miał się Kij osiedlić, stała się wkrótce gniazdem i kolebką pierwotnego Kijowa. Włośó ta stołeczna polan była opasana dokoła wałami, która i później, kiedy się Kijów rozrósł, nosiła nazwę Starego horodyszcza. Są świadectwa, iż miasto to już wonczas słynęło z rozległego handlu, który prowadziło z Grecyą i innymi krajami wschodu. Goście czyli kupcy mahometańscy często gęsto nawiedzali Kijów. Grecy też niemniej, oraz kupcy niemieccy, przybywali tu z towarami Lewantu, mając swobodny przechód na rzekach spławnych od jeziora Newskiego, aż do Pontu i Grecyi. Po śmierci Kija, Szczeka i Chorewa, jak i siostry Łybedi, władza książęca została w ich rodzinie. Uczony Jan Potocki przypuszcza, że Boks Jornandesa, który w IV wieku był panownikiem u Autów, i ktory, będąc pokonany przez Winitara księcia Ostrogotów, wraz z synami poniósł śmierć przez powieszenie, mógł być jednym z następców Kija. Ale Polanie kijowscy około 790 800 już płacili daninę Kozarom, ludowi przybyłemu z głębin Azyi, który założył był groźne państwo od Wołgi do Dniepru. Imię tego ludu uwieczniło się w jednem uroczysku późniejszego Kijowa, znajdującem się u stóp Starokijowskiej góry. Ale oto dwóch z witeziów waregskich Ruryka, wybrawszy się na wyprawę zbrojną do Carogrodu, podpłynęli pod Kijów, i uderzeni widokiem sadyby ponętnej, nad wielką rzeką położonej, pytali miesikańców Czyj to gródek. Ci zaś odpowiedzie Kijów Kijów li, że niegdyś był to gród Kija; icb ksiecia, ale obecnie opłacają daninę Kozarom. Askold i Dir zatrzymali się w Kijowie, osiedlili w nim swoich Waregów, i, jak mówi kronikarz naczasta kniażyty polskoju zemleju. Wkrótce około 866 ciż książęta puścili się na zbrojną wycieczkę morską do Carogrodu, ale burza łodzie waragorusów starła i pogruchotała. Askold i Dir, biorąc tę porażkę, spowodowaną przez nawałność na morzu, za słuszną karę zagniewanych niebios, za powrotem do Kijowa wysłali posłów do Carogrodu z prośbą o udzielenie im łaski chrztu iw. Prośba ich została przyjętą, i w ślad zatem zostali ochrzceni przez duchownika umyślnie w tym celu z Carogrodu do Kijowa przysłanego. I tak w K. już pierwsze ohrześćiaństwa promyki roznieconymi zostały. Było to około 860 r. K. wzrastał w ludnośó, tembardziej że z powodu prześladowań Ruryka wielu nowogrodzian zbiegło było do Kijowa. Ale niebawem druga z kolei inwazya Waregorusów na kraj polański miała nastąpić. Oleg, po śmierci Ruryka, panującego nad Ładogą i Ilmenem i zmarłego w Nowogrodzie 879 r. zostawiwszy syna jego małoletniego Igora opiekunem, zajął podstępnie K, uśmierciwszy Askolda i Dira. Miejsce, gdzie był pochowany Askold, dziś jeszcze nosi nazwę Askoldowej mogiły; zwłoki zaś Dira pogrzebane zostały naStarym Kijowie, obok dzisiejszego pomnika Iryny. Oleg, przeniósłszy stolicę z Nowogrodu, nazwał K. matką grodów ruskich se bude maty grodom ruskim. Odtąd też kraj polański przezywa się od Rossów, co go najechali Rusią. Oleg, usadowiwszy się w Kijowie, podbijał posady słowian, a mianowicie Siewierzan, Ra dymiczów, Drewlan, Uliozów i Tyweroów. Wszystkie te zdobyte ziemie nazywał on ruskiemi. Ale pod niebytność tegoż Olega w K. Ugrowie rozłożyli się ze swoimi taborami i namiotami na jednem ze wzgórzy kijowskich. Nie napastowali jednak Kijowa; zwinąwszy namioty, poszli dalej. Miejsce ich obozowania, jeszcze za czasów Nestora ukazywano i nazywano uroczyskiem uhorskiem. Oleg następnie przedsiębierze walną wyprawę na Carogród. Pierwszy to raz spotkały się pod jednemi znamionami i pod jednemi rozkazami, rozdzielone wpierw, a teraz przez Olega podbite narodki słowiańskie, jako to Drewlanie, Siewierzanie, Wiatyczanie, Polanie, Chorwaci, Duleby, Tywercy, nie licząc już niesłowiańskich Waregorusów, Czudów i Meran. Wyprawa się powiodła. Oleg spalił przedmieście carogrodzkie, z mieszkańców wziął okup. R. 912 Oleg umiera; pochowany w mogile na górze Szczekawicy. Poczem Igor zostaje księciem K. Pieczyngowie po raz pierwszy rozbijają namioty swoje na ziemi kijowskiej. R. 941 następuje wyprawa Igora na Carogród, ale tą rasą niepomyślna. Rusini ponieśli porażkę. Igor, wróciwszy z niefortunnej wyprawyposzedł za morze do Waregów wabić ich do Grecyi, chciał bowiem znowu podjąć nową wyprawę na nią. Nie liczył widać już na słowian podbitych, bo ci, znosząc ucisk ze strony jego, odmówili zaciągu. Oprócz Waregów, powołał przeto do pomocy i Pieczyngów. Wyprawa się powiodła. Carogród złożył okup. Ze złotem i pawołokami Igor wrócił do K. Następnie zawarty został traktat miedzy nim i cesarzem r. 945. Igor w obecności posłów greckich na wzgórzu, gdzie stał posąg Poruna, zobowiązał się uroczyście przyjaźni z cesarzem przestrzegać, a chrześcianie waregscy przysięgali w cerkwi św. Eliasza. Cerkiew ta była to pierwsza chrześciańska świątynia w Kijowie. Ale Igor, wróciwszy szczęśliwie z wyprawy na Carogród, postanowił zemścić się na Drewlanach za to, że mu oni na wojnę odmówili zaciągu. Wyprawił się tedy do ziemi Drewlan, i wybrawszy daninę znaczną, wracał już do Kijowa, ale w drodze namyślił się i rzekł do drużyny Idźcie z daniną do domu, ja jeszcze pobroję. Drewlanie, usłyszawszy, że Igor nie wraca ale szuka nowego pośród nich obłowu, rzekli do swego narodowego księcia Mała Kiedy się wilk wnęci w owce, to całe stado rozproszy, jeśli go nie zabiją; tak i Igor wyniszczy nas wszystkich, jeśli go nie zabije my. Drewlanie więc uderzyli na Igora i zamordowali go wraz z jego drużyną. Stało się to w 995. Następcą Igora był jego syn Swiatosław, ale że był małoletnim, rządziła K. matka jego a wdowa po ojcu Igorze Olga. Ta za zabicie Igora postanowiła zemścić się na Drewlanach. Oczekiwała tylko dogodnej chwili. Niedługo Drewlanie sami ją nastręczyli. Wyprawili oni 12 swatów do Kijowa, z propozycyą aby ich książę Mał ożenił się z księżną wdową Olgą. Mówili oni do Olgi Twój mąż był przez nas zamordowany, bo jako wilk chwytał i grabił; ale nasi książęta są dobrzy, bo widzisz jak wytuczyli ziemię drewlańską; zostań więc żoną naszego księcia Mała. Chytra Olga przyjęła niby łaskawie propozycyą lecz nazajutrz kazała ich swoim otrokom pochwytać i wszystkich 12stu posłów powrzucaó w dół głęboki i ziemią zasypać. Ale nie na tem koniec. Po raz wtóry Drewlanie dali się chytrej księżnie uwieść. Olga wysłała posłów, że się już zgadza na małżeństwo, ale chce, aby wpierw Drewlanie znowu posłów swych do Kijowa przysłali, i to co najdostojniejszych i oo najwybrańszych mężów ze swojej ziemi. Drewlanie wysłali tedy posłów, ale Olga, zaprosiwszy ich do łaźni, kazała ją podpalić, także wszyscy zginęli śród płomieni. W ślad za tem księżna wdowa wysłała od siebie posłów do Drewlan z oświadczeniem, że jedzie już do ich ziemi, gdyś chce wyjść za ich księcia, ale żąda, Kijów aby w Korostenie przygotowali dużo pitnego miodu, albowiem nie wprzód zawrze małżeństwo, aż dopóki nie odprawi tryzny dla pierwszego męża. Jakoż przybyła do Korostenu, a gdy Drewlanie zapytali dla czego razem z nią nie przybyli wyprawieni do K. ich posłowie, tłumaczyła się, że oni jeszcze w drodze, wraz z jej drużyną; pozostali. Przystąpiła też niebawem do odprawienia tryzny mężowi. Po tryznie, wszystkich sproszono na gody wszczęła się tedy suta uczta i lej rozlej. Biesiadnicy popili się. Wtedy mściwa Olga dała umówiony znak rzezi; drużyna jej dobyła mieczy i w mgnieniu oka pięć tysięcy Drewlan padło trupem dokoła mogiły Igora. Księżna wróciła do K. Nie skończyła się atoli na tem kolej krwawych powetowań. Olga znowu urządza wyprawę na Drewlan 946. Tym razem był z nią na wyprawie i syn jej, młodzieńczy Swiatosław. Rusini, pobiwszy Drewlan w pola, stają pod ścianami Korostenu. Oblężenie ciągnęło się długo, ale w końcu, przez podstęp, Olga opanowała gród. Nałożywszy dań na Drewlan, wróciła zwycięzko do Kijowa. Opowiada dalej kronikarz, że Olga puściła się wodą do Carogrodu, i tam na własne żądanie przyjęła chrzest św. d. 9 września 955 r. Na chrzcie wzięła imię Heleny. Olga odtąd została gorącą miłośnicą Chrystusa, ale nie mogła nawrócić na nową wiarę, ani własnego syna Swiatosława ani ludu swego, który trwał upornie w pogaństwie. Jest ślad, że Olga wysłała była poselstwo nawet do cesarza rzymskiego Ottona II. upraszając, aby przysłał którego z biskupów, któryby ludowi ruskiemu drogę wiekuistej wskazał prawdy. Jakoż w skutek tej prośby zjechał był do K. katolicki biskup Adalbert, który zaledwie żyw wyrwał się z ręku pogańskich kijowian Rerum Germ. script T. I, p. 314; Karamzin T. I, str. 161. Olga też wzniosła w K. cerkiew św. Zofii, którą przyozdobiła obrazami darowanemi jej przez patryarchę carogrodzkiego ob. Kiewlanin na r. 1840 art. Maksymowicza Obozr. star. Kiewa str. 21. Cerkiew ta stała w zachodniej stronie ówczesnego Kijowa, nieopodal od miejsca, gdzie dziś stoi cerkiew św. Andrzeja. Teremów zaś, w których mieszkała Olga, było dwa jeden stał koło Trechswiatitielskiej cerkwi, drugi był za miastem wnie hrada, stał on poniżej Andrejewskiej cerkwi. W tym ostatnim, na dziedzińou. był wyryty ów dół głęboki, w którym mściwa Olga kazała żywcem pogrzebać dziewosłębnyoh posłów drewlańskich. Swiatosław, nieodrodny potomek Waregów, był pełen rycerskiego ducha, paladyn ruski; wodził też drużyny swojo z wyprawy na wyprawę. Zgnębił Kozarów, podbił Bulgarów. Ale kiedy przebywał w Pereasławcu bulgarskim, Pieczyn gowie staneli pod bramami Kijowa r, 968 Olga się tu tylko znajdowała z trojgiem dzieci Swiatosława; krucho już było z oblężonymi kijowianami, ale się znalazł jeden odważny młodzieniec, który się przekradłszy przez obóz Pieczyngów, dał znać wojewodzie Pretyczowi 0 nędznym i rozpaczliwym stanie oblężonych. Pretycz, chociaż niewiele miał Wojska, równo z dniem podpłynął na łodziach na odsiecz za grożonemu miastu. Pojawienie się nagłe wojsk Pretycza pod K. zatrwożyło Pieczyngów, któ rzy je wziąwszy za przedmą straż wojsk Świa tosława, wnet zwinęli oblężenie i uszli w stepy. Ale Swiatosław dziwnie upodobał sobie Bulgaryą, ów raj wszystkich łupieżczych lu dów; chciał tam mieć nawet swoję stolicę, a nie w Kijowie, Jakoż oddawszy synowi Jaropełkowi Kijów, Olegowł ziemię drewlańską, Włodzimierzowi Nowogród, sam wyruszył znów do Bulgaryi, którą ponownie zajął, ale potem w wojnie z Grekami Pereasławieo i Bul garyą utracił, i wracając do K. już, w boju Pieczyngami poległ. Jakże K. ówczesny wy glądał Umieszczony na górze, nazywał się gorą hora, u której stóp strumień Poczajna płynął. Obwód tego starożytnego kijowskie go Akropolu, opasanego dokoła wałami, tylko część starokijowskiej góry t. j, dzisiejszą t. zw. dzielnicę S. Andrzeja właściwie zajmował, i wynosił. vzdłuż od południa ku północy co najmniej 238, wszerz od północowschodu ku południo zachodowi 148 sążni. Po za obrębem zaś jego rozciągały się sady i ogrody, które dopiero za Włodzimierza W. weszły w skład rozszerzającego się K. , i z któremi razem mia sto to przestrzeń w przybliżeniu około dwóch wiorst zajmowało. Od północy zaś wznosiła się góra Zdychalnica; od wschodu pierwotny terem książęcy i Boryczaw zwoz, który spu szczał się w dół ku Dnieprowi. Od zachodu zaś ciągnął się jar, na którym stał most, a od południa czerniał las zwany Perewesiszczem, to jest miejscem, gdzie rozwieszano siecie, w które ptaki łowiono. I biasze około hrada les i bor welik. Padół zaś jeszcze wtenczas nie istniał. Tylko z pomiędzy drzew ukradkiem wyglądały kopuły skromnej cerkiewki św. Eliasza Ilii, pobudowanej nad brzegiem Poczajny, obok uroczyska Kozarów, a dalej na Obołonju stała świątyńka bożka Wołosa kapiszcze Wołosowo. Jaropełk, zasiadłszy na tronie książęcym, poszedł na brata Olega, do ziemi Drewlan, i wydał mu bitwę u Owrucza, podczas której Oleg, cofając się, utonął w rzeozce Noryni. Roku 979 przybyli do Jaropełka posłowie rzymscy od papieża Nestor według tekstu Nikona; Nestor przekł. Kotkowskiego, nota 266 Roku zaś 980 Włodzimierz książę Nowogrodu podstąpił pod K. , z którego Jaropełka przepędził, a sam siadł na tronie jego, I Książę ten, poganin jeszcze, postawił w K, kil ka posągów pogańskich, między któremi odznacza się posąg Peruna ze srebrną głową i złotymi wąsami. Stał on na stokach zjazdu boryczewskiego. Ale Włodzimierz, zaślubiwszy Annę siostrę cesarzów greckich, Bazylego i Konstantyna, przyjął chrzest św. w Chersonie, w cerkwi Bogarodzicy. Wróciwszy do Kijowa dał rozkaz, aby zburzono ołtarze pogańskie i posągi. Posąg Peruna zwleczono też z góry, na której stał, i w Dnieprze utopiono. Następnie cały lud kijowski, niemniej z rozkazu księcia w rzece Poczajnie roku 988 ochrzeconym został. Jakoż Włodzimierz, niebawem po wywróceniu bałwanów, zajął się budową świątyń Pańskich. Najpierw dźwignął on cerkiew św. Bazylego, właśnie na tem samem miejscu, gdzie przedtem oddawano cześć bożyszczu Perunowi; następnie zbudował okazałą świątynię pod wezwaniem Bogarodzicy, którą wznieśli i przyozdobili sprowadzeni z Grecyi budowniczowie i artyści. Relikwie św. Klemensa papieża, ktore Włodzimierz przywiózł był z sobą z Chersonu, były ofiarowane przezeń do tejże cerkwi, przy której Anastazyusz z Chersonu biskupem został. Nadto książę ten ustanowił dziesięcinę ze wszystkich swoich grodów i włości, którą corocznie obowiązał się składać Anastazyuszowi, na utrzymanie tejże cerkwi Bogarodzicy, i od, składanej dziesięciny odtąd, , dziesięcinną nazwanej. Kijów zawdzięczał Włodzimierzowi naukę pisma i czytania, z powodu zaprowadzenia przy cerkwiach szkółek elementarnych. Włodzimierz miał dwa teremy jeden t. zw. Kameńterem, to jest dworzec zmurowany za czasów Olgi, a drugi za miastem na Berestowie. Miewał on u siebie w gościnie wielu dostojnych gości z różnych odleglejszych krajów; między innymi uświetniala dwór jego obecność Olofa czyli Clausa Triqwesona, który potem został królem norweskim, i tegoż matki, królowej Astridy. Sygurd, ich krewny, był jednym z bojarów Włodzimierza. Gościł tu niemniej Kuczug, ksiąźę połowiecki, który, zostawszy chrześcianinem, zasłużył na przyjaźń Włodzimierza, metropolity i bojarów. Posel; stwa po poselstwach z postronnych krajów, razwraz nawiedzały też dwór Włodzimierza. W r. 991 zjechało do Kijowa poselstwo z Rzymu, 992 z Polski i Czech. Posłom z Polski i Czech Włodzimierz wyprawił ucztę. Około 1008 r. książę kijowski poswatał swego syna Swiatopełka z księżniczką polską, córką Bolesława W. Bolesław zaś odprowadzenie córki swej do K. poruczył Rejbernowi, biskup. kołobrzeskiemu, który, odtąd tu przybywając, wykorzeniał pogaństwo i zasiew wiary Chrystusa w tych stronach uprawiał. Ale posądzony przez Włodzimierza, że namówił Swiatopełka do buntu, przypłacił to posądzenie więzieniem, w którem kilka lat przejęczał nim umarł. Nieco przedtem lab równocześnie, na dwór kijowski zawitał był inny niemiecki misyonarzapo stół. Był to św. Bruno, biskup merseburski; ten był wysłany od papieża do K. dla nawracania pogan, i on też nietylko u Włodzimierza znalazł przytułek i opiekę. Włodzimierz zatrzymał go. w swej stolicy cały miesiąc, a potem sam osobiście odprowadził do granic ziemi ruskiej, stykających się z krajem dziczy pogańskiej. Bruno udał się do Pieczyngów, gdzie przepędził całe pięć miesięcy, i gdzie ochrzcił 30 pogan; nadto zawarł przymierze z. Pieczyngami, bardzo korzystne i dogodne dla księcia kijowskiego i nareszcie powrócił do K. Tu św. Bruno poświęcił na biskupstwo jednego ze swoich towarzyszy, którego potem Włodzimierz wysłał wraz z synem swoim w poselstwie do ziemi Pieczyngów. Poczem mąż święty stolicę Rusi opuścił i udał się do krajów podbaltyckich ob. list pisany św. Brunona Bonifacego do cesarza Henryka w Ruskiej Biesiadzie na rok 1856, zeszyt I, i w Bibl. Warsz. na rok 1856 zeszyt sierpniowy. Ale Włodzimierz d. 15 lipca 1015 r. umiera w Berestowie, podzieliwszy jeszcze za życia pomiędzy synów swoich państwo swoje i każdemu z nich osobną wyznaczywszy dzielnicę, z których kijowska pierwsze śród innych trzymać miała miejsce. Tymczasem zaledwie umarł on, jak syn Swiatopełk, po zabiciu Borysa i Hleba, . osiada na tronie kijowskim; tegoż atoli roku 1016 Jarosław Nowogrodzki poraża go pod Lubeczem, i w Kijów swoję zajmuje kolej. Okoliczność ta, iż książę kijowski, jako najstarszy władzca, miał posiadać rodzaj przodkowania i pierwszeństwa, i pod imieniem wielkiego księcia zostawać na czele, była właśnie powodem, że K. odtąd się miał stać kością niezgody, nietylko w zatargu obecnym, ale, jak to zobaczy, i pomiędzy najpóźniejszymi potomkami włodzimierzowego plemienia. Swiatopełk pa swej porażce schronił się do Polski do teścia swojego Bolesława, który też na powrót wprowadził go do K. Gdy Bolesław Chrobry wjeżdzał do K. , w Złotą bramę, zwyczajem rycerskim, na znak wzięcia uroczystego w posiadłość, ciął swym mieczem, jakoby jaką bijka quodam boiice i nadszczerbiwszy go, zostawił na nim znak zwycięzkiego swojego zdobycia ob. Ditmara VIII, 16; Marcina Galla 1, 7; Szajnochy, Bolesław Chrobry i Świeżawskiego Epopeja. Ale zwycięzca nie zastał juz w K. Jarosława, który, na samą wieść o zbliżaniu się hufców polskich, umknął samoczwart do No wogrodu. Swiatopełk posiadł tron. Ale w tym czasie K. . doznał srogiej klęski. Wybuchł pożar i. wypaliło się 400 domów. Było to w 1017 r. Kijów odtąd po za pierwszy swój obręb rozszerzać się zaczął. Rządy jednak Swiatopełka niedługo trwały; Jarosław, pobiwszy Słownik geograficzny Zeszyt 37, Tom IV. Kijów Kijów Swiatopełka nad rz. Ałtą, ponownie zajął K. Roku 1036 Pieczyngi stanęli pod K. ; Jarosław wystąpił za miasto i stoczył z nimi bitwę, najezdcy prysnęli. Był to dzień pamiętny, bo na długo ustały napaści Pieczyngów. Na pamiątkę tego też zwycięztwa książę kijowski wzniósł okazałą cerkiew św. Zofii. Cerkiew ta, jak to widzieliśmy, chociaż na innem miejscu ale podtemże wezwaniem, już dawniej istniała, ale pożar wydarzony w 1017 r. zniszczył ją był Karamzin t. II nota 11. Stanęła wówczas tu i cerkiew św. Iryny i monaster. Jarosław, po zbudowaniu świątyń, zajął się też rozszerzęniem i ubezpieczeniem grodu; opasał go murem t. j. do dawnych wałów przyczynił nowe wały i mury, przy których odnowił t. z. Złotą bramę, zniszczoną przez Bolesława W, , Synopsisie czytamy Dweri złatyja rozzorennyja ot Bolesława, Jarosław obnowi i naprawi. Dwór Jarosława zarówno błyszczał i rozsławił się po świecie, jak i ongi dwór ojca jego Włodzimierza. Koił się też on niemniej okazałym tłumem gości; św. Olof, niegdyś bawiący na dworze Włodzimierza a teraz wyzuty z tronu, z synem swoim Magnusem; Edwin i Edward synowie Kanuta, także wygnańcy; Andrzej król węgierski i brat jego Lewenta i Symon Warag, na przemian bawili tu w gościnie. Ale co przedewszystkiem uświetniało ówczesny dwór Jaroslawa, to pobyt w nim czterech pięknych księżniczek t. j. trzech córek i jednej siostry jego. Toć od różnych monarchów raz po raz posłowie swadziebni odwiedzali Kijów. Pierwsza z nich, Dobrogniewa czyli Marya, , ukochana i cnotliwa, wyszła za króla polskiego Kazimierza Odnowiciela; druga Anna za Henryka króla francuzkiego; trzecia Anastazya za Andrzeja I, króla węgierskiego; czwarta nareszcie Elżbieta za Haralda; króla norweskiego. Za dni Jarosławowych K. rozrósł się znakomicie i rozkwitł. Padół, co dotąd lasem porastał, zaczął się zasiedlać. Szczekawica na całej swej przestrzeni pokryła się domami. Miasto to, ludne teraz, kwitnące, kosztowało owoców najwyższej pomyślności. Handel, zwłaszcza wschodni, był bardzo ożywiony i rozległy. Adam Bremoński pisał też o K. , że to jest najkosztowniejszy klejnot wschodu, równający się samemu berłu carogrodzkiemu. A że to miasto było otoczone dokoła pustyniami i dziczą, całe więc życie ówczesnej Rusi, jak krew do serca, zbiegało się do niego, a częste stosunki Waragów z Grecyą zaszczepiły w niem wcześnie kulturę, podówczas tylko w Grecyi w całym jaśniejącą blasku. Ditmar powiada, że gdy Bolesław przybył do Kijowa, liczono w tem mieście więcej 400 świątyń, ośm targowisk czyli rynków, ludności niezmierne mnóstwo i niewysłowione skarby. Wiadomość ta. wszakże o ówczesnym Kijowie, podana przez niemieckiego dziejopisa, widocznie grzeszyć się zdaje przesadą, bo miasto to w chwili, gdy doń wjeżdżał Bolesław i zaraz po śmierci Włodzimierza W. , nie mogło tak okazale wyglądać, gdyż wtedy, jak to włdzieliśmy nie rozbudowało się ono było i nierozrosło jeszcze; stało się to dopiero za dni Jarosława. Jarosław umarł d. 19 lutego 1054 r. w Wyszogrodzie, zwoki jego pochowane w cerkwi św. Zofii, w marmurowym grobowcu. Książę ten jeszcze za życia synom swoim porozdawał dzielnice; Kijów przeznaczył Izasłowowi jako najstarszemu z nich. Rozdając atoli wydziały te każdemu z synów swoich, tak jak to uczynił już był ojciec jego Włodzimierz, nie przewidział on aż nadto, że przez to samo podkopie jedność państwa, i otworzy w następstwie pomiędzy bliższem i dalszem jego potomstwem peryod walknajzgubniojszych, peryod owej wielkiej waśni ruskiej, już o następstwo na tron z zasady primogenitury, już nareszcie o sam Kijów, któremu inne dzielnice miały odtąd zazdrościć pierwszeństwa. Przy Izasławie r. 1054 przybyli do K. legaci papiezcy, a mianowicie biskup Silva Candida, Piotr arcybiskup Amalfi i Fryderyk diakon i kanclerz. Schronili się oni tu, uciekając przed Cellaryuszem, na którego w Carogrodzie klątwę stolicy Piotrowej ogłosili ob. Mansi Collect. Consilior. max. t XIX p. 677 i następne. Roku zaś 1068 Izasław, książę kijowski, uczynił wyprawę na Połowców, ale pobity nad rz. Ałtą, umknął sromotnie do Kijowa. Kijowianie, zawstydzeni tą ucieczką, zwołują wiec, na którym domagają się u księcia, aby im kazał wydać broń, bo chcą iść na Połowców i obmyć krwią hańbę, jaką się okryli, uciekłszy z pola bitwy. Izasław nietylko nie wydał broni, ale się na tłum rozsrożył. Tymczasem bunt się rozbujał, i rokoszanie rzucają się na dom Kośniacza, dowódzcy wojsk książęcych; ale ten ukrył się wcześnie przed ich zemstą, a więc tłumy, wypowiedziawszy wręcz posłuszeństwo, odbijają więzienie, w którym siedział Wszesław połocki z dwoma synami, z kajdan ich uwalniają i Wszesława obwołują swoim księciem. Izasław schronił się do Polski i tam u Bolesława II, przezwanego Smiałym, prosił o wsparcie i pomoc pko Wszesławowi i Kijowianom. Król polski przyrzekł pomoc; jakoż na czele zbrojnych sił wyprawił się na Ruś. Gdy polskie zastępy zbliżyły się pod K. , Wszesław umknął do Połocka. Ale nim weszli do K. Bolesław z Izasławem, ten ostatni naprzód syna swego Mścisława doń wyprawił, który, czy z własnego popędu, czy z rozkazu ojca, skoro wjechał do Kijowa, wnet przystąpił do ukarania winnych; jakoż na tych 70 ludzi, którzy Wszesława oswobodzili byli z więzienia, wydał wyrok śmierci, innym oczy wyłupió kazał. I dopie ro po odbytych kaźniach Bolesław z Izasławem wjechali do naddnieprowego grodu; Izasław zaś po zaintronizowaniu się powtórnem, pamiętając, że owo fatalne zaburzenie, co go tronu pozbawiło, miało miejsce na placu targowymj przeniósł owo targowisko z Padołu w górną część miasta, gdzie blizkość dworu książęcego nie nastręczała już łatwości zbiegowisku ludowemu. Ale niedługo on panował; Swiatosław czernihowski i Wszewołod pereasławski, niespodzianie wpadłszy do K. , zmusili go znowu uciekać z całym dworem do Polski. Jeszcze przy Jarosławie, synu Włodzimierza, pewien pobożny mnich Antoni z Afońskiej góry, przybywszy i znalazłszy na jednej z ustronnych gór kijowskich gdzie dziś Ławra pieczarę, którą był przedtem wyrył inny mnich Hilarion, w tej też pieczarze jako święty pustelnik około 1051 r. zamieszkał. Ale wkrótce świętość życia tego zakonnika stała się głośną pomiędzy ludźmi i. wielu też innych zwoleników pustelniczego życia zaczęło się garnąć do niego i jego pieczary; którą oni też, zamieszkawszy, jeszcze głębiej wysklepili, i która dziś nosi nazwę dalszych pieczar. Bł. Antoni, zostawiwszy atoli bracie swą zakonną w tej pieczarze, sam już dla siebie w innem znów miejscu, nową własnoręcznie we wnętrzu ziemi wykopał pieczarę. Ta pieczara dziś jest znaną pod nazwiskiem bliższych pieczar. Ale lzasław, posądzając bł. Antoniego, że jakoby sprzyja Wszesławowi połockiemu, kazał go pochwycić i wywieść do Czernichowa; jednakże święty mąż znowu wkrótce wrócił do K. Tymczasem liczba zakonników z dniem każdym się zwiększała, a pieczara była już za ciasną dla nich; więc przy pieczarze wybudowali oni niewielką cerkiewkę Wniebowzięcia Panny Maryi, Izasław wszakże oddał im całą w pobliżu górę, na której nową większą wznieśli cerkiew i monaster. Ale Swiatosław, pochwyciwszy tron z rąk brata Izasława, może dla uspokojenia własnego sumienia, w 1073, sam, własnemi rękami, zaczął kopać fundament pod nową cerkiew Wniebowzięcia Maryi Panny. Swiątynię tę budowali artyści przez Swiatosława z Grecyi sprowadzeni, która dopiero w 1089 była ukończona, piękna, ozdobna i, jak mówi Giriel nebesi podobna. Pierwszym ihumenem pieczarskiego monasteru był Wacław, po nim Teodozy, który do swego monasteru ustawę studyjską wprowadził. Swiaiosław umarł w K. , i do tronu kijowskiego nowi wystąpili pretendenci na scenę. Byli to książęta czernihowscy, synowie Swiatosławaj który wraz ze stryjem swoim Wszewołodem pereasławskim dobijali się o wielkie księztwo kijowskie. Bolesław Smialy, wyruszywszy atoli na Ruś, zbił Wszewołoda i ponownie intronizowałlzasława w K. , ale dni Izadawa były policzone w bitwie pod Czernihowem, z Borysem i Olegiem książętami połockiemi, poległ on walecznie r. 1078. Nie syn Izasława, ale brat rodzony jego Wszewołod, z prawa starszeństwa osiadł na Wielk. Księst. Kijow. Roku 1086 książę ten zbudował cerkiew i monaster św. Andrzeja, i dla siebie na Wydubiczach, , Krasny dwór wystawił. Roku zaś 1092 nawiedziła Kijów straszna klęska morowej zarazy. Od d. 14 listopada do 1 lutego wymarło 7, 000 ludzi, W 1093 r. Wszewołod Jarosławowicz umarł; na tron wielkoksiążęcy wstąpił według zasady starszeństwa ks. turowski Swiatopełk Michał Izasławicz d. 24 kwietnia 1093 r. Żeby się zachować w dobrem porozumieniu i sąsiedztwie z Połowcami, których najazdy były ustawiczną klęską i niebezpieczeństwom dla Rusi, książę ten pojął był za żonę córkę kniazia połowieckiego Tuhorhana, ale nadaremnie; groźba połowieckich najazdów wisiała zawsze nad Rusią; tem bardziej, że zawzięty wróg Kijowa, Oleg Swiatosławowicz czernihowski, zwany ztąd przez Ruś kijowską, nie Swiatosławowiczem ale Gorysławowiezem, wciąż dzikich Połowców podżegał i nasyłał na K. Jakoż w 1096 r. Swiatopełk kijowski 1 Włodzimierz Monomach wezwali Olega na naradę względem uchwalenia wspólnej obrony i zabezpieczenia się nadal od napaści Połowców; ale Oleg, jako właśnie twórca i kierownik tych napadów, nie stawił się na wezwanie. Tymczasem w tymże roku wpada na Ruś Boniak, kniaź połowiecki, i do tarłszy do K. , pali dwór książęcy na Berestowie. Niedość na, tem, tenże Boniak z drugim nawrotem znowu uderza na K. , pali jego przedmieścia Obolonje i dwór książęcy na Wydubiczach, ze Złotej bramy zdziera blachę złotą, a cerkiew Bogarodzicy Pieczarskiej pali też i rabuje. W tymże czasie w K. wzruszający się odegrał dramat. Dawid Igorowicz, książę wołyńsko włodzimierski, zniechęcony na Wasilka ks. trembowelskiego, przybył do K. , aby przeciwko niemu podburzyć Swiatopełka, mówiąc, że jakoby Wasilko miał godzić na życie wielkiego księcia. Zdarzyło się tak, że właśnie i Wasilko jednocześnie przybył do K. Swiatopełk wraz z Dawidem zapraszają go tedy w gościnę; jakoż Wasilko, nie podejrzywając zdrady, udaje się do nich; ale zaledwie wszedł do komnaty, gdy siepacze porywają go, kaleczą, krwawią i zakuwają w kajdany. Swiatopełk atoli był już zmiękł i chciał Wasilka wypuścić na wolę; ale mściwy Dawid kazał go wieźć do Włodzimierza, gdzie mu w drodze oczy wydarto. Roku 1108 Swiatopełk w K. cerkiew św. Michała zbudował i przyozdobił i ukrasi diwno. Cerkiew ta, od złoconych kopuł, zaczęła się nazywać Ztotowierchnia. W r. 1111 pożar nawiedził miasto, Padół zgorzał. 1113 umarł Swiatopełk. Na Jego miej Kijów sce kijowianie powołali Włodzimierza Monomacha, ale ten nie przyjął ofiarowanego mu ironu, z powodu jakdby, że nie chciał wywracać zasady następowania na tron wielkoksiążęcy według starszeństwa. Tymczasem lud kijowski się wzburzył, rzucił się na dom wojewody Putiaty i na żydów, których zeszły w. książę, kosztem iudu, faworyzował. Spokojni atoli mieszkańce, zatrwożeni nierządem i swawolą, powtórnie wezwali Monomacha, aby przybył zająć tron. Jakoż za przybyciem Mono macha rozruch wnet się uciszył. Stosunki też między mieszkańcami a żydami książę ten uregulował. Nowe atoli nieszczęście dopełniło żałośnego losu mieszkańców K. R. 1129 d. 23 lipca wybuchł tu straszliwy pożar, który, trwa. jąc przez dwa dni, obrócił w perzynę większą część miasta; zgorzało ze 30 cerkwi, wiele monasterów, domów i cała żydowska ulica. K. więc, przenosząc klęskę po klęsce, z dnia na dzień upadał. Na domiar złego przyszły te czasy, kiedy handel wschodni, którego dotąd K. był głównym placem, potworzył dla siebie nowe gościńce, zaczął powoli opuszczać to miasto; przytem najazdy Połowców wyrządziły wielkie zmniejszenie i zatamowanie w handlu, ustawiczna z nimi wojna zrywała wszelkie handlowe komunikacye, a więc dotychczasowe źródło bogactw, źródło pomyślności miejskiej, zaczęło wysychać, zmniejszyły się zasoby i środki, zyski ciągnięte z handlu obszernego zaczęły chybiać, pieniądz stał się rzadki, złoto nawet wyszło z obiegu, i kjowianie naturalnie przestali brodzić w dostatkach, a wielu z nich nawet pogrążyło się w nędzę i ubóstwo. Stąd też i lichwa żydowska, jako już zubożonym, dotkliwiej teraz dawała się uczuwaó. Pierwszym był Włodzimierz Monomach, co. zbudował most w Wyszogrodzie pod K. Wielki książe ten d. 19 maja 1125 r. zakończył życie, ale przez oddanie najstarszemu synowi Mścisławowi Kijowa, sam, co niby obstawał za utrzymaniem zasady starszeństwa, złamał jej porządek. Mścisław umarł w 1132 r. d. 15 kwietnia. Kijowianie powołali na tron brata jego Jaropełka. Siedmioletnie panowanie tego księcia było Bardzo niespokojne, bo Olegowicze książęta czernihowscy powstali przeciwko niemu, i odtąd też właściwie zaczęła się owa waśń pomiędzy starszą linią Olegowiczów a młodszą Monomachowiczów, owe krwawe rozterki, walka nareszcie zgubna, zacięta, do tego stopnia, że od tego czasu wyraz, , 01egowicz jednoznaczny był dla K. z wyrazem wróg. Olegowiczo ź zastępami Czernihowców zbliżyli się do K. , chcieli go obledz, ale Jaropełk odparł ich i nawzajem obiegł Czernihów; w końcu atoli zgodził się na pokój. Umarł ten I książę w Turowie 1139 r. i na jego miejscu zaj siadł tron kijowski Wiaczesław pereasłąwski Monomachowicz; ale gdy Wszewołod Olegowicz, czetnihowski obiegł K. i zapalił przedmieście kopyrowckie, Wiaczesław umknął do Turowa, a Wszewołołod wjechał do K. i ogłosił się księciem. Szczep Olega, starszy, zatryumfował. Przy Wszewołodzie w r. 1145 K. znowu doznał klęski pożaru. Połowa Padołu sta ła się pastwą płomieni. Za rządów tego księcia stanęła nowozałożona cerkiew św. Jerzego. Wszewołod umarł w lipcu 1146 r. , ale przed śmiercią ogłosił swoim następcą Igora Olegowicza, i ludowi kijowskiemu polecił mu wykonać wierności przysięgę. Igor Olegowicz, przybywszy do K. , wymagał przysiegi; lud wykonać jej nie chciał, i zebrawszy się na turowa bożnicę i uczyniwszy, , wiec, wezwał Igora, aby przybył; ale Igor sam nie przybył, tylko wysłał swojego brata Swiatosława na ów wiec, na którym lud oświadczył Swiatosławowi, iż niewprzódy wykona przysięgę, aż go nie zapewni w swojem i brata imieniu, iż ściśle będą wypełniali sprawiedliwość i wybawią go od zdzierstw urzędników książęcych. Swiatosław, . a potem Igor, przyrzekli kijowianom, iż położą koniec zdzierstwom. Ale lud nie uspokoił się i rzucił się na rabunek domu nienawistnego sobie Ratszy, spanoszonego wielmoży. Swiatosław zaledwie zdołał uspokoić rozruch. Igor atoli jak przyrzekał nie zapobiegł bezprawiom, i kijowianie znowu, zebrawszy, , wiec, wszyscy jednogłośnie oświadczyli się za Izasławem Mścisławiczom, wnukiem. Monomacha. Izasław pośpieszył z drużyną i Borendejami do Kijowa. Igor ze Swiatosławem chciał mu czoło stawić, ale przed mogiłą Olega z bratem umknął z placu, Wojsko jego toż samo, tak że drużyna Izasława na karkach cofających się wpadła do K. Igor, pojmany, został wtrącony do więzienia. Tak się skończyło panowanie nienawistnego Olegowicza w Kijowie. Następnie Izasław wjechał i zajął tron. Przy Izasławie i z jego rozkazu w 1147 r. zebrał się w K. sobór, na którym obrano na metropolitę K. Klemensa, Rusina rodem ze Smoleńska. Ale walka zacięcie się tocząca pomiędzy Czernihowem a Kijowem nie ustawała. Jeżeli nie otwarta wojna, to zdrady i podstępy były na porządku dziennym. . Olegowicze wezwali Izasława kijowskiego, aby przybył im na pomoc prze użyć chcieli podstępu i zwabiwszy do siebie, mieli zamiar zgładzić go ze świata. Izasław, zawczasu ostrzeżony o tem, zatrzymał się w drodze, a tymczasem wyprawił posłów do K. , aby przeciwko zdradzieckim Olegowiczom ki jowianie pośpieszali na wyprawę; ci zaś przed udaniem się na wyprawę do Czernihowa, wprzódy zamordowali okrutnie nienawistnego sobie Igora Olegowicza, który, jak wiemy, Kijów znajdował się w K. w więzieniu. Wyprawa udała się świetnie, Izasław pobił książąt Czernihowskich. Ale wspólne niebezpieczeństwo zbliżyło do siebie nareszcie, chociaż na krótką chwilę, K. z Czernihowem, bo kiedy książęta czernichowscy z kijowskimi toczyli żwawe spory rodzinne pomiędzy sobą, oddaleńszy Suzdal, korzystając z ich niezgód, zaczął im grozić i niepokoić ich granice. Monomaohowicze zOlegowiczami przeto pogodziwszy się nareszcie, postanowili odtąd w przyszłości działać wspólnie przeciw Jerzemu Suzdalakiemu, który im zagrażał. Nastąpiła więc wyprawa sprzymierzonych książąt na Suzdal; wojska ich przebiegły cały kraj aż do Wołgi, aż do Uglicza i Małogi, wszędzie paląc i rabując. Izasław wrócił do K. , dokąd siedm tysięcy niewolnika przyprowadził. Ale Jerzy Suzdalski wystąpił przeciw Izasławowi. Swiatosław Olegowicz, nieprzejednany wróg Izasława, przeszedł pod chorą giew Jerzego, ale Dawidowicze uchylili się od koalicyi z Suzdalem, Bitwa pod Pereasławiem była nieszczęśliwą dla kijowian. Izasław umknął do K, , a ztąd do Włodzimierza Wołyńskiego Jerzy Suzdalski opanował więc K. , i już jako wielki książę kijowski, z ramienia swego, dzielnice książętom porózdawał. Izasław, wyzuty z Kijowa, siedział w Łucku; Jerzy obiegł go tam r. 1149 i zmusił, iż mu on ustąpił K. dla Wiaczesława, który, jako starszy brat Jerzego, miał prawo do panowania, sam zaś Izasław wziął na swój wydział Włodzimierz Wołyński i daniny nowogródzkie. Nadto Jerzy i Izasław mieli sobie oddać wszelkie wojenne zdobycze. Książę Suzdalski nie dotrzymał atoli warunków pokoju i nie oddał zdobyczy wojennej, na której oddanie Izasław oczekując nadaremnie, nagle pewnego dnia zajechał Łuck, Peresopnicę i następnie zajął K. r. 1150. Izasław wszakże niezadługo potem, znów przegrawszy bitwę z Jerzym Suzdalskim i Włodymirkiem Halickim, musiał poraz drugi K. opuście, ale wezwawszy na pomoc Polaków i Węgrów i wpadłszy niespodzianie pod K. , Jerzego wygnał i napowrót osiadł w K. Po zajęciu stolicy kijowskiej, Izasław dla Polaków i Węgrów wyprawił wielką ucztę. Dzień ten uświetniły i rycerskie turnieje. Była to solennośćmało kiedy dla kijowian widziana, tłum ludu. zapełnił dziedziniec dworu Izasława, gdzie z podziwieniem patrzał na igrzyska konne jeźdźców węgierskich. Poczem Izasław przybrał za towarzysza rządów swoich stryja Wiaczesława. Wkrótce atoli Jerzy Suzdalski znów obiegł K, , ale był odparty i w ślad zatem zupełną poniósł porażkę nad rz. Rut, w blizkości mogił Perepiata i Perepiatychy. Izasław umarł d. 13 lipca 1154 r. j W tymże roku Rościsław Michał Mścisławicz osiadł tron kijowski; ale ten wkrótce, przegrawszy bitwę z Izasławem Dawidowiczem umknął do Smoleńska. K. więc chwilowo został bez władzcy. Zajął go atoli niebawem Izasław Dawidowicz. Ale Jerzy Suzdalski, który jeszcze za Izasława Mścisławicza kilkakrotnie dobijał się o 1. , przyciągnął pod ten gród i zajął go bez boju, bo Izasław Dawidowicz w skutek rokowań ustąpił mu go. Przy Jerzym powstał ucisk; urzędnicy suzdalscy dopuszczali się nadużyć, trapili lud zdzierstwami. Znienawidzonymi też wkrótce zostali tak sam Jerzy jak i Suzdalczycy, i gdy w 1157 r. Jerzy żyć przestał, śmierć jego wzbudziła powszechną radość; K. zaczął wolniej oddychać, ale chęć zemsty nie miała granic. Kijowianie zebrali się na wiec; po naradzie wspólnej uderzyli na dworzec i wiejski za Dnieprem dom książęcy, który Jerzy nazywał rajem, i zrabowali go ze szczętem; na Śuzdalczykach zaś za ucisk, . za przemoc, za gwałcenie ich żon i dzieci, teraz krwawy wzięli odwet, wymordowali ich. Kijowianie nie chcieli nawet, aby zwłoki Jerzego spoczywały w jednym grobie z popiołami Monomacha, i pochowali je za miastem, w monasterze Spasa Zbawiciela w Berestowie. Izasław Dawidowicz Czernihowski, wyzuwszy się własnowolnie z tronu, powtórnie zajął K. , ale książę ten nie umiał zażywać szczęścia; zadarł z innemi dzielnicami i padł ofiarą koalicyi Haliczan i wołyńskich książąt, którzy opanowaszy K. , Rościsława na tron powołali r. 1159. Alezrzucony z tronu Izasław Dawidowicz rąk wszakże nie opuszczał i zwrócił się do tradycyjnych sprzymierzrńców swojego rodu, Połowców. Jakoż z posiłkami Połowców przeprawił się przez Dniepr powyżej K. , i rozłożył się na błoniu łozach naprzeciwko Dorohoźyczy. Padół kijowski był wtedy ogrodzony częstokołem stołpjem od góry do Dniepru, i tu przed tem ogrodzeniem rozpoh częła się bitwa. Połowcy w wielu miejscacrozwalili ostrokół, i wpadłszy w ulice Padołu, zapalili domy. Między wielu innymi spłonął wtedy dom Radisława i popa Lichacza. Dym. się tarzał po ulicach. Kijowianie, śród płomieni i dymu, ścigani przez Połowców, w przestrachu schronili się na górę, pod obronę murów. Wtedy Rościsław, widząc ze dłużej K. niedodzierży, usłuchał rady drużyny i do warownego Białogrodu się oddalił, gdzie się zamknął, oczekując nadejścia posiłków. Izasław zwycięzki pozostał w K. , i niebawem wyruszył pko Białogrodowi. Ale tym razem los mu nie dopisał; oblężenie spełzło na niczem, sam zaś, dowiedziawszy się, że odsiecz oczekiwana przez Rościsława nadchodzi ku Białogrodowi, wymknął się z obozu, i w ucieczce zginął z ręki nieprzyjacielskiego wodza Wojbora. Rościsław wrócił tedy do Kijowa, ale wkrótce roku 1167 umarł Kijowianie i Czarne Kłobuki, Tor Kijów ki i Berendeje, którzy też znakomitą już wtedy część ludności Kijowa składali, dopełniając woli ostatniej zmarłego księcia, wezwali na tron Mścisława wołyńskiego. Był on synem Izasława Mścisławicza, który, panując w Kijowie z czernihowskimi książętami, o tron i prawa swoje walczył. Tymczasem północni książęta spiknęli się na Mścisława. Koalicyą tę wywołał Andrzej Suzdalski, któremu chodziło główni o obalenie pierwszeństwa Kijowa, na korzyść Suzdalu. Bo teraz książętom innych dzielnic nie szło już o to, aby, jak dotąd, ten lub öw książę z pomiędzy nich, zepchnąwszy innego księcia, osiadał w Kijowie i z tytułu kijowskiego pierwszeństwa rozkazywał i rej wodził nad innymi, ale szło im jedynie o to, aby nareszcie to pierwszeństwo stolicy kijowskiej bądź co bądź obalić, wielkość i znaczenie historyczne starego grodu przyćmić, a natomiast swoją wlasną stolicę, swój gród wynieść ponad inne grody i dzielnice, ile, że wtedy inne się już grupowały centra, które chciały żyć oddzielnie i na własną rękę. Jakoż jedenastu sprzymierzonych książąt poprowadziło swe zastępy na Kijów. Wodzem tej wyprawy był z ramienia Andrzeja Suzdalskiego syn jego Mścisław. Mścisław zaś kijowski, tak nagle zaskoczony, zaledwie miał czas wezwać na pomoc Torków i Berendejów. Suzdalczycy mieli o wielo przemożaiejszą siłę, lecz kijowianie bronili się walecznie; sam książę kierował obroną; na trzeci wszelako dzień sprzymierzeni książęta szturmem zdobyli miasto; czego przedtem nie było powiada kronikarz. Nieszczęśliwe to miasto, zostawione na pastwę wyuzdanych Suzdalców, doznało jak najsmutniejszego losu. Zwycięzcy, jakby naśladując dzicz pogańską, poczynali niegodnie pastwili się nad mieszkańcami, rabowali domy, świątynie nawet i moastery nie były przez nich szanowane. Cerkiew św. Zofii i Dziesięcinna padły ofiarą łupieztwa; barbarzyńcy ci darli obrazy, znieważali ołtarze, niszczyli księgi, zabierali naczynia i odzież cerkiewną, same nawet dzwony. I tak z ręki Suzdalczyków Kijów przyjął cios stanowczy. Strącony na drugi plan, gród ten coraz głębiej upadał i śród krwawych zajść, konał. I choć Andrzej Suzdalski został panem najwyższym w Kijowie, ale się już nie chciał zniżyć do niego i oddał go brata Hlebowi, który mu hołdownictwo i gotowość we wszelkiej potrzebie przyrzekł. A więc Hleb był już nie księciem kijowskim, ale namiestnikiem Andrzeja w Kijowie. Budowa Jarosława Mądrego runęła ze szczętem. Tymczasem Mścisław Izasławowicz, wyrugowany z Kijowa, nie przestał się on dobijać; jakoż na czele drużyn grodzieńskiej i turowskiej, wraz z Włodzimierzem Dorohobuskim podstąpił pod Kijów. Hieb uciekł. Mścisław wszedł więc bez przeszkody do Kijowa, gdzie go lud przyjął z radością; ale Berendeje z tajoną niechęcią go powitali. Niebawem Hleb z Połowcami nadciąga pod Kijów, Mscisław ucieka a Hleb powtórnie osiada w Kijowie; i chcąc zatrzeć wszelkie pamiątki po Mścisławie, zameczek jego Michajłowo pod Kijowem znosi ze szczętem. Z Hiobem znowu się wróciło panowanie Suzdalu w Kijowie, ale gród ten tak podupadł, że w znaczeniu przewyższał go Czernihów, Nowogród lub Halicz. Hieb atoli wkrótce umarł 1171 r. a kijowianie powołali na księcia Włodzimierza Mścisławowicza. Andrzej Suzdalski nie mógł temu przeszkodzić, bo był zajęty wojną z Nowogrodem, któremu gotował los Kijowa chciał go również poniżyć i obalić. Jednakże nie podobało mu się, że tak dzielnicą kijowską bez jego zezwolenia rozporządzono; kazał więc z Kijowa ustąpić Włodzimierzowi. Ale los mu w tem dopomógł, bo Włodzimierz umarł rychło. Andrzej oddał przeto Kijów Romanowi Andrzejowiczowi, jednemu z Rosoisławowiczów. Roman był tylko chwilowo potrzebny w Kijowie; Andrzej wkrótce znalazł pozór do zaczepki. Udając, że Hlob zginął w Kijowie od trucizny i że tajemnym jego zabójcą był niejaki Chotowicz, kazał Romanowi wydać go sobie wraz z innymi uczestnikami zbrodni. Ale Roman, widząc niewinność ludzi tych, nie posłał ich na Suzdal. Andrzej, rozgniewany, usunął Romana z Kijowa. Tymczasem Rościsławowicze. Da wid, Ruryk i Mscisław ubiegli nocą Kijów, i jeden z nich, Ruryk, został obwołany księciem. Był to kniaź niedołężny, i właściwie nie on, ale bracia jego rządzili. Oburzyło Andrzeja to wdarcie się na tron Rościsławowiczów; a więc kazał im przez posła iść precz z Kijowa. Mścisław zatrząsł się od gniewu, i kazawszy ostrzydz głowę i brodę suzdalskiemu Andrzeja posłowi, rzekł mu Idź teraz do twojego księcia, powtórz mu słowa moje, że księcia Andrzeja szanowaliśmy dotąd jak ojca, lecz gdy on ośmielił się poczynać z nami, jak ze swymi poddanymi i ludźmi pospolitymi, zapomniawszy o naszej książęcej dostojności, zatem nie lękamy się gróźb, niech je Andrzej wypełni, idzie my na Sąd Boski. Andrzej, zachmurzony gniewem, jak mówi kronikarz, zaczał się gotować do wojny i za całą odpowiedź Mścisławowi, 50 tysięcy wojska pchnął do Kijowa. Nad wojskiem tem był syn jego, Jerzy. Rościsławowicze, nie stawiwszy oporu, pouciekali. Jerzy więc z Suzdalcami wszedł do grodu, ale gdy następnie zaczął oblegać Mścisława w Wyszogrodzie, przejście Jarosława Izasławicza na stronę Rościsławowiczów zmusiło Suzdalczyków do ucieczki, Jarosław łucki przeto zajął Kijów. Tymczasem ks. Swiatosław czernihowski niespodzianie wpadł do Kijowa i wypędził Jarosława. Niedługo atoli ten nowy wdzierca tu gościł, 12 dni tylko spędził; zrabowawszy Kijów Kijów dwór książęcy, wyniósł się do Czernikowa, Jarosław wrócił, ale, posądzając kijowian, że ei się tajemnie porozumieli ze Swiatosławem, ogromne na nich nałożył podatki na ihumenów, popów czerńców i czernice, na katolików łatinu i gości kupców zagranicznych. Kijów upadły, przerzucany z rąk do rąk, chociaż stracił był swoje dawniejsze stanowisko i znaczenie polityczne, jednakże, jak dla Rusi ówczesnej nie przestawał być zawsze przybytkiem świętości narodowych, tak zarazem dla kupców cudzoziemskich punktem był niemniej handlowym i dość ożywionym jeszcze, I choć z powodu wojen ustawicznych handel tu był oddawna narażony na wiele przeszkód i niebezpieczeństw pomimo to jednak odwiedzali go i gościli w nim kupcy greccy, wenecya scy, niemieccy, ormiańscy i żydowscy, a miasto niemieckie Ratyzbona miało tu swoje faktorye. Kupcy z tego miasta przybywali do K. dla za kupu futer, które tu z pierwszej nabywali ręki. Tymczasem w 1174 r. na Suzdalu zgładzony został z tego świata podstępnie Andrzej Bogolubski. Opróżnione księstwo suzdalskie zajął syn jego, Michał II. Jarosław Izasławowicz zaś, książę słaby, nieudolny zaląkłszy się Romana, który rościł pretensye do Kijowa, ustąpił mu. go własnowolnie, ale nie Roman, tylko Swiatosław czernihowski, syn Igora bohatera pieśni ruskiej, zajął stolicę kijowską 1176 r. . Niedługo potem wpada tu Ruryk, wprzód książę smoleński, i opanowuje K. Kżę ten na prawie krwi był najbliższym tego księstwa dziedzicem. Tymczasem najazdy Połówców się wzmagały. Ruryk przeto pogodził się ze Swiatosławem, oddał mu Kijów, ale wymógł, że odtąd oba będą zasłaniali Ruś od Połowców; jakoż Hleb, syn Swiatosława, siedział w Kaniowie, na straży od pogan. Nad rz. Orelą Swiatosław kijowski i inni sprzymierzeni z nim książęta zbili na głowę Połowców. Swiatosław pierwszy dźwignął się z zależności od Suzdala, a ks. Ruryk uznał go za głowę książąt. Książę kijowski umarł 1194 r. Przy nim to Wszewołod Czermny, syn jego, ożenił się z Maryą, córką króla polskiego, Kazimierza Sprawiedliwego. Wesele się odbyło podobno w r. 1178 czy 11791 Pobożna ta księżna, postrzygłszy się na mniszkę, zbudowała kaplicę przy cerkwi św. Cyryla, gdzie też po śmierci pochowaną została. Niedawno, w tejże cerkwi ś. Cyryla, odkryto starożytne bardzo freski, pochodzące jakoby z czasów założenia jej, a w sklepie trumnę, w kształcie prostej drewnianej kłody, może popioły właśnie pobożnej polskiej księżniczki obejmujące. Domyślać się należy, iż Ruryk jedynie prawem dożywocia ustąpił był K. Swiatosławowi; jakoż gdy ten umarł, sam to księstwo zajął; a Wszewołod Suzdalski, który coraz więcej stawał się panem położenia, przysłał swoich bojarów, aby go z tytułem wielkiego księcia na tron wprowadzili. Wyglądało to prawie na ironią. Już wtedy owa godność wielkoksiążęca w Kijowie zasadzała się więcej na nazwaniu niż na rzeczy; Kijów, dawny swój blask i potęgę utracił, i jego książę miał tylko pozorną władzę i znaczenie. Jednakże w. książę Ruryk zdawał się brać swój tytuł na seryo, i wezwawszy Dawida smoleńskiego, zaczął wydzielać dzielnice książętom, a robił to z pewną przesadą i pompą demonstracyjną. Na uroczystość tę zebrany lud obaj książęta bawili ucztami, w których brali udział Berendeje, Torki, mnisi nawet. R. 1180 wybuchł pożar w K. , i zgorzała w części cerkiew św. Zofii. Roku zaś 1186 tak miastu, jak i całej okolicy, dało się uczuć silne trzęsienie ziemi; domy, cerkwie chwiały się, a mieszkańcy, nieprzywykli do tego, drżeli i padali na twarz ze strachu. Tymczasem Roman halicki wpadł do K. , Ruryka przepędził, a Kijów oddał Ingwarowi łuckiemu, bratu stryjecznemu a wnukowi Izasława Mścisławowicza, w. ks. kijow. Ruryk i Olegowicze atoli nie dali za wygrane zebrawszy Połowców, szturmem wzięli Kijów d. 4 stycznia 1201 r. . Kronikarz mówi, że takiej klęski, jaką Połowcy wyrządzili Kijowowi, od chrztu swego nie pamiętała ziemia ruska. Barbarzyńcy z mieczem i głownią przebiegali ulice, i nie tylko opanowawszy Padoł, spalili go i zniszczyli, ale i górę t. j. stare miasto zburzyli i metropolitalną cerkiew św. Zofii, oraz Dziesięcinną i wszystkie monastery zrabowali, . obrazy poobdzierali, pobrali krzyże, naczynia święte, odzież starożytną porty w. książąt kijow. Włodzimierza i Jarosława, które na ich pamiątkę były w cerkwiach zawieszone. Sceny 1169 r. znów się powtórzyły dla K. ; z tą tylko różnicą, że to miasto, zdobyte wtedy przez Suzdalczyków, chociaż było zrabowane, ale przynajmniej mieszkańcy byli zostawieni przy życiu i wolności. Przeciwnie teraz Połowcy zabijali starców i niedołężnych; młodych zaś i zdrowych ludzi chwytali, krępowali i nie oszczędzali ani starszyzny, ani kobiet, ani kapłanów. Niewolników tłumami pędzili w stepy. Sami tylko goście t. j. kupcy zagraniczni bronili się w cerkwiach murowanych, i tak walecznie, że Połowcy zmuszeni byli wejść z nimi w układy, i przestawszy na pewnej tylko części towarów, więcej nic im złego nie wyrządzili. To dowodzi jak wtedy cudzoziemska kolonia w Kijowie była silną liczebnie; ile, że w małej garstce obrona byłaby niepodobną. Ruryk zaś i Olegowicze, nie czując się na siłach utrzymania orężem K. , poprzestawszy na zbrodni, wyszli z miasta. W K. stały czarne zgliszcza. Miasto to, zalane ogniem i krwią mieszkańców, chociaż się napełniło potem ludnością, ale wyraźnie było odtąd Kijów skazano na powolne dogorywanie i coraz dotkliwszo cierpienia i klęski. Roman halicki ofiarował teściowi Rurykowl pokój; posadził go w K. ; ale sam właściwie z Halicza panował nad Kijowem a Ruryk tylko bawił się w księstwo. Roman, bojąc się aby Kijowa nie pochwycił Wszewołod Suzdalaki, albo linia czernihowska, wolał naturalnie ze swojej własnej poręki mieć na Kijowie Ruryka, któryby mu hołdował. Ale wkrótce tenże sam Roman wygnał z Kijowa Ruryka i do klasztoru wtrącił; na jego miejscu zasiadł Rościsław Rurykowicz. Roman halicki w 1205r. zginął pod Zawichostem, a Ruryk wywlókł się z klasztoru i osiadł znowu na księstwie kijowskiem. . Ale niedługo trwało jego panowanie, zepchnął go z tronu Wszewołod Swiatosławowicz, z przydomkiem Czermmy. Wszewołod wszakże, zobaczywszy pod Kijowem chorągwie Ruryka i Mścisława smoleńskiego, opuścił gród; a więc Ruryk wszedł do miasta; ale Wszewołod z Połowcami znowu go przepędził, tak, że Ruryk, po raz czwarty wyzuty z księstwa, udał się do Owrucza i wkrótce umarł. Wszewołod linią Monomacha usunął zupełnie z Rusi; jakoż synow Ruryka i krewnych jego z księstw powypędzał, jako nie idących od Olega. Odżyła w nim dawna nienawiść rodowa Olegowiczów ku Monomachowiczom. Wygnańcy udali się pod protekcyą Mścisława Chrobrego, który był znany z tego, że był mścicielem krzywd. Jakoż, poruszywszy wszystkich książąt, wystąpił przeciwko Wszewołodowi Czermnemu. Ten też umknął z K. Mścisław oddał K. Ingwarowi Jarosławowiczowi, ale ten w 1225 r. dobrowolnie ustąpił tego grodu Mścisławowi Romanowiczowi. Kijow teraz był właściwie jakby chwilową gospodą swych władców. Byle garść zbrojnego ludu zbliżyła się do jego bram, a te zaraz na rozcież się otwierały, i nowy władca wjeżdżał. Kijowianie obojętnie już patrzyli na tę tak częstą zmianę panujących. Kijów też przez te czasy pozorną tylko i chwilową cieszył się niezawisłością; w rzeczy samej zależał od Halicza lub Suzdala. Tymczasem miały już być wkrótce dni tak Kijowa jak i Rusi policzone. Mongołowie, wynurzywszy się z głębin środkowej Azyi, podbiwszy między Jaikiem i Wołgą Alanów, Jassów i Połówcow, wpadli na Rus. W ślad za tem nad rz. Kałką d. 31 maja 1224 r. zachodzi pamiętny krwi rozlew. Ruscy książęta zostali przez Mongołów pobici. Klęska była ogromna padło aż sześciu książąt, 70 wojewodów, a samych kijowian poległo do 10 tysięcy. Mścisław Romanowicz, książę kijowski, dostał się w pęta Mongołów i okrutnie zamordowany. Ale tym razem Mongołowie, zapędziwszy się tylko do Nowogrodu Siewierskiego i Czernikowa, zawrócili w stepy ku Wołdze i Donowi. Zagłada Kijowa wszakże była tylko odroczoną. Po Mścisławie objął księztwo kijow. Włodzimierz Rurykowicz. Przy tym księciu stał się fakt pamiętny, albowiem do K. przybył z Krakowa św. mąż Jacek Odrowąż, dominikanin, z trzema towarzyszami Godynem, Floryanem i Benedyktem. Książę kijowski dał plac na błonia, gdzie św Jacek kościół i klasztor dla swego zgromadzenia zbudował. Przytem pewna pobożna matrona, licznych posiadłości właścicielka, dostatki swoje i majętność temuż zgromadzeniu zapisała. Kijów, z powodu że był zamieszkany przez t. zw. gości czyli kupców cudzoziemskich, liczył wielu katolików. Wkrótce atoli św. Jacek opuścił Kijów, a po nim i dominikanie, żeby znowu tu, jak zobaczymy, powrócić. Tymczasem książęta ruscy, zamiast iść z sobą ręka w rękę, aby przeciwstawić opór grożącemu napadowi Mongołów, jeszcze się więcej waśnili. Oto powstaje nowa domowa zamieszka pomiędzy Włodzimierzem kijowskim a Michałemczernihowskim, Ten ostatni pochodził ze szczepu Olegowiczów; byłto syn Wszewołoda, tego, który chciał wypędzić z Rusi wszystkich książąt nieidących zo szczepu Olega. Jakoż w 1233 r. Michalzamie rzał już wpaść do Kijowa, ale Daniel halicki wsparł zbrojnie Włodzimierza, i Michał musiał odstąpić. Jednakże książę ten nie zasypiał sprawy i, znowu wojnę wypowiedziawszy, pod Torczeskiem pobił na głowę Włodzim, i Daniela; pierwszy z nioh dostał się do niewoli, drugi uciekł do Halicza. Izasław i Połowocy pomogli przeważnie Michałowi do zwycięztwa i Michał z Izasławem wjechali do K. , a za sobą wprowadzili chciwych rabunku Połowców. Barbarzyńcy ci poobdzierali też z ozdób cerkwie, monastery i nałożyli znaczny okup na mieszkańców. Michał atoli nie zatrzymał przy sobie upadłego K. , odstąpił go sojusznikowi swemu Izasławowi Mścisławowiczowi smoleńskiemu. Tymczasem Włodzimierz Rurykowicz, wykupiwszy się z niewoli u Połowców, skupia wnet łotrzykujących Torków kijowskich, i wypowiada wojnę Michałowi, który już wtedy, wypędziwszy Daniela, siedział na Haliczu. Gdy się to dzieje, Jarosław pereasławski, zdobywszy Nowogród, najniespodzianie zjawia się na Podnieprzu i Jednym śmiałym napądem, przed oczyma prawie Włodzimierza, zajmuje K. Izasław kijowski, naturalnie, umknąl. Ale niedługo Jarosław w K. się osiedział; wypędził go stąd Michał halicki, który się odtąd zrobił przodkującym panem, tak w K. , jak w Haliczu. Aliści cały ród Monomaohowiczów, przeciwny, aby się Olegowicze na K. utwierdzili, zawistnem okiem spoglądał na to zainstalowanie się Michała i toczył z nimi ciągłą wojnę. Tymczasem Mongołowie pod wodzą Batuchana, wnuka Czengishanowego, runęli na Suzdal; zawładnęli ziemiami Razaóską, Muromską, Su zdalską, Rostowską i całym Zaleskim krajem. Następnie i. Czernihów i Pereasław nie dotrzymały czoła najezdzcom, W końcu przyszła kolej i na Wielkoksiążęcą stolicę. Mongołowie, pod rozkazami Menguhana, także wnuka Czengishanowego, podstąpili pod gród naddnieprowy. Było to w 1240 r. Rozłożywszy się na lewym brzegu Dniepru, u Trubczy, Mengu wysłał posłów do Michała, aby mu czołem uderzył, czyli złożył pokłon hołdu i wydał miasto, obiecując za to opiekę i bezpieczeństwo władania. Michał dał posłom jego następującą odpowiedź Powiedzcie swojemu wodzowi, że Baty poganin a ja chrześcianin; wiara jego jest nienawistną mojej wierze, i dla tego nie chcę bić czołem i wstępować w sojusz z wrogiem mojej wiary, ani też chować z nim przyjaźń. Mengu po raz wtóry wysłał swych posłów. do Michała, aby przybył do jego obozu. Kijowianie, za całą odpowiedź, wymordowali posłów. Były to wszakże pierwsze wywiady Mongołów; Mengu nie zaczepiał tą razą K. i zawrócił ku głównym pułkom Batego, który przebywał wtedy na Suzdalu i północnej Rusi. Wielki strach padł na książąt ruskich; wielu z nich, na odgłos zbliżenia się Mongołów, pouciekało ze swoich grodów. I Michał kijowski również umknął do Węgier, aby do stawienia czoła najazdowi Belę nakłonić. Wkrótce atoli, gdy ciż książęta ujrzeli, że napad wymierzony przez Mongołów na K. nie doszedł, ochłonęli z przestrachu, i po staremu znów się zaczęli swarzyć i spychać wzajemnie. Jakoż K. zawładnął Rościsław Mścisławowicz, syn księcia smoleńskiego, ale niedługo potem przybył Daniel halicki, wypędził Rościsława i sam zajął K. Powódź jednak Mongołów, raz wezbrawwszy, nie cofnęła się do swego. koryta, ale z większą jeszcze siłą, z większym pędem, wylała się na Ruś. Daniel, przewidując to, wcześnie też wyniósł się z K. Jednakże, opuszczając K. , poruczył straźnictwo i obronę tego grodu człowiekowi dzielnej ręki i serca, posiadającemu już niepoślednią sławę wojenną i wziętośó powszechną. Tym mężem był bojar Dymitr, Niebawem groźne zastępy nieprzeliczonego wojska Batuchana obsacżyły K. Kronikarz mówi, że w chwili najścia tych barbarzyńców, nie można było słyszeć, co kto jeden do drugiego mówi, za skrzypem wozów jego nieprzyjaciela, za rykiem wołów jego i wielbłądów jego, za rżeniem koni jego. Oblężenie się zaczęło od natarcia do bramy polskiej lackiej, bramy niefortunnej dla K. , bo już w 1151 r. , w czasie szturmu Suzdalców, bój tu był najkrwawszy, walka najzaciętsza. Dymitr podniecał kijowian do walki i obrony. Ale nakoniec brama była wzięta, Mongołowie wpadli do miasta, i tu z kijowianami starli się pierś o pierś. Nie był to już bój. ale rzeź najstraszliwsza. Kijowianie, wyrugowani z pierwszego obwarowania, cofnęli się do cerkwi Dziesięcinnej, i tam, wśród nocy, zabezpieczywszy się tynem częstokołem, w tej dorywczej, zaimprowizowanej twierdzy, nanowo nieprzyjaciela oczekiwali. Ludność też bezbronna po za ów tyn. schroniła się również. . Ale nieprzyjaciel wkrótce obalił tę zaporę i teraz już środek miasta stał się teatrem boju krew popłynęła potokiem, i barbarzyńcy, stąpając po trupach swoich i kijowian jak po moście, doszli do cerkwi pieczarskiej. Dymitr zaś, przemożną oskoczony siłą, wpadł w ręce dzikich nieprzyjaciół. I tak K. stał się łupem tryumfującej dziczy d. 6 grudnia 1240 r. . w dzień św. Mikołaja. Zniszczenie było zupełne. Czego ręka ludzka nie zniszczyła, to ogień spalił. Mieszkańcy co do nogi wytępieni. Cerkiew dziesięcinna, św. Zofii, pierwsza ze szczętem, druga do połowy, zostały zburzone; niemniej też i inne cerkwie i monastery temuż uległy losowi, jak cerkiew św. Jerzego, św. Iryny, Spasa na Berestowie, św. Michała i Mikołaja Pustynnego. Mongołowie, odbiwszy bramę taranami do cerkwi pieczarskiej, wpadli do niej, z kopuły y zdarli krzyż złoty i całą świątynię zburzyli po okna. Nie uszedł przed ich zapalczywością i stojący w ustroniu, na t. zw. ,. błoniu, skromny dominikański kościołek Najświęt. Panny, do którego powrócili byli niedawno przedtem, wprzódy wygnani, dominikanie, razem ze św. Jackiem. Sw. mąż odprawiał właśnie mszę św. przy wielkim ołtarzu, gdy Mongołowie. mieli już wpaść do rozwartego kościołka; ale św. Jacek, według legendy, cudownym sposobem z rąk barbarzyńców, wraz z zakonną bracią, uszedł. Brama złota zaś, o którą miecz Chrobrych i Smiałych uderzał, tak wyniosła, że najszparciej wypuszczona strzała dosięgnąć jej nie mogła, legła też w ruinie. K. zniknął z powierzchni ziemi, jak mówi Karamzin, a z całej wielkości jego, tylko imię pozostało, W dziejach świata niewiele przykładów takiego zniszczenia. Jak pobojowisko opuszczone, K. został już nie miastem odtąd, ale uroczyskiem. Baty wszakże na zwaliskach zburzonego grodu niedługo odpoczywał; dowiedziawszy się, iż książęta południowej Rusi schronili się przed napadem do Węgier, poniósł mord i zniszczenie w prowincyą włodzimierską i halicką, zostawiwszy w K. według Nikonowskiej kroniki swojego namiestnika baskaka. Ale jakkolwiek kijowianie byli prawie wytępieni, ci z nich jednak, co dopadli lasów lub innych kryjówek, w których wytropić się nie dali, ocaleli od mordu i rzezi. Niedobitki te wszakże przez długi czas lękały się na kijowskiem uroczysku osiadać; powodowani tym przesądnym strachem, który i dziś pomiędzy gminem istnieje, że bies puste Kijów Kijów miejsca osiada i wydziwia w nich. , Łyse góry kijowskie były uważane jako zbiegowisko wiedźm i biesów, i jeszcze w XVII w. pokazywano w K. górę, ,, gdzie się wiedźmy zlatywały. Do tego atoli spustoszonego grodu, w zwaliskach którego dziki zwierz się błąkał, przybył Michał Czemihowski; podążył on tu z Polski przez Włodzimierz wołyński, Pińsk, następnie do K. się dostał Dnieprem, i osiadł na jednej z wysp tejże rzeki niedostępnej. Niebawem rozpierzchli i rozłączeni ludzie wyjrzeli z lasów; i na ruderach zniszczonego grodu powstało siedlisko ludzkie maluczka osada. Michał był popularnym, miłym ludowi. Niańczył on Kijówniemowlę; odgrzewał go do życia. Mieszkańcy, dla własnej obrony, wznieśli na górze drewnianą warowienkę, a Padół ogrodzili częstokołem. Tymczasem urzędnicy Batego zjechali do nowej osady, aby ludność spisać, w celu nałożenia daniny pogłównej; mieszkańcy, przerażeni tem, wnet się rozbiegli. i, jak mówi kronikarz, gdzie kto mógł ukrywał się, po pieczarach, lasach, górach; rzadki kto został. Jednocześnie i ks. Michał był zawezwany do ordy; pojechał on, ale gdy nie chciał. jako chrześcianin, kłaniać się ani ogniowi, ani bożyszczom pogańskim, poniósł śmierć męczeńską. Jednakże już w sześć lat po zburzeniu K. ludność jego wzrosła sporo; bo kiedy w 1246 r. przejeżdżał tędy Piano Carpini, poseł papieski do hana tatarskiego, naradzał się on z tysiącznikami miasta o podróży swojej dalszej. Jakoż w skutek tej narady zostawił on swoje konie, a tysiącznik dał mu podwody. Gdy wrócił do K. w 1247 r. , całe miastowitało go jako z martwych powróconego. Następnie siedzi tu już baskak tatarski, a obok niego kniaź Fedor. Ale w 1333 r. kniaź lit. Gedymin, zbiwszy na głowę Tatarów i Kijowian nad rz. Irpieniem, bierze w moc swoję. K. Kniaź Stanisław uciekł, do Razania rękopis kijowskopieczarski, ob. Kaz. Stad. Synowie Gedymina II, st. 26. Jednakże fakt ten zajęcia K. nie jest dotąd krytycznie ustalony. Różnią się kronikarze nawet co do daty wypadku; jeden naznacza mu rok 1304 Hustyńska, inny 1320 1321 Bychowiec, Stryjkowski, inny jeszcze 1333 r. rękopis kijowskopieczarski u Stadnickiego. Bądź co bądź jednak, gdyby nawet okupacya przez Litwę K. nastąpiła była za Gedymina, to w każdym razie niedługo trwała; stanowczym jest faktem, że w czasie gdy tenże w. książę lit. rozporządzał państwem swem pomiędzy synów co mogło być przed 1340 r. K. widać nie zaliczał się do jego posiadłości, bo w akcie rozporządzalnym żadnej o nim nie uczynił wzmianki. Zresztą Mongołowie podówczas jeszcze byli silni, i cały Wołyń i Kijowszczyznę oplatali oni zbyt ciasną obręczą tak, że wnet po śmierci jego, synowie Jawnuta, Kiejstut i Lubart w 1340 r. uczynili przymierze z Kazimierzem W. , mocą którego obowiązali się wzajem wspierać i pomagać, w razie najazdu Mongołów. Rok 1352 był pamiętny dla K. grasującą zarazą, znaną w Europie pod nazwiskiem czarnej śmierci. Nieszczęsne i drobne zawiązki zaludnienia nowotnego K. zapłaciły jej sowity haracz. Ale nareszcie nadszedł 1363 r. ; Olgierd w. książę lit. zadał cios stanowczy chylącej się do upadku potędze tatarskiej pod Sinemi wodami zbił Tatarów na głowę, trzy ordy ich rozgromił i aż do Krymu za nimi pędził, K. naturalnie został odtąd przez Litwę zajęty, jakoteż zarówno i cała Kijowszcz. , jakby prawem pierwszego zajmującego, jej się też dostała w udziale, bo owe pustki bezimienne, dział pusty sors desertus po Tatarach, do nikogo już właściwie nie należały; był to spadek bezdziedziczny, res nullius. Włodzimierz, syn 01gerda, zostaje panem K. i w 1386 r. , już za rządów Władysława Jagiełły, składa homagium królowi i królestwu polskiemu Daniłowicz, Skarbiec I, st. 263. Przy Włodzimierzu K. wzrósł, zaludnił się. Handel wschodni znów go począł ożywiać. Stanął tu zamek na górze zwany litewskim dziś góra Kisielówka. Padół zaczął się też zabudowywać. W tej też części miasta, na t. zw. Żytnim targu, u spodu góry zamkowej, wzniósł się dominikański klasztorek. Włodzimierz dominikanów przywilejem lokacyjnym, przy instalacyi ich, zapomógł. Metropolita Cypryan, który dotąd, jak jego poprzednicy, w Moskwie przebywał, teraz zjechał do K. i pierwszy on cerkiew św. Zofii z giruzów podniósł 1390. R. 1376 znowu się wkradła do K. morowa zaraza i zaszczepiła śmierć między jego mieszkańcami. R. 1392 Witold w. książę lit. , pogniewany na Włodzimierza o to, że się ten uchylił od hołdu, wyprawił się pko niemu; ale Włodzimierz sam się wyzuł z K. , wziąwszy w zamian Kopyl. Poczem Witold Skirgiolle K. jako byli rzekli sobie, to jest według umowy, puścił. Skirgiełło atoli rządził krótko umarł otruty 1395 r. ; pochowany w pieczarze św. Teodozego. Po śmierci Skirgiełły Witold znosi lennośó K. i w zarząd ją oddaje Iwanowi Algimuntowiczowi, księciu holszańskiemu; ten zaś wkrótce zmieniony, został na namiestnikostwie przez Iwana Borysowicza, syna, jak się zdaje, Borysa Aleksandrowicza Twerskiego, który z Witoldem w przyjaznych zostawał stosunkach. Tymczasem K. dzień za dniem wzrastał. Witold zamek t. zw. litewski stojący na górze, kazał odnowić, powiększyć i do obronniejszego przyprowadzić stanu. R. 1398 przybył do K. Tochtamysz, car Złotej Ordy, wygnaniec, szukający pomocy u Witolda. Przybył on tu z całym dworem, carycami, z dwoma synami, Kijów dobytkiem, razem w kilka tysięcy ludzi. Nie długo jednak gości on w K. , wyrusza na Litwę do Witolda, który, przyrzekłszy mu pomoc, zbiera wojska, i na czele ich spiesznym pocho dem podąża do K. , a stąd pod Azow i za Don, gdzie zawołskim i nohajskim hordom zadaje klęskę i jednę całą ordę z pod Azowa zabiera do niewoli. Alę była to tylko wyprawa wywiadowa; następuje draga, bardziej jeszcze stanowcza. Miejscem ogólnego zbiorowiska wyznaczono K. Przemnogie zastępy Witolda, poczet zbrojny krzyżaków pod dowództwem komtura Markwarda Salzbach, 400 kopijników polskich, siła hufców książąt lit. a także ochotników co niemiara wszystko to pośród K. rozłożyło się obozem. Wrzawa, ruch wojennego życia ożywiał miasto. Witold był dobrej myśli, i idąc za zwyczajem krzyżaków, którzy to robili przed wyprawami na Litwę, kazał zastawić na zamku stół honorowy, na którym podejmował najznakomitszych przybyszów rycerskich. Ale wiadomy nieszczęśliwy los tej wyprawy. Witold nad Worsklą d. 12 sierpnia 1399 r. został pobity doszczętnie przez Tatarów. Zwycięzki TimurKutłuk wszedł do K. , ścisnął go oblężeniem, lecz, nie mogąc zamka dobyć, wziął tylko okup z miasta. Iwan Borysewicz poległ nad Worsklą; kto go zastąpił nie wiemy. Domyślać się tylko można, że mógł, go zastąpić Olelko Włodymirowicz; ile że czytamy wzmiankę w; kronikach, że w 1408 r. tenże książę dowodził pułkami kijowskimi. Po bitwie pod Grunwaldem, w 1412 r. Jagiełło zrestaurował biskupstwo kijowskie, które w 1321 r. było założone. Katedry atoli katolickiej nie było w K. , i biskupi pzemięszkiwali u dominikanów. Pierwszym duchownym ojcem i pasterzem katolickim na tym wschodnim krańcu był Michał I, dominikanin. K. rozwijał się sporo i powiększał znacznie. Napływ cudzoziemszczyzny kupieckiej był wielki, i z Kaffy, składowego miasta handlu wschodniego, przez Tawań, kupieckie karawany dostawały się do K. Handel ten, pod opieką Witolda, zakwitł. R. 1411 K. powitał królewskiego gościa. Władysław Jagiełło przez Wilno, Jnrbork, Połock, Witebsk i Smoleńsk zjechał tu, a także i Witold z małżonką swoją Anną. W. książę lit. podejmował okazale króla polskiego. Z przybyłych tu jednocześnie byli Aleksander książę twerski i, Dżelaled din, który był przysłany od ordy z prośbą o pomoc. Jagiełło z K. udał się na dalszy objazd kraju był w Czerkasach, Zwinigrodzie, Sokolcu, Kamieńcu, skąd na Gliniany powrócił do Lwowa. Edyga, usunąwszy się ze Złotej Ordy, z ułusów czarnomorskich utworzył ordę krymską, i Krym odtąd stać się miał niespokojnym sąsiadem Litwy i Polski. Jakoż Edyga wkrótce, poduszczony przez krzyżaków, wpadł pod Kijów. Zalękłe miasto otworzyło mu bramy. Tatarzy nie przepuścili bogatym cerkwiom i sławnej pieczarami świątyni, złupili ją i kilka tysięcy ludu miejskiego zabrali do niewoli. Jednak zamek kijowski nie. był zdobyty, lubo Tatarzy silnie nań nacierali. Polacy i Litwini dzielnie go bronili. Cofnęli się też Tatarowie śpiesznie, po dopełnieniu zniszczenia, ale straty były ogromne K, przez długie lata niestarte najazdu tego nosił ślady. Roku 1422 Witold, objeżdżając swoje kraje, ze Smoleńska wodą przypłynął do Kijowa. W tymże roku starostą kijowskim był Michał Iwanowicz tak jest podpisany na akcie pokoju zawartego między Jagiełłą, Witoldem a zakonem krzyżackim, Ob. Danił, Skarb. 1, st. 80. W tymże jednak roku namiestnikiem K. był już Andrzej Iwanowicz książę Drucki, którego córkę Sonkę król Jagiełło był poślubił. Nazywano ją pospolicie księżną kijowską. Kiedy też Swidrygiełło zabrał K. , wojewodą kijowskim był jego zagorzały stronnik Jursza, ale wojewoda wtenczas nie znaczył sprawcy, lecz dowódzcę wojsk. Z K. też Swidrygiełło z tymże Jurszem wyprawił się był na Litwę pko Zygmuntowi, ale pobity nad rz. Świętą przez Michała Zygmuntowicza, umknął na Wołoszczyznę. Zygmunt zajął K. i ludem go swoim osadził. Jednakże Zygmunt zostawał tego miejsca panem niedługo; rzecz prawdopodobna, że K. odzyskał wojew. kijowski Jursza, i gdy następnie Zygmunt znów utracone miasto chciał ubiedz, Jursza pod bramami miasta pobił go doszczętnie. Zygmunt, ranny strzałą, zaledwie życie uniósł. Jursza uratował K. dla Swidrygiełły; jakoż w r. 1437, gdy tenże, przybył do Krakowa, dla złożenia hołdu z ziemi wołyńskiej i kijowskiej, pospołu z nim ślubowali i strażnicy jego zamków między innymi i Jursza z Kijowa, że ze swym księciem wierni będą królowi i koronie polskiej, a po zejściu jego, innego nie chcą znać swym panem tylko króla polskiego. W 1438 Zygmunt w. książę lit. usunął znowu Swidrygiełłę z K. Zygmunt nie był lubianym od kijowian; jakoż nawet zabójcą jego był kijowianin Skobiejko. W 1440 r. Izydor, jako kardynał i legat papieski w podróży swojej do Moskwy, staje w K. ; następnie w 1441 znowu tu gości, przepowiadając unią. W tymże czasie Michał, syn Zygmunta, zajął K. i ludem go swoim osadził, ale Kazimierz Jagiellończyk, który po Zygmuncie na w. księstwo nastąpił, wysłał Gasztolda, który to miasto na rzecz jego odebrał. Następnie r. 1443 z ramienia w. księcia lit. siadł na K. Olelko Włodymirowicz. I tą koleją znowu wakująca lennośó kijowska odzyskała swój dawny byt. Przy Olelku K. się podniósł i handlem ożywił. Kupcy zewsząd się garnęli, i komora celna od wschodu została tu założoną. Opatrzył Olel ko metropolitę kijow. w dobra i wyjął ludzi metropolitalnych w K. z pod władzy i sądu książęcego. Sam Olelko przemieszkiwał w zameczku po drugiej stronie Dniepru nad Czartoryją, npko zamku hospodarskiego, a miejsce, na którem stał ów zamek, długo nosiło nazwę Olelkowskiego horodyszcza. R. 1455 Olelko umarł dzielny i na wszystko sprawny pan, jak mówi Stryjkowski. Pochowano go w pieczarach, gdzie i ojciec jego spoczął. Król Kazimierz oddał K. synowi jego, Szymonowi, a książę Szymon mieszkał w ojcowskim zameczku za Dnieprem. Wzrostowi i pomnożeniu K. dopomagał. W swojem przyboczu trzymał wielu bojarów, był ich chlebodawcą, rozdawał im dobra. Pierwszy kładł granicę pomiędzy ziemią kijowską a Tatarszczyzną Pobożny, w 1470 r. odnowił Ławrę Pieczarską. Umarł w 1471 r. pochowany w Ławrze. Na nagrobku jego był napis dziedziczny pan ziemi kijowskiej, i restaurator Ławry Pieczarskiej. . Po jego śmierci atoli, król Kazimierz, widząc że K. , mając własnych dziedzicznych panów, mógł się z czasem oderwać, obrócił go w województwo, ziemstwo. czyli, jak Bielski mówi, w, , powiat, i oddał go w zarząd r. 1471 Marcinowi Gasztoldowi. Odtąd rezydują na K. nie książęta na prawie krwi, ale już wojewodowie z ramienia królewskiego. Między 1471 a połową XVII w. województwo to składało się z trzech powiatow kijowskiego, owruckiego i żytomierskiego; między 1686 1772 miało 1500 mil kw. rozległości i było 1772 r. jednem z 11 województw stanowiących Małopolskę. Póki żył Hadżigirej, han perekopski, w przyjaznych stosunkach z Kazimierzem, K. oddychał swobodnie, ale po śmierci tegoż hana, za jego następców, rozpoczął się szereg krymskich napadów. Kolej ich rozpoczyna syn Hadżigireja Ajdar, który w r. 1473 wpadł do K. i spalił go. R. 1474 przybywa tu Kontarini, poseł wenecki, jadący do Persyi. Gościł go na. zamku wojewoda Gasztold. Cudzoziemiec ten powiada w swojej relacyi, że do K. zjeżdża się wielu kupców z futrami z głębi Rossyi zebrani w karawanę jadą do Kaffy, ale Tatarzy rozbijają ich często. Kijowianie zaś, mówi on, zwyczajnie do godziny trzeciej zatrudnieni są sprawami swemi; potem idą do karczmy, piją i hulają. Gasztold wraz z Wojciechem Narbuttem, bisk. kijow. , zaprowadzili w K. naukowe zakłady, w których genueńczycy, po wzięciu przez Turków w 1445 Kaffy, schroniwszy się do K. , zajęli się uczeniem języka łacińskiego, greckiego i innych przedmiotów. Biskup kaffejski Symeon, jeszcze przed samem oblężeniem Kaffy, zbiegł był do K. , żeby błagać o posiłki. Ugoszczony przez Marcina Gasztolda, biskup był właśnie u stołu na obiedzie, gdy przybył goniec z wiadomością o upadku miasta. Przejęty do żywego tą klęską, biskup, rażony apopleksyą, zmarł na miejscu, W tymże czasie oprócz Genueńczyków i Ormianie zaczęli się osiedlać. Kazimierz pozwolił im kościół ich wyznania na Padole, blisko Kopyrowego końca, zbudować. W tej też dzielnicy mieli oni swoją faktoryą handlową. Po Gasztoldzie został rządcą K. Iwan, Chodkiewicz. Za rządów Chodkiewicza zamek kijowski naprawiono. Ale w 1482 r. Mendligirej, han Perekopu, zerwawszy sojusz; z Polską, wpadł pod K. Ihumenowie i zakonnicy mczka pieczarskiego, wszystkie skarby i naczynia cerkiewne, jako w miejsce bezpieczniejsze, poznosili do zamku. Mendligirej przez zdradę dobył zamku, miasto spalił, mieszkańców wyciął, samego wojewodę Chodkiewicza, z żoną, synem i córką, wziął do niewoli. Spaliwszy i zrabowawszy cerkiew św. Zofii i pieczarską, naczynia złote dyskos i potir, wzięte w nich, posłał w darze sprzymierzeńcowi swomu, Iwanowi Bazylewiczowi, w. księciu moskiewskiemu. K. , krwią zbryzgany, zwątlony pożogą, staje się odtąd mieściną ubogą i bez życia. Na miejsce Iwana Chodkiewicza, który był w niewoli, król Kazimierz przysłał Bohdana Andrzejowicza, wojewodę trockiego, który tu na czele licznych zbrojnych zastępów ściągnął, dla pogróżki i obrony od Tatarów. Było tego wojska do 40, 000. Tenże Bohdan Andrzejowicz, z rozkazu królewskiego, jął naprawiać i odbudowywać zniszczony zamek. Pracowało około zamku więcej niż 20. 000 toporów poddnieprskich i zadźwińskich; jednak, , pan Bohdan, jak się wyraża dokument, K. nie zarobił, i na mierze jego nie postawił, tak, jako miało być. Spędzano lud do robót około zamku z dalekich i zamiejscowych włości, bo ludność, tak w K. jak i w kijowskich okolicach, była albo wytępioną przez ostatni najazd tatarski, albo wybraną. Stąd czasy te w dokumentach noszą nazwę, , wyniatja, to jest wybrania ludu. Roku 1484 zaś zasiadł na wojew. kijowskiem Jerzy Puciatycz. Przy nim pomyślano znów o dalszej odbudowie zamku, i tego co za Bohdana rozpoczęto, teraz dokończono. Dozorcą tych robót był Bohdan Szepielewicz, który. ,, Kijów wyżej podniósł i dobrze zarobił, i na mierze jego postawił. Po Jerzym Puciatyczu mianowany wojewodą Matwij Kmita, ale ten tego urzędu nie zasiadł ze śmiercią króla Kazimierza, która nastąpiła w Grodnie 1492 r. Za Aleksandra w. księcia lic. zostaje wojewodą kijowskim Dymitr Puciatycz. Mieszczanie kijowscy podlegali władzy zamkowej i przysądowi zamku kijow. ; rządzeni byli przez namiestnika i horodniczego, oraz na równi z innymi mieszkańcami miasta, ponosili wszystkie miejskie ciężary; składali podatki dla Tatarów, dawali konie pod gońców hospodarskich i obcych, nareszcie sprawiali się według t. zw. obyczaju; atoli Kijów król Aleksander obdarzył ich po raz pierwszy swobodami municypalnemi, ale prawo które im nadał, magdeburskiem zwane, nie było wszakże zupełn m, i dopiero następca jego Zygmunt I, prawo to im potwierdził i nadał w pełniejszem i rozciąglejszem znaczeniu, to jest w tym sposobie jak msto Wilno to samo prawo magdeburskie posiada i używa. Otrzymali oni wójta, burmistrza, rajców i ławników. K. , jako zostający in vigilia primae reipublicae, otrzymał też herb na pieczęci miejskiej, wyobrażający rękę zbrojną z łukiem czyli kaszą. R. 1502 Szachachmet, car Złotej Ordy, rozbity przez. Mendligireja, cara Perekopu, schronił się do Kijowa. Dymitr Puciatycz przyjął nieszczęśliwego zbiega i wiele dni czcił i dary wielkie dawał. R. 1506 umiera Dymitr Puciatycz, wda kijow. ; na jego miejscu zostaje Dymitr Lwowicz Hliński. Gdy jednak brat jego Michał zaczął zdradzać, Zygmunt I od niego zamek kijowski odebrał i oddał go Jerzemu Montowtowiczowi; ale ten niedługo tu siedział, odznaczywszy się tem, że monasterowi Mikołaja Pustynnego dużo świadczył. Miejsce jego zajął Jerzy Aleksandrowicz kniaź Holszański 1508. Wojewoda ten dozierał robót około zainkn kijows. , do których wszystkie włości były znów spędzone. Przy Holszańskim też przybyli do K. 2 kwietnia 1512 r. zakładnicy od cara Perekopu Mendligireja, t. j. wnuk onego DżałAłdyn i kniaź Dewlet Bachtyja. Towarzyszący tymże zakładnikom wielcy posłowie perekopscy byli Augustyn de Garibaldi, Wincenty de Zugulfii, Jan Baptysta de SanNicolao. Wojewoda kijow, przyjął ich z wielką czcią i podarunkami obdarzył. Zakładnicy ci mieli stanowić rękojmię bezpieczeństwa od Perekopu. R. 1513 został wojewodą K. Zenowicz. Zygmunt I wiele dał przywilejów dla mieszczan, ale i o cerkwiach i monastérach nie zapominał. Manastér pieczarski swobodami obdarzył. Wojewodowie mieli zwyczaj wjeżdżać do monasteru po kilka razy na rok; koszt podejmowania ich czerńcy wielki ponosili. Zygmunt I od tego ich uwolnił. Cerkiew też pieczarka odnowioną została. W Pieczarach chowali się ks. Olelkowicże, ks. Słuccy, Hoscy, Połubieńscy etc. Ale król Zygmunt I był szczególnym dobrodziejem monasteru Michajłowskiego, który od czasu wybrania wyniatja stał w ruinie; w 1523 r. odnowiony został. Zenowicz nie więcej jak lat kilka siedział w K. ; w 1520 r. zastąpił go Jerzy Mikołajowicz Radziwiłł. Pomyślano znów o wzmocnieniu środków odpornych; jakoż około tego czasu ponownie zaczęto zamek kijowski oprawiać. Horodniczy Michał Chalecki l Niemira pilnowali robót. Około 1524 r. zostaje Wojewodą kijow. Andrzej Niemirowicz Szczytt miał on za sobą rodzoną siostrę bohatera ukrainnego, Ostafiego Daszkowicza, R. zaś 1527 K. ujrzał pośród swoich ulic zastępy paniąt litew. i ruskich. Byli to ks. Konstanty Iwanowicz Ostrogski, joniec pod Widroszą, zwycięźca pod Orszą, sławny hetman; Jerzy ks. Słucki, potomek Olelkowiczów niedawnych panów K, młodziutki a już wsławiony dzielnością w bojach; Gasztold wda wileński; Jerzy Radziwiłł, sta grodzień. , przedtem wda kijow. ; kniaź Fedor Sanguszkowicz; kniaziowie Iwan i Aleksander Wiszniowieccy; kniaź Aleks. Czartoryski; kniaź Dubrowicki; kniaź Połubieński; nareszcie Ostafi Daszkiewicz, starosta na Kaniowie i Caerkasach, bohaterskozacki. Szli oni wszyscy na wyprawę pko Tatarom, którzy, prowadzeni przez Sadelgireja, splądrowawszy Litwę, lubelskie i bełzkie, teraz po pod K. wracali w swoje stepy. Ale kniaziowie wołyńscy, z K. wypadłszy, przecięli im drogę pod Olszanicą i na głowę porazili. Odbitych jeńców liczono 40, 000. K. i kraj cały przyklasnął zwycięzcom. Roku 1529 Zygmunt I osobną hramotą wyjął kniaziów i panów kijows, z pod władzy wdy kijows. ; wyzwolił ludzi ich, którzy w K. mieszkali, takz pod władzy wojewody, jak i mieszczan kijow. W 1533 r. umiera ks. Konstanty Iwanowicz Ostrogski, sędziwy bohater Rusi. Nagrobek jego dziś jeszcze znajduje się w Ławrze Pieczarskiej i wyobraża rycerza w leżącej postaci. Kalnofojski taki mu napis grobowoy napisał Konst. Iwanowicz Ostrogski, Wda Trocki, hetman W. Ks. Lit. , po wielu zwycięztwach, od śmierci poległszy, tu schowany, roku Pańskiego 1533, mając lat 70, otrzymał 63 zwycięztw; krwawo farbowane Roś, Niepr, Olszankę przydawszy; przytocz zamkówwiele, monasterów wiele, cerkwi św. wiele, które w Xięstwie Ostrogskiem zmurował, drugą Getsemani, dom Przeczystej Panny Pieczarskiej hojnie nadał, i w nim zmarszy, położył; dla ułomnych szpitale, dla dzieci szkoły, dla ludzi rycerskich w Akademii Marsowej z pałaszami zostawił kopje; i mile napisz Scypionowi Ruskiemu, Konstantemu Iwanowiczowi Wielk. Xiestwo Lit. ob. Teraturgima eto. Kijow w druk. Kijowo Pieczarakiej roku 1638. Po Andrzeju Niemirowiczu Szczycie wjechał na wdztwo kijo ws. Albrycht kniaź Proński, ale ten krótko sprawował swój urząd; w 1541 r. rezydował tu już Andrzej Michajłowicz kniaź Koszyrski; tego zamienił niebawem Janusz kniaź Dubrowicki Holszański, a tego w 1544 r, Krzysztof Kmitycz Czarnobylski; ale nareszcie od 1544 aż do 1555 r. Fiedor czyli Fryderyk Hlebowicz kniaź Proński zostawał wojewodą. I w tych latach jeszcze nie przestawano myśleć o uczynieniu K. coraz obronniejszym; i oto w 1537 r, następnie w 1541 znów naprawiano zamek kijowski. Wszelako, wyludniony kraj nie mógł zawsze podołać sam robotom około zamku; tak Kijów że już poszło w obyczaj wszelki lud roboczy aż z dalekich stron Litwy sprowadzać. Drzewo nawet potrzebne, z tej też Litwy musiano Dnieprem spławiać. Ale widocznie owo oprawianie zamku kijow. , dla ludzi z Litwy, stawało się ciężarem, i wywołało nawet we włości swisłockiej nieposłuszeństwo. Swisłoczan, zamiast 60, przyszło tylko 35; nic przywieźli z sobą ani drzewa, ani dranic i przyszli bez koni; nadto dzierżawca swisłocki nie przybył z nimi, nie przysłał żadnego urzędnika lub przystawa. Ci ludzie zrobili tylko l5 horodzień i uciekli; zostało 23 niepoprawionych i niepokrytych, Król Zygmunt uwiadomiony o tem, napisał list ostry do dzierżawcy świsłockiego, kniazia Żesławskiego, d. 10 stycznia 1542 r. , że niedbały jest, że do K. sam nie pojechał i nawet przystawa z ludźmi nie posłał. Król groził, że powinien włość swoją, , zmódz nielitościwem karaniem; ale zlitował się i skarał ją na opłatę 60 kóp gr. , od toporu po groszu. W 1537 r. dozorował robót około zamku Iwan Dubiski; w r. 1741 Iwan Słuszka, ssta kijow. Oto jak zamek kijowski w 1595 r. wyglądał. W pośrodku zamku stał dom, w którym wojewoda lub jego namiestnik rezydował; składał się on wtedy z dwóch swietlic, dwóch komór i sieni. Na wieży wybijał pokolejno zegar 24 godzin. Dalej śpichlerz, szopa, klecie spiżarne, kuchnia, łaźnia, studnia. Obok tych budynków stało trzy ruskich cerkwi i Jedna kaplica katolicka. Wieź dokoła zamku było 15. Domów cerkiewnych było dwa Jeden monasteru Pieczarskiego, drugi Pustynnego. Nieopodal tychże stał dom Iwana Hornostaja, dom Rotmistrzówi za nimi tłoczących się 10 domków dziesiętaiczych. Horodzień wszystkich było 133. Bram do zamku dwie pierwsza wojewodzińska, druga rotmistrzowska, pod kluczem namiestnika i rotmistrza; furtka zaś do miasta pod kluczem horodniczego, zamknięta zawsze, tak w dzień, jak w nocy. Pierwszej bramy pilnowali dwaj stróżowie, których najmowali mieszczanie; drugiej strzegli drabi. Przed bramą drabską most zwodzony na łańcuchach. U dołu, pod zamkiem, stajnia, browar i młyn na rzeczce Kudrawce. Zygmunt I osobnym przywilejem naznaczył, aby mieszczanie kijowscy wybierali z pomiędzy siebie na urzędników magistrackich 12 członków, z których jedni doglądali porządku i gospodarstwa miejskiego, drudzy składali sąd. W pierwszej juzyzdykcyi zasiadał wójt dożywotni i rajcowie, w drugiej burinistrz i ławnicy. Mieszczanie kijowscy na równi ze szlachtą posiadać mogli dobra ziemskio i mieli swoje pieczętne znaki, podobne do herbów szlachty ruskiej. W zbiorach Konst. Swidzińskiego widzieliśmy kilkanaście pieczęci mieszczan kijowsldoh; z tych herb Jacka Bałyki przedstawia Habdanka z odmianą; Wasyla Bychawskiego niby herb Chalecki z odmianą; Samuiły Andrzejewicza 1599 to Bełty, tym kształtem jak go używali Pozarzyccy dom szlachecki ruski; herb Petra Bohdanowicza Chmiela 1598 przedstawia figurę herbów Rozmiaru i Brzozki; herb Wilhelma Dachuetowicza 1598 podobny zaś do herbu Nowosiel; herb Jakulicza 1598 do herbu Trzech Grotów. Oto poczet wójtów kijow. , ułożony podługsz eregulat 15. .. Wasyli Czerewczej; 1543 Maksym, 1569 Szymon Mieleszkowicz; 1570 Kiryłł Mefedowicz; 1584 Semen Konaszkowicz; 1597 Jacko Bałyka; 1608 Aleks. Bałyka; 1612 1616 Eedor Chodyka; 1620 Denis Martianowicz; 1620 Fedor Tadryna; 1620 Artem Konaszkowicz; 1620 Semen Meleszkowicz; 1621 Fedor Chodyka po raz drugi; 1627 Fedor Skoryna; 1629 Iwan Jewszejewicz; 1631 Jacko Bałyka subdelegat wójtowski; 1633 Samuel Mehedowicz subdelegat; 1637 Józef Chodyka; 1641, 1644 Samuel Mehedowicz; 1644 1649 Andrzej Chodyka; 1653 1657 Bohdan Somkowicz; 1665 Michał Sachnowicz; 1670 Fedor Zdan; 1677 Iwan Fedorowicz Tadryna; 1691 Iwan Domidowicz Byszkowicz Bykowicz, Bykowski, Bykow; 1695 Wasil Zimenko subdelegat; 1699 Włostkowski; 1700 1722 Daniło Potocki; 1735 1743 Paweł Wojnicz; 1763 major Syczewski. ; 1781 koleg. sowietnik Piwowarow; 1799 Rybalski; 1800 Michał Hryhorenko z rzemiosła miodnik; 1834 Hryhory Iwanowicz Kisielewski ostatni. Ale wróć my do przerwanego wątku. Po Fryderyku Prońskim w 1555 r. został wojewodą kijow. Hrehory Aleksandrowicz Chodkiewicz; ale roku 1561 zastąpił go książę Konstanty Wasili Ostrogski, Książę Ostrogski wszakże przesiadywał więcej w swoim Ostrogu na Wołyniu, aniżeli w K. ; skąd Zygmunt August w liście do Mikołaja Radziwiłła w 1561 r. uskarżał się, że Ostrogski nie siedzi w K. , ale wciąż się przejeżdża za któremi przejażdżkami Jego, czego Boże uchowaj, nakoniec żebyśmy i K. nie stracili. Istotnie, Ostrogski, pod pretekstem niezdrowia, siedział wciąż w Ostrogu, i albo woale nie przyjeżdżał do K. , albo przyjeżdżał tu jak po ogień. Roku 1569 w skutek unii lubelskiej K. , wraz z województwem, został wcielony do korony polskiej i zaliczony do prowincyj małopolskich. Unią tę podpisali Konstanty ks. Ostrogski, wojew. kijow. , i Aleksander Czartoryski, wojew. wołyński, na czele panów lit. i ruskich. Odtąd zaprowadzono w K. sądy ziemskie i grodzkie, i te mieściły się na zamku. Najwyższą instancyą w sprawach duchownych i ziemiańskich był trybunał Jubelski; w sprawach mieszczańskich sądy królewskie. Urzędy wojewódzkie i kasztelańskie zostały senatorskiemi dożywotniemi; urzędy grodzkie i ziem Kijów Kijów skie potworzyły się. Odtąd biskup kijow. łaciński zasiadał w senacie z rzędu 11; wojewoda drugi z rzędu; kasztelan 10 z rzędu. Sejm ten lubelski zrównał wojewodę kijow. , w prawach rzplitej, bez względu na wyznanie. K. stał się też urzędowem miejscem dorocznych zjazdów czyli sejmików, które się odbywały w najbliższy poniedziałek przed ś. Szymonem i Judą. Miasto, podczas tych zjazdów, tętniło życiem wielkiem i rozgwarnem. Szlachta niemniej tłumnie zjeżdżała się tu i na roczki sądowe, ziemskie i grodzkie. Roku 1564 miasto K. , statutem w Bielsku, zostało uznane za celniejsze miasto. Król Zygmunt August tutejszych mieszczan hojnie obdarzał swobodami; o czem świadczą przywileje króla tegoż dla nich, z lat 15451555 1558 1570 i 71. Mieszczanie wzbijali się w zamożność. Już w 1543 r. na Padole, mieszczan hospodarskich, którzy pod prawem miejskiem siedzieli, było diomów 159; zamkowych mieszczan domów 144; mieszczan biskupich domów 12; mieszczan monasterskich domów 9; mieszczan ziemiańskich domów 29; oprócz tego domów żołnierskich było 41; popowskich 7; szpitalów 3 razem 395. Jednakże, co do zabudowań i ulic, nieporządek był wielki. Jakoż lustratorowie W 1570 r. przedstawiali, że Padół, od góry aż do samej rzeki, ostrokołem, dosyć niepokaźnym, otoczony; że od rzeki żadnego opatrzenia niema; że nareszcie miasto jak najnieporządniej się osadza, gdyż ani rynku porządnego niemasz, , jedno prosto siedzi się jako, w lesie; każdemu wolno się budować, jako chce; czemu jest potrzeba zabieżyó, aby inakszym porządkiem miasto było budowane Cerkwie też z ruin dawnych się wznosiły; Zvgmunt August w liczne nadania je wzbogacał ob. przywileje jego z lat 15641568 1570. Handel tu kwitnął. Było tu pełno handlowych ludzi karawany kupieckie szły tędy z Turek, Rosyi i z ordy. Michalon litwin, zwiedzający w tych czasach K. , dziwił się bogaccwu sklepów kijowskich. Mówi on, że pod ubogiemi strzechami ówczesnego K. świeciły kosztowności, jakie gdzieindziej chyba w pańskich spotykano pałacach; jedwabie były tam częstsze, niżeli len w W ilnie, a pieprz, niżeli sól w Polsce. oto jeszcze jedno wspomnienie historyczne z tych czasów, odnoszące się do dziejów Kijowa. Roku 1571 ulice K. zapełniły się tłumami rycerstwa hetman Jerzy Jazłowiecki przyprowa dził tu bowiem ogromne wojsko, jakiego, mówi Paprocki, żaden hetman nie wywiódł nigdy tak licznego i tak daleko, jak ton. Szedł on przeciąć drogę Dewletowi, który, po spaleniu i zrabowaniu Moskwy, objuczony ogromnemi łupami, wracał do Krymu. Na zamku kijow. nie było wówczas wojew. Konst. Ostrogskiego, ale gościł Jazłowieckiego zastępca wojew. i sprawca województwa kijow. ksiąźę Władysław Zbaraski. Dawniej wojewodowie kijowscy rezydowali stale na zamku, ale od czasu Konst. Ostrogskiego, który, jak wiemy, zbyt rzadko zaglądał do K. a wyręczał się zastępcą, weszło też w zwyczaj, że i następujący po nim wojewodowie toż samo czynili i zdawali trudy urzędu swojego na tzw. przed unią lubelską sprawców i namiestników, po unii podwojewodzich. Odtąd substytuci owi wojewodzińscy nie podrzędną jak dawniej, ale główną niemal na zamkach odgrywali rolę. Stąd częstokroć i ich znaczenie, i wpływ niemały na stosunki miejscowo. Byli oni instalowani i kredeasowani przez samychże wojewodów. prezydowali w sądach grodzkich, sądzili za wojewodę sprawy etc. Oto ich kolej, przed i po unii 1479 r. Andrzej Aleksandrowicz; .. .. . Sieniuszko Kruniewicz; 1501 Wojciech Narbuttowicz; 1525 Sęmen kniaź Podbereski; 1539 Wołodymir Jurjewicz kniaź DabrowickiHol szański; 1540 Iwan Wotkowicz; 1559 Michał Andrzejewicz Zbarazki; 1568 Wasyl Raj; 1570 Michał Myszka Warkowski; 1572 Władysław kniaź Zbarazki; 1575 Ostafi Iwanowicz kniaź Rużyński; 1, 582 Hryhory Macewicz; 1585 Mateusz ze Zbaraża Woroniecki; 1591 1594 Tymofej Hołowiński; 1595 Jan Aksak; 1601 Wacław Wigura; 1603 Maksym Myszka Polanoweki; 1605 Wacław Wielhorski; 1612 Michał Myszka Chołoniewski; 1620 Mikołaj Makarewicz Iwaszeńcewicz; 1621 Teodor Jelec; 1623 zastępował Teodora Jelca podnamiestnik Aleksander Sołtan; 1632 Aleksander Krośnicki; 1637 Jan Młotkowski; 1640 Piotr Brudnowski; 1641 Teodor Mościcki; 1644 Jan Witwiński; 1644 Wojciech Jędrejowski; 1647 Aleks. Lenkiewicz Ipohorski; 1651 Ostafi Wyhowski. Na zamku kijowskim z dawnych lat t. zw. rota kozacka się utrzymywała. Jeszcze Jerzy Jazłowiecki, hetman polny, miał sobie przez konstytucyą zleconem, aby na zamku tym dwieście kozaków trzymał. Rotą tą dowodzili rotmistrze i setnicy. Najpierwszym rotmistrzem był Semen Kmita; w 1524 był Piotr Psucki; następnie Lasko, a w 1580 r. Kacper Służyński. Obowiązkiem roty było pełnić, służbę wałową i policyą w mieście czynić, przestrzegając, aby się mieszkańcy wzajemnie nie napadali. W późniejszych atoli czasach, rota ta nie kozacką ale żołnierską się nazywała, ile, że była złożoną z żołnierzy, czyli t. zw. pospolicie drabów. Byli to po większej części ladzie zamiejscowi, pełniący ciągłą służbę w obronie zamku, lecz niezdatni do wojny. Roku zaś 1576 d. 16 lutego odbył się tu sejmik przedsejmowy, na którym obrano posłów na koronacyą Stefana Batorego Bezkrólewia ksiąg ośmioro czyli dzieje Polski przez Orzelskiego, t. III str. 87. Byłto jo Kijów dnakże ostatni sejmik, jaki się odbył w K. ; odtąd sejmiki odbywały się w Zytomierzu. Ostrogski, rezydując stale w swoim Ostrogu. bywał nader rzadkim gościem w K. ; stąd może dla tego przeniósł sejmiki do Żytomierza, jako do bliższego miejsca od swojej zwyczajnej rezydencyi. Czytamy też kilka jego przywilejów dla m. K. o woź wszystkie są datowane, bądź z Ostroga, bądź z Krupy; dwa tylko z K. w 1581 i 5. Gorliwy wschodniej wiary wyznawca, ale obojętnie patrzał na obracającą się prawie w ruinę cerkiew katedralną św. Zofii; i dopiero w 1576 r. namiestnik tejże cerkwi, niejaki Bohusz Hulkiewicz Hlebowski, pobożny Rusin, cerkiew tę pokrył, pobił, i dobrze w tem, jako wierny sługa i przyjaciel, sprzyjaźliwie usłużył. Stefan Batory okazał się hojnym dla mieszczan; wydał im kilka przywilejów w latach 1576 7 i 1581. W r. 1585 był namiestnikiem kijow. Mateusz kniaź ze Zbaraża Woroniecki. Człowiek to był dumny, zuchwały, zapalczywy; gromił mieszczan, uciskał bojarów metropoliczych, tak, że sam wojew. musiał jego hamować zapędy. W 1585 r. przysłali niżowi kozacy do K. , pod strażą 11 kozaków, oskarżonych o zabójstwo posła królewskiego Głębockiego; nie przyjął ich namiestnik na zamku, ale do ratusza wsadził i rajców sfukał, którzy tychże kozaków przyjąć nie chcieli, tłomacząc się, że odpowiedzialni być za nich nie mogą i więzienia mocnego nie mają; czem sprowadził rajców kniaź do protestacyi publicznej. Zamek, przez niedbałość namiestników, a najbardziej samego księcia wojewody, znajdował się w jak najgorszym stanie. Lustracya z 1570 r. powiada, że miał on 7 baszt; horodzień 177, wszystkie drewniane, oblepione gliną; ale po większej, części gmachy w nim gniłe i opadłe. Wprawdzie gościniec hord najezdniczych podówczas daleko się był od Kijowa odsunął i Tatarzy już mu nie grozili; ale natomiast co innege znowu mu groziło niebezpieczeństwo od kozaków. Jakoż kozacy niżowi, korzystając ze stanu opuszczenia i bezbronności, w jakiej ten zamek zostawał, wpadli po kilkakroć doń, zrabowali go, pozabierawszy gwałtem działa co lepsze, prochy i wszystką strzelbę. Stare miasto z dawnych wieków stało puste i niezasiedlone. R. 1586 z rozkazu księcia wojewody, namiestnik jego Mateusz kniaź Woroniecki, ogłosiwszy wprzód wolę czyli słobodę na rynku na Padole, w czasie targu, wymierzył grunt pomiędzy wałami i około cerkwi św. Zofii; wkopał wolę czyli słup, w kształcie krzyża, na którego ramionach 24 kołków wbitych oznaczało 24 lat woli i następnie obwołać kazał żeby się ludzie wszelakiego stanu, wiary chrześciańskiej, na onem miejsca, zdawna pustem, budo wali według wolności innych miast j. kr; mości wszelakich. Taki był początek dzisiejszej dzielnicy starokijowskiej. Pomimo jednak ciągle wzrastającego niebezpieczeństwa od koza ków, którzy mogli lada chwilę pochwycić zamek kijowski, książę wojewoda, pan wielkich dostatków, mający z dóbr własnych, jak i z łaski rzpltej przeszło dziesięć milionów złotych intraty rocznej, skąpił na jego naprawę. i miał czoło nawet w 1591 r. zanosić w imieniu swojem na sejmie protestacyą, że wojewoda kijowski z własnych środków nie może i nie obowiązany zamku naprawiać, ale rzplta. Tymczasem zajścia kniaziów z kozakami nie ustawały. Aleksander ks. Wiszniowiecki, starosta zarazem kaniowski i czerkaski, był jakąś krzywdę kozakom zaporozkim wyrządził. Kozacy od siebie wysłali posłów do kijowskiego urzędu zamkowego, aby ten zlecił woźnemu zjechać na grunt, dla obejrzenia, jak chciał przepis prawa, krzywdy i gwałtu, jakiego wyż rzeczony starosta względem nich był się dopuścił, Ale urząd zamkowy, zamiast domaganiu się uczynić zadość, jednego z tych posłów kazał na śmierć umorzyć; a drugiego, skatowawszy i ograbiwszy, zaledwie żywego wypuścił. Skoro wieść o tem odbiła się na Zaporożu, wnet 4000 kozaków na czajkach podpłynęło pod Kijów. W mieście tem właśnie odbywały się wtedy roczki sądowe, i ziemian przybyłych była moc. Strach padł wielki, tak na urząd, jak na szlachtę i mieszczan. Uproszono więc biskupa łacińskiego, Józefa Wereszczyńskiego, i Kiryka kniazia Rużyńskiego, aby wyruszyli do kozaków, stojących przed miastem, i postarali się napad z ich strony namową odwrócić. Rola to była wdzięczna, szczególniej dla pierwszego z nich, który miał najlepsze zachowanie u kozaków, gdyż, wobec zajść ich z kniaziami, zawsze oświadczał się za nimi i uwzględniał ich interesa. Ale zaledwie ci rozjemcy na uroczysku Łybedi o północy stanęli, kozacy, zaalarmowani przez czaty swoje i myśląc że to straż kijowska przybyła, gotowali się już na nich uderzyć. Biskup, dorozumiawszy się niebezpieczeństwa, kazał znajdującym się w orszaku swym muzykantom zagrać w szałamaji ów psalm Dawidów, , Cantabo Domine in Tita mea, aby przez to szałamajne hasło jak się sam wyraził, kozacy go poznali. Istotnie ta szałamajna melodya wybawiła jego i Rużyńskiego od śmierci, i nazajutrz z kozakami się spotkawszy, oba misyą im swoją od urzędu i miasta przedłożyli. Namawiali ich też głównie na to, aby zaniechali zamiaru napaści na miasto całym zastępem; lecz, jeżeli chcą traktować, ażeby się w szczuplejszym do niego raczej pojawili orszaku. Kozacy zrazu nie zgadzali się, bo mówili, że gdy wejdą do miasta niecałym zastępem, toćby było z nami, oo i z naszymi posłami Ale Kijów nareszcie, po dość długiem traktowaniu nastąpiła zobopólna ugoda, mocą której kozacy zobowiązali się na piśmie, iż do miasta nie wejdą, ale że urząd zamkowy i miejski, za zamardowanie jednego posła a za katowanie drugiego, zapłaci im, jednanym sposobem, dwanaście set złotych liczby polskiej. Co się też i stało. Wereszozyńsk, wszakże załatwiwszy całą tę sprawę i uratowawszy pokoj miasta, pisał do hetmana Żołkiewskiego, że za głupie postępki swoje, godnaby i słuszna rzecz była, aby te szkody, które odnieśli mieszczanie kijowscy przez kozaków, urząd to im zamkowy nagrodził. a to też dla tego, aby napotem rędrszymi byli, bo się tego trzeba obawiać, ażeby K. pustkami nie został. Tymczasem nieporozumienia kozaków z kniaziami z dnia na dzień zaostrzały się i rosły, i w końcu, od zwaśnienia i natężonych stosunków, przyszło do otwartej między nimi wojny. Nalewajko i Łoboda podnieśli jawnie bunt, i K. wpadł w moc kozaków. Saszko i Sawuła zajęli go, Hetman Żółkiewski wystąpił pko zbuntowanym, ile że bunt ów nietylko godził w kniaziów, aie zarazem i wrzplitę. Pod Białocerkwią Żółkiewski zbił Nalewajkę, który wraz z Saszkiem i Sawułą, przybyłym mu w pomoc z K. , umknął za Dniepr. W ślad za tem hetman Żółkiewski wszedł do K. ; wojsko zaś swoje o pół mili od miasta sie przed monasterem pieczarskim rozłożył. Ponieważ kozacy wszelkie poniszczyli byli przeprawy na rzece, Żółkiewskiemu, gotującemu się przejść za Dniepr, mieszczanie sami ofiarowali się dostarczyć łodzi. Kozacy wszakże, po drugiej stronie rzeki, na. tak zw, brzegu tatarskim, npko miasta stojący, widząc krzątających się około tego mieszczan, pogrozili im zemstą, to jest że zamek spalą i miasto zrabują. Wszelako ciż sami kozacy wysłali posłów do Żółkiewskiego z przełożeniem zgody. Hetman propozycyą ich odrzucił. A więc niebawem flotylla kozacka, złożona ze stu łodzi podpłynęła pod K. Dowodził nią Kacper Podwysocki. Żółkiewski kazał z dział uderzyć; kula armatnia przedziurawiła łódź PodWysockiego tak, że ledwie sam nie utonął. Flotylla cofnęła się Nazajutrz kozacy znów zaproponowali zgodę, ale hetman położył warunek, żeby mu Nalewajkę, jako herszta, tudzież armatę i chorągwie wydali. Kozacy jednak chcieli tylko zyskać na czapie. Żółkiewski przeto używa fortelu oto rozpuszcza pogłoskę, iż wysłał Potockiego do Trypola, aby się przeprawił przez Dniepr i ubiegł Pereasław, gdzie, jak go zawiadomiono, kozacy mieli zostawić swoje żony, dzieci i zaprzęgi. Dla lepszego ukrycia podstępu, w istocie wyprawia on ku Trypolowi mnóstwo pod wód i czółen, niby dla urządzenia przeprawy. Wybieg udał się wybornie, kozacy, oszukam, wysłali łodzią samego Nalewajkę, dla traktowania z hetmanem. Rozmówił się z nim Jerzy Strus, starosta bracławski, ale do ugody nie przyszło, i wró ci wszy z niczem do swoich, Nalewajko, wraz z Łobodą i Sawułą, do Pereasławia Dn eprem na łodziach popłynął. Tymczasem Żołkiewski u K. przez Dniepr swobodnie się przeprawia, pod Łubnami znosi kozaków i Nalewajkę bierze w niewolę. Było to w 1596 r. Tegoż jaszcze roku w październiku, w Brześciu na soborze ogłoszoną została unia religijna. W skutek tejże unii Zygmunt III metrop. Rahozie dał przywilej na posiadanie ławry pieczarskiej; tudzież rozkazał złożyć Tura cz tejże archimandryi. Pomimo to jednak, posłanego królewskiego Stefana. Łożkę, marszałka mozyrskiego i dworzanina J. K. M. , dla wprowadzenia metrop. Rahozy na archimandryą pieczarską, czerńcy nie dopuścili i archimandryi nie chcieli mu przyznać. Unici przeto posiedli tylko cerkiew św. Zofii, K. wszakże, puszczony w zaniedbanie pod względom obrony, po kilkakroó przez kozaków, Jak to widzieliśmy, najeżdżany i łupiony, niedołężnie sam się rządzący, widocznie podupadał i cierpiał. Mamy też ślad, że w owym czasie Jan Aksak, podwojewodzi kijow. , miał polecenie od księcia wojewody, czynnie kolonizacyą nowego K. popierać ob. list Konstant. Ostrogskiego do Jana Aksaka w r. 1595, w zbiorze Konst. Swidzińskiego. Pomimo to jednak osiedlenie szło oporem. R. 1602 przybył do ławry pieczarskiej tajemniczy gość. Byłto Dymitr Samozwaniec, który jakoby uciekał przed zemstą Godunowa. W szacie mniszej przesiaduje on tu jakiś czas i nareszcie się ulatnia. Po kilkoletnim atoli pobycie na Zaporożu i w Polsce, powraca znowu w 1604 r. w sierpniu do K. , ale już na czele licznego zbrojnego zastępu. Chętnie powitany przez mieszczan, staje gospodą u mieszczanina Mitkiewicza. Mieszczanie z niemałym też kosztem swoim, dla wojsk jego, koło Wyszogrodu, przez Dniepr przeprawę ułatwiają, podczas której tenże Dymitr, wdzięczny za gościnność, d. 23 października podpisuje hramotę, dozwalającą mieszczanom K. jeździć z towarami po całej Rossyi, nie płacąc tamgi i myta. W następnym 1605 r. Dymitr Rostrycha już siedział na tronie carskim. Tymczasem zamek kijowski, i tak zniszczały i walący się, nie wart zamku nazwiska, w tymże 1605 r. od uderzenia piorunu spłonął. Roku zaś 1608 dnia 13 lutego w Ostrogu umiera ks. Konst. Wasyl Ostrogski, wojew kijow. Na jego miejscu Andrzej Sapieha wojewodą zostaje. Ale Sapieha wojewoduje krótko, bo już w 1610 r. zasiada wdztwo kijowskie Stanisław Żołkiewski. Biskup Józef Wereszczyński już nie żył 1599, ale, jakby w myśl jego osady nowego Kijowa, Zygmunt III w r. 1615, górę Szczekawicę, własność bi Słownik geograficzny Zeszyt 38 Tom IV. skupią, mieszczanom darowuje, która odtąd zabudowywać się zaczyna ob. Sposób osady nowego Kijowa etc. przez ks. Józefa Wereszczyńskiego bisk. kijow. r. 1595. Niemniej też zaludnia się i owa słoboda, założona około św. Zofii przez Woronieckiego, a teraz już sofijską nazywana. Stąd górne miasto, dzień po dniu, j powiększa się i wzrasta. Padół czyli dolne msto także się zabudowuje. Zygmunt III dopomaga mu, swobód przyczynia, prawami ozdabia. W r. 1614 na Padole staje katedra rzymskokatolicka, a w 1615 r. Halszka z Hulewiczów Łożkowa, marszałkowa mozyrska, przy cerkwi bohojawleńskiej funduje szkoły. R. zaś 1616 za przywilejem Zygmunta HI, mieszczanie z fundamentu, jeszcze za najazdu Mendligireja zniszczoną, soborną uspeńską cerkiew odbudowują. Przy ławrze pieczarskiej w 1618 r. po raz pierwszy nastaje drukarnia, która, oprócz kirylicy, miała typy głagolickio, greckie i łacińskie. Wyszło z niej wiele ksiąg polskich. Ale tegoż roku 1618 na jednem z przedmieść kijow. Zwierzyńcu d. 15 lutego mordercza odegrała się scena. Kozacy na dom poddanego monasteru wydubyckiego, w którym nocował ksiądz Antoni Hrekowicz, unita, napadli nocą, i skrępowawszy temuż księdzu nogi i ręce, sami na saniach wywieźli go na Dniepr i w przerębli utopili Stebelski. W początkach 1619 r. Żółkiewski wojewoda kijowski dostaje pieczęć wielką koronną, a na jego miejscu na wdztwie zasiada młody, bo ledwie 25letni Tomasz Zamojski, i w ostatnich dniach października tegoż jeszcze roku swój urocżysty wjazd do K. odprawia. Przybywał on wprost z komisyi z kozakami nad Rastawicą, która szczęśliwie się zakończyła, i na mocy której kozacy niżowi pieniędzy mieli pobierać gotówką 40, 000, i co rok tę sumę w K. na św. Ilię ruskiego skarb kor. miał im wypłacać. Gdy na czele swego ludu wojewoda zbliżył się do miasta, obywatele szlachta, ozdobnie i gromadnie, daleko w pole powitać go wyjechali. Za nimi wysypały się poczty zaporozkiego wojska oraz mieszczan, i wprowadziły wojewodę, wprzódy do katedry a potem na zamek. . Tam wojewoda, spisawszy akt że dotrzyma ów zamek królowi, powrócił prędko na dół, do ratusza, gdzie miał swoję gospodę. Poczem wszystkich urzędników ziemskich i szlachtę, tudzież pułkowników i rycerstwo, tak z kwarcianego jak zaporozkiego wojska, do swego stołu zaprosił, i humanissime traktował. Cały dzień huk armat rozlegał się po mieście; strzelano aż do późnej nocy z dział zamkowych, miejskich i zaporozkich. Nazajutrz wojewoda zajął się sprawami urzędu, i na zamek jeździł codzień do sądów, póki spraw stawało w regestrze. Na tychże roczkach, Niemierzyca, wywołańca, o najazdy domów szlacheckich i zabójstwa prawem przekonanego, na śmierć osądził, którego w dzień Zaduszny ścięto zrana. Nareszcie odprawiwszy roczki grodzkie i sprawy miejskie zapuszczone urządziwszy, mieszkając jeszcze ze trzy tygodnie, zabawiał żołnierzy turniejami i gonieniem kopią. Kto z nich w turnieju zaś dzielniejszym się okazał, w nagrodę brał premium, przyznane mu przez samego wojewodę, a składające się z broni ozdobnie oprawnej, z rzędów na konie i bławatów. Po skończonych igrzyskach, które ciekawością przejmowały mieszkańców, wojewoda z rycerstwem i dworem opuśoił miasto i do Zamościa odjechał. Zamojski zastał też tu, jak z tego potem, sam, zdawał sprawę królowi, jak największy we wszystkich stosunkach bezrząd, nieposłuszeństwo, rozgardyasz i swawolę; kto co chciał, to robił. Posłuszeństwa dla wojewody żadnego. Budynki zamkowe po spaleniu się stały w zgliszczach, nieodbudowane, a na zamku nie było owych rot żołniorskich, które dawniej trzymały miasto w ryzie i porządku. Mówił też królowi Zamojski Póki na Kijowach, Kaniowach i Czerkasach i t. p. piechoty znaczne chowano, poty Ukraina w pokoju, swawola w munsztuku; skoro go jedno zdjęto z gęby, oto wszyscy widzimy, na co się wyuzdała. R. 1620 zjeżdża do K. , w powrocie z Moskwy, patryarcha jerozolimski Teofan, i w czasie swojego pobytu wyświęca na metropolitę kijows. Joba Boreckiego i kilku innych biskupów tegoż wyznania ob. szczegóły o pobycie Teofana w K. w dziele Verificatia niewinności etc. Lipsk, drugie wydanie. Osiwiały wódz kozaków, rycerz sławny Piotr Konaszewicz, na wyprawach pko Rossyi i pod Chocimem wielkie rzplitej oddawszy przysługi tu w K. r. 1622 życie zakończył, ,, z wielkim płaczem zaporozkiego wojska i wszystkich ludzi prawosławnych Hrabianka st. 27. Pochowany w brackim monasterze, którego był dobrodziejem. Metrop. Job Borecki zaś r. 1628 zgromadził synod w ławrze, na którym surowo oceniono Apologią Smotryckiego i wyklęto go, a Smotrycki, niegdyś gorliwy dyzunita, potem na unią przeszły, musiał się swoich wypierać przekonań. Exetesis albo expostulatia. Dermań, 1629. Nareszcie w 1629 r. w tymże K. drugi z rzędu zebrał się synod, na który metr. Borecki pozwolenie u króla wyrobił. Celem synodu tego było wyszukanie środków stosownych, dla uspokojenia ludzi greckiej wiary, którzy garną się do unii, codziennemi odstępstwami Akty k ist. Z. R. tom IV. Tymczasem K. zapełnia się kościołami; i tak w 1620 r. fundowani tu przez biskupa Radoszewskiego jezuici; w 1623 r. wprowadzeni bernardyni; w 1624 franciszkanie. Kiedy w 1630 r. hetm. Koniecpolski, idąc przeciw zbuntowanym ko Kijów Kijów zakom, w K. przeprawił się przez Dniepr, i bił się z nimi pod Pereasławiem, wtedy niektóre pułki polskie i niemieckie, pod wodzą Butlera i Żółtowskiego, komendanta twierdzy kudacMej, ściągnęły się w odwodzie do. K. Otaborzywszy się około Złotych wrót, tamże spokojnie noclegowały. Tymczasem ktoś alarm fałszywy rozpuszcza, że jakoby kozak Szulha wpadł do monastéru pieczarskiego, i w nim się zamknął. Pułki więc pośpieszają wnet w tę stronę, ale gdy Szulha, przebywający istotnie wtenczas nie w monastérze, ale na jednej z wysp dnieprowych, ujrzał na górze pieczarskiej rozwijające się chorągwie polskie, piorunem też sam dopiero wpada Jo monasteru, zajmuje szańce i z dział zaczyna prażyć. Zawiązuje się ze stron obu żwawa utarczka i trwa do wieczora. Kozacy w nocy jednak uciekli. Kalofojski. R. 1630 otrzymuje wdztwo ki. jowskie Stefan Chmielecki, ale w tymże roku umiera, i na jego miejscu zostaje wojewodą Janusz Tyszkiewicz W r. 1633 metrop. . Piotr Mohiła, na czele licznego zbrojnego zastępu. z mieszczan, wołochów i kozaków złożonego, przemocą z rąk unitów cerkiew św. Zofii odbiera, a także i słobodę i mczko Sofijskie zagarnia. Ob. Kiew. eparch wiedom. 1873. N. 13, zesz. I, st. 364. Metropolita ten zakrzątnął się też nader gorliwie około podźwignienia z ruin zniszczałych od dawnych wieków cerkwi kijow, cerkiew św. Zofii odnowił i przyozdobił; odbudował walącą się cerkiew Dziesięcinną, tudzież monaster wydubycki i Spasa na Berestowie. Szkołę zaś bracką na nowo erygował, wyniósłszy ją, za przywilejem króla Władysława IV, na stopień kolegium, i dał początek dzisiejszemu brackiemu monasterowi. Na pamiątkę licznych jego dobrodziejstw, szkoła ta, długo będąc jedyną w tych krajach szafarką oświaty, nazywana KijowskoMohilań ską akademią. Zrazu jednak kolegium to, u duchowieństwa, u mieszczan i kozaków, najgorszej używało sławy, a to stąd, że brzmiało łaciną; a więc w 1634 r. tłumnie zebrani kozacy uczynili tumult, i, wpadłszy tłumnie przed kolegium, groźnie się dopominali, aby w niem uozyó łaciny zaprzestano; i postrachy, i pogróżki, tak Mogile, jak i ojcom zgromadzenia czynili. Kossow, naoczny świadek tego rozruchu, sam podówczas znajdujący się w kolegium, pisze też w swojej Exegesis. że wszyscy podtenczas ojcowie braccy przygotowywali się spowiedzią na śmierć, bo lada chwila oczekiwaliśmy, aż nas wydadzą jesiotrom w Dnieprze, lub jednego zgładzą ogniem, drugiego mieczem. Ob. Exegesis, to jest zdanie sprawy o szkołach kijowskich i Winnickich, w której uczą zakonnicy religii greckiej, druk. w Ławrze Pieczarskiej Roku Pańskiego 1635. 1, 1637 w grudniu Mikołaj Potocki hetman pol. kor. , rozbiwszy i ująwszy wichrzącego kozaka Kizima, z wojskiem i armatą przybywa do K. Miasto przyjmuje go jako się godziło; metrop. Mohiła odwiedza go, a szkoły brackie, nowo erygowane, piękną oracyą witają. Nazajutrz hetman, Kizima z synem kazał wbić na pal, a trzeciemu Kaszowi ściąć głowę. Nastąpił w 1638 r. bunt Ostranicy kozacy do K. wpadają i armaty zabierają. Z nieostrożności czy też ich ręką wzniecony pożar większą część miasta w perzynę obrócił. Podczas gdy tu tak kozacy wojowali, biskup kijowski Aleksander Sokołowski właśnie z Mohilewa do K. Dnieprem przybywał. Tysiąc kozaków uzbrojonych, opowiada widz naoczny, stało, aby go schwytać; ale skoro zbliżający się statek biskupa ujrzeli, odstąpili, nie kusząc się o jego osobę. Ob. dziełko Jana Damascena zakonu św. Dominika Na obraz Dominika św. z Surianu. Druk. podobno w Chwastowie, 1638. R. zaś 1638 hetman Mik. Potocki po raz wtóry staje w Kijowie. Wracał on wtedy ze zwycięstwa pod Starcem, gdzie wymógł na kozakach pomiędzy innemi punktami, że armaty, zabrane u kijowian, powrócą; tymczasem już tu w K. dowiaduje się, iż kozacy, wbrew przysiędze, działa oddać wzbraniają się, a więc wezwał pułkowników ich do K. , którzy gdy przybyli, d. 9 września t. r. stanęła z obu stron, co do wszystkich umówionych wpierw punktów, ostateczna ugoda. Mieszczanie, jak od Zygmunta III. tak i od jego następcy Władysława IV, doznawali opieki. Jakoż ten ostatni w 1633 r. rozległem zatwierdzeniem uwolnienia od cła ich obdarza; w tymże 1633 r. od oddawania wojewodzie rachunków z szynkowania karczem uwalnia, i od spławu nowo podwyższonego w w. ks. litew. libertuje; nadto konstytucyą naznacza wojsku zaporozkiemu płacę pobierać nie w K. , jak było dotąd, lecz w Kaniowie; w 1637 r. daje glejt na ich prośbę, w którym wyraża, iż bierze w opiekę ich i urząd miejski przeciw wojewodzie Tyszkiewiczowi, urzędowi i sługom jego, do wyjścia 6 miesięcy, od daty glejtu rachując; mocą którego listu wolno jest mieszczanom kijowskim, tak w koronie, jak w innych państwach, krom wszelakich osób bojaźni mieszkać, kupić i handle swe odbywać; w 1638 r. potwierdza im targ w sobotę; a w 1638 pogorzelców po pożarze podczas buntu Ostraninicy uwalnia od podatków do lat 7, a także w 1641 libertuje ich od stanowisk wszelakich i stacyj żołnierskich i kozackich; nareszcie w 1645 r. wydaje przywilej, żeby przybysze osiadający podciągnięci byli pod prawo miejskie, albowiem życzeniem jest jego, aby było, , w najlipszym poriadku misto nasze Kyjew. Beauplanowi, zwiedzającemu Kijów w kilka lat po pogorzeli, wydarzonej w 1638 r. , Padół Kijów czyli dolne miasto przedstawiło się dość licho i mikczemnie. Ale przed pożarom taż dzielnica miasta nieco pokaźniej wyglądała. Okopy i wysokie częstokoły, z bramami i basztami drewnianemi w okrąg ją opasywały. Ulic było dużo, ale nieregularnych, z których trzy było głównych, zapełnionych dworami szlacheckimi i mieszczan bogatszych, pośród wieńca sadów i ogrodów. Z dworów szlacheckich odznaczały się Adama Kisiela; ks. Rużyńskich, później Chodkiewiczowej, wojewodz. wileńskiej; Proskurów obok cerkwi Dobroho Mykoły; Woroniczów, Szpraskich, Trypolskich, Bemontów, Olizarów, Sulimowskiego, Stefana Aksaka, Tyszów Bykowskich, Piotra Mohiły archimandryty; z mieszczańskich Martianowiczów, Chodyków Krynickich, Tadrynów, Mitkiowiczów, Kuczyńskich, Bychawskich, dwór t. zw. typografski, należący do drukarza Tymofeja Aleksandrowicza etc. Mamy przed sobą kilkanaście z owego czasu przedażnych na domy aktów, z których, widzimy, że takowe z zabudowaniem, ogrodem i drzewem sadowem, były przedawane, po większej części, za cenę co najwięcej 30 kóp groszy lit. Ale obok dworów okazalszych stały i skromne chałupy, niskie, o jednej izbie, oświetlone łuczywem, porozrzucane w nieładzie, jakie widział Beauplan. Żydów tu nie było od 1619 r. , to jest odkąd Zygmunt III, za prośbą i wstawieniem się Piotra Konaszewicza, osóbnem postanowieniem zabronił im mieszkać w K. , handlować i domy nabywać. Ormianie zaś mieli tu swoją osóbną ulicę. Byli to po większej części bogaci kupcy, którzy prowadzili obszerny handel z zagranicą. Na każdej ulicy prawie, na każdym zaułku stało aż po kilka karczem. Wszystkich 58 liczono. Dochodu z nich rocznego mieszczanie kilkanaście tysięcy pobierali, z których zamkowi tylko 2000 dawali. Pospólstwo w nich też gorzałką lub miodem trójnikiem, mało nie na każdy dzień, jak mówi Wereszczyński, upijało się, swoją biedę ciesząc. Podług lustracyi z 1622 r. w temże mieście domów wszystkich osiadłych różnych juryzdykcyj rachowano 1750, a ludności 6 do 6000. Po nad dachami owych zaś zaciśniętych dworów, domostw, chałup, lepianek, ogrodów i sadów wystrzelały w górę tu i owdzie wieże i kopuły cerkwi i kościołów. Cerkwi było 10. Z tych, okazalszą nad inne budową wyszczególniał się sobór uspeński i bracki monaster i szkoły. Obok cerkwi brackiej wznosił się ratusz miejski, w ktorym magdeburskie odbywały się sądy. Kościoły zaś katolickie były katedra zmurowana w 1620 r. ; kościół dominikański na Żytnim targu, niedawno przez Stefana Aksaka dźwignięty z muru; dalej bernardyni fundowani w 1623 r, przez Krzysztofa Sulimowskiego; a nareszcie, między bernardynami a rzeką, jezuici, nowo wprowdzeni przez Janusza Tyszkiewicza, wojewodę kijows. Zamek zaś królewski stał na odrębnej górze, później Kisielówką zwanej, pomiędzy górnem miastem a Padołem. Po zgorzeniu, długi czas pustką świecił smutnie, ale nareszcie w 1622 r. , jak to widzimy z lustracyi, naprawiono go cokolwiek i w obronę zaopatrzono; luboć zawsze budowanie dla namiestnika było ladajakie. Górne zaś miasto, czyli nowy K. , pobudowany w objęciu nieobeszłych wałów, na starożytnym akropolu kijowskim, około cerkwi św. Zofii, dziesięcinnej i Michała Złatowierzchego, był jeszcze wtedy nowo założoną osadą, której część jedna do króla Jmosci, druga do metropolity i arohimandryty należała. Część ta druga, nazywająca się miasteczkiem Sofijskiem, za czasów Wereszczyńskiego nie więcej jak kilkadziesiąt podymia zagrodników liczyła. Ku stronie zaś Ławry i Pieczar ciągnął się las stuletnich brzostów i lip. Z po za tych drzew dopiero wyglądały kopuły ławry pieczarskiej, i całe miasteczko t. zw. Monasterskie dzisiejszy Peczersk. Obok cerkwi Bogarodzicy stały dwie dzwonnice, i na jednej z nich dzwon ogromnych rozmiarów, Bałyka, roznosił dźwięk po drzemiącej puszczy rozciągającej się dokoła. Monaster był otoczony w okrąg murem i bramami, przez które z jednej strony wychodziło się na miasteczko, z drugiej do pieczar. Miasteczko to było zamieszkane przez poddanych monasterskich, ale mieszkali tu i ludzie na wolności ziemskiej siedzący, jak mówi dokument, to jest szlachta, która dla nabożeństwa, na starość, budowała dworki i osia dała. Stał tu też dom gościnny dla pielgrzymów. W pobliżu zaś uroczyska Askoldowej mogiły wznosiła się cerkiew i monaster pustynny mikołajowski. Ale powracamy do dalszych Kijowa wspomnień. . Roku 1640 metropolita Piotr Mohiła złożył sobór, na który liczne dyzunickie zjechało się duchowieństwo. Sobór odbywał się w cerkwi św. Zofii. Samuel Szczycik był wybrany marszałkiem soboru; pisarzami byli Józef Kononowicz i Innocenty Giziel. Na nim też czytano katechizm, ułożony przez Isaja Kozłowskiego, ihumena kijow. michajł, monasteru, i rozbierano rozmaite pytania w przedmiocie obrzędów i zwyczajów cerkiewnych; w końcu zgodzono się, aby uchwały tego soboru przedstawić na rozpatrzenie patryarsze konstantynopolitańskiemu ob. Sobór kijowski, przez Piotra Mohiłę złożony i odprawiony w 1640 r. , z ruskiego przetłumaczył Sakowicz. Sobór trwał od 8 do 18 września. Jak tylko jezuici wprowadzeni zostali, w 1645, misya z Krakowa wyprawioną tu została, złożona z dwóch ojców zgromadzenia Stanisława Smiałkowicza i Mikołaja Cichowiusza. Dobrze przyjęci od bernardynów kijowskich, spowiedzi W ich kościołach słuchali podczas postu wiel botę po oktawie Bożego Ciała d, 8 czerwca tropolita, duchowieństwo, czerńcy. Witało go 1646 r. , na który stawił się znów do koleteż kolegium brackie przemowami Dźwięk gium brackiego Oichowiusz, dysputa rozpo rozkołysanych dzwonów jęczał w powietrzu; z kiego, do której wielu uczaszczało. Gdy zaś kaznodzieja bernardyński zachorował pod koniec postu, kazania wich kościele rozpoczął Ci chowiusz, mianowicie o pochodzeniu Ducha św. , a niektórzy mieli osobne narady z Cichoviuszem. Dowiedziawszy się o tem, rektor kolegium mohilańskiego, Innocenty Giziel, oświadczył chęć zaprowadzenia dysputy z Gichoviuszem w tymże przedmiocie, t. j. o pochodzeniu Ducha św. Dzień na nią naznaczony został w soczęła się wobec i przez samego rektora Giziela, i trwała trzy dni i dłużej. Publicznośó tłumnie asystowała dyspucie. Mieszczanie, przywilejami i swobodami rozpanoszeni, coraz to dalej się rozprzestrzeniali i toczyli spory, już z namiestnikiem, już z monasterami o grunta i posiadłości, a nie rzadko też i wichrzyli, i do buntów, jak to widzieliśmy, się porywali. Stąd Władysław IV, potwierdzając wybór na wójtowstwó Andrzeja Chodyki, w przywileju wyraził się, że go na tym dożywotnim urzędzie zatwierdza, z tem żeby sedycyom i szkodliwym zamieszkom zapobiegał. Roku zaś 1647 odbył się akt, który K. napełnił przez czas jakiś wrzawą i ruchem Szlachta dyzunicka zjechała się dla wyboru nowego archimandryty. pieczarskiego. Pomiędzy nią figurowali Adam Kisiel, Maks. Brzozowski, Szymon Wigura, Daniel Jerzy Woronicz i wielu innych; znajdował się pośród niej i Joachim Jerlicz, znany autor, ,, Latopisca czyli kroniczki. Roku. 1647 d. 1 stycznia umarł w nocy w wiguią Nowego Roku metr. Piotr Mohiła. Zwłoki jego w monasterze pieczarskim zostały pogrzebane. Na pogrzebie obrano elektem na metropolię kijow. Sylwestra Kossowa. Atoli dojrzała już wojna Chmielnickiego i zagrzmiała na szerokiej przestrzeni. Było to w 1648 r. Pułk kozacki kijowski przyłączył się do buntu. Następował rozgrom po rozgromie po korsuńskim pilawiecki, Kijów cały brzmiał wieściami o Chmielnickiego przewagach. Po pilawieckiej klęsce, gdzie się cały obóz polski w ręce dostał kozaków, łupy ogromne t. j. srebro, futra, szaty kosztowne, klejnoty wszystko dostało się do Kijowa. Jeden mieszczanin kupił u kozaka wór sreber co chłop mógł zanieść, za sto talarów. Dużo szlachty błahoczestywej; przed kozakami szukało też w monasterach kij jowskich schronienia. I Joachim Jerlicz znalazł był w monasterze pieczarskim przytułek i ukrycie, gdzie, jak sam pisze, do zmiłowania Bożego przesiedział. Tegoż roku 1648 d. 27 j grudnia, od Zamościa przybył do Kijowa nareszcie hetm. Bohdan Chmielnicki. Wjeżdżał on 1 z taką pompą, mówi ówczesny historyk, z jaką zwycięzcy wjeżdżają. Siedział on na bogato strojnym rumaku, w tych szatach i postaci, w jakiej bywał na wojnie; obok niego jechali pułkownicy kozaccy, w srebrze i złocie, ,, ukazując pospólstwa, że to wszystko 1 wojny, jako łap, wynieśli. Przed hetmanem, też, jako trofea zwycięzkie, niesiono buńczuki i rynsztunki wojenne, tudzież armaty, zdobyte w bitwach, prowadzono. Pospólstwo z okrzykiem go witało. Wyjechał na powitanie jego patryarcha Paisji, który tu gościł wtenczas, a takie mezamku i miasta bito z dział na tryumf. Skoro stanął gospodą, duchowieństwo gośoiło go. Ar chimandryta dał obiad. Nazajutrz patryarcha Paisji udzielił mu błogosławieństwa i dał ślub z Czaplińską, lubo nieobecną. Przybyli też wtedy do Kijowa posłowie z Moskwy, Siedmiogrodu, od sułtana, z Multan, z Wołoszczyzny. Z czasu pobytu tego w K. Chmielnickiego doszedł nas jego uniwersał do poddanych wsi Podhorzec, należących do żeńskiego mona steru pieczarskiego, w którym nakazuje tymże poddanym, aby pańszczyznę i roboty monasterowi temuż robili, i do kozactwa nie brali. się. Tymczasem wyjazd Chmielnickiego stał się hasłem do mordów, okrucieństw i rabunku. Neczaj Niczytaj u BantyszKamieńskiego, głosząc, że ma upoważnienie od Chmielnickiego, wyciął szlachtę, która się tu była schroniła. Adam Kisiel zaś, w miesiącu marcu wracając od Chmielnickiego z Pereasławia i wiedząc o wrogiem usposobieniu mieszczan dla siebie i szlachty, musiał minąć K. Niedobitki ze szlachty i żydzi, dowiedziawszy się o tem, chcieli go dogonić w pobliskiej Biłhorodzce, gdzie nocował, by dalej pod skrzydłem jego. na Wołyń i do Polski się dostać; ale zaledwie wyjechali z miasta, kozacy przejęli ich na gościńcu i pomordowali. Po mordach tych przez kilka miesięcy było cicho, ale w maju, kilka pułków kozackich, pod dowództwem Pohilenki wprzódy mieszczanina balwierza, znowu wpadło do K. Dużo szlachty, w czasie ostatnich ekscesów ocalałych, których mieszczanie i duchowni przechowali byli, teraz wymordowano; albowiem kozacy pod gardłem zakazali, aby żaden mieszczanin, w domu swoim, nikogo nie przechowywał. Przybytki katolickie zostały też zdobyczą kozaków, a księża przez nichże wymordowani z wyszukanemi mękami. Wszystkiej szlachty zginęło do 300; zaledwie który z nich, mówi Jerlicz, do monasteru jakiego uciekłszy, śmierci tej tyrańskiej od bezbożnych, uszedł Pułk kijowski liczył 1795 ludzi. Pułkownikkiem był najpierw Pieszko, potem Michał Krysa i Antoni Zdanowicz. Ale w K. stała tylko jedna rota, złożona ze 186 ludzi, której sotnikiem był Hryhory Paszczenko; inne sotnie rozkwa Kijów Kijów tarowane były po miasteczkach i wioskach; i. tak stała sotnia jedna na Peczersku sotnikiem jej był Opanas P. zedrzymirski; inne jeszcze stały w Wasylkowie, Biłhorodce, Ohodosówoe, Trypolu, Obuchowie, Prewarce, Hostomlu, Browarach, Motowidłówce, Makarowie, Jasnohorodzce, Wyszewicach i Owruczu. R. 1649 umiora Janusz Tyszkiewicz, wojew. kijowski, a na jego miejscu zostaje wojewodą Adam Kisiel. Następuje traktat Zborowski, i wojew. Kisiel od rzpltej zostaje wysłany do K. , raz, aby odprawił swój wjazd na wdztwo; po wtóre, aby się z Chmielnickim, co do wprowadzenia w wykonanie ugody Zborowskiej, w charakterze komisarza rozmówił i porozumiał. Kisiel wszelako nie kwapił się z wyjazdem, ale nareszcie, ośmielony przez samego Chmielnickiego, wyrusza z licznem gronem szlachty w podróż i d. 9 listopada 1649 staje w K. i uroczysty swój wjazd odprawia. Zamieszkał jednak na zamku, w pustkach. Poczem dnia 7 grudnia i Chmielnicki przyjeżdża i wnet też rozkazuje, aby juryzdykcya kozacka ustąpiła z miasta, w miejscu której, aby królewska była wprowadzoną, i pod władzę wojew. magistrat się poddał; krom tego, o zabicie szlachcica Hołua inkwizycyą uczynić każ i na śmierć morderców jego osądza ob. Pamiętniki z rkpsm. wydane przez Wójcickiego t, 1l str. 122. Pomimo to jednak położenie Kisiela było ciężkie, bez nadziei prawie; bo gdy w przedmiocie traktatu Zborowskiego chciał się z Chmielnickim bliżej porozumieć, dostrzegł wnet, że to traktat zawodny, który będzie rozerwany przy pierwszej lepszej sposobności, bo Chmielnicki wciąż wytaczał pretensye, trudności nasuwał. Kiedy metrop. Kossów, będąc użyty przeż Kisiela do rozmówienia się też z Chmielnickim, powiedział temuż, że szlachta wygnańcy, tejże wiary błahoczestywej, co Waszeć, Panie Hetmani i ja, w urąganiu i łzach pędzą życie, i, wbrew traktatowi, nie dopuszczani są do dóbr własnych; Chmielnicki odrzekł mu na to że in teres ten tak jest ciężki, że się równa z grubym i wysokim dębem, który nim wzrósł, wieku trzeba było czekać tamże II, str. 122. Gdy zaś przyszło do kwestyi komputu, wyrażonego w traktacie, to jest o nieprzyjmowanie do regestra więcej nad 40000 kozaków, hetman ze starszyzną zgadzał się rzekomo na ten punkt, ale gdy to doszło do czerni, nastąpiła wrzawa, tak dalece, że kozacy grozić zaczęli samemu Chmielnickiemu, mówiąc, że jeżeli on na ten punkt przystanie, to oni postarają się takiego wyszukać, który wierniej i z lepszem staraniem kozaków imię zaszczycać będzie. Chmielnicki, ujrzawszy, że sam niejako stoi na podmytym brzegu, że Jest na łasce buntu, chcąc umitygowaó kozaków, wręcz oświadczył Kisielowi, że z komputu nic nie będzie, Kisiel więc wyjechał z Kijowa, nic nie sprawiwszy. . Powrócił on tu po raz wtóry d. 13 marca 1650 r. i spotkał się znowu z Ohmielnickim. Wojewoda, bez spotkań i przywitań, wjechawszy na zamek otoczony 300 ludźmi, siedział w nim trzy dni, jak w zamknięciu; aż dopiero na czwarty dzień zagrzmiał nagle dziedziniec zamkowy od szczęku broni i podków końskich. Był to Chmielnicki, który przyjeżdżał do Kisiela, w towarzystwie swoich pułkowników i w asystencyi dwóch tysięcy kozaków i tatarów dwustu. Kozacy i tatarzy, z bronią w ręku, otoczyli mieszkanie wojewody. Wyglądało to rączej na najazd, niż na proste odwiedziny Kisiel wyszedł na ich spotkanie i, po przywitaniu z hetmanem, uczynił sprawozdanie z sejmu i z postanowień onego, względem domagań się kozaków; a potem, w imieniu króla, upominał się aby chcieli swawoli zaniechać i wrócić do posłuszeństwa. Chmielnicki i kozacy wzięli tę rzecz do namysłu, i, po upływie trzech dni, znowu tłumnie na zamek wjechali. Hetman kozacki, na czele drużyny kozackiej, dał wojewodzie najuroczystsze zaręczenie, że on i kozacy posłuszni będą woli królewskiej, i że na przyszłość buntów ni będą podnosili. Kisiel jednakże nie wierzył w te piękne słowa Chmielnickiego, którego znał nieszczerość; jakoż Chmielnicki, pomimo że Kisiel i metrop. Kossów zatrzymywali go w Kijowie, nagle wyjechał do Czehryna, bo tam już czekał nań poseł turecki, który w imieniu sułtana przywoził mu podarki, i nakłaniał, aby się Turcyi poddał. Po wyjeździe Chmielnickiego, Kisiel jeszcze pozostał w Kijowie do m. września. Głód był wielki w kraju. Z Ukrainy, Wołynia i Podola, resztki chłopstwa, których głód i tatarzy nie wybrali lub nie dobili, wlokły się teraz, przez Kijów, za Dniepr. W K. od wschodu do zachodu słońca, mówi kronikarz, ubóstwa tego nie mogli się obegnać ludzie od domów swoich; po ulicach też ich wiele umierało, puchło i w różne choroby wpadało, od liścia i ziela różnego na pokarm zbieranego. Tymczasem pakta Zborowskie nie przyszły do skutku, i znowu zaniosło się na wojnę. R. 1651 d. 30 czerwca pod Beresteczkiem wojska rzeczypltej pobiły Chmielnickiego i kozaków. Hetman w. koronny poszedł w ślad za cofającymi się kozakami na Ukrainę. Od Litwy zaś podążył też Janusz ks. Radziwiłł wprost ku Kijowowi. Anton Zdanowicz i Horkusza w temże mieście zamknęli się. D. 5 sierpnia Radziwiłł już był pod Kijowem i począł się do szturmu gotować, ale tejże jeszcze nocy kozacy umknęli z miasta, które nazajutrz wysłało posłów swoich do Radziwiłła z poddaniem się na łaskę i niełaskę. Metrop. Kossów, archimandryta Tryzna, całe duchowieństwo i magistrat spotkali księcia, w polu, prosząco oszczędzenie miasta od rabunku. Przy rzekł to im hetman, i dla tego nie wprowadzał wojska do miasta, lecz rozłożył je obozem w staroświeckich wałach, około św. Zofii. Stanął też sam hetman gospodą w domu metropolity u św Zofii. Duchowieństwu i magistratowi kazał przysiądz na wierność królowi i rzpltej. Zwiedzał też książę, mówi Jerlicz, i monaster pieczarski, i opatrzył go, wraz z miasteczkiem, ścisłą strażą. Ale dnia 17 sierpnia na Padole nagle wybuchł pożar. Strawił on domów więcej niż 2000. Zgorzał między in nymi kościół oo. bernardynów, w którym od silnego ognia aż się dzwony poroztrzaskiwały; zgorzały szkoły, cerkwie ormiańska, Trójcy Przenajświętszej i św. Wadia. Samych domów szlacheckich spłonęło około 300. Ratusz, kramy, towary, piwowarnie, ważnice zbożowe stały się pastwą rozhukanego żywiołu. Pod wieczór taki zadął wicher, że z góry patrzącemu piekło albo Sodoma i Gomora widziały się. Kościół atoli dominikański ocalony został; ogień, który już w kopule tlał, zagasił jeden żołdak. Ocalał i kościół katedralny. Jerlicz mówi, że swawolnicy miejscowi wzniecili pożar dla łupieztwa. Tymczasem AntonZda nowicz pułkownik kijow. nie zasypiał zręczności, aby K. z rąk litewskich pochwycić; ale wszelkie jego pokuszenia się o to, czujność Radziwiłła. udaremniła. Nareszcie Janusz Radziwiłł wyruszył z K. , aby się połączyć w okolicy Wasylkowa z hetm. w. kor. Mikołajem Potockim. Wyruszając atoli z K. , osadził go i opatrzył pięciu tysiącami wojska. Połączone wojska litewskie z koronnemi podstąpiły pod Białącerkiew, gdzie d. 28 września Bohdan Chmielnicki, podpisał z hetmanami ugodę t. zw. białocerkiewską, która o tyle była uciążliwą dla niego, o ile przedtem był uciążliwy dla rzpltej traktat niedoszły zborowski. Litwini stali w K. do późnej jesieni, potem zajęły go wojska kor, i w m. grudniu przebywał w nim już wojewoda Kisiel. . Przybył pospołu z nim tłum szlachty, pod jego garnącej się opiekę, a których kozacy byli z ojczystych dóbr wyzuli. Szlachta czernihowska garnęła się też do K. i gościła przez całą zimę. Król Jan Kazimierz, w skutek ugody białocerkiewskiej, okrywa mieszczan kijow. ogólną amnestyą; przytem na prośbę posłów województw kijow. , wodyńs. i czernih. r. 1652 d. 20 marca, osobnym przywilejem libertuje od wszelakich podatków, cełł, myt oprócz cełł pogranicznych, od stanowisk, przechodów żołnierskich, dawania pod wód etc. do lat czterech, a to mając wzgląd, że ciż mieszczanie pierwej przez inkursyą tatarską i koi zackie zniszczenie, potem przez ogień, gdzie ledwo nie wszystkie miasto to pożarem poszło, do ostatniego ubóstwa przyszli. Mocą amnestyi zostały im także powrócono wszystkie dobra leżące i ruchome, w czasie buntów kozackich od nich prawem kaduka na skarb zabrane. Uwolnieni też zostali od wypłaty ozopowego, którego przez lat 4 nie płacili, do roku 1654. Istotnie K. był bardzo zniszczony. Widzimy to ze słów uchwały, jaką pomiędzy sobą uczynili mieszczanie, na pobudowanie, w miejscu popalonych, nowych kramów na miejskim rynku. Mówią oni w tym akcie, że z powodu wojny kozackiej i pożaru z chudob swoich zupełnie zostali ogołoceni, Uchwała zaś mieszczan na owo pobudowanie nowych kramów na rynku dość jest ciekawą, albowiem zastrzegli oni w niej pomiędzy sobą, iż odtąd nikomu z nich, chociażby zmuszonemu potrzebą, nie będzie wolno kramnicy swojej przedać człowiekowi innej juryzdykcyi, ale tylko takowemu, jak on sam, mieszczaninowi kijowskiemu. Tymczasem pokój nie był trwały; Chmielnicki wkrótce go potargał; nastąpiła rzeź batowska. Kisiel z K. wyjechał, a za nim szlachta. Nie spodziewał się zapewne, że już na zawsze stolicę swoją opuszcza, gdyż w następnym roku 1653 umarł. Nareszcie w 1654 r. d. 1 styoznia w Pereasławiu Chmielnicki poddał się Aleksemu Michajłowiczowi. Z Pereasławia bojarowie zjechali do K, , aby wysłuchać przysięgi od jego mieszkańców. Metropolita Kossow tylko wzbraniał się ją wykonać. Ale w końcu zmiękł i d. 19 stycznia wykonał ją wraz z metropolią i szlachtą ob. Bantysz Kamieńskiego. Posłowie Aleksego na drugi dzień odjechali z K. Mieszczanie wysłali od siebie do Aleksego w poselstwie Bohdana Samkowskiego i innych, z prośbą o potwierdzenie im wszystkich dawniejszych przywilejów i swobód, danych im przez królów polskich. Jakoż tegoż jeszcze roku 1655 Aleksy Michajłowicz potwierdził im te przywileje i swobody, oraz i prawo magdeburskie. Ale niebawem pomiędzy mieszczanami a wojewodą Aleksego i ratnikami wszczęły się nieporozumienia. Mieszczanie, strzegąc wstępu do Padołu, dla ratników wyznaczać nie chcieli wyłącznego i stałego siedliska, tak, że ci, nie w domach, ale na deszczu, chłodzie i mrozie musieli w szałasach przebywać. Wojewoda z tem się odniósł do Chmielnickiego, który długo zwlekał, zanim się zgodził, aby ratnicy, niewadząc w niczem mieszczanom na Padole, w innej odrębnej części miasta osiedlili się. Jakoż wyznaczono ratnikom na stałą i wyłączną siedzibę pewne place na nowem mieście czyli dzisiejszym starym Kijowie, gdzie się też oni osiedlili w następstwie i zabiidowali, tak, że odtąd ta część miasta, słobody Carskiej czyli horodu moskiewskiego, zaczęła nosić nazwisko. Tymczasem Bohdan Chmielnicki umarł w 1657, w sierpniu, w Czehrynie. Jan Wyhowski zostaje hetmanem, i wkrótce potem, jawnie przeszedłszy na stronę Polski, Kijów zawiera z rzplitą w Hadziaczu ugodę d. 16 pażdziern. 1658, w skutek której wojewódst. kijow, jest mu konferowane. Następni tenie Wyhowski, zbiwszy za Dnieprem Puszkarenka, podstępuje pod Kijów, W mieście z czterotysięczną załogą przebywał wojew. Buturlin, Romadanowski i Szeremetiew z 15 tysiącami strzelców. Bój krwawy rozpoczął się przed miastem i trwał do nocy, ale Romadanowski czyni wycieczkę w nocy i napadłszy w śpiączki na obóz Wyhowskiego, odejmuje działa i gromi go. Wyhowski tedy, nie dopiąwszy zamachu na K. , musiał ze stratą odstąpić. Romadanowski zaś, spaliwszy K. i nabrawszy więźniów, czerńców i mieszczan, zapewne przychylnych Wyhowskiemu, odpłynął Dnieprem, na, , komiogach, ku Putywlowi. Jer licz t. II str. 10; Bantysz Kamienskij t. II str 34, W pożarze zgorzały wtedy monaster Bohojawleński, szkoła Bracka i wiele domów. Roku zaś 1660 znowu pożar zniszczył t. zw. horod moskiewski czyli słobodę oarską, w której zgorzała cerkiew Trechswiatitelska. Roku 1665 tatarzy po kilkakrotnie wpadali pod K. , palili, , słobodę carską i zabierali lud. Nareszcie w skutek traktatu w 1667 r, zawartego, K. z okręgiem został odstąpiony przez rzplitę Rossyi, na rok jeden; potem w 1686 r. traktatem Grzymułtowskiego na zawsze. Pierwszym wojew, kijow. był Fedor Kurakin ob. spis wojewodów kijow. w Zakrewskaho Opis. Kiewa t. II str. 894. Roku 1688 hetm. Iwan Mazepa odbył swój pierwszy wjazd do K. Uczniowie szkoły brackiej panegirykami i aklamacyami go witali. Hetman ten świadczył wiele tutejszym cerkwiom i monasterom. Przyjaciel nauk, odbudował na nowo cerkiew bracką i szkoły, i bogato je uposażył; odnowił też cerkiew i monaster św. Mikołaja Pustynnego, a także kościół podominikański na cerkiew Petropawłowską przeistoczył. Ale z pobożną hojnością łączył on i świeckie względy jakoż w 1707 r. wydał rozkaz, aby mieszczanie nie szpecili miasta nieporządnymi budynkami, i z parkanami domów na ulicę nie wy stępowali; a przytem żeby miasto brukowało ulice w owym czasie zamiast bruków kamiennych był zwyczaj kłaść pomost drewniany. Padół otoczył wałami. Za jego też czasów powstał w tej dzielnicy miasta nowy gmach magistratu. Był on zbudowany w stylu rococo. Nad frontonem stał posąg Temidy, z mieczem w jednem, z szalą sprawiedliwości w drugiem ręku. Na wieżycy magistratu, w południe, trąbiło czterech trębaczy, a wieczorem muzyka odgrywała capstrzyk. Na wierzchu zaś wieżycy był wielki zegar, przy którym umieszczoną była statua, św. Michała z bronzu, z kopią w ręku, wymierzoną w paszczę smoka, wijącego się u stóp Archanioła. Przy biciu zegaru, kopia uderzała stalowom ostrzem w paszczę smoka i krzesała iskry. Roku, 1706 Piotr W. przyjeżdża do K. i gości w nim. półtora miesiąca. Pobytowi jego zawdzięczą K. . założenie twierdzy na Peczersku. Hetm. Mazepa tu dłużej dla robót fortecznych pozostał. W 1709, po bitwie zwycięskiej pod Półtawą, Piotr W, znowu zjeżdża do K. Gród, , złotogłowy cały dzień trząsł się od nieustannego rozgłosu dzwonów i armatnich wystrzałów. W cerkwi św. Zofii, Prokopowicz, prefekt akademii brackiej, mową panegiryczną zwycięzcę powitał. Mowa napisana była w trzech językach łacińskim, polskoruskim i polskim. Polski panegiryk tak się, zaczynał Przy nas zwycięstwo, o Boże, Jużeś wejrzał na płacz i na krzyk żałosny. Padł hardy nieprzyjaciel, a odstępca sprośny, Przyjął już co zasłużył, a w tym pokój drogi ku nana powraca. .. . Ty, stawo krzykliwa. Ogłoś, niech na świat cały wieść idzie szczęśliwa i t d. . Tegoż roku 1709 zaraza morowa grasowała w K. ; panowała tu wielka śmiertelność aż do styczn. 1711 r. Roku 1718 druga nastąpiła klęskapożar, który zniszczył większą część Padołu. Wtedy zgorzała i cerkiew ławrska. Tegoż roku hetm. Skoropacki opasał wałem Padół, Łybed i horod moskiewski. Do robót użyte było wojsko kozackie. Roku 1731 zaczęto budować dzwonnicę ławrską, a ukończono ją w 1748 r. , mającą wysokości z krzyżem u szczytu 46 sążni. Roku 1744 d. 24 sierpn. przybył do K. książę Holsztyński, a nazajutrz cesarzowa Elżbieta przyjechała o wjeździe cesarzowej Elżbiety do K. ob. szczegóły w Kuryerze polskim z 1744 r. i w Nowych Atenach Chmielowskiego. Podczas swojej bytności w K. cesarzowa Elżbieta własnoręcznie założyła kamień węgielny na cerkiew św. Andrzeja, a także cesarską rezydencyę zbudować kazała, tudzież ogród założyć, który dziś nosi nazwę carskiego. Plan budowy cerkwi św. Andrzeja i prowadzenie fabryki powierzono budowniczemu Rostrellemu. W 1769 r. zaprowadzono kijow, namiestnictwo, w skład którego weszła Małorossya składało się z 11 powiatów Kijów, Oster, Kozielec, Pereasławl, Piriatyńsk, Łubna, Mirhorod, Chorolsk, Hołtwiany, Horodyszcze i Zołotonosz. Istniało do 1789. Roku 1770 znowu w K. morowe powietrze się srożyło. W 1782 r. pułk kozacki kijow. został zwinięty. Istniał on od r. 1576, to jest od czasów Batorego. Od czasów Bohdana Chmielnickiego poczet pułkowników K. następny 164748 Pieszko. .. Michał Krysa; 1650 Antoni Adamowicz Zdan czyli Zdanowicz; .. .. Wasil Butrymów; 1660 Wasili Dworecki; 1667 Korowka; 1669 Jakow Bmytrowicz Sołonina; 1678 Paweł Iwanowicz Chmielnicki; .. .. . Konstanty Dmytrowicz Soło Kijów Kijów nina; .. ., Konst. Makijowski; .. .. Hryhory Krawczenko Wolski; Antoni Tański; ,, .Wasili Kapnist; .. .. owhim Daragan; .. .. Aleksander Bezborodko. Roku 1787 cesarzowa Katarzyna II, w podróży do Krymu, przepędziła w K. 84 dni, i j. od 29 stycznia do 22 kwietnia ob. szczegóły w Taurische Reise der Kaiserin Ton Russland Katherina II, przekł. z angiels. , Koblentz 1799; Dnewnik Andreja Poletika w Żurnalu oteczestw. 1843, marzec str. 1 35; Kiewsk. Pam atnaja Kniga 1858 str. 33; Opisanie Kiewa N. Zakrewskaho. Roku 1797 oderwano Kijów od Małorossyi i wyniesiono go na stopień stołecznego miasta guber nii kijow. , nowoutworzonej z dawnych pol skich województw, częścią z kijowskiego, częścią z bracławskiego. Tegoż roku w skutek ukazu d. 27 wrżeś. , kontrakty z Dobna zostały przeniesione do K. co rok od 15 styczn. do 1 lut. , na których, podług praw polskich, kupna i przedaże dóbr dziedzicznych się odbywały; a więc odtąd K. zaczął wzrastać nadzwyczajnie i zabudowywać się, , ile, że tu milionowe kapitały w ruch weszły, i handel się ożywił. Jak był nagłym wzrost K. , można sądzić z tego, że w 1798 r. jeszcze liczono w nim 19 tysięcy mieszkańców, a w 1800 r. liczba ich powiększyła, się do 30 tysięcy. Zabudował się też Peczersk, a także wyższe miasto, dziś starem miastem nazywane; od Padołu oddzieliła się Płoska dzielnica, z przyłączeniem do niej przedmieść Kuryniówki, Prywarki i Syrca, a i Kreszczatyk zaczął się zabudo rywać. W 1803 r. zbudowano tu pierwszy teatr gdzie dziś hotel Europejski. Na Peczersku zaś stał od r. 1799 kościół drewniany katolicki dominikański. W 1808 powstało pierwsze gimnazyum, które w 1811 zostało umieszczonem w klowskim dworcu; należało do okręgu naukowego wileńskiego, nosiło nazwę szkoły głównej narodowej kijowskiej. Przy otwarciu tegoż gimnazyum r. 1812 d. 30 stycznia miał mowę Tadeusz Czacki. W 1811 r. wybuchł na Padole pożar, który w popiół większą część tej dzielnicy obrócił. Wtenczas spłonął piękny gmach magistratu. Powierzchowność atoli miasta na tem wygrała, bo odtąd Padół zaczął się porządniej zabudowywać. Chociaż żydzi od r. 1660 nie byli w K. cierpiani; jednakże powoli wcisnęli się tu, i na Padole w 1815 r. mieli swoją murowaną bóżnicę. Roku 1815 cesarz Aleksander I, podczas swojego pobytu w K. , wyznaczył plac na pobudowanie kościoła katolickiego, który ze składek szczodrze udzielanych rozpoczęty, długo jednak na dokończenie czekał, aż w 1842 r. dopiero był dokończony, za staraniem i wspaniałą ofiarnością Sowieckiego, Modzelewskiego i braci Poniatowskich. Jestto dziś istniejący kościół katolicki. Kronika dalsza K. z tych lat jest następna Roku 1824 Annenkow. zaczął odbudowywać staroŻytna cerkiew Dziesięcinną, która dopiero w 1841 r. została ukończoną. W 1830 r. forteco Pieczarską rozprzestrzeniono i uzupełniono W 1831 r. pierwszy raz pojawia się tu cholera. Roku 1831 skasowany został klasztor dominikanów. Pierwszym przeorem klasztoru tego był ks. Silicz, następnym ks. Aurelin Hulicki; ostatnim ks. Hołownia. W r. 1832 staroźytnik Łochwicki odkrywa ziemią zasute szczęty, , Złotej Bramy. Czasy Lewaszowa gubernatora pamiętne dla K. ; nikaęły corocznie liche domki. a wznosiły się pokaźniejszo; miasto przyozdabiało się i wzrastało powstały Lipki, dworcowy kwartał i nowy Kijów nowoje strojenje. Ukazem 1833 r. d. 9 listop. przeniesione zostało liceum z Krzemieńca i przemianowane na uniwersytet św. Włodzim erza. Uniwersytet pomieszczono w domu Korta na Peczersku. Następnie otwarte zostało drugie gimnazyum, pensjonat szlachecki i instytut panien szlacheckich. Zakłady te naukowe przyczyniły się niemało do uświetnienia miasta w uniw. byli niegdyś profesorami Hreczyna. Zlenowicz, Fonberg, Andrzejowski, Besser, Daniłowicz, Jakubowicz, Mickiewicz, Mikulicz, Hołowiński, Korzeniowski. W r. 1838 uniwersytet został zamknięty na rok jeden. Roku zaś 1833 zostało zniesione prawo magdeburskie, a zarazem i milicya miejska, t. zw. Złota chorągiew ob, w Kiewskoj Starin. Skorb Kiewlan o potierie prawa magdeburgskoho, wiersz spółczesny. Odtąd mieszczanie pozbawieni swoich dawnych praw, które broniły wstępu i osiadania na Padole zamiejscowym ludziom, powoli przez tychże zostali wyparci do przedmieść i najuboższych części miasta. Gmachy rządowe zaczęły się wznosić jeden po drugim. Z budynków godnych uwagi w 1842 r. powstał gmach uniwersytetu na Nowem mieście, w 1844 r, gmach instytutu szlacheckich panien. Przybył też ku ozdobie miasta, na stokach góry Starokijowskiej, okazały pomnik św. Włodzimierza, z bronzu i granitu, a na Dnieprze most stały, łańcuchowy. Budował go inżenier francuz Vignolles. W 1852 wzniesiono gmach korpusu kadetów, na starym Kijowie gmach sądownictw zaczęto budować, a także teatr nowy, który w 1856 r. ukończony został. W 1855 r. stanął murowany kościół luterski. Nnreszcie w 1866 r. otwartą została droga żelazna do Odessy. K. staje się od tego czasu ogniskiem rozległego życia, i jak dawniej tylko gmachami ozdobnemi, rządowemi przeważnie, się zapełniał, tak teraz powiększać się w nim zaczęła liczba wytwornych domów prywatnych, magazynów, sklepów, banków, hotelów etc. Za pomnożeniem budowli przybyły I nowe ulice. Roku 1880 otwartą została w gmachu sądowym d. 22 czerwcaizba sądowa Sudiebnaja Pałata i sąd okręgowy Okrużnyj sud. Rozległość K. , z przedmieściami, wcielonemi do jego obwodu d. 30 styczn. 1879 r. , zajmuje obecnie około 44 wiorst kw. , czyli 4599 dziesięcin; długośó, w kierunku od północo zachodu ku połud. , wschodowi od willi Kińgrust do ujściaŁybedi wynosi 16 wiorst; szerokość od 3 i pół do 4 wiorst; obwód po. wierzchni całej liczy około 48 wiorst. Lu dnośó miasta z przedmieściami, według jednodniowego spisu z 1874 r. , wynosiła, ogółem 127251 mieszkańców obojej płci. Obecnie taż ludność razem z wojskiem do 165, 000 głów, w przybliżenia, dochodzi. R. 1876 dochód miasta. wynosił 670017 rs. , rozchód 628672 rs. ; r. 1874 dochód 484528 rs. Pod względem policyjnym miasto rozdzielone jest na następujące dzielnice Dworcową, Peczerską, Starokijowską, Łybedską, Padolską, Płoską, Karemiowską, Łukianowską, Bajkową górę, Demijówkę i Saperną Słobódkę, Sołomenkę i Protasow jar, Szulawkę. Sadyb wszystkich w ogole 5205, domów około 20 tysięcy; z tych drewniane wynoszą 64, 687, na poły drewniane i na poły murowane 14, 75; murowane 12, lepianki 8, 57 Ulic i zaułków 228; z tych niebrukowane stanowią 57, brukowane 33 chodniki 9, , skwery i kanały około 2 Bulwarów 3, ogrodów publicznych 3, skwerów 6, placów 16, monasterów 7, cerkwi prawosławnych 64, kościół katolicki 1 pod wezw. św. Aleksandra z muru wzniesiony od 1817 do 1840. Parafia kat. dekanatu i n. dusz 4745. Siemienow podaje pod r. 1862 liczbę katolików w Kijowie na 8604. Kaplic 3; w r. 1863 było kaplic 4, t. j. 4ta przy uniwersytecie. Dekanat kijowski dyecezyi łackożytomirskiej obejmuje w pow. kijowskim i wasylkowskim 9 parafij, t. j. K. , Białą Cerkiew, Motowidłówkę, Rzyszczów, Wasylów, Makarów, Rokitne, Byszów i Fastów. Wiernych liczy 14, 897; luterski 1; kaplica roskolnicza 1; żydowskich bóżnic 3; kaplic wotywnych i pomników 7; uczonych towarzystw 8; dobroczynnych 11; cywilnych biur kancelaryj 52; wojennookręgowych i pułkowych zarządów sztabów 23; batalionowych i innych kancelaryj 32. Uniwersytet 1; duchowna akademia 1; panieński instytut 1; wyższa żeńska szkoła 1; gimnazyów męzkich 3, gimn. żeńsk. 4; wojskowe gimnazyum 1; realna szkoła 1 junkierska szkoła 1; kolegium 1; szkół muzycznych 2; męzkie progimnazyum 1; duchowne seminarynm 1; duchowna żeńska szkoła 1; szkoła rzeniiieślnicza; wojskowa falczerskaszkoła 1 szkola rysunku 1; szkół niższych 16; pism peryodycznych 8; bibliotek 8; księgarń 5; drukarń 15; banków 9; biur notaryalnych 9; biur in formacyjnych i transportowych 9; towarzystw asekuracyjnych 12; towarzystwo wodociągów i gazowego oświetlenia 1; teatrów 3; hotelów 25; zakładów przemysłowych w tejliczbie i cegielń 89 2227 robota. , 5672107 rs. . prod. ; rękodzielń 11; wojsk, lazaret 1; szpitalów 9; łaźni 5; domów przytułku dla ubogich 2; przy tułek dla dzieci sierót 1; tanich obiadów 1; towarzystw sióstr miłosierdzia 1; stacyą pocztową i o 3 w. od niej centralny dworzec dróg żelaznych brzeskiej i kurskiej. Powierzchnia K. , we wnętrzu swem, mnóstwo przeedhistorycznyoh przechowuje zabytków. W okolicy monast. kiryłowskiego pełno jest przejść podziemnych, skrytych, sklepistych, o tajemnych czeluściach, ręką ludzką wykopanych pieczar. W jednej z nich, na Zahorowszczyżnie, w jarze Bałaszowa, kamienny sierp znalezniono. W innej natrafiono na resztki kuchenne, kamyk formy konicznej, Jakby do kłucia i miażdżenia kości, kółko kamienne kształtu główki od szpilki, i na ułomek końcowy krzemienistego narzędzia. Prof. Rogowicz wnosi, że sklepiste wydrążenia te, sądząc z zawartości ich. mogły być mieszkaniem pierwotnego człowieka, z poryodu kamiennej kultury, wcześniejszej od palafitów. Oprócz tego, w tychże pieczarach miały być wykopane dwie głowy ludzkie, z czerwonego łupku, i z takiegoż kamienia jakby wyobrażenie ręki ludzkiej, ale te przedmioty przez niepowołanego archeologa zostały zatracone. Niedaleko ulicy Kiryłowskiej wyryto 12 szkieletów ludzkich, bez czerepów; czerepy zaś te były pogrzebane w osobnem miejscu, w kurhanie. W sadybie zaś Marra na całkowite cmentarzysko pogańskie skie natrafiono. Znaleziono w niem zgliszcze ciałopalne, mnóstwo popiołów, kości niedopalonych i skorup potłuczonych naczyń glinianych. Inne przedmioty znalezione tu były, jako to paciorki, zausznice srebrne jedna z nich ze złotego drutu, srebrne kuficzne monety, dziurkami opatrzone, dla zawieszenia na szyi. Obok tego pogańskiego cmentarza znaleziono też starodawne pobojowisko tatarskie, gdzie odgrzebano wielką ilość czerepów tatarskich i słowiańskich, pomięszanych razem; w jednej z mogił tegoż pobojowiska wyryto trzy kościotrupy ludzkie, obok nich siodło z strzemionami, czerep jeźdzca, rozbity kiścieniem czy też głazem okrągłym Rogowicz. Opisują K. następujące dzieła Jul. Bartoszewicz Szkic dziejów K. w Albumie Malown. Belier i Raczyńskiego, Warsz. 1861 62; Nowogoredcewa Geogr. opisan. gor. KiewaKiew 1784. Berlińskiego Kratk. opis. KiewaSt, Petersb. 1820; Ewg. Bołchowitinowa Opis Kiew. Sofijskoho Sobora Kiew 1825 i Opis KiewoPieczer. ŁawryKie w 1831. Nik. Zakrewskiego Oczerki istor. . gorod. Kiewa Re Kijów wel 1836. Bułhakowa Opisanie kiew. akademii, St. Petersb. 1843; Żurawskiego Obozrenje Kiewa etc, Kiew 1847; Maksymowicza Pałomnik Kiew. 1845; Bielińskiego Kratk. opis. desiatinnoj cerkwi Połtawa 1849; Murawiewa Kiew i eho swiatyniaKiew 1864; Semenliowskiego Kiew i eho swiatyniaKiew 1864; tegoż Galereja Mew. widow 1857; Nik. Zakrewskiego Letopis i opis gorod. Kiewa Moskwa 1856; tegoż Opisanije Kiewa Moskwa 1868; Sbornik materjałow dla istor. topografji Kiewa i eho okrestn. Kiew 1874. A. Rogowicza; Ob otnositelnoj drewnosti peszcer Wiz Kirył. monast. w. Kijewlaninie N. 114 rok 1876; tegoż Istor. zapiska o botaniczeskom sadie Uniwersyteta św. Władymira w osobnej odbitce. Prócz tego Mómoire extrait du journal d un voyage fait au printeraps de 1787, dans la partie męmdionale de la Russie, par Boulogne et Barth; Johann Wilhelm Mollers Doctor der Arzneikunde Hofrath des vestorbenen Kónigs voa Pohlen, und Mitglied der naturforschenden Gesellschaft in Westphalen, Reise von Yolhynienund Cherson in Russland, im Jahre 1787 Hamburg 1802; Voyages de Minde an Angleterre par la Perse, la Russie et la Prusse, fait en 1817 par le lieutenatitcolonel Johnson, trad. de Fangi. Paris 1817, , denx vol. JanaHerbiniusza Religiosae Kijovionses cryptae siva Kijovia subterranea, Jona 1675 Russica, H. 572. Sementowskiego Kiew, oho świątynia, 6 uzupełn. wydanie Kijów 1881. Kiew i eho okrestnosti. Adres Kalendar na 1881 sostawił N. Taranowskij. Pantiuchow Statist, i sanitarn. oczerki Kiewa, 1875. Czernyszew Putiewoditel po Kiewie, 1875; Kiew i eho predmiestija po perepisi 2 marta 1874, K. 1875. Edward Rulikowski. Gubernia kijowska. Rozległość 44. 806 wiorst kwadr. Ludność 2, 144, 276 w tem 78, 109 katol. a r. 1879 było 277, 497 izr. . Stanowiła własność rzplitej do końca zeszłego wieku, kiedy kraj ten wcielono do Rossyi, a województwo kijowskie na gubernią zamieniono. Z powodu długiego zostawania pod rządem polskim, gubernia kijowska i dziś jeszcze, u lu du pogranicznych gub. połtawskiej i chersońskiej, polską się nazywa J. Funduklej. Opis statystyczny gubernii kijowskiej. Kijów 1852 r. , t I, karta 2. Dzisiejsza gub. kijow. , utworzona r. 1797 z ziem i miast oderwanych od Polski, liczyła 12 powiatów i 532, 793 głów płacących podatki. Ostateczne zaś uorganizowanie t. j. wcielenie miasta Berdyczowa nastąpiło r. 1846. Gubernia dzieli się na 12 powiatów, mianowicie kijowski, wasylkowski, radomyski, skwirski, berdyczowski, lipowiecki, taraszczański, kaniowski, czerkaski, czehryński, zwinogródzki i humański. Graniczy na północ z mińską gub. , na wschód rz. Dnieprem, z guber. cziernihowską i połtawską, na południe z chersońską guber. , na zachód wołyńską i podolską gub. Kijow, gub, tworzy nieforemną figurę podługowatą, której największa długość w kierunku biegu rzeki Dniepru wynosi 57 mil, największa za szerokość na południowym jej krańcu 33 m. Pod względom zaś położenia geograficznego, za wiera się ona między 51 29 i 48 28 szer. , 46 i 50 30 długości wschodniej. Pod względem topogr, , północna część gubernii stanowi dalszy ciąg obszernego bagnistego Polesia, idącego od Mozyrza i Rzeczycy w guber. mińskiej i obejmującego w kraju tutejszym pow. radomyskiego i 1 2 powiatu kijowskiego. Cala ta powierzchnia, około 700 mil kw. , jest pokryta lasami, bagniskami i nizinami. Część środkowa przedstawia wyniosłe płaszczyzny, poprzecinano miejscami przez parowy i doły, tudzież przez pasma gór i pagórków z lasami pomieszanych; w południowej nareszcie części napotykają się obszerne stepy urodzajne. Wyniosłości, w różnych kierunkach kraj przecinające, podzielone być mogą na wewnętrzne i nadbrzeżne; te ostatnie idą wzdłuż Dniepru na całej jego długości w guber. kijowskiej. Wewnętrzne zaś stanowią odnogi pasma Karpat, wchodzących tu z pogranicznych Wołynia i Padola. Odnogi te, widocznie skierowane na południowschód, przechodzą Berdyczów. Machnówkę, Lipowiec, Piatyhary, Zwinigródkę i Ztotopol do gub, chersońskiej, której cały pas północny, przyległy do gub. kijowskiej, spoczywa na granitowej podstawie tejże formacyi. Najwynioślejsze miejsce znajduje się w pow. berdyczowskim, między samem m. Berdyczowem i m. Machnówką, w okolicach basojnu rzeczki Hnyłopiaty, wynosząc blisko 160 sążni nad poziom morza; wówczas, gdy średnia wysokość gubernii nie przewyższa 35 sąż. nad poziom morza. Wyniosłość ta rozgranicza zarazem basejny Bohu i Dniepru, dając początek mnóstwu rzeczek spadających, jak do jednej, tak do drugiej rzeki. Do Dniepru wpadają Prypeć, Teterew, Łosionka, Irpień, Stuhna, Roś, Olszanka, Taśmina; do Bohu Sob, Sieniucha, Desna mała. Do każdej z tych rzek wpadają inne, jak np. do Prypeci Usza, do Teterowa Irsza, Zdwiż; do Irpeni Upawa; do Rosi Kamionka, Rastawica i t. d. , tak, że liczba wszystkich rzek i rzeczek wpadających do Dniepru i Bohu, a także do ich dopływów, wynosi 552. W ogóle wierzchowiny wszystkich tych rzeczek są bagniste, wszystkie ich zakręty zwrócone ku północy, mają z lewej strony brzeg znacznie wzniesiony, przy kierunku zaś południowym prawy brzeg wyższy od lewego. Na wiosnę wylewy tych rzek w miejscach niższych zrządzają znaczne szko Kijów dy. Jezior wielkich niema, mniejszych zaś dosyć w pow. radomyskim i kijowskim; stawy, z grobel młyńskich utworzone, prawie przy każdej wsi znajdują się; wprawdzie od niedawna wody w gubernii znacznie uszczuplały, a to jak można wnosić, z powodu wycięcia lasów; z tegoż powodu i klimat znacznie się zmienił, częstsze i dłuższe zaczęły panować latem posachy, chociaż zawsze klimat gubernii można w ogóle nazwać umiarkowanym. Średnia temperatura skali Reaumura wynosi wiosiią4 8 w Iecie 17, w jesieni 5, w ziinie 6. Zwykle mrozy zaczynają się w końcu listopada i trwają z przerwami do końca marca. Jesień w ogólności jest zimniejszą od wiosny, chociaż i w marcu trafiają się często zimna większo od listopadowych, W zimie mrozy zwykle nie przenoszą 80 20 Najdłuższy dzień w Kijowie, leżącym pod. 50 27 szerokości północnej i 48 13 długości wschodniej, trwa godzin 16 minut 11 i sekund 30. Pod względem geologicznym kijowską gubernią podzielić można na dwie części. Jak pierwszą, tak drugą tworzą ziemie napływowe, z tą różnicą, że pierwsza, zajmująca większą częśó gubernii, wspiera się na rozmaitych formacyj granitach z ich podrzędnemi gatunkami; druga zaś, do prawego brzegu Dniepru przytykająca, przedstawia szereg różnych rodzajów osadowych glin, piasków i piaskowców. Naturalne płody gub. kijowskiej, zasługujące na wzmiankę, są następujące różne gatunki glin ceglana, biała z której wyrabiają się ogniotrwałe cegły, garncarska i fajansowa, wapno, margiel, piaskowiec granit, łupek, gabro podług Zejsznera, ruda żelazna, torf powiat radomyski i w okolicy Białejcerkwi, lignit Jerki w zwinogródzkim pow. , bursztyn kopalny Debińce koło Bohusławia a nawet, podług niedawnych poszukiwań, kamienny węgiel m. Steblów w kaniowskim pow. . Z roślin zbożowych rosną pszenica ozima i jara, żyto; owies, jęczmień, tatarka, len i konopie, groch i proso. Z ogrodowych roślin, oprócz tych, które uprawiają w północnych i środkowych guberniach, dobrze rosną i dojrzewają, szczególnie w południowych powiatach melony, kawony, bakłażany solanum sycopersicum, kukurudza, kapusta włoska, mak, chmiel, pory, selery, kartofle i jedna z najważniejszych produkcyj kraju, buraki cukrowe. Z drzew owocowych I krzaków najbardziej upowszechnione są gruszkowe, wiśniowe, trześniowe i śliwkowe morele i brzoskwinie; jabłonie, jako mniej właściwe miejscowości, rzadko obradzają; z jagód zwyczajne są maliny, porzeczki białe, czerwone i czarne i agrest. Prócz tego są tu uprawiane z korzyścią tytuń, orzech włoski, winograd, któren jednakże, z powodu niedojrzewania odpowiedniogo, bywa najczęściej kwaśnym; drzewa morwowe także się udają, lecz próby z jedwabnictwem nie powiodły się. Wiele drzew owocowych rośnie w dzikim stanie, szczególniej grusza, wiśnia, maliny, porzeczki i i d. Lasy, tak znaczne niegdyś w kijowszczyżnie, w wielu miejscowościaoh zupełnie prawie zostały wycięte do fabryk cukru; znaczniejsze pozostały w pow. radomyskim i w okolicach Dniepru; składają się one przeważnie w północnej części z sosny, na południu zaś dąb, jesion, lipa, grab, brzoza, topola, klon, . osika, wierzba, leszczyna i inne. Zwierzęta w stanie dzikim znajdujemy następujące wilk, lis, borsuk, kot dziki, sarny, dziki, zające, wiewiórki; lecz wszystkie te zwierzęta, z powodu polowania na nie w czasie wzbronionym, są w nadet malej ilości; niedźwiedź poleski, mniejszy od litewskiego, już i w radomyskich lasach rzadko się zdarza. Z ptaków znajdują się tu sępy, orły kilka gatunków, głuszce, cietrzewie, pardwy, kuropatwy, przepiórki, dropie, mewy, kaczki i gęsi dzikie, czaple, bociany, żurawie i t. p. Z ryb poławiają się sądak, jazgarz, okoń, miętus, karp, lin, leszcz, turan, rumienica, szczupak, a w Dnieprze sum i jesiotr. Ludność składa się głównie z Rusinów i Polaków, a także Niemców, Serbów, Czechów kolonistów, Żydów, Cyganów. Oprócz 12 miast powiatowych, gubernia, posiada jeszcze 103 miasteczek, z których 19 należy do rządu, 80 do osób prywatnych i 4 we wspólnem posiadaniu rządu i oby wateli; 1847 r. posiadała miast 12, miasteczek 101, siół 1106, wsi 839, futorów 67; razem 2125. Rolnictwo stanowi główne zajęcie mieszkańców. Grunt we wszystkich powiatach środkowych albo stepowych, na łokieć blisko składa się z ziemi czarnej, tłustej 1 kleistej. Piaski otwarte ukazują się w połudmowej części zwinogródzkiego pow. i w części wschodniej pow. czehryńskiego; ciągną się na 7 mii do granicy chersońskiej gubernii. W pow. kijowskim część północna piaszczysta i bagnista a także i w pow. taraszczańskim trafiają się miejscami piaski. Lecz w ogólności, przy namnażaniu się fabryk cukrowych, a z niemi i plantacyi buraków, gleba kijowszczyzny, tak niegdyś żyzna, potrzebuje obecnie w wielu miejscach nawozów. Jak w samej uprawie roli, narzędziach rolniczych, tak też i w całym trybie gospodarstwa, prawie wszystkie większe majątki wprowadziły ulepszenia. Z pomocniczych narzędzi upowszechniły się już siewniki, kosiarki, żniwiarki, mlocarnie parowe a świeżo wprowadzają się pługi parowe. Jako najwięcej postępowe i celujące gospodarstwa w gubernii można wymienić Burzankę hr. Potockiego, Białocerkiew i Stawiszcze hr. Branickiego i gospodarstwo hr. Bobryńskiego. Z roślin zbożowych sieją Kijów skim. i w mieście Tahańczy, powiecie kaniowskim, fabryka konopnych wyrobów we. wsi Fediokówce pow. zwinogródzkim fabryka likierów we wsi Chiżnej pow. humańskim nie głównie pszenicę, prócz pow. radomyskiego, kijowskiego i części pow. czehryńskiego gdzie. się nie udaje, której wywożą blisko 600, 000 czetwerti. Także wielkie o. obszary ziemi zajęte są pod plantacye buraków cukrowych powiaty zwinogródzki, taraszczański, kanioi wski, lipowiecki i wasylkowski czerkaski i czehryński. W pow. kaniowskim w okolicach osady Sachnówki plantują tytuń. Liczba rolników w gubernii wynosi około 1, 200, 000. Zboże transportują do Odessy, Mińska, Mohilewa, Rygi i leśnych powiatów Wołynia. Według statystyki. 1846r. na 100 czeiwierti wysiewu przypada w całej gubernii 31 3 5 żyta, 16 3 4 pszenicy, 22 owsa, 13 jeczmienia, 11 hreczki, 4 1 5 prosa. 1 3 4 grochu. Prawie, to samo w r. 1794. Ilość bydła rogatego w gub. wynosi około 600 tys. sztuk, owiec w 1846 r. 547, 073. Cukrowni 65 w r. 1866. R. 1865 ludn. 2051114, t. j. męż. 1025032 a kobiet 1025762 w miastach 227, 308, po wsiach 1, 823, 806. Gorzelnictwo stanowi także jedne z główniejszych gałęzi przemysłu miejscowego. Cukrownictwo, jak produkcya mączki cukrowej, tak też i rafinady, szczególnie w ostatnich czasach się rozwinęło; w gubernii liczy się 73 piaskowni produkujących mączkę. i 7 rafineryj. W 1877 r. wyrobione było cukru, na sumę 32, 977, 000 rs. , przerobiono bu raków 4. 000 000 berkowców 1lpudowych, dając. zajęcie prawdziwej armii robotników, bo więcej niż 32, 000. Cukier tutejszy nie tylko wywożą do Rossyi środkowej, lecz także i zagranicę, mianowiciedo Turcyi i Azyi Mniej szej. Gospodarstwo leśne, mianowicie pędzenie dziegciu, smoły i sprzedaż płodów leśnych zajmuje mieszkańców polesia, skąd rok rocznie spławiają do portów Czarnego morza około 35, 000 belek i 40, 000 sążni drzewa opałowego, R. 1880 było w całej guber. 560 fabryk, zajmujących 36, 021 robotników i 76, 956, 617 rs. produkcyi dających. Hodowla bydła rogatego, koni i owiec przynosi mieszkańcom znaczne korzyści. Owoce rodzą tu dość obfi cie handel suchemi. konfiturami w Kijowie; z większych ogrodów znane są Branickich koło BiałejCerkwi i Zofijówka w Humaniu, własność rządowa. Dawniej wielu włościan trudniło się czumaczką transport wołmi, dziś, ze zwiększeniem środków komunikacyjnych, t j. ulepszeniem dróg, przeprowadzeniem kolei przemysł ten upada. Obeonie jeżdżą jeszcze wło ścianie do Krymu po sól i nad brzegi Donn po ryby, głównie używane przez nich w czasie postu. Z rękodzielni na wzmiankę zasługują fabryki. sukna w m. Chabnem, pow radomyka 110 ucz. W miastach powiatowych i miasteczkach znajduje się 11 szkół o 2 Masach z 1, 820 płci męzkiej i żeńskiej. O Jednej klasie prichodskich szkół 11 z 418 ucz. . Cerkiewno parafiąlnych szkół 10 i uczn. 361; żyoperuje, fajansu i porcelany w Międzygórach o 2 mile od Kijowa; zakłady mechaniczne w Kijowie, w Horodyszczach pow. zwinogródz ki Białej Cerkwi pow. wąsyIkowski. i wiele cukrowni. Sławne niegdyś kontrakty kijowskie, jako też jarmarki w Berdyczowie i BiałejCerkwi, obecnie znacznie, podupadły. Oprócz wzmiankowanych wyżej kolei żelaznych, są w gubernii drogi pocztowe, któremi połączono wszystkie miasta powiatowe; szosa prowadząca z Kijowa na Wołyń, droga wodna Dnieprem do. Czarnego i Baltyckiego morza i inne; główna linia kolei idzie od Kijowa, w m. Chwastowie odpada od niej gałąź prowadząca przez wasyikowski, taraszczański, kaniowski, zwinogródzki, czerkaski. i czehryński powiaty do kremieńczuckiej linii; wa wsi zaś Koziatynie główna linia dzieli się na południową, prowadzącą Podolem do Odessy, i zachodnią przez Berdyczów na Wołyń. Pod względem administracyi gubernia kijowska wchodzi w skład kijowskiego okręgu, rządzonego przez jeneralgubernatora, mieszkającego w Kijowie, gdzie też mieszka i metropolita, południowej Rossyi; katolicy zaś należą do żytomierskiej dyecyzyi, t. j. sześciu dekanatów kijowski, radomyski, berdyczowskij skwirski, humański, zwinigródzki dyecezyi łuckożytomierskiej. W roku 1877 we wszystkich zakładach naukowych gub. kijowskiej było 61, 788 uczącychsię płci męskiej 49, 248 i żeńsk. 12, 540. Liczba, ta obecnie powiększyła się. o 300 z górą, z powodu otwarcia wyższych. żeńskich kursów. Z tej ogónej. sumy. na Kijów wypada 9, 831. uczących. się 7, 118. mezc. i 2, 713 kob. , na miasta powiatowe 3, 642 2, 577 męż, i 1 065 kob i na, powtaty. 48, 315 39, 553 m; , i 8, 762 kob. . W uniwersytecie 806 słuch czy, w duchownej akad. 164, w kolegium, Pawła Gałagana 2 180 iw realnej szkole 232 uczn. W duchownych żeńskich zakładach 2, 038 ucz. ; w duch. seminaryum i w 2 duch szkołach 981 uczniów. W wojennych zakładach, t. j. w wojennem gimnazyum. w junkierskiej szkole i w2 felczerskich 1, 512 uczn. Geometr. taksac. szkoła 19uczn. , w instytocie akuszerek 200 uczen. W rzemieślniczej szkole 132 uczn. Za obrębem miasta w gubernii jest jedna realna szkoła w BiałejCerkwi z 548 uczn. i seminaryum nauczycielskie 100 uczn. ; szkoła rolniczoogrodnicza w Humaniu z 242 uczn. i 3 duch. szkoly z 480 uczn. Z niższych naukowych zakładów w Kijowie znajduje się 28 parafialnych prichodskich szkół z 1, 457 uczniami i uczennicami. Szkoła ewangielic Kijów Kijowo dowskich kaziennych 12 z 890 uczn. Wiajskioh szkół o 2 klasach 6 z 195 uczn. , o jednej klasie 80 z 3, 582 uczń. ; cerkiewnoparaf szkół 1320 z 35, 113 nczn. i uczen. Ilość wkładów rządowych na elementarne szkoły w każdej z 3 połudn. zachodn. gub. równa się w średnim rachunku 69, 847 rs. Okrąg nauk. kijowski ma 10 gimn. ; 3 w K. , Żytomierz, Kam. Podol ski, Niemirów, Połtawa, Łubna, Czerników, Nieżyn, Nowogród Siewierski; progim. 7; żeńskich 6 gimn. i 13 progimnazyów Na 5, 882 uczniów w gimn. i progimn. było 632 żydów w r. 1878; w szkołach realnych na 1, 615 uczniów 213. , R. 1876 okrąg naukowy miał 2, 573 szkół począt. , koszt utrzymania 431, 347 rs. ; z tego rząd 212, 931 rs. ; miasta 52, 648 rs. ; wsie 70, 508 rs. ; ziemstwa 5, 031 rs. Okrąg wojenny ki. obejmuje 3 gub. kijowską, wołyńską i podolską, razem 144, 854 w. kw. Marszałkami szlachty gub. kijowskiej byli hr. Gustaw Olizar; Tymoteusz Kozłowski senator; hr. Adam Rzewuski; hr. Józef Potocki; hr. Piotr Potocki później Aleksander Horwat. Czyt. Wojejków Kijewskaja gub. , Petersb. 1867. Porównaj art. Ukraina. Kl Przed. Powiat kijowski, r. 1797 utworzony, dzieli się na 5 okręgów polic Hostoml, Makarów, Obuchów, Rzyszczów, Demijöwka. Rozl. 4, 968 w. kw. Według statystyki zasiewu 1846 r. na 100 czetwierfi wypada w powiecie 43 żyta, 6 pszenicy, 23 owsa, 21 hreczki, 4 jęczmienia, l, 9 prosa, 1, 1 grochu. Cukrowni 1866 p. K. posiadał trzy. R. 1865 ludn. 158, 392, t. j. męż. 76, 929, kob. 81, 463 w tem było 1879 r. 23, 650 izr. . R. 1847 posiadał 1 miasto, 13 miasteczek, 90 siół, 113 wsi, 19 futorów, razem 236. R. 1880 fabryk 70 z 2, 596 robot. , 7, 981, 094 rs. prod. Marszałkowie powiatu Jam Buttowicz, Onufry Hołowiński, Walenty Rościszewski, Franc. Charlęski, Maur. Poniatowski. Kijowska Brzeska dr. żel. ma 607 wiorst dł. 22 godzin. . Główne stacye Brześć, Kowel, Zdołbunowo, Berdyczów, Koziatyn, Fastów, Kijów. Prócz tego od r. 1870 dwie gałęzie I KoziatynZmierzynka do Odessy 104 w. ; II ZdołbumowoRadziwiłłów do Lwowa 86 wiorst KijowskoKurska dr. żel. , ma 442 w. 18 godz. ; główne stacye Kijów, Nieźyn, Konotop, Kursk. Kijów, wś, os. leśna, młyn, nad rz Wartą, pow. noworadomski, gm. i par. Kruszyna. W 1827 r. było tu 23 dm. , 133 mk; obecnie wś ma 28 dm. , 165 mk. ; 425 mr. obszaru 316 ornej; os. leśna, młyn i karczma, należące do do dóbr Kruszyna, razem 4 dm. , 19 mk i 44 morg. ziemi Br, Ch Kijow, wś w hr. szaryskiem Węg. , kościół paraf. gr. katol. , młyn wodny i tartak leśny, 418 mieszk Kijów, niem. Gaya, msto na Morawie, w okolicy żyznej i winnicami pokrytej. Kijów, znaczne wzgórze lesiste, na wschod, granicy gm. Krzywczy, w pow. przemyskim; wzniesienie 355 m. n. p. m. ; sz. g. 49 47 45, dłg. g. 40 14 15. Przezeń wiedzie gościniec przemyskodubiecki. U połd. zach. podnóża jego, po nad pot. Babią rzeką, rozłożyło się kilka chat, zwanych także Babią rzeką, a tworzących przysiołek wsi Krzywczy. Tm, u stóp tego wzgórza, , nad tym potokiem, jak świadczą da wne dokumenta, istniała mogiła, jako też małe jeziorko, któro znajdowało się w tem miejscu, gdzie dziś jest. źródło Babiej rzeki. O jeziorku istnieje wiele pomiędzy ludem podań; z tych. najciekawszą jest legenda o babie topielnicy, która w niem miała niegdyś siedlisko swoje. Zachodnie stopy tego wzgórza opływa rzeka Kamionka ob. . Br. G. Kijowiec 1. wieś, folw. , nad jeziorem Skulskiem, pow. słupecki, gm. Skulska wś, paraf. Ostrowąż, odl. 34 w. od Słupcy; wś ma 5 dm. , 113 mk. ; folw. 2 dm. , 31 mk; 557 mr. gruntu, 3 bud. mur. , 4 drew. 2. K. , wś i folw. , pow. bialski, gm. Dobryń, par. Piszczac. Posiada cerkiew i szkołę. W 1827 było tu 73 dm. , 484 mk. ; obecnie 94 dm. , 663 mk. ; b. par. unicka dek. bialskiego, erygow. przez Zygm. Augusta. Dobra majorat Kijowiec, nadane w r. 1836 generał, majorowi Simiszyn, od Biały w. 16, , od Chotyłowa w. 7, nad Krzną, składają się z fol warku K. , nomenklatury leśnej Borówka i Karpy, wsi K. i Dereczanka. Rozległość wynosi mr. 2040; , grunta orne i ogrody mr. 553, łąk mr. 250, pastw. mr. 27, wody mr. 38, nieużytki i place mr. 32; lasu pod nazwą Borówka i Karpy mr. 1140; budowli z kamienia i drzewa 19; płodozmian 6polowy. W terytoryum gruntów folwarcznych są miejscowości mające oddzielne nazwy a mianowicie Hrud, Pasica, Holowczycha, Krycha, Kurhanki, Sołtany i i Poporotno, do których się odnoszą rozmaite legendy i wieści historyczne; przed kilku laty przy przekopywaniu rowów natrafiano na rozmaite szczątki bardzo dawnych zbroi wojennych. Wieś K. os. 74, z grunt. mr. 1803; wś Dereczanka os. 41, z grun. mr. 792; w K. probostwo ma gruntu i łąk mr. 104. Kijowiec, ob. Raków, pow, miński. Kijowiec, wś, pow. żydaczowski, nad Dniestrem, o 9, 1 kil. od Rozdołu, ma cerkiew paraf. gr. kat, szkołę filialną, 682 mk w gminie, 14 na obszarze dworskim. Por. Jawora. Kijowiec, jeden ze szczytów w lesistej gru pie górskiej, pow. stryjski, objętej Oporem od wsch. a Orawą od płn. i zach. Wznosi się on na samej granicy Skolego, Hrabenowa i Korostowa do 1064 m. Lu. Dz. Kijowo ob. Kijewo. Kijów Kijowiec Kijow Kijów Kurkule Kurlandya Kurlandczyki Kurland Kurkund Kijowska góra, 228 m. wys. , w zach. stronie przys. Kije, należącego do Niesianic, pow. Kamionką Strumiłowa. Lu. Dz. kijowski pot, dopływ Bogn. Kijuciowce, folw. pryw. nad rz. Latówką, pow, lidzki, 3 okr. adm. , o 29 w. od Szczuczyna, 44 mk. 1866. Kijuciszki, okolica szlachecka. pow. lidzki, 5 okr. adm. ; od Lidy o 51 w. , od Ejszyszek 19; dm. 4, mk. katol 22 1866. Kijuszczany, wś i folw. , mk. kat. 112, żyd. 3, dm. 16; odl. od Święcian w. 29 i 20; obie w 1 okr. pol. pow. świeciańskiego położone. 1866. Kik lub Wierzchowiska, młyn i pustk. nad rz. Prosną, pow. wieluński, gm. i par. Mokrsko; odl. 17 w. od Wielunia. Jestto młyn wodny i kopalnia torfu na przestrzeni 259 mr. ; 7 dm. , 51 mk. Należy w części do dóbr rządowych Mokrsko, od nich 1879 r. oddzielone. Kikacz, , Tikacz, ob. Kekaczu, Kikcie, Kichty, wś, pow. żytomierski, par. Cudnów, dawniej należała do Konstantego Pio trowskiego, dziś do Budzyńskiego. Roku 1867 miała 14 domów. X M. O. Kiken niem. , ob. Kiki. Kikerino, st. dr. żel. bałtyckiej w gubernii petersburskiej. Kiki L wś i folw. , pow. turecki, gm. Wola Swiniecka, par. Swinice; odl. 31 w. od Turku. W 1827 r. było tu 15 dm. , 109 mk. ; obecnie wś ma 10 dm. , 103 mk. ; folw. zaś 3 dm. , 28 mk. Według Towarz. kredyt. ziems. folw. K. z wsią K. i Grabiszew rozległy mr. 482; grunta orne i ogrody mr. 235, łąk mr. 17, pastwisk mr. 157, nieużytki i place mr. 72; bud mur. 6, drew. 5; pokłady torfu w niektórych miejscowościach. Wieś Kiki os. 24, z gruntem mr. 111; wś Grabiszew os. 13, z grun. mr. 212. 2. K. , wś i folw. , pow. łaski, gm. Bałucz, par, Mikołajowice. W 1827 r. było tu 10 dm. , 82 mk. , obecnie 185 mk. , ziemi włośc. 61, dwors. 593 mr. Należy tu młyn Piła. Kiki, niem. Kiken, pustkowie do wsi Bodzanowice, pow. olesiński. KikillGirge, al. Palleiten niem. , wś, pow szyłokarczemski, st. poczt. Palleiten. Kikiszówka, wś, pow. berdyczowski, nad strugą do Hnyłopiaty wpadającą, o 7 w. na płd. od Berdyczowa, par Machnówka. Ma 475 mk. prawosł. , 18 katol. ; cerkiew św. Parascewii, drew. , z r. 1759, wystaw, przez stolnika owruckiego Stanisława Kostkę Baczyńskiego. Czwarta część wsi należy, z mocy koofiskaty, do skarbu, a reszta 351 dzies, do Ludw. Humnickiego do r. 1861 Onufrego Borzęckiego, dawniej Grudzińskich; włościanie mają 330 dzies. ziemi. Kikity, niem. kikten, wś, pow. reszelski, na bitym trakcie bisztyńskojeziorańskim, 1 i pół mili od msta Jeziorany, nad wielkiem jeziorem Laniern, na polskiej Warmii, oddawna własność biskupów waimińs. R. 1656 liczono włościan 24, gbur. 8, sołt. 1, wolny 1, karczm. 1; dawali 36 Ł owsa, 32 kur, czynszu fl, 112. Po rozbiorze Polski rząd praski zabrał tę wieś i wydał na własność prywatną. Kikkurn niem. , dobra w Kurlandyi; pow. i par. Hazenpot. kikojty, niem. Kikojt, Kykoit, dobra, powiat malborski, na żuławach, o pół mili od dworca kolei żal. w Starempolu, obejmują rozleg. włók 23, dm. 4, katol. 42, ew. 31. Par. i szkoła Fiszewo, poczta Starepole. Kś. F. kikolska Wólka grabowa, wś, pow. płoński, gm. i par. Pomiechowo; odl. o 36 w. od Płońska; ma 13 dm. , 231 mk. , 294 mr. gruntu. Kikoł, os. , przedtem mko, nad jeziorem t. n. , pow. lipnowski, gm. i par. Kikoł; odl. 8 w. od Lipna, leżą przy trakcie z Płocka do Lubicza i Golubia. Osada K. posiada synagogę, urząd gminnyj kasę wkład. zaliczkową, 2 karczmy. W 1827 r. było 34 dm. i 529 mk. ; w 1862 r. liczono 27 dm. , 453 mk. 367 żydów; obecnie ma 36 dm. , 479 mk. Założona została na gruntach wsi K. w 1791 r. za staraniem dziedzica ówczesnego Ignacego Zboińskiego wojew. płockiego, lecz dopiero rząd pruski w 1799 r. zorganizował tu mczko, które przecież nie mogło się rozwinąć. Wś K. posiada kościół par. mur. , szkołę początkową, 3 wiatraki i karczmę. Piękny pałac wzniesiony przez wojew. Zboińskiego w XVIII w. Wś. K. ma 48 dm. , 630 mk. , 1665 mr. gruntu i 207 m. nieużytków. K. jestto starożytna osada, niegdyś główny punki po wiatu całego w ziemi dobrzyńskiej. Istniał tu zamek gród, nadany przez księcia mazowiec. Konrada synowi Kazimierzowi 1236 r. wraz z Kujawami. Kościół i par. niewiadomo kiedy założone; obecny kościół murow, wzniósł podobno Franc. Ksaw. Zboiński jeszcze przed założeniem msta na gruntach K. ; odnowiony 1843 r. August III ustanowił tu 4 jarmarki w 1745 r. Par. K. , dek. lipnowskiego, 3026 dusz. Gmina K. należy do sądu gm. okr. IV, liczy 457 dm. , 4535 mk. ; obszar gruntu wynosi 13511 mor. , w tem nieużytków 558 mr. ; z całego obszaru 5191 mr. należy do włościan. W gm. znajdują się 2 kościoły, 5 karczem, 6 wiatraków, kaplica 1, synagoga 1, szkoła 1, ewangielicki dom modlitwy, gorzelnia 1. W skład gminy wchodzą następujące wsie Boguchwała, Buchowo, Bielica, Cieluchowo, Gołuchowo, Grodzień, Janowo, Jarczuchowo, Kikoł os. , Kikół wś, Korzyczewo, Kołatek, Kołat, Ksawery, Lu bin, Makowiec, Nowopole, Rybniki, Sumin, Sarnin rum. , Wąglewo, Walencin, Wydmuchowe Zajezierze. Dobra K. składają się z folw, K. , Walencin, Nowopole i nomenklatury wieczysto czynszowej Wójtówka wsio niżej wy Kurkle Kurkliszki Kurkocin Kijowska góra szczyzna, Spitowszczyzna i Sibitowszczyzna, oraz z wsi oderwanych od starostwa onikszciańskiego Żodejki, Zborowszczyzna, Ropały i Tejkiszki. W r. 1771 posiadał je Wereszczyński, opłacając kwarty w ilości złp. 929 gr. 2, a hyberny złp. 516. Kurkle, wś, pow. szawelski, gm. radźwiliska, 29 osad, 70 dzies. ziemi. J. Godl. Kurkliszki wś, pow. trocki, 1 okr. adm. , na płd. wsch. od mka Jewje, nied. jeziór Baka i Siemiut, o 10 w. od Trok. miała 1866 r. 17 dm. , 156 mk. R 1592 d. 3 paźdz. Aleksan der Siemaszko wydaje synowi swemu Mikoła jowi prawo darowne na K. W r. 1598 d. 31 grud. Bohdan Maciejewicz Ogiński podkomo rzy trocki, nabyte od Mikołaja Siemaszki K, sprzedaje Jerzemu Radoszyńskiemu za 600 kóp groszy litewskich; 1600 r. d. 25 paźdz. Radoszyński sprzedaje je Tymofejowi Bace i żonie jego Helenie z Radoszyńskich; w r. 1639 d. 12 lipca Andrzej Tymofejewicz Baka sprze daje K. Samuelowi Ogińskiemu ciwunowi tro ckiemu za 4000 kóp groszy; 1688 r. 1 paźdz. Marcyan Ogiński testamentem leguje K. domi nikanom trockim. E. 1776 d, 28 maja Fran ciszek de Raës sędzia grodzki trocki otrzy muje od króla Stanisława Augusta przywilej juris caduci na K. Stąd proces de Raësa z dominikanami, którzy praw swoich na K. Ogińskim ustąpili. Proces zakończył się ugo dą r. 1779 d. 30 grud. Ogińska zrzekła się K. na rzecz de Raësa, który wydanym 1781 r. d. 15 stycznia dokumentom zobowiązał się dominikanom trockim wypłacić 16000 zł. R 1799 dobra K. posagowe De Räessówny Ra cheli Römerowej Michałowej, marsz. gub. wileńs. Nabył je potem Kotłubaj Edward i w 1860 roku sprzedał generałowi Stołypi nowi. K. R. Kurkocin, niem. od r. 1863 Wimsdorf, u Zarańskiego mylnie Kirchdorf, wś włośc. kościelna, pow. brodnicki, pół mili od bitego traktu brodnickotoruńskiego, 1 1 2 mili od Wąbrzeźna, przy granicy pow. chełmińskiego. Obszaru liczy mr. 3668, bud. 114, dm. 55, katol 355, ew. 80. W miejscu jest filia katol. do parafii w Radowiskach, . dekanatu golubskiego, szkoła. Poczta Wrock. Pierwszy dokument lokacyjny znany jest z r. 1317, wydany przez komtura kowalewskiego Hermana. Jest tu cegielnia. Kurkow dok. , ob. Kurki. Kurkowicze albo Kurkiewicze, wś w gub. mińskiej, pow. mińskim, w gm. samochwałowickiej, o wiorst parę od miasteczka Samochwałowicz położona, ma osad 21. Al. Jel. Kurkowicze, wś, pow. starodubski gub. czernihowskiej, nad rz. Wyryą, 2200 mk. Kurkówko, niem. Kurkowken, folw. , pow gierdawski, st. p. Nordenburg. Kurkowo, wś szlach. , pow. kolneński, gm. Kubra, par. Romany. W 1827 r. wś rząd. , 19 dm. , 113 mk. Kurbowo, dwór szlach. , pow. święciański, par. Komaje, własność Kurkowskiego; 3 okr. adm. , o 35 w. od Swięcian, 1 dm. , 11 mk. katol. 1866. Por. Komaje. Kurkowo 1. w dok. Kurkaw, niem. Kurkau, wś, pow. niborski, dawniejszy działdowski, na pruskich Mazurach, nad Działdówką, pierwszy raz wspominana r. 1350. R. 1383 Kum von Liebenstein, komtur ostródzki, zakłada w K. wś dannicką na 60 włókach, nadając sołectwo jakiemuś Janowi. R. 1542 mieszkają tu sami polska, str. 313. ryc. , pow. Polacy. Ob. Kętrz. , Ludność 2. K. , niem. Kurkenfeld, dobra gierdawski, st. p. Nordenburg. Kurkuciany, wś rząd. nad rz. Strawą, pow. trocki, 1 okr. adm. , 20 w. od Trok, 11 dm. , 143 mk. katol. 1866. Kurkule, wś włośc. i rząd. , pow. święciański, 4 okr. adm. , o 38 w. od Swięcian, 15 dm. , 108 mk. katol. 1866. Kurkuł, os. , pow. augustowski, gm. Wołowiczowce, par. Teolin. Nie zamieszcz. w urzęd. spis. Pam. Kn. 1878. Kurkund, st. p. w pow. parnawskim gub. ryskiej, między Parnawą i Weimarem. Kurland niem. 1. os. do Szymkowa, pow. świecki, o 2 kil. od traktu bitego świeckotu cholskiego, bud. 15, dm. 13, ewang. 76. Parafia Drzycim, szkoła Jeziorki, poczta Brunst platz. 2. K. , dobra, pow. darkiemski, st. p. Trempen. Kurlandczyki, mały zaśc. na praw. brzegu Berezyny, pow. bobrujski, ma 4 osady, grunta lekkie, łąki dobre, powierzchnia gruntu falista i lesista. Al. Jel. Kurlandya, folw. w pow. słuckim, w oko licach żyznych mka Kiecka, nad rzeką Łanią położony, dawne dziedzictwo książąt Radziwiłłów, do r. 1874 należało do ordynacyi kleckiej, odtąd ustąpiono przez księcia Radzi wiłła Leona księcia Antoniemu i dołączone do ordynacyi nieświeskiej, ma włók 26 1 2. Była tu rezydencya dziwaka ks. Antoniego Radzi wiłła, wojewodzica trockiego, i jakiś czas mie szkała tu przy brace Anna Radziwiłłówna, późniejsza Lubańska, znana z zamiłowania do literatury, o której wspomina w swych pamię tnikach Ewa Felińska. Al. . Jel. Kurlandya. I. Położenie, rozległość, kształt powierzchni. Kurlandya po niemiecku Kurland, po łotewsku Kurzemie od ostatniego rozbioru Polski z cesarstwem rosyjskiem połączona a dawniej lenne księstwo rzeczpospolitej tworząca, stanowi jednę z trzech nadbaltyckich gubernij cesarstwa i leży między 38 35 a 45 4 wsch. dłg. geogr. podług południka Ferro i między 55 40 a 57 46 Kurkow Kurkowicze Kurkówko Kurkowo Kurbowo Kurkuciany Kurkuł Kilanija Kilczeń Kilczówka Kilczyn Kikoł Kikoł Kikoły Kikopie Kikott Kików Kikowicze Kikszty Kikusz Kikuty Kilan mienione, rozległe mr. 2556 folw. K. grunta orne i ogrody mr. 851, łąk mr. 130, pastwisk mr. 54, wody mr. 126, lasu mr. 334, nieużytki i place mr. 56, razem mr. 1552, bud. mur. 1, 5, 1 drew. 30; folw. Walencin grunta orne i ogrody mr. 497, łąk mr. 28, pastwisk m. 11, lasu mr. 216, nieużytki i place m. 23, razem mr. 775, bud. mur. 3, drew. 8; folw. Nowopole grunta orne i ogrody mr. 187, łąk mr. 31, nieużytki i place mr. 11, razem mr. 229, bud. mur. 2, drew. 7; osada wieczystoczynszowa Wójtówka mr. 130. Wsie K. os. 49, z grun. mr. . 219; Bogu chwała 08. 3, z grun. mr. 146; Grodzień osad 22, mr. 763; Franciszków os. 9, z grun. mr. 237; Bógzapłać os. 5, grun. mr. 118; Nowo pole 08. 7, mr. 45; Kołatek os. 4, z grun. mr. 138; Buchowo os. 3, z grun. mr. 106; Radziochy 08. 4, z grun, mr. 16; Janowo os. 15, z gr. mr. 647; Walencin os. 35, z grun. mr. 77; Ksa wery osad 4, z grun. mr. 263. R. 1789 dzie dzic dóbr K. Ignacy Zboiński wysiewał tu 120 kor. żyta, 11 kor. pszenicy; proboszcz 10 kor. żyta, 2 i pół pszenicy. Czynszu miało domi nium z rumunków K. 474 zł. , od żydów 480 zł. , z młyna 42 zł. ; z rumunków Grodzień 3408 zł. Prócz tego do K. należały liczne folwarki i wsie czynszowe. , Ch. Kikoł, jezioro pod osadą t. ., w pow. lipnowskim, oddzielono wąskim pasem ziemi od jeziora Sumińskiego, ma brzegi bezleśne, przeważnie niskie, od płn. daje początek błotom Bielica, ciągnącym się na półn. , na 3 w. przeszło, aż do jez. Moszczanne Jezioro K. ma 58 mr. rozległości a do 9 st. głębokości. Strumień płynący z sąsiednich wzgórz przepływa przez nie i łączy je z jez. Sumińskiem. Br. Ch. Kikoły 1. pow. ostrowski, gm. i par. Długosiodło. Por. Jabłoń. 2. K. , kolonia nad rz. Narew, pow. płoński, gm. i par. Pomiechowo; odl. o 40 w. od Płońska, ma szkołę, 35 dm. , 321 mk. , 739 mr. grunta, 186 mr. nieużytków. Podług wiadomości z r. 1858 wieś K. ma rozległości mr. 950, las obrębu K. mr. 792; razem mr. 1742; własność rządowa. Kikopie, wieś, pow. rossieński, parafia ławkowska. Kikott dok. , ob. Kikuty. Kików, wś, pow. stopnicki, gm. Zborów, par. Dobrowoda; leży na lewo od drogi ze Stopnicy do Wiślicy. Posiada kopalnie piaskowca białego, średnio ziarnistego. W 1827 r. było tu 37 dm. , 268 mk; w XV w. była dziedzictwem Marcina Zborowskiego h. Jastrzębiec i należała w części do par. Dobrawoda, a w części do par. Stobnica. Dług. II, 375. Dobra K. składają się z folwarków Kików, Maryanów, Kosinów, Zagaje i wsi Kików; rozległe mr. 1021; folw. K. grunta orne i ogrody mr. 220, łąk mr. 30, pastwisk mn 2, nieużytki i place mr. 18, razem 270, bud. mur. 15, drew. 6; folw. Maryanów grunta orne i ogrody mr. 90, pastwisk mr. 14, nieużytki i place mr. 5, razem mr. 109, bud. drew. 2; folw. Kosinów gtunta orne i ogrody mr. 133, łąk mr. 8, nieużytki i place mr. 6, razem mr. 147; folw. Zagaje grunta orne i ogrody mr. 185. pastwisk mr. 139, lasu mr. 154, nieużytki i place mr. 16, razem mr. 494, bud. mur. 4. Wś K. osad 56, z gran. mr. 593. Kikowicze, wś szlach. , pow. kowieński, par. Wędziagoła, okr. polic. Janów, ma 20 osad, grunta dobre. J. D. Kikowo, dom. i gm. , pow. szamotulski, 4333 mr. rozl. ; 4 miejsc a K. dom; folw. b No jewo; c Grzywno; leśnictwo d Dąbrowo; 32 dm. , 436 mk. , 106 ew. , 330 katol, 225 analf. ; gorzelnia, młyn parowy, poczta na miejscu, st. kol. źel. i telegr. w Szamotułach Samter o 19 kil. , we Wronkach o 15 kil. M. St. Kikszty, wieś, pow. szawelski, gm. poszuszwiańska, 45 os. , 450. dzies. gruntu. J. Godl. Kikusz, kolonia, pow. średzki, 1 dm. , 9 mk. , należy do wsi i gm. Pięczkowa. Kikuty 1. Stare al. Kejkuty, w dok. Kihoft, Alt Keikuth, wś, pow. szczycieński, na pruskich Mazurach, oddawna przez ludność polską zamieszkała, istniała już r. 1399. R. 1429 Wawrzyn. Sallmundt dostaje młyn w Starych Kikutach na prawie chełmińskiem. R. 1445 Henryk Reuss z Pławna, komtur elbląski, nadaje Jurdze Repete 2 włóki. R. 1496 Jan Tieffen, mistrz krzyż. , odnawia Maciejowi Molewskiemu Matze Molleske, sołtysowi, przywilej na 2 włóki sołeckie, nadane prawem chełmińskiem. 2. K. Nowe, wś, pow. szczycieński, na pruskich Mazurach, istniała r. 1411. R. 1602 mieszkają w Starych i Nowych Kikutach Polacy. Ob. Kętrz. , Ludność polska, str. 395. Kilan to samo co Kielan, dawne imię Ki lian, stanowi źródłosłów nazw Kilanija, Kilanowo, Kilanówka. Br. Ch Kilanija, ws, pow. turecki, gm. Piętno, par. Turek; odl. 9 w. od Turku, ma 10 dm. , 151 mk. Kilanowo, rum. , pow. sierpecki, gm. i par, Raciąż, Niezamieszczony w spisie urzędowym z 1882 r. Wlany, wś, pow. rossieński, par. ławkowska. Kilczeń; Kalina, prawy dopływ Samaru, wpadającego do Dniepru z lewej strony. Kilczówka, rz, w pow. bracławskim, do pływ Sielnicy, bierze początek koło wsi Wójtówki, płynie obok Annopola, uchodzi pod Klebaniem. Dr. M. Kilczyn, potok podgórski, powstaje z dwóch strug leśnych w obr. gm. Łużka górnego, w pow. staromiejskim, we wschodniej jej części; płynie na półn. zachód przez łąki tejże gminy, a przeciąwszy gościniec staromiejski, wpada z pr. brz. do Dniestru. Przy ujściu płynie na Kilanowo Kile Kildehnen Kilczyn horb Kiliany Kilikijów Kilimany Kilianówka płd. zachód. Długość biegu 3 kil. i pół. Ujście 400 m. nmp. . Br. G. Kilczyn horb, szczyt lesistego wzgórza, 819 m. wysoki, na samej granicy Zworu pow. samborski i Łużka Górnego i Niedzielnej powiat staromiejski. Wody jego spływają na zachód do Dniestru, na płd. do Niedzielanki; na wschód płynie Jaglina do Czerchawy. Lu. Dz. Kildehnen niem. , wś, pow. świętosiekierski, st. p. Lichtenfeld. Kile, wś, pow. rossieński, par. ławkowska. Kile, niem. Mehlen 1. , wś, pow. łecki, st. p. Kalinowo. 2. K. , niem. Klehlen wieś, pow. margrabowski, na pruskich Mazurach, przez ludność polską zajmowana. R. 1485 Jan von Tieffen komtur brandenburski, nadaje Szymonowi i jego synowi Andrzejowi na prawie magd. 8 włók pod Turowem i nad granicą litewską z obowiązkiem jednej służby. Ob. Kętrz. , Ludność polska str. 503. Kilejcie, zaść. szl. , pow. wileński, 4 okr. adm. , o 55 w. od Wilna, 1 dm. , 9 mk. katol. 1866. Kitnowo, wś pryw. nad rz. Antą, pow. dzisieński, o 19 w. od Dzisny, 1 okr. adm. , 4 dm. , 46 mk. 1866. Kilerówka, grupa domów w Nahaczowie, pow. jaworowski. Kileszowice, niem. Gilschowitz, Gilschwitz, wś, pow. opawski, na Szląsku austr. , ma kościół paraf. katol. , szkołę ludową, 1870 mk. Kilewiec, rz. , dopływ Biełki, wpadającej do Teterowa. Kilewojcie, folw. , pow. święciański, 4 okr. adm. , o 69 w. od Swięcian, 1 dm. , 8 mk. kat. j 1866, i. Kilgis niem. , dobra ryc, pow. iławskopmski, st. p. Krzyżbork. Kilia, miasto w gub. bessarabskiej, przyujsciu Dunaju, 1962 wiorst od Petersburga, 285 od miasta gubernialnego odległe, 8900 mk. St pocz. W r. 1856 od Rossyi oderwane, a 1878 na nowo przyłączone. Kilia, rz. na Bukowinie; nad jej brzegiem kopalnia miedzi. Kilian, pustkowie do wsi Stare Repty, pow. bytomski. Kiliaunen niem. , pow. olecki, ob. Kilia, Kilianówka, os. nad rz. Kamienną, pow. iłżecki, gm. Ciszyca górna, par. Tarłów, odl. 38 w. od Iłży, ma 2 dm. , 9 mk. , 39 mr. ziemi włośc. Kilianówka, kol. żydowska, o 12 w. od m. Lityna, gm. Sosny, par. Lityn, 11 dm. , 180 mk. , 120 dzies. ziemi. Dr. M. Kiliany, niem. Kiliannen, wś, pow. margrabowski, na pruskich Mazurach, oddawna przez ludnośó polską zajmowana, R. 1616 książę Im Zygmunt podaje do wiadomości, że r. 1561 Michał Kilian i Piotr Buczko z pow. łeckiego nabyli 4 wł. sołeckie w Kilianach, włókę za 60 grz. , celem założenia wsi dannickiej na 35 włókach, nadanych prawem chełmińskiem. Ponieważ przywilej się, spalił, książę go obecnie potwierdza. R. 1600 mieszkają w K. sami polacy. Czyt. Kętrz. , Ludnośó polska, str. 517. Kilica mała, wzgórze ze szczytem 832 m. wys. , na granicy Zawadki i Rosochacza w pow. turczańskim, na prawym brzegu pot. Zawadka. Na płn. łączy się ono z Boszeliwką, górą dochodzącą do 1026 m. L. Dz. Kilienhof niem. , wś, pow. braniewski, st. p. Frombork. Kilikijów, mko, pow. ostrogski, na wschód od Ostroga o 41 wiorst położone, przez które przed 20 laty przechodził trakt pocztowy do Korca, a przy samej granicy powiatu nowograd wołyńskiego zwiahelskiego. Należało do ks. Ostrogskich i w dziale Janusza i Ale ksandra nazwano miasteczkiem 1602 r. ; póź niej przeszło na własność książąt Jabłono wskich, a przez przegrany zakład przeszło do familii Steckich, w których ręku i dotąd zosta je. Miasteczko samo na równej płaszczyznie, na środku plac obszerny, a na nim cerkiew drewniana nowej struktury, zbudowana w 1852 r. Domy żydowskie w czworobok placu zabu dowane; jest. kilka lichych zajazdów, kilka straganów drewnianych, po przedmieściach mieszkają chłopi. Żydzi trudnią się handlem zboża a najwięcej smoły. Jest szkółka para fialna. K. należy do gminy Dołżek. Wieśniacy trudnią się rolnictwem. Ziemia 7 klasy, grunt żytni. M. Kilikijów w 1834 r. było skon fiskowane a ekonomiczno ziemie rozdane chło pom i dopiero zwrócone w 1860 roku. Na po lach Kilikijowa od południowschodu już ster czą ogromne skały granitu czerwonego. Lu dnośó żydowska do 400 głów, wiejska obu płci 360; bywa tu kilka jarmarków do roku; był tu niegdyś ogromny staw lecz błotny; gdy Karol Różycki w 1831 roku przechodził z od działem swoim przez K. , tu popasał; w tra kcie popasu, nadszedł transport prochu i kul; proch zabrał a kule zatopił w stawie; otóż w kilka dni dla wydobycia kul spuszczo ny został staw a że był bardzo błotny, to po trzeba go było osuszyć i od tej daty staw nie egzystuje. O 7 wiorst na zachód od Kilikijowa, przed kilkunastu laty stała pocztowastacya, , Wygoda; koło tej stacyi zaraz przy trakcie jeszcze dotąd egzystują dobrze zachowane mogiły, które lud nazywa mogiłami kozackiemi Krzywonosa. Z Róż. Kilimany, al. Lipniak, pod Klonem, pow. szczycieński, Kiliniki, albo Szwajcarya, wś, pow. wyłkowyski, gm. Kopsodzie, par. Pojewoń, odl. 24 W, od Wyłkowyszek, ma 17 dm. 110 mk. Słownik geograficznyZeszyt 38, Tom IV. Kilica mała Kiliaunen Kilia Kilewojcie Kilewiec Kileszowice Kilerówka Kilejcie Kiliniki Kilczyn horb Kilienhof Kimborciszki Kimbaryszki Kimbarówka Kimalen Kimale Kimaczewo Kiłojcie Kiłoczewo Kimpolung mołdawski Kiłków Kiłejki Kilteń Kilpinie Kimonty Kilp Kilona Kilmatyczi Killucken Killhof Kilkuszowa Kiliszki, niem. Kielischken wś, pow. szczycieński, na polskopruskich Mazurach, nowozałożona po r. 1763; st p. Wielbark. i Kility, wś włość. , mad jez. Chołostino, pow. wilejski, 3 okr. adm. , o 84 w. od Wilejki, 10 dm. , 124 mk. , z tego 18 prawosł. , 106 katol. 1866. Kilkuszowa, ws, Kilkuszówka, rz. , ob. Klikuszowa. Killhof niem. , folw. dóbr KronWurzau, pow. mitawski w Kurlandyi, par. Mitawa. Killucken niem. , wś, pow. nizinny, st. p. Skoepen. Kilmatyczi rus. , ob. Kulmatycze. Kilona, zowie się w dokum. z XIII w. struga, dziś Chylonia, pow. wejherowski. Kilp niem. , wś, pow. chełmiński, ob. Kiełp. Kilpinie, dwór, pow. rossieński, par. szyłelska, własność Mejry 1862. Kilteń, lewy dopływ Wielkiej Wysi, płynie od wsi Chmielowa na Janopol przez Nadłak Nadłask, Kilteń. Kiłejki, wś, pow. szawelski, gm. Chwa łojnie, 37 dusz męz. , 80 dzies. ziemi nada nej. J. Godl. Kiłków, w art. Gardzienice mylnie, winno być Kałków. Kiłoczewo, al. Sosnówka, wś, dryguczeskiej gminy, nad pot. Perestówką, pow. dziśnieński, 3 okr. adm. , o 26 i pół w. od Dzisny, 3 dm. , 32 mk. 1866. Kiłojcie, wś, pow. wileński, 4 okr. adm. , o 54 w. od Wilna, 10 dm. , 76 mk. . z tego 15 prawosŁ, 61 katol. 1866. Kim, potok, wytryska na zach. granicy gm. Paportna w pow. dobromilskim, na połudn. wsch. stoku góry Suchego Obycza 621 m. ; płynie w kierunku wschod, łączkami tejże gmi ny, opływając południowe stopy góry Kiczory wysokiej 580 m. , a we wsi Paportnie, przy jąwszy z lew. brz. strugę nastającą w tejże, zwraca się na południowy wschód pomiędzy domostwami wsi, przechodzi w obr. gm. Kro piwnika i Kniaźpola, przerzynając jo samym środkiem; poza Kniaźpolem zwraca się na wschód i wlewa swe wody do Wyrwy z lew, brz. , na granicy Kniaźpola z Dobromilem, W obr. Kropiwnika, od płn. Wsch. strony, wznosi się ponad potokiem góra Gliaianka ob. ze szczytem 510 m. npm. , a od płd. str. góra Żanków ze szczytem 585 m. npm. Długość biegu 9 kil. i pół. Br. G. Kimaczewo, wś, pow. wilejski, 3 okr. adm, , o 64 w. od Wilejki, 3 dm. , 27 mk. katol 1866. Kimale, dwór, pow. rossieński, par. lalska. Własność Butowta 1862. Kimalen niem. , dobra, pow. goldyngeński, par. Goldynga, Kimbarówka czyli Ciemna Dolina Vallis Umbrosa, W powiecie mozyrskim, nad Prypecią, zwana także Sambor, Tu śród pięknego lasu wznoszą się mury klasztoru cystersów, otoczone wielkim ogrodom. Kilku obywateli powiatu, a na ich czele Zygmunt Szukszta, podczaszy kijowski, zrobili tu fandacyą roku 1711; August II bogaciej ją uposażył r. 1713, a August III r. 1752 nowemi dochodami fundusz ten pomnożył. R. 1744 kś. Rożański założył tu klasztor cystersek. Kościół katol. św. Michała przy b. klasztorze cystersek, 1744 r. zmurowany ze składek. Kilka kaplic do niego należy Barbarów, Nowiki, Narowia i i. Kimbaryszki, zaśc, nad jez. Ukojas, pow. święciański, 2 okr. adm. , o 35 w. od Swięcian, 3 dm. , 25 mk. katol. 1866, Kimborciszki, zaśc. nad jez. , pow. nowoaleksandrowski, okr. polic. widzki, o 17 w. od m. pow. ; młyn wodny 1859. Kimecie, wś, pow. rossieński, par. girdyska. Kimerka, ob. Hostoml Kimia, wś, w pow. borysowskim, w gm. ziembińskiej, nad rzeczką Kiczkuranką, ostatnim lewym dopływem Hajny, o wiorst 5 na północ od miasteczka Ziembina, przy drodze wiodącej do Korsakowicz, w miejscowości górzy3tej położona; ma cerkiew, osad włócznych 22. A. Jelski Kimirz, wś, pow. Przemyślany, o 7, 5 kil. na połud. zachód od Przemyślan oddalona, po łożona na połowie drogi z Przemyślan do Swirza, nad potokiem, dopływem Zgniłej Lipy, któren porusza tu młyn wodny, na leżący do posiadłości większej; przestrzeń pos. dwor. 13 5 mr. ; z tego 1232 m. lasu; włość 1288 m. ; w górzystej i leśnej okolicy; lu dność rzym. kat. 178, należy do par. w Swi rzu; gr. kt. 410, należą do par. w Uszkowi cach, wiosce o 3 kil. na wschód położonej Właściciel więk. pos. Ignacy Pierzchała. Kimontwiedzie, wś, pow. kowieńśki, pan. i gm. Betygoła, o 9 w. od Betygoły, ma 5 osad włośc. J. D. Kimonty ws szlach. , pow. kowieński. par. Betygoła, okr. polic. i st. p. Ejragoła, o 14 w. od Ejragoły, ma 9 osad włośc, grunta śre dnie. J. D. Kimpolung mołdawski z Brazą, Gropą i Porszeskul, mko powiatowe na Bukowinie, nad Mołdawą, śród lasów, ma 5534 mk. , kośoiół paraf. rz. kat. , dwie cerkwie parafialne; unicką i dyzunicką; st. poczt. przy trakcie Suczawa Bistritza, o 70 kil. od Suczawy, źródła nafty, pokłady rudy żelaznej żelaziak gliniasty. Pow. K. dzieli się na dwa obwody sądowe; K. i DornaWatra; ma zaś 38, 702 mk. , w tem obwód sądowy K. 27, 975. Rozl 41 Kility Kimontwiedzie Kimirz Kimia Kimerka Kimecie Kiliszki Kiliszki Kimstaczewo Kimpolung ruski Kimry Kimsze Kimpolung ruski Kimschen mil kw. Główne miasta Elsenau, Jakubeni, Dorna, Pożorita, Kirlibaba. Kimpolung ruski al. Dołhopole, wś, pow. wyżnicki, o 7, 5 kil. od st. p. UściePutilla, ma 972 mk. , kościół pan rz. kat i dwie cerkwie paraf. unicką i nieunicką. Własność skarbo wa. Pamiętne urodzeniem Michała zakonu św. I Dominika, zawołanego astrologa przy akademii krakowskiej w XVII wieku. W pobliżu na górze Rareu godną widzenia jest wapienna, do 200 stóp wysoka iglica, zawierająca w sokoralowe smugi. Kimry, sioło, pow, korczewski, gub. twer. skiej, st. p. blisko stacyj Kalazyn i Kaszyn, o 13 w. od st. p. Ilińskiej. Kimschen niem. , dobra, młyn i karczma, pow. ragnecki, st. p. Rautenberg. Kimstaczewo, wś rządowa, pow. wilejski, o 64 w. od Wilejki, 3 okr. adm. , gm. wołkołacka, 3 dm. , 27 mk. kat. 1866; . Kimsze, wś, pow. kalwaryjski, gm. Janów ob. ,par. Kalwarya, odl. 3 w. od Kalwaryi, ma 5 dm. , 23 mk. Kin, ob. Gropa, Kina, niem. Kaina, Kayna, Keina, dwie wsie serbskie tego nazwiska na; saskich Łużycach w pow. budyszyńskim. 1 Horna K. , po niem, Oberkaina, w r. 1880 domów 10, mk. 83. 2 Delnja po niem. Niederkaina w r. 1880 dm. 34, mk. 274 z Kralowym młynem. A. J. P Kinachy, grupa domów w Wólce Mazowieckiej, pow. Rawa Ruska. Kinajcht, niem. Kuhnicht, wś na pruskich górnych Łużycach, pow. wojerecki. R. 1840 było 91 serbów; r. 1860 115; a r. 1880 129. A. J. P. Kinaszów, wś, pow. bracławski, gm. Chołodówka, par. Tulczyn, nad rz. Sielnica, o kil ka wiorst ku wsch, od m. Tulczyna. Ma 1. 172 mk. , 1, 946 dzies. ziemi włośc, 112 cerkiewnej. Należy do Maryi ze Strogonowych Poto ckiej. Dr. M. . Kinauszen al. Birkenfelde niem. , wś, pow. piłkaleki, st p. Szyrwinty. Kinberg niem. , ob. Czarny Wag, Głęboki potok i Smolnik. . Kinburnska kosa, ob. Dniepr, tom II, 48. Kinczule, wś, pow. szawelski, gm. łukni cka, nad rzeką Wyrwitą, w położeniu małowniczem śród lasu Biwojni, należącego do dóbr Berżyniany Górskich. Ma 10 dm. , 21 dusz męz. , 198 dzies. ziemi. J. Godl. Kinczyk bukowski, góra i szczyt w Kar patach lesistych, w samym grzbiecie granicz nym między Galicyą a Węgrami, w obr. gm, Bukowca, w pow. Turka; wznosi się 1251 m. npm. Sz. g. 49 2 10 dłg. 40 28 40 Od tego szczytu na płn. zachód po szczyt Halicz 1335 m. rozposciera się obszerna ołonina, bukowska. Br. G. Kinczyk hnylski, góra i szczyt w Karpa tach lesistych, w obr. gm. Hniły, w pow, Tur ka, w samym granicznym grzbiecie między Galicyą a Węgrami. Wznosi się do wys. 1115 m. npm. Sz. g. 48 57 30, dłg. g. 40 32 20. Br. G. Kindarra niem. , pow. olsztyński, st. p. Dorotowo. Kindelbier niem. , ob. Nowa Wesoła, Kinderale, wś, pow. rossieński, par. retowska. Kinderhof dem. , dobra ryc, pow. gierdawski, st. p. Gierdawy. Kinderlaucken niem. , wś, pow. stołupiański, st. p. Trakieny. Kinderweitschen niem. , al. Pazemjei, wś, pow. stołupiański, st. p. Ejtkuny. Kindestie, wś, pow. serecki na Bukowinie, o 14 kil. od st. p. Sinoutz, należy do parafii gr. nieunickiej Rogoszestie, ma 642 mk. Kindiaki, st. p. w gub. jarosławskiej, pow. romanowoborysohlebskim. Kindoły, folw. , pow. krasnostawski, gm. i par. Łopiennik. Kindrat, szczyt lesistego wzgórza, 1158 m. wys. , w płn. wsch. stronie Tuchli, pow. stryjskij na gran. Libochory. Wody jego płyną na płn. do pot. Żelemianka, na płd. do pot. Sechły, dopływów Oporu. Sz. g. 48 55 50 dł. g. 41 12. Lu. Dz. Kindrat, potok górski, w Karpatach lesi stych, wytryska z pod góry Smereka 1223 m. , na granicy gm. Jaworca i Smereka w pow. Lisko; płynie leśnymi parowami, zrazu na za chód na północ po górę Wysokie Berdo 940 m. , potem tworząc wzdłuż swego biegu gra nicę między temi gminami; w średnim i dol nym biegu, płynąc na płd. zach. , zrasza łąki wsi Smerka, w której uchodzi z pr. brz. do rzeki Wetliny. Ujście 584 m. npm. Długość biegu 5 kil. Br. G. Kindschen al. Kindszen niem. , 1. dobra i wś, pow. ragnecki, st. p. Szillen. 2. K. , al. Bartel K. , wś, pow. kłajpedzki, st. p. Kłajpeda. 3. K. Jonel, al. Szibben wś, pow. szyłokarozemski, st. p. Szyłokarczma. 4. K. Radwill, wś, pow. kłajpedzki, st. p. Immersatt. Kinelówka, karczma, pow. wileński, okr. adm. , o 9 w. od Wilna, 1 d. n. 7 mk. żydów 1866. Kineryszki Kinegiszki, wś i folw. , pow. maryampolski, gm. Aleksota, par. Godlewo, wprost Kowna, nad Niemnem, odl. 51 w. od Maryampola. Liczy 129 dm. i 1348 mk. W 1827 r. było tu 5 dm. , 41 mk. Kineszma, miasto pow. w gub. kostromskiej, na pr. brz. rz. Wołgi, przy ujściu do nie rz. Kineszemki, 817 w. od Petersburga a 86 od miasta gubernialnego odległe, 3, 957 mk. , trudniących się malowaniem na drzewie obra Kinsbórk Kintenan Kintowce Kintrymy Kintyce Kintzelmuehle Kinwangen Kiodły Kioffen Kionczyn Kioschen Kioszen Kipary Kipciele Kipiaczka Kipiączka Kipichy Kingitten Kinice Kienitz Kinieszma Kiniki Kiniszki Kiniuny Kinkeim Kinkie Kinkiszki Kinkówka Kinnberg Kinno Kinort Kiński Kinszele Kinten Kintenan dok, ob. Kitnowo. Kintowce, wś, pow. wilejski, o 44 w. od m. Wilejki, 1 okr. adm. , przy byłej drodze pocztowej z Mołodeczna, do granicy pow. mińskiego, 10 dm. , 73 mk. 1866. Kintrymy, wś, pow, rossieński, par. an drzejowska. Kintyce, węg. Kiette, wś w hr. gömörskiem Węg. ; kośoiół paraf. ewang. , uprawa roli, wyrób skrzyń do rozsyłania owoców; 180 mk. Kintzelmuehle niem. , ob. Heidemuehle, Kinwangen niem. , dobra ryc, pow. frylądzki, st, p. Sępopel. Kiodły al. Kudły, grupa domów koło Koniuszek tuligłowskich, pow. rudecki. Lu. Dz. Kioffen dok. , Kioewen, Kyowen, ob. Kijowo, Kionczyn, ob. Kiączyn. Kioschen al. Ruszpelken niem. , wś, pow. kłajpedzki, st. p. Kretynga Niemiecka. Kioszen niem. , wś, pow. szyłokarczemski, st. p. Lankuppen. Kipary, Kiparren niem. , niegdyś Konraden, wś, pow. szczycieński, st. p. Wielbark. Ma cegielnię. Kipciele, folw. , pow. dzisieński, o 37 w. od Dzisny, 1 okr. adm. , 3 dm. , 25 mk. katol. 1866. Kipiaczka, ob. Mikołajówka, pow. kaniowski. Kipiaczka, wś, pow. tarnopolski, o 12 kil. na połud. wschód od Tarnopola oddalona, leży W pszennej podolskiej glebie, nad potokiem, do pływem pobliskiej Gniezny, który porusza tu młyn wodny, własność posiadł. większej. Prze strzeń pos. więk. 421 m. , włość. 683 m. ; ludność rzym. kat. 14 należy do parafii w Baworowie, wiosce o 5 kil. oddalonej; gr. kat. 525, par. w miejscu, należąca do dekanatu tarno polskiego, dyecez. lwowskiej; do tej parafii przyłączone gminy Toustołuh z cerkwią pod wezwaniem św. Grzegorza 735 parafian; Za ścianka z cerkwią pod wezwaniem św. Para scewii 358 paraf. ; w samej Kipiaczca cerkiew pod wezwaniem Narodzenia Naj. Panny Ma ryi; ogólna ilość grecko kat. parafian 1618. Przed laty kilkunasto była własnością ś p. Piotra Mochnackiego; obecny właściciel Józef Czerwiakowski. B. R. Kipiączka, nieznaczny potok, na mapie Kummersberga, sekc. 45, dz. IX, mylnie na zwany Kierieczca, w obr. gm. Czarnołośce, w pow. tłumackim; płynie na zachód i po krótkim biegu, bo 2 kil, uchodzi z pr. brz. do Worony. Br. R. Kipichy, wś, pow. rypiński, gm. Okalewo, par. Swiedziebno, odl. o 18 w. od Rypina. W 1827 r. było tu 13 dm. , 81 mk. , obecnie 13 dm. , 186 mk. , 375 mr. gruntu. zów świętych; handel cienkiem i żaglowem płótnem, zbożem. Bank, stacya pocztowa, stacya kolei żelaznej szujskoiwanowskiej i przystań statków parowych. Kingitten niem. , Alt i Neu, folw. , pow. królewiecki, st. p. LiskaSchaaken. Kinice, niem. Kienitz, os. do Kosobudy, pow. chojnicki, ma bud. 12, dm. 12, katol. 10. Par. i poczta Brusy, szkoła Koso budy. Kś. F. Kinieszma, ob. Kimszma. Kiniki, wś, pow. płoński, gm. Stróżęcin, par. Raciąż, odl. o 28 w od Płońska, ma 16 dm. , 147 mk. , 464 mr. gruntu. Kiniszki, wś, pow. nowoaleksandrowski, gm. bachmacka. Kiniuny, wś, pow. święcianski, 2 okr. adm. , o 33 wiorst od Swięcian, 16 dm. , 101 mk. katol. 1866. Kinkeim niem. , dobra, pow. frylądzki, st. p. Bartenstein. Kinkie, wś, pow. szawelski, gm. popielańska, przy trakcie bitym z Kurszan do Krup, 98 dusz męz. , 700 dzies. ziemi. Przez tę wieś ma przechodzić zamierzona droga z Szakinowa do Popielan. J. Godl. Kinkiszki, wś, pow. rossieński, par. gawrańska. Kinkówka v. Kienkówka, wś, pow. łukobwski, gm. Prawda, par. Stoczek. W 1827 r. yło tu 16 dm. , 104 mk. ; obecnie 22 dm. , 190 mk. i 580 mr. obszaru. Kinnberg niem. , góra na Spiżu, ob. Smolnik, Kinno, ob. Inno. Kinno, folw. , pow. mogilnicki; 3 dm. , 33 mk. , należy do dom. Skubaiczewa. Kinort, niem. Kuehnort, pow. jańśborski, ob. Kopisze, Kinsbórk, niem. Königsbrüch, miasto w zniemczonej części saskich Łużyc, w r. 1880 1, 960 mk. A. J. P. Kiński potok, potok górski, wypływa w obr. gm. Porohów, w pow. bohorodczańskim, w Karpatach lesistych, w dziale skolskodela tyńskim, z pod gniazda górskiego Stanimirem zwanego 1549 m. ; płynie leśnym jarem w kierunku połudn. zachodnim i wraz z potokiem Płoskim wpada z lew. brz. do pot. Douszczyny, który wkrótce uchodzi do Bystrzycy. Sołotwińskiej. Długość biegu 4 kil. Br. G. Kinszele, wś, pow. rossieński, par. niemoksztyńska. Kinten niem. , ws kościelna w pow. szy łokarczemskim, o 19 kil. na południe od st, kolej. Proekuls, między rzeką Mingą a zatoką kurońską, w równinie; 1 3 roli, 1 3 łąk, 1 3 la su; mk. 494 przeważnie ewang. , prawie wyłącznie po litewsku mówiących. Agentura pocztowa. J. B. Kingitten Kirchenturmspitze Kipień Jania Kościelna Kirchholm Kipień Kipień, st. p. w gub. petersburskiej, pow. peterhofskim, w pobliżu Strelny i Jimburga. Kipitten niem. . 1. wś i dobra, pow. frylądzki, st. p. Fryląd. 2. K. , os. leśna, pow. welawski, st. p. Fryląd. Kipnick niem. , dobra, pow. szczycieński, st. p. Puppen. Kiporow, błoto i staw w lasach dóbr dnica, pow. zwiahelski. Kippen niem. . 1. wś i os. leśna, pow. nizinny st. p. Skajzgiry. 2. K. , al Weidlaucken, wś tamże. Kiprznia, ob. Kipszna. Kipsze, 1. wś, pow. rossieński, par. kiel meńska. 2. K. , folw. , pow. szawelski, par. kurszańska, 4 włóki rozl. , własność Michała Szymkiewicza, J. Godl. Kipszna, wś, attynencya Bogoniowic, pow. grybowski, par. Ciężkowice, po lewej stronie rz. Biały, o 6 kil. od Ciężkowic, ma 49 dm. , 331 mk. Obszar dworski, własność p. Anny Trzecieskiej, ma 104 mr. roli ornej, 9 mr. łąk, 7 mr. pastwisk, 103 mr. lasu; mniejsza posia dłość 345 mr. roli ornej, 26 łąk i ogrod, , 54 mr. pastwisk i 121 mr. lasu. M. Ż. S. Kipszty, ob. Kiepszty. Kiptiuch, ob. Hałajki, Kipty 1. przys. Rudy Magierowskiej, w półn. wsch. stronie wsi, pow. Rawa Ruska 2. K. , grupa domów w Ławrykowie, pow. Rawa Ruska. Lu. Dz. Kiptyńce, mylnie, ob. Kieplyńce. Kira, ob Muldowa, Kirbąjcie, wś, pow. szawelski, gm, Szawle, 34 dusz męz. , 191 dzies. ziemi. J. Godl. Kirbarg mylnie, ob. Drużbaki i Kinberg, Kirchberg niem. , ob. Polichno, dom. , pow wyrzyski. Kirchberg niem. , r. 1534 Dlustoruby, wś i dobra, pow. niemodliński, nad Nissą, przy drodze z Grüben do Michelau, par. Rogów. Dobra z folw. Sorgenfrei mają 889 mr. rozl. ; wś z kol. Pilkendorf 88 osad, 3469 mr. rozl. Jeszcze w XV w. był tu kościół; dziś cmentarz tylko i szkoły dwóch wyznań elementarne. Kirchdorf niem. Tak 1222 r. przezwane Papowo. Kirchdorf niem. , ob. Kurkocin i Golub, tom II, 659. Kirchdrauf, także Kirchdorf, węg. Szepesvaralja, msto węg. w hr. spiskiem, ob. Podegrodzie, także Podzamcze, Podhradz. Br. G. Kirchen lub Kirchendombrowka, ob. Dąbrówka Kościelna, wś, olędry i dom. , pow. obornicki, Kirchenjahn niem. ;, pow. kwidzyński, ob. Jania Kościelna. Kirchenturmspitze niem. , szczyt w Tatrach, ob. Grań Pośrednia. Kirchholm niem. , wieś i parafia gubernii inflanckiej, pow. ryskiego, nad samą Dźwiną, 2 mile od msta Rygi, pod 56 51 półn. szer. i 46 1 wsch. dług. położona. W pobliżu wsi K. , o pół mili niżej nad tąż rz. Dźwiną, istnieją doląd szczątki starodawnego biskupiego zamku Kirchholm. Na samej zaś rzece na przeciw ruin znajduje się wyspa Martinaholm błędnie przez niektórych Meinardsholm nazywana, na której niegdyś wznosił się jeden z najpierwszych w tym kraju kościołów chrześciańskich, przez biskupa Meinharda pod wezwaniem św. Marcina w r. 1186 wzniesiony. Nieopodal od zamku istnieją pokłady czerwonawej skały wapiennej, zawierające skamieniałości formacyi dewońskiej, a mianowicie zęby rybie, tudzież muszle Spirifer Verneuilli i Enomphelus. Pod temi pokładami plity czerwonawej leżą liczne pokłady wapienne koloru szarego, żadnych już niezawierające skamieniałości. Wszystkie dawne gmachy msta Rygi wzniesione były z plity. wapiennej kirchholms. , którą także i bastyony twierdzy ryskiej zewnętrznie były omurowane Bieneastamm, Ostseeprov. 201. W r. 1605 Kirohholm nabył sławy europejskiej. Na początku miesiąca sierpnia tego roku wylądował Karol książę Sudermański późniejszy Karol IX na brzegu inflanckim z 14, 000 jazdy i 10, 000 piechoty na pięćdziesięciu kilku statkach przybyłych pod Rygę, Parnawę i Rewel. W wojsku tem było mniej Szwedów, więcej najemnych Niemców, Francuzów. Belgów i Anglików. Celem jego było zdobycie Rygi. Chodkiewicz z kilkutysiącznem wojskiem u Dorpatu stojący, widział jasno rozpaczliwe położenie swoje. Nie miał on więcej jak 4, 000 rycerstwa, działek siedm Król łudził tylko obietnicami pieniędzy i wojska, głód dojmował żołnierzom, których liczba nawet na obsadzenie głównych twierdz. kraju nie wystarczała. Już miał się chwycić desperackiego kroku spalenia wszystkich twierdz inflanckich, gdy ciągnące ku Rydze posiłki zmusiły go do wyjścia z Dorpatu i przeniesienia się do Pelina. Stamtąd zabiegał on drogę szwedzkiemu jenerałowi Lindersonowi; ale gdy mu ten nie chciał wydać walnej bitwy, poprzestał na harcach, nie mało Szwedom szkodliwych. Gdy się i Karol Sudermański ruszył, cofnął się Chodkiewicz do Wendy, i tam, okopawszy się, bitwę stoczyć zamyślał; ale Szwed nie przyjął bitwy, a dążąc prosto ku Rydze, połączył się pod jej murami z Lindersonem 23 września Szujski, Dzieje Polski III, 166. Zaledwie roboty oblężnicze rozpoczęto, ruszył się Chodkiewicz z Wendy na odsiecz, W 3, 800 ludzi stanął pod sławnym odtąd Kirchholmem. Karol Sudermański, wiedząc jak nieliczne miał przeciwnik jego wojsko, częśó tylko na pobicie jego chciał wysłać, ale przestrzeżony od jenerała Lindersona, aby Polaków lekko sobie nie ważył, ściągnął oblegające Kipitten Kipnick Kiporow Kiprznia Kipsze Kipszna Kiptiuch Kipty Kiptyńce Kira Kirbąjcie Kirbarg Kirchberg Dlustoruby Gr Kirchdorf Kurkocin Golub Kirchdrauf Kirchendombrowka Dąbrówka Kirchholm Rygę hufce i z całą siłą kilkunastutysiącznego wojska ruszył na Chodkiewicza. Jak hm Wasyl Iwanowicz przed bitwą orszańską, tak i Karol był pewnym swojego zwycięstwa, że naprzód łup polskiego obozu między swych jenerałów rozdzielał. Wesoła pijatyka poprzedziła bitwę. Krajewski, jeniec polski, przypadkiem schwytany, upominał Karola, aby się przed czasem nie chełpił; napominali i Jenerałowie, którzy znali z doświadczenia męstwo Polaków. Chodkiewicz rozłożył obóz między wzgórzami Kirohholm otaczającemi. Spowiedzią i komunią, Jak za dni dawnych, kazał pokrzepiać ducha wojennego w wojsku. Nie taił mu słabości sił a chętne rycerstwo odpowiadało z zapałem Policzym Szwedów, jak ich pobijemy Szujski, 1. III, 166. Doświadczonemu Chodkiewiczowi chodziło o to, aby sprowadzić nieprzyjaciół ze wzgórza na równiny, gdzieby mógł rozwinąć jazdę, stanowiącą całą siłę jego. Zmyślają więc ucieczkę harcownicy Morawski, Dzieje narodu polskiego III, 194. Dał się wywieść w pole Karol Sudermański. Gdy zbliżył się a nie ujrzał między wzgórzami Polaków, mniemał zrazu, że uciekli, i zaledwie zdołano go powstrzymać od pogoni. Dnia 27 września zabłysły na przeciwległych Szwedom wzgórzach hufce polskie. Karol ustawił swoje lewe skrzydło pod wodzą Henryka Brandta, prawe pod wodzą jenerała Mansfelda, środek pod własną i dzielnego jenerała Lindersona komendą. Na pół godziny przed tą wiekopomną bitwą kirchholmską, młody Fryderyk Kettler, syn kurlandzkiego księcia Kettlera, przywiódł Chodkiewiczowi 300 rajtarów, skła dających się z samej starodawnej szlachty kurlandzkiej, z którą po rycersku wpław Dźwinę przebył Morawski III, 194. Hetman, zważając na ogromną nierówność sił, postanowił wszystko na kartę pierwszego natarcia postawić. Trzechset husarzy pod Wincentym Wojną porucznikiem, wspartych dzielnymi kurlandzkimi rajtarami, miało uderzyć w środek nieprzyjaciela i rozbić muszkietników pieszych, stanowiących główną siłę Karola; lewe skrzydło pod wodzą Tomasza Dąbrowy, z lekkiej kawaleryi złożone, miało potykać się z rajtarami Mansfelda; prawe pod Sapiehą, starostą uswiatskim, z rajtarami Brandta. Piechota hetmańska z 200 końmi pancernych pod wodzą Lackiego, przeznaczoną była jako pomoc dla środka. Wzgórza osadził Chodkiewicz naprędce uzbrojonemi ciurami, którzy mieli odgrywać rolę wyczekujących stanowczej chwili, świeżo przybyłych posiłków. Szeregi polskie tak szczelnie ściśnięte kroczyły, że wojsko nasze mniejszem się jeszcze wydawało, niż niem było istotnie. Rozpoczęły się harce. Chcąc Szwedów sprowadzić w równinę, kazał Chodkiewicz harcownikom powtórnie udać ucieczkę; Szwedzi rzucili się za uciekającymi, gdy w tem powitał ich Wincenty Wojna, grzmiąc w sam środek ich hufców z ciężką husaryą. Podparty konnicą kurlandzką, złamał Wojna po krwawej walce szyk nieprzyjacielski. Padł waleczny Linderson. Na lewem skrsydle uderzył Dąbrowa na Mansfelda, gdzie poległ młody książę Lüneburski, zięć Karola i rozbił go zupełnie. Najdłużej opierał się Brandt, któremu gdy Sapieha podołać nie mógł, Lacki z rezerwą dogodził. Bitwa zmieniła się wrzeź 9000 Szwedów legło w rozsypce ucieczki, Brandt dostał się w niewolę, a sam Karol Sudermański, z początku zwiastujący chełpliwie obecność swoją na każdem miejscu nader pysznem hasłem, sum, sum sum, uciekł bez kapelusza, skrył się na okręty i zawstydzony wrócił prędko do Szwecyi. Cały obóz, 20 dział i aż 60 chorągwi dostały się Polakom. ,, Był to wypadek, raczej na podziw narodów, niżeli na wiarę zasługujący. Jakób Sobieski, Bell. Chocim. 740. Chodkiewicz skromnym listem doniósł królowi o zwycięztwie. Bóg dobrej sprawie pobłogosławił rozdarł nieprzyjaciel paszczękę na własność i dobrą sprawę prawego króla; za błogosławieństwem Bożem utrzymała się przewaga przy szczęściu i niewinności. W kościele, podczas kazania, odebrał król radosną wiadomość. Przerwał słowo swoje złotousty Skarga, Zygmunt III padł na kolana; za nim senat i lud wszystek wzniósł dzięki do Boga. Zwycięztwo to pod Kirchholmem, głośne po całym świecie, wyrył Thum na miedzi; we Flandryi tkano je w bławatach Morawski, III, 195. Ryga wolna, Inflanty prawie zupełnie odzyskane oto były skutki sławnego kirchholmskiego zwycięstwa, owego cudu waleczności i działalności Polaka kawalerzysty. , Cała Europa. dziwiła się wielkiemu dziełu; papież Paweł V, cesarz niemiecki, sułtan, król angielski winszowali zwycięstwa Chodkiewiczowi. Połączył on talent i męstwo z ludzkością. Z jeńcami najlepiej się obszedł, poległemu Lindersonowi wspaniały pogrzeb wyprawił Szujski, III, 167. Dziwna rzecz powiada tamże Szujski że zwycięstwo pod Kirohholmem, zamiast wszystkie siły narodu do dalszej wojny pobudzić, graniczy w dziejach. .. . z rokoszem Zebrzydowskiego, który utratę głównej części Inflant przyśpieszył. Pogrzeb poległego pod Kirohholmem Lindersona wyprawiał szlachetny Chodkiewicz w Rydze, gdzie zwłoki tego dzielnego nieprzyjacielskiego wodza w starożytnym tumie gotyckim Domkirche, podówczas już zlutrzonym, nadzwyczaj uroczyście pogrzebione zostały 4 października tegoż 1605. ; Szwedzi zaś zaledwie w r. 1631 uczcili nagrobek Lindersona szumnemi nadpisami łacińskiemi na dwóch potężnych tablicach mosiężnych, dotąd tamże, pod chórem organowym, istniejących. Kirkucie Kirlibaba Kirczynów Kirczynów Kirdejki Biblioteka miejska w Rydze posiada nadzwyczaj rzadki łaciński szczegółowy opis bitwy pod Kirchholmem, zajmujący 10 arkuszy in 4to, a noszący tytuł Carolomachia qua felix victoria, ope divina, auspioiis serenissimi et potentissimi Sigismundi III, Poloniae et Sueciae regis, magni Lithuaniae ducis etc. etc. , per illustrissimum D. Joan. Car. Chodkiewicium comitem in Szkłow et Bychow etc. etc. de Carolo, duce Sudermanniae S. R. M. perduelli V Kalend. Octob. A. D. 1605 in Livonia, sub Kirkholm reportata, narratur. Serenissimo Principi Vladislao a Christophoro Zawisza in alma Vilnensi academia S. J. studioso, d. d. Vilnae, typis academicis, A. D. MDCVI. Niektórzy przypisują ten utwór księdzu jezuicie Wawrzyńcowi Boyerowi, nauczycielowi Krzysztofa Zawiszy późn. wojew. miński, gdyż istotnie trudno przypuścić, aby młodziuchny student tak mógł władać piórem. Gustaw Manteuffel Kirczynów, potok, wytryska kilku struga mi w lesie Zapekumowie, na granicy połudn. gminy Załucza n. Prutem, w pow. kołomyj skim; płynąc na północ łąkami tej gminy, opływa wzgórze lesiste Stefowym wierchem zwane 333 m. szt. gen. od zachodu, zwraca się na wschód i przechodzi w obręb gminy De besławce, gdzie po 4 kil. biegu uchodzi z lew. brz. do potoku Caculina ob. . Zabiera liczne strugi łączne i leśne. Br, G. Kirdany, wś, pow. toraszczański, po obu brzegach rzeki Kotłują, o 4 w. poniżej Taraszczy, ma 806 mk. prawosł. ,. 30 katolików, 6 izrael. W 2 ej ćwierci XVIII wieku własność Steckiego kasztelana kijowskiego. Cerkiew paraf. Wniebowz. M. B. z r. 1745 ma 36 dzies. gruntu. Do tej parafii prawosł. należy wś Bawkun, o 3 w. od Kirdan, u zbiegu rz. Kotłuj z rz. Roś, o 425 mk. Dokoła las czarny. Wyraz, , bawkun oznacza po rusku wołu, zaprzęganego do wozu w pojedynkę. Tylko w poleskich powiatach gub. kijowskiej radomyskim i kijowskim jeżdżą bawkunami. Kirdejki 1 folw. dóbr Kirów, pow. poniewieski. 2 K. , wieś rząd. , nad jez. Pokażas, pow. święciański, 2 okr. adm. ; o 35 w. od Swięcian, 34 dm. , 241 mk. katol. 1866. 3. K, wś rząd. , nad rz. Żejmianą; pow. święciański, 2 okr. polic, mk. kat. 42, dm. 5, od Swięcian 15 w. 1866. 4. K. , wieś rząd. , pow. święciański, mk. kat. 31, dm. 3 1866. Por. Kirdejki Kirdejkiszki, dwa zaśc, pow. święciański, 2 okr. adm. , o 14 w. od Swięcian, 2 dm. , 23 mk. kat. 866. Inaczej zowią się Sudata, od jeziora t. n. Kirejówka, dobra, pow. żytomierski, między Lubaniem a Krasnopolem, własność Swiętosławskich; słynne gospodarstwo mleczne. Kirele, wś włość. , pow. lidzki, 3 okr. adm. , o 15 w. od Szczuczyna, 15 dm. , 137 mk. 1866. Kireliszki, zaść. , pow. święciański, 2 okr. . adm. , o 34 w. od Swięcian, 2 dm. , 16 mk. kat 1866. Kirkenau niem. , os. , pow, welawski, st. poczt. Tapiawa. Kirki, wś, pow. szawelski, gm. wiekszniańska, dusz męz. 23, ziemi nadanej 175 dzies. . Kirkiły, wś u zbiegu Jotyi z Szeszupą, pow. władysławowski, gm. Kidule, par, Sudargi. Odl. 30 w. od Władysławowa. W 1827 r było tu 7 dm. , 50 mk. , obecnie 26 dm. , 138 mk. Por. Kidule. Kirkiły, okolica szlach. , pow. szawelski, parafia bejsagolska. Utkiewicz Kazimierz ma tu 1 włókę, Ambroży Kiersnowski półtorej włóki, Kazim. Dąbrowski 2 włóki, Jakób Rajcewicz półtorej włóki, Zenon Rutkowski 4 włóki, Jó zef Paszkiewicz pół włóki. J. Godl. Kirklany 1. , wś szlach. nad potokiem Oranką, pow. trocki, 1 okr. adm. , 45 w. od Trok, 5 dm. , 69 mk. katol. 2. K. , wieś rząd. , nad rz. Mussą, pow. trocki, 4 okr. adm. , o 54 w. od Trok, 82 mk. katol. , 6 domów 1866. Kirkle 1. , ws, pow. rossieński, par. stulgie wska. 2. K. , wieś, pow. szawelski, gm. łuk nicka, przy trakcie bitym z Telsz do Kurszan, ma 40 dm. , 117 dusz męz. , 441 dzies. ziemi. Niegdyś K. należały do dóbr Dyrwiany Piłsudzkiej. J. Godl. Kirklewo, ws, pow. kalwaryjski, gm. i par. Ludwinów. Odl. 8 w. od Kalwaryi, ma 5 dm. , 45 mk. Kirkliszki 1. , dwór, pow. nowoaleksandrowski, dziedzictwo Szymkiewiczów. 2. K. , folw. szlach. , nad rz, Kiernówką, pow. oszmiański, 1 okr. adm. , o 14 w. od Oszmiany, 1 dom, 8 mk. katol. 1866. Kirkorowszczyzna, wś w pow. słuckim, w gm. łańskiej, przy źródłach rzeki Łani, ma osad 8; gleba i łąki dobro. Kirkowe dok. , ziemia, za dawnych cza sów tak nazywana, w teraźniejszej Pomeranii, w okolicy Kamienia i Kołobrzegu. Czyt. Perlbach Pommer. Urkunden. Kś. F. Kirkucie 1, wś włośc, nad rzeczką Kirkucie, pow. święciański, 3 okr. adm. , o 10 w. od Swięcian, 6 dm. , 71 mk. , z tego 65 katol. , 6 żydów 1866. 2. K. , wś, pow. rossieński, par. kroska. Kirlebawa, ob Czerkiski potok. Kirlibaba, wieś nad Złotą Bystrzycą, pow. kimpoluński na Bukowinie, w par. gr. katol. Kimpolung a gr. nieunickiej Czokanestie, ma 446 mk. w gminie a 345 na obszarze dworskim. W pobliżu kopalnie ołowiu Mariensee i kopalnie żelaziaka brunatnego Walea stinii. K. jest najwyżej położonym punktem na Bukowinie 2856 st npm. . Były tu kopalnie srebra. Kirdejkiszki Kirele Kireliszki Kirkenau Kirki Kirkiły Kirklany Kirkle Kirklewo Kirkliszki Kirkorowszczyzna Kirkowe Kirlebawa Kirmiszki Kirschlainen Kirschnabeck Kirschnakeim Kirschnehnen Kirśle Kirschgrund Kirlicken Kirschenau Kirscheiten Kirschdorf Kirschbaum Kirschau Kirschappen Kirsanow Kirsajty Kirrehlischken Kirpicze Kirpehnen Kirocze Kirnyczne Kirnie Kirnejła Kirnasówka Kirnajcie Kirschkow Kirm Kirlicken Kirlicken niem. al. StenzelStorost, wieś, pow. szyłokarczemski, st. p. Szyłokarczma. Kirm, węg. Kurimjan, w hr. spiskiem, ob. Kurymiany. Kirmes daw. Sortex, struga w pow. ol sztyńskim, na polskiej Warmii, bierze początek w jeziorze Kośnie przy wsi Kośno, płynie w kierunku północnozachodnim, mija wieś ko ścielną Purdy, Wyrandy, przechodzi przez je zioro Patryki, Kestroj i Bogdajny, przy mie ście Wartemburku łączy się z Pisą, z którą płynie na zachód do jeziora Wadąg przy Sta rym Wartemburku; ztąd jako Wadąg wycho dzi i łączy się z rzeką Łyną AlleFl. . Dłu gość biegu wynosi około 5 mil. Kś, F. Kirmiszki, wś, pow. władysławowski, gm. Leśnictwo, par. Syntowty. Odl. 11 w. od Władysławowa. W 1827 r. było tu 7 dm. , 56 mk. , obecnie 9 dm. , 55 mk. Kirnajcie, wś, pow. szawelski, gm. janiska, 69 dusz męz. , 305 dzies. ziemi najlepszego ga tunku. J. Godl. Kirnasówka, wielka wś, pow. bracławski, nad rz. Tymanówką, która tworzy tu duży staw, przy trakcie pocztowym z Tulczyna do Bałty; mieszk. 2476, dm. 456, ziemi włośc. 2430 dz. , dwor. 3529 dz. , lasu do 1000 dzies. Gmina do Klebania, parafia katol. do Tulczyna; cerkiew Wniebowzięcia, do której należy 3425 parafian i 56 dz. ziemi. Była tu stacya pocz towa między Tulczynem i Wierzchówką. Cer kiew murowana, piękny park; dawniej włas ność Potockiego, później Sobańskiego, dziś Brohojewskiego. Lr. M. Kirnejła, wieś nad jez. i rzeczką Kirnejła, pow. wileński, 3 okr adm. , o 62 w. od Wilna. 6 dm. , 80 mk. , z tego 58 kat. , 22 żyd. 1866. Kirnie, wś i dwór, pow. rosieński, par. te neńska. Dwór należy do Szymkiewicza 1866. Kirnyczne, pole we wsch. części Synowódzka wyżnego, pow. stryjski, na granicy Pobu ka, na lewym brz. Oporu. Lu. Dz. Kirocze, ob. Kierotsche niem. . Stąd Lis warta wchodzi w obręb królestwa polskiego. Kirów, wieś, pow. poniewieski, par. Poniewież, o 8 w. od Poniewieża. Dobra K. , z folwarkami Wiktoryat, Kirdejki i Duby, należą do Aleksandra Bożeniec Jałowieckiego. Do dóbr tych należały wsie następne Tawtkuny, Żurawki, Szliki, Klapsze, Miedziuny i Nowosady, lecz te poszły na wykup. Chat należało 28, dusz męz. 250. Obecna rozległość wynosi ziemi ornej włók 35, lasu włók 30, prócz nieużytków należących do przestrzeni leśnej zwanej puszczą. Grunta żyzne dozwalają uprawy lnu na wielką skalę i składają się ze znacznych obszarów łąk. Naturalną granicę z są siedniemi majątkami stanowią rzeka Niewiaża i wpadająca tutaj do niej rzeczka Joda. Przy domu mieszkalnym znajduje się piękny ogród owocowy z inspektami, oranżeryą, pasieką i dwiema rybnemi sadzawkami. Na gruntach Ki rowa znajduje się pokład kamienia wapiennego, które też wypala się tutaj i słynie z dobroci. . Zasługuje na wzmiankę zasobna biblioteka dworska. L. E. D. Kirpehnen niem. , dobra ryc, pow. fyszhuski, st. p. Girmo. Kirpicze, wś, pow. rossieński, par. gawrańska, Kirrehlischken niem. , wieś, pow. szyłokarczemski, st. p. Szyłokarczma. Kirsajty, niem. Kirsaiten, wyspa na jeziorze Mamry MauerSee, pow. węgoborski. W cza sie niskiej wody można tu ze wsi Haarzen wo zem dojechać. Kś. F. Kirsanow, miasto pow, w gub. tambowskiej, nad rz. Woroną i Gursówką, 1143 w. od Petersburga, 89 od miasta gubernialnego odległe, 7277 mieszk. Stacya pocztowa i st. kolei żel. tambowskosaratowskiej. Kirschappen niem. 1. , wś, folw. i młyn, pow. królewiecki, st. p. Liska Schaaken. 2. K. , dobra, pow. fyszhuski, st. p. Thierenberg. Kirschau niem. , ob. Korzym łuż. . Kirschbaum niem. , wś, pow. olsztyński, ob. Kierzbuń, Kirschdorf niem. , ob. Wiśniewko. Kirschdorf niem. , pow. olsztyński, ob. Kiersztanowo. Kirschdorf niem. , L wieś i dobra, pow. olsztyński, st. p. Jeziorzany. 2. , wś, powiat świętosiekierski, st. p. Lindenau. Kirscheiten niem. , folw. , pow. świętosiekierski, st. p. Bladiau. Kirschenau niem, . Tak od r. 1866 przezwane w pow. lubawskim Wiśniewo ob. , Kirschgrund niem. , wś i gm. , pow. bydgoski; 2 miejsc a K. , wś; b K. , leśnictwo; 6 dm. , 5i mk. , 50 ew. , 1 kat, 8 analf. Kirschienen niem. , wś, pow. braniewski, st. p. Melzak. Kirschitten niem. , wś, pow. iławskopruski, st. p. Reddenau. Kirschkow dokum. , ob. Kierzkowo, Kirschlainen niem. , pow. obsztyński, ob. Kierzliny. Kirschland niem. , os. leśna, pow. wystrucki, st. p. Norkitten. Kirschnabeck niem. , Alti i Neu, wieś pow. labiewski, st. p. Laukischken. Kirschnakeim niem. , Gr. i Kl. , wieś i młyn, pow. labiewski, st. p. GrossBaum. Kirschnehnen niem. , dobra ryc, powiat fyszhuski, st. p. Grünhoff. Kirśle, ob. Kidule i Kirśnie. Kirsna 1. Wielka, wieś i folw. , pow. kalwaryjski, gm. Kirsna Wielka, par. Urdomin. Odl. od Suwałk 45 w. , od Kalwaryi 21 w. W 1827 r. było tu 32 dm. , 220 mk. ; obscnie 56 Kirschitten Kirsina Kirstenau Kirśnie Kirśniański most Kir Kirsnakowizna Kirsnakiszki dm. , 415 mk. Gmina Kirsnawielka ma 3600 mk. , rozl 11915 mr. , sąd gm, okr. III w os. Simno o 12 w. , st. p. Kalwarya. W skład gm. wchodzą Barcie, Biruta, Budziłów, Dolnica, Dolnicka, Dolnikowszczyzna, Gudeliszki, Holendry, Iszłaudź, Kiewlica, Kirsnawielka wś i folw. , Kraśniany, Lenino, Makowszczyzna, Podsmolnica, Pokirśniany, Prudele, Pryga, Przełomszczyzna, Ralle wś i folw. , Rogana, Rządziszki wś i folw. , Siemieniszki, Smolnica wś i folw. , Strozdy, Szostakiszki, Szostaków, Bełdowskiego, S. gorzki, S. Mąkiewicza, S. murowany, S. ostatni, uryszki, Tyltynie, Ułanówka, Wajdeloty, Wygoda i Znicze. Dobra Kirsna z wsiami Kirsna i Gudeliszki, nadane w r. 1838 na prawach donacyi generałmajorowi Paton, rozległości mają m. 887; w gruntach, łąkach i pastwiskach m. 500 i lasu m. 387. Wś Kirsna osad 31, z gruntem m. 900; wś Gudeliszki osad 16, z gruntem m. 471. 2. K. ostrów, folw. , pow. kalwaryjski, gm. i par. Urdomin. odl. 18 w. od Kalwaryi, ma 14 dm. , 49 mk. Dobra KirsnaOstrów podług wiadomości z r. 1866 rozległe m. 4480, grunta orne i ogrody m. 1098, łąk m. 467, pastwisk m. 590, lasu m. 1270, zarośli m. 514, nieużytki i place m. 541 na 5 folwarkach Kirsna, Remos, Juchnieliszki, Derwinie i Bagatel. Gorzelnia, browar, tartak, cegielnia i młyny. Ws Derwinie osad 18, z gruntem m. 35; wś Wierzboły osad 16, z gruntom m. 642; wś Pogrudy osad 20, z grun tem m. 359; wś Widzgajły osad 12, z grantem m. 529; wś Mostówka osad 2, z gruntem m. 5; wś Ikiszta osad 10, z gruntem m. 29. Kirsna, rz. w gub. suwalskiej, wypływa w pow. sejneńskim z jeziora przy wsi Połozdzieje na południe osady Łozdzieje, koło której pły nie pod nazwą Połoździejki w kierunku półno cnym aż do jeziora Szyłaudzie w pow. kalwa ryjskim; wyszedłszy z tego jeziora pod nazwą Kirsny, przybiera kierunek zachodni, przepły wa przoz bagno Pruczyska, za wsią Rudką skręca znowu ku północy i pod wsią Borow szczyzną na wschód m. Kalwaryi wpada z pr brz. do Szeszupy. Długa około 34 wiorst, mulista. Wpadają do niej z prawego brzegu pod Łoździejami Szeszkupa; z lewego w bagnie Pruczyska, strumień bez nazwy, płynący od Pogrudów, i Strumbagłówka, a poniżej Rudki strumień od Szyłaniec i Raudonia. Na m. hydr. Połoździejka, to jest od Łoździejów do jez. Szy łaudzie, nazwana Pohulanką. J. Bl. Kirsnakiszki, wś, pow. maryampolski, gm. i par. Pilwiszki. Odl. 71 w. od Maryampola, ma 2 dm. , 27 mk. Kirsnakowizna, wieś nad Pilwą, pow. maryampolski, gm. Antonowo, par. Skrawdzie; leży przy drodze źel. z Kliniszek do Kozłowej Rudy. Niezamieszczona w spisie urzędowym z 1878 r. Kirśnianka, folw. , pow. kalwaryjski, gm. i par. Urdomin. Odl 19 w. od Kalwaryi, ma 4 dm. , 38 mk. Rozl. z awulsem Trakiszki 1046 m. , grunta orne i ogrody m. 400, łąk m. 324, pastw. m. 92, lasu m. 202, nieużytki i plac m. 28, bud. mur. 2. drew. 9, płodozmian 4polowy; pokłady torfu; folwark tan oddzielony od dóbr Urdomin. Kirśniański most, karczma, ob. chaliszki. Kirśnie, Kirśle, pow. władysławowski, gm. Kidule ob, par. Sudargi. Nie zamieszczone w spisie urzędowym z 1878 r. Kirstenau dok. , Kirstendorf, Kirstensdorf ob. Kiersztanowo, Kirsze l. , wieś, pow. wyłkowyski, gm. i par. Olwita, odl 9 w. od Wyłkowyszek. W 1827 r. było tu 12 dm. , 78 mk. ; dziś U dm. , 119 mk. 2. K. , ws, pow. wyłkowyski, gm. i par. Giże. Odl. 10 w. od Wyłkowyszek, ma 5 dm. , 38 mk. Kirsina, ob. Kirsna. Kirsznia, rz. , dopływ rz. Jury ob. . Kirszniawa, rz. , dopływ rz. Dubissy, ob. Kierszniawa. Kirsztan, ob. Kiersztan, Kirsztejnów, wś, pow. sochaczewski, gm. Chodaków, par. Zawady. Kirszy, wieś, pow. miński, w gm. Zasław skiej, o parę wiorst na południozachód od hi storycznego Zasławia, w górzystej miejscowo ści nad ruczajem położona; ma osad 19, grunta dobre. AL Jel Kirszyn, rz. , dopływ Irpienia. Nad K. leży wioska Wepryk. E. R. Kirszyna, rz. , dopływ Niewiaży pod Nowem Miastem. Kirtany, ob. Kartowo. Kirtigehuen niem. , wieś, pow. fyszhuski, st. p. St. Lorenz. Kirtina 1. , lesiste wzgórze w płn, zachod, stronie Dobrostan, pow. gródecki, ze szczytem 341 m. wys. Wody K. płyną na wschód do potoku tworzącego staw Wolicki i dobrostański. 2. K. , por. Kiertyna. Kirtinowatka, wzgórze 853 m. wys. , w płn. stronie Husnego niżnego, pow. turczański, na granicy Wysocka wyżnego. Wody jego płyną na płd. do pot. Husne, na płn. do Libochory, dopływów Stryja. Lu. Dz. Kirtów dok. , jezioro, pow. kościerski, za chodzi w dokumencie z r. 1402; mistrz wielki krzyżacki Konrad Jungingen darował to jezioro wraz ze strugą i jez. Sobącz oo. cyster som w Peplinie. Kś. F. Kirtowo, wś, pow. kościerski, ob. Kartowo, Kirup, po łotew. Kirups, wś w pow. dyneburskim, parafii Liksna, własność Zybergów, dawniej LudinghausenWolfów. KirweleKałnas lit. ,, góra siekiery, góra blisko Rossień, między Palandrami i Pilkał Kirwele Kirsna Kirup Kirtowo Kirtów Kirtinowatka Kirtina 1 Kirtigehuen Kirtany Kirszyna Kirszyn Kirszy Kirsztejnów Kirsztan Kirszniawa Kirsznia Kirsze Kischendorf niem. Miała tu być znaleziona siekiera b. starożytna. M. D. S. Kiryanów al. Legecy, wś, pow. szawelski, gm. kiryanowska, 28 dusz męz. , 210 dz. ziemi. Kiryanowce 1. , wies włośc, pow. lidzki. par. Lida, nad rz. Hołdówką, 1 okr. adm. , o 16 w, od Lidy, 8 dm. , 93 mk 1866. Byl tu kościół katol filialny. 2. K. , folw. pryw. , pow. lidzki, 1 okr. adm. , o 15 w. od Lidy, 63 mk. 1866. Kiryczanka, wś, pow. radomyski, na prawym brzegu Teterowa, par. Korostyszów, o 2 w. od tego mka, ma 76 mk. Kiryjówka. 1 wielka, duża wieś, powiat olhopolski, nad rz. Dachną, gm. Ujście, parafia Czeczelnik, mieszk. 740, ziemi włośc. 1438, dwor. 858 dz. , domów 218. Cerkiew pod we zwaniem ś. Piotra z 1206 parafian i 36 dz. zie mi. Miejscowość ta należała do ks. Korotkich, którzy mieli tu rozległe dobra nad Bohem. W 1651 r. nabył je ks. Zbarazki, po nich dziedzi czyli Wiszniowieccy, w ostatnich czasach wła dali Moszyńscy; dziś Jurjewiczów. 2. K. ma ła albo Kiryjóweczka, wieś, pow. olhopolski, u źródeł rz. Owsijówki, gm. Ujście, par. Cze czelnik, mieszk. 409, ziemi włośc. 930. domów 152. Cerkiew na miejscu pod wezw. N. ., li czy 1080 paraf, 36 dz. ziemi. Własność Jur jewiczów. Lr. M. Kirylino, wieś, pow. nowoaleksandrowski, okr. polic. bracławski, o 74 w. od m. pow. , 14 dm. , 93 mk. , dom modlitwy roskolmków l859. Kiryliszki, folw. pod Żyżmorami. Kiryłow, miasto pow. gub. nowogrodzkiej, na obu brzegach rz. Kopani, 654 wiorst od Petersburga, a 602 od miasta gubernialnego odległe, 3330 mieszk. , trudniących się połowem ryb i handlem zbożem. Stacya pocztowa. Czyt. Józefa Bagieńskiego Topograficznestatysty cznolekarskie opisanie powiatu kiryłowskiego w gub. nowogrodzkiej. Warszawa, 1869. Kiryłówka, wś nad Olszanką, pow. zwinogródzki, od Zwinogródki 15 w. , od wsi Pędynówki 2, od mka Olszany 6 w. Niegdyś w r. 1741 ta wieś należała do starostwa łysiańskiego, potem kupiona przez Engelharda a nareszcieodprzedana Florkowskiemu, który ją sprzedał Stołypinowi, pasierbowi ks. Woroncowa. Do dóbr Kiryłówki należą 4 folwarki Kiryłówka, Borowikowy futor, Kononowo i Dymkowo; razem 5560 dzies. Mieszk. razem 2900. Kiryłówka jest pamiętnem miejscem urodzenia słynnego poety ukraińskiego Szewczenki w 1814 r. , którego miał wykupić z poddaństwa od Florkowskiego rosyjski poeta Zukowski za 2500 rs. asygnacyami. Cerkiew paraf. kat. w Zwinigródce. Zarząd polic. w Łysiance. Dr. T. Hr. Kiryłówka, zaśc. rząd. nad jez, Ożwietą, pow. święciański, 3 okr. adm. , o 35 w. od Święcian, 1 dom, 2 mk. staroob. 1866 Kiryłowszczyzna, wś, pow. oszmiański 1 okr. adm. , o 12 w. od Oszmiany, 3 dm. , 17 mk. katol. 1866. Kiryłszczyzna al. Kirytcizna, wś, pow. sejneński, gm. Pokrowsk, par. Krasnopol. Odl. 3 w. od Sejn, ma 1 dom, 17 mk. Kiryszki 1, wś włośc, pow. święciański, 3 okr. adm. , o 28 w. od Swięcian, 8 dm. , 88 mk. , z tego 83 katol, 5 żydów. 2. K. , zaśc. rząd. i pow. święciański, 3 okr. adm. , o 22 w. od Swięcian, 2 dm. , 21 mk. katol. 1866. Kirywiczki albo Frampol ob. . Kirzbuń, niem. Kirschbaum, dobra ryc, ob. Kierzbuń. Kirżacz, miasto nadetatowe pow. pokrowskiogo, gub. włodzimierskiej, 807 wiorst od Petersburga, a 112 od miasta guber. odległe; 2872 mk. St. pocztowa. wyraz węgierski, czyta sie Kisz, znaczy mały i wchodzi w skład wielu madjarskich nazw miejscowości, podobnie jak przymiotnik Nagy, wielki. Często przez skrócenie zamiast Kis, pisze się tylko K. Kisajn niem. Kissain, jezioro, pow. lecki, zwane także leckiem jeziorem, na półn. m Leca, na polskopruskich Mazurach, długie niemal dwie mile, ciągnie się z półn. na połud. ; szerokie przeszło pół mili; z południa i północy wąskim tylko przesmykiem od jeziora Niewocin Lowentin i Mamry Mauer Soe odłączone. Po brzegach leżą wioski Guty, Pierkunowo, Kamionka i inne. Przypuszczają uczeni, że dawniej stało w związku z jeziorem wielkiem Mamry, kiedy stan wody był jeszcze wyższy. Kisarzewszczyzna, wś i folw. , pow. dziśnieński, o 54 w. od Dzisny, 1 okr. adm. , gm, Zaleś, przy byłej drodze pocztowej z Wilojki do Dzisny, 13 dm. , 129 mk. 1866. KisBisterec, ob. Bisterec. KisBobroc, ob, BobrowecMali KisBorowe, ob. Borowe. KisBreznicza, ob. Brezniczka, Kischau niem. , wieś, pow. kościerski, ob. Kiszewa. Kischehlen al. Gettkandten niem. , wieś, pow. piłkalski, st. poczt. Szyrwinty. Kischein dok. , ob. Kisiny. Kischen niem. 1. wś, pow. piłkalski, st. poczt. Schillehnen. 2. K. AU i Neu, wś, pow, nizinny, st. poczt. Skajzgiry. 3. K. , al. Grunweitsch niem. , ws, pow. stołupiański, st. poczt. Stołupiany. 4. K. al. Lenkutschen niem. , wś, pow. piłkalski, st. p. Sodargen. 5. K. al. Kischenbannis niem. , wś, pow. piłkalski, st. p. Mallwischken. 6. K. , por. Kisiny. Kischendorf niem. , ob. Kiszowce. Kischinen niem. , ob. Kisiny, pow. niborski. Kischken niem. , Kiszka al. Kiszki 1. ws, pow. stołupiański, st. p. Trakieny. 2. K. al. GeorgeK, , wś, pow. szyłokarczemski, st. poczt. Lankuppen. 3. K. Goerge, dobra, pow. kłaj Kischinen Kischken Kischen Kiryanów Kischein Kischau Kis Kisarzewszczyzna Kisajn Kirżacz Kirzbuń Kirywiczki Kiryszki Kiryłszczyzna Kiryłowszczyzna Kiryłówka Kiryłow Kiryliszki Kirylino Kiryjówka Kiryczanka Kiryanowce Kiryanów Kischehlen Kiselkehmen Kiselka Kisewo Kischkowen pedzki, st. . Karlsberg. 4. K. rtel al. Kairin wś, pow. kłajpedzki, st p. Kłajpeda. 5. K. al. Wingeruppen, wś, pow. ragnecki, et. p. Rantenberg. Kischkowen niem. , ob, Kiszkowo. Kiścienie, wieś i dobra, pow. rohaczewski, 1 okr. adm. , nad Dnieprem, w pięknem położe niu. Dobra należały do WołkŁaniewskich, sprzedane ostatnio Wermanowi, Rozl. 12, 000 dzies. , w tem 800 dzies. ziemi ornej, 400 dzies. łąk, 20 dz. ogrodu. Wś liczy 400 dusz męz. prawosŁ, ma zarząd gminny, szkołę ludową bardzo dobrze prowadzoną przez włościan i so bór kamienny, zbudowany kosztem WołkówŁaniewskich. E. E. Kiścinne, Kiścienne, wś, pow. sochaczewski, gm. Kampinos, par. Leszno. W 1827 r, było tu 9 dm. , 55 mk. , obecnie 120 mk. , 250 mr. gruntu z dawnej ekonomii rządowej kampinoskiej; grunta żytnie, dużo łąk. Por. Kampinos. Kiselau niem. . ob. Kisielów. Kiselkehmen niem. , ob. Kieselkehmen, Kiselka mylnie Kisielka, realność we Lwo wie, na przedmieściu Żołkiewskiem, u stóp Wy sokiego Zamku, w pięknem położeniu, przy gościńcu żółkiewskim, blisko rogatki. Obej muje ona koszary, browar, folwark, zakład wodoleczniczy piętrowy budynek, łazienki i mały stawek. Urząd pocztowy LwówPodzam cze stacya kolei Karola Ludwika. Z miasta prowadzi do K. tramwaj. Właścicielem real ności Karol Kiselka. O zakładzie wodoleczni czym w K. ob. Dziennik literacki, Lwów, 1859, I, str. 543. Lu. Dz. Kisewo, wś, pow. lęborski ziemi pomorskiej. Kisfalu węg. , ob. Mała Wioska. Kisfalud węg. ;, ob. Silce. KisFrankova, ob. Frankowa Mała, KisIInilecz, ob. Hnilec Mały, Kisiel, starodawne nazwisko mazurskie, sta nowi źródłosłów nazw; Kisiele, Kisielew, Kisielany, Kisielsk. Br. Ch. Kisiel, młyn, ob. Jeżów i Kisiele. Kisiel, folw. , ob. Gile. Kisiel, zaśc, pow. dziśnieński, 3 okr. adm. , o 14 w. od Dzisny, 1 dom, 9 mk. 1866. Kisielany. Żmichy i KKuce, wś. , pow. sie dlecki, gm. Skupie, par. Suchożebry, o 9 w. od Siedleo. W 1827 r. K. Żmichy miały 19 dm. , 99 mk. , a K. Kuce 13 dm. , 95 mk. ; obecnie Żmieby mają 18 dm. , 140 mk. , 895 mr. , zaś Kuce 21 dm. , 178 mk. , 815 mr. obszaru. FolwarkK. Żmichy rozległy mr. 147 grunta orne i ogrody m. 99, łąk mr. 11, lasu mr. 34, nieużytki i place mr. 3, bud. mur. 1, drewn. 3. Rzeka Liwiec przepływa granicą połud. Folw. ten w r. 1867 oddzielony od dóbr Niwiska. Kisiele, wś i folw. , pow. piotrkowski, gm. Krzyżanów, par. Rozprza; leży między Magdalenką a Siomkami; liczy 17 dm. , 196 mk. Dobra K. składają się z folwarków i wsi; Kisiele, Siomki i Jeżów. Rozl. wynosi mr. 1754 folw. Jeżów grunta orne i ogrody mr. 498, łąk mr. 70, pastwiska mr. 30, lasu mr. 452, zarośli mr. 8, wody mr. 3, nieużytki i place m. 64, w osadach karczemnych i młynarskiej mr. 38; razem mr, 1163; płodozmian 14 polowy; bud. mur. 11, drewn. 9. Folw. Siomki grunta orne i ogrody mr. 236, pastwisk m. 124, nieużytki i place mr. 8, w osadzie karczemnej mr. 10, razem mr. 378; bud. drewn. 5. Folw. Kisiele grunta orne i ogrody mr. 106, łąk mr. 17, pastwisk mr. 20, zarośli mr. 40, nieużytki i place mr. 21, w os. karczemnej m. 10, razem mr. 213; płodozmian 5polowy, bud, mur. 1, drewn. 3; młyn wodny, obfite pokłady torfu; rzeczka bez nazwy prze pływa, tworząc 8 sadzawek. Wieś K. osad 17, gruntem mr. 342; wś Jeżów os. 22, z grun. mr. 289; wś Siomki os. 16, z grunt. mr. 164. Kisiele 1. zaśc. w pow. borysowskim, w obrębie gm. ziembińskiej, nad rz. Cną, ma osad 3; grunta kamieniste. 2. K. , wś w gub. mińskiej, pow. nowogródzkim, w gm. horodyszczańskiej, nad rzeczułką, małym dopływem Serwecza; ma os. 24, piękne grunta i łąki. Al. Jel. Kisiele, ob. Karlsberg. Kisiel 1. wś. włośc, pow. wilejski, o 54 w. od miasta pow. Wilejki, 1 okr. adm, , przy dawnej drodze poczt. z Wilna do Mińska, 9 dm. , 107 mk. 2. K. , folw. pryw. , pow. wilejski, o 54 w. od msta Wilejki, 1 okr. adm. , przy b. drodze poczt. z msta Mołodeczna do granicy pow. mińskiego, 1 dom, 26 mk. 3. K. , wieś włośc, pow. wilejsrki, o 54 w. od msta pow. Wilejki, 1 okr. adm. , przy b. d rodze pocztowej z miasta Mołodeczna do granicy powiatu mińskiego, 7 dm. , 62 mieszk. , 4. K. , wieś włościan. , pow. wilejski, 3 okr. adm. , o 85 w. od Wilejki, 5 dm. , 38 mk. , z tego 28 prawosŁ, 10 kat. 5. K. , wś i folw. , pow. święciański, 1 okr. polic, mk. kat. 170, dm. 13, od Swięcian 20 w. 6. K. , wś pryw. nad rz. Jaźnicą, pow. dziśnieński, o 14 w. od Dzisny, 1 okr. adm. , przy b. drodze pocztowej z Wilejki do Dzisny, 2 dm. , 25 mk. 1866. Kisiele, ob. Przyłuka, pow. berdyczowski. Kisiele, wieś, pow. starokonstantynowski, par. Ostropol, ma kaplicę katol. i cerkiew; należała do J. I. Kraszewskiego. Roku 1867 było 94 dm. Jest tu pałac obszerny i bardzo piękny ogród, założony podobno przez ogrodnika, który był twórcą słynnego parku w Zofiówce. Kisiele, ws i st. poczt. przy dawnym trakcie ze Smoleńska do Porzecza, o 42 w. od Smoleńska, pow. duchowszczyński. Kisielec msto, pow suski, ob. Kisielice. Kisielew, w, pow. konstantynowski, gm. Chlebczyn, paraf. Rusków, okr. sąd. Komarno. W 1827 r. było tu 25 dm. , 264 mk. ; obecnie Kisielew Kisielec Kisiele Kisiel Kis Kisfalud Kisfalu Kischkowen Kiselau Kisielewo Kisielewssczyzna Kisielewszczyzna Kisielewicze Kisielewicze Kisielewka 33 dm. ., 346 mk. , 966 mr. obszarn, Por. Hmsmiew. Rz. Kisielewicze, wś poleska, pow. bobrujski, przy dr. żel, libawskoromneńskiej, o 16 w. od stacyi Jasień ku Bobrujskowi, ma osad 16, grunta piaszczystej pokłady wapienia; kaplica katol, paraf. Bobrujsk. Al Jel Kisielewka 1. zaśc, pow. wileński, 3 okr. adm. , o 68 w. od Wilna, 1 dom, 10 mk. katol. 2. K. , wś. , pow. wilejski, 3 okr. adm. , o 70 w. od Wilejki, 2 dm. , 12 mk. katol. 1866. Kisielewo al Kiszelewo, 1. wś, pow. płocki, gm. i par. Drobin, odl. o 25 w. od Płocka, ma 3 domy, mk 120, gruntu 345 mr. 2 K. , wieś nad rz. Sierpienicą, pow. sierpecki, gm. i par. Borkowo. W 1827 r. było tu 11 dm. , 54 mk. , obecnie 13 dm. , 146 mk. , obszaru 27 mr. włośc, i 590 mr. folwarczn. . 3. K. , wś i folw. , pow. lipnowski, gm. Oleszno, par. Dobrzyń, nad strugą bez nazwy. Do K. należy kol. Modzoły. Gruntu włośc. 41 mr. 40 orne, 17 os. , 7 dm. , 125 mk. ; folwarcznych gruntów 454 mr. , w tej liczbie 360 mr. ornych, 2 bud. mieszkalne, 17 mk. ; we wsi wiatrak. Roku 1789 właściciele Kiszelewski, Orłowska i Trzciński. Kisielewo, wś pryw. , pow. dzisieński, O 34 w. od Dzisny, 1 okr. adm. , 3 dm. , 20 mk. 1866. Kisielewska, st, p. , pow. duchowszczyński, ob. Kisiele. Kisielewssczyzna, folw. i zaśc, pow. wileński, 5 okr. adm. , o 21 w. od Wilna, 2 dm. , 14 mk kat. 1866. Kisielewszczyzna, wś nad rzeczułką wpa dającą do Niemna, w płdn. stronie pow. miń skiego, gm. świerzeńska, 17 osad, gleba lekka; miejscowość bezleśna, AL Jel Kisielice al. Kisielec, niem. Freistadt, dok. Kiszelycz, Vrienstadt, msto, pow. suski, . nad jez. i strugą Gardęga albo Gardenga, która w tej okolicy początek swój bierze, na bitym trakcie suskogrudziąskim, około 2 mile od Łasina, 11 2 mili od Susza. R. 1867 liczyło ludności prócz żydów 2218, katol. 63, ew. 2165; bud. 558, dm. 222. W miejscu jest kościół luterski paraf, dla katol. par. Święte, z wieżą 153 st. wysoką, w stylu gotyckim, na szczególne życzenie króla Fryderyka Wilhelma IV wzniesioną; 3 szkoły, między niemi miejska realna, szpital kościelny, szpital miejski, ratusz staroświecki, magistrat, apteka, poczta, urząd celny, r. 1860 i t. d. Dawniej miasto było murem otoczone, po którym liche tylko pozostały szczątki. Głównem zatrudnieniem mieszczan, obok nieznacznego handlu i przemysłu, jest rolnictwo. Miasto posiada obszaru mr. 8426, między któremi roli ornej mr. 4330, ogrodów mr. 227. łąk 663, pastwisk 832, lasu 2360 itd. Wyjąwszy kupców i handlarzy niektórych, liczono tu r. 1860 piekarzy 5, rzeźników 5, browar 1, wiatraków 7, fabrykantow sukna 27, garbarszy 4, kuśnierzy 4, powroźników 2, rymarzy 4, tkaczów 2, balb. 1, krawców 15, stolarzy i kołodz. 17, kowalów 3, tokarzów 3, zdunów i cegl. 8, szklarzów 2, gwoźdz. 2, ślu. sarzów 4, blachnierzy 2, zegarm. 1, malarzów 3, fabryk, mydła 1, majster mularski nie licząc czeladników itd. 1, majster ciesielski 1. Jarmarków dorocznych 8 przypada; 4 kramne i 4 na bydło i konie. Okolica dzisiejszego miasta K. leżała w dawniejszej Pomezanil, przez pogańskich Prusaków zamieszkanej. Po zdobyciu tej ziemi przez Krzyżaków, otrzymała te dobra sławna rodzina polska Stańków. R. 1331 Ludwik i Jan Stańkowie, synowie Dytryka Stańko, założyli tu na gruntach swoich nowe miasto, które się po niem. zwać miało Vrienstat. Musiało jednak mieć ludność przeważnie polską, jeżeli nazwa, zapewne pierwotna, tej miejscowości, polska, po nich się przechowała. Od r. 1331 1334 Stankowie kościół tu zbu. dowali. R. 1392 Katarzyna, wdowa po Dytryku Stańko z Kisielic, w asystencyi swoich braci Jana i Mikołaja Szczuplińskich, Dytryk z K. , jej zięć, Anna, Elżbieta i Barbara jej córki, oraz Aleksander z Torznic, jej syn, sprzedali miasto K. biskupowi pomezańskiemu Janowi za 1360 grzywien. Ob. Kętrz. , Ludność polska, str. 182. W czasie reformacyi zraz z biskupami pomezańskiemi zlutrzała i ludność; dobra po biskupach zabrali książęta pruscy, przez co oczywiście i patronat kościoła tutejszego przeszedł w ich ręce. Ludność i wtedy jeszcze, tak w mieście jak i w okolicy, była przeważnie albo w znacznej co najmniej części polską. Wykażą to następujące dwa wybitne szczegóły. r. 1596 umarł Wojciech Wałdowski, protestant i polak, potomek spolszczony dawniejszej familii Grampnerów, posiadacz dóbr Waldowo; pochowany został u fary w K. przed wielkim ołtarzem, z nagrobkiem polskim, który przytaczamy Thu liezy sliachetni Albrecht Wałdowsky z domu starozytnych Grampnerow, dokonczył zywota swego dnia 1 sept. 1596, roku swego 78. Epitaphium. Tu przed twardym kamieniem uspione twe kosczy, Ktorich dusa pozbywsy Uzywa radosczi, Czni Albrechczie w Olimpio Jusz czasy wiecznemi Ktoram Bóg wdziecznie Przyjął z Angolijmi swemy. Juz z radoszczy precz vstomp Niesczensczie troski Wziął go Bóg na opiekę i jest W moczy boszki. herb Grot. W roku 1652 nazywa się w K. burmistrz Balcer Kamieński, a sędzia miejski Jan Rypiński; między mieszczanami Czachorowski, Czapka, Rotykowski, Murawski, Lipowski itd. Kętrz. 1. c. Obecnie miasto ma charakter niemiecki, wyjąwszy chyba kilku katolików. Ci ostatni wydani byli przez długie wieki na niełaskę książąt i królów pruskich; ztrudna tylko uczęszczali do odległych nieco parafij sąsiednich, najchętniej Kisielice Kisielewska Kisielki Kisielka Kisielin Kisieliszki Kisieliszki Kisielina Kisielniszki Kisielnica w Swiętem. Około r, 1850 starano się urządzić dla nich w K. regularne nabożeństwo. Zwykle co kilka tygodni przybywał do K. proboszcz ze Świętego, odprawiał mszę św. , miewał kazania najprzód w domu prywatnym. Później ofiarowało miasto na ten cel nawet ratusz. Dla zbyt małego udziału wiernych, trzeba było jednak po kilku latach misyjnego takiego nabożeństwa zaniechać. Ob. Utracone kościoły w dyec. chełmińskiej, str. 110. Roku 1882 biskup chełmiński Jan Nep. Marwicz zapisał 33, 000 talarów na mający się budować kościół tutejszy; plac dogodny już zakupiony. Rząd pruski zezwolił na to, aby tu w K. utworzoną została nowa katolicka parafia kisielicka. Kisielice, Kisselitze, wś na Bukowinie, pow. wiźnicki, należy do sądu powiatowego w Storoniec Putyłowie, o 4 5 kil od Storońca, ma 687 mieszk. Kisielin, mko i wś, pow. włodzimierski, gm. K. , okr. pol. Łokacze, o 15 w. od N. Dworu, o 22 od Mikulicz. R. 1870 miał 41 dm. , 598 mk. , w tem 737 izrael. , cerkiew, kościół, 3 izrael. domy modlitwy, gorzelnię, 15 sklepów, 6 rzemieślników. Paraf, kościół katol. Niepok. pocz. N. P. M, , 1720 r. z muru przez karmelitów, wzniesiony; par. katol. dek. włodzimier skiego dusz 1531; kaplice w Woronczynie, Babiju, Witoniżu, Twerdyni dziś nie istnieje, Dorosinie. Majętność znakomitej niegdyś rodziny Kisielów. Aryanie czyli socynianie mieli tu swój zbór, liczne szkoły i kilka odprawili synodów. Uczony, w językach biegły, Ostafi Kisiel, był około r. 1625 rządcą szkoły, w której sam nauczając, gorliwie na Wołyniu rozkrzewiał aryanizm. Po zniesieniu naukowego ich przybytku w Rakowie, wielu uczonych tu się przeniosło, a szkoły miejscowe nabrały wzrostu i świetności. Niedługo trwał ich stan pomyślny. Późniejszy dziedzic Kisielina, Jerzy Czaplicki, ścigany był przez trybunał lubelski za dany w swych dobrach przytułek odsądzonym od czci aryanom rakowskim. Sfanatyzowani sędziowie tego trybunału, mocą wyroku r. 1644 zabronili nauczać; rozproszono światłych nauczycieli, a zbór, którego był pastorem Jęcrzej Wiszowaty, sławny w dziejach aryanizmu polskiego, zburzono do szczętu. Po tej klęsce żydzi poczęli się osiedlać, lecz przemysł, oświata i dobry byt na zawsze z Kisielina ustąpiły. Zbór przerobiony został na kościół katolicki. Miasteczko wśród lasów z drzewa zabudowane, leży na wielkich piaskach; pałac i murowany kościół z klasztorem księży karmelitów ożywiały smutną i posępną dokoła okolicę. Kisielina, nazwa górnego biegu potoku Błonicy ob. . Kisielina, rzeka, lewy dopływ Dunajca, ob, Kisielina, Kisieliszki, wś, pow. władysławowski, gm. Błogosławieństwo, par. Iłgowo; odl. 35 w. od Władysławowa, ma 5 dm. ,. 36 mk, Kisieliszki, folw. i zaśc, pow. trocki, par. Jezno. W 1850 r. właściciel Jodkowski miał tu 317 dzies. gruntu. Kisielka, ob. Kiselka. Kisielki, wś włośc. , pow. wilejski, o 54 w. od m. Wilejki, 1 okr. adm. , przy b. drodze pocztowej z m. Mołodeczna do gran. pow. mińskiego, 3 dm. , 27 mk. prawosł. 1866. Kisielna, także Pokrzywką zwany strumień. Powstaje z kilku strug w obr. gm. Łysej góry w powiecie brzeskim w Galicyi, z północnowschodniego stoku wzgórza Ka mionki 394 m. , płynie na północ nieco krętym biegiem śród łąk i błoń przez gminy Łysą górę, Sufczyn, Biadoliny radłowskie, gdzie z pr. brz. przyjmuje Łopoński potok ob. ; następnie przez Biadoliny szlacheckie, a prze szedłszy w obręb gm. Bielczy, staje się poto kiem leśnym, płynąc przez lasy radłowski i skupowski, które minąwszy przedostaje się znowu na łąki i błonia, przyjmuje z lew. brze gu potok leśny, bezimienny, płynący od Biel czy, odgraniczający las Brzeźnicę od Skupowskiego. Tutaj przybiera Pokrzywka nazwę Kisielny; pod tem nazwiskiem, nie zmieniając biegu swego na północ, podąża przez gminy Zabawę, Zdarzec, Maroinkowice, Przybysławice, poczem płynie przez powiat dąbrowski, w obr. gmin Miechowic małych i Wietrzycho wic. Uchodzi do Dunajca z lewego brzegu w Wietrzychowicach. Długość biegu 41 kil Wody ma zmienne; czyni często znaczne wylewy, przedewszystkiem w okolicach Zabawy i Marcinkowic. Br. G. Kisielnica, wś i folw. , pow, kolneński, gm. Rogienice, par. Dobrzyjałowo. W 1827 r. było tu 24 dm. , 268 mk. Jestto starodawne gniazdo Kisielnickich, wspominane w dokumentach z 1465 r. Gloger, Ziem. Łomż. . Dobra Kisielnica składają się z folwarków Kisielnica i Łuby, wsi Kisielnica, Łuby i Murawy. Szosa przechodzi. Od rzeki Narwi w. 8 Rozległość wynosi m. 2, 263; folw. Kisielnica grunta orne i ogrody m. 699, łąk m. 71, pastwisk m. 58, lasu m. 936, nieużytki i place m. 32, razem m. 1, 797, bud. mur. 27, z drzewa 8, płodozmian 14polowy; folw. Łuby, grunta orne i ogrody m. 362, łąk m. 65, pastwisk m. 20, lasu m. 3, nieużytki i place m. 16, razem m. 466, bud. mur. 5, z drzewa 6, gorzelnia, młyn, pokłady torfu; wieś Kisielnica os. 14, z grunt. m. 20; wś Łuby os. 5, z grunt. m. 14 wś Murawy os. 17, z grant. m. 415. Kisielniszki, folw. , pow. wiłkomierski, par. Kowarsk, własność Siesickigo. Kisielów, Kiswlówka, wś, pow, żytomierski, Kisielów Kisielina Kisielice Kisielice Kisielna Kisiny Kisilówka Kisiewo Kisierniak Kisieniszki Kisielska Kisielsk Kisielówka nad Bystryjówką; własność Smotryokich, huta szklana, wyrób butelek. Kisielów, część południowa wsi Cioszacin mały w pow. jarosławskim, leży na zachód od Jarosławia, przy gościńcu z tego miasta do Za rzyc, w okolicy równej; od południa jest oto czona lasem Rozwienicą i folwarkiem Wolą rozwienicką, na zachód graniczy z Zarzycami a na wschód s Cieszacinem wielkim; ma 218 mk. przewain e rz. kat. i szkołę ludową; nale ży do parafii gr. kat. w Pełnatyczem po małorusku Połniatycze a rzym. katol, w Zarzycach. Mac. Kisielów, Kisselau, wś, pow. skoczowski na Szląsku austr. , par. kat. Ogrodzona, par, ewang. Goleschau, ma rozl. mr. 586, ludn. 298, kośc. katol. fil. Kisielów, Kisseleu, wś, pow. kocmański na Bukowinie, o 14 kil od Zastawnej, ma 2, 048 mk. i paraf. cerkiew grecką nieunicką. Kisielowiec, niem, Kisselowietz, folw. dóbr Radlin Dolny, pow. rybnicki, Kisielówka, wś, pow. żytomierski, ob. Kisielów. Kisielówka, pow. kijowski, ob. Kozińce. Kisielówka, 1. wś włośc. w leśnem uroczysku, pow, wilejski, o 70 w od m. Wilejki, 3 okr. adm. , gm. Parafianowo, 2 dm. , 12 mk. katol. 2. K. , zaśc. pryw. , pow. dzisieński, o 66 w. od Dzisny, 2 okr. adm. , 1 dm. , 5 mk. katol. 1866. 3. K. , ob. Kisielówka. Kisielówka, ob. Kisilówka. Kisielówka, wś pow. zwinigródzkiego, od 1851 cukrownia. O 25 w. od st. poczt. w Szpole. Por. kapustyna. Kisielówka, kol. polska w gub. chersońskiej, przy trakcie z Mikołajowa do Chersonu. Kisielówka, wś, attynencya Łososiny Gór nej, pow. limanowski, par. Łososina górna, o 6 kil. od Limanowy, na lew. brz. rz. Łososiny, w pagórkach; 38 dm. , 210 mk. Obszar dwor ski, własność Pieniążków, ma 83 mr. austr. roli ornej, 19 m. łąk i ogr. , 10 pastw. , 5 lasu; mniejsza posiadłość 126 roli ornej, 29 łąk i ogr. , 75 pastw. , 26 lasu. M. Ż. S. Kisielówka, góra, ob. Hłuboczyca i tom IV, 74. Kisielsk, wś, nad rz. Świdrem, pow. łukowski, gm. Prawda, par. Stoczek. W 1827 r. było tu 27 dm. , 172 mk. , obecnie 31 dm. , 268 mk. , 967 mr. obszaru, młyn. KisielskaWola, wś, pow. łukowski, gm. Prawda, par. Stoczek, ma 27 dm, , 200 mk. , 736 mr. obszaru. Kisieniszki, folw. , K. prywatne i K. rządowe, wsie, pow. wyłkowyski, gm. i par. 0lwita, odl. 1 w. od Władysławowa. Folw. K. ma 8 dm. ; 65 mk. ; 1. rządowe 5 dm. , 35 mk. , a K. prywatne 9 dm. , 103 mk. Kisierniak lub Oknica, struga, dopływ Dniestru z lewej strony, w pow. olhopolskim; zaczyna się powyżej wsi Trybuszówki, mija wś Oknicę i pod Kuźminem do Dniestru uchodzi. Zabiera z lewego brzegu pod Oknicą wsią rzeczkę SuchyKisierniak. X M. O. Kisiewo, wś rządowa, pow. wilejski, o 65 w. od Wilejki, 3 okr. adm. , gm. wołkołacka, 6 dm. , 60 mk. 1866. Kisilówka, 1. wś, pow. kamieniecki, gm. , i okr. polic. Maków, par. Czercze, leży nad Smotryczem, na płn. od Kamieńca, Ma 1328 mk. , 76 dm. , 1092 dzies, ziemi włośc. Należała do dóbr pojezuickich, nabyta przez Bor kowskich, następnie Sadowskiego, dziś Kazimira. Por. Orynin. 2. K. , wś nad Wójtowi ną. dopływem Bohu, pow. proskurowski, gm. Tretelniki, okr. polic. i par. r. l. Czarny ostrów, r. gr. Dzielińcze, 7 dm. Dr. M. . Kisin, pow. chełmiński, ob. Gzin. Kisin, pow. kłajpedzki, ob. Kissinnen. Kisiny, 1. niem. Kyschin, wś, pow. dawniejszy działdowski, dziś niborski, na pruskich Mazurach, przez polskich osadników zaludniona. Roku 1350 Gunter von Hohenstein, komt. ostródzki, podaje do wiadomości, że jego poprzednik Henryk Meytz 1343 1344 za. łożył w ziemi saskiej dobra Kisiny, nadając 40 wł. prawem chełmińskiem Mikołajowi Scholuszowi. R. 1542 w K. sama tylko ludność polska. Ob. Kętrz. , ludność polska w. Prusiech 3l2. 2. K. , al. Ruda, w dok. Kischein, wś, pow. jańsborski, na pruskich Mazurach, oddawna przez ludność polską zamieszkana. Roku 1471 Zygfryd Flach von Sohwarzburg, komtur baldzki, nadaje Andrzejowi młynarzowi 2 wł. w K. z młynem. W XVI w. młyn należał do Rudnika, od którego miejscowość przybrała dzisiejsze nazwisko. Ob. Kętrz. , Ludność polska str. 435. Kisiołki, wś szl. , pow. łomżyński, gm. i par. Szczepankowo. Kiskowo, ob. Kiszkowo. KisLadna, ob. Prostredna Weś, st. dr. żel. KoszyceBogumin, o 26 kil od Koszyc. Kiślak, duża wś rządowa, pow. hajsyński, nad rz. Sobem, o kilka wiorst na. północ od m. Hajsyna, mk. 1, 500, dm. 105, ziemi włośc. 835 dz. Parafia katolicka do Kuny, prawosławna ma miejscową cerkiew Wniebowzięcia, liczącą 960 par. i 58 dz. ziemi. Jest tu urząd gminny, do którego należą Kiślak, Karbówka, Mieklińce, Szura, Futory Karbowskie, Ziatkowce, Kuszozyńoe, Borsuki, Meleszkowce i Czepelówka, razem włośc. 9, 751, ziemi włośc. 9, 418 dz. Kiślak było oddzielnom starostwem, w skład którego wchodziło z początku m. Hajsyn, Karbówka, Szura, Mieklińce; z utworzeniarm następnie stwa hajsyńskiego, weszło w skład tegoż, Ob. Hajsyn, Kisielowiec Kisielów Kis Kisielów Kiskowo Kisiołki Kisin Kisselowietz Kisselau Kissehlen Kisschen Kissain Kisorycze Kis Olaszi Kisol Kisneny Kisły Kisłucha Kislówka Kis Kiślaki, grapa domów w Wiszence wielkią, pow. gródecki. Kiślanka, potok, nastaje w obr wsi Wiszenki wielkiej, w pow. jaworowskim, z pod lasu Sośniny, koło przys. Kiślaki, od którego nosi miano swe. Wkrótce dostaje się w obręb Wólki Kunińskiej pow. żółkiewski i w obrębie Rudy krechowskiej uchodzi z lewego brz. do Bzynki, dopływu Derewenki. Długość biegu 7 kil. Br. G. Kislica łuż, , niem. Geisslitz bei Klix, wś serbska na saskich Łużycach, pow. budyszyń ski; r. 1875 dm. 35, mk. 150, w tem serbów 117. A. J. P. Kiślickie, wś, pow. jampolski, gm. Komargród, par. Tomaszpol, ma 190 dm. , 850 mk. , 940 dzies, ziemi włośc. . czarnoziem z piaskiem. Cerkiew p. w. św. Paraski ma 1, 175 parafian i 46 dzies, ziemi. Należała do Czetwertyńskich, Iwanowskich, dziś ks. Hohenlohe. Dr. M. . Kislik łuż. , niem. Geisslitz bei Loksa, wś serbska na pruskich górnych Łużycach, pow. wojerecki. . A. J. P. Kiślin. wś, pow. humański, o 2 w. od mka Buki, nad rz. Tykiczem, ma 702 mk. , 2788 dzies. ziemi. Cerkiew z r. 1753 ma 63 dzies. Własnośó Kondrackiego. Kiśliszki; zaśc. należący dom. Kowna, pow. trocki, 3 okr. adm, , o 55 w. od Trok, 2 dm. , 11 mk. katol. 1866. KisLucska, ob. Nowoselica. Kisłówka, wś, pow. taraszczański, nad strugą do Rosi w padającą, o 3 w. od Koszewatej, gdzie cerkiew paraf. R. 1790 K. miała 24 dm. Kislówka, rz. , prawy dopływ Rosi, zaczy na się w pow. taraszczańskim i w tymże po wiecie u t. zw. Siczy Roskiej ma swoje ujście tuż obok Baskumu. E. R. Kislowszczyzna, 1. wś rządowa, pow. dzisieński, o 82 w. od Dzisny, 2 okr. adm. , 3 dm. , 26 mk. starowierców. 2. K. , zaśc. gm. pohoskiej, pow. dziśnieński, 3 okr, adm. o 52 w. od Dzisny, 4 dm. , 17 mk. , z tego 16 prawosł. , 1 kat. 1866. Kisłucha al. Wasiszki, wieś w pow. mińskim, w gminie iwiemeckiej, nad rz. Wołmą, ma osad 16. Al. Jel. Kisły, ob. Gojlesze. Kisneny, potok, dopływ Łomnicy. Kisneny, lesiste wzgórze w płd. kończynie Jasienia, pow. kałuski, miedzy Łomnicą od zach. i płn. a potok. Kisnenym od wsch. Naj wyższe wzniesienie 1173 m. Lu. Dz. Kisol, ob. Kima. Kis Olaszi, st. dr. żelaz. koszyckobogumiń skiej, o 180 kilom, od Koszyc. Kisorycze, wś, pow. owrucki, gm. K. , okr. polic, olewski, o 28 w. od Olewska. Kissain niem. , jez. , pow. lecki, ob. Kisajn. KisschenMickut niem. , wś, pow. szyłokarczemski, st. p. Szyłokarczma. Kissehlen niem. , folw. i młyn wodny, pow. gąbiński, st. p. Nemmersdorf Kisselau niem. , ob. Kisielów. Klsseleu, ob. Kisielów. , Klsselitze, ob. Kisielice, Kisseln niem. , dobra i młyn, pow. stołupiańskl, st. poczt. Stołupiany, Kisselowietz niem. , ob. Kisielowiec, KisimToutrim albo Jucknaten, Jugnatem ob. , wś, pow. sayłokarczemski, ze st. poczt. Kissinnen niem. , wieś, pow. kłajpedzki, st. poczt. Dawillen. Kissitten niem. , w pow. iławskopruskim 1 dobra należą d st. p. Krzyżbork; 2 dobra ryc. i os. leśna, st. p. Glommen. Kissocz węg. . ob. Kiszowce. KlssutzNeustädtel niem. , st. drogi żel. a Rutki do Bogumina, o 31 kilom. od Rutki. KisSzeben, KleinZeben, st. dr. żel. Preszów Orló, o 21 kilom, od Preszowa. Kistki, pow. sochaczewski, gm. Chodaków, par. Trojanów. , Kistow, ob. Kistowo. Klstówko, niem. Kistowken, wś włośc. , pow. kartuski, nad małem jeziorem, blisko granicy Pomorza, o 37 kil. od Kartuz. należy do gm. Kistowo. Parafia i poczta Sulęcin, szkoła Borek, Kistowo, niem. Kistowen, dobra rycer; , pow. kartuski, o 37 kil. od Kartuz, blisko jez. gowidlińskiego, należały za Krzyżaków do obwodu mirochowskiego. Do gm. K. przyłączone osady Bielawki, Chojna, Kistówko, Przelnica, zktóremi zajmuje obszaru mr. 3814 jezioro 96 mr. , gburów 36 prócz dóbr, zsgrodników 2; katol 242, ewangel. 118. Parafia i poczta Sulęcin, szkoła Borek. R. 1858 K. należało do F. Łaszewskiego. Kś. F. Ktstruss, st. p. w gub. riazańskiej, pow. spasskim. Kistrzyn, Kistryn, Kostrzyn, niem. Küstrin, Cüstrin, mko i twierdza w Prusiech, okr. reg. frankfurcki, pow. Koenigsbergin derNeumark leży na płn. płn. wschód od Frankfurtu n. O. , w nizinach niezdrowych, na praw. brzegu Odry, na płn. od ujścia Warty, pod 52 35 sz. i 12 20 dł. g. Obejmuje K. jak wyspę kanał Fryderyka Wilhelma. Poniżej mka przez Odrę przerzucony most kolei żel. Wschodniej z Berlina do Królewca a na pr. brz. Odry dotyka do K. droga żel. wrocławskoszezecińska. R. 1831 K. miał 4022; 1840 r. 6370; 1846 r. 6825; 1852 r, 7415; 1855 r. 7466 mk. bez wojska; 3 przedmieścia, zamek, 2 kościoły ewang. Dawniej rezydowały tu naczelne władze N. Marchii. Jest tu wyższa Bürgerschule, szkoła realna, dom roboczy, fabryki tkackie lniane, wełniane i bawełniane, fabryki skór, tytuniu, krochmalu, szczotek, piwa. Warownia broni Kislica Kislik Kiślaki Kistrzyn Kistowo Kistow Kistki Kissocz Kissitten Kissinnen Kisim Kisseln Kisucza linii Odry i Berlina. R. 1758 zbombardowali ją Rossyanio, r. 1806 poddała się Francuzom. Kistrzynek, niem. Kuestrinchen, dom. , pow. wyrzyski, Mościskami Moschitz ma 5242 mr. rozl. IL sam zaś 4 dm. , 111 mk. , 95 ew. 16 kat. , 50 analf. Poczta w Wysoce Wissek o 7 kil, st. kolei żel. Miasteczko Friedheim o 12 kil. M. St. Kisucza, ob. tom III, 857. KisVitez węg. , ob. Owcze, Kiswinie, wś, pow. rossieński, par. erźwiłkowska. Kisza, rz. , ob. Kihschabach niem. . Kiszak, węg. Köszegh, wś w hr. szaryskiem Węg. , nad rz. Hernadem, naprzeciw wsi Obiszowiec, kościół katol, filialny, piękny dźwięczny dzwon kościelny, wielkie lasy, 337 mk. Kiszawa, właśc. Kiszewa ob. . Kiszbuile, wś, pow. szawelski, gm. okmiańska, 17 dusz męz. , 216 dzies, ziemi. J. Godl. Kiszczyce, potok łączny, wypływa w płn. zach. rogu obszaru gm. Romanowa, w powiecie bobreckim, nieopodal granicy z Horodysławicami; płynie przez obszar gm. Horodysławic, zrazu na płn. zachód, przerzyna wieś środkiem a poniżej tejże rowem, ku osuszeniu łąk poprowadzonym, w kierunku półn, podąża do Kabanówki ob. . Ujście ma na obsz. gm. Biłki szlacheckiej. Długość biegu 10 kil. . Br. G. Kiszczycha, ob. Tykicz górny, Kiszczyna Słobodą, wieś z zarządem gminnym, w środku pow. borysowskiego, nad rzeczka Naczą, małym lewym dopływem Berezyny, w okr. polic. 1ym chołopienickim położona. Niegdyś dziedzictwo możnej rodziny Kiszków, ma osad włócznycb 54, w glebie piaszczystej, łąk i pastwisk obfitość. Gmina Kiszczyńska skłdada się z 8 starostw wiejskich, 35 wiosek i 1314 włościan płci męzkiej. A. J. Kiszczyńce, wś, odr. 1831 rządowa, powiat humański, o 30 w. od Humania, niedaleko drogi z Humania do Stawiszcz, przy strudze wpadającej do Mańkówki, ma 1602 mk. , w tem 1 rz. kat. , pasiekę wzorową i szkołę pszczelnictwa. Cerkiew z r. 1798 ma 35 dzies. Kisze, wś rządowa, , pow. dzisieński, o 63 w. od Dzisny, 1 okr. adm. , 4 dm. , 41 mk. prawosł. 1866. Kiszelewo, ob. Kisielewo. Kiszeliszki Zacisze, folw. , pow. trocki, 3 okr. adm. , 56 w. od Trok, 3 domy, 38 mk. kat. 1866. Por. Kisieliszki Kiszelówka, ob. Derewno. Kiszelycz dok. , ob. Kisielice. Kiszeniew, Kiszyniów, miasto główne gub. bessarabskiej, leży nad rz. Bykiem, o 176 w. od Odessy, o 68 w. od Korneszt, ma st. poczt, i o 2 i pół w. od niej stacyą dr. żel kiszeniewsko jasskiej, R. 1876 miasta przychód 128260 rs. ; rozchód 128260 rs. Parafia katolicka K. ma 848, dusz. Kościół pod wezw. Opatrzności Boskiej wystawiony 1844. Rysunek i opis kościoła katol, podały Kłosy t. 18; 247. Pod względem fauny, flory i meteorologii okolic K. znane są z lat 1857 65 dzieła A. Döngingka. Jest to jedno z celniejszych miast po Odessie w kraju noworosyjskim. Mieszk, ma około 66000 płci obojga, cerkwi 14 i teatr. Na wzmiankę zasługuje znajdując się w Kiszeniowie, na lewym brzegu rzeki Byka, źródło mineralne, w r. 1843 dla chorych otwarte. Mieszkańcy trudnią się po części rolnictwem sieją kukurydzę, pszenicę i ogrodnictwem uprawiają drzewa owocowe; Śliwki tutejsze pod nazwą mołdawiańskich słyną po całej Rossyi. Uprawa wina dokonywa się tu w obszernych rozmiarach; liczba winnic na gruncie miejskim około 600 wynosi; wina otrzymuje się zwykle od 120, 000 200, 000 wiader. Liczba fabryk i zakładów wynosi przeszło 85 produkujących rocznie różnych towarów na sumę200, 000 rs. , z tych fabryk skór 28, świec 11, płótna 7, do topienia łoju 6 itd. Trzy fontanny i mnóstwo studni zaopatrują miasto w wodę. Powiat kiszeniewski zajmuje powierzchni 3271 wiorst kwadr. , mieszkańców w pow. około 150, 000 głów płci obojga. Miejscowość jest pagórkowata, pochylona ku południowi i przez mnóstwo parowów poprzecinana; grunt jest nadzwyczaj żyzny. W pow. K. jest jedna tylko parafia rzym. katol. w Kiszeniewie. Kiszew, ob. Kiszewo. Kiszewa Stara, niem. Alt Kischau, w starych dokum. Vela Kiseva, Kishovia, Kisew, Kyssow, Kaschau, Kyschau, wieś włośc, parafialna, pow. kościerski, na bitym trakcie kościorskozblewskim, 1 i pół mili od stacyi kolei żel. w Zblewie, nad rz. Wierzycą. Obszaru liczy mr. 4275, gbur. 28, zagrod. 26, katol. 489, ewang. 218, żyd. 15, dm. 80. W miejscu jest kościół katol, parafialny, szkoła katol, i protestancka, 3 karczmy. Poczta także niedawno tu urządzona. Odległość od Kościerzyny 3 mile. Odbywają się tu 2 jarmarki doroczne na bydło i kramne. Wieś K. oddawna istniała. Za książąt pomorskich stanowiła naczelne miejsce obszernej ziemi kiszewskiej. R. 1281 książę Mestwin II darował K. Mikołajowi wojewodzie kaliskiemu. Należało wtedy do K. 16 jeziór, jak to Cranc, Cozelno, Cyrvone, Droste, 2 Prusinech, Dluge, 2 Slupino, Chelst, Vevronice, Mlosino, Kle, Lubne, Virohuge, Varsune. R. 1290 tenże książę potwierdził darowiznę i dodał wsie Lubna, Danyanow i Dambrowa wraz z 8 przyległemi jeziorami Preubocno, Virohuge, Chocle, Bzanza, Bresno, Strupino, Rugno, Kelpino, R. 1315 synowie iMikołaja ustąpili tych dóbr bratu swojemu Jakóbowi, a tenże zaraz następne go r. 1316 odprzedał je za bezcen krzyżakom. Do Polski przypadła ta wieś r. 1466. Po oku Kistrzynek Kiszewa Stara Kiszew Kiszeniew Kiszelycz Kiszelówka Kiszeliszki Kiszelewo Kisze Kiszczyńce Kiszczyna Słobodą Kiszczycha Kiszczyce Kiszbuile Kiszawa Kiszak Kisza Kiswinie Kis Kistrzynek pacyi rząd pruski nadał tutejszym włościanom prawa własności przywilejem z Gdańska roku 1819 d. 16 kwietnia. Kościół w K. znajduje się od niepamiętnych czasów. Jak świadczył napis na oknie zachowany, stary kościół budowany był r. 1573. Stał on na lewym brzegu Wierzycy, przy drodze. Za starostów kiszewskich Szorców przez długie lata trzymany dla lutrów. Odzyskany dla katolików około roku 1596. Teraźniejszy kościół wystawił swoim głównie kosztem Stan. Skórzewski star. kiszewski na przeciwnej prawej stronie Wierzycy. Miał on być mocno w ceglę raurowany, jak to ślubował chory na śmierć Franciszek Czapski star. kiszewski, ale do tego nie przyszło, bo wkrótce potem umarł 1737. Ażeby ślub choć w części wypełnić, wzniosła zapewne pokrewna bliska Franciszka Czapskiego Katarzyna z Iwanickich Skórzowska drewnianą kaplicę św. Barbary, tam, gdzie stał pierwotny kościół, na starym cmentarzu. Obecnie ta kaplica zaniechana. Czynią teraz zabiegi, żeby nowy kościół pobudować w miejsce podupadłego już bardzo starego. Parafia kiszewska, jak czytamy w dyecez. szematyzmie, liczy dusz 2680. Kościół tyt. św. Marcina, patronatu królew. Erekcya nie wiadoma. Nie ma przy nim szpitala. Filia należy tu w Starych Polaszkach; wsie parafialne Kiszewa stara, nowa, Zamek kiszewski, Konarzyny, Bartoszy las, Ruda, Olpuch, Gołowo, Barłogi, Cięgardło, Bukowiec stary i nowy, Chwarzcienko, Foshuta, Lasienek, Pałubin, Małkowy, Dubrzyk, Boże pole, Struga, Chwarzno, Pałubin, Małkowy, Dubrzyk, Boże pole, Struga, Chwarzno, Nowy dworzec pod górą Neuhof, Okoniu, Wygonin, Cieciorka, Bartlewo, Dyzewicz, Przyjawiczno Neukrug, Płóciczne, Nierybno, Strzelkowo, Stndzienica, Urożat i Huta. Szkółki katol. istnieją w Starej Kiszewie 54 dzieci, w Konarzynach 66, Olpuchu 44. Około 80 katol. dzieci zwiedza ewang. szkoły w Kiszewiezam ku, w Starych Polaszkach, Starym Bukowcu, Chwarzcienku, Hucie i Okoninie. Kś. F. Kiszewa Nowa, niem, NeuKischau, włośc. wś, pow. kośoierski, blisko traktu kośoierskozblewskiego, nad rz. Wierzycą. Obejmuje obszaru mr. 5083, młyn wodny i tartak, gbur. 23, zagr. 13, szkołę ewang. , katol. 71, ewang. 243, żyd 1, dm. 42. Parafia Stara Kiszewa, poczta Nowe Polaszki. Odległość od Koście rzyny 13 4 mili. Dawniej była to wieś czyn szowa do starostwa kiszewskiego należąca. Po okupaoyi rząd pruski wydał ją na własność włościanom przywilejem z Gdańska d. 1 kwie tnia 1820. Kś. F. KiszewaZamek al. Kiszewski zamek, niem. SohlossKischau, dobra, pow. kościerski, na bitym trakcie kośoiersko zblewskim, w obronnem miejscu nad Wierzycą położone, opodal Starej Kiszewy. Obejmuje 1 folw. , 1 posiadł z młynem, 2 gburów. Obszaru ma mr. 1652, katol. 69, ew. 88, dm. 15. Parafia StaraKiszewa, poczta Nowe Polaszki. Odległość od Kościerzyny 4 1 4 mili. W miejscu jest szkoła ewang. , młyn wodny, tartak, gorzelnia i znaczne ruiny starego zamku. Czy tu za książąt pomorskich istniał zamek, nie wiadomo. , Na pewno jednak założyli go krzyżacy, którzy na nim rządców swoich utrzymywali. Do zamku czyli obwodu kiszewskiego Bezirk Kischau należało za krzyżaków folwark zamkowy o 2 pługach; we wsi były 2 karczmy, kowal i piekarz. Z pomiędzy dóbr lennych Lehngüter 5 wsi miało prawo chełmińskie czyli niemieckie, 10 polskie, 9 wsi było czynszowych. Młyny 3 w Nowych Polaszkach dawał skot. 240, w Pinczynie 48, w Wielkiej Kiszewie sam wójt trzymał. R. 1419 dobra kiszewskie pełniły 24 służb wojennych, i to na niemieckiem prawie osiadłe 15, na polskiem 9. R. 1438 jest służb tylko 1, polskich 5, niemieckich 6. Parafij było O w obwodzie Kiszewa, Pinczyn, Garczyn, Polaszki, Koźmin i Kleszczewo; ostatnie 2 nie wiadomo jakiem prawem wspominane, gdyż były dobrami opactwa cysterskiego w Peplinie. Polacy przyjęli zamek kiszewski pokojem toruńskim r. 1466 i trzymali na nim starostów niegrodowych. Znani nam są starostowie kiszewscy Jan Szorcz około r. 1580 sprzyjał lutrom. Potem Bąkowscy trzymali starostwo. R. 1616 Jan Bąkowski chor. malborski zrzekł się znacznych sum pieniężnych na to star. pożyczonych dla rzeczypospolitej, tak że odtąd każdy miał przystęp do starostwa. Michał Konarski wojew. malborski i star. Mszewski 1612, Samuel Konarski 1641, Mikołaj Konarski około r. 1670, Michał Działyński wojew. chełmiński 1687, Stan. Działyński żył r. 1690; żona jego Barbara, z ojca Jana Heidensteina kaszt, gdańskiego, z matki Barbary Zdziarowskiej, 1751, w Sulęcinie pochowana d. 23 stycznia. Jakób Wolski podkom. liwoński około r. 1730 zrezygnował ze starostwa, 1757. Franciszek Czapski kaszt. gdański 1737. Stan. Skórzewski kaszt. elbląski zbudował kościół w Kiszewie, Pińczynie i Polaszkaoh, około r. 1761. Po okupacyi rząd pruski wydał te dobra w wieczystą dzierżawę, tak że obecnie znajduje się w ręku prywatnem. Posiadacz niemiec. Niegrodowe starostwo kiszewskie w wdztwie pomorskiem, podług lustracyi z r. 1664 obejmowało wsie Kiszewa Stara i Nowa z zamkiem i folwarkiem Szemlino, Bartoszów Las, Konarzyn, Małki zupełnie przez Szwedów zniszczono, Wieck, Struga górska, Złemięso, Studziennica, Dubrek, Pińczyno i dwie dzierżawy Polaczek Wielki i Mały i Parchowa, dawniej do sstwa mirachowskiego należąca. W r. 1771 sstwo to było w Kiszewa Kiszewa Nowa Kiszewa Nowa Kiszewski Zamek Kiszownica Kiszewy Kiszka Kiszki Kiszkielewo Kiszewko Kiszkieliszki Kiszkiliszki Kiszkis Kiszkowo Kiszkurnianka Kiszowce Kiszna posiadaniu Michała. Skorzewskiego podkomorzego. poznańskiego i żony jego Ludwiki z Czapskich, którzy opłacali z niego kwarty w ilości złp. 3239 gr. 10, a hyberny złp. 1298 gr. 22. Enc. Org. mniejsza. Kiszewko, wś, pow. obornicki. nad strumykiem, o pół kil. od Warty; 24 dm. , 209 mk. , 170 ew. , 39 kat. , 65 analf. Poczta w Obrzycku Obersitzko o 6 kil, st. kol. żel. i telegraf w Obornikach o 12 kil. Kiszewo, wś i gm. 5 pow. obornicki, na prawym brz. Warty, przy ujściu Samicy wschodniej; 4 miejsc a K wś; b Dołęga, folw. należący obecnie do dom. Nowej myśli Neagedank; c Rusmühle, młyn; d K. kolonia; 61 dm. , 486 mk, , 157 ew. , 319 kat. , 10 żydów, 140 analf. Poczta, telegraf, st. kolei żel. w Obornikach o 10 kil. K. miało aż do r. 1823 kościół katol. paraf. dek. obornickiego; w tymże roku kościół spłonął i odtąd parafia kiszewska połączona jest z obornicką. Wś K. jest gniazdem rodziny Kiszewskich, herbu Drya; z ich rąk wyszła na początku XVII wieku po śmierci Stanisława Kiszewskiego, opata lubińskiego, sekretarza królewskiego. Po Kiszewskich posiadali ją Mierzewscy. Zapewne Kiszewscy założyli kościół na początku XT w. Był drewniany, kilka razy pożar go pochłonął. Ostatni raz spalił się r. 1823, odkąd go nie odbudowano. Pod wsią odkopano cmentarzysko pogańskie. M. St Kiszewski Zamek, ob. KiszewaZamek. Kiszewy albo Holendry Kiszewskie, wś, pow. koniński, w gm. Tuliszków, na połud. wschód Konina, odległa od t. m. wiorst 11; powierzch ni 1266 m. np. , ludności męż. 124, kob; 128, razem 252; grunt żytni. gdzieniegdzie pszenny. Kiszewy, majątek graniczący od południa z tu liszkowskim, był dawniej własnością Lisiec kich herbu Dryia, dziedziców na Kiszewach, Liścu, Żdżarach i innych posiadłościach; ostat nim z tej rodziny był około r. 1636 Andrzej Lisiecki, prokurator królewski, sędzia surrogat kaliski. W Kiszewach, pośród łąk i bagnisk, widnieją szczątki dawnego zamku, dziś prawie z ziemią zrównanego; pozostały tylko funda menta i lochy zawalone gruzem. Między ludem krąży podanie jakoby w ruinach tego zamku miały być zachowane skarby. Do dóbr Kisze wy należą; wś Grabowiec, osady czynszowe Ciołek, Dryja i kolonia Kępiny. J. Chor, Kiszka, Kiszki, por. Kischken, Kiszki, wieś, pow. biłgorajski, gmina Huta Krzeszowska, par. Janów. Należy do ordynacji zamojskiej. Kiszki, zaśc. rząd. nad jeziorem Łusza, pow. Święciański, 2 okr. adm. , o 29 w. od Święcian, 3 dm. , 16 mk. kat. 1866. Kiszkielewo, futor kościelny, pow. dziśnieńsii, o 66 w. od Dzisny, 1 okr. adm. , 1 dom, 4 mk. katol 1866. Kiszkieliszki, zaśc, dek. święciański, par. Komaje. Kiszkiliszki, folw. , pow. Wiłkomirski, par. Siesicka; Kazimira z Białłozorów Tańska kupiła tę ziemię od Giżyńskich; r. 1875 darowała ją siostrzeńcowi swemu Pawłowi Kończy. Kiszkis, os. , pow. kalwaryjski, gm. i parafia Udrya. Odl. 43 w. od Kalwaryi, ma 2 dm. , 8 mk. Kiszkowo, niem. Kischhowen, teraz Welnau, m. nad rzeczką małą Wełną, pow. gnieźnieński, na gruncie bogatym w źródła, w okolicy pagórkowatejj w której natrafiają się pokłady gleby wszelkiego rodzaju, o 24 kii. od miasta pow. W r. 1871 miało 60 dm. , 589 mk, 212 ew. , 311 kat. , 66 żydów. W r. 1875 było 619 mieszk. Mieszkańcy trudnią się głównie rolnictwem. Kościół katol, paraf, należy do dek. gnieźnień skiego św. Trójcy. Szkoła elementarna kilkoklasowa, 164 analf. Urząd pocztowy trzeciej klasy, poczta osobowa i listowa do Pobiodzisk Pudewitz, st. kolei żel. i telegraf w Pobiedzi skach o 14 kil. Jarmarków cztery. K. założył faworyt Kazimierza Wielkiego, nazwiskiem Kiszka, w XIV wieku. Podług ksiąg ko ścielnych miasto miało około r. 1521 dość zna czny obszar. W wojnach szwedzkich uległo zupełnemu spustoszeniu, i później je dopiero odbudowano. Z akt kościelnych okazuje się, że sąd kiszkowski wyrok oryginalny jest jeszcze zachowany w dniu 30 września 1761 skazał na spalenie kilka kobiet, , wymienionych z na zwiska a oskarżonych o czary, i wyrok rzeczywiście spełniono. M. St. Kiszkurnia 1. , wieś, pow. borysowski, w gm. pleszozewickiej, nad rzeczką Cimoszówką, o wiorst parę na północ od miasteczka Chotajewicz w miejscowości lesistej położona, ma osad włócznych 4, grunta lekkie, kamieniste. 2. K. , mały zaścianek, pow. borysowski, o 3 wiorsty na północ od miasteczka Ziembina, nad rzeczką Kiszkurnianką; ma osad 2; grunta ka mieniste, miejscowość górzysta. AL Jel Kiszkurnianka, , mały, ostatni lewy dopływ rzeki Hajny w pow. borysowskim, ma począ tek w kotlinie pomiędzy górami za wsią Pola ny, do połowy biegu płynie w kierunku południowym i od wsi Kiszkurni zwraca się na wschód; długość około mili; przy ujściu na przestrzeni wiorst trzech ma brzegi bardzo ba gniste. AL Jel. Kiszna, mylnie, ob. Kirszna. Kiszowce, węg. Kissocz, niem. Kischendorf, wś w hr. spiskiem Węg; , zdrój szczawiowy, 185 mk. Kiszownica, w dok. Cissovnica, struga w pow. starogrodzkim, opodal miasta Tczewa płynąca; wraz z Koprzywnicą ob. stanowiła r. 1256 zewnętrzną granicę dóbr Żajączkowo i Kiszewko Kiszewo Kitki Kiszpork Mieściny, Obecnie pod tą nazwą nieznana. Ob Perlbach, Pommer. Urkunden. Kiszpork Kryszpork, Chrisburg, Chrystbork, ob. Dzierzgoń. Kiszyniew, ob. Kiszeniew. , Kiszyny, mko, pow. niborski, ob. Kisiny. Kitajgród 1. , miasteczko, pow. uszycki, nad rz. Tarnawą, poniżej do Dniestru wpada jącą; od Kamieńca w. 18; mieszk. 1036, po większej części żydów, domów 239; kościół parafialny katolicki w 1775 r. wymurowany przez kasztelana Dominika Krokowskiego pod wezwaniem N. P. M liczy 2050 parafian. Cerkiew do której należy 683 paraf i 36 dz. zie mi. Dom modlitwy żydowski, 6 młynów, skle pów 22, rzemiesl. 26, ziemi włośc. 479 dz. , ka mień wapienny i ciosowy. Miasteczko pobu dowane około r. 1607 przez Andrzeja Potockie go kaszt. kam. Syn jego Stanisław Potocki wystawił zamek, otoczył go murem i wa łem; miasteczko i zamek położone na wy sokiej skale, otoczone głębokiemi jarami, uwa żane więc było za dosyć obronne; szczątki zam ku do dziś przetrwały obok. kościoła. Od Potockich Kitajgród przeszedł do Krokowskich, następnie do ich sukcesorów Grabowskich, Popowskich, obecnie Orzechowskich; i część Rezwowa, nabyta od Przyłuskiego. Jest tu za rząd gminny, do którego należy włościan 3625 i ziemi ich 7205 dz. W r. 1881 miasteczko uległo wielkiemu pożarowi. Orzechowscy po siadają 900 dz. w 3 oddzielnych folwarkach; Rezwow 215 dz. Do rz. kat. parafii K. nale żą mka K. , Studzienica i wsie Bahowica ze Słobódką, Barakówka, Pasieczysko, Bodaozówka, Demszyn, Derewiany, Furmanówka, Geletyice, Hucuły, Jarużka, Kalinie, Kniaźpol, Kułaczkowce, Kołodyjówka, Kozodawince, Kulczyjowoo, Łąka, Maryanówka, Muksza wielka, Patryńce, Pohoryła, Polutyńce, Pożarnica, Rohóźna, Słobódką, Subocz, Surżyńce, Tara8Ówka, Teremce, Wilamówka, Wróblowce, Wychwatniowce. Do gminy wołost K. należą K. ze Słobódką, Bodaczówka, Gieletyńce, Kołodyjówka, Kułaczkowce, Patryńoe, Pożarnica, Stu dzienica, Tarasówka, Wychwatniowce, Barakówka, Derewiany, Hucuły, Kruszanówka, Nefedowce, Pohoryła, Rohóźna, Subocz, Wilamówka. 2. K. , wś w płd. zach. części pow. bracławskiego, nad rz. Berszadką, którą two rzy ta kilka stawów w gm. Sawińce; par. kat. do Obodówki; mieszk. 740, ziemi włośc. 881 dz. , dm l07. Cerkiew z 914 paraf. i 107 dz. ziemi. Należała do Potockich, dziś Brzozow skich. Dr. M. Kitąjgród 1, mko, pow. lipowiecki, par. Ilińce, nad rz. Soroką i Sobem, o 45 w. od Lipowca, o 205 w. od Kijowa. R. 1868 miało 282 dm. , 1700 mk. , w tem 14 katol. Niegdyś zwane Janopolem, w połowie XVIII w. należało do ks. Jana Czetwertyńskiego, w końcu do Dudzickich. Do dóbr K, należą wś Todorówka i Janyszówka Kopijówka. Cerkiew drewniana z r. 1760. Do parafii prawosł. K należy wś Kamienohorka, 380 mk. , własność Wołódkowicza. 2. K. , wś, pow. czehryński, o 4 w. od wsi Birki i N. Osota, nad rz. Soroką, która tu zpod góry wypływa. Półn. część wsi zowie się Dalnik al. Sewerynówka i należy do Bezradeckiego. Ludn. 684; r. 1808 było 494. Ks. Jabłonowski sprzedał tę wieś Łapińskiemu; od 1805 dziedziczyli ją prawem kolejnego kupna Pieski, Wolski, Niezwojewski, Rożniatowski, Zalewski, Pieski, Trypolski, od r. 1855 do dziś Metelicki Cerkiew p. w. Narodz. N. M, P. , drew. , zr. 1850, erekcyi odwiecznej. 3. K. , ob. Jahniatyn. Kitajhorod, ob. Hoszcza. Kitajów, ob. Myszolówka. Kitava, ob. Kijów, str. 62. Kitelitz dokum. , ob. Ketlicy, Kitki 1. , wieś, pow. przasnyski, gm. i par. Dzierzgowo, odl. o 22 w. od Przasnysza. W r. 1827 było tu 15 dm. , 118 mk. , obecnie 20 dm. , 173 mk. , 918 m. gruntu, 29 nieuż. 2. K. , wś nad rz. Bukowną, pow. biłgorajski, gm. Huta Krzeszowska. Należy do dóbr ordynacyi zamojskiej. Kitlenia, ob, Janopol, Kitlowiec, rzeka, bierze początek pod wsią Siedliskami, w gm, Wierzbno, pow. miechowskim, płynie w kierunku płd. wsch. koło Wierzbna, Glewic, Stręgoborzyc, Wygnanowa i za Wawrzeńczycami wpada do Wisły z lew. brz, na zachód od Nowego Brzeska. Długa 12 w. Kitnówko niem. Kitnowken, dok. Kynthim, Kynthen, Kitnowke, rycer, dobra, pow. grudziąski, przy granicy brodnickiego powiatu, 1 i pół mili od Kitnowa, pół mili od st. kolei żelazncj w Bursztynowie. Obszaru liczy mr. 877, bud. 11, dm. 4, kat. 66, ew. 7; par. Radzyn, szkoła Bursztynowo, poczta Jabłonowo. Podług najsterszej księgi służb krzyżackich liczono włók 12 w K. , posiadacz służył konno ze zbroją. W wojnie krzyżaków z Wład. Jagiełłą Nitsche von Kynthenau ma być nasze K. poniósł straty za 60 m. , 6 poddanych mu zabito. R. 1624 podpisuje się w testam. Jędrzej Wierzbowski z K. R. 1682 wieś już dzielona na 2 działy jeden ma Kitnowski, drugi Wierzbowski. Roku 1727 Wierzbowscy sprzedali swój dział Andrzejowi von Trankwitz; dlaczego zwały się teraz obie części Trankwiczyzna i Kitnowszczyzna. Krótko potem von Trankwitz wydał część swoję w zastaw za 2000 zł. Jerzemu Chrzanowskiemu, od którego część znowu nabył Roch Kośnicki. R. 1814 cała Trankwiczyznę posiada Jakób Karkowski. Kitnowszczyznę posiadała aż. do r. 1801 familia Kitnowskich, pocżem dwie ostatnie siostry Kitnowskiej Wiktorya, Kiszpork Kiszyniew Kiszyny Kitajgród Kitąjgród Kitajhorod Kitajów Kitava Kitelitz Kitlenia Kitlowiec Kitnówko Kitów Kitsch Kitschitz Kittelsfaehr KIttelwitz Kittlitz Kittnau która miała Grabowskiego, i Józefina Komierowska także i tę część sprzedały tegoż r. l801 Jakóbowi Karkowskiemu za 2000 tal. Dotąd obadwa działy tworzą jednę całość i znajdują się od dłuższego czasu w ręku polskiej rodziny Fragsteinów. Ob. Frölich, Gesch. des Graudenzer Kreises, str. 172. Kś. F. Kitnowo 1. niem. od r. 1854 Kittnau, dok. Kynthmow, Kynthenau, Kynthenaw, rycer. dobra, pow. grudziąski, między 2 jeziorami, pół mili od Radzyna. Obszaru liczą mr. 1641, bud. 18, dm. 8, katol. 69, ew. 37. Parafia i poczta Radzyn, szkoła Melno. Przywilej założenia tej wsi nieprzechowany. K. było oddawna dobrami szlacheckiemi. Począwszy od końca XIV wieku osadnicy tutejsi okazywali się nieprzychylnymi krzyżakom. Bo 4 założycieli związku antikrzyżackiego t. zw. jaszczurczego z r. 1397 należy Fryderyk i Mikołaj z K. R. 1408 Janusz z K. przejął na 4 swoje przy mieście Radzynie polożono włóki 12 grzyw. rocznego czynszu wiecznego, które wypłacał kapelanowi tego związku. Mikołaj z K, umarł w 1408 r. W wojnach krzyżackopolskich za Wład. Jagiełły, poniósł Fryderyk z K. na dobrach swoich 1600 grz. straty; folw. jego w K. został spalony, 4 poddanych zabito albo uprowadzono. R. 1446 zachodzi K. w spisie wiosek służbę czyniących do zamku w Radzynie. R. 1573 Fabian von Lichtenhayn włók swoich 6 w K. wraz z innemi 6 w Orlu sprzedał w zastaw Turznickiemu za 1000 zł. i 7 procent od tychże. R. 1667 posiada K. Seweryn Zaleski, którego rodzina długo się tu trzyma. Roku 1777 znajdowało się w K. 17 włók roli, borek dębowy i brzozowy o 20 morgach, siana było fur 20, 2 wielkie ogrody pańskie z dworem murowanym, karczma Chlebowa teraz Piątki, cegielnia i wiatrak. Właścicielowi przysługiwało prawo sądownictwa, polowania, wywaru piwa i okowity, jako i rybołóstwa w K. , Chlebowie, w 2ch częściach w Szumiłowie, Bobrowie, w trzeciej części w Dąbrówce i do połowy z Boguszowem na jeziorze Okrągłem. Przez długi czas K. i pobliskie Zakrzewo miały tych samych dziedziców. R. 1789 mieszkań 13. Ob. Frölich, Gesch, des Kreises Graudenz, st. 172. 2. K. , w dok. Kintenau, wś, pow. ostródzki, na pruskich Mazurach, osadzona i założona przez Polaków. R. 1335 Hartung von Sonnenborn, komtur dzierzgoński, nadaje Piotrowi z Kitnowa i bratu jego Hartwikowi 80 włók, w ziemi saskiej. Granice; dobra Konrada Boringa, dobra Jana z Otoczyna, Rychnowo, Gierzwałd, Frygnowo i Dylewo. Otrzymują także wolne rybołóstwo w jeziorze Pancerzyn i 16 lat wolności, po upływie której powinni czynić 2 służby w lekkiej zbroi. Na tych 80 włókach powstały wsie Kitnowo 30 wl, Dąbkowo 30 w i Miejska Wola 20 wl. Po pokoju tóruńskim K. poniosło szkody 200 marek, a pana Kitnowskiego zabili Polacy. Ob. Ludność polska, Kętrzyńskiego, str. 361. Kś. F. Kitów, wś i folw. , pow. zamojski, gm. Sułów, par. Mokrelipie, w IV okr. sądowym, leży w płn. zach. stronie, na granicy powiatu, nad rz. Łętownią, w żyznej lecz nieco falistej okolicy, na przestrzeni od Zamościa w. 31. Liczy dm. dwor. 4, włośc. 24, mk. kat. 231, w tem kob. 109; przestrzeni mr. 832. Stan zamożności dobry. Ta wieś należy do dóbr ordynacyi Zamojskiej Rodaczów. Ob. GajGruszczański. Kitsch niem. , struga, pow. tucholski, ob. Kicz. Kitschitz niem. , ob. Kiczyce, Kittelsfaehr niem. , dobra, pow. sztumski, ob. Sadlno, KIttelwitz niem. , wieś, pow. głupczycki, przy drodze z Głupczyc do Głogówka, ma 66 osad, 2 kamieniołomy, młyn wodny, szkołę; 1062 mr. rozl. Bo 1809 r. był tu i folw. , częściowo potem rozprzedany. Kittlitz niem. , folw. , pow. węgoborski, st. poczt. Steinort. Kittlitz niem. , ob. Ketlicy. Kittnau niem. , dobra, 1854 r. tak prze zwane, ob. Kitnowo, Kittsee niem. , ob, Kopczeny. Kiturakiszki, ob. Kieturakiszki, Kity, ob. Dąbrowa, str. 923. Kityłówka, także Kitulówka, szczyt, na pół. nocno wsch. granicy gm. Żabiego, w pow. kossowskim, w Karpatach lesistych, w dziale ozarnohorskim, wznosi się na dziale wodnym między Prutem a źródłowiskami lici, dochodzi wys. 1382 m. n. p. m. Liczne strugi i potoki mają tu swe źródła, jedne spływają na płdn, wsch. do lici, drugie na połud. zach, do Ardziałuźy ob. ; między nimi potok Kityłówka; inne wreszcie na półn. zach, i na zachód. Sz. g. szczytu tego 48 5, dług. g. 42 20 15. Kitzinnen niem. , ob. Keszinn, Kiuce wś i folw. , pow. lidzki, 5 okr. adm. , od Lidy o w, 52, od Eiszyszek 18; wieś K. mk. katol 65, starozak. 14; folw. K. mk. kat. 25 1866. Kiupeln niem. , wieś, pow. tylżycki, st, poczt. Pictupoenen. Kiwaczówka, wś, pow. hajsyński, nad rz. Kopijówką, gm. Krasnopołka, mk. 632, ziemi włośc. 46S, dwor. 700; dm. 110. Cerkiew Wniebowz. z 835 paraf i 38 dz. ziemi; par. kat. do Granowa; skonfiskowana Zbyszewskim. Kiwajlówka, al. Warszawianka, karczma na obszarze dworskim Oserdów, pow. sokalski. Kiwańce 1. wś, nad rz. Raduńką, pow. lidzki, 4 okr. adm. , gm. Raduń, od Lidy o w. 30, od Wasiliszek w. 37; dm. 19, mk. 181 wyzn. rzym. katol 2. K. , wś włośc, pow, wileński, 5 okr, adm. , o 30 w. od Wilna, 6 domów, 42 Kittsee Kiturakiszki Kiwaczówka Kiwajlówka Kiwańce Kitnowo Kitzinnen Kiupeln Kitnowo Kityłówka Kiziłów Kiziterynka mk. katol 3. K. ., wś, pow. wileński, 2 okr. adm. , o 57 w. od Wilna, 9 dm, , 69 mk. katol 1866. Kiwatycze, dobra, pow. prużański, o 25 w. od Pruźany, a 8 od dr, żel, 2000 dzies, rozl, należały do Mierzejewskiego, od którego przeszły po kądzieli do Laskowskich. Paraf. kościół katol śśw. Piotra i Pawła, z drzewa wzniesiony 1610 r. przez Mikołaja i Zofią Paców. Parafia katol dekan, prużańskiego, dusz 837; kaplice w Sieliszczach, Wieżkach i Równem. Parafia kl 5ej, ma powierzchnię gruntu płaską, prawie zupełnie bezleśną, gleba przeważnie piaszczysta, żwirowata; rzeki Łosza i Jasiołda. Kiwe, strumień, dopływ Wilkii z praw. str. Kiwercy, ob. Kiwirce. Kiwerniki 1. zaśc, pow. dziśnieński, 3 okr. adm. , o 57 w. od Dzisny, 1 dm. , 5 mk. praw. 2. K. , zaśc, pow. dziśnieński, 3 okr. adm. , o 52 w. od Dzisny, 1 dm. , 5 mk. żydów. 1866. Kiwerowa Horka, ob. Felin, t. II, 427. Kiwicklauken al Abrocken niem. , wieś, pow. stołupiański, st. poczt. Stdłupiany. Kiwile 1. dobra, pow. szawelski, par. łajźewska, włók 20 ziemi dobrej; należy do cudzoziemca. Niegdyś starostwem kiwilskiem władali rozmaici dygnitarze; w 1717 r. stolnik inflancki Gos Jan, przedtem jeszcze Piłsudscy, bo w starym domu są piece z herbami tej rodżiny; w początkach tego wieku trzymał gubernator Łanskoj, nim zostały na prawach uwłaszczenia własnością Rachubowskoj, która wkrótce K. sprzedała. 2. K. , wieś okmiańskiej gm. , pow. szawelski, 83 dusz, 633 dzies, uwłaszczonej ziemi. 3. K. , wś poszwytyńskiej gm. , pow. szawelski, 27 dusz, uwłaszcz 202 dzies. 4. K. , wś, pow. rossieński, par. wojnucka. Kiwiliszki, wś, pow. rossieński, par. kroska. Kiwirce, Kiwercy wieś, pow. łucki, par. Łuck, ma wyborną glinę garncarską, kaplicę katol i st. dr. żel. kijowbrzesk. , międay Rożyszczom a Ołyką, o 182 w, od Brześcia lit. , o 14 w. od Łucka, o 16 od Rożyszcza. Według podania, niegdyś przedmiecie łucka. Kiwiszki, dobra nad rz. Lelengą, pow. ros sieński, par. szydłowska, o 14 w. Od Szydło wa, 12 włók gruntu. Własność Stan. Janko wskiego, uprzednio Kupśoia. M. S. D. . Kiwit, niem, Kiewit, os. do Pińczyna, pow. starogrodzki. Kiwity, niem. Kiwitten, wś kościelna w pow. licbarskim, o 13 kilom. od Licbarka, 9 kil. od Bisztynka, mk. 392 katol. Przywilej fundac. biskupa warmińskiego Eberharda de dato 21 grudnia 1319; w pobliżu klasztor franciszkański Springborn, fundowany 1689 przez biskupa Teodora Potockiego, później prymasa za elekcyi Stanisł, Leszczyńskiego; w klasztorze dziś pomieszczenie dla księży demerytów dyec warmińskiej. We wsi K. agentura pocztowa, J. B. Kiwitiz niem. , ob. Czajka i Kiewitz. Kiza, rz. , prawy dopływ Dniestru na Bukowinie. Kizia 1. al Kuzia Marczyński, wioska, pow. kamieniecki, nad Smotryczem, nieopodal jego ujścia do Dniestru, gm. Hawryłowieo, parafia r. I Żwaniec, r. gr. Ćwikłowce, dm. 30. 2. K. al. Kuzia, nad Kizią, wioska, pow. kamieniecki, gm. Orynin. par. Czarnokozińce, r. gr. Przewrocie, dm. 8; należy do Żukotyńskich, dawniej do Jaszowskiego. Kizia, rzeczka w pow. kamienieckim, zaczyna się powyżej wsi Dobrowoli, płynie około wsi Parajowki, wpada do Zbrucza pod wsią Zawałem. Kizia, rus. Kyzia, część, Korsowa, pow. brodzki. Kizia, ob. Kicia. Kizicze, wś włośc, nad rz. Łuczajką, pow. dzisieński, o 117 w. od Dzisny, 2 okr. adm. , 6 dm. , 61 mk 1866. Kizie 1. wś, pow. sokołowskie gm. i par. Sterdyń. Ms 7 dm. , 94 mk. i 124 mr. obszaru. 2. K. , wś, pow. maryampolski, gm. Jaworowo, par. Maryampol; odl 8 w. od Maryampola. W 1827 r. było tu 19 dm. , 136 mk. ; obecnie 2 dm. , 226 mk Kizielany, wś w pow. sokólskim, gub. grodzieńskiej, o 25 w. od Sokółki. Kizieskigorgan, 1616 mt. , skalista grupa wschodnich Karpat. Ob. Gorgan. Kiziłów, folw. , pow. oszmiański, 2 okr. adm. ,. 46 w. od Oszmiany, 1 dm. , 7 mk katol 2. K. , wś, pow. oszmiański, 2 okr, adm. , 46 w. od Oszmiany, 8 dm. , 80 mk. prawosł. 1866. Kiziterynka, st. dr. żel woroneskorosto wskiej w Ziemi Wojska Dońskiego. Kizykermej, ob. Cherson, t. I, p. 572. Kiże, wś i folw. , pow. kalwaryjski, gm. nadniemeńska, par. Balwierzyszki; odl 56 w. od Kalwaryi. W 1827 r. było tu 10 dm. , 59 mk. ; obecnie wś 18 dm. , 52 mk, 46 mr. rozl; folw. 8 dm. , 41 mk. , 379 mr. rozl. Do dóbr K. należy wś Krowniszki osad 16, gruntu mr, 559. Kiżmy, wś włośc, pow. oszmiański, 3 okr. adm. , od Oszmiany o w. 53, od Dziewieniszek 13, mk. katol. 20 1866. Kiżyszki, os. , pow. maryampolski, gm. Michailszki, par. Igłówka; odleg. 22 w. od Maryampola, ma 1 dm. , 20 mk. , 119 mr, rozl KI. .. , por. Kł. ., Cl. .. Kla al Kle dok. , nazywa się jezioro w okolicy Kiszewy leżące, w pow. kościerskim, r. 1290 od Mestwina II wojewodzie kaliskiemu Mikołajowi wraz z kilku wioskami i licznemi jeziorami zapisane. Ob. Perlbach, Pommer. Urkunden. Klaar niem. , wś, i Klaarkof niem. , dobra, pow. nizinny, st, poczt. Heinrichswalde, Kiże Kiżmy Kiżyszki Kla Kizykermej Klaar Kiwatycze Kiwirce Kiwiliszki Kiwatycze Kiwe Kiwercy Kiwile Kiwerniki Kiwerowa Horka Kiwicklauken Kiwiszki Kiwit Kiwity Kiwitiz Kiza Kizia Kizicze Kizie Kizielany Kizieski Klaplno Klackeidorf Klacko Klaczani Klaczanka Klaczano Klacze Klaczkowo Klaczkowsk Kladau Klady Kladzko Klaene Klafke Klahrheim Klqjowetz Klajsak Klajsze Klak Klake Klackeidorf niem. 1 wś włośc. , pow. malborski, nad strugą Tyną, śród żuław malborskioh, o pół mili od st, dr. żel. w Starempolu. Rozl. włók 34, włościan 4, kat. 51, ew. 43, men. 16; dm. 10. Par. i szkoła Fiszewo, poczta Starepole. 2. K. , ob. Klakendorf. Klacko, niem. Glatz, ob. Kladzko, Klaczani, węg. kelecseny, Keletsen, wś w hr. liptowskiem Węg. , 590 mk. H. M. Klaczanka, potok górski liptowski, wypły wa na północnym stoku pasma górskiego zwa nego Dżumbirem ob. , w zachodniej jego czę ści; płynie na półn. górską doliną zwartą i do piero pod Klaczanami Kelecseny wychodzi na obszerną dolinę liptowską. Przepływa osady Klaczany, Lubellę, Kermes Körmöshaza a pod Włachami Wielkiemi, przy. karczmie Hurtowańcu, wpada z lewego brzegu do Wagu. Dłu gość biegu 14 kil. Br. G. Klaczano, węg. Klacsano, wś w hr. bereskiem Węg. , nad rz. latorczą; kościół filialny gr. katol, 823 mk. Klacze, ob. Jabłonowo. Klaczkowo, wś, pow. bydgoski, 4 dm, 34 mk. , 3 ew. , 31 kat. ; 9 analf. Najbliższa st. p. , teleg. i st. kol. dr. żel. w Kotomierzu Klarheim. Klaczkowsk al. Kłeczków, mały folw. w za chod, stronie pow. borysowskiego, na granicy pow. wilejskiego, o półtorej w. od brzegu rz. Poni, w okr. polic, dokszyckim. Al. Jel Kladau niem. , r. 1352, Cladow, ob. . Kładów, Kladau niem. , ob. Kłodawa. Klady 1, kolon. , pow. odolanowski, 8 dm. , 77 mk. , należy do gm. i wsi Przygodzic Ma łych. 2. K. , pustkowie, pow. odolanowski, 1 dm. , 2 mieszk. ; należy do hrabstwa Przygodzic Wielkich, M. St. . Kladzko, ob. Kładzko. Klaene niem. , ob. Kłonowiec, wś i domin. , pow. wschowski. Klafke niem. , wś, pow. . wyrzyski, 3 dm. , 32 mk. , 14 ew. , 18 kat, U analf. Poczta i telegr. w Wyrzysku, st. kolei żelaz. w Osieku Netzthal. M. St. Klahrheim, ob. Kotomierz. Klqjowetz niem. , os. na przedmieściu m. pow. Raciborza Knie. Klajsak, niem. Kleysack, wś, pow. reszelski, na polskiej Warmii, zdawna własność biskupów warmińskich, polskim osadnikom zazwyczaj wydzielana, r. 1586 wraz ze wsią Łabuchy przez bisk. Marcina Kromera na 40 włókach wydanych na prawie chełmińskiem założona. Ob. Kętrz. , Ludność polska, str. 555. Klajsze, wś rząd. , pow. lidzki, 4 okr. adm. , od Lidy o w. 35, od Wasiliszek w. 28, dm, 17, mk. 143 wyznania rz. katol. 1866. Klak 1. szczyt w Fatrze ob. , na granicy hrabstw tnrozańskiego i liptowskiego, na południe od Wagu; wznosi się 1394 m. npm. ; szer. g. 49 2 54, dług. g. 36 46 40. 2. szczyt w Halach Wiaternych ob. , w głównym ich grzbiecie, w części południowej; wzn. 1344 m. npm. ; szer. g. 48 59 30, dług. g. 36 17 45 Por. Galgockie góry. Br. G. Klake niem. , ob. Tłoki. Klakendorf niem, 1. wś, pow. reszelski, st. p. Bisztynek. 2. K. , al. Klaukendorf, zapewne od Klauko jako skrócenia imienia Mikołaja, nazwana włośc, wś, pow. elbląski, na bitym trakcie elbląskokrólewieckim, niedaleko pow. braniewskiego. Obszaru liczy mr. 1087, gbur. 5; katol. 64, ow. 1; dm. 7. Par. Fowacerkiew, szkoła w miejscu, poczta Frombork. Odleg. od Elbląga 3 1 4 mili. Młyn tutejszy wodny fundowany jest między r. 1305 a 1312. R. 1362 wieś zgorzała, przyczem stary przywilej zniszczał. Nowy dokument wystawiony był na 3 posiadłości, społem 6 wł. i 9 mr. liczące. Od dziesięcin i zaciągu wolne były wsi dane prawem dziedzicznem na wieczne czasy. Osadnicy dawali płużne chełmińskie i pełnili służbę wojenną z koniem. R. 1418 mistrz krzyżacki Kuchmeister. zamienił osadnikom dotychczasowe większe włóki chełm. na innych włók 16 małych Hoken, do których dodał pół wl lasu. Nawiązkę przeznaczył na 30 m. Dodziśdnia właściciele tutejsi katolicy nie chcą uchodzić za gburów. W miejsce służby wojennej, zniesionej za rządu pruskiego, płacą wciąż pewne kwoty pieniężne Reiterdienstgelder. 3. K. , ob. Klauhmdorf. 4. K. , ob. Klackmdorf. Klambin, Klambowi dok, , ob. Kłębin. Klammer niem. , dwie miejscowości, pow. chełmiński, ob. Klamry. Klampupoehnen al. Zachen niem, wieś, pow. gąbiński, st. poczt. Niebudszen. Klamry, niem. Klammer, dwie miejscowości, pow. chełmiński, śród nizin prawego brzegu Wisły, w pobliżu Chełmna, 1. wś, obszaru mr. 1703, bud. 108, dm. 98, kat. 134, ew. 493. Parafia i poczta Chełmno, szkoła w miejscu, 2. folw. do probostwa chełmińskiego należący, gmina wś K. ; parafia, szkoła, poczta Chełmno; bud. 4, dm. 1, kat. 12. Klamy, 1. Korzeniowskie, wś, pow. radomski, gm. Białobrzegi, par. Jasionna, odl. 30 w. od Radomia, ma 4 dm. , 27 mk. , 50 mr. ziemi włośc. Nazwę ma od przyległej wsi Korzeń. 2. K. Jasieńskie, ob. Jasionna. Por. Klimy. Klanau niem. , ob. Klonowo. Klancz dok. , ob. Klęcz. Klanen niem. , dobra w Kurlandyi, pow. i par. Talzen. Klanin niem. , ob. Kłanin. Klanowkerhuben niem. , os. do Heubuden, pow. malborski, Klapatowo, ob. Klapowo. Klaplno dok. , ob. Kłepin. Klapka, wś włośc. i os. karcz, , pow. wie Klakendorf Klambin Klammer Klampupoehnen Klamry Klamy Klanau Klancz Klanen Klanin Klanowkerhuben Klapatowo Klapka Klackendorf Klaskowo Klapki luński, gm. Wydrzyn, par. Czarnoźyły, odl 7 w. od Wielunia, ma 6 dm, 33 mk; os. karcz. 1 dm. , 5 mk Klapki, pustkowie, 5 dm. , 36 mk. ; należy do gm. i wsi, , Książenice. Klapowo lub Klapatowo, kolon, i folw. , pow. krobski, 2 dm. , 22 mk. ; należy do dom. Gościejewicz Gusswitz. Klappathen niem. , wś i folw. , pow. ragneoki, st. p. Ragneta. Klappbruch niem, , leśnictwo, pow. czamkowski; ob. dom. Wieleń Filehne. Klappstein niem. , dobra, pow. wałecki, ob. Cyk. Klapschau niem. , ob. Ktobuczewo. Klapsze, ob. Kirów. Klaptau niem. , ob. Kloptowo, Klarau niem. , ob. Piłka. . Klarahuta, niem. Clarahuette, huta cynkowa, pow. bytomski, przy szosie z Królewskiej Huty do Antonienhütte. Wydaje rocznie 8800 cntr. cynku. Klarashoehe niem. , ob. Konstantowo. Kiarciikranst niem. , po polsku Wielka Chrząsiawa, 1327 r. Chranstaw, wś, pow. wrocławski, z król. podleśnictwem Rudą. W pobl. K. leży Marienkranst ob. . Klarheim niem. , ob. Kotomierz, wś i dom. , pow. bydgoski. Klaropol, folw. ,, pow. władysławowski, gm. i par. Giełgudyszki ob. , odl. 30 w. od. Władysławowa, ma 2 dm. , 75 mk. Klarów, folw. , pow. chełmski, gm. Brzeziny, par. Milejów. Nieząmieszczony w spisie urzędow, z 1872 r. Pam, Kniż. lub. gub, . Klary ob. HumięcinoKlary Klarymont, folw. , pow. oszmiański, 4 okr. adm. , 66 w. od Oszmiany, 1 dm. , 35 mk. katol. 1866. Klarymonta, ob. Klermont. Klaryszki al. Kułakiszki, okol, pow. trocki, okr. adm. , 35 w. od Trok, par. Sumieliszki, 14 dm. , 241 mk. , z tego 4 prawosł, 234 katl. , izr. 1866. R. 1850 mieli tu Malewski 40 dzies. , Żarnowski 30 dzies. , Osiński 20 dzies. , Powicki 30 dzies, Roemer 207 dzies. , Kosmowski 109 dzies. , Bartoszewicz 36 dzies, gruntu. Klaryszki, 1 folw. , pow. szawelski, par. szawlańaka, ma włók 14 z Ocakowiszkami, własność Landsberga. K. wchodziły w skład dóbr Szawlany Jana Szemiotta. 2. K. , wś, pow. szawelski, gm. szawlańska, 51 osad, 168 dzies, ziemi. J. Godl Klasak i Klassak wielki, wś i folw. , pow. wieluński, gm. i par. Skomlin, odl. 15 w. od Wielunia. Kl. wielki ma 10 dm. , 60 mk. , Kl. zaś 3 dm. , 21 mk. , folw. 1 dm. , 7 mk. Kl. wielki ma drugą nazwę Górzyska. Klasice, wś i dobra, pow. drysieński, ze st. poczt. o 50 w. od Drysy, nad rz. Niszczą. Dobra K. mają 25, 000 mr. obszaru, z tego trzy czwarte pod lasem. Dziedzictwo rodziny Oubril, dawniej ZabielskichSzozyttów. R. 1811 dusz 835. Zarząd gminny. Na rozległych a płaskich polach klasickich gen. róssyjski Wittgenstein odniósł. 1812 r. zwycięztwo. nad dwu korpusami wojsk francuskich. Na cześć tego wzniesiono w K. monumentalny pomnik. Starostwo niegrodowe klaszyckie w wojew. połockiem powstało około r. 1700 z ekonomii połockiej przez oddzielenie dóbr Klaszyce i Niszcza z dóbr stołowych królewskich. Pierwotnie posiadali je Słuszkowie, a od r. 1700 do 1772 dzierżyli je wraz z dołączonemi później dobrami Lisna, Chocimicza i Hlina SzczyttoWedle przywileju króla Augusta III wie. z dnia 8 września r. 1744 ostatnim posiada czem tego starostwa w całej rozciągłości był Krzysztof Szczyt, syn Józefa, kasztelana mścisławskieg, Petroneli, którzy opłacali z niego kwarty złp. 6, 283 gr. 29, a hyberny złp. . 1, 000. K. O. Klasin, folw. , nad rz. Serwecz, pow. wilejski, o 36 w. od m. Wilejki, 2 okr. adm. , 1 dm. , 24 mk. Była tu kaplica kat. murowana. Klaska niem. pow. chojnicki, ob. Klaskowo. Klaski, wś, pow. pułtuski, gm. Gzowo, par. Dzierżeniu; ob. Dzbanice, Klaskowo, niem. Klaskau, wś, pow. choj nicki, w okolicy lesistej i błotnistej, ma 1, 417 mr. obszaru, 35 bud. , 18 dm. , 150 kat, szkołę. Par. i poczta Czersk. Kś. F. Klasno, mko a raczej osobna gmina izraelicka, licząca 558 mk. ,. leżąca w poładniowej stronie Wieliczki, przy drodze do Dziekanowic, ma kilka dużych kamienic zamożnych izraelitów, trudniących się hurtowym handlem. Mieszkańcy wyłącznie wyznania mojżeszowego trudnią się handlem. Odrębność Klasna od Wieliczki pochodzi z czasów, kiedy żydom w tem ostatniem mieście nie było dozwolonem się osiedlać. R. 1880 spłonęły tu 22 dm. Mac. Klassak, ob. Klasak. Klastawe niem. , ob. Chlastawa. Klastrom Allya węg. , ob. PodManaster. Klastronifalva węg. , ob. Honderowica. Klastyce, Klasyce, ob. Klamce, Klaszen niem. , dobra w Kurlandyi, pow. i par. Zelburg. Klasztor Stary, ob. Kaszczor, Klasztorek, część Biliny wielkiej, pow. Samborski. Klasztorek, wś, ob. Kaszezorek Klasztorek, niem. Klosterchen wś, pow. kwidzyński, stoi niezawodnie w związku z jakimś klasztorem, o którym jednak w tych stronach, przez ewangielików dziś osiadłych, nic nie wiedzą. Ma 594 mr. obszaru, 31 bud. , 18 dm. , 157. ewang. , szkołę. Parafia Rynwałd, Klapki Klappathen Klappbruch Klappstein Klapschau Klapsze Klaptau Klarau Klarahuta Klarashoehe Kiarciikranst Klarheim Klaropol Klarów Klary Klarymonta Klaryszki Klasak Klasice Klasin Klaska Klaski Klasno Klassak Klastawe Klastrom Allya Klastronifalva Klastyce Klaszen Klasztor Klasztorek Klawitterbude Klaudyn Klaudynów Klaukallen Klaukendorf Klaukinnen Klauschnitz Klausdorf Klausenau Klausfelde Klausitten Klausko Klauspuszen Klaussen Klausuty Klausy Klauszicken Klautzischen Klauzen Klawischken Klawisz poczta Nowa wioska. Pierwotnie po prusku zwała się ta osada Warene. R. 1293 bisk. pomezański Heidenryk nadaje 250 włók około Werene Chotobarowi Stanko dawniej już r. 1285 zapisana była ta okolica Teodorykowi Stanko, który tu nową wieś założył i sam mieszkał. Od tego, czasu pochodzi także na. zwa Kl Niedługo potem Jan z Kl ma za żo nę córkę Guntera Matho czyli Guntora ze wsi Gonty Gunthen. R. 1431 posiada, 21 wł w Kl. Witchen von Weilsdorf. Ob. Kętrzyński, Ludność polska str. 183. Kś. F. Klasztorna góra, w paśmie Pienin, we wschodniej ich połaci, nad prawym brzegiem Dunajca, na obszarze Lechnicy, wsi spiskiej, pokryta pięknym, gęstym lasem, który od strony Dunajca, na północnowsch. zboczu, Wapielnikiem się zowie. Od strony zach. , półn. i półn. wsch. stopy tej góry oblewa by stry Dunajec. U połudn. zach. stóp tej góry rozlega się w dolinie św. Antoniego Czerwony I klasztor ob. ;. między tą górą a przeciwległą Ostrą Skałą poczyna się malowniczy wyłom Dunajca przez pasmo Pienin. Naprzeciwko niej wznoszą się trzy korony z najwyższą turnią Okrąglicą 982 m, , Ostra Skała, Grabczycha wyźnia i niźnia, wreszcie Swinia Skała. Br. G. KiasztornaWola, wś. włośc, pow. kozienicki gm. i par. Sieciechów, odl. 16 w. od Kozienic, ma 67 dm. , 510 mk. , 953 mr. ziemi. W 1827 r. była to pos. duchowna, miała 51 dm. , 533 mk. Klasztorzysko, ob. Czerwony klasztor, Klaszyce, ob. Klasice, Klatau, Kiaihof niem. , os. pod Żukowem, pow. kartuski. Klatka, folw. , pow. wieluński, gm. Galewice, par. Wieruszów, odl, 32 w. od Wielunia, ma 2 dm. , 18 mk. W spisie urzędowym nazwany Klatka. Klatka, młyn nad Orlą, pow. krotoszyński, 1 dm. , 18 mk. , należy do wsi Orli. Klatki, ob. Kładka. Kiauberten al. MartinGeidin, al. Uszloeknen niem, wś, pow. szyłkerczemski, st. p. Jugnaten. Klaudotrudy albo Trudy, wś gm. dryguczeskiej, pow. dziśnieński, 3 okr. adm. , o 27 w. od Dzisny, 6 dm. , 59 mk. 1866. Klaudyn, folw. , pow. warszawski, gm. Blizne, par. Babice. Klaudyn, ob. Ornontowice. Klaudynów, ob. Kłażew, Kłażewo. Klaukallen niem. , wś, pow. wystrucki, st. p. Berschkallen. Klaukendorf niem. , wś, pow. olsztyński, ob. Klewki Klaukendorf niem. , wś, pow. elbląski, ob. Klakendorf. Klaukinnen niem. , wś, pow. fyszhuski, st, p. Drugehnen. Klauschnitz niem. , ob. Kleischnitz. Klausdorf niem. , wś i dobra rycer. , pow. wałecki, ob. Kłażewo. Klausdorferhammer niem. , wś i hamernia źel, pow. wałecki, inaczej Kłażewski Hamer ob. . Klausenau niem. , folw. do Powałek, 1853 r. nowozałożony, pow. chojnicki, 6, 923 mr. obszaru, 7 bud. , 3 dm. , 22 katol. , 11 ewang. Parafia i poczta Chojnice, szkoła Kłoda wa. Kś. F. Klausfelde niem. , rycers. dobra, pow. człuchowski, na bitym trakcie lendyckoczłu chowskim, 3 4 mili od Człuchowa. Obszaru liczy mórg 2, 854, bud. 45, dm 17, kat. 10, ew. 146. Parafia i poczta Człuchowo, szkoła i w miejscu. K. było pierwotnie dobrami rządowemi. R. 1372 Konrad Zollner von Rotenstein, mistrz w. krzyżacki, nadał 40 włók Klausowi Grynlenfrede na dziedziczną własność prawem chełmińskiem. Za to służyć nam będzie w wojnie zbrojno na koniu; płużnego da po korcu owsa od włóki i funt wosku na uznanie naszego panowania. Paśniku dla bydła użyczamy mu w naszym lesie, który jest przy tych dobrach. Przedtem Hanke Schyndemau miał tu wł. 16, ale wspomniony Klaus je wykupił i nową teraz nazwę nadał wiosce. Czyt. Odpisy Dregera, ręk. w Peplinie. Kś. F. Klausitten niem. , 1. Gross, wś, pow. licbarski, st. p. Lichtenau, 2. Klein, wś, pow. braniewski, st. p. Melzak. Klausko, Klawko, różne formy imienia Kleofas Kętrzyński. Klauspuszen niem. , ob. Kapusten. Klaussen niem. , wś, pow. łecki, ob. Kłusy. Klausuty, zaśc. rząd. , pow. swięciański, 4 okr. adm. , o 84 w. od Swięcian, 1 dm. , 7 mk. 1866. Klausy, wś, gminy woropaszczyńskiej, pow. dziśnieński, 3 okr. adm. , o 71 w, od Dzisny, 13 dm. , 104 mk. , z tego 71 praw. , 33 kat. 1866. Klauszicken al Klauszischken, al. Tautischken niem. , wś, pow. ragnecki, st. p. Willkischken. . Klautzischen niem. , przewóz, pow. tylżycki, st. p. Willkischken. Klauzen niem. , trzy jez. w pow. selburskim w Kurlandyi. Klawischken niem. , dobra, pow. szyłokarczemski, st. p. Kinten. Klawisz, folw. i os. młyn. , pow. włocławski, gm. Pyszkowo, par. Zgłowiączka. Należy do dóbr Grójczyk ob. . Klawitterbude niem. , ob. Knieja. Klasztorna góra Klasztorna góra Klasztorzysko Klaszyce Klatau Klatka Klatki Klaudotrudy Klebańce Klebany Klawittersdorf niem. , pow. wałeckie, ob. Głowaczewo, Kławszyki, folw. , pow. trocki, 4 okr. adm. , 68 w. od Trok, 1 dm. , 9 mk. katol 1866. Klazewo, ob. Kłażewo. Klątwy albo Klętwy, wś, i K. sołtyskie, wś, pow. tomaszowski, gm. Tyszowce, par. Toma szów; cerkiew parafialna pounicka erekcyi niewiadomej druga filialna w Mikulinie o 2 wiorsty, W 1827 r. było tu 34 dm. , 263 mk. ,. . obecnie jest 61 dm. , 396 mk. , w tej licz bie 102 katol. , a należące do tej wsi sołtystwo Klętwy miało 15 dm. , 94 mk. w 1827 r. Wieś ma 881 mr. ziemi włośc, i 142 mr. cerkie wnej. X. S. S. Kle, ob. Kla. Klebań, Klebanie, wś, pow. braoławski, na wschód od Tulczyna, u zbiegu Kilczówki z Sielnicą, która tu tworzy duży staw. Ma 2, 300 mk. 9 ziemi włościan 3, 829 dzies. , dm. 496. Cerkiew p. w. N. M. P. ma 3, 278 parafian i 10 dzies. ziemi ceikiewnej. Par katol. , okr. polic. i st. p. Tulozyn. Jest tu zarząd gmi ny, do której należą K. , Annopol, Kirnasówka, Bohdanowka, Wasylówka i Huta; razem 3, 985 włościan i 11, 510. dzies, ich ziemi. Dzie dzictwo niegdyś Kalinowskich, Potockich, dziś Maryi z Potockich Strogonowej, Wieś tę dzierżawił swego czasn Józef Miłkowski, oj ciec T. T. Jeża. Dr. M. Klebańce, wś rząd. , pow, lidzki, 1 okr. adm. , o 5 w. od Lidy, 8 dm. , 104 mk 1866. Klebanówka, wś, pow. zbaraski, o 19 kil na połud. wschód od Zbaraża, w pszennej po dolskiej glebie, śród okiem nieprzejrzanych pól; przestrzeń pos. wiek 1375, włośc. 2063 mr, ; lud. rz. kat. 487, należący do paraf, w Zbarażu; gr. kat. 875; paraf, w miejscu, do któ rej należą Korszyłówka z cerkwią pod we zwaniem św. Dymitra 584 i Jacowce z Mytnicą 319, razem 1778 gr. kat. Cerkiew paraf. pod wezwaniem Najświętszej Panny Maryi. Na przeciwko dworu na pochyłości wzgórza zieleni się 45 morgów sosnowego lasku, w którym w 1831 roku jenerał Dwernicki poddał się ze swym korpusem austryakom. Szkoła 1klasowa należy do rady szk. w Tarnopolu; kasa poź. gm. z kapit. 1409 złr. a. w. Właśc. wiek. pos. Tadeusz Fedorowicz. Istnieje tu młyn wodny na potoku, dopływie poblizkiego Zbrucza. B. R. Klebany, wś, pow. rossieński, par. nowomiejska. Klebany potylickie, wschodnia część Potyliczą, pow. Rawa Ruska. Klebark, niem. Kleeberg, wś kościelna parafialna, pow. olsztyński, 1 1 2 mili od m, Olsztyna, nad jez. po dawnemu. Amelung zwanem na polskiej Warmii. Od początku własność kapituły i warmińskiej. R. 1357 wystawiony 1 znany I przywilej sołtygowi Janowi prawem chetmińskiem; włók liczono 60 circa lacum Amelung; z tych sołtys otrzymał 8; miał sądy małe, od, wielkich 1 3 dochodu, wolną rybitwę w Ame lung małemi narzędziami na potrzebę i połowę czynszu z karczmy; od reszty włók po 14 la tach wolnych dawali po pół marki od włóki i po 2 kury. R. 1455 krzyżacy zrabowali wieś pod wodzą Jerzego von Sohlieben. Początko wo dzielono dwie wsie Stary i Nowy Kl. R. 1587 obie wsie połączono i wystawiono nowy wspólny przywilej. R. 1587 Tomasz Potrywoda i Wojciech, sołtysi z Nowego Kl, proszą o odnowienie przywileju na 4 wł. sołeckie, na dane prawem chełmińskiem. Ob. Kętrz. Lu dność polska str. 555. R 1656 znowu roz różniano Stary Kl, liczono tu wtedy wł. 30, gbur. 9, sołt. 2, karczmę 1, dawali kur 36, gę si 18, czynszu fl. 9; w Nowym Ki także było wł. 30, gbur. 3, sołt. 2, dawali czynszu fl. 9, kur 16, gęsi 8; w skutek wojny włók pustych 8. Ludność, zdaje się, że długo pruska się tu zachowała, bo jeszcze na początku XVI wieku przysłany tu był proboszcz kształcony w szko le pruskiej w Licbarku. Teraźniejsza ludność czysto polska. Kościół nie wiadomo kiedy za łożony, nowo budowany około połowy XVI w. , konsekrowany przez bisk. Marcina Kro mera pod tytułem św. Krzyża i Narodzenia N. M. P. 1 sierp. 1581 r. R. 1597 włók pro boszczowskich 6. Prawo patronatu kapitulne dek. wartemborski. Do parafii należą wsie K. , Wójtowo, Bogdany, Silice, Skajboty, Pa pryki. Po rozbiorze Polski rząd pruski zabrał tę wieś i wydał na własność prywatną. W Kl. jest proboszczem ks. Kiszporski. który drowi Sieniawskiemu pomagał zbierać materyały do dzieła p. t. Biskupstwo warmińskie. Na polach KI. są łąki i bagna Gaj, Grodza, Kurwik, Zdrojówki, Bocianek, Dziadziania, Złota Łączka, Biele, Bielowe Bagno; góra Kropelka i Glinowa górka. Kś. F. Klebarskie, jez. , pod Klebarkiem; na niem wyspy Lipniak Mały, Lipniak Duży, Karpa. KlebingJonel al. Tirkslen niem. , wś, pow. szyłokarczemski, st. p. Sohakuhnen. Klebiszów, niem. Klebsch, ob. Chlebicowo. Klebnitz niem. , ob. Klembanowice. Klebowszczyzna, zaśc, pow. dziśnieński, gm. i par. miorska, chata 1, mk 4; ziemi mr. 2; odleg. od Balbinowa w. 40. M. Dob, Klebsch niem. , ob. Chlebicowo; kol. 1790 r. założona, 80 osad, 988 mr. rozl. Kleca, rzeczka w pow. porzeckim gub. smoleńskiej, wpada do jez. Kasplińskiego. Klecewko, niem. Kletzewko, od r. 1876 Lwi senwalde, rycerskie dobra, pow. sztumski, przy bitym trakcie kwidzyńskosztumskim. Obszaru liczy mr. 1471, bud. 20, dm. 7; kat. 72, ew. Klazewo Klecewko Klebsch Klebowszczyzna Klebnitz Kle Klebiszów Klebing Klebarskie Klebark Klebany potylickie Kleca Klawittersdorf Klebań Klątwy Klawittersdorf Kławszyki Kleciszcze 41; parafia Straszewo poczta Ryjewo, szkoła Lindenkrug. K. zowie się r. 1404 Glocz. Początkowo mieli te dobra Kalksteinowie. Na początku XVII w. przeszły na spokrewnionych z nimi Brantów. Roku 1772 jest posiadaczem Sarnacki, dobra jednak znajdowały się w zastawie Donimirskich. R. 1796 radzca wojskowy Moldonhauer, właściciel K. , zbudował tu włąpnym nakładem zbór luterski, roku 1813 przyłączony do Sztumu. Roku 1804 Klecewko, oszacowane przez landszaftę na 15, 000 talar. , posiadają spadkobiercy Moldenhauera. Ob. Schmidt, Gesch, des Stuhmer Kreises. Pod K. znajduje się stare cmentarzysko pogańskie, którego nie odszukano. Klecewo 1. niem. Kletzewo, r. 1404 CleetzCiecz, 1650 Klecewo, 1685 Klicewa, rycer. dobra, pow. sztumski, nad młyńską strugą. Obszaru liczy mr. 1196, bud. 15, dm. 7, kat. 160, ew. 10; par. Kalwa, szkoła w miejscu, poczta Stary Targ. Założenie tej wsi sięga około r. 1336; na polu zwanem Mantigin wydał zakon 15 wł. prusakom Wapel i Nadruwe. Pole to znajdowało się w pobliżu małego jeziora, przy strudze Balaw, tj. części młyńskiego kanału Mühlengraben, który przekopali hutnicy malborscy Ysenbleser. Oddawna posiadali K. Kalksteinowie. R. 1767 Piotr Kalkstein odprzedał te dobra Janowi Kalksteinowi, wicewojewodzie malborskiemu, za 35, 000 zł. pr. R. 1804 także Kalksteinowie są posiadaczami; K. oszacowała wtedy landszafta na 12, 000 talar. wartości. Ob. Schmidt, Gesch. des Stuhmer Kreises. Podług innego wiarogodniejszego źródła, już w r. 1288 prusak Ciecz al. Kłęc otrzymał od zakonu dobra zwane Dumele, które teraz nazwano Klecewo. Od tegoż Kleca pochodzi sławna familia polska Pilawskich czyli von Pfeilsdorf, oraz, jak herby pokazują, Dobryk z Mgowa i familia z Maulen Mgowskich. Ob. Kętrz. , Ludność polska. 2. K. , niem. Kloetzen, rycer. dobra, pow. kwidzyński, nad znacznem jeziorem, zwanem Kautzger See, ma 7167 mr. obszaru, 25 bud. , 11 dm. , 7 kat. , 220 ewan. Parafia Szynwałd, szkoła Trąbki, poczta Nowa Wioska. Kś. F. Klechówka, wieś, pow. wasylkowski, par. prawosł. Snietynka, o 4 w. od Snietynki, 282 mk. , w tem 30 katol. Klecie, wś na praw. brz. Wisłoki, przy gościńcu z Pilzna do Jasła, na południe od Brzostka, w pow. pilzneńskim, należy do parafii rz. kat. w Brzostku i liczy 378 rz. kat. mk. , z których 82 przebywa na obszarze większej posiadłości. Areal więk. pos. ma obszaru 449 mr. roli i 74 mr. lasu; posiad. mn, 213 mr. roli. Za Długosza Lib. ben. II, 247; III, 204 był tu kościół św. Leonarda, a wieś należała do klasztoru tynieckiego. W końcu XVIII w. była tutajwielka fabryka gontów; przed r. 1770 budowano tu także szkuty i dubasy, które próżne mogły byó na dół Wisłoką spławiane od tej wsi. Gleba odznacza się urodzajnością. , Klecin Kletno, niem. Cliiten, ob, Kljetno, Klecina, ob. Klettendorf. Kleciówka, wś, majorat, pow. nowoale ksandryjski, gm. Irena. Kleciska, wś, pow. radomski, gm. Kuczki, parafia Skaryszew. Niczamieszczona w spisie urzęd. z 1881 r. Klećiszća łuż. , ob. Kleśiszća łuż. . Kleciszcze, folw. nad rz. Usą, pow. oszmiański, 4 okr. , adm. , 115 w. od Oszmiany, 59 dm. , 2059 mk. , z tego 1119 prawosł. , 875 ew. , 65 żydów. Fabryka żelazna i gisernia dóbr Naliboki 1866. Kleciszki al. kiszkiszki, zaśc, pow. wileński, 2 okr. adm. , o 32 w. od Wilna, 1 dm. , 8 mk. katol. 1866. Kleck, starożytno historyczne mko, z zarządem gminnym, gniazdo Radziwiłłów ordynatów kleckich, w zachodniej stronie pow. słuckiego, nad rz. Łanią, przy trakcie pocztowym wiodącym z historycznego Nieświeża do Pińska, o półtrzeciej mili od Nieświeża i o 9 prawie mil od Słucka, w znakomitej pod względem urodzajności gleby, lecz zupełnie płaskiej miejscowości położone. Gmina kiecka składa się z 11 starostw wiejskich, 24 wiosek i liczy 2240 włościan płci męskiej. Miasteczko niegdyś warowne, drewniane, ma dm, około 500 i przeszło 3000 mieszkańców; na mocy dawnych przywilejów i zwyczaju w K. odbywają się targi co niedzielę i 4 jarmarki do roku. Gruntów dzierżawionych przez mieszczan 487 mr. Kleck, jak Kopyl i Słuck, jest bardzo starodawną dzielnicą, i więcej nawet niż ostatni znany mapografom, bowiem na najstarszych kartach geograficznych znajdujemy K. zamieszczony, gdy o wielu innych miastach nie wsponiniano Ortelius. W XI i XII stuleciach K. był już warowną stolicą słowiańskiego plemienia Drohowiczan, a dzieje te zbyt mało są znane, aby można było coś o nich mówić szczegółowszego. Historya nie wie jak i kiedy ziemie Krzywiczan, Drehowiczan i inne rusińskie przeszły pod hołdownictwo w. ks. litewskich w wieku XIV. Bartoszewicz. W XV w. widzimy K. jako własność Jagiellonów, Kazimierz bowiem Jagiellończyk w r. 1442 oddaje tę dzielnicę Michałowi, synowi Zygmunta Kiejstutowicza, w dożywotnie władanie, po śmierci którego wraca ona znowu do korony; potem Zygmunt Stary obdziela K. dożywotnio sławną swą żonę Bonę, a z kolei Zygmunt August darowuje go na wieczne czasy Radziwiłłom w osobie sławnego Mikołaja Czarnego, wojewody wileńskiego, w skutek nieobojętności na wdzięki siostry jego Barbary Gasztoldowej. W r. 1586 ks. Mikołaj Krzysztof Radziwiłł, zwany Sierotka, wraz z ks. Stanisławem II, robią układ Klecewo Klecewo Klechówka Klecie Klecin Klecina Kleciówka Kleciska Klećiszća Kleciszki Kleck Kleck Klecko w rzeczy założenia trzech ordynacyj ołyckiej, nieświeskiej i kleckiej, a gdy to postanowienie rodzinne zatwierdził d. 16 sierpnia król Stefan pierwszym ordynatem kleckim został książę Albert II, marszałek w. ks. litewskiego. Ponieważ cel układu 3ch ordynacyj był ten, aby wszystkie wrazie wygasania linij mogły zlać się w jednę, przeto ołycka wsiąkła w nie, świeską wcześniej, kiecka zaś przetrwała do naszych czasów, mianowicie do r. 1874, w którym, na mocy zezwolenia monarszego, książę Leon, bezdzietny ordynat kiecki, ustąpił swych praw, pod końdycyą dożywotniej pensyi, ks. Antoniemu, ordynatowi nieświeskiemu z linii tak zwanej pruskiej. Zauważmy, iż ustąpiona ordynacya kiecka zawierała około 73. folwarków, miasteczek i leśnictw, z obszarem przeszło 6, 160 włók ziemi w powiatach mozyrskim i słuckim. Ordynaci kleccy mieli wspaniałą rezydencyą w bliskich Radziwilimontach ob. , wspominanych w pamiętnikach przez Ewę Felińską. Farę kiecką, fundowaną w roku 1550 przez Andrzeja Mostwiłowskiego i wzniesioną z muru, dokończyła królowa Bona. Jest to jedna z bardzo ciekawych świątyń na Litwie, przechodziła bowiem dośó dziwne koleje. Radziwiłł Czarny, zażarty kalwin, w 2ej połowie XVI w. odebrawszy katolikom kościół, oddał go protestantom i osadził przy nim, jako ministra zboru, słynnego z nauki i wymowy Szymona Budnego, po którym nastąpił niemniej głośny Tomasz Falkowiusz Sokołowski, lecz gdy następnie, nawrócony przez jezuitów, książę Albert Stanisław, nazwany Justynianem litewskim, wypędziwszy kalwinów, kościół katolikom powrócił, był tu pod koniec XVI stulecia proboszczem uczony, znany w literaturze ksiądz Marcin, piszący się z Kiecka. Ta fara kiecka dodziśdnia jest parafialną, w dekanacie słuckim, liczy do 4200 parafian, ma filią w Sołwju i 7 kaplic, mianowicie w Janowiczach, Jasieńcu, Dunajczycach, Leciszewie, Płaskowicach, Zaostrowięczu i Radziwilimontach. Oprócz wzmiankowanej starożytnej świątyni, sięgającej, jak widzieliśmy, połowy XV stulecia, był tu kościół murowany z klasztorem dominikanów fundacyi księcia Stanisława Kazimierza z r. 1683; w 2ej połowie naszego wieku, po kasacie zakonu, zamieniony na cerkiew parafialną. Wspominieć równie wypada o synagodze żydowskiej, z muru w przeszłem stuleciu przez Radziwiłłów wzniesionej i wewnątrz rzeźbami z drzewa upiększonej. Na frontonie tej budowli istnieją jeszcze resztki opadłych herbów Radziwiłłowskich, ale za to wdzięczności gorącej żydów kleckich, jak się przekonano, czas tak łatwo nie zatarł. .. Kleck miał dość dobre okopy. i niejednokrotnie był świadkiem dziejowych wypadków; nawiedzany przez Tatarów w w. XVI, przez Rossyan za Aleksego i Piotra, tudzież przez Szwedów w r. 1706. Najpamiętniejszym j ednak dla K. był r. 1506, wsławiony zwycięztwem szlachty nowogródzkiej i mińskiej, zebranej w liczbie 10, 000 pod dowództwem Michała Glińskiego, nad chanem perekopskim BityGirejem, w twierdzy. kleckiej koszem stojącym. Ta. pamiętna porażka Tatarów opisana przez Stryjkowskiego ob. T. II, str. 332 338, w wyd. Glücksberga, w godzinę zgonu królaAleksandra okryła chwałą rycerstwo nasze, oswobodziła 40, 000 jeńców polskich gnanych w jassyr, i kraj na długo od najazdów dziczy. Wspaniale okopy, dodziśdnia ddbrze zachowane, zajmują przestrzeń może dwóch włók. Krańcowy bastyon, jedną stroną przytykający od zachodu do równiny błotnistej, jest wzniesiony o jakie 50 stóp nad poziom płaszczyzny gruntu; ten, olbrzym sypany zapewne był ostatniem schronieniem samego carzyka i brata jego Burnasa. Wewnątrz bastyonu teraz jeszcze widzieć można zagłębienie prostopadłe; musiała to być studnia, dostarczająca wody okopanym Tatarom. Cała przestrzeń, okolona wałami, obecnie jest wzięta pod uprawę ogrodowizn, więc tam gdzie niegdyś wrzała krwawa robota jataganów i kopij, lemiesz pracowitego rolnika kraje przesiąkłą nawskróś ludzką posoką skibę. Wyparte z wałów, jak opowiadają dzjejopisarze, hordy tatarskie, wpędzone w bagna rzeki Cąpry, zginęły w liczbie. 20, 000, a miejsce, kędy najwięcej padło bisurmanów, od zaczerwienienia wody w jeziorze, nazwano Krasnym Stawem. Dziś jest tu mały folwark ob. Krasny Staw, w pobliżu którego ślady mogił widnieją. Na pamiątkę wiekopomnego zwycięstwa pod Kleckiem, arcynabożny książę Mikołaj II Radziwiłł zbudował r. 1508 w Wilnie obok swego pałacu piękny kościół św. Jerzego i funduszami go opatrzył. Chowański w czasie najścia na Lachowicze w r. 1660 zaglądał do K. , a Karol XII w 1706 r. trzy doby tu przebywszy i zorganizowawszy wojsko, ruszył 10 maja burzyć Nieśwież, broniony przez komendanta Bolimana. Dodajmy wreszcie, iż w K. znajduje się biuro 2go okręgu policyjnego, jest szpital gminny, szkółka wiejska, st. pocztowa, niemniej iż w Radziwilimontach istnieje biuro 3 okr. sądowego. Aleksander Jelski. Kiecki, część Raźniowa, pow. brodzki. Klecko, Kłecko, msto między jeziorami, pow. gnieźnieński, na wzgórzu, otoczone łąkami. Klimat niezdrowy z powodu mgieł często się wznoszących z brzegów bagnistych. Woda do picia bardzo niesmaczna, saletrą przesiąkła. Grunta w okolicy tłuste, obfite wydają plony. Gmina ma 4 miejscowości 1 Kł. , miasto; 2 Majdany, przedmieście 3 Kł. , folw. ; 4 folw. należący do probostwa; 166 dm, ; w r. 1871 było 1843 mk. 288 ew. , 1382 kat. , 5 chrze ścian innego wyzn. , 168 żyd. W r. 1875 było 1909 mk. Mieszkańcy trudnią się rolnictwem, drobnym handlem lub są rzemieślnikami i wyrobnikami. Jarmarków 4. Szkoła element kilkoklas, 654 analf. Kościół par. kat. dekan. gnieźnieńskiego św. Piotra i Pawła; kośoiół protes. dyec. gnieźnień. , synagoga; urząd poczt. 3ej ki. , telegr. , poczthalterya. Poczta osobowa chodzi z Gniezna przez Kłecko do Kcyni; z Gniezna przez Kłecko do Wągrowca; prywatna furmanka do Janowca. Od msta powiat. 16 kil; st. kol źel także w Gnieźnie. W r. 1811 msto miało 116 dm, , 546 mk. ; w r. 1831 129 dm. , 1079 mk. 872 kat. , 95 ewan. , 112 żyd. Bolesław Pobożny książę kaliski, przywilejem z r. 1255 w Rogoźnie pisanym, nadaje Henrykowi z Kłecka, wójtowi msta Kleczko, toż msto, zastrzegając, aby je posiadał z potomkami płci męskiej na prawie niemieckiem; obdarza go gruntami i pozwala mieć własną swą łaźnię, z której wolno mu pobierać opłatę od kąpiących się, a nawet może ją sprzedać; dozwala mu wolnego wrębu i polowania na zające w okolicy msta; osiedlających się zaś w tem nowo założonem mieście uwalnia od wszelkich poborów. Kł. . podczas srogiego najazdu krzyżaków r. 1331 zupełnie zgorzało, mieszkańców prawie w pień wycięto. W XV w. mczko dźwigające się znowu nowemu uległo pożarowi, poczem Kaźmierz IV przywilejem z r. 1450 ponowił prawo niemieckie, dozwolił wolnego wrębu na budowanie domów, ustanowił jarmark trzydniowy, pozwolił mieszkańcom łowić ryby w pobliskiem jeziorze i nakoniec uwolnił ód myta w całem państwie, zwłaszcza z towarami jadących. R. 1656 d. 7 maja Stefan Czarniecki, kasztelan kijowski, wraz z Jerzym Łubomirskim, marszałkiem w. k. , dowodząc wojskiem polskiem, stoczyli pod Kł. z Duglasem, wodzem szwedzkim, krwawą i niepomyślną bitwę; Szwedzi bowiem zajmowali obóz w nader mocnem, groblą i błotami o, obronnem położeniu. Kł. było starostwem niegrodowem, w którem dawne przywileje wzbraniały sadowienia się żydom. Podług lustracyi z r. 1662 powstało ono z dawniejszego sstwa szredzkiego, przez oddzielenie od niego mczka Kiecka i wsi Gole, Golczewo, Polska wieś, Łageiwniki. Po utworzeniu r. 1768 wojew. gńieźnieńsk. , zaliczało się do tegoż województwa, poprzednio do kaliskiego. W r. 1771 posiadał je Antoni Mirosławski, podkomorzy inowrocławski, opłacając kwartę w ilości złp. 810 gr. 15; a hyberny złp. 608 gr. 13. Na sejmie warszawskim z r. 1773 75 stany rzpltej nadały toż sstwo w 50letnie emfiteutyczne posiadanie Korytkowskiemu, podsędkowi gnieźnieńskiemu, wraz z wsią Ulejno, w powiecie pyzdrskim położoną. Pod miastem wykopano na cmentarzysku urny ze srebrnemi kolczykami, łańcuszkami, broszami, monetami z czasów Sasanidów; naczynia z krzyżami na dnie. W Kl. urodził się znany historyk naszej literatury prof. Nehring. O mieście tem napisał monografią ks. Dydyński Gniezno, 1858. K k, ob. Kładzko, niem. Glatz, Klecówka, wieś, pow. tomaszowski, gmina Krynice. Klecwałd, w dok. Kletzinwalde, wieś, pow. dawniejszy dąbrowiński na pruskich Mazurach, zawdzięcza zapewne swój początek Stefanowi Klec z Klecewa w sztumskiem, którego dok. z r. 1333, 1335 itd. wspominają. Pierwszą wzmiankę o K. podają księgi szkodowe krzyżaokie po wojnie z królem Jagiełłą. Książę Olbracht nadał tę wieś, wtedy pustą, 40 włók obejmującą Janowi i Jerzemu von der Gablenz. Ob. Kętrz. , Ludnośó polska, str. 299. M. St. Klecza dolna i średnia, wieś, pow. wadowicki, nad potokiem Kleczówką, dopływem Skawy, przy gościńcu wiedeńskim, na wschód od Wadowic, graniczy od wsch. z Kleczą górną, od płn. z Babicami za pomocą potoku Wysokiej, od zach. z Wadowicami i Jaroszowicami. W płn. części obszaru wsi rozciągają się lasy, pokrywające znaczno wzgórze, którego wzniesienie czyni 370 m. npm. Obszar większej pdsiadłości zajmuje roli ornej 243, łąk i ogr. 23, pastw. 40, lasów 252; mniejszej zaś posiadłości roli ornej 732, łąk i ogr. 31, past. 135, lasów 318 mr. austr. Według obliczenia z r. 1869 było dm. 146, mk 905 427 męż. , 478 kob. . Według obliczenia z r. 1880 mk. 912. Według szem. dyec. tarn. z r. 1880 w miejscu dusz rz. kat. było 908. Par. łać. w miejscu, dawniej należąca do dyec. tarnowskiej a teraz do dyec. krakowskiej. Kościół drewniany p. w. św. Wawrzyńca istniał już w r. 1304; dokument bowiem z r. 1304, zachowany w urzędowej oblacie r. 1630 w aktach tutejszej plebanii, podaje iż wtedy od dawnych już czasów przedtem istniejący kościół uposażyła gruntem Anna, małżonka Piotra de Czyrzyc z Szczerzyca, a dotacyą jej zatwierdził Jan książę oświecimski. Rok konsekracyi niewiadomy. W inwentarzu przed r. 1863 spisanym, czytamy, że dzisiejszy jodłowy kościół zbudował r. 1432 Kazimierz książę oświęcimski. Wnętrze kościoła okrywały klejowe malowania z XVI w. , dziś zastąpione innemi. Z szafiastego ołtarza szkoły staroniemieckiej, który zapewne za księcia Kazimierza sprawiono, pozostały obrazy ś. Mikołaja i Stanisława. Wielki ołtarz ozdobny rzeźbami wytworu XVII wieku. Metryki sięgają r. 1623. Do par. kleczańskiejnależą Klecza górna, Góra Radoska, Łękawica pod Kalwaryą. Cala parafia liczy dusz rzym. kat. 2628, żydów 69 1880. W pierwszej połowie XVII wieku właścicielem K. był Jan Rottermund, podstarości i sędzia oświecimski 1628 r. , następnie Frydrychowscy, a miano Klecwałd Klecówka Klecko Klecza dolna Kleczany Kleczenowo Klecza górna Kleczanów Kleczew Klecza górna wicie r. 1640 Gabryel Frydrychowski; w r. 1834 Joanna Duninowa, potem 1872 Gustaw Gasch i Emil Dolcisz, obecnie zaś Franciszek Neumajer. Poczta Zator. Br. G, Klecza górna, wieś, pow. wadowicki, nad Kleczówką, przy gościńcu wiedeńskim, na lek ki płd. wschód od Wadowic 4 kil. odległa; od wsch. graniczy z Barwałdem dolnym, a od zach. z K. dolną i średnią. Obszar większej po siadłości obejmuje roli ornej 254, łąk i ogr. 26, pastw. 26, lasów 192; mniejsza zaś posiadłość obejmuje roli ornej 294, łąk i ogr. 19, pastw. 47, lasów 68 mr. austr. W r. 1869 dm. 54, mk. 371. W r. 1880 mk. 368. Właściciel Przecław Sławiński, szeroko znany z produkcyi w swych dobrach wybornych nasion traw i ro ślin pastewnych. Gospodarstwo w K. wyłącz nie ku temu celowi skierowane. Poczta Zator. Parafia łać. w Kleczy dolnej. We wsi staw. Wzniesienie wsi 274 m. npm. zachodni brzeg stawu. Br. G. Kleczanów, wś i folw. , majorat, pow. saudomierski, gm. Obrazów, par. Kleczanów. Odl. 14 w. od Sandomierza. W 1827 r. było tu 13 dm. , 130 mk. , obecnie 29 dm. , 314 mk. , 497 mr. ziemi dworsk. i 437 mr. włośc. Znany geolog Zejszner pisał O nowoodkrytej formacyi sylurycznej w K. pod Sandomierzem Roczniki Tow. nauk krak. , 1870. Długosz powiada o, K. , iż leży między Sandomierzem i Opatowem, ma kościół drewniany św. Stanisława i stanowi posiadłość klasztoru w Busku Lib. ben. , II 336 i III 93. Par, K. dek. sandomierskiego ma 800 dusz. Kleczany, ob. Klęczany, Kleczenowo, węg. Klecseny, wś w hr, ziem neńskiem Zemplin, Węg. , uprawa roli, 241 mieszk. H. M. Kleczew, os. , przedtem mko, pow. słupecki, gm. i par. Kleczew. Leży na rozleglej płaszczyźnie, od wsch. i płd. lasami otoczone, przy trakcie pocztowym do Konina, od którego o mil 3 jest odległa i tyleż od Słupcy. Pod samem miasteczkiem znajduje się małe jezioro, Stępą nazwane, około 12 mr. powierzchni mające; najbliższa zaś rzeka spławna jest Warta, stąd o 3 mile płynąca. Posiada kościół paraf. murowany, stacyą pocztową, szkołę początkową. W 1765 r. było tu tylko 262 żydów. W 1827 r. było 136 dm. i 1492 mk. , w 1861 r. było 133 dm. 92 mur. i 2193 mk. w tej liczbie 1169 żyd. ; obecnie liczy dm. 145, mk. 1596 767 m. , 829 k. ; os. prob. 1 dom, 7 mk. Są tu drobne warsztaty tkanin bawełnianych. Przez kogo i kiedy założono zostało nie wiadomo; w archiwum miejscowem jest tylko ślad, że przywilej erekcyjny spalił się wraz z ratuszem w r. 1648. Jest tu kościół paraf. murowany, pod wezw. ś. Andrzeja; podług utrzymującej się tradycyi miał być wystawiony w r. 1004; podanie mówi iż przez krzyżaków, co jest mylne; najpewniej budowla ta sięga XV wieku, o czem przekonywa styl gotycki i nietynkowane ściany. W kościele tym, z lewej strony wielkiego ołtarza, stoi trumna ze szczątkami ś. Feliksa męczennika, które sprowadzone zostały z Rzymu przez Melchiora Gurowskiego, jako dar od Piusa VI papieża. Są tu także groby rodziny Gurowskich. Dawniej oprócz ratusza, który się spalił w r. 1648, przed powtórną pogorzelą w r. 1796 znajdował się tu także szpital miejski, z ogrodami i łąkami doń należącemi. oprócz pogorzeli wyżej wzmiankowanych, miasto spaliło się także w r. 1808, a ostatnio w r. 1862 ogień obrócił w perzynę 22 domów i zniszczył ruchomości na 19000 rs. oszacowane. Wedle opisu statystycznego z 1820 r. istniały tu fabryki sukna, szalów, pasów, dywanów, tudzież browar i dwa cechy sżewcki i młynarski. W roku 1827 liczono tu 136 dm. i 1492 mk, K. par. dek, słupecki 2878 dusz. Niegrodowe starostwo kleczewskie albo kleszczewskie w wdztwie kaliskiem, pow. pyzdrskim, wedle lustracyi z r. 1662 powstało z dawniejszego sstwa szredzkiego przez odłączenie od niego miasta Kleczewa i wsi Trzebiesławki z przyległościami, które za pierwszej wojny szwedzkiej tak były zniszczone, iż lustratorowie w obudwu tylko dwu ratajów osiadłych znaleźli. Wr. 1771 było znów rozdzielone. Kleczewo było w posiadaniu Adama Malczewskiego, który opłacał kwarty złp. 275, zaś Trzebiesławki dzierżył Józef Zabłocki, uiszczając kwarty złp. 217 gr. 14, a hyberny złp. 138 gr. 2L Od d. 13 września 1772r. przeszło pod panowanie praskie. Gmina K. należy do s. gm. okr. II, ma obszaru 11537 mr. i 6758 mk. , urząd gm. w Kleczewie i st. poczt. W skład gm, wchodzą Osada Kleczew z prob. Dobromyśl kol. , Kalinowiec kol. , Jabłonka wś, folw, , młyn, Złotków Kleczewski wś, os. , folw. , Alinowo kol. , Zbierzynek wś folw. , Koziegłowy wś folw. , Nieborzyńska Kolonia kol. , Siławoe wś folw. , Przytuki wś folw. , Wola spławecka czyli Wólka wś, Dankowo wieś, Nioborzyn wś folw. , Miłaczew kol, folw. , Janowo kol. młyn. , Jarotki wieś folw. , Zbierzyn kol. młyn, karczm. , Jarockie koszary kol. , Józefowo kol, Budzisław kościelny, wś, pust. , młyn. folw. , Budzisław poduchowny wieś, Budy kol. , Kamionka kol, folw. , Szubianka kol. , Adamowo kol. , Suche i Suchary kol. , Słowiki wś fol. , Tręby nowe kol. , Budzisław górny kol. folw. młyn, Tręby stare kol, Stodółka os. , Stanisławowo os. , Danków folw. , Skupne folw. , Spławce folw. Wólka czyli Wola spławecka folw. , Sowa karcz. , Jakubowo folw. , Gościńczyk pogr. post. Dobra Kleczew składają się z folwarków Sławoszewek, Sławoszów, Izabelin, Cegielnia i Rostoki, młyna Jarotki, attynencyi Oborą i wsi poniżej wymienionych. Rozl. ogólna wynosi mr. 2033 folw. Sławoszewek grunta orne i ogrody m. 672, łąk m. 82, wody m. . 4, lasu m. 7, nieużytki i place m. 27, razem m. 788; bud. mur. 10, z drzewa 9, płodozmian 4 i 11polowy; folw. Sławoszew grunta orne i ogro dy m. 350, łąk m. 2, nieużytki i place m. 6, razem m. 358; bud. mur. 4, z drzewa 3; płodo zmian 6polowy; folw. Izabelin grunta orne i ogrody m. 406, łąk m. 65, nieużytki i place m. 14, razem mr. 485; bud. mur. 4, z drzewa 2; płodozmian jest 7polowy; folw. Cegielnia grunta orne i ogrody m. 136, łąk m. 11, nieuzytki i place m. 6, razem m. 153; bud. mur. 2, drewn, 4; płodozmian 7polowy. Folw. Rostoki grunta orne i ogrody m. 125, łąk m. 36, pa stwisk m. 16, nieuzytki i place m, 10, razem m. 187; bud. z drzewa 8; osada młynarska Ja rotki z gruntem m. 39; attynencya łąka Obo ra m. 23. Jest młyn wodny i pokłady torfu w niektórych miejtcowosciach. Osada Kleczew dawniej miasto osad 182, z gruntem m. 370; wś Rostoki os. 23, z gruntem m. 602; wś Bolesławów os. 14, . z grun. m. 151; wś Mikołajów os. 12, z grun. m. 90; wieś Sławoszów os. 12, z grun. m. 75; wś Genowefy os. 14, z grun. m. 223; wś Władysławów os. 13 z grun. m. 146; wś Obrona os. 10, z grun. 125; wś Stogi osad 12, z grun. m. 288; wś Sławoszewek os. 53, z grun. m. 342; wś Izabelin os. 12, z grun. m. 187; wś Cegielnia os. 21, z grun. m. 264; wieś Majdany os. 3, z grun. m. 37; osada Modrzew z gruntem mr. 73. . Br. Ch. , A. Pal Kleczko, dawne nazwisko wielkopolskiego Kiecka. Kleczków al; Kleczkowo, wieś, pow. ostrołęoki, gm. Troszyn, par. Kleczków. Wś, niegdyś mczko, pomiędzy Łomżą a Ostrowiem, o 19 w, od Ostrołęki. W 1827 r. liczono tu 27 dm. , 190 mk. , obecny obszar wynosi 1074 mr. Jest tu kościół paraf. murowany starożytny, założony wraz z parafią w 1429 r. przez ówczesnego dziedzica K. pod wezwaniem św. Maryi Magdaleny i św. Wawrzyńca, jednocześnie pięciu odpustami do roku nadany; jak to wszystko poświadcza znajdujący się w tęczy kościoła napis. Kościół ten mało się formą swoją od zwyczajnych różni, ma bowiem nawę szerszą od części kapłańskiej i w oddzielnych przybudowaniach kaplicę i. zakrystyą. Nawa podzieloną jest wewnątrz ośmioma, we dwa rzędy ustawionemi filarami, na trzy części, a zewnątrz przyozdobiona ścianą naczelną ze wspaniałym u góry szczytem, którego część środkowa, wyższa od bocznych, odpowiada środkowej części nawy wewnętrznej, a boczna nawom bocznym kościoła. Szczyt powyższy, oraz szczyty ścian tylnych, części kapłańską oraz kaplicę boczną zamykających, przystrojone są bogato w wystające słupy okrągłe, na wskroś przebijane otwory i wnęki różnokarztałtne, co rozmaicie z sobą pokombinowane, przy nadzwyczaj dokładnej mularskiej robocie, powabną całośó stanowi; ściany podparte są skarpami. Dachy kryte są dachówką; w wysokości zaś swojej, a pewnie i w kształcie, zostały nieco przy następnych odnawianiach kościoła zmienione, jak tego dowodzą pozostałe po dawnem ich oparciu na ścianach szczytowych ślady. Wnętrze tego kościoła mniej jeszcze od zewnętrznej jego postaci ślady późniejszych przedstawia odmian; drzwi nawet, które zewnątrz do niego prowadzą, w dziwne wzory powyrabiane Imię Jezus Marya, w gotyckich literach noszą na sobie. Sklepienia gotyckie przecinającem się wzajemnie przeźebrowaniem ozdobione, a otwory okien i drzwi w ostrołuk u góry wycięte. Z zewnętrznych przyborów ciekawe są nader stalla, wprawdzie w XVI już wieku, bo w r. 1521, wystawione, jak to poświadcza zamieszczony na nich, rok powyższy, ale w stylu całkiem gotyckim XV stulecia; znajdujące się nad ich ławkami nadgłowia, w piękną koronkę wykrajane, należą do najcelniejszych w tym rodzaju robót; wymalowane są na nich herby państwa, oraz grono kapłanów hierarchią duchowną składających. Ołtarze tu znajdujące się nie zwracają na siebie uwagi; w tęczy kościoła, jak się to zwykle w gotyckich kościołach dzieje, zamieszczony jest wielki krucyfiks, pod którym na, drzewie następujący znajduj się napis Anno Dom. 1429 ecclesia iste aedificata est in honorem Dei Omnipotentis nec non Sacratissimae Virginis Mariae, Sanctae Mariae Magdalenae, Sanoti Laurentii Indulgentiae autem a 88 Caedi, et a III Episoopis, suo concesse super festa nativitatis Domini Ś. Mariae Magdalenae Assumpcionis, S. Michaelis et dedicationis. Dochowała się przy kościele kleczkowskim częśó pierwotnego cmentarzowego ogrodzenia, które ozdobione będąc dośó misternie, murowanami blankami i wieżyczkami w narożnikach wzmocnione, miało postać małej forteczki i rzeczy wiście mogło do obrony choć nie nazbyt długiej posługiwać; ogrodzenie to Wysokiem jest do 5 łokci, nie licząc w to blanków na dwa łokcie niemal wzniesionych. Część blanków od strony zachodniej i jedna wieża w narożniku wsch. połudn. , dotąd są w dobrym stanie. Opis kościoła podało Echo z 17 maja 1879 r. . W ścianie szczytowej jest rzeźba uszkodzona mocno, ale mimo to pięknością przechowanych części przypominająca dzieło Wita Stwosza. Według Święcickiego Opis Mazowsza, kwartal. Kłos str. 110, kościół tutejszy był wystawiony w XVI w. ze składek. a K. było wtedy miastem. Jestto gniazdo rodu Kleczkowskich, wspominane w dokumentach z 1422 r. Gloger, Ziem. Łomż. . K. par. dekan. ostrołęcki, 2434 dusz. Dobra Kleczkowo a wsią Kloczkowo, podług Kleczko Kleczków Kleczko Kleindorf wiadomości z r. 1866 rozległe mr. 1789; grunta orne i ogrody mr. 454, łąk mr. 74, pastwisk mr. 80, lasu mr. . 745, zarośli u. . 259, nieuży tki i place mr. 177. Wieś K. osad 23, z gruntem mr. 238. Br. Ch. Kłeczków, niem. Kletschkau, r 1344 Clecz chow, wś, pow. świdnicki, par. Świdnica, o 1 kil. od tego miasta. Na gruntach miejskich młyn wodny, Kleczkowskim zwany. Kleczków, ob. Klaczkowsk, Kleczówka, znaczny strumień podgórski, powstaje z zlewu dwóch potoków Czarnej ob. T. I, 738, nr. 1 i drugiego bezimiennego, wypływającego na gruntach wsi Zakrzewa pow. wadowicki, a przerzynającego wieś Barwałd górny. Tak powstały potok płynie popod dwór B. górnego, poczem przerzyna gościniec wiedeński, przerzucając się na płnc. stronę jego, i przechodzi w obr. gm. Barwałdu średniego w kierunku płn. wsch. Ta przyjmuje nazwę Wielkiej Rzeki. Przyjąwsy z pr. brzegu potok z przys. Zarębków napływający, zwraca się na połud. zach. , tworząc granicę między Barwałdem średnim i Dolnym. Przeciąwszy gościniec, przechodzi w obr. Barwałdu dolnego, płynąc na płn. zachód równolegle do gościńca. Przerzyna wieś Kleczę górną, a przybywszy do Kleczy dolnej, przerzuca się znowu na półn. stronę gościńca. Odtąd zowie się Kleczówka. W Rokowie rozdziela się na dwa ramioną, ktorymi uchodzi z prawego brzegu do Skawy. Przyjmuje liczne potoki obustronnie; między niemi najznaczniejszym jest Wysoka Woda, Długość biegu od połączenia się potoków źródlanych 12 kil. Kleczyce, ob. Klecie i Brzostek Kleeberg niem. , 1 ob. Klebark 2. K. , os. , pow. gołdapski, st. p. Gołdap. . Kleefeld mam. , wś, pow. braniewski, st. p. Melzak. Kleefelde niem. , dobra, pow. toruński, ob, Koniczynka Kleehof niem. , dobra, pow. królewiecki, st. p. Królewiec, Kleginnen al. Kleyginnen niem, dobra, pow. ragnecki, st. p. Langwethen. Kleiditten niem. , wś, pow. licbarski, st. p. Kiwitten. Klein, wyraz niemiecki, znaczy mały i wchodzi w skład wielu niemieckich nazw miejscowości polskich. Kleinau niem, ob. Czyszkówko, kolon. , pow, bydgoski. Kleinau, albo Gleinau ob, Klinberger Hammer niem. , ob. Hanusek. Kleinburg niem. , r. 1326 Borek, 1352 Borgk bei Gaywitz, 1369 Borg olim Sedelitz vel Junuschwitz, 1438 Wenigen Burgk, wś, pow. wrocławski, niedaleko Wrocławia Kleindorf niem. kol niemiecka w Moło szkowicach, pow. jaworowski. Lu. Bz. Kleindorf niem. , ob. Mała wieś, wś. i gm. , pow. babimoski. Kleinehlen niem. , al. Papredupchen, wś, pow. piłkalski, st. p. Mallwischken. Kleinenfeld al. Klenefeld niem. , wś, pow. licbarski, st. p. Heiligenthal. Kleiafeld niem. , 1. dobra, pow. gierdawski, st. p, Muldszen. 2. K. , os. , pow. gołdapski, st. p. GołdapKleinfelde niem. , pow. kwidzyński, ob. Małe pole. Kleinhammer niem. , os. , pow. gdański, st, p. Langfuhr. Kleinheide niem. , dobra ryc. , pow. królewiecki, st. p. Neuhausen. Kleinhof niem. , ob. Małydwór, folw. , pow. wschowski, należy do dom. Pawłowic. Kleinhof niem. , 1. dobra, pow. królewiecki, st p. Królewiec. 2. K. ., os. i karczma, ., pow. labiewski, st. p. Labiewo. 3. K. , domena, pow. welawski, st. p. Tapiawa. 4. K. , os. , pow. braniewski, st. p. Orneta, Kleinhof niem. , 1. część wsi Bischofswalde, pow. nissański, 235 mr. rozl. 2. K. , folw. dóbr Mizerów, pow. pszczyński. Kleinitz niem. , ob. Dziecin, Klein Kleve bei Loebbenau niem. , ob. Kljeszojc łuź. . Kleintrug niem. , karczma i poczta, pow. kwidzyński, ob. Mala karczma. X, F. Kleinlibentalski liman albo jezioro, niedaleko Odessy, ob. Limany i Libental. Kleinmühl niem. , trzy miejscowości, pow wałecki a posiadł. z młynem przy Kotunie, poczta Trzcianka Schönlanke; b posiadł. z młynem przy Przelewicach, poczta Czuchowo Zützer; o dobra i młyn, obszaru mórg 1091, bud. 10, dm. 2, kat 4 ew. 20. Parafia Wałcz, szkoła Kotuń; poczta Piła. Kleinmühle niem. , folw. , pow. czamkowski, 2 dm. , 23 mk; należy do dom. Hamerni czamkowskiej. Kleinmüble, ob. Lewicki młyn, Kleinmühle niem. , os. do Ostrowitego, pow. kwidzyński, bud. 5, dm. 1, kat. 3, ewang 6. Parafia Pięniążkowo, poczta Mała Karcz ma. Kś. F. Kleinorth niem. , os. , pow. gąbiński, st. p. Nemmersdorf. Kleinposłwiti niem. , ob. Bójswscy. Kleinrode niem, ob. Słaboszewko, pow. mogilnicki. Kleinsaidau niem. , ob. Zajdow łuż. . Kleinsee i Kleinseefeld niem. , osady należące do Przywidza, pow. kartuski. Kleinsee niem. , ob. Jeziora. Kletnshof niem. , os, do wsi Bórcz, pow kartuski. Kleczków Kleczówka Kleczyce Kleeberg Kleefeld Kleefelde Kleehof Kleginnen Kleiditten Klein Kleinau Kleinburg Klenefeld Heiligenthal Kleiafeld Kleinfelde Kleinhammer Kleinheide Kleinhof Kleinitz Kleve bei Kleinlibentalski Kleinorth Kleinposłwiti Kleinrode Kleinsaidau Kleinsee Kleinseefeld Kletnshof Kleczków Kleinvorwerk Kieinwarthe Klek Klejwy Klejsznik Klejświce Kląjowe skałki Kleitz Kleischnitz Kleisack Kleipoedszen Kleinzehren Kleonsorge Kleinsruh Mały folwark Kleinwalde Kleinsorge Klekotów Klekotna Klekotki Kleonsorge niem. , osada, pow. inowrocławski; 8 dm. , 64 mk. ; należy do wsi i gm. Liszkowskie Olędry Bergbruch. Kleinsruh niem. , wś, pow. ządzborski, st. p. Rydwągi. Kleinvorwerk niem. , ob. Mały folwark, folw. , pow. międzyrzecki. Kleinvorwerk niem. , ob. Ottmachau. niem. Kleinwalde niem. , ob. Łażyn, wś, pow. bydgoski. Kleinwalde niem. , 1. os. do Gilwy, pow. kwidzyński, poczta Kwidzyn. 2. K. , wś, pow, świętosiekierski, st. p. S. Siekierka. Kleinwalde niem. , część wsi Bischofswalde, pow. nissański, 139 mr. rozl. Kieinwarthe niem, ob. Warthe, pow. nissański. Kleinzehren niem, folw. do Klecewa, pow. kwidzyński, ob. Czarnotki. Kleipoedszen niem. , wś, pow. nizinny, st. p. Heinrichswalde. Kleisack niem. , wś, pow. reszelski, ob. Klajsak. Kleischnitz niem. , r. 1534 Klauschnitz, 1616 Gleuschnitz, u Zarańskiego Klojsznice, wś i dobra, pow. niemodliński. Wś ma 46 osad, z dobrami razem 4117 mr. rozl. Do 1727 był tu kościół, odtąd tylko cmentarz; szkoła ewang. , mk. 599 362 kat. , 237 ew. , dm. 66, bud 53. F. S. Kleitz, wś, i Kleitzwerder niem. , dobra, pow. licbarski, st. p. Licbark. Kleje, okolica, pow. oszmiański, 1 okr. adm, , o 13 w. od Oszmiany, 10 dm, , 121 mk. katol. 1866. Kląjowe skałki, grupa skał w paśmie Pienin, w zachodniej ich połaci, na południowy wschód od Trzech Koron, między Świnią Skałą a Klejową polaną, nad lewym wschodnim brzegiem Dunajca; ciągną się one na przestrzeni 750 m. i kończą się na, południu Klejowym Czubkiem, do 571 m. szt. gen. się wznoszącym npm. U stóp tego Kl. Czubka rozpościera się piękna polana, Klejową zwana; na niej szałas. Tutaj zwraca się Dunajec z kierunku połudn. na północny, opływając Klejowe Skałki, wraz zKlejowemi wzgórzami, u których wschodnich stóp rozlega się polana Łazisko. Br. G. Klejświce, Klejsiowice, niem. Glieschwitz, wś, pow. mielicki, na Szląsku, par. Strabórek. Klejsznik, niem Wolkenberg, wś serbska na dolnych Łużycach, w powiecie grodko wskim. . A. J. P. Klejwy, wś i folw. , pow. sejneński, gm. Krasnowo, par. Sejny, odl. 4 w. od Sejn, folw. ma 6 dm, , 25 mk; wś odl. 7 w. , ma 38 dm. , 272 mk. W 1827 r. było tu 33 dm. , 210 mk. Bobra Kl. składają się z folwarku KI. , osad młynarskich i karczemnych Mostowo, Zwirgzdy; jeziór Klejwy, Klejwajtys, Dumbel, Wierśma, Oktiniewiec, Czarne, Pogorzelec wielki, Pogorzelecmały, Głębokie, Płaskie, Kociołek, Jurkowo, Głuche, Szlamy, wsi Klejwy i Romanowice. Rzeka Czarna stanowi granicę południową i zachodnią. Rozl. wynosi m. 1385, grunta orne i. ogrody m. 370, łąk m. 272, pastwisk m. , wody m. 167, lasu m. 45 l, nieużytki i place m. 11, w osadach m. 3, bud. mur. 4, z drzewa 24; wś Klejwy osad 31, z gruntem m. 938; wś Romanowice osad 17, z gruntem m. 538. Klejwy, 1 jezioro, pow. sejneński, przy wsi t. n. . leży pomiędzy jez. Szejpiszki a Kaskiem, o 7 w. na półn. zach. od Sejn i ma 20 mr. obszaru. 2. K. , jezioro w pow. suwalskim, w pobliżu wsi i jez. Sejwy, ma 13 mr. obszaru. Por. GłucheKlejwy, folw. , pow. grodzieński, był własnością Stanisława Białłozora, starosty bystrzyckiego; r. 1756 Piątkowskich. Klek dok. , ob. Klęk pow. brzeziński, Klekaty, ob. Bromszew. Klekenau niem. , ob. Kluknowa. Klekniszki, dwór, pow. rossieński, par. szyłelska, własność Rymkiewicza 1862. Klekot, pustki, pow. włoszczowski, gm. Secemin, par. Czarnca. Klekotki, st. dr. żel. riażskowiaziemskiej w gub. tulskiej. Klekotna, niem. Charlottenthal, kol, , pow. lubliniecki, par. Sieroków, o 19 kil. od Lublińca, przy drodze z Lublińca do Olesna, pośród lasów, ma 14 dm. , 202 m. rozl. Klekotów po rusku Klekotiw; w dawnych dokumentach Clecothow, wś w pow. brodzkim, 9 km. na płn. wschód od sądu powiatow. , sta cyi poczt, i kolejo. w Brodach, na granicy Wołynia, 4 km, na Z. od Radziwiłłowa. Na płd. leżą Brody, na zach. Koniuszków, na płnzach. Sznyrów, na wschód Radziwiłłów. Położenie nizinne. Najwyższe wzniesienie w płd. kończynie czyni 238 m. , ku płn. opada obszar coraz niżej, a na krańcu płn. leżą moczarzyste pastwiska. Przez środek obszaru płynie potok od wsch. na płn. zach. do Sestrytyna ąl. Słonówki, dopływu Styru. W dolinie tego. potoku leżą zabudowania wiejskie, na zach. od nich las Wolanik. Na płd. krańcu leży Klekotówka ob. . Własn. większa. w kluczu brodzkim ma roli or. 407, łąk i ogr. 8, pastw 45, lasu 309 mr. ; własn. mniej. ro. or. 957, łąk i ogr. 379, past. 97 mr. Według spisu z r. 1880 było 522 mk. w gminie, 50 na obrz. dwpr. Przeważna część wyznaje obrz. gr. kat. ; wyznania rzym. kat. jest około 20 mk. Par. rzym. kat. w Brodach, gr. kato. w Sznyrowłe, We wsi jest cerkiew, R. 1419 przeniósł Władysław Jagiełło wieś KI. na prawo niemieckie; ob. dokument wydany we Lwowie d. 30 września w Akt. grodz. . i ziems. t. 4, str. 101 Jan Klekot Klekniszki Klekenau Klekaty Jura, wojski trembowelski, zaspokoił Jerzego Kunata i Jana Jachnę i Annę, rodzeństwo z Tuligłów, za dział z dóbr Malechowa i Klekotowa, należący im się po matce Olechnie i dzia dzie Andrzeju; ob. dokumenta do tej sprawy odnośne z d. 2 kwietnia 1473 r. w akt. grodz. t. 6, str. 169 i 170, i z d. 14 kwietnia 1480, tamże str. 202 i 203. Jan Jura i synowie jego sprzedali wieś dziedziczną Klekotów wraz z Malechowem za 700 grzywien Pawłowi Jurkowskiemu z Czartoryi; ob. akta. grodz. t. 6, str. 199. Lu. Dz. Klekotowe al. Klekoty, os. młyn. , pow. nowo radomski, gm. Radziechowice, par, NowoRadomsk, ma 4 dm, , 13 mk. , 80 mr. obszaru; należy do majoratu gen. Liprandi. Klekotówka, karczma, magazyny, koszary straży finansowej, rzeźnia i kilka domów w płd. strome Klekotowa, pow. brodzki. Lu. Dz. Kletotten niem. , kol, pow. ostródzki, st. p. Olsztynek. Klekoty, 1. wś włośc. i os. karcz. , pow. noworadomski, gm. i par. Kruszyna, ma 5 dm. , 26 mk. , 125 mr. obszaru, os. karcz. 1 dm. , 5 mk. ; należy do dóbr Kruszyna. 2. K. , wś włośc, pow. noworadomski, gm. i par. Brzeźnica, ma 4 dm. , 66 mk. , 62 mr. obszaru. 3. K. , ob. Klekotowe. Klekotyna, wś, pow. jampolski, u zbiegu Klekotynki z Morachwą, gm. i par. katol. Morachwa; ma 780 mk. , 156 dm. , 732 dzies. ziemi włośc, 2398 dzies. dworskiej. Własność dawniej Dziekońskich, dziś Olizarów. Dr. M. Klekotynka, mała rzeczka, pow. jampolski, zaczyna się koło wsi Joachmówki, wpada do Morachwy kolo wsi Klekotyny, z lewego brzegu. Lr. M. Klekowiec, os. , nad rz. Wartą, pow. noworadomski, gm. i par. NowoRadomsk, ma 1 dom, 26 mk. , 3 mr. obszaru. Klenibanowice, niem. Klebnitz, wieś, pow, głogowski, par, Thamm. Klembark, węg. Klemberk, wś w hrab. szary skiem Węg. , kościół par. gr. katol, łąki, lasy, 562 mk. H. M. Klembów i t. p. , ob. Klębów i t. p. Klemczyn, os. , pow. radomski, gm. i par. Radom; wiatrak, 3 dm. , 11 mk. , 4 mr. rozleg. Klemencice, wś, pow. jędrzejowski, gm. Wodzisław, par. Krzcięcice. W 1827 r. było tu 40 dm. , 420 mk. Wspomina tę wś Długosz II, 69 i III, 433, jako posiadłość klasztoru w Mogiłe. Klenienfalva węg. , ob. Klmowica. Klemens, Klimek, Klimko, różne formy jednego imienia. Klemensów, pow. zamojski, gm. Sułów, parafia Wielącza, pałac rezydencyonalny ordynatów Zamojskich, należący do dóbr GajGruszczański ob. , leży nad prawym brzegiem Wieprza, na wzgórku dominującym nad wsią Michałowem, przy trakcie z Zamościa do Szczebrzeszyna i Turobina. Odleg. od Szczebrzeszyna, do którego prowadzi wysadzony dorodnemi i cienistemi drzewami trakt bity, o w. 8, i od Zamościa w. 17. Pałac K. , wraz z okalającym go dość obszernym i pięknym ogrodem angielskim z drzew zagranicznych i miejscowych, i owocowym, przy którym jest oranżerya i wodociągi, założony został około roku 1750 przez Teresę z. Michowskich Zamojską, wojewodzinę lubelską, w dawnej ziemi chełmskiej, pow. krasnostawskim, pod obecną nazwa, od imienia syna jej Klemensa. Tit, liro, Klemensów dobra, pow. wilejski, o 80 w. od Wilejki, o 21 w. od Duniłowicz, nad rzeką Serwecz, gm. Sitce, 780 mr. obszaru, gleba urodzajna żytnia, łąk dosyć. Dziedzictwo Franciszka Kijakowskiego. R. 1866 było 27 mk. Klemensowa góra, pod Lędzinem, pow. pszczyński, 962 stóp n. p. m. wysoka. Klemensówka, zakład przyrodoleczniczy w Zakopanem. Klemensowo, folw. i leśn. , pow. szamotulski, 3 dm. , 28 mk. należy do dom. Dobrojewa. Klemeńszczyzna, część Zarajska, powiat Samborski. Klementinenhof niem. , folw. , pow. złotowski, ob. Klementynowo. Klementów 1. kol. , pow. łęczycki, gm. i par. Poddębice. Odl. 28 w. od Łęczycy, ma 16 dm. , 127 mk. 2. K, , pow. chełmski, gm. Staw, par. Chełm. Klementowice, wś i folw. , pow. nowoaleksandryjski puławski, gm. Celejów, par. K. W Klementowicach jest przystanek kolei żel. nadwiślańskiej, rozdzielający stacyą między Nową Aleksandryą Puławami a Nałęczowem na dwie części, oddalony od Puław i Wisły na 1 3 4 mili, a od Lublina na 5 1 2 mili. Nazwa K. niewiadomo skąd poszła, może od Klemensa rycerza, który tę wieś miał założyć, jak o tom tradycya miejscowa niesie, a 00 tembardziej może być prawdopodobnem, że w aktach kościelnych jest wzmianka, iż wr. 1418 Piotr Rycerz Miles, dziedzic Klementowio, Płonek i Bochotnicy, orygował kościół w K. pod wezwaniem św. Klemensa. Z czasem kościół sam ze starości miał się zawalić, aż dopiero r. 1690 Adam Kotowski, stolnik ziemi wyszogrodzkiej i K. dziedzic, wybudował nowy kościół z modrzewia, który do dziś dotrwał i przedstawia żywy pomnik dawnego budownictwa w Polsce. W r. 1872 kościół klementowicki, pochyliwszy się znacznie, wymagał gruntownej poprawy, która też za staraniem miejscowego proboszcza ks. W. Korciopińskiego i znacznem matoryalnem przyczynieniom się teraźniejszego dziedzica Ludwiką Klemensowskiego, przy pewnym Słownik geograficzny. Tom IV Zeszyt 38, Klekotowe Klementówka współudziale parafian, dokonaną została. Przy tem warto wspomnieć, że jeden z włościan klementowickich, gospodarz rolny imieniem Paweł Tarkowski, lat 21 mający, tyle talentu samorodnego do budownictwa w czasie reparacyi tego kościoła okazała iż budowlę, w skutku zgnicia przyciesi mocno pochyloną, sam z kilku pomocnikami spojsobem przez siebie wymyślonym w górę dźwignął, nowe posady założył, nowy dach wraz z kopułą zbudował, i wszystkiemi innemi robotami bardzo dobrze kierował. Kościół klementowicki może pomieścić w sobie około 600 osób, jest pod wezwaniem św. Klemensa i św. Małgorzaty, której obraz w wielkim ołtarzu się mieści, i jest dość pięknego, dawnego, jak się zdaje, pędzla, a z Rzymu podobno miał być sprowadzony. Po wspomnionym wyżej stolniku Kotowskim zmarłym bezdzietnie, K. w roku 1700 dziedziczył Stanisław Szczuka, potem syn jego Marcin, ale już w r. 1720 dwór murowany, do dziś istniejący w r. 1877 znacznie rozszerzony, stawia Anna Gordonowa, która w dożywociu K. posiadała. W r. 1730 włość tę miał Jan Kącki, potem zięć jego Eustachy Potocki, którego syn Ignacy, jako wydatna postać dziejowa drugiej połowy zeszłego stulecia, mieszkał w K. od r. 1796 do 1809. Do tych czasów łączy się pewna ciekawa legenda miejscowa o tem, jak w dniu śmierci Piramowicza w Międzyrzeczu podlaskim 29 grudnia 1801 r. , przyjaciel jego Ign. Potocki w K. był przez umierającego w godzinę śmierci nawiedzony, t. j. przez pukanie w okno uprzedzony. Jedyna po Ignacym Potockim pamiątka, obecnie w K. pozostała. jest piękny i duży dzwon przy kościele zawieszony, o ozem świadczy odpowiedni na nim napis. Także ogród przy dworze i dziś do lepszych w tych okolicach zaliczający się, był j przez Ignacego Potockiego głównie rozszerzony i uporządkowany, czego dowodem traktat przez niego napisany Rady dla ozdoby ogrodu Klementowickiego, drukowany w Słowianinie Jaszowskiego, w tomie II, str. 153. Wr. 1810 K. przeszły na własność Jana Kochanowskiego, z którego córką wr. 1819 ożenił się Leon Dembowski, późniejszy autor pamiętników z czasów pierwszych trzech dziesiątek bieżącego wieku. Od Dembowskiego nabył ten majątek w r. 1858 Symforyan Hermanowski, a od tego po r. 1863 obecny dziedzic Ludwik Klemensowski K. leżą w pięknem nader położeniu. Posiadają duży staw kilkudziesięciomr. , w którym szczególnie dobrze hodują się karpie i inne ryby. Z tej przyczyny w okolicznych wioskach, do obecnego dziedzictwa klementowickiego należących, zaprowadzono od paru lat wzorowoe gospodarstwo rybne, które znacznie wartość tych majątków podniosło, O wiorstę od dworui w K. Jest lasek, a w nim źródło. skąd rozchodzi się woda tworząca rzeczkę ale prawie stojącą, która przecina drogę wiodącą do miasteczka Kurowa, o 5 w. oddalonego. Od tego lasku poczyna się równina, na której miasteczka Końskowola, Kurów i Markuszew się rozłożyły. Z przeciwnej zaś strony kończy się w owym lasku pasmo wzgórz, których jedna gałąź biegnie od Kazimierza lubelskiego, na 2 mile od tych miejsc oddalonego. Droga z K. do Kazimierza należy do bardzo pięknych w ziemi lubelskiej, zwłaszcza w lecie; wszędzie pełno tu wzniesień lub głębszych jarów, jak zazwyczaj w gruncie glinki, tak zwanej lubelskiej, z podłożem opoki kredowej. Glinka ta, zwłaszcza klementowicka, nader urodzajna, bez piasku i kamieni, przeważnie pszenna, jest tak głęboką i w niższych warstwach ścisłą, że można w niej kopać obszerne, bez żadnych podpór istnieć mogące piwnice. Woda w studniach jest tu tylko zaskórna, brudna wprawdzie ale zdrowa, źródła nader rzadkie i tylko w okolicznych wioskach trafiające się. Wioski te ważniejsze są Płonki, Stok, Karmanowice, Celejów, Strychowiec, Zbędowice, Skowieszyn, Pożóg i Olesin. K. mają 85 osad włościańskich i jeden dwór murowany z odpowiednimi budynkami gospodarskimi. Po za tymi znajduje się z jednej strony drogi rozległy sad owocowy, z drugiej piękny ogród ozdobny, w guście angielskim, z wielu bardzo drzewami północnoamerykańskiemi, przyswójonemi. Gruntu ogółem jest 2, 200 mr. i 300 mr. lasu, z czego 800 mr. należy do dworu i 150 mr. lasu, a reszta do osad włościańskich; 120 mr. niegdyś plebańskich, przed kilku laty p. Popowowi sprzedanych, pozostaje w dzierżawie z osóbnem gospodarstwem. Ludności liczą katolickiej 910 osób i 10 żydów; do parafii zaś należy 193 osad z 1756 duszami. We wsi K. jest szkoła elementarna jednoklasowa, a przy kościele bractwo wzajemnej modlitwy i pomocy. F. Berdau. Klenientówka, grupa domów w Brzeżawie, pow. dobromilski. KlementyKompy, część okolicy Kompy w pow. kowieńskim. M. D. S. Klementynów 1. kol. włośc. , do dóbr Wola Bilska, pow. piotrkowski, gm. Łęczno, par. Piotrków, ma 23 dm. , 247 mk. i 402 mr. obszaru. 2. K. , folw. , pow. lubartowski, gm. Tarło, par. Ostrów. Należy do dóbr lubartowskich, klucza Tarło, ma 731 mr. obszaru. 3. K. , kol. , pow. chełmski, gm. Rejowiec, par ew. Lublin, ma 228 mr. obszaru. 4. K. , wś włośc, pow. kozienicki, gm. Bobrowniki, par. Głowaczów; odl 24 w. od Kozienic; ma 11 dm. , 70 mk. i 231 mr. obszaru. 5. K. , kol, pow. radomski, gm. i par. Kowala Stępocina; od Ra domia 13 wiorst; 1 dom, 4 mieszk. , 167 morgów rozległości. Klenientynów, po łotew. Mołtouniki, wioś Klenientó Klementynowo Klenz w pow. rzezyckim, par. Stary Ryków, własność Winc. Janowskiego. Klementynowo, pow. włocławski, gm. Pi kutkowo, par. Wieniec. Klenientynowo, niem. Klementinenhof, folw. do Iłowa, pow. złotowski, nowo założony r. 1822, w okolicy lesistej. Obszaru liczy mórg 2402, bud. 12, dm. 4, kat. 20, ew. 64; parafia Sypniewo, poczta Więcbork. Klemkenhof niem. , os. , pow. wągrowiecki, 5 dm. , 35 mk. , wszyscy kat. ; 16 analf. Najbliższa poczta w Wapnie; st. kol. żel. w Budzyniu o 35 ML; w Osieku Netzthal o 40 Ml. Klemmerwitz niem. , wś, pow. lignicki, par. Lignica; ma kościół katol, filialny. Klemnitz niem. , ob. Klębanowice. Klemp, .. , ob. Klęp. .. .. Klempicz, niem. Klempitz, wś. , gm. i folw. , 1150 mr. rozl, pow. czamkowski; z miejscow. a Kl. , wś, b Wilczak Wolfsmühle, młyn; folw. ma 308 mr. ; 25 dm. , 274 mk. 237 ewan. , 28 kat. , 9 żyd. , 79 analf. Poczta i teleg. w Obrrysku Obersitzko o 8 kil. , st. kolei żelaznej Wronki o 13 kil. M. St. Klempie, ob. Klępie. Klempin niem. , ob. Klępiny i Kłępin. Klempitz niem. , ob. Klempicz. Klenipow niem. , leśnictwo, pow. kłajpedzki, st. poczt. Kłajpeda. Klemsko, niem, Klemzig, wś kościelna i kol. w Prusach, okr. regen. frankfurcki, pod Cylichową, Wielka część ludności tej wyemigrowała do Australii i pod Adelaidą założyła wieś tegoż nazwiska. Klemstein niem. , mor. Klemsłin, wś, pow. głupczycki, o kil od Opawy, w par. Nasidło, ma 46 osad, 311 mr. rozl. Klemzig niem. , ob. Klemsho, Kleń, wś, pow. borysowski, nieopodal rzeki Naczy z prawej strony, przy drodze wiodącej z Ratucicz do Kociuch, ma osad 36, łąki dobre, grunta lekkie; okr. policyjny chołopienicki. Klena, Klona, rz. , prawy dopływ rzeki Ipuć. Klenau niem. , wś i dobra ryc, pow. braniewski, st. poczt. Braniewo. Klenczkowo, ob. Klęczkowo. Klenefeld niem. , ob. Kleinenfeld. Kleniew, folw. , pow. gostyński, gm. Skrza ny, par. Gostynin. Należy do dóbr Sierakówek; ma 1 dom, 68 mk. Kleniewo, wś i folw. , pow. płocki, gm. Kleniewo, par. Zagroba; odl. o 20 w. od Płocką; ma 7 dm. , 157 mk. , 476 mr. gruntu, 4 mr. nieużytku, w tem 48 mr. ziemi włościańskiej, reszta folwarcznej. Do dóbr K. należą folw. K. , Dziedzice, Zagróbka; mają one 9 dm. , 155 mk. , 1103 mr. rozl. 740 roli ornej. Gmina K. należy do s. gm. okr. II w Bielsku, gdzie też mieści się zarząd gminy i stacya pocztowa; liczy 21825 mr. obszaru, w tem 3806 mr, nieużytków, 4828 mk. 2306 mężcz. , 2522 kob. , 422 dm. mieszk. , z tych 39 mur. , 3 kościoły katol. , 2 kaplice, synagogę, ochronkę, 2 szkółki, skład spirytusu, browarów 2, 13 sklepów, 12 karczem i szynków, 9 wiatraków, cegielnię. Do gminy należą następujące miejscow. Bielak, Brochocin, Brochocinek, Chudzyno, Ciachcin, Dąbrusk, Drwały, Dziedzice, Gilino, Goślice, Jarosze wo, Józinek, Kleniewo, Konary, Koziołki, Kucharyjeżewo, Krajkowo, Leszczynoksięże, Leszczynoszlacheckie, Lubiejewo, Mrówczewo, Pęczyno, Przeciszewo, Budowo, Rudówko, Sędek, Smardzewo, Smolino, Tchórz, Dljanowoprzeciszewo, Ułtowo, Zagroba, Zagróbka, Żukowo, Żydówka. Powyższe miejscow. należą do paraf j Bielsk, Ciachcin, Trzepowo i Zagroba. Klenino, zaśc. rząd. , pow. święciański, 2 okr. adm. , o 42 w. od Święcian, 2 dm. , 12 mk. katol. 1866. Klenka niem. , ob. Klęka, Klenki, wieś rząd. , pow. wileński, 5 okr. adm. , o 27 w. od Wilna, 5 dm. , 38 mk. , z tego 32 katol. , 6 żyd. 1866. Klenów niem. Klenowe, wś, pow. sycowski, par. ewang. i st. poczt. Międzybór. Klenowa góra, w części zachod, lasem pokryta, w półn. zachodniej stronie Starzysk, pow. jaworowski. Klenowe mem. , ob. Klenów, Klenowo, wś pryw. , pow, dzisieński, o 26 w. od Dzisny, 8 dm. , 88 mk. , 1 okr. adm. 1866. Klentaki 1. wś nad rzeczką Mikitą, pow. święciański, 3 okr. adm. , par. Komaje, o 24 w. od Święcian, 5 dm. , 52 mk. katol. 2. K. , zaścianek tamże, 2 dm. , 13 mk. katol. 1866. Klenzen niem. , dobra w Kurlandyi, pow. goldyngeński, par, Frauenburg. Klenzen niem. , ob. Klisino. Klenzkau niem. , ob. Klęczkowo. Kleofasa, kopalnia węgla w dobrach Załęże, pow. bytomski. Kleofasówka, przys. Wańkowy, pow. Lisko, par. rz. kat. Uherce a gr. kat. Wańkowa, o 5 kil. od Ustrzyk dolnych. Mm. Klepa, niem. Kleppe, wś, młyn i komora celna, pow. pasłęcki, st. poczt. Hirschfeld. Klepa, niem. Kleppe, struga w Prusiech wschod. , w pow. holądzkim, wypływa z jeziora przy wsi Pinnau, które z licznemi Wielkiemi jeziorami jest połączone. Z początku ma kierunek przeważnie półn. , później zwraca się ku zachod. Przyjmuje kilka strumieni tak z półn. jak i południa; ważniejszy jest dopływ Darnina 2 pod Kusfeldu przychodzący. Okolica przez którą płynie K. jest oddawna zniemczona. Uchodzi do jez. Druzna por. Druzno i Holąd, Długość biegu wynosi około 3 mile. W nowszym czasie stała się ta struga bardzo użyteczną do budowy kosztownego kanału elbląskomazur skiego OberländischElbinger Kanal, który po większej części z jezior tą strugą do Druzna został poprowadzony. Z tej przyczyny bieg K. znacznie zmieniono, na wielu miejscach spro stowano, głębiej kopano. klep, włók, w da wnej polszczyźnie gatunek sieci do łowienia ryb. Kś. F. Klepacka, wzgórze, 262 m. wys. , w Kamionnie Wołoskiej, pow. Rawa Ruska. Klepacze 1. os. , pow. iłżecki, gm. Błaziny, par. Kunów, od zarządu gmin. w. 14, od powiatowego w. 16; gruntu mr. 30, dom 1, mk. 4. 2. K. , os. , pow. iłżecki, gm. Błaziny, par. Kunów; od zarządu gmin. w. 21, od powiatowego 23 w. , gruntu mr. 9, dom 1, mk. 7. 3. K. , wś, pow. sejneński, gm. i par. Wiejsieje, odl. 18 w. od Sejn. W 1827 r. było tu 12 dm. , 118 mk. ; obecnie 24 dm, , 128 mk. Klepacze, uroczysko nad Irpieniem, pow. kijowski, wprost Hostomla; por. Mostyszcze, Por. też t. III, str. 813. Klepacze, wś, pow. nowogródzki, w gminie snowskiej, nad rzeczką Snowką, ma osad 12. Miejsc, wzgórkowata, bezleśna, grunta dobre. Klepacze, wieś, pow, Ostrogski, na wschód Ostroga e 37 w. , przy dawnym poczt. trakcie do Żytomierza. Jak widać z działu ks, Ostrogskich Janusza i Aleksandra 1602 r. ta wieś przeszła na schedę ks. Aleksandra; później prawem spadku przeszła do ks. Jabłonowskich; w 1834 r. z kolokacyi przeszła w posiadanie kilku dziedziców; obecnie tylko do 2ch należy Czertowa i Wikszemskiego; gleba średniej dobroci, grunt równy, w wielu miejscach mokry. Cerkiew, 2 karczmy. K. położone w gm. Dołżek. Są tu liczne kurhany. Klepacze 1. wś, pow. prużański na połud. od N. Dworu pow. wołkowyski. 2. K. , wś, pow. Słonimski, gm. miżewicka, ma 56 osad, 1315 dzies. ziemi, 272 mk. praw. , b. unitów. Każde gospodarstwo płaci 20 i pół rs. podatku półrocznie. Do wsi K. przylega folw. Jeziornica, b. własność Wolbeka, świeżo sprzedana gubernatorowi grodzieńskiemu Zejmernowi. Wszędzie gospodarstwo trójpolo we; 3. K, wś, pow. Słonimski, na zachodu, granicy. 4. K. , dobra, pow. wołkowyski, par, Swisłocz, niegdyś własność Krzysztofa Szczytta kasztelana smoleńskiego i żony jego Anny. z Zawiszów; później hr. Tyszkiewicza. Klepacze, wś rząd. , pow. trocki, 4 okr. adm. , gm. Oikieniki, 101 w. od Trok, 14 dm. , 123 mk. katol. 1866. Klepacze, jez. , z niego wypływa rzeka Je zlomica ob. . Klepaczew, wś nad rz, Bugiem, pow. kon stantynowski, gm. Hołowczyce, par. Sarnaki, okr. sąd. Komarno. W 1827 r. było tu 19 dm. , 122 mk. ; obecnie ma 222 mk. ; obszaru gruntu 1191 mr. Por, Hołowczyce, Rz, Klepaczka 1. wś, folw. i os. karcz. , pow. częstochowski, gm. Rększowice, par. Poczesna; wś ma 10 dm. , 66 mk. , 222 mr. obszaru; folw. 2 dm. , 3 mk. , 295 mr. i stanowi majorat gen. Lebiediewa. Os. pokarczemna rząd. włas. , 1 i pół mr. 2. K. , kol. i os. młyn, nad rz. Pankówką, pow. częstochowski, gm. Węglowice. Kol włościań, ma 47 dm, , 294 mk. , 831 mr. , w tem 304 ornej ziemi; os. młyn, 1 dom, 12 mk. , 22 m. rozl. Klepaczka, cegielnia pod wsią Kosięcin, pow. lubliniecki Knie. Klepaczów, ob. Hołowczyce i Klepaczew. Klepanie, wś rząd. nad Giełuszą, pow. trocki, 1 okr. adm. , 20 w. od Trok, 8 dm. , 118 mk. katol. 1866. Kleparów po rusku Klepariw 1. karczma i młyn w Wiszence Wielkiej, w pow. grodeckim. 2. K. , z Perseńkówką i Bodnarówką, wś w pow. lwowskim, tuż na płn. zach. od sądu powiat. we Lwowie i tuż na zach. od urzędu poczt. w Zamrstynowie. Prócz tego sąsiaduje K. na północ z Hołoskiem małem, na zachód z Rzęsną polską, a na płd. zach. z Białohorszczą. W płd. stronie wsi wznosi się Kortumowa góra do 379 m. , a nad nią leżą szańce Doroszeńki, W stronie północ. wznoszą się niższe wzgórza, poprzerzynane parowami małych potoczków, z których jedna część płynie na wschód do Pełtwi, druga na zach. do pot. Białohorskiego. Przez obszar wiejski idzie kolej Karola ludwika. Wchodzi ona tu ze Lwowa, z dworca Karola Ludwika, idzie w kierunku ku płn. zach. a potem płn. do Hołoska małego, tu skręca na wschód a potem na płd. wschód, wraca do Kleparowa, a następnie do Lwowa, do dworca Podzamcze. Przez połdn. zachod. część obszaru idzie gościniec Iwowskojanowski. Ze Lwowa prowadzi do K. Kleparowska ulica. Wybiega ona z ulicy Janowskiej koło kościoła św. Anny na prawo. Przy niej leży po lewej ręce dom Inwalidów. Własn. większa m. Lwowa ma lasu 49 mr. ; własność mniejsza roli ornej 392, łąk i ogr. 177, pastw. 198, lasu 39 mr. Według spisu z r. 1880 było 1019 mk. w gminie, 12 na obszarze dwor. przeszło 909 obrz. rzym. kat. . Parafia rzym. katol. u św. Anny we Lwowie, gr. katol. u św. Jura we Lwowie. We wsi jest szkoła etat. jednokl. i kasa pożyczkowa gminna z kapitałem 472 zł. Słynne są czerechy kleparowskie, a Siarczyński rękopis w Bibl. Ossoliń. nr 1825 wspomina, iż gatunek ten czerechów sprowadziło pewne towarzystwo ogrodnicze do Niemiec i oznaczyło go nazwą kleparowskich czerechów. Dawniej uprawiano tu także winogrona na większe rozmiary, a jako pamiątka pozostała do dziś nazwa Winnice dla jednej niwy. Kleparów założył lwowski mieszczanin Klopper w r. 1430. Osada zwała się w początkach Klopperhof, a później spolszczono ją na Kleparów, Wieś była własnością gminy Klepacka Klepary miasta Lwowa od najdawniejszych czasów. Ww. XVI wspominają o niej kilkakrotnie akta miejskie z powodu, iż winnice i blichy tamtej sze czyniły znaczne dochody, które rajcy miejssy wyłącznie na swoję korzyść obracali, podczas gdy ciężary znaczne rozkładano na innych mieszczan, , co dało powód do sporów między rajcami a mieszczaństwem Iwowskiem. 3. K. , część Szczerca, w płd. wsch. stronie obszaru, pow. Rawa ruska. Paraf. cerkiew wsi Szczerzeo znajdowała się dawniej w miejscowości Kleparów. Wedle podania kupiono starą cerkiew we wsi Werchrata. i przeniesiono do K. , gdzie stała czas dłuższy, słomą kryta, na gruncie należącym obecnie do parafii. Tam mieszkali księża koło cerkwi. R. 1752 przeniesiono tę cerkiew do Szczerca, pobito ją gontem a wnętrze przyozdobiono. 4. K. , część UlickaSeredkiewicz, pow. Rawa ruska. Lu. Dz. Klepary, ob. Kleparów, część Wiszenki Wielkiej, pow. grodecki. Klepary, dom. ., pow. inowrocławski, 1040 mr. rozl; 3 dm. , 97 mk. 25 ew. , 72 kat. , 43 analf. Poczta i telegr. w Murzynie Morin 0 1 5 kil. , st. kolei żel. w Gniewkowie Argenau o 7 kil. M. St Kleparz, przedmieście Krakowa w stronie półn. , oddzielone od miasta bramą Floryańską, z zachowanym na pamiątkę kawałkiem murów i plantacyami; nie ma obecnie na wschód i za chód dokładnie oznaczonych granic; obejmując jednakże część uważaną często za osobne przedmieście, zwaną Biskupie, można uważać jako zachodnią granicę oddzielającą Kleparz od Piasków, ulicę Librowską, na wschód zaś ulicę Pawią, równoległą do dworca i torów kolei żelaznej, przez co znowu włącza się do Kleparza część Kurniki, nazywaną czasem także osobnem przedmieściem. Jeszcze przed dziesięciu laty było to przedmieście zabudowane małemi po największej części drewnianemi domkami, w których żyła najuboższa chrześciańska część mieszkańców Krakowa; tutaj była targowica koni, zboża i stąd spichrze zwane wsypkami i główna targowica desek przywożonych przez górali na targi. Targi kleparskie we wtorki i piątki przedstawiały malowniczy widok strojów ludowych. W ostatnich latach zmienił K. znacznie swe wejrzenie, usunęła się bowiem część lepianek ładnym i wielkim kamienicom, obszernym z kilku kamienic składającym się koszarom, a w pobliżu plantacyj, w miejscu zwanem Widok, wzniesiono okazały gmach Akademii sztuk pięknych. Do upiększenia tej części miasta przyczynia się okazały dom biur Towarzystwa wzajemnych ubezpieczeń od pożaru, łazienki i kilka innych pięknych budynków na Biskupiem. K. ma kilka placów targowych, rynek i kilka ulic, z ktorych najważniejsze są Warszawska od bramy Floryańskiej na północ aż po rogatkę Warszawską; długa, będąca przedłużeniem ulicy Sławkowskiej, przy której są zbudowaneobszerne fabryki machin rolniczych Petersejna; Biskupia, Krowoderska, Pędzichów i Szlak, z pięknym pałacykiem, niegdyś Montelupich, w którym złożono ciało Władysława IV przed pogrzebem w katedrze. Ludność tego przedmieścia, prawie wyłącznie rzym. kat, wynosi, według spisu ludności z 1881 r. , 6528 osób. Na tem przedmieściu znajdują się teraz trzy kościoły. Przy ulicy Warszawskiej stoi obwiedziony wysokim murem paraf. kościół św. Fioryana, założony pierwotnie w XII w. przez biskupa Gedeona dla pomieszczenia zwłok iw. Floryana, nadesłanych przez papieża Łucyusza III w 1185 r. Kromer, VI, fol 169 zRzymu. Przy tym kościele osadził Kazimierz Sprawiedliwy kanoników i dochodami opatrzył. Ten kościół, podczas licznych pożarów przedmieścia, uległ kilkakrotnym przebudowaniom, tak że dzisiejszy jest dziełem XVII w. , w którym tylko trochę stylu gotyckiego dopatrzyć się można. Godnemi widzenia są tu obrazy z życia iw. Jana, szkoły augsburskiej XVI w. , i drewniany tryptyk św. Jana, uważany za dzieło młodszego Stwosza. Kolatorstwo, przypada od dawna Akademii; dla tego jest tu wiele nagrobków wysłużonych profesorów, późniejszych proboszczów. W obmurowaniu mieści się pałacyk proboszcza i szkoła ludowa, nowo zbudowana. Przy tejże ulicy ku północy jest nowy kościół, zbudowany według planu architekta F. Pokutyńskiego w stylu romańskim, kościół św. Szymona i Judy, przy którym znajduje się nowicyat sióstr miłosierdzia w obszernych budyńkach, Ten kościół założony przez ś. p. biskupa krakows. Ludw. Łętowskiego w 1859 r. , stoi na miejscu kościoła pod tymże tytułem zbudowanego w XVI w. , ze szpitalem dla zapowietrzonych. Stefan Batory zaopatrzył go w fundusze. Po pożarze został w 1639 prawie z fundamentów odnowiony, ale później opuszczony i zamieniony na prywatne spichrze. Trzecim kościołem jest kościół św. Franciszka przy klasztorze pp. wizytek. Pierwotna budowa fundacyi Jana Małachowskiego bisk. krak. zniszczona przez pożar, została odrestaurowaną ze składek. Nie ma tutaj arcydzieł sztuki, ale miła, ujmująca schludność, połączona z dobrym smakiem. Na placu w pobliżu wizytek stał do r. 1800 kościół św. Krzyża, według podania obsługiwany przez księży morawskich obrządku słowiańskiego, którzy najprzód w Krakowie miełi głosić słowo Boże w 898 r. Jadwiga i Jagiełło odbudowali ten kościół i nadali benedyktynom. Cellarius w Descriptio Polon. str. 145 wymienia na tem przedmieściu jeszcze kościoły pod tyt. św. Filipa i Jakóba, św. Walentego ze szpitalem i św. Mikołaja z kla Kleparz sztorem, wspomina wreszcie o pałacu biskupim Skąd pochodzi nazwa Kleparztrudno odgadnąć, być może od wyrazu klepać, stąd klepisko, to samo co boisko, tok, oznaczającego miejsce ubite w gumnach, na którem się zboże wymłaca. Pierwotnie była to własność opa tów tynieckich, którą Bolesław Wstydliwy w 1258 r. wykupił i do miasta przyłączył. Kazimierz W nadał tutejszym osadnikom pra wo magdeburskie w 1366 r. i nazwał na cześć św. Floryana; Florencyą; było zatem osobnem miastem, którego stary ratusz na Końskiem targowisku już w naszem stuleciu rozebrano. W potwierdzeniu przywilejów przez Kazimie rza IV z r. 1456, powtarza się jeszcze nazwa Florencia alias Klieparz, poczem już tylko da wna nazwa Kleparza Clepardia zostaje. Lustracya z roku 1563 wymienia jako podległe jurysdykcyi biskupiej i innych du chownych 104 domy i folwark, prócz tych, z których ani miasto podatków nie pobiera, ani posłuszeństwa na wielkie rządy czynią, a w których się przeciwnie różni zbytni ludzie przechowują. Było wówczas jatek rzeźniczych 30 i szewckich 12. Ponieważ Kleparz nie był obwiedziony murem, przeto palono go przed każdym napadem nieprzyjaciół, aby ułatwić obronę. W 1655 r. spalił go Stefan Czarniecki, i odtąd się nie podniósł. Według inwentarza z r. 1733 nie było już ani jednego szewca, i tylko rzeźnioy płacili jeszcze według dawnego zwyczaju na św. Marcin 240 zł. 24 gr. Por. Baliński, Star. Pol. II, 587 i najnowszy Prze wodnik po Krakowie, 1875. Mac. Kleparz, uroczysko, ob. Żabno, Kleparz, wieś i dom. , pow. gnieźnieński, 1030 mr. rozl. , 7 dm. , 113 mk. 17 ew. , 96 kat. ; 48 analf. Poczta, telegr. i st. kol. żel. we Wrze śni. Wreschen o 5 kil. Niegdyś własność Szeliskiego. M. St. Klepciowszczyzna, folw. , pow. lidzki, o 7 w. od Lidy, miał 1866 r. 9 mk. Klepczarnia 1. wś, pow. rypiński, gm. i par. Brwilno, odl. o 14 w. od Rypina; ma 6 dm. , 42 mk. , 74 mr. gruntu. 2. K. , pow. rypiński, gm. Szczutowo, par. Gujsk. Niezamieszczona w spisie urzęd. z 1881 r. Klepidava, ob. Kamieniec Podoolski. Klepin, ob. Druzno, str. 170. Klepiszcze, wś, pow. kobryński, przy drodze z Dywina do Mokran. Klepiszki, dwór, pow. oszmiański, około 1737r. włas, Józefa Biegańskiego, podst. bracł. Klepowski potok, pot. górski, na obszarze gminy Tylmanowej, w pow. nowosądeckim, w płn. wsch. jej części Wytryska w lesie na zach. stoku góry Suchego Gronia 945 m. npm. ; płynie zrazu lasem, poczem łąkami przez część wsi Tylmanowej, Klępową zwaną, w kierunku zachodnim i po 3 kil wpada z lewego brzegu do Dunajca. Br. G. Kleppe niem. , ob. Klepa. Kleppelsdorf niem. , wś, pow. lwowski, na Szląsku, par. Laehn. Kleppen niem. , wś, pow. żegański, par. Naumburg a. B. Kleppieiimöhle ob. Grundmühle niem. . Klepsch niem. , ob. Chleicowo, Klepy, wś, pow. władysławowski, gm. Szył gale, par. Syntowty, odl 13 w. od Władysławowa. W 1827 r. było tu 7 dm. , 46 mieszk; obecnie 6 dm. , 63 mk. Kleryanów, folw. pryw. , pow. wilejski, o 36 w. od m. Wilejki, 2 okr. adm. , gm. Krywicze, 1 dm. , 24 mk. różnych wyznań 1866. Klermont 1. al Klarymonta, folw. w pow. słuckim, dziedzictwo Domańskich, należy do dominium Bielewicze, ma obszaru 11 i pół wł. , w glebie urodzajnej. 2. K. , folw. w pow. borysowskim, w okr. pol 2 łohojskim, opodal drogi wiodącej z Łohojska do Ziembina, w miejscowości górzystej i kamienistej. Al Jel. Kleryka, folw. , pow. gnieźnieński; 3 dm. , 30 mk. , wszyscy kat. , 14 analf. Tuż pod miastem Gnieznem, gdzie poczta, telegraf i stacya kolei żelaznej. Kleschau niem. , ob. Kliszów. Kleschewen niem. , wś, pow. lecki, ob. Kleszczewo Kieschinitz niem. , ob, Kleszczynice. Kleschkau niem. , ob. Kleszczewo. Kleschnitz niem. , ob. Kleszczyńce. Kleschoewen, Kleschowen niem. , ob. Kleszczewo. Kleschwitz niem. , ob. Kleszczowice. Klesin, wś, pow. wilejski, gm. Krzywicze, dziedzictwo Kowerskich. Była tu kaplica katolicka par. Krzywicze. Kleśiszca al Kleciszca, niem. Klettwitz, wś w zniemczonej części dolnych Łużyc, w pow. kalawskim, kościół paraf ewang. A. J. P. Kleśnica al Klewisa, teraz Roztoka, mała rzeczka w lęborskiem, wpływa blisko morza Bałtyckiego do strugi Piaśnicy. Wytryska silnem źródłem z pod góry, gdzie teraz jeszcze nazywa się osada Zdrój. Tworzyła zdawna granicę wsi Wierzchucina. Za książąt pomorskich należała cała z łąkami po obu stronach do klasztoru pp. cysterek w Żarnówcu. Krzyżacki żacki przywilej z r. 1342 wymienia tylko 3 łąki nieznaczne, jako klasztorne, jednę przy końcu lasu, drugą zwaną Chorsowa i Nawody. Łąki i pastwiska bliżej ujścia, jako i po lewej stronie Piaśnicy, aż do jeziora, posiadały wtedy wioski wojskowe, villae millitum. Długość K. nie przechodzi 1 mili, kierunek przeważnie wschodni. Ob. Klasztory żeńskie dyec. chełmińskiej, art. pp. benedyktynki w Żarnowcu. Kleśniska, os. leśna, pow. częstochowski, gm. Lipie, par. Parzymiechy, o 45 w. na półn. od Częstochowy, ma 2 dm, 14 mr. obszaru. Klesicin niem. , pow. złotowski, ob. Kleszozyna, Klesse niem. , ob. Klejszow łuź. . Kleszcz, dawne przezwisko, stanowi źródłosłów nazw Kleszcze, Kleszczów, Kleszczele i t. p. . Kleszcz, os. młyn, nad rz. Luciążą, pow. piotrkowski, gm. Uszczyn; ma 1 dm. , 3 mk. , 34 mr. Jest to własność skarbu. Kleszczawa, ob. Klsszczów. Kleszcze, attyn. , ob. Grabowo, pow. przasnyski. Kleszczele, mko, pow. bielski, guber. grodzieńska, leży nad rz. Nurcem, niedaleko jej źródła i źródła Orlanki i nad strugą Dobrowódką, przy b. drodze pocztowej z Bielska do Wysokiego litewskiego resp. GrodnoBrześć, o 23 w. od Bielska, o 139 w. od Grajewa, ma st. dr. żel. między Bielskiem a Wysokiem. Dnia 1 stycznia 1878 było tu 1750 mk. ,, t. j. 861 męż. , 889 kob. ; 807 prawosł, 518 kat. , 435 izrael. Była tu parafia katol. dekan. bielskiego z kaplicą w Kruhlem. Mko K. słynie a hodowli ogórków, handel nieznaczny, 2 jarmarki. Przywilejem z r. 1523 król Zygmunt zatwierdził lokacyą tego miasta. Królowa Bona, posiada jąca ekonomią bielską, fundowała tu 1544 r. kościół i uposażyła plebana. Lustracya z 1566 r wymienia w tym mku 385 dm. opodatkowanych, 20 rzemieśl. , 32 karczem piwnych z miodowemi i tyleż gorzałczanych. Przywilej Stefana Batorego 1578 r. zabezpieczył handel solą samym mieszczanom. Królowa Anna, małżonka tego króla, rozciągała troskliwą opiekę nad miasteczkiem, które do jej dzierżaw należało. W r. 1775 Kleszczele, przez samych chrześcian osiadłe, miały bez przedmieść 270 dm. Uprawa chmielu i handel nim z Królewcem, znaczne mieszczanom tutejszym przynosiły korzyści. Kleszczelskie niegrodowe starostwo w wojew. podlaskiem, w ziemi bielskiej, podług lustracyi z r. 1664 powstało z dawniejszego sstwa bielskiego przez odłączenie od niego miasta Kleszczele, i wsi Dobrawoda, Kurzawa albo Babice, Nurzec al. Czeremcha, Sucha Wola, Grabowiec al. Obychodnik, Dubicze al. Zarywiec, Jelonka, Czachy. Za Zygmunta Augusta i Batorego zaliczało się do dóbr stołowych królewskich. W r. 1771 posiadał je Ignacy Cieszkowski, kaszt. liwski, wraz z zoną Franciszką z Sufczyńskich, którzy opłacali z niego kwarty złp. 1, 158, a hyberny złp. 3, 629 gr 27. Na sejmie warszawskim z r. 1773 1775 stany rzpltej nadały toż sstwo w 50letnie posiadanie emfiteutyczne Czarnieckiemu, łowczemu drohickiemu, wraz z wójtostwem. Opis mka K. na Podlasiu przez Ig. Sankiewicza Bibl. War, 1845, III, 172, i u Bobrowskiego Grodnienskaja gubemija. kleszczew, ob. Kleczew. Kleszczewko, niem. kl. Kleschkau, dobra, pow. gdański, przy bitym trakcie i kolei żelaz. gdańskotczewskiej. Obszaru liczy mórg wraz z wybudow. Wygodą 2244; mk. katol. 135, ew. 37, dm. 14. W miejscu jest cegielnia. Par. Kłodawa, szkoła Czerniewo, poczta i st. kolei żel. Pruszcz. Odl. od Gdańska 2 1 4 mili. R. 1789 posiadacz Tadeusz Czapski generał. Kleszczewo 1. wś i dom. , pow wschowski; dom. ma 918 mr. rozl; 6 dm. , 33 mk. 3 ew. , 30 kat. , 8 analf. Poczta w Krzywiniu o 5 Ml. ; st. kol. żel. w Lipnie Leipe o 15 kil. Aż do r. 1882 własność Zakrzewskich; w tym roku wś przeszła w ręce niemieckie wraz z Bojanicami. 2. K. , wieś i dom, pow. średzki, 42 dm. , 358 mk. 9 ew. , 349 kat. , 105 analf. Pocz. ta w Węgierskiem o 5 kil; st. kol. żel. w Srodzie Schroda o 13 kil. 3. K. , niem. Linden felde, kolon. , pow. średzki, folw. 403 mr. rozl. ; 5 dm. , 27 mk, , wszyscy kat. , 22 wątpliwych czy umieją czytać i pisać. Poczta w Węgierskiem o 5 kil. ; st. kol. żel. w Srodzie Schroda, o 13 kil. 4. K. 5 dom. , pow. średzki, 990 mr. rozl. ; 5 dm. ; 96 mk. 9 ew. , 85 kat. , 2 żydów, 34 analf. Pod wsią odkryto trzy wielkie cmen tarzyska, mające 5 600 kroków w kwadrat obszaru; ulice dokładnie wybrukowane prowa dzą promieniami do środka każdego cmentarzyska. M. St. Kleszczewo, 1. niem. Klschkau, w starych dokumentach Liebenwalde, włośc. wieś, pow. kościerski, przy granicy pow. staro grodzkiego, 1 1 4 mili od Starogrodu, 4 3 4 mili od Kościerzyny odległa. Obszaru liczy mórg 2544, gbur. 18, zagr. 24, katol. 241, ew. 148, dm. 45. W miejscu znajduje się szkoła ewang. i karczma. Parafia Pogutki, poczta Starogród. Kl. jest wieś prastara, do książąt pomorskich od początku należąca. R. 1258 książę Sambor II zapisał ją wraz z całym kluczem poguckim oo. cystersom, w Pogutkach nowy klasztor zakładającym. Dokument wylicza 2 jeziora Długie i Rokitowe przy tej wsi położone; na brzegach jeziór rosły wtedy buki. Pierwotnie osadzeni byli mieszkańcy na prawie staropol skiem. R. 1350 opat pepliński Eberard nadał tej wsi nowe prawo niemieckie czyli chełmińskie, przyczem ciź niemieccy zakonnicy zniemczyli także nazwę i przezwali wś Liebenwalde. Włók było wtedy 55, z których miał wolne proboszcz 4, sołtys 5, Od reszty po 16 wolnych latach płacili gospodarze po 3 wiard. i po 2 kurczęta od włóki. Barcie na polach, zapewne wtedy jeszcze lasem porosłych, wyjął konwent dla siebie. Natomiast mogli osadnicy na własną potrzebę łowić ryby w obudwóch jeziorach. R. 1358 stanęła karczma, od której brał klasztor 1 grzyw, i pół kopy kurcząt. R. 1427 opat Piotr opisuje, jako Kleszcin Kle mieszkańcy 4 sąsiednich wiosek Wałdowa, Kleszczowa Liebenwalt, Jezierza Hannswalt i Jaroszewa wspólne rowy mają sobie poprowadzić i pola osuszyć, R. 1616 jest tu sołtysem Milewski. R. 1624 opat Rembowski wydał Kl wraz z innemi wsiami bratu swemu Krzysztofowi Rembowskiemu w dzierżawę 3 letnią, żeby mu dopomódz na majątku. R. 1665 dawniejszy opat Karol Czarliński pobierał dochody z KI. i z Jezierza. R. 1721 były tu 2 sołtystwa, z dawniejszego jednego podzielone. W przeszłym wieku założył konwent na obszarze KI. 2 nowe osady Lisewko i Zawada. Po sekularyzacyi dóbr klasztornych zabrał tę wieś rząd pruski i wydał dawniejszym mieszkańcom na własność przywilejem z Gdańska 2 lutego 1819 r. Kościół oddawna istniał w Kl Pierwsza o nim wzmianka zachodzi r. 1350, kiedy opat Eberard naznaczył 4 włóki dla tutejszego proboszczaPóźniej piątą wł. zapisano na utrzymanie kościoła. Prawo patronatu miał opat z Peplina, tytuł kościoła był św. Jan Chrzciciel. Do parafii należały wioski Jaroszewo, Czernichowo, Jezierze, Kleszczewo i Wałdowo. W czasie reformacyi kościół podupadł. R. 1582 stawiano nowy, w pruski mur budowany. Z naboż. przybywał już wtenczas prob. z Pogutek co 2gi tydzień. Biskup Rozrażewski rozkazał, aby na przyszłość osobny prob. zamieszkał w KL Nowy kościół służył teraz niespełna 100 lat ku chwale Bożej. R. 1653 w niedzielę zapustną odprawiło się w nim ostatnie nabożeństwo. Potem nastało powietrze i wojny, tak, że zaniedbany kościołek zupełnie podupadł, i więcej go już nie odbudowano. Dzwony wzięto do Pogutek, cmentarz ogrodzono i krzyż postawiono. Włóki oddane zostały proboszczowi w Pogutkach, który jednak miałby je oddać, skoroby kiedykolwiek kościół znowu był wzniesiony w Kleszczewie. 2. K. , niem. Gr. Kleschkau, dobra, pow. gdański, przy bitym trakcie skarszewskogdańskim, nad Czerwoną strugą. Obszaru liczy mr. 2814, katol. 407, ew. 76, dm. 4L W miejscu jest cegielnia, młyn wodny i hamernia żelaza. Parafia Prągowo, szkoła Czerniewo, poczta W. Trąbki. Odległość od Gdańska 3 mile. Przy wsi znaleziono znaczne pogańskie cmentarzysko. R. 1369 mistrz w. krzyż. Winryk von Kniprode wydął przywilej na40 włók w Arciszewie prawem chełmińskiem dla Hansa i Nitzchen von Cletschow; za to mieli mu służyć w wojnie i inne obowiązki pełnić. 3. K. , niem. Kleszewen, dok. Chliszowa, Clissöwen, wś, pow. margrabowski, na pruskich Mazurach, oddawna przez osadników polskich zajmowana, istniała już około r. 1450. R. 1488 Jan von Tieffen, komtur brandenburski, nadaje Stańkowi i Piotrowi, Janowi synowi Mikołaja, Maćkowi, Bernardowi i Marcinowi 45 wł w KI. wolnych od czynszu, dziesię cin i tłoki, na prawie magdeb, z obowiązkiem 3 służb zbrojnych. Ob, Kętrz. , Ludność polska str. 503. 4. K. , niem. Kleschewen, dok. Kliszewa, Klöschöwen wś, pow. lecki, na pruskich Mazurach, oddawna przez osadników polskich zamieszkana. R. 1571 książę Olbracht Fry deryk nadaje Janowi i Jakubowi, braciom, soł tysom kleszczewskim, sołectwo tamże z 5 włó kami, które nabyli od Jerzego Krosty, a mieszkańcom nadaje 50 wł. na prawie magdeb. R. 1625 w K, mieszkają sami Polacy. Ob. Kętrz. , Ludność polska str. 496. Kś. F. Kleszczewo, ob. Kleszewo, Kleszczów, wś, pow. krakowski, dawniej przysiołek Aleksandrowlc, na półn. od nich, nad potokiem Kloszczówką; według obliczenia z r. 1869, liczy wraz z przys. Kochanowem, dm. 38, mk 280, a według obl. z r. 1880 271 mk. , z czego na Kochanów przypada 71 mk Właściciel Erazm Skarzyński. Par. łać. w Morawicy, poczta Zabierzów. W dokumentach XV w. zwie się Kleszczawą. Była ona pierwotną siedzibą Aleksandrowskich herbu Topór w okolicy Krakowa, którzy założyli w połowie XV w. na gruntach wsi Morawicy wieś Aleksandrowice, od nich miano noszącą. Marcin Aleksandrowski dziedziczył w owym wieku na Kleszczawie. W półn. stronie wsi, nad nią, pa lewym brzegu Kleszczówki, wznosi się znaczne wzgórze Stadła, 379 m. npm. Kleszczów, ob. Kliszczów. Kleszczów, wieś i folw. , pow. piotrkowski, gm. Kleszczów, par. Sulmierzyce. Posiada kościół par. ewang. , cmentarz i szkołę, st. poczt, od r. 1881, zarząd gminny. W 1827 r. było tu 19 dm. , 403 mk. , obecnie wieś 40 dm. , 466 mk. , 727 mr. obszaru 494 ornej ziemi; folw. 2 dm. , 3 mk. , 30 mr. ; os. kośc. ewang. 1 dom, 8 mk. , 3 mr. Par. ewang. K. ma do 3000 dusz. Gmina K. należy do sądu gm. okr. IV w kol. Rogowiec, zarząd gminny w miejscu, st. dr. ż. warsz. wied. NowoRadomsk. Obszar gm. wynosi 11883 mr. , ludność 4512 1868 r. . W gminie znajdują się 3 szkoły początk. , browar, olejarnia, 4 młyny wodne i 5 wiatraków. Kleszczów, jezioro w dobrach Uścimów, pow. włodawski, leży w zlewie Wieprza, ma rozl. 94 mr. Kleszczowa, wś, pow. olkuski, gm. Pilica, par. Chlińa. W 1827 r. było tu 56 dm. , 274 mieszk. Kleszczowa Wólka, os. i wieś nad rzeką Nieciecz, pow. łaski, gm. Dąbrowa Widawska. Odl od Widawy 2 wiorsty. Wieś ma 16 dm. , 281 mk, 238 mr. obszaru, os. zaś 4 dm. , 119 mk. , 698 mr. obszaru. W 1830 r. została K. W. nabyta przez włościan i rozkolonizowana, Kleszczówek, wieś i folw. , pow. suwalski, gm. Kadaryszki, par. Wiżajny, o 3 mile od Su Kleszczewo Kie Kleszczowice Kle wałk, o milę od Wiżajn przy trakcie. Dawniej były to dobra rządowe, a w r. 1868 wcielone zostały do majoratu generała Bellegarde Waleryanowo. W 1827 r. liczono tu 20 dm. i 186 mk. Wieś, uwłaszczona i rozkolonizowana, ma domów 19, ludności 113 osób mówiących narzeczem mazurskiem. Folwark ma przestrzeni mr. 435, prętów 48, ludności osób 21. Leży w dolinie stanowiącej widocznie ko tlinę potężnego niegdyś jeziora, zasilanego przypływem rzeki Szeszupy. Naokoło pagór ki i znaczne wzniesienie poziomu. Na równinie ziemia pszenna, na wzgórzach glebą żytnia, a gdzieniegdzie piasek. Zródel i strumieni bez liku. Jedno ze źródeł tak obfite, że przed laty. poruszało młocarnię; woda w niem ciągle kłębi się i wyrzuca popielaty muł. O własnościach mineralnych nie słychać; wody z tego źródła używają do picia i kuchni i poją bydło. Jest to jedna z najpiękniejszych okolic pow. suwal skiego. Z dworu widok na stożkową górę Gulbiniską, na dwa jeziora i na las rządowy za jeziorem. Wszedłszy zaś na jedno ze wzgórz widzimy pięć jeziór na niewielkiej przestrzeni. Są tu brzozowe gaje, i większy lasek, gdzie się mięszają brzozy, świerki i sosny. Ze zwie rzyny lisy, zające, kuropatwy, krzyki; dubelty rzadkie. Że tu była niegdyś i grubsza zwie rzyna, dowodem tego znaleziony przed kilku laty potężny ząb, prawdopodobnie żubra. Od K. w stronę Wiżajn i Wisztyńca poziom coraz bardziej się wznosi, zaczyna się okolica górzy sta, kamienista, zasiana jeziorami i resztkami niedoniszczonych lasów. R. W. Kieszczowice, niem. Kleschwitz, 1354 Clesczowkz, wś, pow. wołowski, par. Winczek. Kieszczowice, folw. , pow. wieluński, gm. i par. Siemkowice, odl. od Wielunia w. 25, dom 1, mk. 7. Należy do dóbr Siemkowice. Kleszczówka albo Kleciówka, wś, pow. nowoaleksandryjski, gm. Irena, par. Bobrowniki. W 1827 r. było tu 14 dm. , 115 mk. Należy do dóbr dęblińskich. Lud obchodzi tu uroczyście sobótki. R. Kleszczówka, potok, poczyna się niestałą strugą w stronie zachodniej wsi Kleszczowa, w pow. krakowskim; płynie w kierunku południowym zrazu rozpadliną, potem wąską doliną, która w lesie przechodzi w małe mokrzadła, zasilające obficie Kleszczówkę. Przepłynąwszy Aleksandrowice, śród łąk mokrych, na obszarze Morawicy wpada do Brzoskwinki I z lew. brz. Długość biegu 4 kil. i pół. Br. G. Kleszczówna, wioska, pow. przemyślański, i w górzystej i leśnej okolicy, nad potokiem, dopływem pobliskiej Gniłej Lipy, o 21 kil. na południe od Przemyslan, obejmuje przestrzeni I dwor. 1194 m. w tem 935 m. lasu; a roli włośc. I 979 m. Ludności rzym. kat. 15, należących do parafii w Firlejowie, miejscowości o 2 ML na i północny zachód leżącej; gr. kat. 544, mających parafią w miejscu, należącą do dekanatu narajowskiego dyecezyi lwowskiej. Właśc. większej pos. dr. Józef Wereszczynski, poseł na sejm krajowy galicyjski i członek wydziału krajowego we Lwowie. B. R. Kleszczyli, wieś i folw. nad jeziorem t n. , pow. rypiński, gm. i par. Żałe, odl. 9 w. od Rypina, ma szkołę, cegielnię, 28 dm. , 240 mk, , 701 mr. gruntu, 153 nieuż. Folw. należy do dóbr Żałe. D wsi K. należą osady Krystyanowo, Przeszkoda i Studzianka. Kleszczyn, jezioro w pow. rypińskim, w pobliżu jeziora Żałe i Kopiec. Posiada kształt; podkowy, brzegi niskie, rozłożyste; głębokość niewielka, dochodząca do 7. 5 mtr. Obszar ogólny wynosi 134 mr. 260 prętów 75, 5 hekt. . Przy południowym brzegu w końcu Jeziora znajduje się mała wysepka, o której przechowały się śród ludu różne podania. Zasila mały strumień, prowadzący wody źródła zwanego Studzianka; odpływ przez błota Osne do jez. Bobrowieo, Kopiec i Żałe; ryb mało, sielaw niema por. Pam. fizyogr. T I, Kleszczyna, niem. Kleszcin, trzy w pobliżu siebie położone miejscowości, pow. złotowski, należą do obszernych dóbr złotowskich a K. , wś, nad jeziorem, 1 i pół mili od Złotowa, obszaru mr. 1662, bud, 104, dm. 47, kat. 199, ew. 136. Parafia Sławiano wo, szkoła w miejscu, poczta Złotowo; b K. Nowa, niem. NeuKleszcin, osada do wsi K, , bud. 19, dm. 12, kat. 36, ew. 50. Reszta jak a; c K. , leśn. , obszaru mr. 814, bud. 4, dom 1, kat. 4, ew. 8. Reszta jak pod a. Kleszczyńce, Kleszczynice, niem. Kleschmitz wś w pow. słupskim na Pomorzu. Kleszewen niem. , pow. lecki, ob. Kleszczewo, Kleszewo stare i K. nowe, wieś i folw. , u zbiegu rz. Pelty z Narwią, pow. pułtuski, gm. Kleszewo, par. Pułtusk. W 1827 r. było tu 13 dm. i 120 mk. W tej wsi zmarł w 1831 ks. DybiczZabałkański, wódz armii rosyjskiej w ówczesnej kampanii. Folw. K. należy do dóbr Górki ob. Górki, 43. Gmina Kleszewo należy do sądu gm. okr. I w Pułtusku, gdzie i st. pocztowa; liczy 11171 mr. obszaru i 4065. mieszk, 1867. W gminie znajdują się trzy szkoły początkowe, gorzelnia, browar piwny, 8 młynów wodnych pięć na Narwij. Por. Narew. Kleszewo, niem. Kleszewen Kleszczewo ob. , wś w pow. leckim. Kleszkieniki, wś włośc, nad rz. Błocianką Bolotnianką, pow. lidzki, 5 okr. adm. , od Lidy w. 31, od Ejszyszek21, dm. 7, mk. katol. 56 1866. Kleszniaki, wieś włośc. w pow. lidzkim, 4 okr. adm. polic. , od Lidy w. 42, od Wasiliszek w. 7, dm. 28, mk. katol. 267 1866, Kleszoewen niem, , pow. olecki ob. Klesrz czewo. Klesiowo, w dok. Clesowe Clesow Clesso, Cliestoho, nazywała się wieś niegdyś w ziemi gniewskiej czyli wąskiej położona, w pow. kwidzyńskim; książęta, pomorscy darowali ją wraz z całą tą ziemią cystersom w Oliwie; później, zmuszeni, krzyżakom ustąpili. Znajdowała się w pobliżu Peplina. Obecnie pod taką nazwanie zachodzi. Ob. Perlbacb, Pommer. Urkunden. Klesztów, wś, folw. i kol. , pow. chełmski, gm. Żmudź, par. Kumów. Posiada gorzelnię i cerkiew parafialną pounicką. W 1827 r. było tu 31 dm. i 198 mk. Por. Chełm, t. I, 556. Dobra Klesztów składają się z folwarku Klesztów, attynencyi Rudno, wsi Klesztów, Pusz cza i Wołkowiany, od rzeki Bugu w. 10 granicą północną przepływa rzeczka Skordyówka. Rozl. wynosi m. 1928, grunta orne i ogrody m. 673, łąk m. 392, wody m. 6, lasu m. 389, zarośli m. 460, nieużytki i place m. 8, bud. mur. 1, z drzewa 18, wiatrak, pokłady wapna i torfu. W koloniach wieczystodzierżawnych m. 205, grunta cerkiewne m, 72. Wś Klesztów osad 20, z gruntem m. 388; wieś Puszcza osad 10, z gruntem m. 116; wieś Wołkowiany osad 29, z gruntem m. 864. A. Pal. Kleszyki, zaśc. pryw. , pow. dzisieński, o 113 w. od Dzisny, 2 okr, adm. , 1 dom, 7 mk. starowier. 1866. Klet, dawne przezwisko a może też imię tylko, dało początek nazwom Klecie, Kleciówka, Kletnia. Kletellen niem. , wś, pow. nizinny, st, p. Skajzgiry. Kletenburg, dobra, pow. wilejski, o 63 w. od Wilejki, 3 okr. adm. , gm. Parafianowo, 520 mr. obszaru, gleba żytnia, dużo łąk, dziedzictwo Daszkiewicza. R. 1866 mk. 8. K. O. Kletkieniki, wieś, pow. wyłkowyski, gm. i par. Pojewoń, odl. 22 w. od Wyłkowyszek, ma 32 dm. , 235 mk. W 1827 r. było tu 17 dm. 176 mk. Kletna, dawne nazwisko wsi Kotlewy, powiat noworadomski. Kleina, wś, pow. piński, 1 okr. polic. , gm. Porzecze, mieszk, 89, ziemi 5474 dz. , własność Skirmunta. Kś. M. Kleine, wś, pow. ihumeński, nad rz. Ptyczą. Kletnia 1. al. Kletna, wś, pow. garwoliński, gm. Pawłowice, par. Stężyca, W 1827 r. było tu 46 dm. , 270 mk. , obecnie 59 dm. , 4Ó3 mk. , obszaru 1307 mr, R. 1664 K. wś królewska sstwa stęźyckiego 1 i pół łanów, 109 poddanych, 2 młyny, 30 dm. R. 1650 miała 3 łany; r. 1678 zgorzała. 2. K. , wieś i folw. , nad rz. Widawką, pow. noworadomski, gmina Dobryszyce, par. Kamieńsk, ziemi włośc. 374 mr. K. dobra wraz z folw, Gomulice ogólnej przestrzeni 1163 mr. , w tem ornej ziemi 477 mr, W 1827 r. było tu 20 dm. , 143 mk. , obecnie 28 dm. , 400. mk Do K. należy wieś Huta Szklana 3 o. , 9 mr Kletno, ob. Bychawa. Kletno; ob. Kljetnow. Kletschkau niem, ob. Kleczków. Kletskalus, ob. Inflanty, t. III, 287. Klettendorf niem. , wś włośc, pow. malborski, nad strugą Tyną, pośród żuław, nad gran. pow. sztumskiego, o 1 i pół mili od Mal borka. Ma 54 włók rozl. , 4 osady, 87 katol, , 37 ewang, , 11 men. , 12 dm. Parafia Notzendorf, szkoła i poczta Starepole. Kś. F. Klettendorf niem. , u Zarańskiego Klecina, dwie wsie; jedna w pow. wrocławskim, par. Oltaschin; druga w świdnickim, par. Sohmellwitz. Klettnig niem. , os. w dobrach DürrKun zendorf, pow. nissański. Klettwitz niem. , ob. Kleśiszca łuź. . Kletyce, dobra, pow. kobryński, własność Kochiewskiego, 1124 dzies. ziemi. Kietyszcze, uroczyszcze w dobrach Naliboki, ob. Kleciszcze, Kletyszcze, ob. Klityszcze, Kletyszki, dwór, pow. rossieński, par. kreska, własność Rymgajłły 1862. Kletwitz niem. , ob, Klesiszca, Kletzewko niem, . rycer. dobra, powiat sztumski, r. 1876 przezwane Louisenfelde, ob, Klecewko. Kletzewo niem. , pow. sztumski, ob. K ecewo, Kletzinwalde niem. , ob. Kleowald. Kletzko, Kletzk, ob. Klecko. Kleusclinitz, ob. Kleischnitz. Kleutsch niem. , ob. Kluchowa. Kleve niem, , ob. Klieszojc łuż. . Klew, w dok. Chlew, wś, pow. opoczyńskii gm. Machory, par. Skórkowice. Odl. 24 w. od Opoczna. W 1827 r. było tu 40 dm. i 249 mk. , obecnie 51 dm, , 291 mk. , 664 mr. ziemi dwor. z folw. Brzezie i 499 mr. włośc, należy do dóbr Machory bar. Frenkla. Klewa, ważny lewy dopływ Berezyny dnieprowej, ma początek w połud. wschodniej stronie pow. borysowskiego, w moczarach wielkich za wsią Klowką górną. Od źródeł płynąc w kierunku południowym, około mil dwóch, dosięga granic pow. ihumeńskiego; w Ihumeńszczyźnie przepływa około wsi i folwarków Biskupka, Korytnica, Wały, Przyborki, KozłowyBrzeg, Bykowicze, Luboszany; odtąd w załamach kieruje się coraz bardziej ku zachodowi i około Miłostowa przyjąwszy rzeczkę Klewicę z prawej strony, przepływa około wsi Wiazy, po za którą, przyjąwszy rzeczkę Kłubczę i minąwszy wsi Kapłańce i Kosówkę, poniżej Horenicz wpada do Berezyny z lewej strony przyjmuje wedługźródełrosyjskich Skomoroszkę i Korytnię. Długość rzeki Klewy od Kleszoewen Klewa źródeł do ujścia. przeszło mil 10; jest spławną na wiosnę i przecinając lesiste miejscowości służy do spławu drzewa ku Berezynie; dośó rybna, w wielu miejscach ma dobre łąki nadbrzeżne. Na Klewie jest kilka młynów, z których główniejsze we wsi Przyborkach, Luboszanach i Kapłańcach. Przy ujściu Klewy do Berezyny blisko wsi Horenicze była fabryka sukna i dywanów hr. Potockiego, ale po spaleniu się w r, 1855 nie istnieje. Od wsi Przyborek Klewa jest spławną na wiosnę dopiero. Nad Klewicą lub Klewką leży miasteczko Pohost i wieś Kukarewo. Podług podznia Kukarewo w czasach przedhistorycznych było wielkiem miastem; podanie to potwierdza się licznemi cmentarzyskami, rozrzuconemi po lasach, Klewa, rz. , lewy dopływ Gawii w powiecie oszmiańskim. Por. Gorenicze Klewa Kliwa, Kływka, nazwa wzgórzy, gór i szczytów w paśmie karpackiem, a zwłaszcza w Karpatach wschodnich. Ważniejsze są 1 wzgórze lesiste, na granicy gmin Wolicy i Krościenka, w pow. Lisko; na północ od Strwiąża; od wschodu opływa je potok Strantura. Wzn. 581 m. Dłg. g. 40 20 40 Ferro; sz. g. 49 29 45; 2 szczyt i gora lesista, w obr. gm. Tuchli, w pow. stryjskim, od zach, oblewa ją potok Grabowiec ob. , od płn. Holowczanka ob, , a od wsch. Opór. Od południa łączy się z górą Sałaszyszcze. Wzn. 1069 m. Sz. g. 48 53 40, dłg. g. 41 7 10; 3 góra lesista, na granicy gmin Łopianki i Grabowa, w pow. Dolina, na płd. od Grabowa; zachodnie jej stoki spadają do doliny pot. Maniawki, od płd. łączy się z górą Wyrowatym 752 m. , a od płn. z Kamieniem 685 m. . Na wschód od nie wznosi się góra Spaska 664 m. . Wzn. 777 m. Dłg. g. 41 39 45, sz. g. 48 52 45; 4 K. Czarna, szczyt i góra w granicznem paśmie Karpat wschodnich, na granicy Galicyi z Węgrami, nad źródłami Bystrzycy nadworniańskiej, wznosi się 1723 m. npm. Sz. g. 48 21 7, dłg. g. 41 55; 5 góra w obr. gm. Dory, w pow. nadworniańskim, nad potokiem Kamionką; wzn. 1138 m. Sz. g. 48 29 15, dłg. g. 42 l0; 6 wzgórze lesiste nad Szeszorami, w pow. kosowskim, ponad prawym brzegiem Pistyńki. Wzn. 726 m. Sz. g. 48 19 15, dł. g. 42 40 10. 7 K. , wzgórze ze szczytem 686 m. wys. , w Ilemni, w pow. doliniańskim, na płd. oa zabudowań wiejskich, między potokami Ilemką a Maciułą. 8. K, wzgórze w Suchowole, w pow. doliniańskim, na płd. zachód od zabudowań wiejskich. Wody jego płyną na wschód do Suchodołu. 9 K. , wzgórze ze szczytem 856 m. wys. , w Libochorze w pow. turczańskim, w środku obszaru wiejskiego, między Libochorą dopływem Stryja a jej dopływem, pot. Dołhym. 10. K. , wzgórze 901 m. wys. , na granicy Zawadki i Zadzielska w pow turczańskim. Br. G. Klewaciszki, trzy zaścianki, nad rz. Wilią, pow. święciański, 1 okr. polic, mają razem mk. kat. 33, żydów 5, dm. 3, od Swięcian 41 wiorst. Klewań, niegdyś podobno Koływań, mko, pow. rówieński, nad rz. Stubłem graniczną za drugiego rozbioru, gm. i okr. polic. K. , o 21 w. od Równego, o 2 w. od stacyi poczt. K. przy szosie. Stacya dr. żel. kijow. brzes. K, , między Ołyką a Równem, o 221 w. od Brześcia lit. , leży o 2 1 4 w. od stacyi poczt. K. Paraf, kościół katol. Zwiastow. N. M. P. , z muru 1630 r. wzniesiony przez ks. Mikołaja Czartoryskiego. Parafia katol. dek. rówieńskiego dusz 858. Kaplica w Płosce i Kruszwicy. R. 1870 K. miał 256 dm. , 1043 mk. , w tem 72 proc. izr. , cerkiew, kościół, kaplicę, 2 domy modlitwy, szkółkę, olejarnię, fabr. octu, świec itp. Okr. polic. klewański obejmuje gminy Równe, Klewań, Derażna, Dziadkiewicze, Horodek, Kustyń. Miasteczko z majętnościami należało oddawna do rodziny książąt Czartoryskich, którzy pisali się na Klewaniu i Żukowie; od kilku lat przeszło w posiadanie udziałów państwowych. Ma dziś przeszło dwa tysiące mieszk. , do 200 katol. , do 1000 greckiego wyznania, reszta żydzi. Przy górze cerkiewnej źródło wody żelaznosiarczanej, da wno znane, ąle nikt dotąd nie zwrócił na nie szczególnej uwagi; zamek starożytny, dawniej obronny, na wysokiej górze zbudowany, dotąd mieszkalny i dobrze utrzymywany; do 1831 r. mieściła się w nim szkoła powiatowa z wykładem po polsku, później gimnazyum; była tu liczna biblioteka, gabinet fizyczny i mineralogiczny i ogród botaniczny; od lat dwóch w tym samym zamku pomieszczona szkoła duchowna greckiego wyznania o 4 klasach, jest także szkółka mieszczańska z nauczycielem etatowym. Swidrygiełło przywilejem datowanym w Łucku 6958 r. wyraża że Michałowi Wasilewiczowi kniaziowi Czartoryskiemu nadaje majętność, która składa się ze wsi Ołyszów, Derewiane, Alisowy, Suchowce, Harukowiec na rzecze Połonnej, a takoż i monaster ś. Mikołaja nad Stubłem z cerkiewnym zborzyszczem kopia tego dokumentu, wydana z akt lwowskich, znajduje się w Klewaniu, Michał pierwszy z tego domu pisać się zaczął na Klewaniu, ale nigdy na Żukowie; Klewań bowiem i pomienione wsie należały tylko do majętności żukowskiej; Żuków zaś w owe czasy był jeszcze własnością wielkoksiążęcą i dopiero wraz z innemi dobrami 1516 roku oddany Bohuszowi Bohowitynowiczowi, a Czartoryskich nie pierwej został własnością, jak na początku XVIII w. Klewań wówczas prócz monasteru nic nie miał Książę Michał dopiero, na horodyszczu przyległem cerkwi, począł murować zamek około 1475 r. , którego dokończył syn jego Fedor. Lecz gdy mury były skończor e i dwie narożne baszty wyprowadzone, a miasto osiedlać się poczęło, Radziwiłł ołycki pozwał go, okazując przywileje dawniejsze, dowodzące, że horodyszcze zajęte pod zamkiem i ziemia, gdzie się osiedlają, jest jego własnością i należy do włości smorzowskiej i Michorszczyzny. Dowody Radziwiłła były prawne i jasne, i rzeczywiście nadanie Swidrygiełły zapewniało tylko monaster na uroczysku Klewaniustojący, pod nazwą którego Czartoryski i przyległo horodyszcze i ziemię opodal leżącą mieć rozumiał. Spór zakończył się dopiero 1555 r. Radziwiłł ustąpił Smorzów i Michorszczyznę, a w zamian dostał od księcia Jana Fedorowicza Silno, brzeg klewański nad rzeczką Ołyką i tysiąc złotych. Jerzy, drugi syn Jana, był pierwszym z Czartoryskich, który przeszedł na wiarę katolicką. Uprzednio już 1590 r. wybudował kościół tutaj pod wezw. Wniebowzięcia N. M. P. , św. Stanisława biskupa, patrona swego Jerzego i św. Anny, i chował w 1592 r. nawet tu swe dzieci, lecz dopiero 1598 r. zostął katolikiem, wsdług świadectwa siostry jego Hornostajowej, i tegoż roku dopiero czyni erekcyą dla kościoła, któremu nadał, oprócz różnych danin, wieś Nowystaw. Książę Jerzy zostawił żyjących dwóch synów Jędrzeja, któ. ry był bernardynem pod imieniem Adryana i Mikołaja Jerzego, Mikołaj zrzuca drewniany, a stawia z muru kościół 1630 r. , dodaje w erekcyi sto kóp zboża z nowo nabytego Żukowa i tyleż z Kruszwicy i za zgodą królewską wciela do mansyonaryi klewańskiej wieś Peresopnicę, z obowiązkiem odprawiania co miesiąc mszy świętej za pomyslność królów polskich. Następnie czyni fundusz na dwóch uczniów, naznaczając pensyi zł. 60 dla bakałarza, a 1642 wprowadza soleniter do kościoła ciało św. Bonifacyuśza, przez syna Floryana z Rzymu przywiezione. Lata jednak panowania księcia Mikołaja na Klewaniu niepomyślne były roku 1648 kozacy zrabowali miasto i cerkiew; 1653 r. na wiosnę szarańcza ogromne spustoszenia zrobiła, następnie Tatarzy 8 grudnia zniszczyli Klewań i tylko zamek ocalał, zawsze jednak nadwerężony. Jan Kazimierz zatem, chcąc podnieść miasto, nadaje 1654 r. prawo magdeburskie, pozwala mieć pieczęć z wyobrażeniem ś, Michała, którą we wszelkich potrzebach pieczętować się mają, i naznacza jarmarki tygodniowe na Trzech Króli i Wniebowzięcie, oraz targi w poniedziałek i piątek; waruje sobie jednak odwołanie tych praw, jeśliby mieszkańcy do buntów kozackich należeli. Książę Mikołaj nakoniec zbudował ratusz i ustanowił cech tkacki i piekarski. R. 1704 książę Kazi mierz nadaje prawa i swobody mieszczanom, lecz z tem kończy się i dobry byt ich, bo książęta rozproszyli się po świecis i w Klewaniu już nie mieszkali. Cały wiek XVIII nie do zanotowania nie zostawił, chyba to jedno, że r. 1794 do końca 95 w sekwestrze rosyjskim cała włość zostawała. R. 1817 zaczęto przeobrażenie zamku, ścianę wschodnią złamano, a natomiast dwie oficyny dodano, bo książę Konstanty umieścił w nim szkołę powiatową, dał jej swą bibliotekę, urządził gabinet fizyczny i mineralogiczny, założył ogród botaniczny, dal mieszkania bezpłatne nauczycielom i różne do nich wygody, urządził i opatrzył funduszem szkołę parafialną na wzór Lankastra, ustanowił fundusz na edukacyą biednych dziewcząt i uczniów. Następniewyrobił przywilej na aptekę, którą zobowiązał bezpłatnie dawać lekarstwa dla biednych uczniów, a lekarza dla wszystkich sam opłacał. Tak urządzona szkoła wkrótce musiała zakwitnąć i być pierwszą między innemi, zwłaszcza, . że Czartoryski, dbały o naukę, co najlepszych nauczycieli garnął do niej. Rok 1831 rozwiał to wszystko. Klewań, wś, pow. radomyski, par. prawosł. Warowicze, o półtorej wiorsty od Pawłowicz na płn. , ma 106 mk. , w połowie katolików. Klewancowskaja, st. p. w gub. kostromskiej, pow. kinieszemskim, w pobliżu stacyi Sudysławl i Makaryew. Klewańskie, ob. Jasionowo. Kiewarcze, por. t. III, str. 813. Klewe, ob. Chlewo, pow. ostrzeszowski, wieś i dominium. Kleweń, rz. , prawy dopływ Sejmu desnowego, płynie granicą gubernii czernihowskiej i kurskiej. Klewenau niem. , folw. do król. domeny w Radzynie, pow. grudziąski, nad jeziorem, o pół mili od Radzyna, ma 7 bud. , 2 dm. , 28 kat. , 7 ew. Parafia, szkoła i poczta Radzyn. Kś. F. Klewica 1. , folwark, należy do Umiastowskich, pow. oszmiański, 3 okr. adm. , od Osz miany w. 18, od Dziewieniszek 12, mk. katol. 27, starozakon. 7 1866. Kaplica katol, parafii surwiliskiej. 2. K. , wieś włośc, pow. oszmiański, 3 okr. adm. , gm. Graużyszki, od Oszmiany w. 19, od Dziewieniszek 11, dm. 18, mk. katol. 129, staroob. 8 1866 Klewica 1. , rz, , dopływ rz, Klewy w pow. ihumeńskim, od mka Pohost na przestrzeni 6 w. spławny, uchodzi między wsiami Wiązy i Miłostów. 2. K. al. Klewa w pow. oszmiańskim. Klewienen niem. , ob, Klewiny, Klewikiłazy, kol, pow. rypiński, gm. i parafia Gujsk, ma 91 mieszk. , 16 bud. mieszk. , 15 osad, powierzchni zajmuje 177 mr. 124 m. gruntu ornego. Klewinie 1, wś, pow. maryampolski, gm. Kwieciszki, par. Maryampol. Odl. 12 w. od Maryampola, ma 3 dm. , 35 mk. 2. K. , os. . Klewań pow. maryampolski, gm. Szumsk, par. MaryampoL Odl. 3 w. od Maryampola; 2 dm. , 7 mieszk. 3. K. , wś, pow. maryampolski, gm. Antonowo, par. Pilwiszki, odl. 18 w. od Maryampola; 4 dm. , 32 mk. 4. K. , os. , powiat władysławowski, gm. i par. Gryszkabuda. Odl. 18 w. od Władysławowa; 1 dom, 11 mk. 5. K. , wś, pow. władysławowski, gm. Zyple, par. Łuksze; odl. 34 w. od Władysławowa; 14 dm. , 130 mk. Klewinkalnie, wś, pow. maryampolski, gm, Kwieciszki, par. Maryampol Odl, 13 w. od Maryampola; 8 dm. , 87 mk, Klewiny, zaśc. włośc, pow. wileński, 1 okr. adm. , o 17 w. od Wilna, 2 dm. , 9 mk. katol. 1866. Klewiny, niem. Klewienen 1. dobra, pow. darkiemski, st. p. Szabienen. 2. K. , wś, pow. labiewski, st. poczt. Mehlauken. 3. K. , osada pod Gołdapią. Klewis, w dok. Clevis, nazwa wioski, niegdyś w okolicy Gniewu położonej, wspominana r. 1281, dziś nieznana. Czyt. Perlbach Pommer. Urkunden. Kiewisa, struga, pow. lęborski, ob. Kleśnica. Klewiska, grupa domów w Horodyłowie, pow. złoczowski. Klewiszki, wś, pow. szawelski, gm. kiryanowska, 19 osad, 40 dzies, ziemi. J. Godl Klewitzdorf niem. , wś i gm. , pow. mogilnicki. z miejscow. a K. wś. ; b Ganina, kolon. ; 30 dm. , 245 mk. 82 ew. , 163 kat, 102 analf Klewka, wieś w pow. borysowskim, nad Klewą; majątek Pawlikowskiego, 250 wł. rozl. Kiewka, ob. Klewa. Klewki, wś drobno szlachecka nad rz. Węgierką, pow. przasnyski, gm. Chojnowo, par. Przasnysz; o 3 w. od Przasnysza, a o 32 w. od Mławy. Koło wsi przechodzi szosa idąca z Przasnysza do Mławy; dm. 19; przestrzeni 452 mr. , z tego drobnoszlacheckiego gruntu i włościańskiego 325 mr. , reszta t. j. 127 mr. stanowi osadę młyńską, należącą do wsi Obrąb. Ludności 149 dusz 71 męż. , 78 kob. , wszyscy katolicy, z wyjątkiem 3 żydów. Młyn wodny na rz. Węgierce przynosi dochodu wraz ż wiatrakiem 2400 rs. , robotników 3. Grunta wszystkie prawie pszenne, t. j. dwie trzecie części pszenne, a jedna trzecia część żytnie; lasu nie ma zupełnie. Gospodarze tutejsi dobrzy rolnicy i są dosyć zamożni. Blizkośó miasta daje im sposób zarobkowania furmankami. St. Ch. Klewki, zaśc. należący do Cyfeowicza, nad stawem, pow. oszmiański, 3 okr. adm. , od Oszmiany o w. 56, od Dziewieniszek w. 24, dm. 1, mk. katol. 5 1866. A. T. Klewki, niem. Klaukendorf, kościelna wieś, pow. olsztyński, na polskiej Warmii, nad jeziorem Amelung. i Cuoulnig i strugą po dawnemu zwaną Ayern, należała od początku do kapituły warmińskiej, R. 1352 wystawiła kapituła 1szy przywilej jakiemuś Ctauko Höneberg, żeby wieś tu założył, odktórego też nazwa Klaukendorf, Klewki wzięta. Włók było 40; między granicami zachodzi jezioro Cuculnig, struga Ayern do tego jeziora wpływająca, jezioro Amelung; prawo dane chełmińskie; jak włóki zaczną czynszować, da co rok 1 kamień wosku i 1 denar chełmiński. Osadnicy dadzą od pługa 1 k. pszen. i żyta; na strudze Cuculnig może sobie Clauko młyn postawić, ma nadto małe sądy, 1 3 od wielkich i wolną rybitwę na potrzebę małemi narzędziami w jeziorze Cuculnig. Kiedyby kto obcy nabył sołtystwo i włóki, zamiast kamienia wosku musiałby służyć z koniem w wojnie kapitule, kiedy tylko potrzeba; dla kościoła, jak się tu wybuduje, przeznaczamy włók 5. Biskup Henryk Sorbom dał później Klaukowi 6 włók lasu między Patrykami a jeziorem Cuculnig w miejsce gruntu jakiegoś w Szynwałdzie, do którego tenże prefensye sobie rościł. R. 1656 trzymał tę wieś Jakób Nönchen, włók było i teraz 40, płużnego dawał 8 3 4 łpszen. i tyleż żyta, nadto 1 fen. chełmiński. Po okupacyi rząd pruski zabrał tę wieś i wydał ją ma własność prywatną. R. 1505 bisk. warmiński Łukasz nadaje Jerzemu Troszce dobra K. na prawie lennem. . R. . 1581 bisk. Marcin Kromer nadaje Ludwikowi, Krzysztofowi, Sebastyanowi i Maurycemu Troszkom na prawie pruskiem ad masculos tantum 60 wł. w K. z obowiązkiem 3 służb. R. 1718 dostaje po śmierci Kazimierza Troszki połowę dóbr Andrzej Gąsiorowski z Luzyan. Ob. Kętrz. , Ludność polska str. 548. Par. kat. E. dek. wartemborskiego dyec. warmińskiej obejmuje wsi Klewki dwór, Szonwałt Schoenwalde. Trenkus Trinkhaus, Kaborno Kalborno, Wygoda, Rykowiec, Kołpaki, Wyrandy, Wódko wizna folwark, Bruchwałt, Orłowo. Klewków, wś, pow. łowicki nad Bzurą i Przysową, gm. . Bąków, par. Łowicz, leży przy trakcie z Łowicza do Kalisza, odl. 3 w. od Łowicza. W 1827 r. było tu 20 dm. , 158 mk. , obecnie liczy 33 dm. , 101 mieszkańców. Stanowiła uposażenie xx. emerytów w Łowiczu. Wieś liczy 582 mr. obszaru, w tem 96 mr, nieużytków. Klewniki, wś nad Łowacią w gub. witebskiej. Klewskie starostwo niegrodowe, było położone w województwie witebskiem, powiecie orszańskim. Znaczna część tego starostwa przy pierwszym podziale Polski odpadła do Rossyi, małą zaś pozostałość posiadał Karkuzewicz, opłacając kwarty w ilości złp. 183 gr, 20, a hyberny złp. 80. Wejnert. Kleygnnen niem. , ob, Kleginnen. Klewinkalnie Kleysack niem. , pow. reszelski, ob. Klajsak. Klębów, Klembów, 1. wś, dwa folw. , pow. radzymiński gm. i par. Klębów, u zbiegu rz. Jasionki Cienkiej z Rządzą, o 7 w. od Tłuszcza; leży w połud. wschod. stronie od Radzymina, posiada kościół par. murowany i szkołę początkową. W 1827 r. liczono tu 38 dm. , 286 mk. ; obecnie folw. lit. B. ma 480 mr. rozl. , folw, lit. A, 529 mr. rozl. a wieś 38 osad, 389 mr. rozl. Kościół tutejszy murowany, gontami kryty, wysta. wiony został w 1829 r. przez jenerała Żymirskiego. Pierwotny kościół drewniany spalony był przez Szwedów za Jana Kazimierza. Początkowo parafia klembowska do dyecezyi gnieźnieńskiej należała, kościół zatem był prawdopodobnie dawno założony. Że i osada K. jest bardzo starożytna, dowodem odnalezione gliniane urny z czasów pogańskich, szczątki murowanych zabudowań a na półtora łokcia w ziemi odkryta została ulica brukowana. Drugi kościół drewniany za Kościuszkowskich czasów spalony został. Par. K. dek. radzymińskiego 5003 dusz; gm. K. należy do s. gm. okr 1 w Radzyminie, posiada trzy szkoły początkowe; 19736 mr. obszaru i 4990 mk. 1867 r. . 2. K. , wś i folw, pow. łukowski, gm. Gołąbki, par. Ulan; ma 18 dm. , 438 mr. obszaru. Por. Dminin, Klubowice, ob. Klębówka, Klębówka, wś, pow. jampolski, nad rz. Rusawą, par. Dzygówka, ma 474 dm. , 1500 mk. , 1284 dzies. ziemi włościan, 2660 dzies. dwor skiej. Cerkiew p. w. N. P. M. ma 3320 para fian i 105 dzies. gruntu. Łomy kamienia wa piennego. Zarząd gminy, do której należą wsie K. , Ściana, Pisarzówka, Jałaniec, Ratuszna, Daohtalia, Netrobówka i Kaczkówka, razem 5057 włościan i 12112 dzies. ich ziemi. Należała dawniej do Zamojskich, Kalinowskich, Sobańskich, dziś Mańkowskich. Dr. M. Kląbówka, Klembowice, wś, pow. zasławski, o 5 w. od Zastawia, o 160 w. od Żytomierza, nad Horyniem, wyżej Zasławia, z fabryką cukru, 1843 r. założoną, własność dawniej Sanguszków, dziś Potockich. Klęcz, wś włośc, nad rz. Widawką, pow. łaski, gm. Chociw, par. Resfcarzew, ma 13 dm. , 114 mk. , 168 mr. obszaru ziemi włośc. Ob. Chociw, Klączany, wś, pow. sądecki, par. Chomramice, o U kil. od st. p. w NowymSączu, przy trasie drogi żelaznej transwersalnej między N. Sączem a Limanową, położona w dolinie nad potokiem Smolnik, lewym dopływem Dunajca, i na pochyłościach wzgórzy, ciągnących się po obu stronach doliny od wschodu na zachód. Graniczy od póła. z Marcinkowicami i Rozdzielem, od zach. z Chomranicami i Wolą Marcinkowską, od połd, z Biczycami i Chełmcem, od zach. z Marcinkowicami. Rozległość obsz. dworsk. roli orn. 150, łąk i ogr. 6, pastw. 39, lasu 208 mr. ; mniejszej posiadł. roli orn. 208, łąk i ogr, 23, pastw. 74, zarośli 9 morg. austr. w glebie urodzajnej; dm. 54, mk. 321 rz. kat. Jest to wioską piękna; większa posiadłość starannie zabudowana i zagospodarowana, w ogrodzie stara kaplica. Lecz największą ozdobą osady, a zarazem świadectwem dawności, są niebotyczne dęby i lipy w pobliżu dworu i w ogrodzie, z których najstarszy dąb ma obwodu 4. 88 metrów, a lipa stojąca na dziedzińcu przed dworem 5. 58 metr. , drzewo wspaniałe w którego cieniu może się wygodnie pomieścić 40 osób. Tutejsza kopalnia nafty jest jedną z najdawniejszych w Galicyi. Już w r. 1858 rozpoczął Maurycy bar. Brunicki, właściciel Pisarzowy, na mocy upoważnienia c. k. władzy górniczej, robotę szybów na gruncie klęczańskim, a to w miejscu, gdzie, jak daleko pamięć ludzka sięgała, ukazywała się ropa na powierzchni; zbierano ją i używano jej jako przymieszki do mazi. Roboty te nie dały spodziewanych rezultatów; były jednak powodem, że właściciel Klęczan Eugeniusz Zieliński rozpoczął w tym samym jeszcze roku poszukiwania na pochyłości południowej wzgórza lesistego i w głębokości 10 metrów znalazł zbiornik nafty, wydający około 20 centnarów metr. dziennie. W parę miesięcy wydobyto ogromne zapasy nafty, na którą jednak, jako na nieznany jeszcze u nas środek oświetlenia, nie było w kraju odbytu. Chcąc sobie takowy zapewnić, udał się Zieliński do Wiednia do profesora Kletzińskiego, który, rozebrawszy chemicznie naftę klęczańską, oświadczył, że ta, jako środek oświetlenia, ma wielką przyszłość, wyrażając się że jest skarbem narodowym, który za jaką bądź cenę eksploatowanym być powinien i umieścił o tem sprawozdanie w wied. czasopiśmie Neueste Erfindungen z r. 1859. W ślad skazówek prof. Kletzińskiego, stanęła w Klęczanach w lipcu 1859 r. rafinerya nafty na 4 retorty, założona przez spółkę Bracia Apolinary i Eugeniusz Zielińscy i Ignacy Łukasiewicz, pod dyrekcyą tego ostatniego. Znów gromadziły się zapasy czyszczonej nafty, lecz odbyt był słaby; musiała więc spółka zakupić w Wiedniu i Berlinie wielkie ilości lamp, jakich używano wówczas do kamflny i dawać takowe wraz z naftą w komis. Dopiero w październiku 1859 r. umowa, zawarta z dyrekcyą drogi żelaznej państwowej o dostawę po 100 centnarów miesięcznie, zrobiła stanowczy przełom odbyt się zwiększył, zapasy się wyczerpały, tak, że w jesieni r. 1860 przy rozszerzonej rafineryi i cenie 28 guldenów za centnar cłowy, nie mogła już spółka nastarozyó wzmagającym się zamówieniom. Na wystawie Towarzystwa roln. w Krakowie, w Kleysack Klęczko Klęczany czerwcu r. 1860, zaszczycony został rafinat klęczański medalem. Tak więc, jak Ignacy Łukasiewicz f 1881 pierwszy wprowadził w świat oświetlenie naftowe, tak spółka kięczańska była pierwszą, która na targowicy krajów austryackich utorowała drogę oświetleniu nattowemu. Gdy atoli zaczął się zmniejszać przypływ nafty, rozwiązała się spółka r. 1861, I. Łukasiewicz przeniósł się do Bóbrki a Eugeniusz Zieliński objął sam dyrekcyą rafineryi, jako wyłączny właściciel i prowadził ją przez dwa lata. Produkcya nafty surowej wyniosła od r. 1858 do 1863 4000 centn. wiedn. Tymczasem M. Brunicki, walcząc w swej kopalni z trudnościami, wydzierżawił ją r. 1863 za ryczałtową kwotę 20, 000 guldenów na lat 10 spółce bankierów z Hamburga, którzy, pod kierunkiem chemika i inżeniera, sprowadzonego ad hoc z, Ameryki, znanego dziś w kraju Alberta Faucka, rozpoczęli tu eksploatacyą nafty na sposób amerykański, machinami parowemi i przyrządami do wiercenia, co jednak w tutejszych odmiennych pokładach okazało się na razie zawodnem, tak dalece, że spółka bankierów, do której i właściciel Klęczan ze swoją kopalnią był przystąpił, poniósłszy wielkie straty, rozwiązała się i zaniechała kopalni. Owe niefortunne doświadczenia miały jednak ten dobry skutek, że wprowadziły ostatecznie u nas zastosowanie parowych świdrów w poszukiwaniach nafty; inżenier Fauck pozostał bowiem w kraju i, powołany przez I. Łukasiewicza do Bóbrki, udoskonalił tamże sposób wiercenia, używając prętów żelaznych i samoczynnego dłuta Freifalistück, Po rozwiązaniu się spółki hamburskiej, nastąpiła w tutejszych kopalniach 10letnia stagnacya. Dopiero r. 1878 hr. Ferdynand Brunicki z inż. Albertem Fauck, do których przystąpił i Eugeniusz Zieliński, rozpoczęli na nowo roboty, ale na innym już terenie, za pomocą świdra parowego, ze względnem powodzeniem; wydobyta nafta okazała się najlepszą może, jaką kraj posiada, ma bowiem w stanie surowym 51 Baum. , a wydaje 75 nafty oświetlenia służącej i 10 parafiny. R. 1879 zawiązali drugą spółkę Eugeniusz Zieliński, inż. Albert Fauck, Bogusław Bzowski i Konstanty Lipowski; kopalnia ich rozwija się pomyślnie, lubo roboty wiertnicze są nader kosztowne, sięgając 150 300 metr. głębokości. Produkcya od 1 lipca po koniec grudnia 1881 r. wyniosła 1500 centnarów metr. , które przerobiono we własnej rafineryi. Te kopalnie są dla włościan miejscowych i wsi przyległych, obfitem źródłem zarobku; jednakże osiągnięte przez nich zyski nie wiele wpłynęły dotąd na podniesienie ich dobrobytu, a tylko propinatorowie i przekupnie bogacą się. W połowie XVIII w. byli właśoiciekmi K. bracia Dzięciołowscy, od których wziął je r. 1760 hrabia Pontius Harschcamp w zastaw za 59000 zł. pol. ; około r. 1780 nabył prawapoprzedniego Szymon Kurdwanowski, dziad po matce te raźniejszego właściciela, który drogą działu familijnego objął tę wieś roku 1856. Por. Bóbrka. M. Ż. S. Klęczany. 1. wś na prawym brzegu Ra by, pow. bocheński, należy do parafii rzkat. w Niegowie i jest 7. 6 kil. od Gdowa oddalo ną, ma 222 mk. rz. kat. Grunta urodzajne na porzeczu. Graniczy na północ z Marszowicami, od których jest przedzielona Rabą, na wschód z Niewiarowem, na zachód z Podolanami a na południe z lasem Zręczyńskim. 2. K. , wś na lewym brzegu Ropy, u ujścia poto ku Moszczanki i przy gościńcu z Gorlic do Biecza, pow. gorlicki, należy częścią do parafii rz. kat. w Kobylance, częścią w Bieczu, i ma 380 mk. Zabudowania gospodarskie więk. pos. sukcesorów ś. p. Skrzyńskiego Aleksandra są zbudowane przy gościńcu. Więk. pos. ma 207 mr. roli i 109 mr. lasu; mn. pos. 227 mr. roli w ogóle. Szematyzm rządowy na r. 1881 wymienia tutaj kopalnie nafty. W X V wieku była to własność Pawła Wierzbięty h. Strzemię i był tu kościół Długosz, Lib. benef. I, 489. 3. K. , wś, pow. ropczycki, na północ od torów kolei żelaznej Arc. Karola Ludwika, między przystankami Trzcianą i Sędziszowem Wieś leży w równinie i jest od północy oto czona sosnowemi lasami. Jest tu najwyższy punkt drogi żel. Karola Ludwika między Wi słoką a Wisłokiem, 223. 59 m. npm. wzniesio ny. Odległość od kościoła parafialnego w Sę dziszowie wynosi 8 kil. , mk. rzym. katol. 628. Więk. pos. hr. Aug. Mailly ma obszaru 223 mr. roli, 76 mr. łąk i ogr. , 57 mr. pastw. i 355 mr. lasu; pos. mn. 457 mr. roli, 130 mr. łąk i 20 mr. pastw. Graniczy na wschód z Kawę czynem i Krzywą, na zachód z Trzcianą a na południe z Będzimyślem. Mac. Klęczkowo, 1. niem. od r. 1866 Klinzkau, rycer. dobra, pow. chełmiński, na wyżynach prawego brzegu Wisły, przy bitym trakcie chełmińsko grudziąskim. Obszaru liczy mr. 1113, bud. 15, dm. 6, kat. 65, ew. 27. Parafia i szkoła Sarnowo, poczta Trzebieluch. 2. K. , w dok. Clenczkau, Clenczke, wś, pow. niborski, dawniejszy działdowski, na pruskich Mazurach, przez ludność polską założona. R. 1399 Piotr, dziedzic na Leszczu i starych Hanko wicach, nadaje uczciwemu Bartłomiejowi 4 wł lemańskie we wsi Kl. na prawie chełmińskiem. Świadkami byli Gerold z Leszcza rycerz, Jan z Ruszkowa rycerz, Tomasz z Kozłowa. R 1542 Kl. posiada samą ludność polską. Ob Kętrz. , Ludność polska str. 319. Klęk, wś, folw. i os, młyn. nad rz. Moszczenioą, pow. brzeziński, gm. Dobra, , par. Skoszą wy, leży przy drodze bitej ze Zgierza do Stryka wa, ma 18 dm. , 180 mk. , ziemi włośc. 7 mr. , dwors. 312 m. , młynarskiej 11 mr. Klęka, niem. Klenka, 1. wś, pow. pleszewski, o 2 kil. od Warty, 9 dm. , 197 mk. , 37 ew. , 160 kat. i 65 analf. Poczta w NowemMieście; st. kol. żel. i telegr. w Chociczy Falkstaedt o 5 kil. 2. K. , dm. i gm. ; 13, 860 mr. rozl. ; 15 miejscow. a Kl, dom. ; folwarki b Aleksandrowo Aiexandersruhe; c Laskówko; d Laskowy; e Elizanki Elisenwalde; f Komorze Waldhof; g Hermanowo; mły ny h Rochmühle; i Wilczki; k Papiernia Papiermühle; 1 Klęka, dom. szosowy; m Kolnice Kolnitz; n Terezin Theresia; o Lindenhof; p Louisenthal; 48 dm. , 867 mk. , 171 ew, 696 kat. , 322 analf. Gorzelnia, młyn parowy, cegielnia, mleczarnia. M. St. Klęka, al. Pichna, Pisia, rz. , prawy dopływ Warty, płynie pod Brzeźnicą. Klęki, wś, pow. kobryński, na płn. zach. od Janowa. Klękor, ob. rząd. , pow. kolneński, gm. i par. Turośl. W 1827 r. było tu 4 dm. , 22 mieszk. Klępie, dolne, prywatne i górne, wsie, pow. stopnicki, gm. i par. Stopnica; jest tu szkoła gminna. Wspomina tę wieś jako własność królewską Długosz t. II, 441. Folw. KI. rozległy m. 509, grunta orne i ogrody m. 236, łąk m. 34, pastw. m. 18, lasu m. 5, nieużytki i. place m. 16, bud. mur. 2, z drzewa 14, płodozmian 10polowy; wieś Kl. górne osad 44, z gruntem m, 232. Klępiny, niem. Klempin, włośc, wś, pow. gdański, nad Czerwoną strugą. Obszaru liczy mr. 1450, gbur. 7, zagr. 2, katol. 39, ew. 200, dm. 25. Parafia Trąbki, szkoła w miejscu, poczta i stac. kol. żel. Pszczółki Hobenstein. Odległość od Gdańska 3 1 4 mili. R. 1783 i 1797 wydana przywilejem rządu pruskiego niemieckim osadnikom, sprowadzanym tu po 2kroć z Wyrtembergii. Kś. F. Kępowa, przys. Tylmanowy, na prawym brzegu Dunajca. Por. Klepowski potok. Mac, Klątwy, ob. Klątwy. Klibele, wś, pow. rossieński, par. poszylska. Klibie, wś, pow. rossieński, par. andrzejowska. Klice, wś i flow, nad rz. Łydynią, pow. ciechanowski, gm. Regimin, par. Lekowo, odl. o 10 w. od Ciechanowa. W 1827 r. było tu 10 dm. , 98 mk. , obecnie 12 dm. , 182 mk. , 1028 mr. gruntu. Klicewo dok, ob. Klecewo. Klichów, wś, blisko rzeczki Lutyni; pow. wrzesiński; 13 dm. , 141 mk. , wszyscy kat. , 54 analf. Poczta, tel. i st. kol żel w Żerkowie o 6 kil, Klicken al Klycken niem. , wś, pow. fysźhuski, st. p. HeiligenCreutz. Klicko po rusku Klycko, wieś w pow. rudockim, 18 km. na wschód od Rudek, tuż obok Komarna stacya pocztowa i sąd powiatowy. , Na płn. zach. leżą Katarzyńce al Katarzyniec, na płn. Jakimczyce, na płd. Komarno i Rumno, na wschód Jastrzębków w pow. lwowskim. Strona płd. obszaru jest pagórkowata, mało co po nad 300 m. wzniesiona, W stronie zach. leży staw Klitecki, w znacznej części osuszony, a nad jego brzegami leżą zabudowania wiejskie. Przez płn. obszar płynie do tego stawu potok wąską, podmokłą doliną. Do tego potoku spływają wody z płd. części obszaru małemi strugami. Własn. większa hr. Lanckorońskiego ma roli or. 367, łąk i ogr. 254, pastw. 21 mor. ; własn. mniej. roli or. 314, łąk i ogr. 57, pastw. 67 mor. Według spisu z r 1880 było 322 mk. w gminie. Obszar dworski należy do Komarna. Ludność wyznaje obrz. gr. kat. , z wyjątkiem, 30 mk. obrz. rz. kat. Par. rz. kat. w Komarnie, gr. kat. w miejscu, należy do dekanatu horożańskiego a dyecezyi przemyskiej. Do parafii tej należą Czułowice, Jakimczyce, Horbula i Litewka. We wsi jest cerkiew, dwór i folwark. Na polach tej gminy znajduje się rozleglejsze torfowisko obok stawu ku Jakimczycom, Czułowicom i Litewce. Idą one z początku wąskim pasem, a dalej na płn. rozszerzają się ku Barczom, Zadwomemu i Porzyczom. W XVIII w. K. należało do klucza Komarno. Lu. Dz. Klicneryszki, zaśc. szlach. , pow. swięciański, 2 okr. adm, , o 18 w. od Święcian, 3 dm. , 48 mk. staroobr. 1866, Kliczki, wś i folw. nad rz. Łydynią, pow. ciechanowski, gm. Regimin, par. Lekowo, odl. o 9 w. od Ciechanowa, ma 5 dm. , 104 mk. , 327 mr. gruntu, 12 nieuż. Folwark KliczkiPatorki z wsią Kliczki i Kątki rozległy m. 289, grunta orne i ogrody m 161, łąk m. 15, pastw. m. 56, wody m. 2, lasu m. 24, zarośli m. 18, nieużytki i place m. 12; bud. murow. 2, z drzewa 8; wieś Kliczki osad 8, z gruntem m. 9; wś Kątki osad 4, z gruntem m. 9. Kliczków, 1. Mały, wś, folw. , os. , pow. sieradzki, gm. Brzeźnic, par. Kliczków Mały, odl. 15 w. od Sieradza. Posiada kościół par. drewniany z XVIII w. i dom schronienia dla 8 starców i kalek. W 1827 r. było tu 24 dm. , 198 mk. ; obecnie wieś dwiema osadami włośc. ma 40 dm. , 343 mk. , zaś folw 4 dm. Par. K. Mały, dek. sieradzkiego, 1497 dusz. Dobra KL Mały, własność Ign. Tarnowskiego, składają się z folwarku Kliczków Mały, Borowina i wsi Kliczków Mały. Podług wiadomości z r. 1866 rozległość wynosi m. 1914; podług urzędowej, , Kniżki kal. gub. 1846 mr, rozl, W tem 1009 mr, lasu. Wieś Kliczków Mały Klęka Kliczkowy osad 52, z grunta mr. 303. 2. K, Wielki, wś, kol i folw. nad rz. Brzękówką, pow. sieradzki, gm. Brzeźnio, par. Kloczków Mały, odl. 13 w. od Sieradza. W 1827 r. było tu 21 dm. i 199 mk, ; obecnie wś z os. Gęsina, ma 30 dm, , 301 mk. , zaś kol K. wraz z koloniami Gęsina, Koda góra, Marków las, Kaźmirów 35 dm. , 307 mk; folw. 4 dm. , 34 mk. Rozl. mr, 320, t. j. grunta orne i ogrody mr. 244, łąk mr. 39, lasu mr. 19, nieużytki i place mr. 18, bud. mur. 4, z drzewa 7. Wieś Kliczków Wielki osad 28, z gruntem mr. 237; wś Gęsina osad 15, z gruntem mr. 288; kolon. Kliczków Wielki osad 53, z gruntem mr. 1135. Dobra K. Wielki i Chajew, własność J. Czarneckiego, mają 1132 mr. rozl. , w tem 405 mr. lasu. Kliczkowy al. Kliczkowo, niem. Klitzkau, rycer. dobra, pow. chojnicki, w piaszczystej okolicy, mad jeziorem Wdzidze. Obszaru mórg 1267, bud. 20, dm. 5, kat. 60. Parafia Wielle, szkoła Borek, poczta Karsin. Na wschód od sedziby dworskiej zaraz niedaleko ciągnie się dolina rozległa, torfiasta, otoczona wzgórzami piaszczystemi. Na wzgórzach tych zalega nieprzerwany prawie łańcuch mogił kamiennych, pomięszanych tu z kręgami kamieni ustawianych. Wszystkie te mogiły obecnie uszkodzone. Ob. Gotfr. Ossowski, Mapa archeol. Prus zachodnich str. 23. Dawniej była ta wieś rządowa, do starostwa tucholskiego należąca. Podług lustracyi z r. 1570 trzymali tu Marcin Kliczkowski włóki 2, Jan Kliozkowski Stasiek Knicha 1 i pół, Grzeg. Kliczkowski Szymon Sarapaty 1, Wojtek Kundel 3, Szymon Grundel 1, Maciej Msik 1, Wojtek Dzięcioł 1 1 2 włóki. Dziś włas. Piekarskiego. Kś. F. Kliczyn, wś, pow. warszawski, gm. Jeziorna, par. Słomczyn. Kliczyniówka, rz. , lewy dopływ Narewki. Klidzie. 1. okolica szlach. nad rz. Płasówką, pow. trocki, 3 okr. adm. , 56 w. od Trok, 16 dom. , 106 mk. kat. 2. K. , okolica szlach. , nad potokami Materki i Swilin, pow. trocki, 4 okr. adm. , 59 w. od Trok, 5 dm. , 32 mk. katol. 1866. Klidzinięta, wś rząd. , na lewym brzegu Wilii, pow, oszmiański, 2 okr. adm. , 36 w. od Oszmiany, 25 dm. , 247 mk. , z tego 211 prawosł, 36 katol. 1866. Klieschau niem. , ob. Kliszów, Klieszojc łuź. , niem. KleinKlesse het Lübbenau, wieś w zniemczonej części dolnych Łu życ, w pow. kalawskim. A. J. P. Kljeszow łuż. , niem. GrossKlesse, wieś w zniemczonej części dolnych Łużyc, w pow. kalawskim. A. J. P. Kljetno łuż. , niem. Klitten, wieś serbska, nad Wolszynką, na praskich górnych Łuźycach, w pow. rozbórskim, kośoiół parafialny ewang. Szkoła początkowa. A, J. P. Kliex niem. , ob. Kluksz. Kliggen niem. , jez. w Kurlamdyi, przez które rz. Abawa przepływa. Klifgenhof niem. , dobra w Kurlandyi, pow. tukumski, par. Neuenburg. Klika, Klik, prawdopodobnie skrócona forma dawnego Imienia Zaklika, stanowi źródłosłów nazw Klice, Kliczki, Kliczewo, Kliczyn, Kliczków, Klikawa i t. p. Br, Ch. Klikawa, wś i folw. , pow. kozienicki, gm. GróraPuławska, par. GóraJaroszyn, odl. 33 w. od Kozienic, wprost Puław, za Wisłą. W 1827 r. było tu 15 dm. , 127 mk. , obecnie 14 dm. , 166 mk. , 1346 mr. ziemi dworsk. , 211 mr. włośc. Według Tow. Kred. Ziemskiego dobra K. składają się z folwarków Klikawa, Oleśniak, Żurawieniec; wsi Klikawa i Żurawieniec. Rozległość wynosi mr. 1529; folw. Klikawa, grunta orne i ogrody mr. 496, łąk mr. 40, pastw. mr 4, lasu mr. 770, nieużytki i place mr. 42; razem mr. 1352; bud. mur. 13, z drzewa 7, płodozmian 12polowy; folw. Oleśniak, grunta orne i ogrody mr. 60, łąk mr. 26, pastw. mr. 33, nieużytki i place mr. 5; razem mr. 124, bud. z drzewa 4, płodozmian 6polowy; folw. Żurawieniec, grunta orne i ogrody mr. 40, łąk mr. 11, nieużytki i place mr. 2; razem mr. 53; bud. z drzewa 6, młyn wodny, cegielnia, pokłady kamienia wapiennego; rzeka Klikawka przepływa, formując staw; wieś Klikawa osad 20, z gruntem mr. 211; wś Żurawieniec osad 5, z gruntem mr. 35. Klikole, 1. mko, pow. szawelski, o 68 w. od Szawel, nad samą gran. kurlandzką, ma 109 osad, 700 dzies. ziemi. Kościół katolicki M. Boskiej, zbudowany z drzewa 1786 przez Ign. Piłsudzkiego, filialny okmiański. Folw. K niegdyś był własnością biskupią. 2. K. , wś, pow. szawelski, gm. okmiańska, podmkiem K. , na granicy Kurlandyi, 21 osad, 215 dzies, ziemi. J. Godl Klikowa, wś na prawym brzegu Biały pob. Dunajca i przy drodze z Tarnowa do Żabna, pow. tarnowski, w równinach 202 m. npm. , należy do parafii rz. kat. w Tarnowie, ma szkołę ludową i kasę pożyczkową gminną z kap. 420zł. w. a. Z 1280 mk. rz. kat. prze bywa 82 na obszarze większ. pos. ks. Sanguszków, mającym obszaru 407 mr. roli; ob szaru mn. pos. ma 1387 mr. roli. W XV w. dziedzictwo Jana Amora z Tarnowa Długosz, Lib. benef. I, 608. Mac, Klituny, wś, pow. trocki, 2 okr. adm. , 22 w. od Trok, 3 dm. , 28 mk. , z tego 7 prawosł. , 21 katol. 1866. Klikuszowa, mylnie Kilkuszowa, wś, pow. nowotarski, nad potokiem Lepietnicą, na płuc. od Nowegotargu, odległa w prostym kierunku 5 kil. i pół. Graniczy od płncwsch. z Obidową, od wsch. z obszarem Nowegotargu, od Słownik geograficzny. Tom IV Zeszyt 38. 10 Klicz Klidzinięta płd. Laskiem, a od płnczach. z Sieniawą i Rdzawką pow. myślenicki. Ciągnie się z płn. wsch. na płd. zach. na przestrzeni niespełna 3 kil. Obszar większej posiadłości obejmuje roli ornej 36, łąk i ogr. 5, pastw. 7, lasu 35; mniejszej zaś posiadłości roli 1003, łąk i ogr. 165, pastw. 351, lasu 71 mr. austr. Właściciel Konrad Fihauser. Według obliczenia z r. 1869 liczyła dm. 132, mk. 714 352 mężcz. , 362 kob. . W r. 1777 było dm. 94, mk. 451; w r. 1799 dm. 101, mk. 556; w r. 1824 dm. 112, mk. 584. Według obliczenia z r. 1880 wszystkich mk. było 685. Szematyzm dyec. tarn, z r. 1880 podaje 710, a zl882 r. 700 dusz rz. kat. We wschodniej części wsi wznosi się góra Skałka 822 m. , jako zachodni kraniec Gorców. Wschodnią granicę tworzy potok Klikuszówka. Wieś istnieje już w r, 1234 pod nazwą Klikoszowa, należała do starostwa nowotarskiego, przedtem do Radułtów i do klasztoru szczyrzyckiego. Według lustracyi tegoż starostwa z r. 1636 było w niej zarębników 20, chałupników 1, komorników bez podania liczby; sołtystwo. Płacono czynszu 277 złp. 24 gr. Lustracya z r. 1660 podaje zagrodników 12 na rolach, młyn 1, sołtystwo. Płacono rozmaitego podatku złp. 130, gr. 22, den. 13. Wreszcie lustracya z r. 1765 wykazuje ról 15, zagród 8, młynów 2 i sołtystwo. Podatek czynił złp. 1512 gr. 26. Sołtystwo istniało już w r. 1536, gdyż ówczesny sołtys zasądzony został na 3 grzywny kary. Według lustr, z r. 1660 na tem sołtystwie siedzą Samuel i Szymon Czerwieńscy, Opis sołtystwa urzędowy z 18 paźdz. r. 1772 podaje Dwór i budynki gospodarskie zniesione; młyn o jednym kamieniu i tracz; karczma zamieniona na dom kontumacki do mus contumatialis. Pola doń należące są, ku Rabicy, Pasieka, Za młynem. Okrąg i Janówka; łąki Mała i Wielka Bukowina, Tynowe, Rosule, Solisko, Spalone i Obidowiec. Las Rabica zniszczony. W r. 1824 dominium Klikuszowej obejmowało Klikuszowa, Niwę, Obidową, Lasek, Morawczynę, Pyzówkę, Pieniążkowice, Dział, Odrowąż, Długopole i Załuczne. Parafia łac, w miejscu. Kościół drewniany, erygowany w r. 1753 p. w. św. Marcina bisk, jako filialny do parafii nowotarskiej. W r. 1878 rozpoczęto budowę nowego kościoła z kamienia i cegły. Metryki sięgają r. 1786. Do parafii należą wsie Lasek, Morawczyna, Obidowa i Pyzówka; wszystkich dusz rz. kat. w całej par, 3036, żydów 29. Szkoła jednoklasowa filialna o jednym nauczycielu. Poczta Nowytarg. Słynne bywają w K. polowania na kwiczoły. Br. G. Klikuszówka, 1. nieznaczny potok górski, wypływa u zachodnich stóp Gorców, na wschodniej granicy gm. Klikuszowej; płynie z półn. na połd. i na obszarze Nowegotargu, po zachodniej stronie miasta, wpada z lew. brz. do Dunajca. Długość biegu 5 kil. 2. Klikuszówka zowią niekiedy potok płynący przez wieś Klikuszową a zowiący się właściwie Lepietnicą ob. . Br. G. Klim, Klimek, Klimas, różne formy skrócone imienia Klemens, stanowią, źródłosłów nazw Klimy, Klimkt, Klimczyce, Kltmasze, Klimontów. Br Ch. Klim, zaśc, szlach. , pow. oszmiański, 1 okr. adm. , o 34 w. od Oszmiany, 1 dm. , 15 mk. katol. 1866. Kliniańce, wś, włośc, pow. oszmiański, 1 okr. adm. , o 17 w. od Oszmiany, 9 dm. , 53 mk. kat. 1866. Klimany, wieś włośc, i folw. prywatny, nad rz. Żyżmą, pow. lidzki, 5 okr. adm. , od Lidy o w. 52, od Ejszyszek 36; folw. K. mk. katol. 7, wieś K. mk. tegoż wyzn, 11 1866. KlimaszeJabłoń, wś szlach. , pow. łomżyński, gm. i par. Zambrowo. W 1827 r. było tu 9 dm. , 48 mk. Jestto gniazdo rodowe Klimaszewskich Gloger, Ziemia łomż. . Kliniaszewnica, wś nad rz. t, n. , pow. szczuczyński, gm. i par. Białaszewo. Otoczo na z trzech stron przez błota, których wody odprowadza rzeczka K. do Biebrzy, od połu dnia tylko przystępniejsza nieco i z tej strony połączona drogą bitą z Karwowem. W 1827 r. było tu 50 dm. , 307 mk. , obecnie 72 dm. , obszaru 1571 morg. Br. Ch. Kliniaszewnica, rz. , bierze początek pod wsią Klimaszewnicą w pow. szczuczyńskim, płynie przez bagna w kierunku połud. wschod. i na północ wsi Mścichy wpada do Biebrzy, powyżej ujścia Wisy. Długa 5 w. J. Bliz. Klimaszówka, wś, pow. proskurowski, . o 12 w. od Proskurowa, gm. do Chodkowiec, parafia katolicka do Mikołajowa, mk. 1120, ziemi włośc 949 dz. , dworskiej 690 dz. ze Skazińcami. Cerkiew pod wezwaniem św. Paraski, piękny pałac i ogród; własność dawniej Czartoryskich, dziś DuninówBorkowskich. Klimbken dok. , ob. Klimku Klimczak, szczyt i góra w Beskidach za chodnich, w ich półn. zach. działach, wznosi się nad źródłami rz. Białej, w obr. wsi Szczyrka, w pow. bialskim, na granicy Galicy i z Szlązkiem, do wys. 1119 m. npm. Sz. g. płn. 49 44 30, dłg. g. wsch. 36 40 Ferro. Por. t. III, 858. Br. G. Klimczanka, potok górski, w Karpatach lesistych, nastaje w obr. gminy Klimca, w pow. stryjskim, we wschodniej jego części, ze źródeł leśnych, kilku strugami na północnozachodnim stoku działa górskiego, w którym wznoszą się Walecznina 1184 m. , Berdo 1190 m. i Menczel 1040 m. . Strugi te, spłynąwszy, tworzą potok bystry, który leśnym jarem, Klikuszówka Klimczyce zwartym od płd. lesistym Czerteżem 1077 m. a od płac. Łysą 1000 m. , podąża ku północnemu zachodowi a dosięgnąwszy gościńca węgierskiego stryjskowereczańskiego, przerzyna go na wys. 809 m. npm. i zwraca się na po łudn. zachód. Odtąd płynie wzdłuż tego gościńca po półn. zaoch. jego stronie, między domostwami wsi Klimca, a przerznąwszy dwa razy ten gościniec, uchodzi z pr. brz. do Stryja. Nad pr. jego brzegiem wznoszą się Kiczera 958 m. i Marków 833 m. . Przyjmuje liczne, krótkie dopływy górskie. Źródła leżą na wysokości 1000 m. npm. , pierwsze przeciecie się potoku z gościńcem 809 m. ; mostek poniżej kościoła 765 m. , ujście 741 m. npm. Długośó biegu 8 kil. Por. Hostyłów. Br, G. Klinczyce, wś i folw. nad rz. Bugiem, pow. konstantynowski, gm. Chlebczyn ob. , par. Sarnaki. Jest tu przystań dla statków na Bugu, z której 1877 r. wywieziono 101, 000 pudów zboża. Pod K. , o półtorej wiorsty powyżej Drohiczyna, w d. 14 i 15 paźdz. 1812 r. Francuzi przeprawiali się na promie w powrocie z wielkiej wyprawy do Rossyi. Nomenklatura KlimczyceLipno w ziemi mielnickiej r. 1712 miała 55 włók szlach. Bobra K. , własność Bron. Podczaskiego, składają się dziś zfolwarków K. , Rozwadów, Sarnaki, Grzybów; Chlebczyn i awulsu Buszka wsie niżej wymienione. Rozległość wynosi mr. 4709; folwark Klimczyce, grunta orne i ogrody mr. 468, łąk mr. 5, pastw. mr. 55, lasu mr. 388, nieużytki i place mr. 100; razem mr. 1016, bud. mur. 8, z drzewa 15; folw. Rozwadów, grunta orne i ogrody mr. 419, łąk mr. 144, pastw. mr. 13, nieużytki i place mr. 12; razem mr. 588, bud. mur. 1, z drzewa 8, płodozmian 9polowy; folw. Sarnaki grunta orne i ogrody mr. 458, łąk mr. 106, pastw. mr. 20, nieużytki i place mr. 15; razem mr. 599, bud. mur. 1, z drzewa 7, płodozmian 4polowy; folw. Grzybów grunta orne i ogrody mr. 310, łąk mr. 3, pastw. mr. 6, nieużytki i place mr. 10; razem mr. 328, bud. mur. 1, z drzewa 4, płodozmian 4polowy; folw. Chlebczyn grunta orno i ogrody mr. 456, łąk mr. 92, pastw. mr. 33, lasu mr. 6, nieużytki i place mr. 19; razem mr. 606, bud. mur. 1, z drzewa 8; awuls Buszka grunta orne i ogrody mr. 229, łąk mr. 138, pastw. mr. 3l lasu mr. 1076, nieużytki i place mr. 94; razem mr. 1570, bud. drewn. 4; osada młynarska mr. 3; gorzelnia parowa o sile 12 koni z zacierem dziennym kartofli pudów 250, młyn parowy i pokłady torfu; wś Klimczyce osad 5, z gruntem mr. 261; wś Binduga osad 22, z gruntem mr. 293; wś Chlebczyn osad 22, z gruntam mr. 581; wś Grzybowo osad 31, z gruntem mr. 611; wś Lipa osad 32, z gruntem mr. 1008; wś Rzewuski osad 18, z gruntem mr. 615; wś Kuzki osad 9, z gruntem mr, 346; osada, dawniej miasto, Sarnaki osad 76, z gruntem mr. 348. A. Fal Klimek, pustkowie, pow. odolanowski, 2 dm. , 16 mk. , należy do dom. i gm. Janków zaleśny. Klimeitowice, ob. Klementowice. Klimentowicze, wś, pow. zasławski; ma tartak. . Klimiaty, wś pryw. nad rz. Jaźnicą, pow. dziśnieński, o 13 w. od Dzisny, 1 okr. adm. , 2 dm. , U mk. 1866. Klimiec po rusku Kłymeć, wś, pow. stryjski, 70 km, na płd. zach. od Stryja, 35 km. na płd. zach. od sądu powiat, w Skolem. Urząd pocztowy w miejscu. Na płn. leży Smorze i Felizienthal, na wschód Tuchołka i Hutar, na płd. wsch. Żupanie, na zach. UjRosztoka w Królestwie węgiorskiem. Wieś leży na płn. wsch. stoku Beskidu. Na samej granicy węgierskiej wznoszą się szczyty 841 i 855 m. wysokie. Przez płd. zach. kończynę obszaru płynie Stryj od płd. wsch. na płn. zach. ; do niego uchodzą wody z całego obszaru za pośrednictwem Jazestrowa i Klimczanki, dopływów od praw. brz. Jazestrów płynie z Zupania z lasu Jazestrów od wsch. na zach. , wzdłuż płd. granicy obszaru. Klimczanka nastaje w Klimcu, we wsch. stronie, i płynie zrazu na płn. zach. , potem wygina się łukiem na płd, zach. , a zasilona licznemi strugami od lew. i praw. brz. wpada do Stryja. Najwyżej wznosi się płd. zach. część obszaru. Wznosi się tu na lew. brz. Klimczanki, Wouków Czerteź i dochodzi 1077 m. Na wsch. granicy, na praw. brz Klimczanki, wznosi się Łysa do 1000 m. , na płn. od niej drugi szczyt do 1022 m. , Kiczera zaś opada do 958 m. Przez środek obszaru idzie gościniec wiodący ze Stryja na Skole do Vereczke na Węgrzech. Wchodzi on tu z Tuchołki, idzie przez górę Łysą a potem przez Chreberce na zachód, następnie skręca na płd. zach, wchodzi w dolinę Klimczanki 809 m. , przekracza rzekę Stryj 745 m. , wspina się serpentyną na Beskid, poczem skręca na płd. wsch. koło karczmy Beskid 841 m. i wchodzi do Węgier. Las w płd. stronie wsi, na praw. brz. Jazestrowa, zwie się Pohar, w strunie płn. , na granicy Felizienthalu, Hostyłów, w stronie płn. wsch. Kremenianka. Własn. większa funduszu ubogich ma ro. or. 39, łąk i ogr. 133, pastw. 48, lasu 3766 mr. ; własn mniej. ro. or. 518, łąk i ogr. 381, pastw. 211, lasu 466 mr. Według spisu z r. 1880 było 507 mk. w gminie, 42 na obsz. dworsk. wyznania gr. kat. , z wyjątkiem 52 wyzn. rz. kat. . Par. rz. kat. w Felizienthalu, gr. kat. w Żupaniu. We wsi jest cerkiew i szkoła etat. jednokl. Wieś należała dawniej do dóbr koronnych w Ziemi Przemyskiej i była r. 1768 w posiadaniu Anny z Kossakowskich Łabęckiej, starościny rohatyńskiej, z prow. 1695 złp. 18 gr. ; z czego kwarta 423 złp. 27 gr. , później w posiadania Zawojskiego. Zaję ta 11 czerwca 1789 r. została przyłączoną do klucza borynickiego. Przy licytacyi 1829 r. nabył ją Wacław Hudetz za 12, 440 zł. m. k. Lu. Dz. Klimiszki, folw. i zaśc. szlach. , nad jez. Wielikszis, pow. swięciański, 2 okr. adm. , o 24 w. od Święcian, 5 dm. , 30 mk. katol. 1866. Klimken niem. , pow. węgoborski, ob. Klimki. Kliniki, 1. wś, pow. łukowski, gm. Dą bie, par. Łuków. W 1827 r. było tu 18 dm. , 84 mk. ; obecnie 13 dm. , 97 mk. , 295 mr. ob szaru. Ob. Gręzówka. 2. K. , wś, nad rzeką Szkwą, pow. ostrołęcki, gm. Myszyniec, par. Kadzidło. W 1827 r. było tu 18 dm. , 138 mk. , obecnie ma obszaru gruntu 782 morg. 3. K. , ob. Chełchy. B. Ch Klimki, wś, pow. sokólski gub. grodz. , o 21 W. od Sokółki. Klimki, rus. Kłymki, a. przys. Rudy magierowskiej; b. grupa domów w Kamionce wołoskiej, przys. Budy; c grupa domów w Okopach. Wszystko w pow. Rawa Ruska. Kliniki, niem. Klimken, dok. Tieselswohl, Tyslowa wola, Klimbken, wś, pow. węgoborski, na pruskich Mazurach, przez polskich osadników zajmowana. R. 1560 książę Olbracht nadaję Wilhelmowi Tiesel von Daltitz, 40 wł. boru na prawie lennem. Ob. Kętrz. , Ludność polska str. 533. . Klimkiewiczów, os. fabr. nad rz. Kamienną, pow. opatowski, gm. Częstocice, par. Szewna. przy szosie z Bzina do Zawichostu, odl. 1 w. od Ostrowca, 16 w. od Opatowa. Jestto zakład żelazny, należący do fabryk i kopalń bar. Fraenkla. Osada liczy 11 dm. , 250 mk. , 72 mr. obszaru. Posiada dwa wielkie piece do produkcyi żelaza surowego z giserniami i piecem kopulowym do wyrobu odlewów, oraz warsztatami mechanicznemi. Zakłady poruszane są siłą pary, zatrudniają 200 robotników z zarobkiem dziennym od 35 kop. do rs. 1 kop. 50; roczna produkcya surowizny cent. 60, 000, a w warsztatach mechanicznych prócz gwoździ maszynowych i innych wyrobów, produkuje się samych przyrządów dla dróg żelaznych do 25, 000 cent. K. wybudowany został w 1837 roku przez właściciela dóbr ostrowieckich hr. Henryka Łubińskiego i otrzymał swe miano od nazwiska plenipotenta hr. Łubieńskich Antoniego Klimkiewicza, który kierował urządzeniem całego zakładu a w 1843 r. przeszedł na własność Banku Polskiego, następnie w 1867 r. nabyty został przez barona Samuela Anton. Fraenkel. Początkowo wielkie piece urządzone były wedle dawnego systemu i za motor służyła woda rz. Kamienny, ujęta w kanały i staw zapasowy mający 50 mr, obszaru. Produkcya wynosiła około 1860 r. do 30, 000 cetnarów surowizny, lecz dopiero od czasu przejścia na własność bar. Fraenkla piece powiększono i urządzono wedle najnowszych ulepszeń; również w tymże czasie zbudowano piec kopulowy, oraz warsztaty mechaniczne. Klimkowce, wś, pow. proskurowski, gm. i okr. polic. Czarny Ostrów, par. katol. Fel sztyn, par. prawosł. Wodyczki; o 20 w. od Płoskirowa, o 10 w. od st. dr. żel. Czarny Ostrów. Ziemi dworskiej 525 dzies. W XVIII w. należały do gen. Cieleckiego od którego nabył je Antoni Prawdzic Zaleski, marsz. pow. płosk. i szambelan kr. Stanisława Augusta. Dziś własność jego wnuka Marcina Zale skiego. K. Z. Klimkowce, wś, pow. zbaraski, o 23 kil. na wschód od Zbaraża oddalona, o 6 kil. od Podwołoczysk, leży w doskonałej podolskiej glebie, w okolicy bezleśnej; przestrzeni pos. dwor. 440 m. ; włośc. 1269 m. ; ludność rz. kat. 497, parafia Toki o 10 kil. na północny wschód oddalona; gr. kat. 322, par. Terpiłówka, wio ska o 4 kil. na zachód położona. Właśc. więk. pos. Franciszek Czerniakowski. B. R. Klinikowice na Szląsku austr. , właściwie Klinkowice ob. . Klimkowizna, kol. włośc, pow. łaski, gm Wymysłów, par. Dobroń, ma 6 dm. , 30 mk. , 261 mr. obszaru. Klimkówka, wś, attynencya Dąbrowy, pow. sądecki, par. Wielogłowy, na wzgórzu, o 10 kil. od N. Sącza; 20 dm. , 113 mk. Obszar dworski, własność Kielawy, ma 89 mr. roli or. , 4 łąk, 9 pastw. , 203 lasu szpilkowego; mniejsza posiadłość 188 roli ornej, 24 łąki ogr. , 30 pastw. , 40 lasu. M. Ż. S Klimkówka, 1. wś nad Ropą, w dolinie 388 m. n. p. m. , utworzonej przez dwa lesiste pasma, od zachodu Homolę707 m. , od wschodu Ubocz 631 m. n. p. m. , w pow. gorlickim; ma parafią gr. kat należy do paraf. rz. kat, w Ropie i liczy według najnowszego spisu ludności 568 mk, , z których 39 przebywa na obszarze więk. pos. Podług religii ma być 493 gr. kat. , 30 izrael. i 45 rz. kat. Szematyzm duch. dyec. rz. kat. przemyskiej z r, 1879 podaje liczbę rz. kat. na 83. Jest tu szkoła ludowa filialna. Cerkiew parafialna gr. kat. drewniana należy do dok. bieckiego dyecezyi przemyskiej i liczy wraz z Łosiem 1532 gr. kat. a 310 izrael. K. graniczy na północ z Łosiem, a na południe z Uściem ruskiem. Więk. pos. Jul. Götze ma obszaru 117 mr. roli, 40 mr. łąk, 44 mr. pastw, i 449 mr. świerkowego lasu; pos. mn. 665 mr. roli, 86 mr. łąk i ogr. , 171 mr. pastw, i 105 mr. lasu. 2. K, , przys. Klimiszki do Raoiborzan, leży nad Stradomką, przy drodze z Bobry do Góry św. Jana, w powwieli ckim. Moc. Klimkówka, wieś w pow, sanockim, zostająca pod jurysdykcyą starostwa w Sanoku, sądu pow. w Rymanowie, odbierająca pocztą tamże. Ma 150 domów i ludność 1000 głów wynoszącą. Mieszkańcy wyłącznie katolicy, należeli niegdyś. do narodowości niemieckiej, za czasów Jana Kazimierza tutaj skolonizowanej, obecnie mówią i myślą po polsku i jedynie nazwiska zdradzają ich cudzoziemskie pochodzenie. Obszar dworski. którego właścicielem jest Teofil Ostaszewski ze Wzdowa, posiada tutaj 350 morgów roli, 124 mr. łąk i ogrodów, 19 mr. pastwisk i 458 mr. lasu. Włościanie mają 861 mr. pola, 93 mr. ogrodów, 137 mr. pastwisk i 2 mr. lasu. Gospodarstwo rolne, tak na gruntach dworskich, jako też włościańskich postępowe i wzorowe, dla tego zamożność tutejszych kmieci znaczna i z każdym dniem wzrasta. Grunta, drenowane od lat kilkunastu, wydają plon w dwójnasób większy niż dawniej. Istnieje tutaj gorzelnia, cegielnia, drenarnia, utrzymywane przezwłaściciela. Włościanie mają piękne sady, zaopatrujące targi całej okolicy w owoce, a gruszki klimkówkami zwane słyną z dobroci i stanowią znaczny artykuł handlu w olicy. Klimkówka jest krańcową wsią powiatu sanockiego na zachód wysuniętą i graniczy z gminą Iwonicz, która już do pow. krośnieńskiego należy. Przez K. płyną potoki Kellai rów i Jarosów, które, łącząc się tutaj, tworzą potok Kompacha, będący dopływem Morawy. Grunta mokre choć zyżne, przechodzą w ba gniste na granicy północnowschodniej wsi, od Ladzina i Wróblika królewskiego, a mają tutaj najniższe wzniesienie, bo 315 m. n. p. m. Najwyższe wzniesienie na Suchej górze, z południa, od strony Wulki, bo 608 m. n. p. m. Klimkówka leży przy trakcie podkarpackim między Rymanowem a Krosnem. Parafia łacińska, należąca do dekanatu rymanowskiego, jest w miejscu, a należy do niej prócz Klimkówki, także Bałucianka i Wola. Przywilej erekcyjny tutejszej parafii zaginął w wieku XVI, gdy Klimkówka zajętą została przez reformowanych. W aktach biskupich z r. 1567 zanotowano, że beneficium to w skutek zajęcia przez heretyków dawno wakuje. Jak świadczą księgi wizytacyi z tegoż czasu, kościół tutejszy poświęcany był w r. 1453 pod wezw. św. Michała, przez Mikołaja Błażejewskiego bisk. przemyskiego, co się zaś tyczy założenia parafii, to miało mieć miejsce w początkach XV wieku. Wizytacya fredrowska z r. 1728 przypuszcza, że kościół był fundowany przez urodzonego Bobolę, podkomorzego przemyskiego. Oddali go reformowani w końcu XVII wieku. Obecny drewniany kościół wzniesiono w r. 1854 a poświęcono w r. 1869, również pod wezw. św. Michała. Na cmentarzu jest kaplica murowana, mszalna, w stylu ostrołukowym, w niewyprawlanej cegle zbudowana przez Teofila Ostaszewskiego, według planów Teofila Żebrawskiego. Pod nią grobowce ro dziny Ostaszewskich. W. J. W. Klimkowo, 1. młyn, pow. olsztyński, st. p. Wartembork. 2. K. , w dok. Clemkow, nazywała się pierwotnie wieś jakaś pod Płowęźem, przybrała potem, jak się zdaje, nazwę Mierzyn, dziś Mierzynek, pow. lubawski. Ob. Kętrz. , Ludność polska w Prusiech str. 83. Klimkowszczyzna, zaścianek, pow. miń ski, przy drożynie wiodącej z Piaciewszczyzny do Rubiłek, ma osad 2, grunta niezłe, łąk brak. Äl Jel, Klimoniszki, zaśc. rząd. , pow. wileński, 1 okr. adm. , o 29 w. od Wilna, 1 dm. , 12 mk. katol. 1866. Klimontów, wś i folw. , pow. będziński, gm. Górnicza, par. Zagórze. Leży przy drodze ze Strzemieszyc do Niwki o 5 w. od Dąbrowy. W 1827 r. było tu 51 dm, , 294 mk. , obecnie wś K. ma 27 dm. , 216 mk. , obszaru gruntu włośc. 255 mr. , folw, zaś 10 dm. , 30 mk. i 1074 mr. , w tem 422 ornej. Do wsi należą osady Podbrowarze, Poddańdówka, Rabka i Smietański, z którymi. razem Kl. ma 40 dm. , 475 mk. i 547 mr. obszaru. Folw. należy do dóbr Zagórze. Własność niemieckich poddanych sukcesorów ś. p. Gustawa Kramsty. Graniczy K na wschód z wsią Porąbka i z lasami rządowemi, na południe z temiż lasami, na zachód z wsią Dańdowka, a na północ z polami wsi Zagórze. Rozległość gruntów i łąk dworskich mr. 821, włościańskicli mr. 329, lasów dworskich mr. 568, włościańskich mr. 60. Oprócz dworu domów dworskich murowanych 10, włościańskich murowanych 5, drewnianych 35. Ludności Stałej 397, czasowej 200, a w ogólnej ilości starozakonnych 6. Grunta żytnie pierwszej klasy a w części i piaszczyste. Szkoła elementarna z ogólnem uposażeniem rs. 195 kop. 90, a w tem płacy nauczyciela rs. 150. Browar piwny, wyrabiający piwo zwyczajne i dubeltowe, z produkcyą roczną do 5, 000 rs. Łomy kamienia wapiennego i ruda żelazna kamionkowa. Klimontów, wś, pow. jędrzejowski, gm. i par. Mstyczów. Leży na drodze z Żarnowca do Wodzisławia. Szkoła gminna. W 1827 roku było tu 49 dm. , 450 mk. W 15 w. był dziedzictwem Mikołaja Dębickiego h. Gryf. Dług. II, 90. Dobra K. składają się z folwarków K. , Skorupków; Jeżów, osady Torfy, oraz wsi Klimontów. Rozległość wynosi m. 1584 folw. Klimontów grunta orne i ogrody m. 425; łąk m. 156; pastw. m. 34; wody Klimkówka m. 1; lasu m. 318; nieużytki i place m. 25; rezem m. 959; bud. mur. 10, drew. 5. Folw. Skorupki grunta orne i ogrody m. 299; pastw. m. 3; nieużytki i plac m. 13, razem m. 315; bud. drew. 3; folw. Jeżów grunta orne i ogrody m. 255; ląk m. 15; pastw. m. 11; nieużytki i place m. 6, razem m. 287; bud. drew. 6; osada Torfy grunta orne i ogrody m. 21; nieużytki i place m. 2, razem m. 24; bud. drew. 4; pokłady torfu i kamienia budowlanego. Wś Klimontów osad 56, z gruntem m. 578. Klimontów, wś i folw. , pow. miechowski, gm. Klimontów, par. Proszowice. Leży przy drodze gubernialnej ze Skierniewic do Barana, na północ Proszowic w odl. 3 i pół w. , na wzniesieniu 611 stóp nad poziom morza. W r. 1827 było tu 75 dm. , 425 mk. Obecnie wynosi 82 dm. i 571 mk. ; męz. 297, kob. 274; osad włośc. 70, z przestrzenią gruntów 549 m. Posiada szkołę początkową, urząd gminny, młyn wodny. Dobra K. z folw. Teresin mają grun. m. 1242. Do majętności tej należy młyn wodny na Szreniawie w odległości pół wiorsty z przestrzenią gruntów m. 19, w dzierżawie wieczystej będący. Wieś. ta była pierwotnie własnością drobnej szlachty i zwała się Lutowice; obok szlachty mieli tu swoje działy narocznicy i rzemieślnicy książęcy. R. 1228 Lutowice są własnością Klemensa z Ruszczy herbu Gryf kasztelana krakowskiego, i od imienia jego nazwane Klimontów. On to około r. 1253 założył klasztor benedyktynek w Staniątkach pod Wieliczką, i temuż K. na własność nadał. Według Długosza t. II, 155 i 156; t. III, 280, 295, 297 były tu 24 łany kmiece, z których 20 kupione i ztąd zwane zakupne, a 2 także od plebana proszowskiego nabyte; z tych 22 łanów czynsz wynosił po 20 skojców, dawali 2 kapłony, a za drugie dwa kapłony, dwa grosze, jaj 20, serów 2, owsa 2 korce i 6 denarów; na Wielkanoc po groszu miodowego i oprawnego po pół grosza. Oprócz tych 22 łanów, były jeszcze 2 łany, zwane Posrzebny, z których czynsz wynosił po pół grzywny, i ponosiły wszelkie inne ciężary zarówno z zakupnemi łanami. Ze wszystkich zaś 24 łanów odrabiali pańszczyzny po jednym dniu w tygodniu; Trzy karczmy mające pola, z których płacili z jednej czynszu 3 grzywny i kamień łoju, a z dwóch po 2 grzywny i po kamieniu łoju. Na rzece Szreniawie młyn wielki, mający wiele znacznych pól i łąk, z których dochód czynił 22 grzywny. Zagrodników 3 mających role, odrabiali tylko pańszczyznę po jednym dniu pieszym na tydzień. Folwark klasztorny wielki i sadzawka. K. graniczył z miastem Proszowicami. oraz wsiami Stągniowice i Opatkowice, co dotąd pozostało bez zmiany. Dobra K. do ostatnich czasów stnienia RZECZYPOSPOLITEJ należały do wspomnionego klasztoru, później 1774 roku stały się własnością skarbu, od którego nabył jo Józef Sołtyk, a w r. 1813 sprzedał Janowi Rudnic kiemu. Dziś dziedzictwo Kamockich. Gmina K. należy do sądu gm. okr. V w Proszowicach, st. pocz. tamże; obszar gminy wynosi m. 8076, z tego przypada na grunta orne m. 6339; łąkim. 740; pastwiska 253 m. ; ogrody, sady i pod bu dynkami 276 m; lasów zaledwie 98 m. , resztę gruntów zajmują wody i nieużytki. Gleba przewaźnie pszenna, wielce urodzajna. Z wy mienionej przestrzeni, grunta dworskie zajmu ją 6040 m; włościańskie 2036 m. Ludność gminy K. z końcem 1881 r. wynosiła chrzescian męż. 1491, kob. 1573; żydów męż. 12, kob. 8, w ogóle 3084 głów. Domów mu rowanych 6, drew. 458, razem 464; budyn ków niemieszkalnych 430, w tej liczbie 12 mur. Fabryka cukru w osadzie Szreniawa, z roczną produkcyą rs. 96, 000. Browar piwny we wsi Zagrody Proszowskie, produkujący rocznie za rs. 3, 300; młynów wodnych 3 i ce gielni 3, z produkcyaą 1200 r. Rzemieślników kowali 11, ślusarzy 2 i cieśli 3. Szkółka ele. mentarna jedna, koszt utrzymania jej rs. 224. Sklepików drobnych 19, w rękach żydów, karczma jedna. W skład gminy wchodzą wsie i folwarki Gniazdowice, Janów, Kadzice, Kli montów, Kowary, Makocice, Opatkowice, 0strów, Rozalin, Szczytniki, Szreniawa cukro wnia, Teresin, Wielopole i Zagrody Proszow skie. Mao. Klimontów al. Klimuntów, osada, przedtem mko nad rz. Pokrzywianką, pow. sandomierski, gm. i par. Klimontów; leży w nizinie otoczonej wzgórzami, przy traktach z Opatowa do Osieka i z Sandomierza do Staszowa wiodących; odl. od Opatowa 14 w. , od Sandomierza 21 w. , od Radomia 88 w. Posiada kościół paraf, murow. , klasztor dominikański, szkołę początkową, dom schronienia dla 8 starców i kalek, sąd gm. okr. II i st. pocz. W 1827 r. było tu 118 dm. , 1314 mk. ; w 1862 r. liczono 133 dm 31 murow. i 1929 mk. 1318 żydów; obecnie jest 133 dm. 40 mur. , 2654 mk. 1294 męż. , 1350 kob, i 419 mr. ziemi miejskiej. Podług akt miejscowych kościelnych, jest to starożytna osada, sięgająca jeszcze XIII w. , są bowiem ślady, iż gdzie dziś są tak zwane Górki, tam był Stary Klimontów. Teraźniejszy zaś czyli Nowy Klimontów leży na Ramuntowicach Rajmuntowice, Ramontowice i na Kopaninie i założony został przez Zbigniewa Ossolińskiego, wojewode podlaskiego, w r. 1604, który wyjednał przywilej u króla, potwierdzający erekcyą w r. 1611 i stanowiący targi i jarmarki i t. d. Na mocy tego nadania K. rządził się jak inne miasta prawem magdeburskiem, a pięczętował zwykle herbem dziedziców. Od Ossolińskiego przeszedł w spadku familijnym do Morsztynów, Klimontów RZECZYPOSPOLITEJ a od tych w końcu do Ladóchowskich. Z tych Józef hr. Ledóchowski poczynił miastu nowe nadania i zwolnienia powinności, co wszystko przez radę administracyjną Królestwa w r. 1829 było potwierdzone. Pamiątką. po pierwotnych dziedzicach są tutaj dwa wspaniałe kościoły kolegiata czyli fara, powstała na. miejscu małego drewnianego kościołka w Starym Klimuntowie od wieków istniejącęgo, i ko śoiół z klasztorem księży dominikanów. Tych ostatnich założycielem był wyżej wspomniany Zbigniew Ossoliński, który wystawił gmachy w r. 1613 i uposażył je hojnie wsią Olbierzewioe z tamecznem probostwem. Synowie jego Maksymilian i Krzysztof Ossolińscy powiększyli ten zapis przez dodanie dwóch wsi Beradzą i Płaczkowic. Obszerny ten gmach i w dobrym utrzymany porządku, ani pod wzgledem architektury zewnętrznej, ani pod względem wewnętrznych ozdób i pomników nie ma nic szczególnego. Znajduje się tu starożytny portret założyciela w naturalnej wielkości, zawieszony przy wielkim ołtarzu z napisem, świadczącym, iż wykonany był kosztem wdzięoznych dominikanów w r. 1627, oraz trzy nagrobki z wieku XVII, a mianowicie 70etniej panny Heleny Karskiej, zgasłej w r. 1624; Zofii Rucińskiej, sędziny ziemskiej sandomierskiej, . zmarłej 1625 roku; i księdza Macieja Glanceryna z Kromołowa, plebana goślickiego, zmarłego w tutejszym klasztorze w r. 1640. Kościół parafialny, przy którym pierwotnie była kolegiata, winien założenie swoje synowi wyżej wspomnianego Zbigniewa, Jerzemu Ossolińskiemu, kanclerzowi wielkiemu koronnemu, który wystawił go w r. 1634 i hojnie uposażył, ustanowił trzech prałatów, to jest proboszczainfułata, dziekana, kustosza i czterech kanoników. Erekcyą kolegiaty aprobował Piotr Gembicki, biskup krakowski, w r. 1648, a stany królestwa w następnym roku zatwierdziły. Świątynia ta wybudówaną jest na wzór kościoła św. Piotra i Pawła w Rzymie; ale chociaż mu wyniosła kopuła i dwie wieże przy ścianie szczytowej okazałą zdaleka nadają postawę, zblizka patrzący widzą w nim niekształtne tylko proporcye i sparodyowanie arcydzieła budowniczej sztuki. Wnętrze kościoła jest wspaniałe i nierównie od powierzchownej onego postaci piękniejsze. Otoczony jest krużgankiem, w okrąg ustawionemi kolumnami od nawy oddzielonym. Obrazy są tu piękne, z pomników jest portret założyciela bardzo dobrego pędzla, z podpisem i datą jego śmierci, która nastąpiła d. 9 sierpnia 1650 r. Są w nim nagrobki rodzin Ossolińskich, Ledóchowskich i Radoszewskich, oraz pierwszego tutejszego infułata księdza Pawła Rzeciskiego, zmarłego w r. 1633. Kościół ten w r. 1657 zrabowali i zniszczyli Szwedzi tak dalece, że wtedy witdomość o grobowou załozyciela zaginęła; zrujnowane bowiem mury, bez ołtarzy, bez kapłanów, znaczny czas stały pustkami. Dopiero w roku 1727, Jakób Morsztyn, wojew. sand. , z żoną swoją Heleną z Kalinowskich, wnuczką fundatora, wyrobiwszy prezentę na probostwo klimuntowskie Walentemu Boxa Radoszewskiemu, przy jego pomocy wyrestaurował kościół i wydobył zatracone jego fun. dusze. On to podniósł kopułę wielką, od dachu miedzią pokrył, wieżę jedne zakończył, mury poreperował, okna pododawat, 4 ołtarze wystawił, do zakrystyi srebra i aparaty posprawiał, probostwo, szpital, domy dla księży i dla kapeli wybudował. Jemu to, jakby drugiemu swemu fundatorowi, kościół klimuntowski wiele zawdzięcza; nagrobek też wspaniały, marmurowy, na ścianie znajdujący się, zasługi jego wylicza. Przyczynili się podobnież do upiększenia kościoła i następni proboszcze, jak ksiądz Michalski oraz ksiądz Wojciech Boxa Radoszewski, synowiec poprzedniego, który kruchtę i facyatę z ciosowego kamienia wystawił, wieżę gzymsami ciosowemi ożdobił, wspaniałe wschody przed kościołem wymurował, wewnątrz pilastry, sztukaterye złocone, galeryą bronzowaną naokoło kościoła porobił. Oprócz tych dwóch istotnie wspaniałych świątyń, osada ta, niegdyś ludna i przemysłowa, teraz uboga i niczem innem nie odznacza się. Dobra K. , niegdyś Ledóchowskich, od 1881 r. Karskiego, składają się z folwarków głównych Górki, Jillianów. Nawodzice, Smerdynia; folw. pomocniczych Żyznów, Rybnica, Nowa wieś, Szymanowice górne i Podgórne wsie niżej wymienione. Rozległość wynosi mr. 5893 grunta orne i ogrody mr. 2103, łąk mr. 278, pastwisk mr. 406, wody 48, lasu mr. 2925, nieużytki i place mr. 133; bud. mur. 29, z drzewa 115; ubezpieczonych na rs. 78, 600. Płodozmian z dawnych lat zaprowadzony; gorzelnia, browar piwny, olejarnia, młynów wodnych 5, tartak, młyn do mielenia gipsu, piec wapienny, cegielnia, pokłady kamienia marmurowego, z którego wypala się wapno, i pokłady gipsu. Rzeka Pokrzywianka i druga bez nazwy przepływają. Osada dawniej miasto K. dm. 150, z gruntem mr. 432; wś Nowa wieś os. 42, z gruntem mr. 358; wś Szymanowice górne 03. 6, z grun. mr. 101; wś Górki os. 9, z grun. mr. 167; wś Pokrzywianka os. 33, z grun, mr. 432; wś Zagaje os. 2, z grun. mr. 21; wś Nawodzice os. 52, z grun. mr. 609; wś Rybnica os. 7, z grun. 89; wieś Smerdynia os, 76, z grun. mr. 821. Gmina K. należy do sądu gm. okr. II w miejscu, liczy 6654 mk. ; rozl 13715 mr. , w tem ziemi dwor. 8260 mr. ; urząd gm. we wsi Przybysławice o 2 w. W skład gm. wchodzą Adamowicze, Bieradz, Bugaj, Byszów, Byszewska Kępa, Oho Klimontów Klimontówka brzany, Dziewków, Faliszowice, Goźlice, Jachimowice, Jankowice górne, Kaczkówek, Klimontów, Klimontowski Borek, Kozinek, Kroblice, Krzeszkowice, Nasławice, Ossolin, Pęchów, Pęchowiec, Płaczko wice, Postronna, Przybysławice, Przybyeławski Borek, Rogacz, Ryłowice, Strączków, Snlekozy, Tęczynopol Ossoliński, Tęczynopol Piechowski, Wilkowice, Zakrzów, Zakrzowska Wola, Żuków, Br. Ch, Klimontówka, al. Konarka albo Piskrzynka, rzeczka, wypływa pod wsią Nłeskórzowem w gm. Piórków, pow. opatowskim, ze wschodniego pasma Łysogór, zwanego górami Witosławskiemi, czterema strumieniami łączącymi się pod wsią Backowicami; stąd płynie w kie runku połud. wschodn. pod Piskrzyn, gdzie rozdziela się na dwa ramiona, z których zachodnie pod Janczycami i Strobicami zowie się strugą Sciegańską. Oba te ramiona łączą się pod Iwaniskami i płyną koło Krępy i Kamienicy. K. pod Konarami wchodzi w powiat sandomierski, płynie pod Pokrzywianką, Klimontowem, skręca ku połudn. pod Szymanowice i Nawodzice; od Królewic zwraca się ku wschod. , płynąc równolegle z Koprzywianką, do której wpada z lew. brz. za Dmoszycami, wprost Wójtostwa. Długosz zwie ją Krępa, inni mieszają z Koprzywianką ob. . Przyjmuje z lew. brz. strumienie pod Krępą od Modliborzyc i Kobylan, pod Kamienicami od Mydłowic, pod Pokrzywianką od Grocholic; z praw. brzegu pod Konarami od Swiniej Krzywdy, pod Pokrzywianką od Zagórzyc. J. Bliz, Klimonty 1. wś, pow. siedlecki, gm. i par. Mordy. W 1877 r. było tu 25 dm. , 171 mk. ; obecnie 33 dm. , 211 mk. ; 523 mr. obszaru. 2. K. , wś szlach, i włoś. , pow. łomżyński, gm. i par. Lubotyń. W 1827 r. było tu 12 dm. i 77 mk. klimonty, wś włośc, pow. wilejski, o 54 w. od m. Wilejki, 1 okr. adm. , gm. Radoszkowicze, przy b. drodze pocztowej z m. Ilii do m. Radoszkowicz, 5 dm. , 41 mk. praw. 1866. Kliinoutz, ob. Klimowce. Klimow 1. , mko i st. p. , pow, nowozybkowski gub. czemihowskiej, między stacyami Czurowicze i Nowozybków, o 131 w. od Czernihowa, 5430 mieszk. starowierców, trudniących się kołodziejstwem. 2. K. , ob. KlimowŹawod. Klimów, potok podgórski, na obszarze gm. Trzciańca, w pow. dobromilskim, wytryska w zach, stronie tejże gminy, kilku strugami na płn. wsch. stoku górskiego pasma Chwaniowa ob. t. II, 73, niedaleko góry Niedźwiedzie zwanej 618 m. , tworzącej płn. zach. kraniec tego pasma, ciągnącego się na płd. wsohód wzdłuż granicy pow. dobromilskiego i liseckiego lasko. Potok płynie z początku lasem, potem łąkami trzcianieckiemi na płd. wschód, zabierając liczne strugi, spływające z Chwaniowa. Poczem zwraca się na płn. wsch. u stóp góry Suszycy 528 m. i niezadługo skręca się na płn. zach. , a we wsi Trzciańcu pod kościołem przyjmuje kierunek płn. wsch. Pod folwarkiem tejże wsi zabiera z lew. brz. znaczny potok Rostokę, a zwróciwszy się poniżej. znowu na płd wsch. , zasila się potokiem nastającym w Krzywem, przysiołku Trzc; opuszcza tuż przed ujściem gm. Trzc. i na obszarze Wojtkowej wpada z lew. brz. do Wiaru. Długość tego nader krętego potoku czyni przeszło 8 kil. Nad dolnym biegiem z lew. brz. rozciąga się wzgórze lesiste Wielki Las 488 m. , a z pr. brz. nagie wzgórze Rajków. Z tego wzgórza spływają dwie pomniejsze strugi do K. Kliniowce, Klimoutz, wś na Bukowinie, powiat serocki, o 21 kii. od Seretu, ma 1187 mk. i paraf. cerkiew dyzunicką. Od czasu Józefa II jestto osada lipowianów. Klimowe dobra, las w zach. stronie wsi Polany, pow. żołkiewski, Klimowica, węg. Kelemenfalva, wieś w hr. bereskiem Węg. , 200 mk. H. M. Kliniowiczc 1. , wś w gm. Lebiodka, pow. lidzki, 4 okr. adm. , od Lidy w. 25, od Wasiliszek 22, dm. 7, mk. prawosł. 64 l866. 2. K. , wieś, pow. miński, w gm. siennickiej, nad rzeczułką położona, ma glebę dobrą, osad 15 i cerkiewkę. , 3. K. , wieś, pow. Słonimski, nad rz. Łukowicą, dopływem Szczary, między De reczynem a Zadworzem. Klimowicze, m. pow. gub. mohilewskiej nad rz. Tapką Kalinicą i Ostrem, o 20 w. od Soża, o 133 od Mobilewa, o 814 od Petersburga, w okolicy dość płaskiej i nizinnej. Mko ubogie, ma 2870 mk. , stacyą pocztową, 81 sklepów, 438 dm. , 2 cerkwie, 2 izr. domy modliiwy, 2403 dzies. ziemi miejskiej, targi tygodniowe, 24 czerwca jarmark. Był tu kościół katolicki i klasztor dominikanów już przed r. 1626. Niegrodowe starostwo klimowickie w wdztwie mścisławskiem podług metryk litewskich składało się z miasteczka Klimowicz z dobrami przyległemi, które od r. 1720 do 1758 były w nieprzerwanem posiadaniu rodziny Bielackich. Dopiero z mocy przywileju króla Augusta III z d. 8 sierpnia 1758 r. Fabian i Róża małżonkowie Bielaccy ustąpili tego sstwa Józefowi Hołyńskiemu, podstarościemu sądowemu mściaławskiemu, którego syn Jan był ostatnim posiadaczem tego sstwa, opłacając z niego kwartę w ilości złp. 388 gr. 28, a hybernę złp. 80. Powiat klimowicki gub. mohil. zajmuje wschodnią część gubernii, graniczy na płn. z mścisławskim, na wschód z rosławskim gub. smoleńskiej, na płd. z suraskim gub. czemihowskiej, na zachód z czerykowskim. Rozl. 3711 w. kw. Grunta w powiecie na przemian błotniste i zwirowate. Lasy rozległe lecz mniejszej wartości od czerykowskich. Powiat ten i czan Klimo Klimowiec sowski są najbezludniejsze i najbiedniejsze w gubernii. Mieszk, do 90000; r. 1863 było 84613. Z tej liczby 75938 prawosł. , 1905 kat. , 6769 izr. Parafia katolicka jedna w Łozowicy. Dzieli się powiat na 3 okręgi administr. , 14 gmin. Jeziór w pow, niema, błot dużo ale małych. Główna rzeka Soż płynie wzdłuż zach. granicy powiatu. Z jej dopływów główne Ipuć Biesiedź i Oster. Mka Krzyczew i Kościunowicze. Marszałkami powiatu klimowickiego od r. 1777 byli Ciechanowiecki Włodzimierz, Ciechanowiecki Ignacy, Ciechanowiecki Jan, Chmyzowski Michał, Glinka Leon, Hołyński Michał, Hołyński Joózef Feliks, Hołyński Józef, Hołyński Ignacy syn Jana, Komar Stanisław, Wołłowicz Marcyan. Dekanat klimowicko mścisławski rozciąga się na powiaty klimowicki i mścisławski gub. mohil. oraz miasto Smoleńsk. Parafij 3. Wiernych 4985. Kliniowiec, las w Dobrohostowie, pow. drohobycki, na płd. zach. od zabudowań wiejskich, na praw. brz. Kłodnicy, do której jego wody uchodzą. Najwyższe wzniesienie 414 m. Klimówka, ogród w pow. zasławskim, nad Horyniem, o parę wiorst od Zasławia, piękny ogród z łazienkami przez dra Dropsego urządzonemi, własność niegdyś Sanguszków, na cześć matki ks. Romana Klementyny nazwany. Klimówka 1, wieś, pow. grodzieński. Był tu klasztor dominikanów. Założyli go 1686 r. bracia Jaskołdowie Adam Bazyli skarbnik wołkowyski i Jan podczaszy witebski. 2. K. , wś w pow. sokólskim gub. grodz. , o 10 w. od Sokółki, miała kaplicę katol. par. Odelsk. Klimówka, ob. Lisa. Kliniówka, słoboda, pow bałcki, gm. Wielka Meczetna, par. Krzywe Jezioro. Klimówka, st. dr. żel. moskiewskokurskiej w gub. moskiewskiej. Klimowszczyzna, wieś i folw. , pow. augustowski, gm. Wołowieżowce, par. Teolin. Odl. 56 w. od Augustowa. Klimowszczyzna, wś w pow. dryssieńskim, własność Koniuszewskich, przedtem Żebrow skich, Swołyńskich, 600 dzies, ziemi dwors. Kaplica katolicka parafii Zabiały, wzniesiona przez Chełchowskiego w r. 1772 p. t. Prze mienienia Pańskiego. M. K. Klimowszczyzna 1. , wś rząd. nad rz. Turejką, pow. lidzki, 2 okr. adm. , o 53 w. od Lidy, 2 dm. , 17 mk. kat, 2. K. , okolica szlachecka, nad rz. Żyżmą, pow. lidzki, 5 okr. adm, , od Lidy w. 42. od Ejszyszek w. 32, dm, 3, mk. katol. 36 1866. KlimowZawod, wieś i b. st. poczt. przy dawnym trakcie z Wiaźmy do Juchnowa, o 24 w. od Juchnowa. Klimsa al. klimsowizna, to samo co Hejduki dolne, pow. bytomski. Klimuntka, os. , ob. Susłówka. Klimuntów, ob. Klimontów. góra, ob. Jutkówka, powiat myślenicki. Klimy 1. , wieś, pow. siedlecki, gm. i par. Mordy. Liczy 23 dm. , 119 mk. , 482 mr. 2. K. , ob. Klamy i Kliny, pow. radomski. Klimy Bejdy wieś w b. ziemi drohickiej, par. Przesmyki. Klimy 1. zaśc. szlach. nad Klimą, powiat oszmiański, 4 okr. adm. , 43 w. od Oszmiany, 1 dom, 36 mk. , z tego 30 prawosł, 6 katol. 2. K. , wś, pow. oszmiański, 4 okr. adm. , 53 w. od Oszmiany, 17 dm. , 155 mieszk. , z tego 73 prawosł. . 70 katol, 12 żydów 1866. Klin 1. os. , pow. sochaczewski, gm. i par. Młodzieszyn. 2. K. Branhowshi al. kol. Antonów, os. , pow. grójecki, gm. Promna, par. Wrociszew; 6 bud. , 95 mr. rozl. 3. K. ., os. , pow. brzeziński, gm. Popień, par. Jeżów; 1 dom, 9 mk. , 24 mr. rozl. 4. K. , ob. Pągów. 5. K, kol. , pow. kozienicki, gm. Tczów, par. Zwoleń. Odl. 33 w. od Kozienic, ma 121 mr. obszaru, 6. K. , os. włośc, pow. kozienicki, gm. i par. Policzna, od m. powiatowego 11, gruntu mr. 7, dom 1, mk. 3. 7. K, os. , pow. siedlecki, gm. Stara wieś, par. Siedlce. Niezamieszczona w spisie urzędowym z 1878 r. 8. K. Lekowski, os. , pow. ciechanowski, gm. Regimin, par. Lekowo, odl. 10 w. od Ciechanowa, ma 1 dom, 24 mk. , 30 mr. gruntu. 9. K. , os. leśna, powiat makowski, gm. i par. Krasnosielc. Br, Ch, Kii, w dok. Clin, nazwa góry w pow. wejherowskim, opodal wsi Kłonina i Messin, wspominana r. 1285 i 1288, obecnie nieznana. Czyt. Perlbach Pommerell. Urkunden, Klin, pod Namestem, wś w hr. orawskiem Węg. , 905 mieszk. Klin, miasto pow. w gub. moskiewskiej, nad rzeką Siestrą, 522 wiorst od Petersburga a 84 od Moskwy odległe, 7356 mk. Bank, stacya pocztowa, st. kolei żel. mikołajewskiej. Niegdyś dziedziczna posiadłość domu Romanowych. Klin, potok, lewy dopływ BystrzycySołot wińskiej, ob. Kłyn. Klin i. , wzgórze na wsch. krańcu Grzędy w pow. lwowskim. Jest to dalszy ciag Grzędnej góry. Najwyższe wzniesienie czyni 270 m. Na wschód zwęża się ono coraz bardziej, przechodzi do wsi Sieciechowa i opada ku wąskiej dolinie potoczku, płynącego pod nazwą Niedzielczyny, potem Młynówki a w końcu Pikułówki, i wpadającego do kanału rządowego. Na płn. i płd. od wzgórza leżą podmokłe doliny. Przez płd. , 2 kil. szeroką, płynie kanał rządowy 248 245 m. , przez płn, , jeden kil. szeroką, pot. Niedzielczyna 247 246 m. . 2. K, na pasiekach, grupa domów w Lesienicach, w pow, lwowskim. 3. K. al. Obydra, wzgórze, 395 m. wysokie, w płd. wsch. stronie Ma Klin starorobociański majowa, w pow. złoczowskim. 4. K, karczma w Manajowie, w pow. złoczowskim. 5 K. , ob, Czermcha, Lu. Dz. Klin starorobociański, szczyt tatrzański w paśmie granicznem między doliną Starej Ro boty a Raczkową. Według mapy spec. mon. austr. węg. , Z. 9. Gol. XXI, szczyt ten zowie się Wysokim wierchem, a południowy szczyt ramienia górskiego, odrywającego się od Wy sokiego Wierchu na południe, między wschodniem a zachodniem ramieniem doliny Raczkowej czyli między Gaborową i właściwą Racz kową doliną, zowie się Klinem 1569 m. . Mię dzy Kl. star. a Błyszczem ob. przełęcz Ga borów Zadek ob. . Wzniesienie szczytu 2170 m. szt. gen. . Br. G. . Klina góra, 240 m. wys. , w płn. wschod. stronie Rzeczycy, pow. Rawa Ruska. Klinas, os. , pow. szawelski, gm. łuknicka, 8 dzies. rozl. J. Godl, Klińce, wś, pow. owrucki, na płn. od Żuków nadNoryniem. W XVII w. monastyr. Klińce, fabryczne mko w gub. . czemihowskiej, na płd. krańcu pow. suraskiego; st. p. i wielka fabryka sukna Maszkowskiego; 7390 mk. , o 235 w. od Czernikowa. O 5 w. od K. leży fabryczna kolonia Nowe Meżyrecze. Klińcy, wś w pow. nowogródzkim, w pobli żu Niemca i sławnych Szczors, dziedzictwa Chreptowiczów, w gm. szczorskiej, ma osad około 70, w miejscowości żyznej, lud zamożny, korzysta z wzorowego gospodarstwa dworu szczorskiego. Al. Jel Klińcz, niem. Klinach, trzy posiadł, w pow. kościerskim a EL Wielki, niem. Cr. Klmsch, rycer. dobra i włośc. wś szlach. Do tutejszych dóbr należą folw. Jeziórki i Gościeradz, do wsi włośc. młyn wodny zwany Grenzmühle; gbur. jest tu 23, zagr. 2. Obszaru ziemi obejmuje ogółem mr. 5380, kat. 215, ew. 270, dysyd. 10. W miejscu jest szkoła ewangelicka, karczma, cegielnia; dm. 92. Parafia i poczta w Kościerzynie, dokąd odległość wynosi 1 milę. R. 1570 jest posiadaczem Węglikowski, roku 1766 Ignacy Węglikowski sędzia ziems. człuchowski; b KI. Mały, niem. KI. Klinsch, rycer. dobra, nad bitym traktem kościerskostarogro dzkim, 3 4 od Kościerzyny. Obszaru liczą mr. 2413, katol. 99, ew. 58. W miejscu jest szkoła elem. Parafia i poczta w Kościerzynie. Pierwszy znany przywilej na tę wieś pochodzi z r. 1295, odnowiony r. 1562. R. 1570 jest posiadaczem Powalski; c KI. Nowy, niem. NeuKlinsch, szlach, wś włośc, pół mili od Kościerzyny. Obsza. u liczy mr. 1459, gbur. 16, zagr. 1, katol. 106, ew. 82, dm. 21. Parafia i poczta w Kościerzynie, szkoła w Małym Klińczu. Klińczany, może Klęczany, wieś w pow. sokólskim gub. grodz. , o 22 w. od Sokółki. Klinde albo Klint. Tak mieszkańcy gubernii estlandzkiej zowią część wyniosłego brzegu południowego zatoki fińskiej, na wschód od Portu Bałtyckiego. Klinek, starożytna wieś poduchowna w po wiecie ihumeńskim, przy drodze wojennoko munikacyjnej, wiodącej z Uzdy, Dudzicz, Dakory do Ihumenia, tudzież przechodzących ta nowych traktach pocztowych z Ihumenia do Smiłowicz i Maryi Góry, stacyi dr. żel. libawsko romeńskiej. Ma zarząd gminy klineckiej, składającej się z 8 wiejskich starostw, 24 wiosek zamieszkałych przez 1718 włościan płci męskiej. Okrąg policyjny smiłowicki, okrąg sądowy ihumeński. Klinek posiada dwie cerkwie, z których jedna starożytna, pounicka, zdaje się na miejscu pogańskiego okopiska zbudowana, jak świadczy o tem dąb, olbrzymiej w pniu szerokości, tuż stojący. Klinek w XV w. należał do możnej rodziny Kieżgajłów, w XVII w. widzimy go ręku Zawiszów. Krzysztof Zawisza, w swych Pamiętnikach pisze o K. , wychwalając tu polowanie na grubego zwierza. Ponieważ K. należy do skarbu, lasy więc tutejsze zostały nieźle zachowane; wieś zamożna ma osad 50, stacyą pocztową, szkółkę gminną. Lud trudni się wyłącznie rolnictwem. Al. Jel. Klinek, folw. pryw. , pow. wilejski, o 42 w. od m. Wilejki, 1 okr. adm. , przy byłej drodze pocztowej z Wilna do Mińska, 1 dm. , 6 mk. Własność Swiętorzeckiego 1866. Klingbeck niem, dobra i os. , pow. świętosiekierski, st. p. Ludwigsort i Zinten. Klingbeil niem. ob. Chmielewo, Klinge niem. , ob. Klinka łuź. . Klingenberg niem. . 1. ob. Tleń. 2. K. , wś, pow. braniewski, st. p. Packhausen. Klingenwaide niem. , dobra, pow. lwowski na Szląsku, par. Lwów. Do nich należy kol. Nieder Stamnitzdorf z r. 1778 90. Klinger niem. , al. Klingermühle, pow. świecki, ob. Tleń. Klingerberge niem. , pow. świecki, ob. Tleń mały. Klingersberg niem. , dobra, pow. stołupiański, st. p. Mehlkehmen. Klingerswalde niem. , wś, pow. licbarski, st. p. Dobre Miasto. Kiingewalde niem. , wś, pow. zgorzelickij par. ew. NiederLudwigsdorf. Klinglacken niem. , wś, pow. welawski, st. p. Taplacken. Klingsporn niem. , dobra, pow. ragnecki, st. p. Ragneta. Klingspornswäldchen niem. , os, pow. rastemborski, st. p. Barten. Kliniki, 1 wś w pow. borysowskim, nieopodal rzeki Derażyny, przy gościńcu wiodącym ze Mściża do Wołczy i Begomli, ma osad 15. Okolice wzgórkowate; na wschód kotlina Berezyny. 2. K. , wś i dwa w pobliżu siebie leżące zaścianki, w północnozachodniej stronie powiatu ihumeńskiego, przy drodze wiodącej z miasteczka Bohuszewicz do miasteczka Smolewicz w borysowskiem, w gminie wierchmieńskiej. Wieś ma osad 26. Al Jelski. Kliniki, rus. Kłynyki, grupa domów w Bilczu, pow. drohobycki. Kiinina, szczyt w Pieninach, zwany także Osiczami lub Toporzyskową, nad Sromowcami; porosły lasem świerkowym. Br, G. Klininy, wś, pow. starokonstantynowski, par. Kupiel, leży nad rz. Grabarką, dopływem Słucza, ma kaplicę katol Roku 1867 miała 187 dm. Kliniszki, wś nad rz. Pilwą, pow. maryampolski, gm. Gudele, par. Skrawdzie, odl. 31 w. od Maryampola, ma 15 dm. , 102 mk. Jest tu st. dr. żel. z Kowna do Ejtkun, o 55 w. od Ejtkun. Klink niem. , Hojec, ob. Popielów. Klinka, niem. Klinge, wś serbska na dolnych Łużycach w pow. chociebuskim. Kościół ewangielicki, szkoła początkowa. W r. 1880 mie szkańców 376, prawie samych Serbów; mimo to w kościele nabożeństwo odprawia się tylko po niemiecku. A. J. P. Klinkenhaus niem. , wś, pow. rychbachowski, par. Rychbach, z ruiną zamku K. , który leżał już w obrębie miasta powiatowego. Klinki, 1. pow. płoński, gm. Kuchary, par. Królowo. Nie zamieszczone w spisie urzęd. z 1881 r. 2. K. , por. Gręzówka. Klinki, dwa dworzyszcza Kamionki lasowej, w płn. zach. stronie obszaru, pow. Rawa Ruska. Klinkmühle niem. , młyn wodny do dóbr NiederKühschmalz, pow. grotkowski Knie. Kiinkowice, niem. Koenigsberg, miasto na Szląsku austr. , pow. opawski, 850 stóp npm. wzniesione, ma 250 dm. , 2217 mk. , składa się z trzech części K. , Józefowice i Lagnau. Jest tu piękny kościół paraf. , zamek, sąd powiatowy. Okrąg sądowy K. obejmuje 17804 mk. , 3. 2 mil kw. rozl. Główne gminy Brawantice Brosdorf 1296 mk. ; Polanka 2383; Studzienka Stauding 1599 i Istebnik Stiebnig 1310 mieszk. Klinkówka, Klinówka, karczma na obszarze dworskim w Radłowicach, pow. samborski. Klinowaty, szczyt w Tatrach liptowskich, nad połączeniem się doliny Jamnickiej ob. z doliną Raczkową, tworzący południowy kraniec zachodniej ściany dol. Jamnickiej, która od szczytu Płaczliwego 2126 m. w głównym grzbiecie ciągnie się zrazu na południe po Wielki Wierch czyli Baraniec 2184 m. , a stąd na południowy wschód przez Gładki 2949 m. po Klinowaty. Wzniesienie 1561 m. npm. Sz. g. 49 8 55, dłg. g. 37 26 45. Br. G. Klinowiec, potok w obr. gminy Cerkowny, w pow. Dolina, uchodzi w tejże wsi po kró tkim biegu, bo 2 kil. i pół wynoszącym, da Luszanki z lew. brzegu. Br. G. Klinówka, wś, pow. miechowski, gm, Michałowice, par. Więcławice. Klinówka, ob. Minkówka. Klinówka, potok liptowski, wypływa z pod Gładkiego 1949 m. , ob. , na południowym jego stoku, płynie na południe i połud. zach. i u wsch. stóp wzgórza Martyńca 849 m. do Ternowca, prawego dopływu Wagu. Długość biegu 6 kil. Br. G. Klinowo, wś, pow. kalwaryjski, gm. i par. Lubów, odl. 14 w. od Kalwaryi, ma 10 dm. , 81 mk. Klinsch niem. , dobra, pow. kościerski, ob. Klińcz. . Klinthenen niem. , wś i leśnictwo, pow. gierdawski, st. p. Gierdawy. Kliny, i. kol. , pow. łęczycki, gm. i par. Grabów. Należy do wsi Sławęcin ob. . 2. K. , wś włośc, pow. opoczyński, gm. i par. Opoczno, odl. 4 w. od Opoczna, ma 17 dm. , 107 mk. i 362 mr. obszaru. 3. K, folw. , pow. lubelski, gm. Zemborzyce, par. Abramowice. 4. K. Kraczewskie, ob. Kraczewice. 5. K. , por. Januszewice i Klamy. Kliny, wś, pow. wilejski, o 11 w. od m. Wilejki, 2 okr. adm. , 9 dm. , 104 mk. Kliny, 1. osada, pow. ostrzeszowski, 11 dm. , 114 mk. ; należy do kolon, i gm. Ostro wiec. 2. K, olędry, pow. poznański, 13 dm. , 145 mk. , 81 ew. , 64 kat, 48 analf. Poczta w Owińskach; st. kol. żel. i telegr, w Poznaniu o 10 ML M. St. Klinzkau niem. , dobra, r. 1866 tak przezwane, ob. Klęczkowo. Klipphausen niem. j, kol. do dóbr Pawonków, pow. lubliniecki. Klipschen Klein al. Klein Oschkmnen, wś, pow. ragnecki. st. p. NeuArgeningken. KlipschenRoedszen niem. , wś, pow. tylżycki, st. p. NeuArgeningken. Klipsien niem. , 1 al. JanuszenGoere, wś, pow. kłajpedzki, st. p. Dawillen. 2. K. al. Petruschen niem. , wś, pow. kłajpedzki, st. p. Kłajpeda. Klischau niem. , część wsi OberMahljau, pow. trzebnicki. Klischczow niem. , ob. Kliszczów. Klischen niem. , 1. wś i folw. , pow. kłajpedzki, st. p. Prekulsk. 2. K. , wś, pow. piłkalski, st. p. Schillehnen. 3. K. al. Budupoehnen, wś, pow. ragnecki, st. p. Szillen. 4. PeterK, al. GrossGrahtppen, wś, pow. szyłokarczemski, st. p. Szyłokarczma. Klischt niem. , folw. , pow, międzyrzecki, należy do dom. Kurska Kurzig. Klisehwethen niem. , wś, pow. ragnecki, st. p. Szillen. Kliniki Klisino Kli Klisino, niem. Klenzen, wś w pow. słupskim na Pomorzu. Klisnowopoawdruwie, folw. , pow. szawelski, par. janiska, 12 włók dobrej ziemi, W ręku obcych. J Godl Klisów, ob. Kliszów. i Kije. Kliszańce, wś i folw. , pow. święciański, 1 okr. polic, mk. kat. 38, starowierców 37, dm. 8 1866, od Święcian 8 w. Kliszczaki, ród góralski, należący do gó ralszczyzny zachodniego skrzydła Karpat, osa dzili się w powiecie myślenickim, w dolinie Ra by i w dolinach zachodnich jej lewych do pływów, t. j. Trzebuńki, Łętówki i Krzeczówki, w 14 osadach Stróży, Pcimiu, Lubniu, Tczynie, Krzeczowie, Łętowni, Skomielni czar nej, Bogdanówce, Trzebuni, Więcioroe, To karni, Więcierzy, Krzeczonowie i Zawadzie. Od zachodu graniczy ten ród z Babiogórcami, od południa i wschodu z Zagórzanami, od któ rych oddziela ich wyłom Raby, a od północy z Lachami, bo wszystkie osady poniżej pół nocnej granicy góralszczyzny położone nazy wają się u górali lackiemi osadami. Nazwę swą uzyskali od pobratymczych rodów góral skich przez szyderstwo dla różnicy w stroju, a głównie od wąskich w kliszcz kleszcz ścią gniętych spodni. Zowią ich także Góralami ob. od Łętowni. Liczba ich wynosi obecnie około 16, 193. Jestto przeważnie lud biedny. Tru dnią się głównie dowozem materyału budulco wego, jako łat, krokwi, desek, gontów i t. d. , który obrabiają sami, zakupiwszy poprzednio surowy materyał. W zimie zaś puszczają się na kwiczoły. Lecz najchętniej przewożą oni sól z Wieliczki do Jordanowa. Br. G. Kliszcze, wś, pow. kobryński; na płn. zach. od Janowa. Klisczówka, Kliszczów, wś, pow. winnicki, nad Bohem, na pograniczu pow. bracławskiego, gmina i par. Tywrów; mieszk. 424, domów 76, ziemi włośc. 595 dzies. , dworskiej 324 dzies. Cerkiew pod wezwaniem N. P. na miejscu, 826 wiernych i 72 dzies, ziemi. Młyn wodny i przeprawa promem przez Boh. Lr. M. Kliszczów 1 wś i dobra, pow. toszeckogli wioki, par. Laband przy drodze z Gliwic do Ujazdu. Wś ma 42 dm. 18 bud. , 366 mk. , W tem 2 ewang. , 31 osad, 578 mr. gruntu. Folw. 2312 mr. gruntu, w tem 1910 mr. lasu. 2 K. , wś, pow. rybnicki, par. Susecz, przy szosie żórawsko pszczyńskiej, o ćwierć mili na wschód od Żórawia, w okolicy źródeł Rudy. Ma 88 osad, 399 mk. , w tem 7 ewang. , 53 dm, , 41 bud. , 2858 mr. rozl. , 3 młyny poza obrębem wsi. Klisze 1 pograniczny posterunek, pow. kaliski, gm. Ostrów kaliski, par. Giżyce, odl. od Kalisza w. 26 i pół, dm. 1. 2 K. , folw. , pow. władydawowski, gm. Giełgudyszki ob. , par. Szaki W 1827 roku było tu 5 dm. , 92 mk; obecnie ma 102 mk. Elisie 1 folw. , pow. szawelski, parafia okmiańska 23 włóki rozl. Własnośó Dowgierda po Bohdanowiczach, którym się dostała z eksdywizyi tryskiej Ksawerego Chomińskiego. 2 K. , folw. tamże, włók 4, dziedzictwo Jan kowskich. 3 K, , folw. tamże, włók 3, własność Ożyńskich. 4. K. . wś, pow. szawelski, gm. okmiańska, 25 osad, 52 dzies, ziemi, Klisiebłoto, zaśc. rząd. , pow. wileński, 2 okr. adm. , o 46 w. od Wilna, 1 dm. , 13 mk katol. 1866. Kiszewa ob. Kleszczewo. Kliszewo, K iszowo, wś, istniała w par. Kościelna Wieś pod Kaliszem Łaski, Lib. benef. II, 41. Kliszki, wś rząd. , pow. wileński, 6 okr. adm. , o 11 w. od Wilna, 10 dm. , 117 mk. katol. 1866. Kliszów lub Klisów, wś, pow. pińczowski, gm. Kliszów, par. Kije. Leży przy drodze bitej z Jędrzejowa do Chmielnika, niedaleko od Nidy. Posiada urząd gminny. W 1827 r. było tu 19 dm, , 207 mk. W XV wieku wieś ta była własnością Dziewesiusza h. Jelita i Mniewskiego h. Nieczuja Dług. I 455, później należała do Lanckorońskich. Dnia 19 lipca 1702 r. , zaszła pod K. bitwa pomiędzy wojskami szwedzkiemi Karola XII, popierającego sprawę Stanisława Leszczyńskiego, przeciwko Augustowi II, dobijającemu się o tron polski. W bitwie tej brało udział 20, 000 Szwedów, sasów zaś było 15, 000 i do 700 szlachty polskiej wraz z wojskiem koronnem pod Hieronimem Lubomirskim, hetmanem wielkim koronnym. August II rozerwane swoje szyki po trzykroć zgromadzał i nacierał; po trzykroć też odparty został. Obaj królowie, mężni i waleczni, długo sobie wzajemnie wydzierali zwycięztwo, lecz Szwedom stateczniej szczęście posłużyło. Polacy, niekorzystnie postawieni, wcale nie byli czynni; wreszcie ustępować poczęli, bardziej z niedowierzania sasom, aniżeli mocą przymuszeni. Legło sasów przeszło 2, 000 i generał Marwitz, pojmano zaś 1, 700; kassa, znaczne zapasy żywności, sprzęty obozowe i 48 dział, nie mogąc być uprowadzone przez błota i trzęsawiska, zwycięzcom się dostały, jakoteż i 200 kobiet, powiększej części żon wojskowych saskich; utrata Szwedów wynosiła 1, 200 ludzi, tak rannych jak zabitych, między ostatnimi waleczny i cnotliwy książę holsztyński na Gottorpie, szwagier królewski. Dotąd jeszcze pod Kliszowem znajdują kule, bagnety i inne ślady tej bitwy, w które to pamiątki sadzawka jedna szczególniej obfituje. Dobra K. składają się z folwarków K. , Macieryż, Rombów i attynoncyi Pysk. Rozl. wynosi 1522 m. Folw. Kliszów grunta orne i ogrody m. 192; łąk m. 101; pastwisk m. 18; lasu m. 559; nieużytki i place m. 37, razem m. 908. Bud. mur. 4, drew. 3; płodozmian 12polowy; folw. Maeieryź grunta orne i ogrody m. 128 pastw. m, 53, nieużytki i place m. 25, razem m. 195; bud. mur. 2, z drzewa 3; płodozmian 12po lowy; folw. Rembów grunta orne i ogrody m. 193; łąk m. 106; pastwisk m. 9, rozmaite przestrzenie m. 110, razem m. 419. Bud. drew. 5; płodozmian 6polowy; w r. 1881 attynencyą Pysk z przestrzenią m. 152 po wyciętym lesie odłączono. Dobra powyższe do r. 1874 stanowiły jednę całość z dobrami Motkowice. Gmina K, należy do s. gm. okr. I w Pińczowie, gdzie i stac. poczt. Obszaru liczy 13523 m. i 3731 mk. 1867, Kliszów, wś na prawym brzegu Sanu w pow. mieleckim, par. rzym. katol, w Pysznicy, w okolicy równej, piaszczystej, pokrytej sosnowemi lasami. Nazywają tę wieś także Kłyszow i Kłyżów. Liczy 764 mieszk. rzym. kat. Więk. pos. ma 16 m. roli i 135 m. lasu; mn. pog. 989 m. roli, 471 m. łąk, 260 m. past. i 24 m. lasu. Graniczy na północ z Pysznicą, na południe z Zarzycami. Przez wieś prowadzi droga gminna z Ulanowa do Jastkowic. Kliszów ob. Kłyszów, Kliszów, niem. Klieschau r. 1409 Kleschau, 1470 Klischau, wś, pow. sztynawski, parafia Raudten. Kliszowa kolonia, niem. Barkkausen, kolonia we wsi Nasale, pow. kluczborski, o 1 2 mil od Byczyny, r. 1770 przez obyw. Stwolińskiego założona. Ma 8 osad po 9 mr. rozl. Kliszówka, nazwa części wsi Kamesznicy, w pow. żywieckim. Ob. Kamesznica. Kliszowo, ob. Kliszewo. Kliszyn. Tak Łaski Lib. ben. I, 505 zowie Kliżyn, Klizin dzisiejszy. Klitecki staw, ob. Jakimczyce i Klicko. Klitenka, mylnie Kliteńce, Klitynka, wś, pow. Winnicki, w północnowschodniej części tegoż ptu, na pograniczu kijowskiej gubernii, nad rzeczką Rudą, gmina Małe Kutyszcze, parafia katolicaka Ostróźek, mieszk 400, w tej liczbie 22 jednodworców; ziemi włośc. 505 dzies, dworskiej 964 dzies. , domów 67. K. należała dawniej do ordynacyi ostrogskiej, aktem kolbuszowieckim dostała się Lubomirskim, potem należała do klucza Glińskiego, do hetmanowej Rzewuskiej, dziś przez kupno własność Bronisławy z Chojeckich Hulewiczowej. M W. Klitenka, wś, pow. berdyczowski, paraf. machnowiecka, zarząd gminny w Bystrzyku, 408 mk. , w tem 50 katol. Ziemi 796 dzies. K. należała w przeszłym wieku z Frydrowem do sędziego żytomierskiego Dubrawskiego. Po zajęciu kraju skonfiskowana, darowaną została przez Katarzynę II Pafnutiewowi; od tego przeszła w spadku na Teklę MusinPuszkin, która sprzedała ją 1850 r. Uziembłowej. Do r. 1863 w całym pow. berdycz. tylko K. była w posiadaniu rossyjskiem. M. W. Klitenka, rz, , dopływ Hnyłopiaty w pow. berdyczowskim. We wsi Policzyńcach rozle wa się w spory staw a uchodzi we wsi Bystrzyku. E. R. Klitna, wś, pow. starokonstantynowski, par. Bazalia, u zbiegu rz. Zajączka z rz. Słuczą, R. 1867 miała 84 dm. M. O. Klitschdorf niem. , wś i dobra nad Kwisą, pow. bolesławski na Szląsku, par. Birkenbrück ma bardzo staroź. kościół katol. filialny. Klitscherei lub Kitschvorwerh niem. , ob. Peterklucz, folw. , pow. Wachowski. Klitten niem. , dobra, pow. frylądzki, st. p. Domnowo. Klitten niem. , ob. Kljetno łuż. Klitynka, wś nad rz. Rudą, ob. Klitenka, Klityszcze, wś, pow. lityński, nad Bohem, gm. i par. katol, do Chmielnika, od m. powia towego Lityna odległa w. 20, dm. 75, miesz kańców 1132, ziemi włośc. 1037 dzies. dwor. z Kuryłówką 2310 dzies. , duże murowane młyny. Wś ta należała do star. chmielnic kiego, do tak zwanych wsi bojarskich; w czasielustracyi kaszt. kamien. Humieckiego władali nią prawem doźywotniem Klityńscy, na mocy konsensu króla pod Smoleńskiem w 1610 r. Następnie otrzymał ją na własność wraz z całem starostwem chmielnickiem kanclerz Bezboi odko, od którego K. nabył Dyonizy Iwano wski, a dziś w posiadaniu wnuka jego Adama Orłowskiego. Dr. M. Klitikau niem. , ob. Kliczkowy. Kliwa, ob. Klewa. Kliweczki, folw. , pow. poniewieski, 1 okr. adm. , o 5 w. od st. dr. żel. Poniewieź, 160 dzies. rozl. , własność Sikorskiej. Kliwenliof niem. i Kalnzeem niem. , dobra w Kurlandyi, . pow. mitawski, parafia Mitawa. Kliweszki, węg. Klocskofalva, wś w hr. be reskiem węg. , nad rz. Latorczą, lasy dębowe i bukowe, 91 mk. H. M. Kliwiński potok, potok górski w Karpa tach lesistych, wytryska ze źródeł leśnych, z pod góry Kozanowca; płynie lasem na północ, tworząc granicę między Różanką niżną i Sławskiem, w pow. stryjskim, na przestrzeni 2 kilm. , a wchodząc na obszar Różanki niźnej zwraca się na wschód, i wpada do Różanki z lewego brzegu. Długość biegu 3 kil. Od wsch. i połud. brzegu oblewa stopy góry Szpylaka 839 m. , a od zach. i płn. brz. wznoszą się Płaj 876 m. i Demkowiec 824 m. . Na ma pie Galicyi Kummersberga, sekc, 43, zowie się ten potok Kliwywski. Br. G. . Kliwka, dom koło Seneczowa, pow, doliniański, obszar dworski Wełdzirz. Kliszów Klon Kliwodyn Klokowsruh Klokot Klokoczów Klok Klojszn Klodz Klodtk Klod Kloczk Klocó Klock Kloc Klocbud Kliwodyn, na Bukowinie, pow. kocmański o 2 kil. od m. Kocmanu, ma 1424 mk. i par. cerkiew dyzunicką, Klix niem. , ob. Kluksz łuż. . Kllzin, ob. Kliżyn. Kliżowiec, karczma na. obszarze dworskim Jawory, pow. turczański. Kliżyn al. Klizin al Chaba, w dok Kliszyn, wś i folw. , pow. noworadomski, . gm. Przeręb, par. Kodrąb. Leży na lewo od drogi z Radomska do Przedborza. Ma 35 dm. , 333 mk; 1300 m. obszaru, w tem 870 ornej roli. Jest tu huta szklana z produkcyą na 109080 rs. , zwana raz Kliżyńską, to znów Przerębską hutą. Folw. K. oddzielony 1859 r. od dóbr Rdułtowice. Kloben niem. , os. młyn. , pow. morąski, st. p. Reichau. Kloboschin, Klohoischin niem. , ob. Kłolucm. Kłobuk dok. , ob. Kłobuk. Kloc, niem. Klotz, wś włośc, pow. kościerski, nad jeziorem, w piaszczystej i błotnistej okolicy. Obszaru liczy mr, 925, kat. 23, dm. 2, posiadł. 1. Parafia Wiele, szkoła Piechowice, poczta Kalisz. Odleg. od Kościerzyny 2 i pół mili. Na własność wydana została tu wieś przywilejem z Gdańska 1 kwietnia roku 1820. Klocbudy, niem. Klotzbuden, wś włośc, pow. złotowski, w bagnistej okolicy, 1 1 4 mili od m. Sępolna i Więcborka. Obszaru liczy mr. 800, bud. 16, dm. 4, ew. 36. Parafia i poczta Więcbork, szkoła Wielowicz. Osada ta, po niem. także Klotzdorf zwana, została nowo założona po połowie XVIII w. na wykarczowa1 nym lesie. W przywileju z r. 1767 dodają, jako ziemię co tylko do uprawy przysposobiono. Wydana była ta wieś gburom w dzierżawę za 150 zł. , należała do kluczą sępolskiego w dobrach hr. Potulickiego. Ob. Schmitt, Der Kreis Fiatow, str. 116 i 264. Kś. F. Klocek, niem. Klotzek, wś włośc, po wiat tucholski, między dwoma jeziorami, w okolicy lesistej i piaszczystej. Obszaru liczy mr. 977, bud. 29, dm. 13, kat. 85, ewan. 14. Parafia Sliwice, szkoła Ligmunt, poczta Tu chola. Kś. F. Klochowice, niegdyś Saliok, folw. do Gronowic, pow. sycowski. Klocken niem. , al. LabeikKlocken, wś, pow. nizinny, st. p. Kaukiejmy, Klocówka, wś, pow. tomaszowski, założo na w r. 1870 na porębie, ma 6 dm. , 30 mk. , 44 m. gruntu. S. S. Kloczki, wś na płn. od rz. Noryń, powiat owrucki. Klodebach niem. , r. 1399 Clodebok, 1742 r. Gloterbach wś i sołectwo, pow. grotkowski, ar. W. Karłowice. Wś ma 120 dm. , 116 bud. 692 mk. , w tem 5 ewang. , 83 osad, 3165 mr. rozl. Sołectwo ryc ma 433 mr. rozl. W obrębie gminy K. leży jedna osada, na której przed wojną 3Oletnią istnieć miała wś zwana Taschwitz. F. S. Kloden niem. , ob. Kłoda i Kłodnia. . Klodnitz niem, , ob. Kłodnica i Kłodnice. Klodno niem. , jezioro, pow. kartuski, ob. Modno, Klodtken niem. , wś, pow. grudziąski, ob. Kłódka Klodzina niem. , pow. lubawski, ob. Kłodzina. Klodzino dok. , ob. Kłodzin. Kloeschoewen dok. , ob. Kleszczewo. Kloesterchen niem. , pow. kwidzyński, ob. Klasztorek. X F. Kloetzen niem. , dobra, pow. kwidzyński, ob. Klecewo. Klogehnen niem. , wś, pow. morąski, st. p. Libsztat. Klohnen niem. , wś, pow. piłkalski, st. p. Rautenberg. Klojsznice, ob. Kleischnitz niem, . Klokiszki al. Kłokiszki, wś, pow. maryampolski, gm. Chlebiszki, par. Preny. Odl. 3 w. od Maryampola, ma 3 dm. , 34 mk. Klokoczów, ob. Witków. Klokotschin niem. , ob. Kłokocin. Klokowsruh niem. , ob. Gozdawa. Klokuczka, przedmieście Czerniowiec, mk. 3320. Klokuczka, rz. , prawy dopływ Prutu na Bukowinie. Klonibiki, ob. Kłąpki. Klon, koi. , powiat wieluński, gm. Kuźnica Grabowska, par. Kraszewice, Odl. 36 w. od Wielunia, ma 26 dm. , 312 mk. , 38 osad, 1152 mr. gruntu. Klon 1 niem. Klonn, os. do Kloni, powiat chojnicki, ma bud. 6, dm. 2, katol. 22Parafia Nowa cerkiew, szkoła Kłodawa, poczta Rytel. 2. K. , niem. Liebenberg, wś kościelna, pow. szczycieński. Blisko polskiej granicy na pruskopolskich Mazurach; ztąd bierze struga Rozoga źródła, dopływ Skwy. Jak utrzymuje dr. Toppen, Gesch. Masurens, okolica tutejsza zaludniła się i wieś K. powstała około po łowy XVII wieku i to przez osadników polskich, katolickich, którym książę pruski Zygmunt niejakich praw użyczył. R. 1730 było tu gburów 64, z tych katol. 54. Szkoła także wtedy istniała. Dotąd jest ta wieś przeważnie polska i katolicka, ludność odznacza się odrębnym ubiorem i zwyczajami. Kościół katolicki założono tu r. 1861. W okolicy, pomiędzy mazurami protestanckimi, istnieje dość liczna sekta luterska, która się zowie świętą i chce być bardzo pobożną; zgromadze nia religijne odbywają po domach prywatnych. Klona dok. , ob. Kłonna. Klona, ob. Elena. Klonau niem. , Klonaw dok. , ob. Klonowo, Klonczen niem. , wś. pow. bytomski, ob. Kłoniczno. Kłonia 1. wś włośc, nad rz. Brdą, pow. chojnicki, w okolicy piaszczystej i lesistej, 3609 mr. obszaru, 25 bud. , 13 dm. ; 116 katol. ; par. Brusy, szkoła Giełdon, poczta Rytel. 2. K. Wielka, niem. Gr. Klonia, rycer. dobra, pow. tucholski, blisko granicy złotowskiego pow. Obszaru liczą mr. 2859, bud. 80, dm. 20, kat. 215, ew. 91; par. Wałdowo, szkoła w miejsca, poczta Kamienica. R. 1617 jest w K. dziedzicem Reinhold Heidenstein, 1695 Gorczyński, od końca przeszłego wieku, aż do połowy XIX Kossowscy. Oddawna istniał tu kościół św. Stanisława męcz. , patronatu prywatnego, parafialny. R. 1617 otrzymał nadto filią w Zalesiu, tak, że do parafii klońskiej należały teraz W. i M. Kłonia, Zalesie, Pamiętowo, Skarpy, Adamkowo i Karczewko. Proboszcz posiadał 2 włóki w K. i 2 w Zalesiu, Były te okolice kiedyś daleko gęśoiej zaludnione; w W. Kloni np. mieszkało przed wojnami szwedzkiemi oprócz folw. i zagrodnikow, gburów, coloni, zwykle 26. R. 1617 jest tu prob. Marcin Lwowetius. R. 1665 dziedzic i patron Gorczyński budował nowy kościół. R. 1725 dla braku księży przyłączono kościół jako filią do Wałdowa. R. 1839 landrat Kossowski, dziedzic i patron tutejszy, z nowa prawie kościół naprawił, który Jan Nep. Marwicz, ówczesny prob. i dziek. tucholski, później biskup chełmiński, d. 8 marca konsekrował, R. 1849 nabył dobra klońskie Fryderyk Hiller von Gärtingen, niemiec i protestant. Kościołek bez opieki teraz coraz bardziej podupadał. Od r 1856 nie można w nim było więcej odprawiać nabożeństwa. R. 1871 d. 19 czerwca silny wicher obalił i do szczętu pogruchotał lichą już ruinę. Krążyły teraz pogłoski, że Hiller sprowadzi robotników i luterski kościół wystawi, o katolickim nie chciał nic wiedzieć. R. 1873 landrat chojnicki, pod zagrożeniem egzekucyi przymusowej, nakazał dziedzicowi, żeby bezzwłocznie budowę nowego kościoła katol. rozpoczął i aż do października roku przyszłego dokończył. Tymczasem Fryderyk Hiller umarł w sierpniu r. 1873, a syn jego i dziedzic Rudolf Ton Gärtingen także budowę odwlekał. R. 1878 nareszcie zawarł ugodę tak z świecką jak i duchowną władzą, podług której zrzekł się prawa patronatu, opłacając je sumą 10, 000 m. Ze względu na ubóstwo parafian postanowiono kościół ostatecznie wtedy dopiero budować rozpocząć, kiedy zapłacona suma dojdzie do wysokości 18000 m. Cmentarz bywa starannie utrzymy, wany. Rola plebańska została do folwarku r. 1867 odprzedana za 6000 tal. Ob. Utracone kościoły w dyecezyi chełmińskiej, str. 313. . K. Mała niem, KlKlonia, 2 posiadłości, pow. tucholski, przy granicy pow. złotowskiego a rycer. dobra, liczą obszaru mr. 507, bud. 7, dm. 2, katol. 15, ewan. 25. Parafia Wałdowo, szkoła. K. Wielka, poczta Kamienica; b włośc. wś, obszaru mr. 3208, bud. 69, dm. 25, katol. 18, ew. 244. Reszta ob. a. . Kś. F. Kloniczki, kol. , pow. wieluński, gm. Nara mnice, par. Lututów; odl. 16 w. od Wielunia; ma 11 dm. , 92 mk. Kloniny, wś w dek. starokonstantynowskim, z kaplicą katol. parafii Kupiel. Kloniszki, wś, pow. maryampolski, gm. Balwierzyszki, par. Preny; odl 28 w. od Maryampola, ma 6 dm. , 47 mk. Klonisznitza niem. , ob. Kłonkcznica, Klcinitz niem. , r. 1305 Cloniz, może Kłonice, wś, pow. jaworski na Szląsku, parafia. OberPoischwitz. Klonu niem. , pow. chojnicki, ob. Klon. Klonna 1. wś, pow pińczowski, gm. Opatowiec, par. Korczyn stary. 2. K, , ob. Kłonna. Klonofken niem. , ob. Klonówha, Kloaorajść, wś, pow. suwalski, gm. Jeleniewo, par. Kaletnik; odleg. 11 w. od Suwałk. W 1827 r. było tu 18 dm. , 89 mk. ; obecnie 21 dm. , 158 mk. Klonów, por. Klonowa, Klonowo, Kłon. ,. Klonów, 1. folw. i Klonówek, wś i folw. , pow, turecki, gm. Ostrów Warcki, par. Jeziorsko, odl. 26 w od Turku, KL folw. ma 4 dm. , 92 mk, Klonówek folw. 3 dm. , 35 mk, , zaś Kl. wś 9 dm. , 313 mk. Folwark Kl. v. Czerniaków, rozl. mr. 793, grunta orne i ogrody mr. 513, łąk mr. 7, lasu mr. 126, zarośli mr. 94, nieużytki i place mr. 53; bud. mur. 3, z drzewa 12, płodozmian l2polowy; wś Klonów osad 15, z gruntem mr. 22. Folwark Klonówek albo Klonów Mały; podług wiadomości z r. 1866 rozl. ma wynosić około nr. 500; folwark ten w r. 1844 oddzielony został od dóbr Klonów v. Czerniaków; wieś Klonówek osad 19, z gruntem mr. 37. , 2. K. , wś, pow. kielecki, gm. Bodzentyn, par. Wzdół. W 1827 r. było tu 15 dm. 129 mk. 3. K wś i folw. nad rz. Ścielec, pow. miechowski, gm. i par Racławice, odl. 14 w. od Miechowa. W 1827 r. było tu 23 dm. , 144 mk. , obecnie 178 mk. , 21 dm. , 25 osad włośc, 171 mr. włośc W XV w. K. był własnością klasztoru klarysek w Krakowie. Było tu wtedy 25 łanów kmiecych, 4 zagrodników, karczma, młyn, folw. klasztorny, sołectwo 2 łany i dwa folwarki szlacheckie. Kmiecie płacili po 9 skojców z łanu, 30 jaj, 2 kapłony i 2 sery, odrabiali pańszczyznę i powaby. Karczma dawała 2 kopy dochodu, Folwarki były wła Klonó Klon Klona snością Jakóba Wojszyka i Jana Skórki h. Ostoja Dług. , I136, II 79 i III 65, 333. Folwark Ki. rozl. mr. 1093, grunta orne i ogrody mr. 291, łąk mr. 7, pastw. mr. 8, lasu mr. 770, nieużytki i place mr. 9, bud. mur. 2, z drzewa 4, płodozmian 9polowy. Folwark powyższy w r. 1876 oddzielony od dóbr Karkocice. 40 K. , al. Kłonów, wś i folw. , pow. radomsk, gm. Kuczki, par. Skaryszew, odl. 15 w. od Radomia. Klonów ma 41 dm. , 420 mk. , 687 mr. ziemi włośc, i 277 mr. dworsk. Klonówek zaś posiada młyn wodny, 35 dm. , 269 mk. , 960 mr. ziemi dworskiej, 404 m. włośc. W XV wieku Klonów Większy był dziedzictwem Michała i Jakóba h. Habdank. zaś Klonówek czyli Klonów Mniejszy należał do Stanisława Gniewosza h. Zgraja Dług. I 305 i II 528. Dobra Kłonów składają się z folwarków Kłonów i Kłonówek, wsi Kłonów, Kłonówek i Józefatka. Rozległość wynosi mr. 1457; folw. Kłonów grunta orne i ogrody mr. 184, łąk mr. 60, pastw. mr. 22, lasu mr. 458, nieużytki i place mr. 11, razem mr. 735; bud. z drzewa 12; folw. Kłonówek grunta orne i ogrody mr. 510, łąk mr. 84, pastw. mr. 112, nieużytki i place mr. 16, razem mr. 722; bud. mur. 5, z drzewa 13. W niektórych miejscowościach znajdują się pokłady torfu; wieś Kłonów osad 31, z gruntem mr. 590; wś Kłonówek osad 29, z gruntem mr. 496; wś Józefatka osad 14, z gruntem mr. 176. Br. Ch. Klonów, zaścianek poleski w powiecie ihunieńskim, w gminie bieliczańskiej, nad rzeką Klonówką, przy drożynie wiodącej z Berezówki do Kotowa. , ma osad 4, grunta lekkie, łąki dobre. Al. Jelski, Klonów, folw. , pow. drysieński, zwał się niegdyś Tomaszów, dziedzictwo kolejno Bo browskich, Szczyttów, Szadurskich, Cząchowiczów, 124 dzies. rozl. A. K. Ł. Klonowa 1. , wś i os. włośc, pow. sieradzki, gm. i par. Klonowa. Odl. 33 w. od Sieradza. Posiada kośc. paraf. drewniany z XVIII w. , urząd gminny, szkołę początkową. W 1827 r. było tu 125 dm. i 1177 mk, obecnie K. z os. włośc. K. poduchowna i pustkowiami Borek, Kiełbasy, Mokrasy, Bogusy, Swiątki, Liski, Sójki, Wrony, ma l63 dm. i 1574 mk. Dobra rządowe K. w par. Uników podług wiadomości z r. 1839 składają się z wsi Klonów, Leliwa, Lipicze, Kurnica Zagrzebska, Kurnica Błońska, Kurnica Błotna, Owieczki, Godynice, Sokolenie, Wólka Klonowska, Czartorya, Brąszewice; folwarków Górka Klonowska, Kuźnica Zagrzebska, Brąszewice, sołectwa w Brąszewicach i Godynicach; młyny wodne 4, rozl. miała wynosić około mr. 13440. Dobra powyższe uległy znacznej zmianie w skutek rozdania na donareye. W dobrach K. jest dziś gorzelnia parowa na dużą skalę, tndzież fabryka szkła sukcesorów Lauterbacha. Robotników do 350, produ kcya roczna około 150000 rs. Glinka i potaż sprowadzane są z zagranicy na sumę 22000 rs. rocznie. Leśnictwo rządowe K. ma 3 straże Klonowa, Salamonów, Szadek. Par. K. dek. sieradzki, 2844 dusz. Gmina K. należy do są du gm. okr. II w Brąszewicach, st. poczt. w Lututowie. W gminie 2 szkoły, huta szklana, gorzelnia, tartak, trzy młyny. Obszar gminy wynosi 12338 mr. , ludność 6222 głów. W skład gm. wchodzą Klonowa, Kiełbasy, Bo rek, Mokrasy, Swiątki, Bogusy, Liski, Sójki, Wrony, Kupisze, Młostki, Stapiochy, Bery, Szale, Jędrasy, Olender, Tomaniki, Pawełce, Pase, Ciołuch, Depa, Trzeciaki, Huzarki, Kape, Stępin, Cichorz, Bednarze, Grzyb, Leliwa, Owieczki, uników kapitulny, Klonówka, Lary, Urbany, Czekąje, Zgórniaki, Piła, Kuźniczka, Kuźaica Zagrzebska. Lipicze, Kuźnica błońska, Niemojew, Piaski, Józefina, Kluski, Błota, Górka klonowska, Bogus, Smok, Piaski swarczewskie, Knapy. Niegrodowe starostwo klonowskie w wdztwłe i pow. sieradzkim, wedle lustracyi z r. 1564 i 1662 powstało z dawniejszego sstwa sieradzkiego i zaliczały się do nie go wsie Klonowa, Brąszewice, Lipice, Leli wa, Czartorya, Zabłocie, Godynice z folwarka mi i kuźnicami. W r. 1771 posiadał je Melchior Szytnanowski, łowczy sochaczewski, opłacając z niego kwarty złp. 3065 gr, 22 a hyberny złp. 3056 gr. 20. Na sejmie warszawskim z r. 1773 75 stany rzpltej nadały toż sstwo w 50letnie emfiteutyczne posiadanie Mielżyńskiemu, staroście wałeckiemu. Na tymże sejmie wzaszłych sporach o granice tego sstwa zaszłe z Szymanowskim, wyznaczono sądy asesorskie koronne do ostatecznego ich określenia. 2. K. , wś, pow. opoczyński, gm. i par. Skrzyńsko, Odl. 26 w. od Opoczna. W 1827 r. było tu 11 dm. , 84 mk. , obecnie 13 dm. , 129 mk. Należy do dóbr Skrzyńsko. Folw. K. z attynencyą Rudnik, rozległy m. 742, grunta orne i ogrody m. 183, łąk m. 32, pastw. m. 12, wody m. 5, lasu m. 496 zarośli m. 3, nieużytki i place m, 11, bud. mur. 1, z drzewa 8, młyn wodny i wiatrak. Wieś Klonowa osad 10, z gruntem m. 255. Br. Ch. Klonowa, wś, pow. bałcki, gm. Werbowa, mieszk. 1073, ziemi włośc. 1778, dwors. 1842 dz. , 118 domów. Cerkiew pod wezw. N. P. ma 1404 paraf, i 55 dz. ziemi, parafia katolicka do Hołowaniewska. Należała K. do Potockich, dziś do sukcesorów Boguckich. Dr. M. Klonowa góra 1. , wś, pow. suwalski, gm. Wólka, par. Bakałarzew. Odl. 15 w. od Suwałk, ma 10 dm. , 77 mk. 2. K. , wieś, pow. maryampolski, gm. Michaliszki, par. Płutyszki. Odl. 26 w. od Maryampola; 13 dm. , 95 mk. Klonowa wola, wś, pow. grójecki, gm. Ko nary, par. Ostrołęka. Klono Klonów Klonó Klonowczyk Klonówk Klonowczyk, dawniejsza nazwa wsi. Klonowo, pow. brodnicki. Klonówek, ob. Klonów, Klonowo, 1. Stary al Chłopski, wś, powkutnowski, gm. Kutno, par Głogówiec, o 9 w. od Kutna, ma 20 dm. , 133 mk, 463 mr. gruntu z Pieńkami, szkołę początkową. 2. K. Stary, folw. tamże, 5 dm. , 40 mk. , należy do dóbr Kutno. Rozległość wynosi mr. 480, grunta orne i ogrody mr. 441, łąk mr. 15, nieużytki i place mr. 29; bud. mur. 3, z drzewa 12, płodozmian 12polowy. Wiatrak. 3. K. Szłaehecki, al. Wielki, wś, pow, kutnowski, gm. Sójki, par. Głogówiec, o 10 w od Kutna. Boku 1827 było tu 23 dm. , 213 mk. , dziś 9 dm. , 110 mk. , 11 mr. gruntu. Folw. , własność Winc. Stępowskiego, starannie zagospodarowany, ma rozległości mr. 596, grunta orne i ogrody mr. 396, łąk mr. 12, pastw. mr. 84, lasu mr. 15, zarośli mr. 59, nieużytki i place m. 23, bud. mur. 7, z drzewa 4, płodozmian 11polowy, cegielnia. 4. K. al. Kłnowieckorab i K. ku rek, wsie i folw. , pow. radomski, gm. Skary szew, par. Odechów, odl. 14 w. od Radomia. Klkorab ma 16 dm. , 122 mk. , Klkurek 15 dm, 121 mk. W XV w. dziedzicami byli Jan Gardzki h. Doliwa i Jan Nieczuja Dług. I 306, II 526. Według Tow. Kred. Ziems. rozległy mr. 457, grunta orne i ogrody mr. 362, łąk mr. 20, pastw. mr. 57, nieużytki i place mr. , 18; bud. mur. 1, z drzewa 17; wieś KłonowieKoracz osad 14, z gruntem mr. 176. Folwark KłonowiecKurek rozległy mr. 331, grunta orne i ogrody mr. 270, lasu mr. 54, zarośli mr. 3, nieużytki i place mr. 4; bud. mur. 1, z drzewa 16, płodozmian 14polowy. Wia trak. Oprócz powyższej rozległości w r. 1873 odprzedano częściowym nabywcom mr. 60; wieś KłonowiecKurek osad 12, z gruntem mr. 135. W. W. Klonowiec, mylnie Klmiówko, niem, Kl. aene, , 1. wś, pow. wschowski, 19 dm. , 159mk, 113 ew. , 46 kat. , 13 analf. Poczta w Lesznie Lissa o 7 kil. , st. kol. żel. w Lipnie Leipe o 2 kii 2. K. , dom. 1452 mr. rozl. , 7 dm. , 169 mk, 118 ew. , 51 kat. , 10 analf. Gorzelnia parowa, Włas, Cioromskiego. M. St. Klonówka, kol. , pow. sieradzki, gm, i par. Klonowa, odl. od Sieradza w. 35; ob. Kuźnica zagrzebska, Klonówka, karczma, pow. wileński, 1 okr. adm. , o 12 w. od Wilna, 2 dm. , 7 mk. , z tego 3 katol. ,, 4 żydów 1866. Klonówka, niem. Klonowken, r. 1565 Renkieczkie, rycer. dobra, pow. starogrodzki, w pięknem położeniu nad Wierzycą, która tu liczne czyni zakręty, brzegi ma spadziste, lasem otoczone. KI obejmuje do klucza należące folwarki Mosty, Najmusy ł Marywil; ob. szaru, mr. 5363, kat. 497, ew. 8, dm. 37. W miejscu jest kościół parafialny i szkoła, poczta Peplin, wielki ogród z parkiem, dwór nowy. Do dóbr klonowskich należy znaczny obszar lasu. Odległość od Starogrodu 1 milę, pół mili od Peplina. O założenia tej wsi, o pierwotnym przywileju znikąd nie wiemy. Nie podlega jednak wątpieniu, że to osada prastara; stwierdzają to między innemi cmentarzyska pogańskie przy wsi napotykane. Wpołudn. zachodniej stronie wioski, w lesie po lewej od drogi do Barchnów, rozebrano różnymi czasy wiele kręgów kamiennych. Także znajdują się w Kl. mogiły kamienne gromadne i urny odosobnione. R. 1877 istniał jeszcze krąg jeden, który w części także był uszkodzony. Ob. Ossowski O wspomnieniach przedhistor. Prus król. w I roczn. towarz. nauk. w Toruniu str. 37; tegoż Mapa archeol. Prus zach. , str. 23, 46, 82. Od początku była tawieś dobrami królewskiemi. Następnie, z powodu ciężkich czasów w XV wieku, jak się zdaje w zastaw dana Czarlińskim, którzy potem jako i ich następcy prawa własności sobie przypisywali. Jest o tem następujący ciekawy zapisek w sumaryuszu prowento w Krzyszt. Czarlińskiego, w którym K. oszacowana była z pieniędzmi czynszowemi i pospolitemi dannemi i folwarkiem na fl. 446 gr. 8. Ale przy rewidowaniu tej wsi produkowano dekret króla Jeg. na sejmie uczyniony in haec verba Czarliński Renkieczkie 11 Marcii, Paweł i Jurek Czarlińscy produkowali wieczność na wieś Renkieczkie od nieboszczyka króla Zygmunta Stanisławowi Czarlińskiemu, dana przeto, iż był puścił królowi Jegomości drugą wieś dzierżawy swej Wunthal, które obiedwie wsi przedtem w tysiącu złotych od przodków królom zapisanych trzymał, jako wieczność. Ten list produkowany świadczy wieczność, nowo zostać się nie może. Mają się Czarlińscy do pierwszej posesyi i dzierżawy swej wrócić, jako przodek ich był przed otrzymaniem wieczności trzymać do skupu. A co się tyczy poprawy tej wsi, iż zbudowali młyn swym kosztem, to też we społek ze wsiami do skupu trzymać będą. Nic tu nie wyjdzie rei publica ani królowi Jegomości, bo wszystko za wykupnem przyjdzie na króla Jegomości. Ob. odpis sumaryusza w Peplinie. Założony protest panów rewizorów dobry miał skuiek, gdyż długo jeszcze potem KI. zalicza się do królewszczyzn. Posiadacze tutejsi, bez wyjątku szlachta, zowią się dzierzawcami czyli tenutami Kl. , jak np. r. 1580 tenuta Czarliński, przed nim Hieronim Buczyński, star. sieradzki, r. 1686 Wolf tenuta bar. Ludwik a Ludinghausen. R. 1719 Maryanna z Wolfów Kosowa, wojew. chełmińska, powiększyła tu włóki proboszczowskiej a brat jej Jerzy Kazim. Wolf, dziekan kapituły warmińskiej, odnowił Stownik geograficzny. Tom IV Zeszyt 39 11 Klonow kościół. R. 1732 Maryanna z Kalksteinów Rychtarska trzymała Kl; R. 1740 Maryanna z Kalksteinów Pawłowska; mąż jej Jan Pa włowski, sędzia mirachowski. Dopiero około r. 1760 Jerzy Kalkstein, chorąży chełmiński, wieś Kl. nabył na własność. R. 1780 Jerzy Kalkstein, podkomorzy chełmiński, posiada oprócz KI. także Najmusy, Mosty i Marywil. R. 1789 Maryanna Kalksteinów Pawłowska, sędzina michałowska, poczyniła legaty na ko ściół w XL Ob. różne wizytacye i akta ko ścielne w Peplinie. Obecny posiadacz Michał Kalkstein. Kościół oddawna iatniał w Kl. , o którego stanie pisze szemat. dyecez. z r. 1067. Kościół paraf. w Kl. , tytułu św. Katarzyny, patronatu prywatnego, kiedy fundowany i konsekrowany nie wiadomo. Przy nim szpital dla 3 ubogich. Parafia liczy dusz 1678. Wsie parafialne Klonówka, Mosty, Lipinki, Rywałd, I Brzeźno, Nowy dwór, Dębina, Najmusy, Maj rywil. Szkółki paraf. katol. 4 w Ki. 62 dz. kat, w Rywałdzie 84, w Brzeźnie 68, w No wym dworze 52 dzieci kat. Kś. F. Klonówka, niem, Klomfken, wś, pow. gierdawski, st. p. Nordenburg. Klonówki, pow. starogródzki, właściwie Klonówka ob. . Klonówko, niem. Klaene, właściwie Klonowke ob. . Klonownica, 1. Wielka, wś, pow. konstantynowski, gm. Rokitno, par. Klonownica. Jest tu gorzelnia, szkoła i cerkiew par. pounicka. Liczy 58 dm, , 419 mk. , obszaru 2465 mr. Kośc. i par. r. gr. w b. dek. bialskim, erygował 1703 ks. Karol Radziwiłł dziedzic. Według Tow. Kred. Ziemsk. folwark Klonownica z nomenklaturą Nowinki, od Biały w. 12, rozległy mr. 1346; grunta orne i ogrody mr. 747, łąk mr. 79, pastw. mr. 9, lasu mr. 473, nieużytki i place mr. 38; bud. mur. 3, z drzewa 8, płodozmian 4polowy. Gorzelnia i młynde ptak. Bobra powyższe w r. 1863 oddzielone zostały od dóbr Cieleśnica. Wieś Klonownica Wielka osad 66, z gruntem mr. 1382. 2. K. Mała al. Klonowniczka, wś i folw, , pow. konstantynowski, gm. Pawłów, par. Janów. w 1827 r. było tu 19 dm. , 100 mk. , obecnie 21 dm. , 192mk. ,, 675 mr. gruntu folw. a 415 mr. włośo. 3. K. , os. leś. , pow. augustowski, gm. SzczebroOlszanka, par. Szczebra, odl. 5 w. od Augustowa, ma 1, dm. Klonownica, niem. Klonownitz, włośc. wś, pow. starogrodzki, na pograniczu pow. kościerskiego i chojnickiego, nad Czarną wodą, liczy posiadł. gbur. 3, zagr. 1, obszaru mr. 328, kat. 24. dm. 3, parafia i szkoła Łęg, poczta Czersk. Odległość od Starogrodu 5 mil. Kś. F. Klonowo, 1. wś i folw. , pow. nieszawski, gm. Sędzia, par. Byczyna. Dobra Klonowo gkładają się z folwarku Klonowo i Tarnówka, oraz wsi tychże nazw. Rozległość wynosi mr. 705; folw. Klonowo grunta orne. i ogrody mr. 409, łąk mr. 50, nieużytki i place mr. 17, razem mr. 476; bud. mur. 10, płodozmian 13po iowy; folw. Tarnówka grunta orne i ogrody mr. 207, łąk mr. 15, nieużytki i place mr. 7, razem mr. 229; bud. mur. 5. Wieś Klonowo osad 16, z gruntem mr. 17; wś Tarnówka osad z gruntem mr. 5. Folwark i wieś Klonówek tamże rozległy mr. 314, grunta orne i ogrody mr. 296, łąk mr. 5, nieużytki i place mr. 13; bud. mur. 10, płodozmian 11polowy. Wieś Klonówek osad 10, gruntem mr. 9. 2. K. , wś, pow. kolski, gm. Sompolno, par. Lubstówek, odl. 24 w. od Koła, ma 5 dm. , 47 mk. 3. K. , pow. łomżyński, gm. i par. Lubotyń. Por. Czerwony bór. 4. K. , wś nad jez. t. n. , pow. rypiński, gm. Sokołowo, par. Działyń, odl. o 25 w. od Rypina. W 1827 r. było tu 11 dm. , 92 mk. , obecnie 17 dm. , 210 mk, 755 mr. gruntu, 29 nieuż. Według Tow. Kred. Ziemsk. , folwark Klonowo rozległy mr. 789, grunta orne i ogrody mr. 657, łąk mr. 79, wody mr. 23, nieużytki i place mr. 30; bud. mur. z drzewa 8, płodozmian 11polowy. Folw. ten w r. 1867 oddzielony od dóbr Wielgie. R. 1789 K. należała do dóbr Działyń i przynosiła 190 zł. czynszu. 5. K. , wś, nad rz. Soną, pow ciechanowski, gm. Bartołdy, par. Pałuki, odl. o 13 w. od Ciechanowa, ma 8 dm. , 72 mk, 280 mr. gruntu, 2 nieuż; 6. K. , wś, pow. maryampolski, gm. Jaworowo, par. Igłówka, odl. 16 w. od Maryampola, ma 5 dm. , 90 mk. Br. Ch. Klonowo, 1. wś i gm. , pow. krotoszyń ski, 2 miejsc a Kł. , wś; b Olesie, wś; 46 dm. ; 365 mk; 118 ew. , 244 kat. ; 3 żydów; 151 analf. Poczta i telegr. w Dobrzycy o 2 kil. ; st. kol. żel. Koźmin o 11 kil; Pleszew o 12 kil 2. K. , dom. ; 3526 mr. rozl. ; 2 miejsc a Kl, dom. ; b Nowyświat Neuwelt, folw. ; 19 dm. , 298 mk, 165 ew. , 133 katol, 120 analf. M. St. Klonowo, 1. r. 1379 Chmfczyk, 1604 Clonaw, wś, pow. brodnicki, w okolicy lesistej, nad jeziorem, o 1 milę od Lidzbarka. Obszaru mr. 716, bud, 98, dm. 33, kat. 138, ew. 9. Par. i szkoła Lidzbark, poczta Bryńsk. K przez rząd pruski sekularyzowane, należało zdawna do kapituły chełmińskiej. R, 1379 wystawiła kapituła post diutinam locationem dla wsi Clonofczyk przywilej nadający 40 wł. prawem chełmińskiem, z których 4 wolne dla sołtysa, o odnowienie tego przywileju prosi r. 1504 ówczesny sołtys Marek Tretwo de Clonaw. Widać ztąd, że pierwotny lokator tej wsi był polak Klonowczyk, od którego, jak zwyczaj, potem wieś się nazwała Klonowo. ob. Kętrz. , Ludność polska w Prusiech str. 65. 2. K. , wś i rycer, dobra, pow. tncholski, przy Klonówka Klono granicy bydgoskiego pow. , w okolicy lesistej. wś, liczy obszaru wraz z folw. mr. 4051, bud. 133, dm. 79, kat. 459, ew. 96. Parafia Lubiewo, szkoła w miejscu, poczta Bysław, rycer. dobra przyłączone do wsi włośc, K. , były dobrami star. tucholskiego, dzierżawy Jerzego Żalińskiego, należały podówczas do parafii w Jasińcu, miały włók osiadłych 16, karczmę 1, zagrodn. 2. 3. K. Górne, niem. I OberKlanau, os. do wsi Przywidz, pow. kartuski, miała 1860 r. 4 mk. ewang. 4. K. Dolne, niem. NiederKlanau, wś włośc, pow. kartuski, nad jeziorem, bisko traktu bitego kośoierskogdańskiego; gmina, par. i poczta Przywidz Mariensee. 5. K. , w dok. Kronaw, Klonawy wś, pow. dawniejszy dąbrowiński, dziś niborski, na pruskich Mazurach, istniała już r. 1368. Książę Olbracht nadaje tę wieś o 50 włókach wraz z pustem Gronowem, Klecwałdem i Starem miastem Janowi i Jerzemu von der Gablenz. Ob. Kętrz. , Ludność polska w Prusiech str. 301. 6. K. , niem. Klonau, os. fabr. , pow. ostródzki, st. p. Marwałd. Klonowska Górka, folw. , pow. sieradzki, gm. i par. Klonowa, odl. od m. Sieradza w. 30, od Błaszek w. 28, od Złoczewa w. 16 i Lututowa w. 9. Staranne gospodarstwo, gorzelnia; wraz z drugim folw. Kuźnicą Zagrzebską liczy 1272 mr. obszaru. Gospodarstwo wzorowe. Por. Klonowa. Klonowskie, jezioro, we wsi Klonowo, pow. rypińskim, ma 20 mr. obszaru, 54 st. głębokości. Klonowskie góry, pasmo wyniosłości ciągnące się równolegle od Sto Krzyskiego pasma Łysogór po za wsią Kajetanowem w pow. kieleckim. Klonowszczyzna, 1. . zaśc rząd. , pow. trocki, 2 okr. adm. , 47 w. od Trok, 4 dm. , 40 mk. , z tego 17 prawosł. , 23 katol. 2. K. , zaśc rząd. , pow. trocki, 2 okr. adm. , 44 w. od Trok, 6 dm. , 14 mk. katol. 1866. Klontzen niem. , wś, pow. bytowski, , ob. Kłoniczno, Klontzner See niem. , jezioro, pow. bytowski, ob. Kłoniczno, Klony, wś pryw. nad rz. Połowicą, pow. dzisieński, o 42 w, od Dzisny, . 2 okr. adm. , 5 dm. , 56 mk. 1866. Klony, dom. i gm. , pow. średzki, 3180 mr. tozl; 2 miejsc; a Kł. , dom. , b Lugowiny, dom. ; 18 dm. , 214 mk. , 26 ew. , 188 kat. , 105 analf. Cegielnia. Poczta w Kostrzynie o 5 kil. , st. kol. żel. w Srodzie o 14 kil, w Pobie dziskach Pudewitz także o 14 kil. Własność Bardzkiego Władysława. M. St. . Klony, ob. Klohnem niem. , pow. pukałowski. Kloosehen niem. al Milkupen, wś, pow. kłajpedzki, st. , p. Prekulsk. W pobliżu wsi BartelKlooschen. Klopperhof niem. , ob. Kiepurów. Kloppowo niem. , os. , pow. chojnicki, nad strugą Niechwarczą, w położeniu btotnistem i losistem, ob. Chłopowo. Kś. F. Kiopschau niem. , ob. Klobuczewo, Kiopschen niem. , ob. Kłobucin. Kloptowo, niem. Klaptau, r. 1267 Cloptouo, wś, pow. lubiński na Szląsku, par. Lubiń. Klorówka, potok górski, na obszarze gm. Jurgowa ob. , na Spiżu, nastaje trzema po toczkami z pod wzgórzy Smiesznego 1027m. , Suchego 1139 m. i Drozdówki 1021 rm. . Połączenie tych potoczków u połudn. zach. stóp wierchu Bryi 1011 m. . Potok KI. pły. nie odtąd na płn. zach. ,. poczem na zachód, i wpada z pr. brz. do Białki. Ujście 799 m. npm. Długość biegu 3 kil. . Br. G. Kioschenen niem. 1. , dobra, pow. frylądzki, st. p. Fryląd. 2. K. , os. leśna, powiat welawski, st. p. Fryląd. Klosdorf niem. , wś, pow. olawski, parafia Jawor, ma fil kościół katol. Klossau niem. , pow. kartuski, ob. Kło. sowo. Klossen niem. , ob. Kłosy, pow. bytowski, okr. reg. koszaliński. KIossmühle niem. , ob. Kłos. Kiossowken niem. , ob. Kłosówko. Klossowo niem. , ob. Klosowo. Kioslerbuden niem. , ob. Eberspark. Klosterhumora, wieś, pow. suczawski na Bukowinie, 1261 mk. Klostersee niem. , folw. do Nowej wioski, pow. kwidzyński, nad jez. mniskiem al. klasz. tornem, niem. Klostersee, przy granicy powia. tu suskiego, liczy bud. 24, dm. 10, kat. 2, ew. 125. Parafia Szynwałd, poczta Nowa wioska Neudörfohen. Wieś ta niezawodnie należała do jakiego klasztoru przed reformacyą, jak nazwa wykazuje, albo klasztor stał tu niegdyś w tem miejscu; bliższych jednak szczegółów nie wiadomo. Młyn na mapie tu podany nosi także nazwę KlosterMühle. Kś. F. Klostersee niem. , znaczne jezioro, pow. kwidzyński, przy granicy pow. suskiego, cią gnie się z północy na południe. Prawdopodob nie należało przed reformacyą do jakiego klagztoru, który tu w bliskości istniał posiadło ści nad brzegiem leżące Klasztorek Klösterchen, Klostersee, Klostermühle wyraźnie o tem świadczą. Teraz ta okolica zlutrzona dyecyezya daw. pomezańska, i o szczegółach nic nam nie wiadomo. Kś. F. KIosztrówka lub Kloszterska woda, po niem. Klosterwasser, na niektórych kartach np. Andree zwana także weisse Elster, strumień na górnych Łużycach, wypływa niedaleko Porchowa Bufkau, płynie z południa na północ Klonowska Górka Klon Klono Klo koło klasztoru Marinej Hwjezdy Marienstarn j pod wsią Kociną wpada do. Halsztrowa. I Klotainen niem. , wś i dobra, pow. licbarskij st. p. Siegfridswalde. klotildenhof niem. , ob. Klotyldów. Klotsch niem. , ob. Kolaczko, Klotyldów 1. , kol, pow. kutnowski, gm. Piecka Dąbrowa, par. Sleszyn, ma 11 dm. , 117 mk. , 141 mr. obszaru, gleba żytnia. 2. K. , kol. , pow. kaliski, gm. i par. Kościelec. Odl. 24 w. od Kalisza, ma 7 dm. , 64 mk. Klotyldów, niem. Klotildenhof lub Sypniewo Małe dom. , pow. chodzieski; . 1596 mr. rozl. , 5 dm. , 76 mk. , 67 ew. , 9 kat. , 17 analf. Poczta w Margoninie o 6 kil. , st. kolei żel. Białośliwie Weissenhöhe o 16 kil. M. St. Klotyldowó albo Różowo, folw. pryw. , pow. dzisieński, o 74 w. od Dzisny, 2 okr. adm. , 1 dom, 9 mk. katol. 1866. Klotyldowo, wieś, pow. szubiński, 35 dm. , 250 mk. , 35 ew. , 215 kat. , 100 analf. Poczta i telegraf w Łabiszynie o 6 kil. , st. kolei żel. Chmielniki Hopfengarten o 30 kil. M. St. Klotz niem. , wś, pow. kościerski, ob. Kloc. Klotzbuden niem. , pow. złotowski, ob. Klocbudy. Klotzek niem. , pow. tucholski, ob. Klocek, Klowice, ob. Głowaczewo. Klubie al. Bisie, grupa domów w płn. wsch. stronie Dobrosina, pow. żółkiewski. Klubinn niem. , dobra, pow. żuławski w Prusiech Wschodnich, st. p. Heinrichswalde. Kluchane, nazwa wsi w dyplomie erekcyi klasztoru klarysek w Starym Sączu, darowa nej temuż klasztorowi przez ś, Kingę Morawski, Sądecczyzna I, 149. Obecnie wieś taka nie istnieje. Mac. Klucken niem. , ob. Kluki. Kluckowietz niem. , ob. Kluhowiec. Klucz, starodawny wyraz, oznaczał zarówno narzędzie do zamykania jak i w ogóle ogół złączonych w pewną całość części klucz żurawi, ogół włości sta nowiących jedne całość; pokrewny z mm kluczka by ło to uszko z pomocą, węzła utworzone do chwytania cżegoś, także stryczek i sidła. Klucz znaczy też zdrój, źródło. Br. Ch. Klucz, folw. , pow. warszawski, gm. Góra, par. Wieliszew. Klucz L, znaczne wzgórze w obr. gminy Truchanówa, w pow. stryjskim, na płd. zach. od wsi, w grzbiecie górskim ciągnącym się od płn. zach. ku płd. wsch. , od rzeki Oporu po rzekę Sukiel; wzgórze to tworzy najwyższe wzniesienie w tym grzbiecie, gdyż wznosi się do 927 m. npm. Sz. g. 49 2 28, dłg. g. 4 16 10. U płd. zach. stóp płynie rzeka Kamionka ob. T. III, str. 769, nr. 1 z dopływem Łuszki zwanym. Z płn. wsch. spływają liczne strugi do potoku Tyszownicy jak Czernin ob. , i strugi tworzące Tyszownicę. 2. K. , grupa domów koło Seneczowa, pow. doliniański, obszar dworski Wełdzirz. Klucz, niem. Klutschau, Kluczau, wś, pow. wiclkostrzelecki, o milę od Ujazdu ob. . Wś ma 361 mk. , 55 dm. , 30 bud. , 33 osad, 831 mr. rozl. , szkołę i paraf. kościół katol. z r. 1748. Par. K. dek. ujazdzkiego 1869 r. miała 1428 katol, 10 ewang. F. S. Kluczatki, dwa zaśc. rząd. , pow. święciański, 4 okr. . adm. , o 46 wiorst od Swięcian, 7 dm. , 48 mk. katol 1866. Kiuczborek, Kluczbork, Kluczborg, niem. Creuzburg, m. pow. na Szląsku górnym, na płd. krańcu powiatu, pod 50 58 sz. g. , o 4 40 na wschód i o 0 8 na płd. od Wrocławia, 644 według innych źródeł 580 npm. , nad rzeką Stobrą. Założyli to miasto w r. 1230 krzyżowcy Czerwoni, zakon trudniący się pielęgnowaniem chorych po utracie Palestyny. Porów. Dr. Heidenfeld Chronik der Stadt C. Kiuczborek 1861. Członek tego zakonu Marbotho otrzymał polecenie udania się na Szląsk i tegoż roku 1230 założył tu pierwszy szpital swojej reguły gdzie dziś szpital miejski. Czytamy w Series et acta magistror. Wratislawiens. ad Sanctum Matthiam Stenzel, Sciptores rerum Silesiacarum. Wrocław 1835, t. II, p. 291 sq. o owym Marbotho Primus ego Breslae sacraeque piaeque cohortis, Quam signat crux et Stella, magister eram. In Cruoiburgensi, cujus sum conditor, urbe Hospitium miseris primus opemque tuli. Kiedy wkrótce potem owi rycerze Krzyża i Gwiazdy osiedli i we Wrocławiu, objąwszy szpital przy kościele św. Mateusza stąd nazwa, , Kreuzherren ad St. Mathiam, założony przez księżnę Annę, wdowę po Henryku II, poległym w bitwie z Mongołami, dano im przywilej założenia miasta K na prawie niemieckiem; prócz tego nadano im 150 włók frankońskich gruntu we wsi Kojacowicz Kunzendorf, tudzież wsie Chonów Kuhnau i Uilrichsdorf. Wówczas książęta szląscy, uznawszy ekonomiczną wadliwość prawa polskiego, chętnie udzielali najróżnorodniejszym przedsiębiercom pozwolenia na zakładanie wsi i miast na prawie niemieckiem Stenzel, Gesch. Schlesiens I, 210. W nowem mieście najpierw zakon sprawował sądy, ale już 1274 r. widzimy tu wójtów książęcych, którzy z wybieral, nymi ławnikami tworzą kolegium sądowe. R. 1292 miasto K. kupiło na własność kameralną wś Czaple. W tym czasie zmarł Henryk IV, książę na Wrocławiu, Oleśnicy, Ziębicach i Brzegu; K. przeszedł we władanie ks. głogowskiego Henryka Wiernego a gdy ten umarł 1309 r. , we władanie Konrada I oleśnickiego R. 1320 ks. brzeski Bolesław, najstarszy syn ks. wrocławskiego HenrykaV, przyłączył znowu do Brzegu miasta Namysłów, Byczynę, K. i Wołczyn. Syn i następca Bolesława Wa Kluckow Klotainen cław, wielce rozrzutny, dał w zastaw księciu świdmckiemu między innemi Byczynę, K. . i Wołczyn. Tenże ks. świdnicki Bolesław ustąpił swego zastawnego prawa książętom opolskim Władysławowi i Bolkowi, a kiedy ks. brzeski Ludwik, następca Wacława, chciał zastawione grody odzyskać, przyszło między nim a posiadaczami zastawu, domagającymi się własności, do bitwy pod K. 1369 r. , w której ks. Ludwik odniósł zwycięztwo. Tym sposobem nastąpił i wykup z zastawu, ale książę, choąc sumę zastawną spłacić, musiał był mia1 stu K. sprzedać prawo mianiowania wójtów. R. 1406 Ludwik III książę brzeski sprzedał miastu wszelkie czynsze miejskie, podatki, cła, prawo sądu, kary pieniężne, ale zastrzegł sobie prawo odkupu, z czego, jak się zdaje, skorzystał; już atoli 1426 r. ponownie darował miastu te regalia w uznaniu oddanych mu przez miasto usług. Z tegoż czasu pochodzi wiele przywilejów rzemieślniczych. R. 1431 K. został znowu zastawiony, wraz z Byczyną, księciu Bernardowina Opolu i Strzelcach. Zastaw następował zwykle pod formą kontraktu sprzedaży z zastrzeżeniem prawa odkupu. Dopiero 1481 r. ks. brzeski Fryderyk I zdobył się na ów odkup. Jeszcze i 1510 r. następca Fryderyka Jerzy I zastawił oba miasta, i dopiero 1536 wykupił je Fryderyk II. R. 1556 zaprowadzono w K. wyznanie ewangelickie z rozkazu ks. brzeskiego Jerzego i wydano ewangelikom obadwa kościoły parafialny i cmentarny. R. 1582 miasto zgorzało; 1588 ludność polska napadła nań i znowu je spaliła. Ks. Joachim Fryderyk starał się. mieszczanom zapewnić opiekę, ale wojna 30etnia sparaliżowała jego dobre chęci. R, 1675 umarł Jerzy Wilhelm, ostatni książę brzeski, i K. przeszedł pod panowanie austryackie. Wielu ewangelików wyemigrowało wtedy do Polski. R. 1700 odebrano im nawet kościoły a z mocy altransztadzkiej konwencyi zwrócono im tylko jeden parafialny. Po przyłączeniu do Prus i klęskach wojny 7letniej K. znacznie się podniósł. Nazwa K. , r. 1252 Cruceburch, r. 1294 Cruzeburk, jest, mimo niemieckiego pozoru, słowiańską i brzmi w ustach ludu wyraźnie przez Kl. Zachodnia część miasta jest niemiecką, wschodnia polską. Siady dawnych murów dotąd widoczne; fosy osuszone, wały zmienione na miejsce przechadzki. Miasto ciągnie się podłużnie z zach. na wschód. Ludność wynosiła 1756 r. 1416; 1782 r. 1434; 1861 r. 4176 w tem 176 wojska, dziś zapewne 6000 z gorą. Język przeważa niemiecki, może 10 proc. mówi po polsku. Przedmieszczanie trudnią się rolnictwem na 2437 mr. rozl. osad 52; gleba żytnia, łąki dobre, suche, nieco dalej od miasta torfiaste. Przemysł rozwinięty przędzalnie, tkalnie, młyny, browary; rękodzielnictwo kwitnie, 14 cechów. Handel głównie zbożem, wódką, Inem, wełną; 4 jarmarki. St. dr. żel. o 90 kil. od Wrocławia, o 63 od Oleśnicy, o 96 od Bytomia, o 200 od Poznania, o 70 od Opola. K. posiada 130000 tal majątku. Ma szpital miejski, szląski król. dom ubogich na 206 osób od 1777, sąd powiatowy, kościół paraf. ewang. z XIII w. , był do r. 1556 katol a także 1700 1707; od 1700 katolickim jest dawny cmentar ny. Par. kat. dek. bogacickiego miała 1869 r. 2397 kat. , 7799 ewang. , 406 izr. Jest też w K. synagoga. Szkoły są wyższa miejska, wyż sza żeńska, 3 początkowe i nauczycielskie se minaryum ewangelickie z wykładem i języka polskiego. Tutajto dr. Haase wydawał w przekręconym do niepoznania i przeładowanym germanizmami języku polskim swoje przekłady Schillera i inne dziełka, W K. też urodził się znany pisarz niemiecki Gustaw Freitag. Powiat kluczborski powstał z kluczborskiego i tyczyńskiego kluczów, które niegdyś, jak mó wiliśmy przy opisie miasta, należały do ksią żąt na Brzegu. Po okupacyi pruskiej przyłą czono do nich i klucz wołczyński. Powiat tem tworzy płn. zakątek okr. reg. opolskiego. Rozl. 10. 56 mil kw. czyli 227737 mr. , graniczy na płn. z Król. Pol. i pow. ostrzeszowskim, na za chód z pow. namysłowskim, na płd. z opolskim i olesińskim, na wschód z olesińskim. Leży mie dzy 50 55. 5 a 51 l0. 5 sz. g. i35 35. 5 a36 3 dł. g. Z płd. wsch. na płn. zach. 4. 50 mil dłu gi. Wzniesienie npm. w ogóle nieznaczne; Sto bra i Prosna płyną śród zizin. To. i owdzie wznoszą się niewielkie wzgórza z ostremi szczy tami piaskowemi. Powiat przedstawia dość jednostajną równinę na płn. zach stoku wzgórz górnoszląskich, które się zaczynają na granicy powiatu pod Golą 800 i Hellewald 810. Na 227737 mr. rozl. ma powiat 2777mr. ogro dów, 124000 mr. roli or. , 16341 mr. łąk, 5184 mr, pastw. , 43000 mr. lasu 36435 mr. wody, dróg, nieuż. itp. Gleba w ogóle żyzna, we wschodniej części powiatu są pokłady gliny i rudy żelaznej; kamienia brak, wody dosyć; stawy, po części osuszone, liczne. Właściwych jeziór niema. Z rzek Stobra z Baryczą i Brynicą; Prosna z Pratwą, Ludności 14214 w r. 1781; 19632 w r. 1806; 38163 w r. 1861; 42027 w r. 1871. Język polski przeważa 72 proc. Co do wyznań było 1861 r. 27783 ew. , 9617 katol. , 763 izr. Gmin 87, kościołów i szkół 72, bud. publ. 154, dm. pryw. 4122, bud. wspólne pracy 228, zabudowań rolniczych 3419. Parafij ewang. 18, katol. 7. Czyt. dzie ła Leonhardi ego i Knie go. F. S. Kluczborska Huta, niem. Kreuzburger Hütte, huta, pow. opolski, o 4 mile od Opola, nad strugą budkowicką, r. 1755 założona obok kolonii Friedrichsthal. Do huty żelaznej K. należy siedm zakładów okolicznych, częścią i w po Kluczborek Kluczko wiecie olesińskim położonyoh, a mianowicie; właściwa K. ., Paulshütte, Reilswerk, Wilhelms hütte, Kopiec, Vosshütte i Friedrichshammer. Właściwa K. ma kościół ewang. , szkołę, 147 dm. , 232 bud. , 1405 mk. , w tem 330 katol Zarząd hutniczy ma piękną bibliotekę. Klucie, wś i folw. , pow. olkuski, gm. Bo lesław, par. Olkusz. Leży przy drodze z Ogrodzieńca. do Olkusza, na wyniosłem płasko wzgó rzu. Są tu fryszerki, w których 1875 r. wyro biono żelaza kutego 6208 pod. , wielka gorzel nia Renarda i tartak. W 1827 r. było tu 44 dm. , 326 mk. Wieś. tę wspomina Długosz II, 199. Folw. K. podług wiadomości z r. 1866 rozl. miał m. 2440, grunta orne i ogrody m. 344, łąk m. 50, lasu m. 1205, zarośli m. 222, nieużytki i place m. 613. Wieś K. osad 58, gruntem m, 493 Kluczewa, os. , pow. opoczyński, gm. Kszczonów, par. Gielniów, od zarządu gminnego w. 6, od powiatowego 18. Gruntu mr. 19. Dom drewniany 1. Mieszk. 5. Kluczewo 1, wś i folw. , nad rz. Płonką, pow. płoński, gm. WójtyZamoście, parafia Płońsk, odl. 7 w. od Płońska, ma 4 dm. , 77 mk. , 461 mr. gruntu. Folw. 441 mr. , wieś 20 mr, 2, K. , wś, pow. sierpecki, gm. . Żuromin, par. Kuczbork, odl 32 w. od Sierpca, ma szkołę początkową. W 1827 r. było tu 23 dm. , 182 mk. , obecnie 42 dm. , 303 mk. , 1160 mr. gruntu, 167 nieuż. Kluczewo 1. , wś, pow. kościański, 65 dm. , 654 mk. , 13 ew. , 641 kat, 232 analf. Poczta w Przemęcie Priment o 6 kil. , telegraf w Szmiglu Schmiegel o 11 kil. , st. kolei żel. Stare Bojanowo AltBoyen. 2. K. , dom. , 3910 mr. rozl, 2 miejsc, a K. , dom. ; b Bo rek, folw. ; 15 dm, , 168 mk. , 51 ew. , 117 kat. , 11 analf. 3. K wś, pow. szamotulski, 11 dm. , 116 mk, 6 ew. , 110 kat. , 35 analf. Po czta w Ostrorogu Scharfenort o 2 kil. , st. kolei żel. i telegraf w Szamotułach Samter o 7 kil, 4. K. , dom. , 3800 mr. rozl. , 14 dm. , 228 mk. , wszyscy kat. , 80 analf. Własność Mie czysława Kwileckiego. M. St. Kluczewsko, wś, pow. włoszczowski, gm. i par. . Kluczewsko. Dobra K. były niegdyś własnością biskupa Turskiego, książęcia siewierskiego, który miał rezydencyą jak się pokazuje z papierów pozostałych w Siewierzu; w Krakowie i w Warszawie miał pałac; przyjeżdżał często na letnie mieszkanie do Kluczewska; jak niesie tradycya, rezydował tu niegdyś chwilowo Karol XII król szwedzki. W r. 1797 po śmierci biskupa dobra to zapisem nieboszczyka przeszły na własność Ksawerego Turskiego i pozostawały w posiadaniu familii Turskich aż do 1879. Ksawery Turski, otrzymawszy po biskupie te dobra, wystawił w K. kościół murowany pod tytułom św. Wawrzyńca męczennika, a otrzymawszy pozwolenie władz przeniósł parafią ze wsi Janusiewic ob. do Kluczewska, a K. , nalężące wówczas do kolegiaty kurzelowskiej, połączył z wsiami, które stanowiły jego własność; proboszczowi ząś ks. Franciszkowi Wolskiemu, ówczesnemu proboszczowi januszewickiemu, nadał odpowiednią ilość ziemi i lasu z łąkami, jaką posiadał w Januszewicach; te zaś wsie, które należały do kolegiaty kurzelowskiej, obowiązały się każda wś po 50 dni w rok odrabiać przy żniwie plebanowi. Par. K. ma 1920 dusz. Obecnie dziedzicem K. jest Rejchman Henryk i Janasa Władysław, mieszkańcy Warszawy. We wsi Januszewicach, gdzie dawniej był kościół drewniany, pozostała tylko kaplica murowana bardzo dawna. Dobra K. składają się z folwarków K. , Januszowice, Siatki, Pilczyce i Zmarłe z nomenklaturami Dąbrowa, Kludzie, Modrzew i Grzebień, z wsiami Kluczewsko, Pilczyce, Januszowice, Brześce i Zalesie. Nabyte w r. 1879 za rs. 240700. Rozl. wynosi m. 7282; folw. Januszowice grunta orne i ogrody m. 394, łąk m. 72, pastw. m. 84, lasu m. 1457, nieużytki i place m. 45, razem m. 2052, bud. mur. 2, z drzewa 20, płodozmian 10polowy; folw. Kluczewsko z realnościami Brzeście i Grzebień grunta orne i ogrody m. 457, łąk m, 212, past. m. 238, wody m. 21, lasu m. 2099, nieużytki i place m. 78, razem m. 3105, bud. mur. 8, z drzewa 8, płodozmian 13polowy; folw. Pilczyce i Dąbrowa grunta orne i ogrody m. 291, łąk m. 93, pastw. m. 127, wody m. 9, lasu m. 880, nieużytki i place m. 47, razem m. 1447, bud. w części mur. i z drzewa 18, płodozmian 10polowy; folw. Siatki grunta orn i ogrody m. 184, łąk m. 49, pastw. m. 3, lasu m. 330, nieużytki i place m. 27, razem m. 593, bud. z drzewa 7, płodozmian 10polowy; folw. Zmarłe grunta orne i ogrody m. 47, pastw. m. 19, lasu m. 16, nieużytki i plac m. 2, razem m. 84, bud. z drzewa 5, płodozmian 5polowy. Gorzelnia, młyn, tartak, dwie fryszerki, cegielnia, pokłady torfu. Rzeka Czarna przepływa tworząc 2 stawy i 5 sadzawek. Wieś Kluczewsko osad 49, z gruntem m. 504; wś Pilczyce osad 52, z gruntem m. 444; wś Januszowice osad 34, z gruntem m. 372; wś Brześce osad 16, z grnatem m. 203; wś Zalesie osad 10, z gruntem m. 100. Gmina K. należy do sądu gminnego okr. I we Włoszczowy, gdzie też st. poczt. Ma 11342 mr. obszaru i 2152 mk. 1867. Kluczik niem. , ob. Kluczyk. Kluczki, ob. tom III, 744 i II, 700. Kluczki, w gub. mohilewskiej, miejsce urodzenia Fisza Zenona Padalicy Tad. . Kluczków, folw. , ob. Jaśkowice. Kluczkowice, wś, pow. nowoaleksandryjski, gm. Opole, par. Kluczkowice. Posiada browar z produkcyą roczną na 18000 ra. , smo Klu Kluczkó Klucze Kluczn Kluczkówka larnię z prod. ma 10600 rs. Jest tu kościół parafialny murowany z XVIII w. W 1827 r. było tu 49 dm. , 335 mk. W XV w. K. należały do par. w Opolu Dług. II, 512. Dykcyonarz Echarda zowie K. miastem. Par. K. dek. nowoaleksandryjski, 1560 dusz. Dobra K. składają się z folw. K. , Maszów i Kręciszówka; wsi K. , Kluczkowice Małe i Cwientałka. Rozl. wynosi m. 4751; folw. Kluczkowice grunta orne i ogrody m. 255, łąk m. 47, pastw. m. 12, wody m. 11, lasu m, 3455, nieużytki i place m. 35, razem m. 3814, bud. mur. 7, z drzewa 26; folw. Maszów grunta orne i ogrody m, 199, lasu m. 4, nieużytki i płace m. 1, razem m. 204, bud. z drzewa 3; folw. Kręciszówka grunta orne i ogrody m. 647, łąk m. 53, pastw. m. 21, nieużytki i place m. 12, razem m. 733, bud. mur. 1, z drzewa 9, płodozmian 12polo wy. , Gorzelnia, tartak parowy, wyrabiający gąty, deski i bale. Młyn, Wieś Kluczkowice osad 56, z gruntem m, 765; wieś Kluczkowice Małe osad 43, gruntem m. 149; wś Cwientalka osad 11, z gruntem m. 106. Kluczkówka, ob. Hałunha i Kluczówka, Klucznik, niem. Klutznick, wś, pow. olsztyński, 2 mile od m. Wartemborka, na polskiej Warmii, poczta W. Purda. Oddawna własność biskupów warmińskich. R. 1656 mieszkało tu kilku wolnych osadników, przyłączonych do Jedzbarka. Po rozbiorze Polski rząd pruski zabrał tę wieś i wydał na własność prywatną. Klucznik, wś nad rz. Oszmianą, pow. wij leński, 4 okr. adm. , o 76 w. od Wilna, 4 dm. , 25 mk, z tego 15 katol, 10 żydów 1866. Kluczniki, zaścianek w gub. i pow. mińskim, nad rzeczką Wieśnianką, , przy ujściu do niej rzeczki Tehy, ma osad 2. Łąki dobre, miejscowość wzgórkowata, grunta dobre, obręb gminy białoruckiej. Kluczniki, wś, pow. kaniowski, o 3 w. od Tahańczy, ma 1412 mk. w tem 3 katol. , cerkiew z r. 1775. Część K. bliższa Tahańczy zowie się Potasznią. W XVIII w. K. należały do obszernych dóbr ks. Stanisława Poniatowskiego, który nabył tę wieś 1780 r. od Leonarda Swiejkowskiego. R. 1790 było tu 618 mk. z Potasznią; osad w K. 36, w Potaszni 48. Klucznikowice, wś u zbiegu Soły z Wisłą, 228 m. npm. , pow. bialski, par. Oświęcim, o 1 kil. na płn, od Oświęcimia, 338 mk. , z tych 36 na obszarze większej posiadłości p. Adolfa Dę bińskiego. Mac. Kluczno, wś, folw. , młyn i os. leśna nad rz. Lis wartą, pow. częstochowski, gm, i parafia Przystajń. Leży na samej granicy od Slązka. Wieś liczy 4 dm. , 17 mk. , 20 mr. obszaru; folw. 1 dom, 2 mk, 173 mr. 70 ornej; stanowi majorat gen. Drejera; os. młyn. 1 dom, 4 mk. , 7 mr. włas. pryw. ; os. leśna, 1 dom, 6 mk. , 15 mr. własn, rządowa. KIuczów, folw. Jaśkowic, pow. kluczborski, Kluczów wielki i mały, wieś, pow. kołomyjski, o 13 kil. na płd. zachód od Kołomyi, rozrzucona między górami, lasami i potokami, które się tu zbierają i wpadają do potoku Łuczka, dopływu pobliskiego Prutu. Przestrzeni dwor. 2359 m. , w tem 1020 m. pastw, i 1307 m. lacu; gruntów włośc. 4383 m. Ludność gr. kat. 2864, parafia w miejscu, dwie cerkwie w Kluszowie wielkim pod wezw. św. Parascewii parafialna, w Kluczewie małym filialna pod wozw. Narodz. Naj. Panny Maryi; dek. pistyński dyec. lwowska. Tak w K. wielkim jak w małym są szkoły lklasowe, kasy pożyczkowe gm. w K. małym z kapitałem 212 złr. , w K. wielkim z kap. 181 złr. Należy K. do dóbr rządowych. Była tu warzelnia soli, 1787 r. zaniechana. B. R. Kluczówka, rzeczka podgórska, wytryska kilku strugami zpod Dubowego lasu 712 m. , ciągnącego się z płn. zach. na płd. wsch. po po tok Łuczkę, na granicy gmin Rungur i Łuczy z Kluczowem wielkim. które na obszarze Klu czowa wielkiego pow. kołomyjski łączą się w jeden znaczny potok. Tenże płynie zrazu w kierunku płn. wsch. , potem w płn. , wreszcie w płn. zach. przerzyna wieś Kluczów wielki przepływa w dalszym swym biegu łąki Klu czowa małego, a przyjąwszy z lew. brz. na granicy tegoż z Peczeniźynem potok, przecho dzi na łąki peczeniżyńskie i w kierunku półn. granicą Peczeniżyna i Wierzbiąża wyżniego, podąża do rzeki Sopinki czyli Sopówki, dopły wu Łuczki. Długość biega 12 kil. Znaczniej sze dopływy z lew; brz, są Soczywka i Hałunka z Polszową i Zołotouchą. Nad prawym brze giem wznoszą się wzgórza św. Katarzyny 416 m. . Wysoki garb 411 m. , a nad lewym, w dolnym biegu rzeki, wzgórze Horodyszcze 367 m. . Nadmienić wypada, ze na mapie Galicyi Kummersberga, sekc. 49, rzeka ta zowie się Czernichową. Br. G. Kluczowa góra, 216 m. wysoka, lesista, we wsch. stronie Sielca, pow. sokalski, na lewym brzegu Bugu. Kluczyce 1. pierwsze, wieś, pow. włoszozowskl, gm. Secemin, , par. Dzierzgów. W XV w. były dziedzictwem Jana Andrzeja Prandoty h Dębno Dług. I 20 i II 99. 2. K. , drugie, pow. włoszczowski, gm. Secemin, parafia Kuczków. Kluczyk, niem. Kluczik a od r. 1870 Sohlüsselmühle, wlość z młynem, pow. toruński, na lew. brz. Wisły, o pół mili od Torunia. Obszaru mr. 416, bud. 13, dm. 7, kat. 18, ew. 58. Parafia i szkoła Podgórz, poczta Toruń. Kluczyna werch, lesiste wzgórze wpłd. stronie Podhorodec, pow. stryjski, na prawym brzegu Stryja, między potokami Zarzycze od wsch. a Dalanowskim od zach. Najwyższe Kluczno Kluczniki Kluczyszczeńska Kluk Wtoiesienie 734 m. Na płn. wschód opada ono ku dolinie Stryja 433 m. na zachód, 420 m. na wsch, Lu. Dz. Kluczyszczeńska, st. p. , pow. i gub. symbirska, między stacyami Symbirsk i Syzrań. KludszenKaukweth niem. , wś, pow. żuławski, st. p. NeuArgeniagken. Kludzienko, ob. Kłodzienki. Kludzin niem. , ob. Kłodzin. Kludzinki, ob. Kłodzieńko, Kluex dokum. , ob. Kluksz łuż. . Kluickwethen, Kluischen, Kluischwethen niem. wś, pow. ragnecki, st. p. Szillen. Klujohnen niem al. GedminK. , wś, pow. szyłokarczemski, st. p. Jugnaten. Klukenau niem. , ob. Kluknowa. Kluki 1, wś, pow. nowomiński, gm. Chruścice, par. Kałuszyn. W 1827 r. było tu 12 dm. , 86 mk. 2 K. , wś i folw. , pow. piotrkowski, gm. Kluki, par. Parzno. Posiada folusz, wiatrak, młyn, smolarnię, hutę szklaną na os. Teofilów. Wś K. ma 50 dm. , 463 mk. , 520 mr. obszaru; folw. z os. karcz. 7 dm. , 28 mk. i 3068 mr. obszaru, w tem 294 m. ornej ziemi. W 1827 r. było tu 27 dm. i 300 mk. Według Tow. kred. ziems. , dobra K. składają się z folwarków K. i Zagony, osad młynarskich wieczysto czynszowych Wierzchowice, Ujście i Grobla. Rozl. wynosi m. 5494; folw. Kluki grunta orne i ogrody m. 483, łąk m. 178, past. m. 76, lasu m. 4328, nieużytki i place m. 192, razem m. 5257, bud. mur. 6, z drzewa 38, płodozmian 6i 8polowy; folw. Zagony grunta orne i ogrody m. 118, łąk m. 32, pastw. m. 45, wody m. 26, nieużytki i place m. 16, razem m, 237, bud. z drzewa 10, Dobra powyższe dawnemi czasy wchodziły w skład dóbr stanowiących uposażenie arcybiskupów gnieznieńskich. Wieś K. osad 107, z gruntem m. 581; wieś Wierzchy Kluckie osad 10, z gruntem m. 182; wś Cisza osad 24, z gruntem m. 207; wś Podwierzchowice osad 2, z gruntem m. 47; wś Sadulaki osad 2, z gruntem m. 22; wś Wierzchy Strzyżewskie osad 7, z gruntem m. 94; wś Osiny osad 2, z gruntem m. 19; osada Sadykierz z gruntem m. 18. Gmina K. należy do s. gm. okr. IV w os. Rogowiec, stacya poczt, w Bełchatowie. Liczy 18635 mr, , obszaru i 6082 mk. W gminie znajdują się cztery szkoły początkowe i liczne zakłady fabryczne we wsiach Kaszewice, Kluki, Lubiec. Obfitość lasów zajmujących większą część obszaru gminy i obfitość wody sprzyja rozwojowi fabryk przerabiających płody naturalne drzewo, żelazo. Kluki 1. , wś rząd. , nad rz. Ożwietą, pow. święciański, 3 okr. adm. , o 40 w. od Swięcian, 5 dm. , 53 mk. katol. 2. K, wś, pow. wileńskij 3 okr. adm. , o 54 w. od Wilna, 6 dm. , 7 mk. katol. 1866. Kluki, wś, pow. rossień. , par. widuklewska. Kluki wś, pow. taraszczański, nad strugą Postawem, która pod Szulakami do Korskiego Tykicza uchodzi. Ma 887 mk. , w tem 45 kat. ., 22 izr. Po rozdrobnieniu Tetyjowszozyzny K. należały do jener. Malczewskiego. Po nim kolejno i spółcześnie dziedzicami K. byli Gruszczyński, Kazimierski, Rakowski, Wierzbicki, Henkiel, Kulesza, Trębicki. Część Wysockiego 1832 r. skonfiskowana. Są tu kurhany, jest dawne zamczysko, cerkiew paraf. św. Michała, Kluki, wś w pow. słupskim na Pomorzu. Klukiszki, wś rząd. , pow. święciański, 3 okr. adm. , o 31 w. od Swięcian, 3 dm. , 36 mk katol. 1866. Kluknowa, po węg. Klukno, po niem. Klukenau, Klehenau, wś w hr. spiskiem Węg. , ko ściół katol. paraf. , 1382 mk. H. M. Kluków, ob. Klukowo, Klukowa huta, rycer, dobra, pow. kartuski, na bitym trakcie bytowskokartuskim, 729 nad poziom. morza, powstały z podziału dóbr Mściszewice, same teraz na 4 części podzielone. Obejmują wybudowania, Domachowo, Dąbrowa, Łosienice Nowe i Stare, Ostrowo; obszaru mr. 5405, gbur. 28, zagrod, 5, kat. 400, ew. 77, dm. 39. Parafia Stężyca, szkoła Mściszewice, poczta Sulęcin. Odieg. od Kartuz 8 i 3 ćwierci mili. R. 1858 posiadacze spadkobiercy Pokrzywnickiego. Klukowicze, wś pow. brzeski, gub. grodz. Była tu kaplica b. parafii katol. Wielanów. KIwkowicze, wś włośc, pow. lidzki, 2 okr. adm. , o 30 w. od Lidy, 10 dm. , 94 mk. 1866. Klukowicze, wś, w pow. nowogródzkim, nad rzeczką Retymlą, w gm. niehniewickiej, przy drodze wiodącej ze wsi Niesacicz do Wróblewicz, w dość pięknej miejscowości, ma os. 9. Klukowiec, niem, Klukowitz, os. pod Bytomiem, należy do gm. Rossberg. Klukowo 1. wś i folw. , pow. mazowiecki, gm, Klukowo, par. , Kuczyn; jest tu, kaplica kat. , urząd gm. , gorzelnia. W 1827 r. było tu 33 dm. , 249 mk. ; obecnie liczy obszaru 2338 mr. Gm. K. ma 3825 męż. , 4070 kob. , dm. 937; rozleg. 17891 mr. ; s. gm. okr. III Dąbrówka o 9 w. ; st. pocz. Ciechanowiec. Zakłady przemysłowe są gorzelnia, cegielnia, młynów 3 i wiatraków 7. W skład gm. wchodzą osada Ciechanowiec, 5 wsi szlach. Gnaty, Pietki, Usza, Warele i Zalesie stare; 5 wsi z ludnością mięszaną Kostry, Lubowicz, Łuniewo, Wojny, WyszonkiBłonie, oraz 14 wsi włośc. Gródek, Kapłany, Klukowo, Koziarze, Kuczyn, Malinowo, Sobolewo, Trojanowo, Trojanówek, Wyszonki Klukówek, W. Kościelne, W. Wojciechy, W. Wypychy i Źabieniec. Dobra K. składają się z folw. Klukowo, Kapłany, Trojanówko, awulsu Dzikowiny; wsi Klukowo, Trojanowo, Kapłany i LubowiczKąty; własność Henryka hr. Starzeńskiego. Podług wiadomości z r. 1866 rozleg. ma. wynosić mr. 2114 gruntÄ orne i ogrody mr. 1143, łąk m. 295, pastw. i zarośli mr. 166, lara mr. 407, nieużytki i place mr. 103; bud. folw. ubezpieczone na rsr. 16650, gorzelnia, cegielnia i wiatrak. Wś Klu kowo osad31, z gruntem mr. 25; wś Trojanówko os. 9, z grun. mr. 243 wś Trojanowo os. 22, . z grun. mr. 639; wś Kapłany os. 21, z grun. mr. 236; wś LubowiczKąty osad 74, z grun. mr, 434. 2. K. , wś, pow. pułtuski, gm. Gołębie, par. K. , posiada kościół par. dre wniany z r. 1693. Kościół i par. erekcyi nie wiadomej. Parafia ma 2482 dusz. Obecny dre wniany założyć miała Ludwika Wesslowa, sta rościna golubska. 3. K, , wś, pow. ostrowski, gm. Poręba, par. Brok. W 1827 r. było tu 10 dm. , 70 mk. Br. Ch Klukowo, 1. niem Gluckau, w starych dokum. Gołuchowo, Golusdoho, włośc. wś, pow. gdański, w uroczej okolicy, 450 wysoko, blisko granicy pow. kartuskiego. Z wyżyn tutejszych ma swoje źródła struga Jelitkowska. Obszaru ziemi obejmuje K. mr. 1828, dobra 1, gbur. 13, zagr. 19, dm. 46, katol. 338, ew. 69. Par. Maternia, szkoła kat. w miejscu, poczta i st. kol. żel. Oliwa. Odleg. od Gdańska 1 3 4 mili. K. należało od początku do licznych dóbr opactwa cystersów w Oliwie. Po sekularyzacyi dóbr duchownych przez rząd pruski wydana d. 7 paźdz. 1782 r. Od r. 1807 1826 własność miasta Gdańska. Dla pięknego położenia bywa ta wieś i okolica często przez miłośników natury zwiedzana. Roku 1868 znaleziono pod K. sztukę bursztynu rzadkiej wielkości, bo aż funtów 12, koloru bardzo pięknego. 2. K. , wś i dobra, pow. złotowski, na bitym trakcie, z Krajenki do Złotowa, dokąd odległość pół mili. Należy do dóbr złotowskich. Obszaru liczy mr. 3370, bud. 43, dm. 14, kat. 90, ew. 89. Parafia i poczta Złotowo, szkoła Błękwit. Klukowszczyzna 1. wś i folw. nad rz. Kamionką, pow. konstantynowski, gm. Witulin, par. Bordziłówka, okr. sąd. Komarno; rozleg. m. 160, dm. 5, ludność mk. 36; grun. dworskich mr. 296; właściciel dr. Radcewicz. Był tu fol wark należący do ks. paulinów w Leśny, i właściciel dzisiejszy, nabywszy go na licytacyi, nazwał Jelizawetówką Na łąkach K, i Droblina źródła rz. Białki. 2. K. , folw. , pow. maryampolski, gm. Aleksota, par. Godlewo; odleg. 50 w. od Maryampola; 2 dm. , 24 mk. Kluksz, niem. Klix, wś srbska nad Szprewją, na saskich Łużycach, w pow. budyszyńskim. Gniazdo szlach. rodziny v. Klüx, do której posiadłość ta należała do XVI w. Od niej przeszła w ręce Nostitzów. Kościół parafialny ewan. z nabożeństwem serbskiem. Szkoła początkowa. W r. 1875 dm. 59, mk. 371, w tem Serbów 302; w r. 1880 ludności w ogóle 409. Klumben al Wittkosembeln niem. , wś, pow. szyłokarczemski, st, pocz. Kinten. Klundewka, wieś, w pow. borysowskim, w gm. korsakowickiej, przy drożynie wiodącej z Korsakowa do Horełego Ługa, ma osad 15, miejscowość wzgórkowata. Klunice dok. , ob. Komnice. Klunkwitz niem. , pow. świecki, ob. Krąplewice. Kś. F. Klusek, wś, pow. pułtuski, gm. Gzowo, par. Dzierżeniu. W 1827 r. było tu 12 dm. , 69 mk. KIuska, potok łączny w obr. gm. Czarnego Dunajca, w pow. nowotarskim, wypływa na tak zwanych Borach ob. ; płynie na płn. i pc krótkim, bo 1880 m. wynoszącym biegu, uchdzi z praw. brz. do Piekielnika, dopływu Czar nego Dunajca. Br. G. Kluski, 1. dwie os. rząd. , pow. wieluński, gm. Kamionka, par. Pątnów. Jedna liczy 6 mk. , drugiej ludność niepodana w wykazie urzędowym. 2. K. , wś włośc. i os. karcz. , pow. sieradzki, gm. Klonowa, par. Lututów; odleg. 29 w. od Sieradza; wś ma 19 dm. , 184 mk. ; osada karcż. 1 dom, 5 mk. Kłusów, ob. Kłusów. Klusówka, kozacki futor w pow. kobelackim, gub. połtawskiej, 4167 mk. Kłusy, niem. Klaussen al. Claussen, wś kościelna, pow. łecki, dawn. ryński. Szkoła istniała tu w przeszłym wieku. Kościół, po łacinie Clausula Mariana zwany, pięknie leży na wyniosłem wzgórzu, między 3ma jeziorami, zbudowany Iszy raz podobno r. 1354, przetrwał do r. 1754; teraźniejsza nowa budowa dokończona przed kilku laty. Proboszczowie wspominani od połowy XVI w. R. , 1640 pastor tutejszy Wisniweski odbywał w kościele przed zgromadzonym ludem egzorcyzm nad opętaną niewiastą. Czart srodze zaklęty wyszedł i na znak zostawił odbite w kamieniu przed Wielkiemi drzwiami podobizny stopy swojej, które każdy z podziwianiem oglądał. R. 1660 w czasie wojny, litewsko tatarskopolskie wojsko plądrowało kościół; chcieli kościół zburzyć i proboszcza zabić, ale gdy im o owym czarcie powiedzieli i znaki po nim pokazali, z przestrachu odeszli i żadnej szkody więcej nie uczynili. Zajście z owym czartem pastorowie zapisali w kościelnych aktach i władzy swojej o tem donosili. Kazania miewają tu polskie. Ob. Toppen, Sagen und Märchen in Masuren. 122. Obecnie kamień z czartowskiemi stopami łeży dalej odsunięty na cmentarz. K. leżą o 17 kil. od Ełku, na wązkim przesmyku między jeziorem Lipieńskiem i Kroksztyńskiem; 320 mk. ewan. mówiących po polsku. Stacya meteorologiczna i pocztowa. Kluszczany, mko, powświęciański, w lym okr. polic, o 70 w. od Wilna, o 20 w. od. Święcian, 337 mk. r. 1866 było 77 mk. , w tem 62 Kluko Klukowo Kluszko Kluszewo kat. , 15 izr, 5 dm. 14; własność Henr, Szyryna. Dobra K. razem z gruntami włośc. posiadały ziemi 1249 dzies. i 1250 sążni. Do włościan wsie włośc. nazywają się Wielka Wieś i Kazanowszczyzna odeszło 373 dzies. , 1878 sążni, pozostało więc we władaniu dziedzica 875 dz. 1772 sąź. , w liczbie których lasu 413 dzies. 1978 sąź. Miejscowość górzysta, grunta po większej części gliniaste; lasy szpilkowe, sosnowe. K. mają katol kościół parafialny drewniany, pod wezwaniem św Joachima, fundowany przez Jana Korsaka, podwojewodziego poło ckiego. Ma filią w Szajkunach. Z powodu za brania na cerkiew w r. 1864 sąsiedniego kościoła w Zeladziu, liczba parafian kluszczanskich znacznie się powiększyła dziś dusz 2227, w skutek tego dawniejszy stary kośiół okazał się za szczupłym. Otóż przed kilku laty wzniesiono na temze samem miejscu nowy kościół, znacznie powiększony, staraniem dzisiejszego dziedzica, sąsiednich obywateli pp. Ku czewskiego i Swolkienia, oraz miejscowych włościan. K. należały niegdyś do Korsaków; Leokadya Korsakówna córka wspomnianego Jana, podwójewodziego wniosła tę majętność mężowi swemu Wincentemu Szyrynowi, dziadowi dzisiejszego właściciela. Majętność ta była uprzednio obszerniejszą, a w skutek exdywizyi postradała kilka należących do niej folwarków; obecnie pozostał tylko przy niej jeden niewielki, kilkowłóczny awuls, nazwany Różopole. Kluszewo 1. wś i folw. nad rz. Łydynią, pow. ciechanowski, gm. i par. Grudusk; odl. o 21 w, od Ciechanowa, ma 15 dm. , 159 mk. , 496 mr. gruntu, 14 mr. nieuż. Folw. 360 mr. ; wieś 36 osad, 151 mr. 2. K. Sokolnik, folw. , pow. ciechanowski, gm. i par. Grudusk; odl. o 21 mr. od Ciechanowa, ma 8 dm. , 79 mk. , 279 mr. gruntów grunta orne i ogrody mr. 221, łąk mr. 15, pastwisk mr. 28, nieuż, i place mr. 15, bud. z drzewa 7; folwark ten w r. 1876 oddzielony od dóbr Kluszewo. 3. KSzajec, folw. , nad rz. Łydynią, pow. ciechanowski, gm. i par. Grudusk; odl, o 21 w. od Ciechanowa, ma wiatrak, 4 dm. , 47 mk, 533 mr. gruntu grunta orne i ogtody m. 464, łąk mr. 55, nieużytki i place mr. l3, budynków z drzewa 7; wiatrak; folwark ten w r. 1876 oddzielony od dóbr Kluszewo, Kluszkowce, wś, pow. nowotarski, nad potokiem Kluszkowianką, na półn. od Dunajca, graniczy od zach. z Mizerną, od płn. z Ochotnicą, od wsch. z Krośnicą a od płd. z Czorsztynem. Wieś rozłożyła się nad potokiem z połd. ku półn. ; od Nowego targu w prostym kierunku 20 kil. odległa. Między potokiem a wschod, granicą wznosi się Żar kluszkowiecki 768 m. , na mapach zwany Wzor, Wzory, Wziary piękny ze szczytu rozlega się widok, szczególnie ma Pieniny. Góra trachitowa. Przestrzeń większej posiadłości obejmuje roli ornej 80, łąk i ogr. 22, pastwisk 18, lasu 24; mniejsza zaś posiadłość roli ornej 822, łąk i ogrodów 229, pastw. 327, lasu 415 morg. austr. Właściciel Marceli Drohojoweski. Według obliczeń z r. 1869 dm. liczy 92, a mk 531 257 męż. , 274 kob. . W r 1777 było dm. 68, a mk. 332; w r. 1799 dm. 75, mk. 468; w r. 1824 dm. 75, mk. 537, Według szem. dyec. tarn. z r. 1882, dusz rz. kat. 534. Według obliczenia z 31 gr. 1880 wszystkich mk. 610. Wieś ta istniała już na początku XVI w. i nosiła nazwę Klusków, Kluskowice. Należała do starostwa czoraztyń skiego. W lustracyi z r. 1660 czytamy kluszkowce. Według tej lustracyi było we wsi, 6 kmieci na jednym łanie, zagrodników 4 1 2 Prócz robocizny od kmieci po 3 dni bydłem, od zagrodników po 3 dni pieszo, dawała ta osada czynszu i podatku rozmaitego w kwocie złp. 44 gr. 24. Sołtystwo trzymał starostwa czorsztyński. Według lustracyi z r. 1765 było ról 12, zagrod. 9; prócz robocizny opłacano rozmaitych podatków złp. 888 gr. 18, Było tu wójtostwo, które posiadał Józef i Magdalena z Michalczewskich Golańscy za przywilejem Augusta III z 21 maja 1742 r. Poddanych żadnych. Dochód wójtostwa czynił złp. 774 gr. 22 den. 9; wydatek złp. 210; zatem roczny dochód do kwarty złp. 864 gr. 22 den. 9, czyli kwarty złp. 141 gr. 5 den. 11 Posiada jeden młyn i folwark. Wr. 1811 przechodzi na własność rządu, a w r. 1819 w ręce rodziny Drohojowskich, którzy klucz czorsztyński ob. Czorsztyn do dnia dzisiejsziego dzierżą. Parafia w Maniowach; poczta Czorsztyn. Br. G. Kluszkowianka, potok górski, także Kluszkowskim lub Kluszhowieckim zwany, nastaje w obr. gm. Kluszkowce, w pow. nowotarskim, w półn. części gminy, w dziale górskim Lubaniem zwanym ob. Gorce, T. II, 702, na południowym jogo stoku. Płynie lasem na południe, opływa zach. stopy Zaru kluszkowieckiego 768 m. , przepływa wieś Kluszkowce i na granicy Maniów z Czorsztynem wpada z lew. brz. do Dunajca. Długośó biegu 6 kil. Br. O. Kluszo, wś w hr. szaryskiem Węg. , niedaleko Bardyowa, kościół kat. filial, 746 mk. Kluszyn ob. Kłuszyn. Klutka, ob. Klatka, Kłótka. Kutkenmühll niem. , os. młyn. , pow. Hobarski, st. p. Dobremiasto. Klutkawka, także Klutkawka, potok górski, w obr. gm. Opaki, w pow. drohobyckim; źródła tej rzeki we wsch. stronie tej gminy, u zaohodnich stóp wzgórza Kadubiowej 677 m. ; płynie zrazu na zachód, potem na półn. zachód łąkami opackiemi, zabierając liczne strugi leśne z Ratoczyny Ratoszyny, 720 m. spływające i we wsi Opace wpada z praw. brzegu do Klu Opaki, dopływu Bystrzycy lyśmienickiej. Długość biegu 4 kil i pół. Br. G. Klutschau niem. , pow. wejherowski, mylnie; właściwie powinno być Tluischau, Tłuezewo ob. . Klutschau niem. , ob. Klucz. Ktatznick niem, , wś, pow. olsztyński, ob. Klucznik. Kluwlńce, Kluwina albo Kłuwińce, wś, pow. husiatyński, w podolskiej glebie na południe od gór Miodoborskich położona, przy gościńcu krajowym grzymałowskochorostkowskim, nad stepowym potoczkiem, dopływem potoku Tajna który jest dopływem Źbrucza. Przestrzeni dwor. 2016 mr. , w tem 21 mr. lasu; gruntu włośc. 2123 mr. ; rzym. kat. parafia w Chorostkowie, mku o 8, 5 kil. na południe leźącem. Ludności rzym. katol. 365, gr. kat. 916; parafia w miejscu, dekan. husiatyński, dyec. lwowska; szkoła jednoklasowa. Właściciele więk. pos Tomasza Boguckiego spadkobiercy. B, R, Klwacz, Klwat, tyle co gryzący, od słowa kluó, znaczącego przegryzaó por. kieł dawne przezwisko por. plwacz. tracz, stanowi źródloslów nazw Klwatka, Klwów, Klwaty, Br. Ch. Klwatecka Wólka, wś i kol, pow. radomski, gm. Wielogóra, par. Radom; odl. 4 w. od Radomia, ma 7 dm. , 106 mk. , 32 mr, ziemi włośc, i 15 mr. kol żydowskiej. Klwatka 1. Szlachecka, wś i fol w. , pow. radomski, gm. Wielogóra, par. Radom. W 1827 r. było tu 25 dm. , 187 mk. ; obecnie 23 dm. , 188 mk. , 283 mr. włośc, i 183 mr. ziemi folw. Według Towarz. kred. ziems. folw. K. Szlachecka z nomenklaturami Wólka Klwatecka v. Powalina i Żyła osada młynarska, rozległy mr. 492; grunta orne i ogrody m. 308, łąk mr. 56, pastwisk mr. 117, nieuż. i pace mr. 11; bud. mur. 2, z drzewa 9; rzeczka Mleczna przepływa; nomenkl. Żyła os. młynarska, rozl, mr, 29 od dóbr tych odłączona. Wieś Klwatka Szlachecka os. 26, z gruntem mr. 285; wś Wincentów 08. 60, z grun. mr. 608; wś Wymysłów os. 6, z grun. mr. 66; wś Żyła os. 4, z grun. mr. 36; wś Augustów os. 6, z gruntem mr. 50; wś Wólka Klwatecka os 5, z grun. mr. 6; wieś Kurdwanów osad 2, z gruntem mr. 45. 2. K. Królewska, wieś i folw. , pow. radomski, gm. Kuczki, par. Radom; odl. 11 w. od Radomia. W 1827 r. było tu 19 dm. , 137 mk, ; obecnie część lit. A ma 25 dm. , 182 mk. , 218 m. ziemi dworsk. , 232 mr. włośc; część lit. B liczy 14 dm. , 138 mk. ; 413 mr. folw. i 161 mr. włośc. Według Towarz. kred, ziems. folw. K. Królewska lit. A rozległy mr. 212, grunta orne i ogrody mr. 175, łąk mr. 16, pastwisk mr. 2, lasu mr. 7, nieuż, i place mr, 6, bud. z drzewa 12; wieś K. os. 42 z grun. mr. 428; folw. K. Królewska lit. B rozległy mr, 418 grunta orne i Ogrody mr. 325, łąk. mr. 42, pastwisk mr. 30, nieużytki i place m. 21, bud. z drzewa 11; wś K. lit. B osad 11, z grun. mr. 161; wś Tomaszów os. 5, gruntem mr. 61. Klwaty, wieś i folw. , pow radomski, gm. Wielogóra, par. Wsola; odl 6 w. od Radomia; jest tu dystylarnia i młyn amerykański. . W r. 1827 było tu 11 dm. , 72 mk. ; obecnie 23 dm. , 173 mk, , 586 mr. ziemi dwors. i 294 mr. włośc. Klwów, os. , przedtem mko, nad strumieniem Sławno, pow opoczyński, gm. i par. Klwów. . Leży w nizinie śród lasów przy trakcie z Radomia do Opoczna; od Opoczna odl. 32 w. , od Radomia 28 w. Posiada kośo. par. mur. , dom schrcnienia dla starców i kalek, urząd gm. W 1827 r. liczono tu 80 dm. i 898 mk. ; w 1862 r. 67 dm. 4 murow. i 1063 mk. 488 żyd. ; obecnie jest 70 dm. 2 murow. , 1061 mk. i 307 mr. ziemi miejskiej. Ludność trudni się wyrobem kożuchów, których sprzedaje rocznie przeszło 1100 sztuk, tudzież wyrobem grubego sukna i pończoch. Założone zostało w r. 1413, a raczej zamienione ze wsi tegoż nazwiska, na mocy przywileju króla Władysława Jagiełły, który jednocześnie nadał mu prawo magdeburskie, targi tygodniowe i. dwa Jarmarki do roku. W r, 1434 Borzyc, ówczesny dziedzic miasta, wyznaczył na rzecz miasta pola, łąki, przychód z jatek i łaźni, oraz czynsze i daniny przedtem płacone zmniejszył i ograniczył. Król Kazimierz. Jagiellończyk przywilejem z roku 1458 potwierdził dawniejsze i nowy jarmark przydał, pomnożył takowe jeszcze o jeden król Jan III Sobieski w r. 1686, W pierwszych latach XVIII, stulecia, K. w. posagu przeszedł na własność rodziny Swidzińskich; z tych Stani sław Swidziński, . starosta radomski, przywilejem r. 1743 nadał miastu wolność wyrabiania piwa, król zaś August III pozwolił temuż w r. 1749, przy starem mieście nowe miasto K. założyć i poprzednie nadania i przywileje w r. 1750 zatwierdził. Michał Swidziński, kasztelan radomski, pragnąc polepszyć byt mieszczan, wyjednał u króla Stanisława Augusta w roku 1778 przywilej stanowiący trzy jarmarki i t. d. Kościół paraf. murowany wzniesiony w XV w. , wyrestaurowany około 1860 r. , w którym obok swych przodków spoczywa Stanisław na Swidnie Swidziński, wojewoda rawski, pułkownik znaku pancernego, zmarły w r. 1761 w Sulgostowie, tudzież zasłużony obywatel i zbieracz Konstanty Swidziński. Oprócz tego znajduj się na cmentarzu tutejszym kaplica. K. parafia, dek. opoczyński, 3342 dusz. Gmina K. należy do s. gm. okr. II w Drzewicy o 18 w. ; st. pocz. w Potworowie; liczy 2376 mk. , rozleg. 12624 mr. , w tem ziemi dwor. 8468 mr. , dm. 306. W skład gm. wchodzą Borowa Wola, Brzyski, Drąźno, Głuszyna, Jelonek, Kadź, Klwów, Klwowska Wola, Kłonna, Kłódno, Li Klutschau Klwowska Wola powo, Magnuszowska Wola, podczasza Wola, Sulgostów, Ulaski i Zapole. KIwowska Wola, wś, pow. opoczyński, gm. i pan Klwów, W 1827 r. było tu 7 dm. , 70 mk. ; obecnie 14 dm. , 106 mk. ; 356 mr. ziemi dworskiej i 158 mr, włościań. Jest tu urząd gminy Klwów. Klycken niem. , ob. Klicken. Klaczkowo, wś, pow. płocki, gm. Ramu tówko, par. Miszewo murowane; odl. o 24 w. od Płocką. W 1827 r. było tu 11 dm. , 53 mk; obecnie 2 dm. , 16 mk. , 21 m. gruntu, 178 nieuż. Kłaczuny, wś włośc, pow. święciański, 1 okr. polic, mk. kat 175, żyd. 13, dm. 15 1866. Kładka, albo Klatki, przys. Krzątki, pow. kolbuszowski. Kładki 1. mały zaśc w płn. zach. stronie pow. słuckiego, w pobliżu folw. Koły i Kuncewszczyzna, ma osad 2. 2. K. , mały folw. w pow. słuckim, o wiorstę od mka Hrozowa na północ, przy drodze wiodącej do wsi Dubiejek położony. Należy do dominium Hrozów. Kładki, przystań na rzece Dniestrze pod Jampolem. Kladkowo, ob. Golinowo. Kładniki, wieś włośc, nad rz. Opitą, pow. oszmiański, 3 okr. adm. , gm. Lipniszki, od Oszmiany w. 47, od Dziewieniszek w. 19, dm. 28, mk. katol. 197 1866. Kładów, niem. Kladau, wś, pow. głogowski, ma kościół parafialny katolicki. Kładowo, uroczysko nad rz. Irpień, pow. kijowski, o 7 w. na zachód od Skitka; według podania miejsce na którem stał w odległych czasach przeszłości monaster. Dotąd mnóstwo odłamków cegły i wapna świadczy o istnieniu cerkwi. Jest też i długa pieczara, podobna do kijowskich, Kładsko, ob. Kladzko, Kłady stare, wś i kol. , pow. sieradzki, gm. Zduńska Wola, par. Borszewice; odl. 18 1 2 w. od Sieradza. W 1827 r. było tu 13 dm. i 103 mk. ; obecnie wieś 5 dm. , 38 mk. , a kolonia 5 dm. , 63 mk. K. prawie zawsze miewały tych samych właścicieli co i Kawęczyn ob. . Obecnie także rozprzedana w znacznej części osadnikom z Niemiec na kolonie. Kładzkie albo Glatzgebirge, góry, ob. Adler. Kladzko, Kladsko, Kłodzko, niem. Glatz, Glaz, m. pow. na Szląsku średnim i silna warownia górska nad Nissą, o 93 kil. od Wrocławia, ze st. dr. żel. z Kamenz do Mittelwalde, ma 11541 mk. , w tem 2000 wojska, gimnazyum katolickie, fabrykę maszyn, 6 jarmarków, głównie zbożowych, 2 kość ewang. i katolicki. Wyniesione 928 n. p. m. Już r. 1010 stał tu zamek czeski; 1278 miasto i hrabstwo K. dostało się książętom wrocławskim; 1622 oblężone, 1742 zdobyte, 1807 szturmem wzięte. Czyt. prące histor. ; M; Perlbach, v. Wiese i Ntimberger. Powiat kładzki okr. reg. wrocławskiego ma 9, 5 mil kw. rozl, 60, 405 mk. , prawie wyłącznie katolików Niemców 7 proc Cze chów. Powierzchnia górzysta, piękne, żyzne doliny, wzorowe rolnictwo, huty żelaza, wapielnie, szklarnie, fabryki bawełnianych i lnianych tkanin, cukru, maszyn. Najwyższy punkt Mense. Główne miasta K. , Reinertz Chudoba, Lewin, Ullersdorf, Eisersdorf, Rückers, Finkenhübel. F. S. Kłaj z Paszynem i Gradowicami wś na lewym brzegu Raby, w równinie dotykającej południowego krańca niepołomickiej puszczy. Duża wieś, położona śród ogrodów i pastwisk podmokłych, należy do parafii rzym. katol. w Niepołomicach, odległych o 12 klm. Ma podług spisu ludności z 1881 r. 1441 rzym. kat Jest tutaj st. kolei żel Karola Ludwika, obok której postawiło towarzystwo kupieckie pruskie parowy tartak. Stacya między Podłężem a Bochnią, o 28 kil. od Krakowa. Lasy sosnowe, w ostatnim dziesiątku lat mocno przetrzebione. Większa pos. jest własnością rządową, ma obszaru 96 mr. roli w ogóle i 4529 mr. lasu; mniejsza pos. 727 mr. roli, 265 mr. łąk i ogrodów i 112 mr. pastw. W XV w. własność klasztoru miechowskiego Długosz, Lib. ben. I, 110; II, 165; III, 10. Kląipedaj ob. Kłejpeda. Kłąipeda litew. , niem. Memel, miasto powiatowe na Litwie praskiej, pod 55 45 płn. Sar. i 38 48 wsch. dł. geogr. , 7 metr. nad poziomem morza, nad t. z. kłajpedzką cieśniną, łączącą zatokę kurońską z Bałtykiem i nad ujściem spławnej tutaj i dla okrętów morskich rzeki Dangi, o 21 kil. na północ, a 18 na wschód od granicy rosyjskiej odległe, w piaszczystej nieurodzajnej równinie. Jest tu port morski, zabezpieczony kamiennemi groblami, obszerny port zimowy, latarnia portowa z stałym ogniem i wieża obserwacyjna. Klimat tego najbardziej w państwie pruskiem na północ posuniętego miasta jest bardzo ostry, średnia temperatura roczna wynosi 5, 25 Rèaum. Mszk. 19805, przeważnie ewangielicy 4, 9, kat. , 5, 5 żydów. W mieście bardzo przeważa język niemiecki, w okolicy W użyciu jest tylko litewski, a za cieśniną na przesmyku kurońskim język kuroński. Głównemi sposobami zarobkowania są tu handel i żegluga. Wartość dowozu wynosiła 1876 r. morzem 6737000 marek, rzekami i koleją 13306000, razem 20043000 mrk. ; wartość wywozu morzem 21342200 mrk. , rzekami i koleją 4140500, razem 25482700 mrk. Obrót w tymże roku 1876 był następujący zboża z kraju i z Rosyi 518328 centnar. za 4432420 marek; do Anglii, Niderlandów, Danii, Belgii i półn. Niemiec 450059 ctnr. za 3957000 mrk. ; lnu i konopi z Rosyi i z kraju 23851 Kłajpedzka cieśnina ctnr. za 907000 mrk. ; do Anglii, Francyi, Bel1 gii i Niemiec 48009 ctn. za 1802300 mrk. ; soli z Hiszpanii, Anglii, Francyi 290562 ctnr. za 327350 mrk. , do Rosyi 571100 ctnr. za 6803000 mrk. ; kruszców, towarów kruszcowych i machin z Anglii, Niemiec, Francyi, Szwecyi i Norwegii 35602 ctnr. za 773420 mrk. , do Ro, syi i w kraj 5066 ctnr. za 49480 mrk. ; śledzi z Anglii i Norwegii 25943 beczek za 681080 mrk. do Rosyi i w kraj 20144 beczek za 687420 mrk. ; węgli kamiennych i koksu z Anglii 1235612 ctnr. za 1463000 mrk. , do Rosyi i kraju 900000 ctnr, za. a 1180000 mrk; drzewa i towarów drewnianych z Rosyi i z prowincyi za 6394740 mrk. , do Anglii, Francyi, Holandyi i Belgii za 14580140 mrk. ; skór, szczeciny i włosów z Rosyi i prowincyi 3016 ctnr. za 515440 mrk, do Niemiec i Anglii 2801 ctnr. za 529480 mrk. ; cukru, faryny, syropu, towarów kolonialnych, farb, wina, araku i, koniaku z Anglii, Belgii, Holandyi, północnych Niemiec 35939 ctnr. za 1273340 mrk, do Rosyi i w prowincyą 1910 ctnr. za 57300 mrk. W r. 1876 przybyło 1034 okrętów, odeszło 1068, w przystani portowej było na końcu. 1876 r. 77 okręt, żaglowych, 12 parowców. Regularne kursa parowcami odbywają się po morzu do Szczecina, na zatoce i odnodze Niemna Rus do Tyłźy, przez zatokę Gilge, kanał Fryderyka i Deime i Pregołę do Królewca i kąpieli morskich w Kranz. Z zakładów przemysłowych 3 warsztaty okrętowe, 3 browary, 2 piece do wypalania wapna, 7 cegielni, 8 tartaków, 1 fabryka mydła, 2 fabryki chemicznych preparatów, odstawianych do Magdeburga i Szczecina, 2 gisernie i fabryki maszyn rolniczych i 1 miejska gazownia. W r. 1252 pobudowali tu kawalerowie mieczowi z Inflant zamek; istniejąca około niego osada otrzymała 1254 lubeckie prawo miejskie i w ciągu wieków kilkakrotnie w wojnach Żmujdzinów, Litwinów, Polaków, Szwedów i Rosyan, i przez pożary niszczoną była. W r. 1807 przed i po pokoju tylżyckim schroniła się tu królewska rodzina pruska. Ówczesny król Fryderyk Wilhelm III mieszkał z żoną królową Ludwiką w dzisiejszym magistracie; ich synowie Wilhelm, dzisiejszy król pruski i cesarz, nieboszczyk brat jego i poprzednik na tronie, mieszkali w dzisiejszym domu pocztowym; 4 i 5 paźd, 1854 r. spaliła się połowa miasta; w r. 1605 urodził się tu niemiecki poeta Simon Dach, autor pięknych pieśni kościelnych. D. 11 czerwca 1863 r. wylądowała tu niefortunna wyprawa Łapińskiego. Uwagi godne budynki są ewang. kościół św. Jana i kościół katolicki. Na obudwu stronach cieśniny kłajpedzkiej są fortyfikacyjne okopy na stałym lądzie w północnej stronie za miastem i naprzeciwko na północnym krańcu półwyspu kurońskiego. Jest tu gimnazyum, 2 wyższe szkoły dla dziewcząt, szkoła nawiga cyjna; batalion fizylerów 5 wschodniopru skiego pułku nr. 41, komendantura, główny urząd celny, t. z. wyższy mistrz rybacki dla zatoki kurońskie, komora handlowa, filia banku państwowego 1876 r. 106818000 mrk. obrotu, landratura i geometra powiatowy, sąd okręgowy i ziemiański z sądem przysięgłych, prokuratorya i 12 konsulów rosyj. , ang. , franc, hiszp. , portugal. , włoski, belg, , holend. szwedzki, duński, paraguajski i dla Stanów Zjednoczonych; fabryka gazu oświetlającego. Stacya kolej, , poczt. i telegraficzna, poczta osobowa do Połągi na Litwie rosyjskiej i omnibus do Krotyngi, a do innych pomniejszych stacyj sąsiednich chodzą tylko poczty piesze listowe; do miejsc nad zatoką przewóz listów i przesy łek odbywa się łódkami lub parowcami. Je, den 7dniowy jarmark kramny na rok zwykle w lipcu, 2 na bydło i konie w czerw. i paźdz. , targi codzień. Wychodzą w. K. dwie gazety Lietuwiszka Gejtunga lit. i Pakaju Pasles lit. i niem. . Nazwa K. , według niezgodnych etymologów, ma znaczyć płaskie miejsce albo błędne miejsce. J. B. Kłajpedzka cieśnina albo Kurońska, niem, Memeler Tief, w Prusach wsch. , łączy Baltyk z zatoką Kurońską, rozdziela zaś mierzeję Ku, rońską od stałego lądu. Imię nosi od miasta handlowego Kłajpedy Memel, które tu położonę. Długa około mili, szeroka 1200 stóp. Dawniej była bez porównania szerszą i głębszą; jeszcze na początku tego stulecia 3000 stóp była szeroka, ale piaskiem z mierzei zwolna zawiana i nieszlamowana, staje się coraz niebezpieczniejszą dla statków. Właściwa głębsza nieco droga jest już tylko 100 stóp szeroka. Dlatego trudna po niej żegluga i niejeden okręt rozbije się tu, mianowicie w czasie burz jesiennych i wiosennych. Obecnie wiele czynią, żeby szkodliwym zawiejom piasku z mierzei koniec położyć; urządzają różne zapory, wzgórza piaszczyste drzewami, roślinami zasadzają i t. d. Pomimo to, obawa co do utrzymania i użyteczności cieśniny nie jest mała. Woda w cieśninie jest słodka i dość daleko w morzu po ciemniejszym kolorze rozeznać ją można. Jeszcze niebezpieczniejszy jest port Kłajpedzki w cieśninie przy mieście Kłajpedzie znajdujący się nie mija rok, żeby tu po wystających głazach i ryfach kilka, ba nieraz kilkanaście okrętów nie poniosło szwanku. Ob. Otto Glagau, Littauen and die Littauer in Preussen, str. 167, Klajsze, dobra w pow. szawelskim, par, popielańskiej, o 42 w. od Szawel, o 8 w. od Popielan. Po uwłaszczeniu włościan zostało włók 50 ziemi, własność Wieńczysława Burby, niegdyś okolica szlachecka. W 1717 r, Krzysztof Starosiolski w K. mieszkał. Nabył K. Jerzy Burba, rejent grodzki księstwa żmujdzkiego, ożeniony z Klarą Godlewską, córką Rocha strażnika npickiego, dziedzica Szawdyniów, Poszyl i Kojławy. Przed uwłaszczeniem i działami rodzinnemi w K. było do 100 włók ziemi. Syn Jerzego i Klary z Godlewskich, Telesfor Burba, szambelan dworu J. C. M. i prezydent sądu pow. szawelskiego, założył w K. cukrowarnię, która niedługo trwała z braku buraków; wzniówsł wspaniałą dwupiętrową murowaną z kamienia gorzelnię i więcej budowli kamiennych i drewnianych; zaprowadził i irygacyę łąk; założył fabrykę wapna. Sakcesorowie Telesfora podzielili się; ze 30 włók lasu, folwarki Pusbauble i Zaliszki obecnie należą do Heliodora Burby, dziedzica Ryngowian; włók zaś 50 z folwarkiem Bauble do Wieńczysława, jakoteż samo fundum K. J. Godl Kłak, osada młyn. , pow. garwoliński, gm. Ulęż, par. Żabianką; 1 dra. , 19 mk. ,. 6 mr. rozl. Klak, ob. Klak. Klaki, wś i folw. , pow. płocki, gm. i par. Drobin; odl. 30 w. od Płocka, ma 8 dm. , 120 mk. , 345 mr. ziemi i 2 mr. nieuż. K. stanowią jednę całość z przyległą wsią Witosławice ob. . Według Towarz. krod. ziems. folw. K. z nomenklaturą Ossuty albo Gutowo, rozl. mr. 373 grunta orne i ogrody mr. 294, łąk mr. 18, pastwiska mr. . 49, nieużytki i place mr. 12, bud. murow. 5, z drzewa 7; wieś K. osad 12, a gruntem mr 12. Kłampucie, wś i folw. , pow. wyłkowyski, gm. Olwita, par. Łankieliszki; odleg. 9 w. od Wyłkowyszek; wieś ma 6 dm. i 97 mk. ; zaś folw. 2 dm. , 7 mk. Por. Kłaukupie. Klampupie, wś, pow. maryampolski, gm. Antonowo, par. Pilwiszki; odl. 27 w. od Maryampola, ma 13 dm. ; 74 mk. Por. Józefowo. Klaniańce, włośc, pow. wileński, 2gi okr. adm. , o 30 od Wilna, 2 dm. , 17 mk. katol. 1866. Klanie, niem. Klanin 1. rycer; dobra, pow. wejherowski, nad strugą Czarną, która tu młyn pędzi kłaniński, przybitym trakcie żarnowskogdańskim. Obszaru liczą włók 54; kat. 89, ew. 64; par. Starzyn, szkoła Radoszewo, poczta Krokowo. Odl. od Wejherowa 3 mile. Około r, 1400 wś ta miała jeszcze prawo staropolskie mieszkańcy dawali podatki świnie, kozy, krowy i t. d. Na wojnę dostawiali 1 zbrojnego. I R. 1766 lejtnant Adolf Ustarbowski i Janowski posiadacze. 2. K. , wś włośc, pow. starogrodzki, nad Czarną wodą. Obszaru ma mr. 2157, kat. 163, ewan. 13, dm. 22, gburów 9, zagrodń. 13; par. Łęg, szkoła w miejscu, poczta Frankifeld; odl, od Starogrodu 4 1 2 mili. Kś. F. Kłaniszki, zaśc rząd. , pow. wileński, 4 okr. adm, , o 43 w. od Wilna, 3 dm. , 16 mk. katol. 1866; . Kłapówka 1. wś, wśród lasów, w pow. kołbuszowskim, należy do parafii rzym. katol. w Przewrotnem, od st. pocz. w Korczynie wy nosi oddalenie 7 kłm. , ma 287 mk. rzym. kat. ; kasa pożyczkowa gminna posiada 315 zł w. a. kapitału. Większa pos. jest rządową i ma ob szaru 85 mr. roli; pos. mniej. ma 320 mr. roli w ogóle i 36 mr. lasu. Graniczy na wsch. z Kol buszową górną, od zach. , póła. i południa jest otoczona lasem weryńskim. 2. K, dwa przysiołki do Komborni w pow. krośnieńskim; obadwa leżą, na północ od tej wsi, a na południe od Komborskiej Woli. Mac. Kłaukupie, , folw. i wś, pow. wyłkowski, gm. Olwita, par. Łankieliszki. Według Towarz. kred. ziems. rozległe mr. 524, grunta orne i ogrody mr. 418, łąk mr. 70, pastwisk mr. 13, wody mr. 1, lasu 14, nieużytki i place mr. 8, bud. murow. 8, z drzewa 8, płodozmian 10po lowy; wlatrak i pokłady torfu Wieś K. osad 2, z gruntem mr. 1. Por. Kłampucie. Kławany, mko pryw. w pow. poniewieskim, nad Dawgiweną, o 39 w. od Poniewieża, rezydisncya stanowego. Paraf. kośoiół kat. ś. Trójcy, wzniesiony 1624 r. z drzewa, przez starostę źmudzkiego Wołłowiczą. Par. kat. dek. szadowskiego, dusz 4600. Kaplica w Łaszmanpomuszu. Kłay, ob; Kłaj. Kłażewo albo Klaudynowo, niem. Klausdorf, dwie posiadłości, pow. wałecki, na bitym trakoie wałeckim, 1 1 4 mili od miasta; a włośc. wś, obszaru mr. 3074, bud. 51, dm. 28; katol. 21, ew. 462. Par. i poczta Wałcz, szkoła w miejsou; b rycer. dobra, obszaru mr. 16506, bud. 111, dm. 34, kat. 34, ew. 244. O kościele czytamy we wsi był kośoiół, pierwiastkowo musiał do katolików należeć. Gulczowie Goltz, posiadacze miejsca, obrócili go w zbór luterski. Wyrok trybunalski r. 1720 nakazał Gulczom oddać go wyrestaurowany katolikom. Ob. Łukaszewicz, Opis historyczny, I, 220. Ktażewski hamer, . niem. Klausdorferhammer, wieś i hamernia żelaza, pow, wałecki, poczta Wałcz. Klączno, pow. bytomski, ob. Kłoniczno. Klagie, ob. Kłongie, Kłąpiki al. Klombki, , wieś w gub. mińskiej, pow. nowogródzkim, o 4 w. od st. Pohorelca dr. żel. moskiewskobrzeskiej, przy samej kolei Ma os. 16 w miejscowości bezleśnej. AL Jel. Kłecko wieś podług Kętrzyńskiego w dawniejszem starostwie drahimskiem. Kiecko, ob. Klecko. Kłajpeda, wś, i Kłejpedka, folw. , pow. suwalski, gm. i par. Wiżajny; odl. 24 w. od Suwałk. W 1827 r. było tu 11 dm. , 61 mk. ; obecnie wieś ma 10 dm. , 154 mk. ; zaś folw. 1 dm. , 20 mk. Folw. Kłejpedka i Żelazkowizna rozległe mr. 606 grunta orne i ogrody mr. 174, łąk mr. 214, pastwisk mr. 137, zarośli mr. 26, nieużytki i plac mr, 5ą nadto w r. 1878 od Kłak Kłobocin przedano częściowym nabywcom mr. 150; pokłady torfu i wapna. Dobra powyższe odłączone zostały d dóbr Hańcza ob. w r. 1870. Kłekuczanka dolina, rz. wpadająca do Kodymy, w pow. bałckim. Kłemany albo Jastrzębie, Jastrebno, grupa domów w Stanisławczyku, pow. brodzki. Kłębin, i w dok. Clambin, Clambowi, nazywała się kiedyś wieś opodal Oliwy; w pow. gdańskim. R. 1178 Sambor I darował ją wraz z kilku innemi wioskami oo. cystersom w Oliwie. Następnie albo zaginęła, albo taż, pod niemiec. kimi swymi panami, zmienione Imię przyjęła, gdyż oddawna pod pierwotną nazwą nie jest znana. Zachodzi jeszcze r. 1279. Ob. Perlbach. Pommer. Urkunden. Kłębowa, na prawym brzegu Soły, pow. bialski, przys. Międzybrodzia. Kłębówka, wś, pow. zasławski, i folw. należący do zasławskiego klucza dóbr sławuckich, z fabryką cukru. Ob. Klebówka. Kłępin, niem. Klempin, w dok. Klapino, wś przy pomorskim Starogrodzie w Pomeranii, przez książąt zachodniopomorskich dana joonitom rycerzom przed r. 1229. Ob. Perlbach, Pommer. Urkunden. Kło. , por. Kłu. .. Kłob, Kłobuk, starodawne nakrycie gło wy, używane przez rycerstwo a zapewne i kapła nów w epoce przedchrześcijańskiej. , Dotad wyraz ten Oznacza u Słowaków kapelusz. Nazwa ta. dzś odnosi sie specyalnie do kapeluszy używanych przez. duchowieństwo kościoła wschodniego. Jako przezwisko siało się źródłosłowem nazw miejscowych; Kłobucko, Kłóbka Br. Ch Kłobia wś, pow. włodcławski, gm. Piaski, par. Kłobia. Jest tu kościół paraf. drewniany i młyn wodny. W 1827 r. było tu 32 dm. ., 242 mk; obecnie ma. obszaru 1302 mr. Do tej wsi należy folw. Gołębiu. Par. K. dek. włocławski, 810 dusz. Dobra K. od r. 1835 majorat pułkownika Frołowa, powiększony w r. 1867 folw. Lubonin. Kościół par. drewn. św. Wojciecha, erekcyi niewiadomej, kosztem parafian wzniesiony, ma obraz N. P. M. łaskami słynący. . Majorat K. . w r. 1835 składał się z folw. i wsi Kłobia, Gołębin i Koszanów; wś Kłobia os. 22, z gruntem mr. 1131; wś Gołebin os. 9, z grun. mr. 262; wś Koszanów os. 10, a gr. mr. 383. Dobra te w r. 1855 oddzielone od dóbr rząd. Brześć. E. 1781 folw. K za konsensem król. oddany w dożywocie Słubickiemu, r. 1789 przez jego żonę, owdowiała, odstąpiony Wardęskiemu. Kłobia, Kłobica, rz. , ob. Chodeczka. Kłobinie, dwór nad Wiryntą, pow. wiłkomierski, okr. polic, uciański, o 29 w. od Wiłkomierza, 18 mk. , młyn wodny, gorzelnia 1869. Klóbka, wś i folw. , pow. włocławski, gm. i pa Kłóbka o 23 w. od Wloolawka, dm. 22, mk. 218, z nich 11 ewang. , 12 izrael. Folw. , własność Stan. Orplezewskiego, ma 697 mr. ziemi pszennej i żytniej, grunta wysoko położone, lasu 45 mr. ; włościanie mają 63 mr. gruntu. Kościół paraf. mur, na miejscu dawnego także murowan. z r. 1159, ukończony 1881 r. kosztem parafian i proboszcza ks. Mich. Ziarniewicza, stoi na górze, od połud. stromej. Na cmentarzu grzebalnym drewniana kaplica z obrazem iw. Prokopa, cudami słynącym, i ze studnią, której woda za cudowną uchodzi. Szkoła początkowa, urząd gminy K. , młyn wodny. Jest tu szaniec a raczej zameczek, podwójnym otoczony przekopem, zapewne dawne grodzisko, opis dawnego kościoła podaje Ene. Org. T. XIV, str. 876. Parafia K. dekanat włocławski, liczy 2220 dusz. Według Towarz. kred. ziem. folw. Kłóbka z wsiami K. , Chojny, Bu dy Kłubskie, Podgórze, Krzewie i Krzyżówka, rozległy mr. 672 grunta orne i ogrody mr. 450, łąk mr. 113, pastwisk mr. 68, lasu mr. 4, nieużytki i place mr. 37, bud. mur. 10, z drzewa 6, płodozmian 9ciopolowy, młyn wodny, staw, jezioro mające około mr. 10; rzeczka Kłóbka przepływa, pokłady torfu. Wieś K. os. 19, z grun. mr. 51; wś Chojny os. 3, z grun. mr. 32; wś Podgórze os. 7, z grun. mr. 104; wś Budy Kłóbskie os. 7, z grun. mr. 236; wś Krzewie os. 13, z grun. mr. 12; wś Krzyżówka os. 10, z grun. mr. 45. Gmina K. należy do 8. gmin. III okr. w Lubieniu, liczy 10443 mr. obszaru i 2874 mk. 1867; w gminie znajduje się jedna szkoła początkowa i zakłady fabryczne, jak gorzelnia, dystylarnia, cegielnia w dobrach Rzeżewo. Do gminy K. należą Bilno, Bilińskie Rumunki, Charchocin, Chojny, Babiagóra, Gincielewo, Grabina, Kaliską, Kępka Szlachecka, Kłóbka, Kłubskie Budy, Krzewie, Krzyżówki, Kurowo, Lutob6rz, Łukomszczyzna, Modlibórz, Modliborek, Myszki, Nagroda Karczemna, Nowy Młyn, Podgórze, Rzegocin, Rzeżewo, Sosnowo, Szewo, Szewskie Rumunki, Sżatkowizna, Unisławice. Gmina ma 1881 r. 345 dm. , 2505 mk. Kłobocin, ob. Kłobocin. Kłóbskie Budy, kol. , pow. włocławski, gm. Kłóbka, 7 dm. , 74 mk. , 236 mr. ziemi. Kłóbucin al. Kłobocin, niem. Kloboschin, Klobotschin, włośc. wś, pow. kartuski, przy bitym trakcie kościerskoźukowskim, blisko granicy pow. kościerskiego, u południowo stoku gór szymbarskich położona. Obszaru ziemi liocy mr. 5508, kat. 25, ew. 428, dm. 56, sołectwo wolne 1, gbur. 25, zagr. 22. W miejscu jest szkoła ewang. , parafia Grabowo, poczta Szymbark. Odległa od Kartuz 3 mile, od Kościerzyny 1 i pół mili. Kł. jest wieś prastara. Świadczą o tem cmentarzyska pogańskie na kilku miejscach napotykane. Pierwotna osada leżała nieco na zachód od dzisiejszej, gdzie Kłekuczka dolina jeszcze w przeszłem stuleciu znaki się znajdowały. R. 1284 książę Mestwin II zapisał Kł. wraz. z całą ziemią kościerską 22 wiosek Gertrudzie, córce Sambora II, która wszystkie te dobra, nie wyjmując Kłobucina, odprzedała krzyżakom R. 1312 d. 14 stycznia. R. 1374 mistrz w. krzyż. Winryk von Kniprode zapi sał tę wieś jakiemuś rycerzowi Stefanowi von na dziedziczną własność. R. 1442 posia dacz Bartosz von Burchardsdorf, asesor ziem ski LandSchof tczewski, i podług niego na zywała się wtedy i później Jeszcze wieś ta Burchardsdorf. W 13letniej wojnie z krzy żakami do szczętu spustoszała i woale wsi tu żadnej nie było dłużej niż półtora sta lat; la sem cała ta okolica porosła. Inna wieś w po bliżu leżąca Mansowo nigdy już więcej nie została odbudowana. Do r. 1473 jest właścicie1, lem bogaty pan Kresla Słowak z Kłobucina, któremu król Kazimierz za sumę pożyczoną 100 dukatów dał w zastaw całe star. koscierskie. Tegoż r. 1473 Schütze von Kl. Kobei i tegoż pasierb Bartel sprzedali część swoje we wsi Burchardsdorf, Grabowie i Będominie za 55 m. R. 1479 Mikołaj von Klinschan Klińcz gwoli siostrze swojej Klarze sprzedał1 4 część we wsi Burchardsdorf i Grabowie za 200 m. R. 1484 Piotr Pirchen Kozicki z bratem Jakóbem i Janem nabyli dobra Burchardsdorf, Grabowo i Rekownicę od dwóch wdów pozostałych An ny i Eufrozyny. R. 1492 tenże Piotr Pirch odkupił resztę gruntu, jaki tu Stas von Strelin posiadał. R. 1518 Mikołaj Pirch sprzedał za 650 m. Burchardsdorf, Grabowo i Będomin Piotrowi Satzkow. R. 1526 posiada znów Szymon Pirchen Kozicki Grabowo, Mansowo, Będomin i Burchardsdorf. E. 1532 sprzedał te dobra Krzysztofowi Boroszewskiemn za 1000 m. R. 1547 tenże Krzysztof Boroszewski zapisał w posagu dobra Będomin i Reko wnicę córce swojej Helenie, żonie Jana Bystrama, sam zaś otrzymał Grabowo, Kłobucin i Mansowo; łąka zwana Żakowska miała nale żeć cała, łąka Scorovnic i młyn rekownioki w połowie do Grabowa, granicą miała być stru ga tam płynąca. Z r. 1555 jest proces, w któ rym Jerzy Pirchen, syn powyższego Szymona, domaga się, aby mu dobra dawniejsze ojco wskie zwrócone były. R. 1556 stanął debret, żeby wypłacił Boroszewskiemu 1000 tal. i dobra zają, ł nie mógł jednak tyle pieniędzy do stawić. Tak tedy jeszcze długo toczył się proces o te dobra pomiędzy krewnymi. W koń cu partya Pirchów zdaje się używała nawet różnych gwałtów i bezprawi, żeby swego dokazaó, tak, że te dobra ostatecznie per modum caduci przypadły królowi król zaś wydał je potem Walentemu Uberfeld. Po nim przejął wsie Kłobucin, Grabowo i Mansowo Henryk Dreher, któryje r. 1603 za sumę 9000 fl, Maciejowi Knibawskiemu odprzedał. Tenże Maciej Knibawski pisze się von Schedelen zu Kotownicza erbgesessen, a na innem miejscu zu Kotmirs und Grabau erbgesessen mit meinem Sohn Jan Czarliński. Jako dobry gospodarz Maciej Knibawski starał się opustoszałą tę okolicę na nowo zaludnić, gdyż przez wszystkie te czasy lasy ta tylko rosły. R. 1605 sprowadził z Pomeranii i Brandenburgii luterskich i niemieckich gburów, którym dwa puste dobra Kłobucin i Mansowo na mieszkanie wydał. Obecnie miała tylko jedna wieś stanąć i to na granicy Kłobucina i Mansowa. Budynki sami sobie powznosili z drzewa pańskiego, którego było wszędzie aż nazbyt. Role karczowali. Przez 10 lat byli wolni od wszelkich czynszów i zaciągów. Takim sposobem przywędrowało tu wtedy 20 familij luterskich na czele sołtys Piotr Guss, pastor luterski Marcin i innych rodzin 18 Sołtys otrzymał wolnych włók 5, 11 gburów, każdy po 3 włóki, karczmarz 3 wł. i pastor 2 wł, hakebuda resztki. Kościół luterski zaraz sobie owi niemcy wybudowali. Około tego samego czasu Demetryusz Wejher star. kościerski założył także w zarosłych lasach po obu stronach Kłobucina dwie nowe wioski Kaliska i Szymbark. A miał ów Demetryusz Wejher brata Jana Wejhera, starostę puckiego, który posiadał w pobliżu Pucka dobra Rucewo. Przy Rucewie zaś leżały dobra wtedy oo. kartuzyan Osłanin, Błądzikowo, Będargowo i Krakowo te dobra życzyli sobie możni Wejherowie nabyć i klucz swój rucewski powiększyć. Ku czemu takie postanowienie uczynili w naszem sąsiedztwie pana Knibawskiego pozbędziemy się, a potem dobra jego damy kartuzyanom. Co też w końcu się stało. Bo z Knibawskim zaczęli proces o różne granice i tak długo mu dokuczali, aż im nareszcie r. 1617 dobra swoje Grabowo, Kłobucin i Mansowo za pewną sumę odstąpił. Teraz z Kartuzyany zawiązali ugodę r. 1620, według której dobra Kłobucin, Grabowo i t. d. im oddali, a sami w zamian otrzymali dobra dawniej kartuskie Osłanin, Błądzikowo, Będargowo i Krakowo. Oo. kartuzyanie jednak skarżą się, że ich podeszli Wejherowie gdyż nie mniej niż 50 wł. im odjęli od dóbr nowo nabytych i do starostwa kościerskiogo przyłączyli. Od tego czasu dobra te pozostały przy klasztorze aż do okupacyi. W wojnach szwedzkich bardzo podupadły. R. 1670 pisze sprawozdawca sołtys daje tu 14 podwód, gburzy płacą po 9 zł. , od karczmy 15 zł. Przed wojną było we wsi gburów 16, teraz po wojnach jest tylko 7. Pod r. 1748 czytamy w aktach Sołtys nie daje czynszu, tylko hibernę, dozoruje borów, dostawia podwód w razie potrzeby, uważa na gburów, kiedy mierzawę wywożą albo inny zaciąg czynią, Przeorowi naszemu towarzyszy Kłobucin Kłobucin sołtys na Sądy. Czynsze i podatki. odbiera od poddanych i do klasztoru przywozi. Każdy z 16 gburów daje czynszu fl. 12 i tyleż hiberny. Czasu żniw odrabia na klasztornym folwarku w Grabowie 6 dni z kosą, 6 z gra biami, 6 z rydlem, połowę nawozu wywozi. A że teraz drzewa ładnego do browaru nie zwożą, daje każdy 11. 3. Wszyscy gburzy są lutrzy. Po okupacyi rząd pruski zajął te do bra i wydał na własność dawniejszym czyn szownikom. Kś. F. Kłobucin, niem. Klopschen, r. 1244 Clohucyn, wś, pow. głogowski, ma kościół paraf. katol. i st. dr. żel. z Głogowy do Żegania, o 15 kil. od Głogowy. Kłobucko, os. , przedtem mko, nad rz. Okszą Oksą, pow. częstochowski, gm. Kamyk, par. Kłobuck, odl. 16 w. od Częstochowy na półn. , leży w wąwozie śród wapiennych wyniosłości, przy trakcie z Częstochowy do Wielunia. Posiada kościół par. murowany, dom schronienia dla 6 starców i kalek sąd gminny okr. III, szkołę początkową, stacyę pocztową. W 1827 r. było tu 281 dm. i 1717 mk, w 1862 liczono 254 dm. 50 murow. i 2192 mk. w tej liczbie 548 żydów, obecnie jest 306 dp. , 2647 mk. 1281 męż. , 1366 kob. . Do osady należy 4251 mr. ziemi 2416 ornej. Kł, folw i 08. młyn. , 4 dm. , 21 mk, 272 mr. 128 morn. . K. wieś, 5 dm. , 79 mk. , 274 mr. i Kł os. prob. , 4 dm. , 13 mk. , 9 mr. Są siady w aktach miejskich, że miasto erygowane było w roku 1244; wszakże przywilej lokacyjny od dawna zaginął, gdy już w r. 1564 mieszczanie nie byli w stanie ukazać go lustratorom tutejszego starostwa. W tegoż aktach są wzmianki i przechowane niektóre przywileje, mianowicie I zaś Kazimierza Wielkiego z r. 1339 nadanie prawa uwalniającego mieszczan od wielu danin i powinności przedtem opłacanych, który to I przywilej następni monarchowie zatwierdzali, I jakoto Kazimierz Jagiellończyk w r. 1453, Jan Olbracht w r. 1493, Zygmunt August w r. i 1563, Zygmunt III w r. 1620, Władysław IV w r. 1637, August III w r. 1750, nakoniec Stanisław August w r. 1778. K. było jednem z miast, które Władysław książę Opolski od króla Ludwika prawem lennèm otrzymał w r. 1370. Władysław Jagiełło, zmuszony niesfornego lennika z nadanych mu ziem wypędzić, K, zbrojne odzyskał i do korony przyłączył w r. 1396. Do bawiącego tu Jagiełły przybyli w r. 1420 Wojciech Jastrzębiec biskup krakowski kanclerz kor. i Zbigniew z Brzeźca marszałek kor. , zdając sprawę, że cesarz Zygmunt, mimo obietnicy, w niczem zmienić nie chciał niesprawiedliwego wyroku w zatargach króla z krzyżakami. Ucierpiało to miasto w r. 1457, gdy Jan książę oświęcimski lapalił go i złupił. Kazimierz Jagiellończyk, . idąc z wojskiem na Szląsk w roku 1474, przeciw Maciejowi królowi węgierskiemu, stanął opodal od miasta obozem, oczekując na zebranie się większych sił, które, zwolna i niechętnie ciągnąc, spustoszenia ślady po sobie zostawiły, W tem wpadają do K. Szlązacy, lecz od mieszczan i okolicznych wieśniaków ze znaczną stratą wyparci zostali; miasto bowiem wtedy było opasane murem i wałem obwiedzione, zresztą ludne i dobrze zabudowano. W pierwszych latach XVI wieku było stolecznem starostwa niegrodowego, znaczne intraty przynoszącego. Lustracya w r. 1636 odbyta świadczy o jego zamożności i o stanie przemysłu podaje szczegóły, znajdując osiadłych licznych sukienników, szewców, piekarzy, prasołów itd. Verdum w końcu XVII w. zastał tu piękny kościół z kamienia i wysoką wieżę przy Collegium canonicorum str. 126, Liske Cudzoziemcy. Kościół parafialny tutejszy wystawiony był z modrzewia, a podanie odnosiło jego fundacyą do czasów Piotra Dunina, czyli do roku 1125. W bieżącem stuleciu kościół ten rozebrano, a nabożeństwo parafialne do kościoła po kanonikach regularnych pozostałego przeniesiono. Ten ostatni pod wezwaniem św. Marcina zbudowany, winien założenie swoje Janowi Długoszowi, kanonikowi krakowskiemu, sławnemu dziejopisowi Polski, który był proboszczem kłobuckim. Przy pomocy kardynała Zbigniewa Oleśnickiego wystawił on rzeczony kościół z klasztorem pomiędzy r. 1434 a 1448 i do niego sprowadził kanoników z Kazimierza z pod Krakowa, zaś król Kazimierz Jagiellończyk potwierdził jego erekcyą w r. 1454, której oryginał probostwo kłobuckie dotąd posiada. Z czasem atoli budowla uległa zupełnemu zniszczeniu tak dalece, iż na początku XVII w. Mikołaj Wolski, starosta krzepicki, który mieszkał w K. , z gruntu go przebudował, a biskup Tomasz Oborski, sufragan krakowski, na nowo konsekrował w 1623 r. Po tej restauracyi kościół kilka razy gorzał, ostatecznie jednak staraniem zakonników w r. 1743 odnowiony, inną przybrał postać, otrzymał wieżę z zegarem i wewnętrzne ozdoby; wszakże w r. 1796 znowu się spalił. Ówczesny przełożony ks. Wybranowski nie zaniedbał naprawy tego przybytku pańskiego, i lubo znikła okazała wieża, zegar i biblioteka, kościół przyprowadzony został do należytego porządku i w tym stanie dotąd się znajduje; tylko od r. 1810 wraz z parafią odebrany zakonnikom, a świeckim księżom powierzony. Obecnie budowla ta, wystawiona z kamienia ciosowego i zwyczajnego wapiennego, ma postać dosyć odznaczającą się, chociaż z zatartem zupełnie piętnem starożytności. Jedyny szczegół, mogący o dawności zaświadczyć, są kamienne drzwi przy wejściu bocznem, jednemu z odrzwiów krzepickiego ko Słownik geograficzny, Tom IV Zeszyt 39 12 Kłobuczewo Kłobuk ścioła podobne. Starożytna kamienna chrzcielnica w stylu gotyckim pięknie dłutowana, herby rozmaitych rodzin i rok 1492 na sobie nosząca, ze starego parafialnego kościoła przeniesioną tu została. Stoi ten kościół na górze wapienne skalistej, przy samym rynku, pokryty jest gontami, ma z boku murowaną wieżę i w dobrym dosyć utrzymuje się stanie. Wewnątrz ołtarze, choć nowsze, dobrą się przecież odznaczają robotą; organy zaś tutejsze niegdyś do najsławniejszych w kraju należały. Co do samego miasta, to zniszczone przez wojny, z dawna z samych prawie drewnianych budynków składało się; handel zaś i przemysł od wieków zniknął; lecz gdy te zabudowania w czasie ostatniego pożaru w r. 1832 do szczętu spaliły się, zamożniejsi mieszkańcy powystawiali domy murowane, które lepszą dają mu postać. Par. K. dek. częstochowski 4950 dusz. Niegrodowe starostwo kłobuckie w wdztwie krakowskiem, pow. lelowskim, wedle metryk koronnyoh składało się w połowie XVII w. z miasta Kłobucka ob. nad Okrzą, i z wsi Zagórze folw. i 4 młynami, Zakrzów, Łobodno, Miedzno, Kocino, Ostrowy, Łojki, Dobra, Brzoska, Wręczyca, Grodzisko, Stara Huta, Walenczów, Biała Królewska. Na sejmie z r. 1658 stany rzpltej, wynagradzając przezorność i męstwo okazane w obronie Częstochowy przeciw Szwedom, oddzielną konstytucyą z d. 21 sierpnia t. r. nadały toż sstwo ks. . paulinom w Częstochowie na własność wieczystą. Podług lustracyi z r. 1789 sstwo to przynosiło dochodu rocznie złp. 49587 gr. 28 i pół. Dobra K. składają się dziś z folwarków Zagórze, Łobodno, Zakrzew, Nowa wieś, nomenklatur i osad BartkówkaWapiennik i Lewand, osady dawniej miasta Kłobucko, wsi Zakrzew, Zagórze, Wręczyca Mała, Łobodno i Nowawieś. Rozl. wynosi m. 5959; folw. Zagórze grunta orne i ogrody m. 496, łąk m. 53, pastw. m. 8, wody m. 6, lasu m. 863, nieużytki i place m. 32, w osadach młynarskich i karczemnych m. 64, razem m. 1521, bud. mur. 12, z drzewa 16; folw. Łobodno grunta orne i ogrody m. 323, łąk m. 26, lasu m. 311, nieużytki i place m. 15, w osadach m. 39, razem m. 713, bud. mur. 5, z drzewa 8; folw. Zakrzew grunta orne i ogrody m. 310, łąk m. 146, pastw. m. 4, wody m. 27, lasu m. 2629, nieużytki i place m. 14, w osadach m. 54, razem m. 3184, bud. mur. 5, z drzewa 18; folw. Nowawieś grunta orne i ogr. m. 189, łąk m. 17, pastw. m. 12, lasu m. 232, nieużytki i place m. 85, w osadach m. 6, razem m. 541, bud. mur. 4, z drzewa 1; bud. w osadach dworskich z drzewa 9. Płodozmian 5i 11polowy we wszystkich folwarkach. Gospodarstwo leśne zaprowadzone. Gorzelnia, tartak i młyn parowe. Młyny wodne dwa, młyn do kości, piec wapienny, pokłady rudy żelaznej i wapna. Struga Oksa do Łyków i druga bez nazwy przepływają. Osada dawniej miasto Kłobucko osad 342, z gruntem m. 4377; wś Zakrzew osad 24, z gruntem m. 287; wś Zagó rze osad 56, z gruntem m. 670; wś Wręczyca mała osad 12, z gruntem m. 284; wś Łobodno osad 88, z gruntem m. 1854; wś Nowawieś 31, z gruntem m. 142. Br. Ch. Klobuczewo, niem Klopschau szlach. dobra, pow. gdański, przy bitym trakcie skarszewskogdańskim. Obszaru liczą m. 629, katol. 64, ew, 11. W miejscu jest cegielnia. Parafia Kłoda wa, szkoła W. Gołębiowe, poczta i stacya ko lei żel. Pszczółki Hohenstein. Odległość od Gdańska 3 1 4 mili. Kś. F. Klobuczyn, ob. Kłobucin. Kłobuk, w dok. Klobuk, nazywała się nie gdyś osada w pow. kościerskim, opodal Skarszew i Pogutek położona zachodzi jako wieś graniczna dóbr cysterskich w dokumentach z XIII w. obecnie nie jest znana pod taką nazwą. Ob. Perlbach, Pommer. Urkunden. Kłobukowice, wieś i folw. nad rz. Wartą, pow. częstochowski, gm. Wancerzów, parafia Mstów. Odl. 12 w. na wschód od Częstochowy. W 1827 r. było tu 19 dm. , 100 mk, obecnie wś ma 9 dm. , 56 mk. , zaś folw. 4 dm. , 64 mk Według Tow. kred. ziems. dobra K. składają się z folwarków i wsi K. i Kuchary; od Rudnik w. 6. Rozległość wynosi m. 976; folw. K. grunta orne i ogrody m, 325, łąk m. 52, pastw. m. 11, lasu m. 280, nieużytki i place m. 28, razem m. 696, bud. mur. 5, z drzewa 5, płodozmian 9polo wy; folw. Kuchary grunta orne i ogrody m. 265, pastw. m. 8, nieużytki i place m. 7, razem m. 280, bud. mur. 2, z drzewa 1, płodozmian 11polowy, pokłady kamienia wapiennego. Wieś K. osad 8, z gruntem m. 64; wś Kuchary osad 34, z gruntem m. 462. Kłobukowo 1. , wś i rum. nad rz. Skrwą, pow. lipnowski, gm. i par. Tłuchowo, odl. 26 w. od Lipna, ma 8 dm. , 97 mk. , 160 mr. gruntu, 20 nieuż. 2. K. , wś nad rz, Skrwą, pow. lipnowski, gm. i par. Tłuchowo, odl. 28 w. od Lipna, ma 11 dm. , 117 mk. , 413 mr. gruntu. 3. K. Molędy, wś i folw. nad rz. Skrwą, pow lipnowski, gm. Tłuchowo, par. Batkowo, 13 dm. , 182 mk, 19 osad włośc. i 203 mr. Folw. z os. Siedliska i K. Patrze, ma 4 dm. , 26 mk. , 690 mr. w tem 330 ornej ziemi. Według Tow. kred. ziems. folw. KłobukowoMolendy lit. A z wsią Kłobukowo i Rumunki podług wiadomości z r. 1866 rozległy m. 509, grunta orne i ogrody m. 224, łąk m. 5, pastw. m. 31, lasu m. 225, zarośli m. 45, nieużytki i place m. 29. Wś KłobukowoMolendy osad 15, z gr. m. 28; wś Rumunki osad 7, z gruntem m. 174 4. K. Patrze, wś, pow. lipnowski, gm. Brudzeń, par. Bątkowo, odl. 26 w. od Lipna, ma 10 dm. , 71 mk drobnej szlachty, 151 mr, Kłocz grunta, 10 nieuż. Folw. należy do Kłobukowo Molędy. Wsie K. , Łyszcze i Karasie roku 1789 były własnością Rycharskiego i Kłobukowskich; K. Patrze Kłobukowskich, a K. Mulędy Kłobukowskich i Grabskich. Klóciarz, os. młyn. nad rzeczką b. n. , pow. piotrkowski, gm. Grabica, par. Dłutów, 1 dom, 6 mk, , 45 mr. rozl. Por. Kłucyarz. Kłocko Kłodzko, wś i folw. , pow. sieradzki, gm. Bogumiłów, par. Sieradz. Odl. 4 i pół w. od Sieradza. W 1827 r. było tu 52 dm. , 333 mk. , obecnie wś 75 dm, 495 mk. , zaś folwark 4 dm. , 15 mk. Według Tow. kred. ziems. folw. K. rozległy m. 513, grunta orne i ogrody m. 502, wody m. 2, nieużytki i place m. 9, bud. mur. 5, z drzewa 4; folw. ten w r. 1873 oddzielony od dóbr Monice. Kłocko i Klocha Wólka, ob. Kłodzkco i Klodzha Wólka. Kłoczew lub Kłoczów, wś i folw. , pow. garwoliński, gm. i par. Kłoczew. K. leży nad rz. Okrzejką, w dawnej ziemi stężyckiej, wdztwie sandomierskiem. Ziemi folwarcznej włók 50, włośc, włók 34, domów 37, mieszk. 393. Pozycyä płaska, grunt II kl. pszenny i 1ej żytni, łąki dobre, gospodarstwo płodozmienne, serwituty zamienione, ogród starannie prowadzony, budynki w dobrym stanie, młyn wodny. Majątek był własnością Jana Marcinkowskiego, następnie przeszedł do Henryka Kiwerskiego i Szydłowskiego Edwarda, obecnie jest własnością Kamili i Henryka Porazińskich, którzy nabyli go 12 paźdz. 1882 r. za 100 tys. rs. Parafia K. ma 1338 ludności, obejmuje wsie K. , Kawenczyn, Przykwa, Czernice, Janopol i Padacz. Pierwszy kościół, jako filią świątyni Żelechowskiej, wystawił Marcin z Kłoczewa. W r. 1575 biskup krak. Franciszek Krasiński oddzielne probostwo ustanowił. Kościół murowany z r. 1737 staraniem proboszcza Antoniego Sojewskiego, poświęcony przez biskupa Lenczewskiego w r, 1793. Kościół pod wezw. ś. Jana Chrzciciela. Gm. Kłoczew ma 5500 ludności, 25440 mr. obszaru; obejmuje wsie Bramka, Borucicha Budziska, Carewdar, Czernie, Dworzec, Derlatka, Grabów, Gózd, Gęsia wólka, Janopol, Jagodne, Kłoczew, Kawęczyn, Kokoszka, Kąty, Kurzełaty, Kosiny, Leonów, Magazyn, Oohodno, Przykwa, Pyrka, Padacz, Polny młyn, Rybak, Sokoła, Sosnówka, Stryj, Serwatka, Szczepaniec, Wilhelmów, Wola zadybska, Wygranka, Zwadziek, Zofinin, Zadybie, Zaryte. W gm. 3 szkółki elementarne, gospodarstwo rybne w Jagodnem Szydłowskiego, 2 gorzelnie w Jagodnem i Zadybiu i kilka cegielni, wiatraków i młynów wodnych na rz. Okszejce. R. 1664 wś K. miała 197 mk. R. 1563 do 1570 dziedzice Brzescy i Kłoczowscy, r. 1664 Falkowski, r. 1675 Parys. Do dóbr tych 1675 r. należały Slim, K. , Przesmyk, Przykwa, Czernice, Kawęczyn, Padacz. Parafia K. r 1661 składała się z tych samych wsi i miała 94 dm. Według Tow. kr, ziems. dobra K. składają się z folwarków K. i Czernice; wsi K. , Kawenczyn, Padacz i Czernice; rozległe m. 3467; folw. K. grunta orne i ogrody m. 1104, łąk m. 235, pastw. m. 6, wody m. 10, lasu m. 72, nieużytki i place m. 52, razem m. 1479, bud. mur. 5, z drzewa, 32; folwark Czernice grunta orne i ogrody m. 414, łąk m. 27, pastw. m. 14, lasu m. 1498, nieużytki i place m. 35, razem m. 1988, bud. drew. 10. Wieś K. osad 41, z gruntem m. 713; wieś Kawenczyn osad 24, z gruntem m. 547 wieś Padacz osad 7, z grnntem m. 191; wieś Czernice osad 88, z gruntem m. 424. T. Łuniewski. Kłoczki, wś i folw. , pow. oszmiański, 1 okr. adm. , o 26 w. od Oszmiany, 8 dm. , 61 mk. kat. 1866. Kłoczki, wś w pow. mińskim, tuź pod st. dr. źel. Niehorełoje; mieszk. 62. Kłoczki, wieś, pow. wasylkowski, nad rz. Rosią, par. prawosł. Kożeniki, 260 mk. Roku 1740 było tu 9 dm. Kloczków, wś, pow. czehryński, par. prawosławna Podorożne, między Podoroźnem a Lipowem, o 3 w. od każdego z nich, 312 mk, , założona w końcu XVII w. razem z Samusiówką. Kloczkowa, wieś, pow. oszmiański, 2 okr. adm. , 57 w. od Oszmiany, 7dm. , 41 mk. , z tego 22 prawosł. , 19 katol. 1866. Kloczów, ob. Kłoczew. Kłoda. , nazwa dawana sztuce drzewa sciętego tudzież dawna miara zboża, stanowi zródłosłów nazw Kłoda, Kłodawa, Kłodnica, Kłódzko, Kłódno. Częste położenie nadrzeczne tych miejscowości dozwala przypuszczać. . iż może nazwy te miały podobne znaczenie co bindugi, t. j. oznaczały miejsca obrabiania i wiązania do spławu drzewa budulcowego albo też i miejsca składania zboża na spław lub daniny przeznaczonego. Kłoda 1, wś nad rz. Wisłą i Radomką, pow. kozienicki, gm. Trzebień, par. Magnuszew. Odl. 22 w. od Kozienic. W 1827 r. było tu 95 dm. , 110 mk. , obecnie 18 dm. , 187 mk. , 410 mr. ziemi włośc, 1 dworska. Tu granica gub. radomskiej przechodzi na prawy brz Wisły na przestrzeni 3 wiorst. 2. K. , wieś, pow. nowoaleksandryjski, gm. i par. Markuszów. W 1827 r. były tu 32 dm. , 219 mk. 3. K. , kol, pow. nowoaleksandryjski, gm. i par. Kurów. 4. K. , wś nad rz. Czarną, pow. sandomier ki gm. Rytwiany, par. Połaniec. Odl. 43 w. od Sandomierza. W 1827 r. było tu 55 dm. , 468 mk; obecnie 94 dm. , 490 mk. , 1194 mr. ziemi włośc, i 5 m. dworsk. , należącej do dóbr Rytwiany hr. Artura Potockiego. W XV w. było dziedzictwem Jana z Rytwian kaszt krak. Dług. II, 451. 5. K, wieś i folw. u zbiegu Lutyni z Zielawą, pow. bialski, gm. Do bryń, par. Piszczac. W 1827. było tu 16 dm. , Kłóciarz Kłocko Kłoda Kłod 98 mk. ; obecnie 37 dm. , 276 mk. i 786 mr. obszaru. Należała do dóbr Horbów ob. . Kłoda 1. , wieś i gm. , pow. wschowski; 3 miejsc a K. ; b dworzec kolei żel. ; c Augustowo, kol; 104 dm. , 724 mk. , 457 ew. , 267 kat, 108 analf. Poczta, telegraf i st. kolei żel. Rydzyna Reisen o l kil. 2. K. , ddm. , 8800 mr. rozl, z tych 6800 mr. lasu; 13 dm. , 142 mk. , 58 ew. , 74 kat; , 13 analf. Gorzelnia paro wa. Należy do ordynacyi rydzyńskiej książąt Sułkowskich. M. St. Kłoda al. Kłodzie, niem. Kappe, wś, pow. wałecki, nad strugą Łomniczką; 1416 mr. ob szaru, 84 bud. , 29 dm. , 33 kat. , 193 ew. , szkoła. Parafia Wałcz, poczta Trzcianka. Por. Junkermühl Kś. F, Kłoda, niem. Kloden, r. 1310 Cloda, wieś, pow. górski na Szląsku, par. Góra. Do K. należy folw. Guckelitze al. Kuckelitze. Kłoda Dziadowska, ob. Dziadowa Kłoda. Kłodawa, os. , przedtem mko, nad rz. Kłodawicą lub Rgilówką, śród płaszczyzny położone, pow. kolski, gm. i par. Kłodawa, odl. od Koła 20 wiorst, od Łęczycy 56 wiorst. Posiada kościół par. murowany, klasztor karmelitów, szkołę początkową, stacyą pocztową, fabryki wyrobów lnianych. W 1827 r. . było tu 292 dm. , 1924 mk. , w 1862 r. 198 dm. , 2489 mk. w tej liczbie 621 żydów; obecnie jest 223 dm. , 2148 mk. wraz z Dubną, Cegiełką, Łączówką miejską, Starą Kłodawą i Bakonem. Folw. K. ma 3 dm. , 65 mk. ; os. włośc. 1 dra. , 5 mk. Przez Kł. przechodzi trakt bity i pocztowy pierwszego rzędu warszawskoka liski, prócz tego trakt drugi także bity 2 rzędu włocławskosieradzki. K. należy do starożytniejszych w królestwie osad, bo już o niej dzieje pod panowaniem Władysława Hermana wspominają. Gdy bowiem Judyta, żona tego monarchy, powiła w r. 1086 syna Bolesława, zwanego Krzywousty; na zawdzięczenie tego zdarzenia zaczęto stawiać św. Idziemu w Pol sce kościoły, a w tej liczbie z polecenia książęcego fundowano i w K. Erygowane jednocześnie przy nim probostwo, przeznaczył Władysław Jagiełło w r. 1387, na uposażenie biskupów wileńskich, którzy tak długo je trzy mali, aż póki lepiej uposażeni nie zostali. Jagiełło przywilejem wydanym r. 1409 uwolnił mieszkańców wieczyście od dostarczania podwód pod swe rzeczy, dla posłanników i sokolników, wyjąwszy wszakże, iż w razie, swego lub królowej w K. pobytu, obowiązani będą dostarczać pod sprzęty i kuchnię trzy lub cztery wozy do miasta lub miejsca najbliższego, w którym przypadnie królowi się zatrzymać, a to wedle zwyczaju za Kazimierza Wielkiego zachowywanego. W razie zaś gwałtownej potrzeby, dostawić mieli żądaną liczbę podwód, za które stosowne ze skarbu królewskiego otrzymają wynagrodzenie. Tenże sam monarcha, przywilejem r. 1430 przeniósł miasto z prawa polskiego na niemieckie i różne powinności miejskie oznaczył. Zaś Kazimierz Jagiellończyk w roku 1445 uwolnił mieszczan od opłaty myta i targowego. Te i tym podobne dobrodziejstwa przyczyniły się do wzrostu i zamożności miasta, które co do ludności pierwszem było po stolicy swego województwa na wojnę bowiem 1459 r. dostarczyło 20 uzbrojonych pieszych. W czasie morowej zarazy w Prusiech 1464 r. przemieszkiwał tu Kazimierz Jagiellończyk, ażeby być bliżej obecnym toczącej się wojny z krzyżakami. Król Zygmunt I potwierdził w r. 1518 wszystkie przywileje miejskie, z powodu zaś zgorzenia miasta, uwolnił je w r. 1523 od podatku szos zwanego, od czynszów z ról i domów, jako też od wszystkich istniejących i uchwalić się mogących poborów na lat 10, od czynszów z roli na lat4, odpodwód na lat 3, od czopowego na pół roku; pozwolił wystawić łaźnię, z pobieraniem opłaty na użytek miasta. I znowu innym przywilejem z r. 1533, z powodu powtórnego spalenia się miasta, uwolnił od szosu, czynszów i t. p. Nadanie to wymienia istniejące podówczas w K. cechy kowalów, ślusarzów, mieczników, rymarzów, iglarzów, kotlarzów, siodlarzów, stolarzów, konwisarzów, czapników, wędzidła i uzdy robiących, którym pozwolił król wyzwalać rzemieślników i ustanowił ciekawe i charakterystyczne w tej mierze przepisy. Podobnego brzmienia wydał i Zygmunt Augtist w r. 1552 przywilej zatwierdzający cech sukienników. Sławny z nauki Grzegorz Wigilancyusz z Samborza, na żądanie mieszkańców otworzył tutaj szkołę, nauczając między rokiem 1534 a 1560 wymowy i rymotwórstwa. W błogiej dla całego kraju epoce kwitnący był stan K. , jak o tem lustracya w r. 1564 odbyta przekonywa. Potwierdził jej przywileje następn e Stefan Batory w r. 1580, uwalniając od rozmaitych ciężarów; Zygmunt III nadał w r. 1616 prawo pobierania myta na nowowystawionym na rzece moście i zatwierdził dawniejsze nadania w r. 1620. Lecz pierwsza wojna szwedzka zniszczyła zupełnie miasto i mieszkańców rozproszyła tak, iż lustracya w r. 1660 znalazła na 56 łanóV, które do K. należały, tylko 26 osiadłych zaś z 700 domów zostało 80, a placów pustych 45. Odtąd nie podniosło się już więcej, pomimo starań królów polskich i nowych przywilejów, jakiemi obdarzali K. August II w r. 1720, August III w roku 1738 i nakoniec Stanisław August w r. 1766. Bo upadku tego niemało przyczynili się także starostowie tutejsi, którzy, samowolnie postępując, nietylko gnębili mieszczan, ale przemocą własność tychże lub miejską sobie przywłaszczali, Kłodawa Dobra majorat K. lit. B. ; w r. 1836 z mocy Ukazu Najwyź. nadane zostały jenerałmajo rowi Fedoreńko. Dobra składają się z folwarku Kłodawa mr. 437; folw. Rdutów mr. 390, lasu mr. 509, razem mr. 1336; wsi Kłodawa osad 14, z gruntem mr. 23; w. Rdutów osad 36, z gruntem mr. 716; w. Cegielnia osad 4, z gruntem mr. 154; w. Dębiny osad 11, z grun tem mr. 476; w. Głogowa osad 16, z gruntem mr. 361; w. Kobylata osad 18, z gruntem mr. 645; w. Koczewie osad 29, z gruntem mr. 547; w. Łążek osad 10, z gruntem mr. 292; w. Mniszek osad 5, z gruntem mr. 203. Dobra powyższe w r. 1855 oddzielone od dóbr rządowych Kłodawa lit. A. Gm. K. należy do s. gm. okr. III w miejscu, ma 14149 m. obszaru i 6339 mk. W skład gm. wchodzą Bierzwienna długa, Bierzwienna krótka, Budy Kanoerskie, Witowo, Głogowa, Gutów, Dębina, Zbójno, Kamieniec, Kęcerzyn, Kłodawa, Lubno, Stara Kłodawa, Łęczówka, Cegielnia, Bakon, Kobylata, Korytka, Leszczkie czyli Lackie Holędry, Leszcze, Lubonek, Łączówka, Łążek, Lubonek Holendry, Maryanów, Mniszek. Nicpoń, Odolanowizna, Okoleniec, Rysiny, Słupeczka szlachecka, Straszków, Tarnówka, Cząstków, Mała wieś, Pomarzany, Rgilów, Korzecznik, Polusiewo. Dek, kłodawski archid. warszawskiej liczył 13 paraftj; Bierzwienna, Błonie, Borysławice, Chełmno, Dąbie, Grabów, Grzegorzew, Kłodawa, Mazew, Pieczew, Siedlec, Sobota, Umień. Par. K. dziś dek. łęczyckiego ma 3374 dusz. Kłodawa, ob. Kłodową. Kłodawa 1. niem. Kladau, włośc, wś parafialna, pow. gdański, nad rz. Kłodawą, o ćwierć mili od traktu gdańskiego bitego. Obszaru liczy mr. 2294, katol. 327, ew. 341, dm. 70, gbur. 24, zagr. 36. W miejscu jest kościół katolicki parafialny, szkoła katol, i ewang. , młyn wodny nad Kłodawą o 3 gankach. Poczta i stacya kol. żel. Pruszcz. Odleg. od Gdańska. o 2 1 2 mili. K. należała oddawna do klasztoru cysterskiego w Lędzie. Rząd pruski wydał tę wieś po sekularyzacyi dóbr duchownych na własność włościanom. O parafii pisze, dyecez. szematyzm z r. 1867 Parafia K. liczy dusz 1032. Kościół tyt. św. Jakóba, patronatu kiedyś opata cyster. w Lędzie; o jego erekcyi i konsekr. nie wiemy budowany podług akt wizyt, r. 1735. Przy nim bractwo szkaplerzne od r. 1730. R. 1811 przyłączono parafią tymczasowo do kościoła w W. Trąbkach. Wsie parafialne Kłodawa, Łaguszewo, Kleszczewko, Wółkowo, Zakrzewko, Kłobuczewo, Kaczki, M, Trąbki, Zukczyn, BrÖsendorf. Szkółki katolickie 2; w K. naucz. zarazem jest organistą dzieci kat. 53, w Wółkowie dz. 67. Przed reibrmacyą istniał mały kościołek we wsi Zukczynie, któremu położył koniec zagorzały zwotak, źo większa część placów i całe przestrzenie gruntów odpadły wtedy i na prywatne dziedzictwo przeszły. Dziś siady dawnej rozciągłości K. pozostały w nazwisku istniejącego opodal pola, dotąd mianowanego StaremMia stem, na którem często szczątki murów i bruków wykopują. Cech szewcki ma przywilej króla Zygmunta I z r. 1533. Kościół par. z drzewa modrzewiowego postawiony przed 320 laty, odnawiany w latach 1846 i 1851, jest pod tytułem św. męczenników Fabiana i Sebastyana, a był w czasie grasującego morowego powietrza wzniesiony. Prócz tego, jest kościół murowany z klasztorem ks. karmelitów trzewiczkowych, pod wezwaniem Wniebowzięcia Najświętszej Panny, wystawiony w r. 1623 przez Franciszka Krzykowskiego, dziedzica dóbr Krzykos i Dąbrówki, który, po spaleniu na nowo wyrestaurowany, poświęcony był w r. 1766 i dotąd w dobrym utrzymuje się stanie. Był jeszcze w K. drewniany kościół, pod nazwą Bożego Ciała, przy którym znajduje się cmentarz katolicki. Co zaś do dawniejszej świątyni, o której tu wspomnieliśmy, pod tytułem św. Idziego, ta, w r. 1430 kanonikom regularnym wraz z parafią oddana, po supresyi tego zgromadzenia w r. 1809, tak podupadła, że mury w r. 1825 rozebrano i wystawiono z nich ratusz oraz jatki rzeźnicze, a z dawnego gmachu sama tylko drewniana dzwonnica pozostała. Osada cała brukowana. Targi odbywają się tygodniowe, zaś jarmarków jest sześć do roku. Niegrodowe starostwo kłodawskie w województwie i powiecie łęczyckim przed rbkiem 1736 zaliczało się do województwa brzeskokujawskiego. Wedle lustracyi z r. 1662 powstało z dawniejszego starostwa przedeckiego i zaliczały się do niego miasto Kłodawa, mko Dąbrowice i wsie Głogowa, Nowa, Kubłowe, Kłokocino, Ostrowy Mało, Baby, Kopy, Jasieniec, Długie Kąty, Łążek, Dobiegniew i Dąb. W r. 1771 posiadał je Ignacy Kossowski, sekretarz kor. , opłacając z niego kwarty złp. 4680 gr. 13. Na sejmie warszawskim z roku 1773 75 stany rzpltej nadały toż starostwo w 50letnie posiadanie emfiteutyczne temuż Kossowskiemu. Dobra rząd. K. lit. A. składają się z os, Kłodawa z przestrzenią mr. 43, os. i folwarku Dąbrowica; folw. Baby mr. 295; wieś Baby mr. 813; wybraniectwo Baby mr. 24; folw. Ostrówek mr. 391, wieś Ostrówek mr. 434, w. Mała wieś mr. 128, w. Zbojno mr. 592, wójtostwo Zbójno mr. 109, w. Augustopol, Rozumpol, Maryopol rozległości niewykazane, w. Liliopol mr. 222, w. Łojówka mr. 55, w. Zgórze mr. 617, w. Kopy mr. 651, sołectwo Kopy mr. 31, w. I winy mr. 258, w. Długie mr. 628, wójtostwo Długie mr. 58, razem mr. 5347 wiadomości zaczerpnięte z r. 1854. Kłódk lennik reformacyi Dulski, podskarbi królewski. 2. K. , niem. Gr, Kladau, dwie miejscowości w pow. chojnickim, przy bitym trakcie chojnicko kościerskim, 1 1 3 mili od Chojnic; a włościan, wś, obszaru mr, 989, bud. 50, dm. 20, kat. 122, ew. 18; par. NowaCerkiew, szkoła w miejscu, poczta Chojnice; b folw. , obszaru liczy mr. 5068. bud. 11, dm. 6, kat. 23, ew. 33. Reszta jak pod a. Kś. F. Kłodawa, ob. Kłodnia. Kłodawa, niem. KlodauFluss, znaczna stru ga w Prusach zachod. Początek bierze w małem jeziorze zwanem Klejna pod Mierzyszynem w pow. kartuskim. Płynie tu doliną między górami do 757 dochodząjcemi. Tworzy granicę pow. kartuskiego i gdańskiego, kieru nek mając północny, w okolicy lesistej. Pod wsią Buszkowy przyjmuje tu dopływ z zacho du, przechodzi do gdańskiego powiatu, mija między innemi osadami Żuławkę. Kierunek ma tu już połud. wsch. , koryto wązkie, brzegi lesiste, wzgórza osobliwie przy Warczu do 124 m. dochodzące. Pod Kleszczewem przyjmuje Czerwoną strugę RotheFl. , najznaczniejszy dopływ z południa, obraca młyn i tartak, przy biera kierunek półn. wschodni, mija trakt bity skarszewskogdański. Często wije się między górami. Przy wsi Kłodawie pędzi młyn, w Zuchcinie obraca młyn, w Zuchoinku młyn i hamernię żelaza. Mija Rusocin i Lęgowo, pę dzi młyn przy Rusocinku, przechodzi trakt bity i kolej żel. tczewskogdańską, poczem schodzi na Żuławę. Tu miała K. dawniej kie runek półn. wschodni, mniej więcej gdzie terazstruga Gęś płynie, uchodziła pod wsią Łęgowem do rzeki Moiławy, tworząc granicę wsi Grabiny Mönchi HerrnGrebin. Dla powo dzi, które często wyrządzała na Żuławie, nada no jej nowy kierunek prosto na wschód, kana łem zwanym teraz po niem. BodenKanal. Uchodzi nowym tym biegicm do Motławy we wsi Grabiny Zameczek przy młynie. Długość rz. K. wynosi około 5 mil. Wody toczy sto sunkowo dość wielką ilość. Kś. F. Klodawica, ob. Rgilówka. Klodawka, niem. KI. Kladau, folw. i leśnic, do wsi Krojanken, pow. chojnicki, bud. 2, dom 1, kat. 10, K. leży w okolicy lesistej, przy trakcie bitym chojnickokościerskim, o półtorej mili od Chojnic Kś. F. Kłódka, folw. , pow. wieluński, gm. Galewice, par. Wieruszów; odl. od Wielunia w. 32, dm. 2, mk. 18. Kłódka, rus. Kolodia 1. attyn, Skolego w pow. stryjskim, w płn. wsch. stronie obsza ru, przy gościńcu stryjskoskolskim. 2. K. , karczma koło Synowudzka wyższego, pow. stryjski, należy do obszaru dworskiego w Lubieniu. Lu. Dz. . Kłódka, niem, Klodtken, dok. Clode, Clodaw, Clothka, rycer, dobra i młyn z dobrami, pow. grudziąski, nad strugą Pręczawą i Osą, 1 milę od Grudziądza, na bitym trakcie grudziąskołasińskim. 1. K, rycer, dobra, obszaru mr. 827, bud. 16, dm. 8, kat. 48, ew 40. Parafia i poczta Grudziądz, szkoła Lisie Kąty. K. należy do tych dóbr, na pograniczu Pomezanii i starych Prus będących, które krzyżacy Polakom albo też Pomezańczykom zwykle wydawali. E. 1323 Piotr Ton der Clode, pierwszy raz wspominany jako świadek. R. 1386 Hannos ze Swierkocina posiadał K. prawem magdeb. ; od 7 włók płacił czynsz pewien; od drugich 7, które dokupił, dawał od pługa 1 k, pszenicy i tyleż żyta, nadto od wszystkich 14 włók służył konno. W księdze strat wojennych zapisane jest 200 m. na tej wiosce i młyR. 1435 Paweł von Russdorf, mistrz w. me. krzyżacki, wystawia przywilej dla Mikołaja von Schillingsdorf, za co tenże służył zakonowi konno w zbroi Platondienst. Płużne mu opuszczono. R. 1500 Adam Rubit sprzedał K. Jerzemu Stifft za 190 m. Od roku około 1555 posiadał ją Mikołaj Bartuszewski, umarł 1603. Po nim Maciej Kozłowski, dziedzic Śarnówka, nabył K. za 2000 zł. , ale już 1611 obadwa dobra sprzedał Andrzejowi Bagniewskiemu za 4000 zł. Paweł Bagniewski dał w zastaw K. oo. jezuitom w Grudziądzu za 21, 300 zł. Podług przywilejów miały te dobra obejmować wł. 14, zawierały tylko 8. Jezuici posiadali K. dłużej niż 100 lat; z karczmy brali dzierżawy 800 zł. , z młyna 1 łaszt żyta, w Osie mieli prawo łowienia ryb. Gospodarstwo na folw. z powodu bliskiego położenia sami prowadzili. R. 1765 Paweł Bagniewski wykupił K. i sprzedał Pawłowi z Lubrańca Dąbskiemu za 23000 zł. R. 1776 piszą, że dochodów z K. ma dziedzic około 247 tal, że ziemia gliniasta, piaszczysta i górzysta, włók było 14, karczma, borek olszynowy, większy bór sosnowy wycięty. Dąbski odprzedał K. Franciszkowi Boleskiemu, a tenże r. 1800 porucznikowi pruskiemu von Drieberg za 9800 tal. Około roku 1808 nabył K. major Meyer. R. 1789 liczono w K. mieszkań 10. Ob. Gesch. des Kreises Graudenz, str. 173. 2. K. , młyn z dobrami nad strugą Pręczawą, obszaru liczy mr. 569, bud. 15, dm. 9, kat. 27, ew. 55. Parafia i poczta Grudziądz, szkoła Owczarka. Młyn w K. oddawna istniał. Początkowo złączony z dobrami. Około r. 1435, kiedy tak dobra jako i młyn pozostał bez pana, przypadł krzyżakom. Był wtedy zrujnowany zakon kazał go z gruntu naprawić, 2 kamienie młyńskie sprowadził z Gdańska. Wspomnionego r. 1435 Paweł von Russdorf, mistrz w. krzyżacki, wydał młyn ten naprawiony nowemu dziedzicowi tutejszemu, Mikołajowi von Schillingsdorf, na dziedziczną własność. Później znowu młyn został od Kłodawa Klod Kłódk Klodnic łączony od wsi. R. 1547 król Zygmunt zapisał go Olszewskiemu młynarzowi wraz z włóką roli przyległej, za co miał odstawiać na zamek w Grudziądzu 3 łaszty żyta; od stawu Zarośłe płacił 30 zł. R. 1723 jest posiadaczem młyna Michał Łukaszewski. R. 1777 wdowa Barbara Preiss, z domu Dahm. R. 1790 nabył młyn Samuel Scheege za 14000 zł. i rocznym kanonem 58 tal. R. 1833 Jan Schnakenburg, młynarz. Ob. Frölich 1. o. str 174. Por. Grudziądz. Kłodna, ob, Kłodno i Głudna, Klodna lub Kłodno przys. do Męciny, pow. limanowski, leży nad Klodnianką, potokiem uchodzącym do Zadziela, a z nim do Dunajca, na połudn. stoku lesistego grzbietu ze szczytem Chełmem 762 m. npm. Ten przys. oddzielony od Męciny lasem, jest tylko z połudn. strony niezakryty lasami; ma 635 mk. rz. kat. Mac. Klodne, miejscowość otoczona ze wszech stron lasami w zagięciu Dunajca na lew. brz. , między Krościenkiem i Tylmanową ob. Mac. Klodnia, Kłodawa 1. niem. Kldau, folw. , pow. kartuski, w wieczystą dzierżawę wydany w Kwidzynie 14 kwietnia 1779. Obejmuje 2 działy, obszaru mr. 1531 jezioro 42 m. , kat. 74, ew. 6, dm. 6. Par. Parchowo, szkoła i poczta Sulęcin. Odleg. od Kartuz 5 3 8 mili. R. 1860 po siadacz Milczewski. 2. K. , niem. Klodnia, do bra, pow. chojnickij w lesistej i piaszczystej okolicy, 1 milę od st. kol. żel. w Czersku. Ob szaru liczą mr. 2916, bud. 19, dm. 5, kat. 65. Niedaleko za wsią wśród równiny rolnej w pół nocnej stronie natrafiono tu, przed 50 laty, 8 mogił kamiennych, które następnie zburzono. Parafia i poczta Czersk, szkoła w miejscu. Po siadacz Kliński. Kś. F. Klodnica 1. os. włośc, nad rz. Chodel i jez. Kłodnickiem, pow. lubelski, gm. i par. Chodel. W XV w. istniał tu kościół drewn. par. św. Piotra; wieś zaś była dziedzictwem Mikołaja Maciejowskiego h. Ciołek Długosz, II, 546. Z czasem widocznie kościół zniszczał i nie został odbudowany, ponieważ w pobliskim Chodlu stanęła okazała świątynia. 2. K. , wieś, pow. nowoaleksandryjski, gm, Szczekarków, par. Wilków. W 1827 r. było tu 27 dm. , 187 mk. W XV w. wieś ta zwała się Kłodnia Nogawszczyna i należała do Pakosza i Grzegorza Nogawki Długosz, II, 555 i III, 252. 3. g. Dolna, folw. , pow. janowski, gm. i par. Wilkołaz. W 1827 r. było tu 40 dm. , 243 mk. W XV w. dziedzicami byli Jan, Hektor i Michał Wieniawici Dług. , U, 552. Por. Janów, III, 417. Folw. K. Dolna z wsią K. Dolna, Białowody i Emilków, rozległy mr. 815 grunta orne i ogrody mr. 609, łąk mr. 9, lasu mr. 175, wody mr. 6, nieużytki i place mr. 16, bud. murow. 4, z drzewa 9; płodozmian 10 i 12polowy; pokłady kamienia wapiennego i kamienia budulcowego wapniaka. Rzeczka bez nazwy przepływa; młyn wodny i 3 stawy. Wś K. Dolna os. 38, z gruntem mr. 628; wś Białowody os. 10, z grun. mr. 89; wś Emilków os. 2, z grun. mr. 12. 4. K. Górna, folw. , pow. janowski, gm. i par. Wukołaz. W 1827 r. było tu 34 dm. , 247 mieszk. Folw, K. Górna z wsią 1. Górna i Ryczydół, rozległy mr. 1189 grunta orne i ogrody mr. 816, łąk mr. 56, wody mr. 3, lasu mr. 297, nieużytki i place m. 16, bud. murow. 6. z drzewa 19; młyn wodny, staw; pokłady torfu i kamienia wapiennego. Wś K. Górna os. 28, z gruntem mr. 412; wś Ryczydół os. 12, z grun. mr. 102. Dobra kłodnickie sktadające się z wsi K. należały prawem dziedzicznem do trzech braci Kłodnickich, którzy w r. 1596 takowemi podzielili się, a następnie r. 1610 przeszły na Jadwigę Pajewską, córkę Andrzeja Kłodnickiego, i w rodzinie Pajewskich do r. 1706 pozostawały. W tym roku Piotr Potemski, urodzony z Teresy Pajewskiej, nabywa od wuja swego Jana jednę część Kłodnicy, a w r. 1727 drugą od swej kuzynki Anny z Pajewskich Iwanickiej. Potemscy posiadają Kłodnicę do połowy XVIII w. i przez ten czas prowadzą nieustanne procesy o granicę z Miączyńskimi. W połowie XVIII w. wieś K. przechodzi prawem sukcesyi na Jełowickich, Jemiołkowskich i Budzyńskich, z których pierwsi spótsukcesorów w r. 1758 spłacają Jemiołkowskich summą złp. 23, 333, a Budzyńskich summą złp. 16, 600. W owej chwili dobra kłodnickie składały się z K. , Kępy i Wólki Radlińskiej. Antoni Jełowicki, , sortes suas in bonis Kłodnica oddaje Stanisł owi Bożeniec Jełowickiemu, podkomorzemu królewskiemu. Klodnica po rusku Kołodnycia 1. wieś w pow. stryjskim, 8 km. na płd. zach. o4 sądu powiat. , st. poczt. i kolejowej w Stryju. Na płn. leży Hołobutów, na wschód Zawadów i Grabowiec Stryjski, na płd. Manasterzec, na. zach. Uliczno w pow. drohobyckim. Od pow. drohobyckiego oddziela wś pot. Kłodnica al. Uliczanka, płynący od płd. na płn. W oddaleniu przeszło 3 km. od tego potoku na wschód, płynie drugi potok Solanka al. Kłodnica, , dopływ Kłodnicy, w tymże samym kierunku, i zabiera dopływy od lew. brz. W płd. części doliny tego potoku leżą zabudowania wiejskie 321 m. . W płn części obszaru wznosi się punkt jeden do 334 m. W stronie zach, lożą lasy na płn. granicy las Kłodnica i na płd. granicy; między niemi pastwisko wzniesione na płn. zach. krańcu do 342 m. Własność większa ma roli orn. 126, łąk i ogr. 134, pastw. 112, lasu 328 mr. ; własn. mniejsza roli ornej 233, łąk i ogr. 492, pastw. 46 mr. Według spisu z r. 1880 było 234 mk. w gminie, 23 na obszarze dwor. prawie wszyscy obrz. gr. kat. Par. rz. kat. w Stryju, gr. kat. w Koniuchowie. We wsi jest cerkiew, dwór i leśniczówka, Kłodna Klodn Kłodnica 2. K. , poszczególne domy w Manastercu, wpo, wiecie stryjskim, Lu, Dz, Kłodnica, niem. Klodnitz 1. wś, pow. bytomski, par. Kochlowice, o 2 i pół mili od By tomia, niedaleko rzeki K. , ma 299 mk, katol. , 37 dm. 5 22 bud. , 446 mr. rozl, dwie kopalnie węgla Stillstand i HandlSaara. Według Triesta, wś ta powstała w połowie XVIII w, według Knie już 1532 istniała. 2. K. , ob. Kłodnice. F. S. Kłodnica, 1 rzeka podgórska, nastaje kilku strugami leśnemi w lesie Jedlinie, na półn. wsch. stoku pasma wzgórzystego, tworzącego dział wodny między Stynawką a górną Kłodnicą, i Babami zwanego, który wznosi się w szczycie Orowie czyli Belejowie do 775 m. n. p. m. , na obszarze gminy Dobrohostowa, w pow. drohobyckim. Strugi te spływają na płn. wsch. leśnemi wądołami i na łące śródleśnej, Iwanikowcami zwanej, łączą się razem, tworząc jeden znaczniejszy potok, noszący nazwę Kłodnicy. Płynie on lasami dobrohostowskimi na płn. wsch. , a przyjąwszy z lew. brz. również leśny potok Żołobny, zwraca się na wschód, zrasza łąki dobrohostowskie, płynie między domostwami wsi Dobrohostowa łukiem wydanym na północ, zabierając liczne strugi z lew. t. j. półn. brzegu, spływające z Łysej góry 388 m. . Posiliwszy się wodami potoczku Głębokiego ob. t. II, 599, nr. 11, przechodzi na obszar gminy Uliczna, zmieniając kierunek wschodni na południowowschodni. Przyjmuje tu z pr. brz. Bystrą ob. t. I, 507, nr. 5, Wonicz i Jacków t. III, 356. Od ujścia Jackowa zwraca się między domostwami Uliczna na wschód, zabiera strugi Rybny i Suchy, poczem zwraca się na północny wschód; w obr. gm. Uliczna nosi ten potok nazwę Uliozanki. W dalszym swym biegu, od ujścia Małego Krzywego z lew. brz. , przechodzi w kierunku wschodnim w obr. gm. Hołobutowa w pow. stryjskim. We wsi łączy się z pr. brz. ze znacznym potokiem Solanką, którą Wincenty Pol uważa mylnie za potok źródlany Kłodnicy, czyli za górny jej bieg, jakkolwiek pot. Selanku w dolnym swym biegu od wsi Kłodnicy ob. , którą przepływa, Kłodnicą, się zowie. W takim razie Kłodnicę rzekę uważaćby można za zlew dwóch znaczniejszych strumieni, Uliczanki i Selanki. Od połączenia się tych dwóch wód, Kłodnica płynie w kierunku północnym, tu i owdzie zwracając się na lekki półnwschód. Zrasza zatem łąki gmin Hołobutowa, Nieżuchowa, następnie półn. zachodni zakąt obsz. miasta Stryja, na którym z pr. brz. przyjmuje potoki Święty i Łomnicę; odtąd płynie łąkami moczarowatemi, rozdwajając się na odnogi, noszące częstokroć osobne nazwy, jak np. Riczka, Mutny potok. Z lew. brz. przyjmuje potok Stupnicę czyli Suchą, płynący prawie równolegle do Kłodnicy, od2Brigidau począwszy aż do ujścia swego na ob szarże Bilcza. Odtąd płynie K. po zach, brzegu lasu Bilczeskiego łąkami moczarowatemi. Na granicy gm. Bilczego z Krynicą rozdwaja się na dwie odnogi, które łączą się napowrót w jedno koryto na obsz. Krynicy. Tu zasila się z lew. brz. potokiem Moszową, płynącym z Bilczego, i potokiem Krynicą, . napływającym od wsi Krynicy. Na granicy Radelicza, Kry nicy i Rudnik dzieli się na dwa ramiona zachodnie płynie przez obszar Radelicza wprost na północ do Dniestru, wschodnie zaś ramię również podąża krętym biegiem na północ pod nazwą Zebuczowa. Ramię to atoli wschodnie, nieopodal leśniczówki pod Czarnym lasem wy syła odnogę wodną na wschód p. n. Brydnicy, która, płynąc w kierunku wschodnim, w Nadiatyczach wpada z lew. brz. do Dniestru. Brydnica zaś łączy się od płd. z ramieniem wodnem, zwanem Perekypem, odrywającem się od Kłodnicy w obr. Bilczego i płynącem w kier. płnc. wsch. przez Rudniki do Brydnicy. Kłodnica zatem rozdziela się przed ujściem na trzy potoki, t. j. Radelicki, Zebuczów i Brydnicę, które wpadają każdy z osobna do Dniestru. Oprócz tego pośrednią odnogę tworzy Perekyp. Przestrzeń zawarta między p. Radelickim, Perekypem, Brydnicą i Dniestrem obejmuje w obwodzie 35 kil. Nadmienić na leży, że od wsi Nieżuchowa zowie się Kłodni ca także Nieżuchówką Niezachówką. Do pływy Kł. z pr. brz. są; Bystra, Wonicz; , Ja cków. Rybny, Suchy, Selanka, Święty, Ło mnica; z lew. zaś brzegu Zołobny, Głęboki, Wielki i Mały Krzywy, Stupnica czyli Sucha. Wzniesienie zwierciadła wody wskazują na stępujące liczby 680 m. źródła; 346 m. śro dek wsi Dobrohostowa; 332 m. ujście By strej; 330 m. ujście Jackowa; 284 m. Kłynka; 258 m. ujście Radelickiego ramienia; 253 m. ujście Brydnicy. Długość biegu od źródeł po ujście Zebuczo wa 38 kil, po ujście Brydnicy 40 kil 2. K. , rzeka, nastaje w obr. gm. Stulska, w pow. żydaczowskim, z po łączenia dwóch strug leśnych, napływających z Polany i Huty sozerzeckiej, w pow. lwow skim. Płynie w, kierunku południowym przezwieś Stulsko, następnie lasem, tworząc grani cę gmin Iłowa i Malechowa od wsch. a Rozdołu od zach. . Przepływa miasto Rozdół i wieś Brzezinę, w której uchodzi z lew brz. do Dniestru. Długość biegu 9 kil Z prawego brzegu przyjmuje potok łączny Studeniec, z lew. potok leśny Laski. W Rozdole przepły wa staw. Br. G. . Kłodnica, Kocawa, rz. , dopływ Odry z prawej strony, powstaje z kilku strumieni na zachodnich stokach wyżyny tarnowskiej, koło Ligoty pow. pszczyński i Bytomia por. Ka Kłodn Kłodno Kłodnice wwice uchodzi kolo m. Koźle dwoma ramionami między Rudą a Małopanami na 538 st. npm. , 62 kilm. długa. Od prawego brzegu przyjmuje powyżej Gliwic Małą Kocawę, płynącą z okolic Bytomia Bytomska Woda i Dramę ob. . Kanał klodnicki służył do przewozu węgli kamiennych z kopalń salązkich do Odry. Kanał ten poczyna się na zachodnich zboczach wysoczyzny szlązkokrakowskiej czyli gór Tarnowskich, na południu nieco od Bytomia, i przypiera pod Gliwicami do rz. Kłodnicy; zasycony okolicznemi wodami z małych jeziorek, ma na tej przestrzeni dwie suche śluzy. Od Gliwic dalej łoże Kłodnicy jest skanalizowano aż po jej ujście do Odry pod matem Koźle i opatrzone 18 śluzami. Cała długość tego kanału zajmuje 8 mil. Por. Gliwice. Klodnice, niem. Klodnitz, według Triesta Klodnica r. 1532 Klodnitza, wś i nadleśnictwo rządowe, pow. kozielski, par. Koźle, o ćwierć mili na płn od tego miasta, przy szosie do Kędzierzyna, ma 1505 mk. , w tem 56 ew. ; 177 dm. , 249 bud. , 128 osad, 1323 mr. rozl. z pu. stkowiami Lisok i Żabiniec. Do K. należą kol Żabiniec i na odnodze rzeki Kłodnicy młyn zwany Kukelsmühle. Jest też tu cmentarz, kaplica pogrzebowa, z r. 1816 kaplica na pamiątkę zniesienia robocizny przez włościan zbudowana i 2klasowa szkoła katolicka. F. S. Klodnickie jez. , wylewa swe wody do rz. Chodel ob. . Kłódno 1. Kłudno, folw. i wś, i Kłodzienfolw. , pow. błoński, gm. Grodzisk, par. Żuków. Odl. 2 w. od Grodziska. R. 1827 było tu 16 dm. , 142 mk. Obecnie 179 mk. Ładny ogród i dom stanowił własność Michała Rostafińskiego, dyrek. banku Polskiego, ojca znanego profesora i naturalisty. Folw. K. z attynencyą Teresin i wsią K. rozl. mr. 769; grunta orne i ogrody mr. 598, łąk mr. 81; pastw. mr. 52, nieużytki i place w. 38; bud. mur. 3, drew. 20; płodozmian 6 i 9polowy, młyn. Wieś Kłudno osad 39, z gruntem mr. 238. 2 K. Kłudno, ob. Głudna, pow. grójecki; bogate pokłady torfu. 3 K. lub Kłodno, wś, folw. i os. , pow. łęczycki, gm. Gostków, par. Wartkowice. Odl. 19 i pół w. od Łęczycy. R. 1827 było tu 9 dm. , 93 mk. Obecnie wś 7 dm, , 54 mk. ; folw. ma 4 dm. , 23 mk. Folw, K. rozległy m. 556; grunta orne i ogrody m. 394, łąk mr. 40; pastw. mr. 30, lasu mr. 80, zarośli mr. 2, nieużytki i place mr. 10; bud. mur. 2, płodozmian 12polowy. Wieś Kłodno osad 16, z gruntem m. 146. 4. K. Kłudno, wś, pow. radomski, gm. i par. Wieniawa. Odl. 25 w. od Radomi. . R. 1827 było tu 31 dm, 246 mk. Obecnie 57 dm, 327 mk. ; 702 mr. ziemi dwor. i 601 mr. włośc. Stanowi jedne dobra z przyległą wsią Jabłonica. 5. K. v. Kłudno, wś i folw. , pow. opo czyńskic gm. i par. Klwów. Odl 35 w. od Opoczna. R. 1827 było tu 6 dm. , 54 mk. Obecnie 9 dm. , 120 mk. ; 1090 mr. ziemi dwor. i 74 mr. włośc. Stanowi część obszernych dóbr sulgostowskich, będących własnością zasłużonego zbieracza Konstantego Swidzińskiego. Według Tow. Kred. Ziems. Folw. K. rozl. m. 836; grunta orne i ogrody m. 390, łąk m. 27, pastw. m. 6; lasu m. 382, zarośli m. 8, nieużytki i place m. 22. Bud. mur. 2, drew. 4; płodozmian 6 i 10polowy; pokłady torfu. Folwark ten w roku 1880 oddzielony od dóbr Podczasza Wola. Kłodno. Tak się zwała niegdyś wieś Wieniawa w pow. radomskim Łaski, Lib. benef. I, 686. Ktodno wielkie, po rusku Kołodno, wieś w pow. żółkiewskim, 26 kilm. na płd. wsch. od Żółkwi, 16 kil. na wschód od sądu powiatowego w Kulikowie, tuż na wschód od urzędu pocztowego w Żółtańcach. Na zach. leżą Żółtańce i Kłodzienko, na płn. Dalnicz, na wschód Pieczychwosty, Wyrów, Jakimów i Dziedziłów trzy ostatnie w pow. kamioneckim, na płd. Kukizów i Rudańce w pow. lwowskim. Przez środek obszaru płynie potok Młyniec al. Sosnowiec od zach. na wschód a potem na płn. i przyjmuje kilka małych strug, z których jedna, płynąca od płd. , tworzy mały stawek. W dolinie potoku leżą zabudowania wiejskie, na zach, od nich przysiołek Browar, na płd. folw. Sewerynówka mylnie Zawerenówka zwany a obok niego cegielnia. Wody z tego obszaru płyną do Ostrówki dopływu Bugu. W płd. części obszaru wznosi się na granicy Rudaniec punkt jeden do 275 m. Ku płn. opada ta część. Na płn. od wsi ciągnie się obszar wąskim pasem, rozszerzajacym się ku płn. , gdzie leżą lasy kłodniańskie. Własn. większa Seweryna hr. Uruskiego ma ro. or. 704, łąk i ogr. 177, pastw. 10, lasów 406 mr. wzorowa hodowla bydła; własn, mniej. roli ornej 1646, łąk i ogrodów 781, pastw. 43 mr. Według spisu z roku 1880 było 1587 mk. w gminie, 89 na obszarze dwor. 1070 obrz. rz. kat. , 539 gr. kat. . Par. rzym. katol, w Żółtańcach, gr. kat. w miejscu, należy do dekanatu kulikowskiego a dyec. przemyskiej i ma filią w Pieczychwostach. We wsi jest kasa pożyczkowa gminna z kapit. 510 zł. , cerkiew i kościołek, dwór murowany z pięknym ogrodem. Wieś ta była niegdyś dziedziczną Piotra Korczak Branickiego, kaszt. bracławskiego. W obrębie tej wsi, na polach i łąkach Mogielnicą zwanych, znachodzi się wiele kurhanów, o których podanie mówi, że pochodzą one z czasów walki stoczonej tutaj ze Szwedami w r. 1704, na którą to pamiątkę pestawiono przy drodze do Kamionki w Pieczychwostach figurę 1 murowaną, wielce uszkodzoną. Zdaniem Schnej Ktodno dera pochodzą te kurhany z okresu bałwochwalstwa. Na polach tutejszych znachodzono dawniej popielnice i dłuta krzemienne. 2. K. małe, ob. Kłodzienko. Lu, I z. Kłodno, ob. Kłodna Kłodno, niem. Klodno w dokum. z XII w. Clodno, jezioro, pow. kartuski, wśród Kaszub, przez książąt pomorskieh darowane pp. norber tankom w Żukowie. Zalicza się do licznych wielkich, uroczych jeziór raduńskich Radaunen Seen. Kształtu podłużnookrągłego, ciągnie się z północy na południe. Za pomo cą rzeki Raduni, która tu płynie, połączone z południa z jez. Raduń przy wąskim przesmyku pod Chmielonkiem, na północ z jez. Białem i Rakowem. Na wąskiem wzgórzu między te mi jeziorami jest sławne Ogrodzisko pier wotna siedziba książąt pomorskich. Na południowschód także wąskim przesmykiem oddzielone od Dolnego Brodna jeziora. Dłu gie około ćwierć mili, brzegi ma wyniosłe, gó rzyste, lasami zarosłe, osobliwie na południowschód pod Zaworami bardzo wysokie, spadzi ste ztąd ze wzgórza nader uroczy widok na całą okolicę. Na zachodnim brzegu pięknie położona wieś parafialna Chmielno. Obfituje w wszelkie rodzaje ryby. Po kasacie klasz toru żukowskiego rząd pruski puszcza je w dzierżawę. Od Kartuz około 1 milę oddalone. Por. Chmielno. Kś. F. Kłodowa al. Kłodawa, wś na lewym brzegu Wisłoki, na wschodnim stoku lesistego pasma Liwocz, pow. jasielski, należy do par. rz. kat. w Brzyskach i ma 289 mk. Graniczy na płd. z Ujazdem a na płn. z Brzyskami. W XV w. własnośó klasztoru tynieckiego Długosz II, 279; III 205. Kłodowa, ob. Glodowo. Kłodowa, rz. , dopływ rz. Motławy, ob. Kłodawa, Kłody, ob, Janiszewice. Kłody, pow. wschowski, ob. Kłoda. Kłodź, pow. sierpecki, gm. Kossemin, par. Zawidz. Nie zamieszczona w spisie urzęd. gub. płockiej z r. 1881. Kłodzice al. Kłudzice, kol. , młyn i karcz. nad rz. Luciążą, pow. piotrkowski, gm. Łęczno, par. Witów. Leży o 9 w. na połd. wsch. Piotrkowa; kolonia ma 38 dm. , 320 mk. ; 790 mr, obszaru 556 ornej ziemi; os. młyn. rząd. 1 dm. , 9 mk. , 13 mr. ; karcz. 1 dm. , 6 mk. , 2 mr. rozl. Kłodzie Kłudzie 1 al. Kłoda, pow. włoszczowski, gm. i par. Kluczewsko. 2. K. , powiat iłżecki, ma się zwać przystań na Wiśle. 3. K. , wś, pow. siedlecki, gm. i par. Żeliszew. W 1827 roku było tu 21 dm. , 152 mk. Obecnie 22 dm. , 180 mk. ; 390 mr. obszaru. Kłodzie, pow. , ob. Kłoda. Kłodzienki, niem. Kludzinki lub Kludzienko, wś, pow. wągrowiecki; 7 dm. , 55 mk. , należy do olędrów Miłosławice. Poczta w Łopiennie o 5 kil, . st. kol. żel. Gniezno o 25 kilm. Kłódzienko, folw. , pow. błoński, gm. i par. Grodzisk. Folw. K. z nomenklaturą leśną Wężyk, wsiami Kłudzienko i Tłuste. Rozległy m. 395; nomenklatura leśna Wężyk rozległości m. 255 od dóbr tych odłączoną została; wieś Kłudzienko i Tłuste uposażone gruntem m. 116. Por. Kłodno, Kłodzienko po rusku Kołodenko, al. Kołodence al. Kłodno Małe, wś, pow. żółkiewski, 22 kilm. na płd. wsch. od Żółkwi, 15 kil. na płn. wsch. od sądu powiatowego w Kuliko wie, tuż na płn. wsch. od urzędu poczt. w Żółtańcach. Na płn. leży Dalnicz, na wschód Kłodno Wielkie, na płd. Żółtańce, a na zach. poszczególne części Żółtaniec, jako to Za górą, Wychopnie al. Wychopki, Pod borem, Brze zina. W płd. zach. stronie obszaru, blisko granicy Żółtaniec, wznosi się najwyżej 280. m. Mohiła al. Mogiłka. Część płd. wsch. opada za biegiem potoków, płynących do Młyńca al. Sosnowca i w tej części leżą zabudo wania wiejskie. Północna część obszaru opa da do 246, 238 m. i niżej; tutaj leży prze ważna część pól ornych, łąk i pastwisk, tudzież las, a wody z tego obszaru zabiera pot. Pa sieczna zwany w dalszym biegu Żełdec, do pływ Raty, Potok ten nastaje w sąsiedniem Kłodnie, płynie przez wieś zrazu od wsch na zach. a potem na płn. wzdłuż granicy do Żół taniec. Własn. większa ma roli or. 376, łąk i ogr. 115, pastw. 45, lasu 528 mr. ; własn. mn. ro. or 935, łąk i ogr. 473, pastw. 28, lasu m. 3. Według spisu z r. 1880 było 721 mk. w gminie, 39 na obsz. dwór. Mieszkańcy wy znają obrz. gr. kat. z wyjątkiem 40 rz. kat. . Par. rzym. kat. w Żółtańcach, gr. kat. w miej scu, należy do dekanatu kulikowskiego a dye cezyi przemyskiej. We wsi jest cerkiew i młyn parowy. W obrębie tej wsi znajduje się góra zwana Perunową horą piorunową gó rą. U stóp jej stał niegdyś monastyr bazy lianów pod wezwaniem św. Onufrego. Mo nastyr zniesiono w r. 1744 a ruchomości i cudotworną koronę św. Onufrego przeniesiono do monastyru dobromilskiego. Źródło czystaj wo dy, niegdyś monastyrskie, słynie w całej oko licy, ubogiej w zdrową wodę, a lud pobożny udaje się do niego w dzień św. Onufrego i dziś jeszcze bardzo licznie. Lu. Dz. Kłodzin, niem. Kludzin 1. wś, pow. wągro wiecki, 4 dm. , 38 mk. , wszyscy kat. , 12 analf. Poczta w Łopiennie o 6 kil. ; st. kol. żel. w Gnieznie o 21 kil. 2. K. , dom. , 1466 mr. rozl. ; 7 dm. , 131 mk. , wszyscy kat. , 57 analf. M. St. Kłodzina, niem. Klodzina, leśnictwo królewskie, pow. lubawski, w borach kiełpińskich, Kłodzina Kłodzin Kłodzienko Kłodzienki Kłodzie Kłodzice Kłodź Kłody Kłodowa Kłodno Kłodno Kłoko przy granicy pow. brodnickiego i niborskiego. Obszaru mr. 8965, bud. 3, dom 1, ewang. 12. Par. , szkoła i poczta Kiełpiny. Kś. F. Kłodziowa, rz. , dopływ Sokoldy z prawej strony. Kłodzisko 1. wś, pow. szamotulski; 16 dm. ; 43 ewang. , 155 kat. , 60 analf. Poczta w Nowym moście Neubrück o 6 kilm. ; st. kol. żel i telegr. we Wronkach o 12 kilm. 2. K. , folw. , 14 dm. , 77 mk. ; należy do ordynacyi Wróblewa, własności hr. WęsierskoKwilec kiego. M. St. Kłódzka Wólka al. Kłócka W. , wś, pow. kielecki, gm. Snochowice, par. Grzymałków. Leży w pobliżu wsi Kłódzko, w pow. koneckim, posiada fabryki żelaza i wyrobów żelaznych, poruszane siłą czterech kół wodnych. Surowiec otrzymuje z Końskich. Od dóbr K. Wólka oddzielony został w 1879 r. folw. Grzymałków. Por. Janów, III, 420. Kłódzko Kłudzko, Kłucko, wś i folw. , pow. konecki, gm. Miedzierza, paraf Grzymałków. Odl. 28 w. od Końskich. Posiada gorzelnię i młyn wodny. W 1827 r. było tu 22 dm. i 156 mk. ; obecnie 66 dm. , 303 mk. ; 2070 mr. ziemi dwor. i 260 m. włoś. W wiosce Gliniany las, należącej do K. , są kopalnierudy żelaznej. Według Tow. Kred. Ziemsk. folwark K. z attynencyą Jachory, rozległy mr. 1569; grunta orne i ogrody mr. 301, łąk mr. 189, pastw. m. 75, lasu m. 966, nieużytki i place m. 38; bud. mur. 13, drew. 12. Wieś Kłucko osad 27, z grun. m. 365; wś Straszów osad 18, z grun. m. 244; wś Stanowiska osad 21, z grun. 260; wś Wyręby osad 14, z grun. m. 213; wś Sośnina osad 3, z grun. mr. 37; wś Ostre Górki osad 3, z grun. mr. 26; wś Gliniany Las osad 9, z grun. m. 22. Kłodzko, niem. Glatz, ob. Kładzko. Kłokiszki, ob. Klokiszki. Kłokocin, straż leśna leśnictwa Jankowice królewskie. Kłokocin niem. Klokotschin, wś i folw. , pow. rybnicki, par. Boguszowice, o pół mili na płd. wschód od Gotartowic, ma 223 mk. , w tem 6 ew. , 32 dm. , 25 bud. , 459 mrg. rozl. , 42 osad. Folw. 538morgowy należy do Gotartowic. Kłokock, wś nad strum. b. n. , pow. lipnowski, gm. Kłokock, par. Lipno. Leży o 3 w. na połd. od Lipna, w bezleśnej okolicy. W 1827 r. 19 dm. , 262 mk. , stanowiła posiadłość funduszu edukacyjnego; obecnie 2l dm. , 205 mk. , 653 morg. ziemi i 105 mr. nieużytkow. W tej liczbie 57 mr. włość. Posiada kasę wkładowozaliczkową. Według Tow. Kred. Ziem. , folw. z wsiami Elzanowo, Tomaszewo i Ryszewek rozległy mr. 704, grunta orne i ogrody mr. 550, łąk mr. 49, pastwisk mr. 76, wody mr. 1, nieużytki i place mr. 28; bud. mur. 1, drew. 18. Płodozmian 10polowy, pokłady torfu. Wieś Kłokock osad 28, z gruntem mr. 59; wś Elżanowo os. 16, z grant. mr. 352; wś Tomaszewo os. 15, z grunt. mr. 334; wś Ryszewek os. 14. z grunt. mr. 358. R. 1789 dziedzic Adam Sumiński wysiewał na K. 60 kor. żyta, 5 kor. pszen. Gmina K. należy do s. gm. okr. IIIgo, liczy 337 dm. , 2915 mk. , obszaru 10, 151 mr. , w tej liczbie 6980 mr. ornej ziemi, a 309 mr. nieużytków. Do włościan należy 3893 mr. 2866 ornej ziemi. W gm. znajdują się 4 wiatraki, 1 młyn wodny, szkoła ew. 1 kościół 1, 1 karczma. Urząd gminny we wsi Radomice; w skład gm. wchodzą Barany, Białowierzyn, Biskupin, Biskupinka, Grabiny, Ignackowo, Kłokock, Krzyżowki, Mencowizna, Ostrowite, Ostrowitko, Popielarka, Podkłokock, Radomice, Radomice rum. , Ryszewek, Rutki, Suszewo, Śuszewo rum. , Szczepanki, Elżanowo. Kłokoczów, W. i M. , niem. Gross i KleinGlockersdorf, wsie, pow. opawski, okr. sąd. Witkowski na Szląsku. W. K. ma 1151 mk. , parafią katol. i szkołę ludową; M. K. 299 mk, , szkołę ludową. Kłokoczyn, wś, pow. włocławski, gm. i par. Przedecz. W 1827 r. było tu 21 dm. , 186 mk. ; obecnie 23 dm. , 213 mk. , 661 mr. rozległości. Kłokoczyn, wś, pow. krakowski, na lewym brzegu Wisły, graniczy od zach. z Rusocicami, od płnc. z Przeginią narodową, a od wsch. z Czernichowem. Połudn. granicę od Chrząsto wic i Brzezinki tworzy Wisła na przestrzeni 6000 mt. Wzniesienie wsi 219 mt. Do wsi należą cztery przysiołki Wyspa, Bugaj, Kępa i Pasieka. Obszar większej posiadłości roli ornej 25, łąk i ogr. 10, pastw. 14, lasów 89; mniejsza zaś posiadłość liczy roli ornej 349, łąk i ogr. 114, pastw. 158 mr. austr. 1869 r. . Mk. 767 1880 r. . Parafia i poczta w Czerni chowie. Własność towarzystwa rolniczego go spodarczego w Krakowie. W obrębie tej wsi przewóz przez Wisłę. Br. G. Kłokowa, wś na prawym brzegu Biały, pob. Dunajca, blisko torów kolei tarnowskolelu chowskiej a między stacyami Tarnów i Tuchów w pow. tarnowskim. Jestto właściwie połu dniowa część Świebodzina, otoczona od wschodu lasami i ma 156 rzym. kat. mieszk. Więk. pos. ma 52 mr. roli i 126 mr. lasu; mn. pos. 116 mr. roli, 25 past. Należy do parafii rzym. kat. w Pleśny. Mac. Kłokowice, rus. Kłokowyczi, wś, pow. przemyski, 19 kil. na połd. od Przemyśla, 4 km. na zach. od sądu powiat. , stacyi poczt. , kolejow. i telegra. w Niżankowicach. Na płn. leży Fredropol, na wsch. Młodowice, na płd. Sierakośce, na zach. Aksmanice. Przez środek obszaru płynie od płd. zach. na płn. wsch. pot. Górny, dopływ Wiaru. W dolinie potoku leżą zabudowania wiejskie cerkiew 259 m. W części płn. płyną dwa małe potoki od zach. Kłokocz Kłokoczów Kłokock Kłokocin Kłokiszki Kłodzko Kłodzisko Kłodziowa Kłodziowa Kłonice Kłongie Kłońce Kłonn Kłoniszew Kłoninie Kłoniecznica na wschód. Część płd. wznosi się cokolwiek wyżej, na samej granicy do 279 m. Własn. więk. Al. hr. Krukowieckiego ma roli or. 214, past. 7 mor. ; własn. mniej. roli or. 195, łąk i ogr. 25, pastw. 3 mr. Według spisu z r. 1880 było 226 mk. w gminie, 2 na obsz. dwor. , wszyscy obrz. gr. kat. Par. rzym. kat. w Niżankowicach, gr. kat. w miejscu, należy do dekanatu niżankowickiego a dyec. przemyskiej. Do parafii należą Aksmanice, Berendowice, Koniusza i Solka. We wsi jest cerkiew drewniana zbudowana w r. 1860 i szkoła etat. jednokl Wieś należała niegdyś do władyctwa przemyskiego zob. dokument Władysława Jagiełły, wydany w Sandomieru r. 1407, w aktach grodz. i ziem. t. 7, str. 50. Lu. Dz. Kłomnice, wś, folw. , os. prob. , os. karcz. i stacya dr. żel. WW. , pow. noworadomski, gm. Kruszyna, par. Kłomnice. Leży przy drodze z Pławna do Częstochowy, odległa od Warszawy 195 w. Posiada kościół par. murowany z XVIII w. W 1827 r. było tu 56 dm. , 335 mk. ; obecnie 72 dm. , 581 mk. , 580 mr. ; folw. 6 dm. , 40 mk. , 1140 mr. , w tem 388 ornej; os. prob. 2 dm. , 4 mk. , 6 mr. ; os. stacyjna 9 dm. , 30 mk. , 16 mr. Par. K. dek. noworadomski 3960 dusz. Dobra Kłomnice mają rozległości włók 43 w 3 folw. , z których dwa od służebności wolne. Gruntu dobrego ornego mórg 500, łąk mr. 235, lasu w 1 3 części przeciętego mórg 356, pastwiska żyzne. Gotowe dochody rs. 2, 000 rocznie. Kłońce, folw. prywat. nad rzeczką Szypetą, pow. lidzki, 5 okr. adm. , od Lidy o w. 50, od Ejszyszek w. 22, mk. katol. 26. 1866. Kłongie, Kłągie, wś nad Niemnem, powyżej Kruków, pow. władysławowski, gm. Światoszyn, par. Poniemoń. Odl. 48 w. od Władysławowa, ma 9 dm. , 128 mk. Kłonice, rus. Kołonycia al. Kołonyci, wś, pow. jaworowski, o 16 kil. na płn. od Jaworowa, 18 km. na płn. wsch. od sądu powiat. w Krakowću. Leży na płd. wschód od stacyi poczt. w Hruszowie. Na zach. i płn. leży Hruszów, na wsch. Szczepłoty i Zawadów, na płd. Drohomyśl. Wzdłuż granicy płn. wsch. płynie pot. Zawadówka na płn. zach. , a do niego wpada pot. płynący z Drohomyśla, przez środek obszaru, i tworzący we wsi mały t. z. kłonicki staw. Nad stawkiem i na zach. od niego leżą zabudowania wiejskie. Własn. większa Wład. hr. Rozwadowskiego ma roli or. 289, łąk i ogr. 76, pastw. 20, lasu 16 mr. ; własn. mniej. roli or. 341, ł. i o. 67, pastw. 17, lasu 5 mr. Według spisu z r. 1880 było 311 mk. w gminie, 15 na obsz. dwor. , obrządku wyłącznie prawie gr. kat. Parafia rzym. kat, w Niemirowie, gr. kat. w Hruszowie. We wsi jest cerkiew, niegdyś monastyr św. Bazylego. Lu. Dz. Kłonice, ob. Klonite niem. . Kłoniczno al. Kłączno niem. Klonczn, Klontzen, wś, pow. bytowski, w dok. zowie się K onych, w Pomeranii. Na początku XV w. była w posiadaniu Janusza Kwiatoszyca Hannos Quettoschitz. R. 1428 mistrz w. krzyż. Paweł von Rusdorf zamienił tę wieś Małe Kł. , 17. włok wtedy liczącą, i dał mu 12 włók w Czarnej Dąbrowie, nadto 4 mr. bagna torfowiska w Klipach prawem magdeburskiem. Zato służył Janusz w wojnie na koniu 6 marek wartującym, przy każdem zawołaniu, zamki pomagał nowe stawiać, stare obalać, dawał funt wosku i 1 fun. chełm. płużnego, 1 k. owsa. R 14S7 liczono wł. 10, z tego 5 pustych, każda czynszowała 8 skot. , karczmarz m. , wszystkiego razem 1 m. 16 skot. od wł. , miodu 7 posków. R. 1658 Stare Kł. miało przed wojną sołt. 1, gbur. 6; sołt. służy w wojnie konno teraz po wojnie 1 gbur ma 2 konie, krowę; inne miejsca puste. R. 1662 sołt. od wł. uprawnych i od 3 pustych daje fl. 150, gburzy od włóki fl. 6. Dwóch szlachty nie czynią teraz służby zamkowej. Rola, jak wtedy piszą, piaszczysta; źadnego siana nie ma, choć wieś leży blisko jeziora Kłoniczno. Wielka puszcza 1 milę szeroka, 2 długa, żadnego nic przynosi pożytku, chyba węglarze kilka zł. zapłacą; ciągnie się aż do Sumin i do Osłowej Dąbrowy. Jest też bór wielki, ciągnący się od Ugoszcza do Studzienic i Czarnej Dąbrowy; rosną w nim dęby, buki; dobry tu żer dla 360 wieprzów. W miejscu jest szkoła katolicka dusz katolickich przeszło 220, parafia Ugoszcz. Por. Przewóz. Kłoniczno, niem. KlontznerSee, jezioro, pow. bytowski, przy wsi Kłoniczno, podłużne, ciągnie się około 0. 75 mili z płn. na płd. Na płn. wąską odnogą połączone z jez. Studzienica. Kłoniecznica niem. Klonisznitza, wś, pow. człuchowski, nad strugą Kłoniecznicą, przy granicy pow. chojnickiego, w lesistej okolicy. Obszaru liczy mr. ll8l, bud. 12, dm. 4, kat. 37. Parafia Leśno, szkoła Zapcenie, poczta Lipienice. Kłoninie, zaścianek rząd. , pow. lidzki, 5 okr. adm. , od Lidy o w. 49, od Eiszyszek w. 13, dm. 1, mk. katol 13 1866. Kłoniszew, wś i folw. nad rz. Nor, pow. sieradzki, gm. Krokocice, par. Małyń. Odl. 35 w. od Sieradza. Wś ma 29 dm. , 304 mk. , folw. zaś6 dm. , 19 mk. Folwark z wsią NowyŚwiat rozległy mr. 443; grunta orne i ogrody mr. 234, łąk mr. 34, pastwisk mr. 28, lasu mr. 29, nieużytki i place mr. 18; bud. mur. 1, drew. 11. Wieś Kłoniszew osad 37, z gruntem mr. 156; wś NowyŚwiat osad 3, z grunt. mr. 60. Kłonna, wś, folw. i os. rząd. , pow. opoczyński, gm. Klwów, par. Odrzywół. Odl 24 w. od Opoczna, leży przy drodze bitej. W 1827 r. było tu 17 dm, 103 mk. obecnie Kłomnice Kłoniczno Klonite Kłopuzowska s Kłos Kłopó Kłonów Kłonów Kłosówko Kłosowice Kłośno Kłonówek Kłoski Kłonowice Kłony Kłopocz Kłopody Kłopo Kłopotówka Kłopoty Kłopotynka wś i folw. mają 372 dm. , 89 mk. , 991 mr. ziemi włośc. i 344 mr. dworsk. Os. rząd. ma 1 dm. , 1 morgę. Kłonów wś i Kłonówek wś, pow. radomski, gm. Kuczki, par Skaryszew, odl. 15 w. od Radomia. W 1827 r. Kłonów liczył 28 dm. , 283 mk. , obecnie zaś 41 dm. , 420 mk. , 687 mr. ziemi włoś. i 277 mr. dworsk. Kłonówek zaś w 1827 r. liczył 27 dm. i 209 mk. , obecnie 34 dm. , 423 mk. , 672 mr. ziemi dworsk. i 608 mr. włość. Obszar dworski obu wsi stanowi jedne dobra. Kłonów, przys. Wydrzego, pow. tarnowski, leży w równinie na zachód od Wydrzego, mię dzy lasem kraweckim, lasem zwanym Królów Ług i pastwiskami Wielki Ług. Mac. Kłonówek, folw. , pow. nieszawski, gm. Osięciny, par. Byczyna. Kłonowice, ob. Klonowiec. Kłony, wś, pow. szawelski, gm. poszwityńska, 17 osad, 136 dzies. ziemi. J. Godl. Kłopoczyn, wś i folw. nad rz. Gostomką. pow. rawski, gm. i par. Lubania. Leży na lewo od drogi bite z Nowego Miasta do Grójca. Gorzelnia. W l827 r. było tu 23 dm. , 100 mk. , obecnie 35 dm. , 467 mk. , ziemi włośc 492 mr. ; dworsk. wraz z os. i karczmą Zaborze 1146 mr. , w tem ornej 701 mr. Bo K. należy folw. Sosnów i wś Zaborze 14 osad, 301 mr. Kłopody, ob. Kłopoty. Kłopot, niem. Neusorge, folw. , pow. inowrocławski, 3 dm. , 123 mk. , należy do dom. Orłowa. Kłopotka, os. , pow. sejneński, gm. Hołny Wolmera, par. Bereżniki. Odl. 24 w. od Sejn. ma 1 dm. , 11 mk Kłopotnica, przys. do Dobrzyni w pow. jasielskim, leży przy gościńcu z Górki do Żmigrodu, w okolicy lesistej, i należy do par. gr. kat. w Pielgrzymce po małorusku Perehrimka a rzym. kat. w Cieklinie, ma 163 mk. gr. kat. ;, ilość rzym. kat. niewiadoma. Nazwa pechodzi prawdopodobnie od często panujących silnych wiatrów, tak samo jak nazwa sąsiednich Samoklęsk. Mac, Kłopotnica, znaczny potok, nastaje w obr. gm. Folusza, w pow. jasielskim, ze źródeł leśnych, w dziale górskim Magórą zwanym, na płnc. stoku góry Wątkowej 847 mr. w lesie Kopaninach. Płynie na płnc. zach. przez las Kopaniny, a wyszedłszy na łąki foluskie zwraca się na lekki półn. wschód. We wsi Foluszu z lew. brz. przyjmuje strugę z Woli cieklińskiej napływającą, a z prawego brz. pot k Huciska, wytryskujący na obsz. gm. Pielgrzymki, koło Huty samoklęskiej, w lesie Kobyle. Potok Kł. , opłynąwszy wś Folusz, zwraca się na wschód, przerzyna wieś Kłopotnicę, następnie w kierunku półn. wsch. obszar Pielgrzymki, , Zawadki, a w Załężu, pod Markuszką, uchodzi z lew. brz. do Wisłoki. W Zawadzce przyjjmuje z lew brz. Dobryński, a z pr. Pielgrzymski potok. Długość biegu 14 kil. We wsi Fo luszu porusza dwa tracze. Br. G. Kłopotów, świeżo przyjęta nazwa kol. Nadbrzezie nad Wisłą, pow. warszawski, gm. Jeziorna. Kłopotowce, wś rządowa, pow. lityński, gm. Meżyrów, o 25 w. od Lityna, ma 36 dm. , 320 mk. , 505 dzies. ziemi włościan. Należała do ststwa chmielnickiego, do wsi bojarskich. Lustracya Humieckiego kaszt. kamien. w 1616 roku nazywa ją Kłopotowce alias Przyłucza. Władali nią wtedy Kłopotowscy z warunkiem odprawiania służby wojennej ze ststą chmielnickim. Dr. M. Kłopotówka, potok, powstaje we wsi Kałuszczyńcach, w pow, skałackim, z połączenia dwóch strug, z których jedna od południa, druga zaś od płnc. zach. . opływa wieś Kałuszczyńce; płynie łączkami na zachód i we wsi Romanówce, w pow. tarnopolskim, wpada z lew. brz. do Dziurawej ob. . Długość biegu 7 kil. Kłopoty al. Kłopody, przys. Przystania, pow. żółkiewski, na wschód od wsi. Lu. Dz. Kłopotynka, przy. Polan, na wschód od wsi. Kłopówka, kol. , pow. gostyński, gm. i par. Dobrzyków ob. ; 22 dm. , 96 mk. , 174 mr. obszaru; utworzona na gruntach dóbr Dobrzyków. Kłopuzowska stacya pocztowa w pow, czerepowieckim, gub. nowogrodzkiej, na trakcie z Ustiużny do Czerepowca. Kłos, stare nazwisko, stanowi żródłosłów nazw. Kłoski, Kłośno i t. p. Kłos, niem. Klossmühle, młyn, pow. chodzieski, 2 dm. , 26 mk. , należy do wsi i gm. Studzin. Kłosiwskie, ob. Kłosowskie. Kłoskimłynowięta i K. świgonie, wś szlacht. nad rz. Sliną, pow. mazowiecki, gm. Piszczaty, par. Kobylin. W 1827 r. K. młynowięta miały 7 dm. , 103 mk. ; a K. świgonie 10 dm. , 43 mk. Wsie te wraz z temi nazwami istniały już w wieku XV, jak o tem świadczą przechowane dokumenta Gloger, Ziem. Biel. . Por. Mężenin. Kłośno, wś i folwi. , pow. rypiński, gm. Starorypin, par. Strzygi, odl. 10 w. od Rypina. W 1827 r. było tu 5 dm. , 62 mk; obecnie 24 dm. , 242 mk. , 940 mr. obszaru, w tem 78 mr. nieużytków. Dobra K. składają się z folw. K. i Michałki i kol. Maletany, 1245 mr. obszaru. Folw. K. był 1789 r. własnością probostwa Rypin. Kłosowice, 1. wś i młyn, blisko Warty, pow. międzychodzki, 9 dm. , 76 mk. , 18 ew. , 58 kat. , 23 analf. Poczta i telegr. w Sierako wie Zirke o 6 kil. , st. kol. żel. Wronki o 36 kil. 2. K. , folw. , 819 mr. rozl. ; należy do królewszczyzny Grabia Grabitz. M. St. Kłosówko, Kłosówki niem, Kl. Klossau albo Kłosiwskie Kłubcza Kłosowo Kłosowskie Kłótnia Kłó Kłou Kłowany Kłowsie Kłu Kłubka Kłubowce Kłuchowa Kłucko Kłucyarz Kłuczynie Kłudno Kłunice Kłusów Kłosowo Klossowken, włośc. wś, pow. kartuski, blisko granicy pow. wejherowskiego. Obejmuje wybudowania Czarna góra i Teichhof; obszaru mr. 1181, gbur. 10, zagr. 2, kat. 145, ew. 13, dm. 17. Gmina Warzno; parafia, szkoła, poczta Kielno; odl. od Kartuz 2 1 4 mili. mili. R. 1789 posiadacz Jakób Łebiński. Kłosowo, 1. niem. . Gr. Klossau, rycer. dobra, pow. kartuski, przy granicy pow. wejherowskiego. Ma przywilej mistrza w. kryż. Pawła von Russdorf z r. 1436; wybudowania Trzyrzeki, Gogolewo, Piekło i Zagajnik, z któremi liczy obszaru mr. 2313, dobra 1, gbur. 6, kat. 213, ew. 29, dm. 28. Parafia i poczta Kielno, szkoła Tokary; odl. od Kartuz 2 mile. R. 1789 posiadacz Jakób Łebiński. 2. K. , niem. Klossowo, osada i leśnictwo do gm. W. Mątwy, pow. malborski, na wązkim cyplu między Wisłą a Nogatą, naprzeciw Międzyłęża. Kłosowskie, rus. Kłosiwskie, poszczególne domy na obszarze dworskim Podemszczyzna, pow. cieszanowski. Kłótnia al. Dębniaki al. Wiślanówka, rzeczka, bierze początek pod Wąwołem w gm. Lubień, pow. włocławskim, płynie w kierunku wschod. pod Dziankowem, przepływa część pow. go styńskiego pod Piotrowem i Białotarskiem, pod Patrowem wraca w pow. włocławski, w kie runku półn. zachod. Za Kłótnem przepływa je zioro i błota Rakutowskie, na północ Kowala płynie pod wsią Dębniaki i poniżej Łagiewnik wpada z prawego brzegu do Dyabełka; długa 30 w. Przyjmuje str ugi bez nazw, z prawego brzegu poniżej Dziankówka od Miradza, po wyżej Kłótna od Trubowa. Z lewego powyżej Kłótna od Zakrzewa i Kurowa, przez jezioro Rakutowskie od Baruchowic, Więcławic i Rakutowa. J. Bliz. Kłótnik, os. do Pinczyna, pow. starogrodzki, ob. Pinczynek. Kłótno, wś, pow. włocławski, gm. Baruchowo, par. Kłótno. Leży w okolicy lesistej i błotnistej ob. t. II 750; jest tu kościół par. drewniany z XVII w. , szkoła początkowa i urząd gminny. Kościół i par. erygował Stan. Niemierza, archidyakon katedry włocławskiej; pierwszy drewniany kościół z 1666 dotąd egzystował, nowy stanął 1878 81 star. ks. Chęcińskiego i obyw. Emiliana Kretkowskiego. Par. K. ma 1980 dusz. Folw. i wś K. niegdyś do dóbr biskupich Grabków należały. Kłousowo, zaścianek, pow. miński, o wiorst parę na południe od Rubiłek, a o milę od mia steczka Samochwałowic, nad ruczajkiem wpa dającym do Uździanki położony; ma os. 6; na leży dziś do dominium Stanków ob. , grunta ma dobre. Al. Jel. Kłowany, m. , ob. Kławany. Kłowice, niem. Klawittersdorf wś, pow. walecki, ob, Głowaczewo. Kłowsie, wś rządowa, nad rz. Hatczerycą, pow. wilejski, o 13 w. od m. Wilejki, 2 okr. adm. , przy drodze pocztowej borysowskiej, 21 dm. , 251 mk. różnych wyznań. Kłu. .. por. Kłó. .. . Kłubcza, mała błotnista rzeczka we wschodnio północnej stronie powiatu ihumeńskiego, ma początek około miasteczka Pohosta, poniżej folwarku tegoż nazwiska wpada do rzeki Klewy ob. z prawej strony; długość Kłubczy około w. 10, kierunek południowy. AL. Jelski. Kłubka, ob. Kłóbka. Kłubowce, wś z przys. Taborzyska, pow. tłumacki, nad małym potokiem, dopływem We rony, przy rządowym gościńcu żwirowym stanisławowsko brzeżańskim, o 9 kil. od Tłuma cza, o 15 kil. od Stanisławowa; par. rz. kat. w Tyśmienicy, gr. kat. w Nadorożnie, o 6 kil, od Nadorożny. Przez K. ma iść dr. żel. ze Stanisławowa do Husiatyna. Rozl. większej i mniejszej posiadłości 854 mr. roli or. , 285 m. łąk, 12 ogr. , 243 pastw. , 1049 lasu, 44 mr. nieuż. Ludność 147 rz. kat. , 726 gr. kai, 49 izrael. Z tego 214 mówi po polsku, 708 po rusku. Przez K. idzie też droga krajowa żwi rowa sieleckozaleszczycka, krzyżująca się z gościńcem rządowym w Taborzyskach. Część K. należy do szlachty czynszowej; dobra nale żą do klucza tyśmienickiego spadkobierców hr. Kazim. Miączyńskiego. Gleba urodzajna, choć nieprzepuszczalna. Las dębowy. W lesie śla dy starego zamczyska. R. T. Kłuchowa, niem, Kleutsch, r. 1260 Cluchoua, wś, pow. ząbkowicki na Szląsku, par. Schoenhaide. Kłucko, ob. Kłódzko. Kłucyarz, al. Kluciarz, os. młyn. , powiat piotrkowski, nad rz. b. n. , gm. Grabica. Jest tu młyn wodny, 1 dm, 6 mk. , 45 mr. ziemi. Należy do dóbr Kociołki ob. . Par. Kłóciarz. Kłuczynie, niwa w płn. stronie Kropiwnika, w pow. kałuskim, między lewymi brzegiem Fruniłowa a praw. brzegiem pot. Parowego. W płn. jej stronie wznosi się wzgórze Kropiwnik do 336 m. Lu. Dz. Kłudno, Kłudzko, ob. Kłodno, Kłodzko. Kłunice al. Kluwina, ob. Kluwińce. Kłusów, 1 także Kłussów, mylnie Klusów, dawniej zwana także Kobuzów, po rusku Kłusiw, wieś w pow. sokalskim, 12 km. na płd. od sądu powiat, w Sokalu, tuż na płn. wschód od urzędu poczt. w Krystynopolu. Na płn. leży Dobraczyn, na płn. wsch. Wulka poturzycka, na płd. wsch. Bendiuha poturzycka, na płd. zach. i zach. Krystynopol. Przez środek obszaru płynie Bug od płd. na płn. , tworząc przy wnijściu do wsi i przy wyjściu granicę. Na lew. brz. Bugu leżą zabudowania wiejskie. Własn. większa ma ro. or. 78, łąk i ogr. 6, pastw. 6, lasu 112 mr. ; własn. mnioj. ro. or. Skała Knabiki Kmiecie Kływa Kłyż Kłuzów Kmiecin Kmiecizna Kmiczyn 351, łąk i ogr. 242, pastw. 101 mr. Według i spisu z r. 1880 było 376 mk. w gminie. Obszar dworski należy do Krystynopola. Mieszkańcy wyznają obrz. gr. kat. 11 rz. kat. ; par. rzym. i gr. kat. w Krystynopolu. We wsi jest cerkiew fil. Wieś należała dawniej jako dzierżawa do pow. bełzkiego. Sejm z r. 1768 za sumę należącą ze skarbu rzeczypospolitej, Fr. Salezemu Potockiemu, wojew. kijowskiemu, oddał tę włość królewską na dziedziczną własność. 2. K. al. Kluzów, przys. do Uhrynowa dolnego, pow. stanisławowski. Kłusy, lit. Kłusaj, dobra nad rz. Szaką, pow. rossieński, od 1876 r. ze wsi przerobione, 8 dm. , własność Władysława Felińskiego. Grunt czarnoziem bardzo urodzajny. M. D. S. Klasy, wieś nad jeziorem, pow. trocki, 2 okr. adm. , 37 w. od Trok, 1 dm. , 15 mk. kat. 1866. Kłuszkowice, ob. Kluszkowice. Kłuszyno, zaśc. nad jez. , pow. dziśnieński, 3 okr. adm. , o 33 w. od Dzisny, 1 dm. , 4 mk. kat. 1866. Kłuwińce, ob. Kluwińce. Kłuzów, ob. Kłusów. Kłycko, ob. Klicko. Kłydzienęta, na lewym brzegu Wilii, ob. Klidzinięta, Kłymeć, ob. Klimiec. Kłymki, ob. Klimki Kłyn, także Klin, potok górski, nastaje w dziale górskim, Hrynkowem ob. zwanym, na północnowsch. stoku jego, w obr. gminy Po rohów w pow. bohorodczańskim; płynie łąka mi tejże gminy na połd. wsch. i wpada do By strzycy sołotwińskiej z lew. brz. Długość biegu 5 kil. i pół. Br. G. Kłynka, kilka domów na zachod. granicy Wowni, nad Nieżuchówką, pow. stryjski, Kłynyki, ob. Kliniki. Kłysowo, por. Kobelwitz niem. . Kłysz al. Kłyż, wś w dolinie Wisły i Du najca, na płd. wschód od ujścia Dunajca, pow. dąbrowski, w równinie bardzo urodzajnej rę dzina, ma 411 mk. Należy do par. w Otfinowie. Większa posiadłość 380 mr. roli, 32 mr łąk i ogr. , 19 mr. pastw. ; mniejsza posiadłość 334 mr. roli, 10 mr. łąk i ogr. , 9 mr. pastw. Mac. Kłysze, część Wierzbian, pow. jaworowski. Klyszki, wieś rząd. , pow. oszmiański, 2 okr. adm. , 30 w. od Oszmiany, 8 dm. , 58 mk. , z te go 4 prawosł. , 54 kat 1866. Kłyszki, także Kłyżów, w szemat. duch dyec. tarn. Kliszów, wś, pow. Nisko, na lewym brzegu Wisłoki, na płd. od Gawłuszowic, z któremi się chatami styka, w par. gawłuszowickiej, o 13 kil. od Mielca, ma 1067 mk. i szkołę filialną. Większa posiadłość 462 mr. obszaru, mniejsza 646 mr, W XV w. własność Jana Korzeniowskiego h. Janina Lib. beu. II, 358. Mac. Kływa, Kływka, Kliwa, Kliwka, ob. Klewa, Klewka. Kłyż, ob. Kłysz. Kłyżów, ob. Kłyszów. Kmecie al. Kmiecie, przedmieście Krukienic w pow. mościskim. Kmehlen i Frauendorf niem. , dwie wsie zupełnie zniemczone w pow. wojereckim. Kmelow, ob. Schmellwitz. Kmiczyn, wś, pow. tomaszowski, gm. Czerkasy, par. ł. Łaszczów, r. gr. w miejscu, po czta Tyszowce. Jest tu cerkiew par. dla lu dności rusińskiej erekcyi niewiadomej; obe cna z roku 1829. Ziemi dworskiej 400 mr. ornej, łąki 250, lasu materyałowego dębowego mr. 70. Gleba czarnoziem, chów młodzieży końskiej ze stada w Tarkowicach sztuk 40. Płodozmian na całej przestrzeni. K. nabyty przez Pawła Makomaskiego w r. 1778 od hr. Leszczyńskiego, ówczesnego dziedzica Starej wsi, jest obecnie własnością Władysława Ma komaskiego, prawnuka Pawła. Włościanie mają roli z łąkami i laskiem 680 mr. ; dm. 67, ludności ogółem 533 dusz. S. S. Kmiecie ob. Kmecie. Kmiecin, folw, szlach. , nad rz. Klewą, pow. oszmiański, 1 okr. adm. , o 26 w. od Oszmiany, 1 dm. , 23 mk. kat. 1866. Kmiecizna, 1. os. włośc, i os. szlach. nad rz. Widawką, pow. piotrkowski, gm. i par. Kamieńsk; os. włośc. ma 1 dm. , 10 mk. , 7 mr. os. szlach. 1 dm. , 11 mk, , 30 mr. obszaru. 2. ; K. , przysiołek wsi Brudzice, pow. noworadomski. Kmietyszki, os. , pow. władysławowski, gm. Swiatoszyn, par. Iłgowo ob. , odl. 46 w. od Władysławowa, ma 1 dm. , 10 mk. Kmitenka, właśc. Kltenka ob. , pow. berdyczowski. Kmitów, Kmitowo, wś, pow. żytomierski, o 16 w. od Żytomierza, o 4 w. od Lewkowa, na granicy gub. kijowskiej, na płn. od Teterowa; jest tu st. poczt. Kmity, 1. wieś na lew. brzegu Wilii, powyżej Ordziszek, pow. trocki, 2 okr. adm. , o 35 w. od Trok, 4 dm, , 52 mk. , z tego 44 katol. , 8 żydów 1866. Niegdyś własność Syrucia. 2. K. , folw. pryw. , pow. dzisieński, o 42 w. od Dzisny, 1 okr. adm. , 1 dm. , 25 mk. kat. 1866. Kmity, zaścianek, pow. nowogródzki, o milę na południe od miasteczka Snowia, ma osad 12, w miejscowości całkiem bezleśnej. Tu. znajdują się źródła rzeki Wiedźmy. Kmity Skała, ob. Zabierzów. Knabiki, wś, pow. szawelski, gm, wieksz niańska, 181 osad, 1317 dzies, ziemi. J. Godl. Kłusy Kmehlen Kmecie Kłyżów Kłysowo Kłycko Kłydzienęta Kłymeć Kłymki Kłysz Kłyn Kłynka Kłynyki Kłuszyno Kmietyszki Kłysze Kłyszki Kłuwińce Kmitenka Kmitów Kmelow Kłusy Kłuszkowice Kmity Knajka Knaeblacken niem. , wś, pow. welawski, st. p. Taplacken. Knaedtken niem. , ob. Gniadkowo, Knaj. część Drogomyślu ob. , pow. strumieński na Szląsku austr. , par. katol. Pruchna; ma 225 mk. Knajka, struga, lewy dopływ Wisły, między Skoczowem a Strumieniem na Szląsku austr. Knakendorf niem. , wś, pow. wałecki, przy granicy pomorskiej, nad wielkiem bagniskiem. Ma 4551 mr. obszaru, 154 bud. , 44 dm. , 404 katol. , 14 ewang. Poczta Tuczno. Kś. F. Knapica al. Dobrzączka, rz. , prawy dopływ Czarnej Nidy. Knapizna, rz. , ob. Mąchocka. Knapówka, pustkowie, pow. włoszczowski. gm. Secemin, par. Czarnca ob. . Knapy, folw. , pow. sieradzki, gm. Klonowa, par. Lututów, o 21 w. od st. dr. żel. Podzamcze, o 30 w. od Sieradza, ma 1 dm. , 4 mk. , 238 mr. rozl. Knapy ze Smyklem i folw. Urszulinem, wś, w równinach nadwiślańskich, otoczona od południa sosnowemi lasami, w pow. mieleckim, należy do parafii rzym. kat. w Baranowie. Same Knapy mają 210, Smykle leżące na południe 226 a folw. Urszulin w północnowschodniej stronie 21 mk. , razem 457 rzym. katol. O ile z nazwy sądzić można, była to osada tkaczów, których w tych stronach nazywają knapami. Grunta są podmokłe, narażone na wylewy Wisły, dla tego uprawiane przeważnie jako łąki. W. pos. p. F. Dolańskiego ma 89 m. roli ornej, 249 mr. łąk, 72 mr. pastw. 331 mr. lasu; pos. mn. 613 mr. roli, 918 mr. łąk i ogr. , 571 mr. pastw. i 38 mr. lasu. W płd. wscho dniej stronie wsi K. wytryska pot. Gliczarowski ob. . Mac. Knary, niem. Knarrhütte, wś; pow. chodzieski, 10 dm. , 95 mk. , 86 ew. , 9 kat. , 24 analf. Najbliższa poczta, telegr. i st. kol. żel. w Budzyniu Budsin. M. St. Knasze, okolica, pow. szawelski, par. szawkiańska, 8 włók ziemi, własność Tekli Jan kowskiej. J. Godl. Knaurszdorf niem. , ob. Knurów. Knauten niem. , dobra, pow. iławski, st. p. Iława Pruska. Knegenicz, Kneynich, Knegnicz, ob. Kniegnitz. Kneifen niem. , wś, pow. wystrucki, st. p. Krupiszki. Kneipenhof niem. , Knypawa, Knipawa, jedna z dawnych dzielnic Królewca. Kneja niem. , ob. Knieja Kneschicz, Kneysicz, ob. Knischwitz. Knezepole mor. , niem. Knispel, wś, pow. głupczycki, par. Kietrz, ma 93 dm. , 144 bud. , 743 mk. , w tem 2 ewang. , 82 osad, 3756 mr. żyznego gruntu. Ma szkołę i kościół filial ny. F. S. Kniaczewo, wś szlach. , nad jez. okszań skiem. pow. trocki, 1 okr. adm. , 4 w. od Trok, 2 dm. , 19 mk. kat. 1866. Kniahinicze, okolica szlachecka z 6 osad złożona, w pow. mińskim, przy gościńcu wiodącym z Rakowa do Wołmy, w miejscowości górzystej. Al. Jelski. Kniahinin, wś, pow. wilejski, o 27 w. od Wilejki. O 1 w. od wsi dobra K. , 2000 mr. rozległe, dziedzictwo Kajetana Koziełły. Jest tu kaplica katol. paraf. Krzywicze cerkiew paraf. dusz 2384; zarząd gminy 4270 dusz, 477 chat. Król Zygmunt I nadał tę wś Eustachemu Slizieniowi. Od Slizieniów K. przeszedł do Poklewskich Koziełłów. R. 1886 było 62 mk. Kniahinin, . wś, pow. kamieniecki, okr. po lic. Dłużek, gm. Hawryłowce, par. Źwaniec, nad rz. Żwańczykiem, przy drodze z Łastowiec do Dłużka; ma 92 dm. , 834 mk. , 656 dzies. ziemi włośc. , 1042 dworskiej z Simakówką, 34 cerkiewnej. Cerkiew N. M. P. ma 927 parafian. Należała do dóbr państwa, w czasie lustracyi Humieckiego 1616 posesorem jej był Aleksander Humiecki przez ustępstwo Babskiej i Koniecpolskiego, którzy z mocy sumy, Jaką mieli na tej wsi, mieli prawo trzymać ją przez cztery dożywocia z opłatą kwarty złp. 7. Obec nie należy do Rozenbergów, pierwej w połowie Rożałowskiego i Trzecieskiego. Jest tu młyn wodny, pokład gliny garncarskiej, grunta nie co górzyste. Dr. M. Kniahinin, wś, pow. dubieński, okr. polic. ołycki, gm. K. , par. Łysin, o 14 w. od Boremli, o 10 od Targowicy nad Styrem. Dobra K. były niegdyś własnością kolegium jezuickiego w Ostrogu, Kniahinin, miasto pow. w gub. niżegorodzkiej, nad rz. Kniahininką i Imzą, 1143 w. od Petersburga, 127 od msta gub. odległe; 2242 mk. , zajmujących się wyrobami skór i rolnictwem. Stacya pocztowa, Kniahinin poroh, ob. Dniepr. Kniahyn. .. , ob. Knigin, .. , Kniahin. .. Kniaska góra, szczyt 722 m. wysoki, wznoszący się w paśmie górskiem, przebiegającem płn. wsch. część Orowa pow. drohobycki, od płd. wsch. na płn. zach. Wody jego płyną na płd. do Stynawki, na płn. wsch. do Kłodnicy. Kniastorowo, zaścianek mały w pow. ihumeńskim, w okręgu polic. 2 śmiłowickim, ma osad 2. Al. Jelski. Kniastwo grupa domów w Jasionce steciowej, pow. turczański. Kniatek os. , pow. świecki, śród nizin lew. brz. Wisły, u stóp góry, na której Nowe, miasto Knaeblacken Kniatek Kniastwo Kniastorowo Kniaska Kniahyn Kniahinin Kniahinicze Kniaczewo Knezepole Kneja Kneipenhof Kneifen Knaurszdorf Knasze Knary Knapy Knapówka Knapizna Knapica Knakendorf Knaj Knaedtken Kniża Kniazie Kniazia Kniaź Kniatowa Kniaziołuka Kniazikowszczyzna zbudowane; pod K. struga Mątwa do Wisły uchodzi. Obszaru ma mr. 101, bud. 17, dm. 13, kat. 44, ew. 91. Par. , szkoła i poczta w Nowem. R. 1415 było tu 9 zagrodników, każdy czynszował po 8 skojców, 5 leżało pusto. Kniatowa, folw. , pow. wieluński, gm. i par. Czastary; odl. 15 w. od Wielunia, ma 3 dm. , 12 mk. ; własność generała Zabołockiego. Kniaź al. Żyd, wielkie jezioro w płn. stronie pow. mozyrskiego, leży pomiędzy 45 i 46 stopniami dług. i 52 i 560 szer. geogr. , nie głębokie, lecz niezmiernie rybne, przynoszące zwykle 10000 rs. rocznego dochodu brutto; ma obszaru około 42 w. kwadr. , nie łączy się z żadnym systemem wodnym, otoczone tylko olbrzymiemi błotami, zapewne stanowiącymi niegdyś rozprzestrzenione łożysko jeziora; z płdn. wsch. strony przyjmuje w siebie małą, błotnistą rzeczkę Jamę, inaczej Dziemiannę. Jezioro zatrudnia rybołóstwem około 1000 ludzi okolicznych wsi Dziakowicze, KniaźJezioro, Lachowicze i Puchowicze, zasiedlonych prawie 200 osadami rybaków. Niegdyś dziedzictwo kniaziów OlelkowiczówSłuckich, od drugiej połowy w. XVII Radziwiłłów, a dziś przez wiano księcia Wittgensteina. Pośrodku jeziora znajdują się liczne pale i głazy pod wodą, a o nich lud okoliczny opowiada podwójną legendę i rzecz ciekawa dla badaczy, coby znaczyć miała tem bardziej, że w kronikach miejscowych wskazówek nie znajdujemy. Jedna legenda mówi, że pewien książę Słucki, zbudowawszy pośrodku wód jeziora więzienie, wsadził tu swojego brata, lecz przy puszczaniu lodów zamek się zrujnował i zapadł; od tego nazwa kniaź. Druga legenda wspomina Radziwiłła, który w zbudowanym na jeziorze, równie na palach, zameczku, osadził swą kochankę żydówkę, i tam ją odwiedzał tajemnie, aż wreszcie wody pochłonęły wszystko; więc stąd nazwa Żyd. Dodziśdnia istniejące pale na dużej przestrzeni jeziora istotnie świadczą, iż tu coś budowano; legendy wszakże, zwłaszcza o Radziwille, zdają się nie mieć wagi i chyba posiadają względne znaczenie. Szczupaki, okonie i jazgarze są najpospolitszą rybą; w porze zimowej roją się tu żydzi kupcy i burłacy przybywający z niewodami. 2. K. , jezioro w pow. borysowskim, w kotlinie Berezyny z lewej strony, o półtorej wiorsty na północ od wsi Nowosiółek; długie przeszło na wiorstę, szerokie około 100 sążni, dość głębokie i rybne. Al Jel Kniaź, potok łączny, wytryska w obrębie gminy Gwoźdźca małego, w pow. kołomyjskim, płynie przez obszar tejże gminy na południowy wschód, następnie tworzy granicę między gminą Balińcami a Kułaczkowcami i w obr. Baliniec uchodzi z pr. brz. do Czerniawy. Długość i biegu 4 kil. i pół. Br. G. KniaźPerechod, legendowe uroczysko wp, j Słownik geograficzny. Tom IV Zeszyt 39 ihumeńskim, na zapadłem Polesiu zaberezyńskiem, prawie na pół drogi wiodącej z zaścianków Kucina do Wołownicy. Jest podanie, że tędy w starożytności przechodził z wielkim hufcem jakiś bohater i sypał groblę. Obecnie niepodobna sprawdzić faktu, lecz to tylko rzecz pewna, iż miejscowość gdzie dziś mińska gubernia w IX i X stuleciach, a nawet później, była świadkiem strasznych bojów za supremacyą waragskich władców; musi więc i niniejsza legenda pochodzić z tamtych czasów, droga bowiem Batorego w w. XVI na Rossyą, szła nie tędy, jeno przez pow. borysowski. A. Jelski. Kniaźdwór z Banią starą, wś, pow. kołomyjski, nad Prutem, o 11, 3 km. na zachód od Kołomyi; przestrzeń posiadł. dwor. 3030 mr. , w tem 1222 mr. lasu; włośc. 1494 mr. ; ludno. ści rz. kat. 19, par. Kołomyja; gr. kat. 1820, par. w miejscu, dekan. pistyński, dyec. lwowska. Należy do dóbr rząd. , ma szkołę lklaso wą. Była tu warzelnia soli, 1830 r. zaniechana. Kniazia, ob. Kniaża. Kniazie 1. al. Gierusy, Gerusy, część Wiszenki Wielkiej, pow. gródecki. 2. K. , ob. Kniża. Kniazikowce 1. Małe, wś rząd. , nad rzeką Żyżmą, pow. lidzki, 1 okr. adm. , gm. Lida, o 22 w. od Lidy, 25 dm. , 251 mk. , z tego 219 prawosł. 2. K. Wielkie, wś tamże, o 1 w bliżej Lidy, 33 dm. , 370 mk. , z tego 316 praw. 1866. Kniazikowszczyzna folw. , własność Jankowskich, pow. oszmiański; 3 okr. adm. , od Oszmiany w. 56. od Dziewieniszek 24; mk. katolików 20 1866. Kniaziołuka al. Kniażoluka z Debelówką al. Debołówką, wś w pow. doliniańskim, 6 km. na płn. zach. od sądu powiat, i urzędu poczt. w Dolinie. Na płn. leżą Hoszów, Tiapcze i Ja worów, na wsch. Dolina, na płd. Nowosielica i Mizuń, na zach. Witwica. Przez zach. część obszaru płynie Swica, od płd. z Nowosielicy na płn. zach. do Tiapcza, i dzieli się na kilka ramion, z których jedno w pobliżu Tiapcza przybiera nazwę Cieplicy i w Tiapczu dopiero łączy się z głównem ramieniem rzeki. Na wschód od Swicy płynie równolegle do niej Sadzawka mylnie Żadzawka zwana, z Nowosielicy do Tiapcza, gdzie wpada do ramienia zwanego Cieplicą. Na wschód od Sadzawki płynie w tymże samym kierunku wzdłuż całej granicy wsch. pot. mylnie Żadzawa zwany, wpadający w Podbereżu do Swicy. Między Swicą a Sadzawką leżą bliżej płn. granicy zabudowania wiejskie; między Sadzawą a Sadzawką zaś, przy samym gościńcu doliniańskobolechow skim, idącym przez wieś od płd. wsch. na płn. zach. , przysiołek Debelówka. Na lew. brzegu Swicy leży las, przerznięty kilkoma strugami Dubrawka, Dubrawa, płynącymi od płdn. na płn. do Swicy. Na praw. brz. Swicy leżą na 13 Kniazikowce Kniaziowskie Kniaziewo Kniaziówka Kniaziopol Kniaziopol Knia e Kniaża Krynica płn. i płd. od zabudowań pola, łąki i pastwiska, W części płd. wsch. , między Sadzawą a Sadzaw ką, dochodzi punkt jeden 416 m. wysok. Własn. więk. rząd. ma roli orn. 178, łąk i ogr. 42, pastw. 528, lasu 966 mr. ; własn. mniejsza roli orn. 820, łąk i ogr. 162, pastw. 472, lasu 11 mr. Według spisu z r. 1880 było 1226 mk. w Kniaziołuce, a 131 w Debelówce 30 obrządku izym. kat. , reszta gr. kat. . Par. rzym. katol w Bolechowie, gr. kat. w miejscu, należy do dek. bolechowskiego a archidyec. lwowskiej. We wsi jest cerkiew i szkoła lklas. Są tu ślady nafty, a geolog Paul uważa ton teren ja ko bardzo obiecujący. Ob. Jahrb. der geolog. Reichsan. , 1881, str. 165. Przywilej na zało żeni wsi wydany przez Witolda w r. 1383 ob. w Dodatku do Gazety lwowskiej z r. 1854 nr. 16. Lu. Dz. Kniaziopol, ob. Kniażpol. Kniaziówka dobra, i folw. nad rz. Uszą, w pow. ihumeńskim, w gm. bieliczańskiej, w 3 okr. polic, przy drodze z Borysowa do Bohuszewicz, obszaru mają 4551 mr. Gleba piasz czysta, potrzebująca ulepszenia, lasów wiele a łąk podostatkiem. Przy folw. jest i fabryka smoły, założona przez Adama Wańkowicza, młyn na rzece Uszy i folusz, a naprzeciw folw. Na drugiej stronie rzeki leży wieś Kniaziówka. O wiorstę od folw. w górze nad rz. Uszą są dwa starożytne zamczyska; są to okopy nad stromym brzegiem rzeki. Przez Kniaziówkę przechodził Henryk Dąbrowski ze swojem wojskiem w r. 1812. T. S. Kniaziewo, wś, pow. dryssieński. R. 1811 własność Tad. Swołyńskiego, dusz 68; dziś Winc. Zurakowskiego, dusz 557. Kniaziowskie, ob. Kniażowskie. Kniazka góra, ob. Kniaska góra. Kniaziów, część Łastówki, pow. drohobycki Kniaźpól, wś, pow. kamieniecki, gm. Bahowica, par. Kitajgród, ma 96 dm. , 740 mk. , w tem 66 jednodworców, 442 dzies. ziemi włościan, 966 dzie. , dwors. , 27 cerkiew. Cerkiew p. w. św. Paraski ma 812 parafian. Należała do Potockich, Jełowickich, dziś generała Baumgartena. Dr. M. Kniaźpol, ob. Kniaże i Kniażpol. Kniaźsioło, wś i folw. nad Słuczą, pow. rówieński, w kluczu berezeńskim, ma 40 dm. , cerkiew drewnianą i młyn. W pobliżu Rudnia Nowokniaźsielska, 8 dom. , fryszerka, tartak i młyn, Kniaża, mylnie Kniazia, ros. Kniażewo, wś, pow. jampolski, par. Miastkówka, nad rz. Kośniczką, ma 150 mk. , cerkiew, 31 dm. Wieś bezleśna, grunt równy, czarnoziem z piaskiem. Należała do Michała Grocholskiego. Jest tu st. dr. żel. odeskiej między Krzyżopolem a Wapniarką, o 9 w. od Wapniarki. Kniaża 1. Korecka, wś, pow. Bowogradwo łyński, gm. horodnicka, włościan dusz 91, ziemi włoścń. 285 dzies. , leży nad rz. Ceremem, własność hr. Maryi Potockiej. 2. K. Zwiahelska, pow. nowogradwołyński, gm. romanowiecka, włościan dusz 105, ziemi włościan. 355 dzies. , nad rz. Ceremem; niegdyś należała do dóbr zwiahelskich, od Lubomirskich przeszła na Uwarowych, przez tych sprzedana Wolskim, Bohdanowiczom; obecnie kolonia niemiecka z przestrzenią ziemi 468 dzies. L. R. Kniaża, 1. wś, pow. zwinogródzki, nad ruczajem tegoż imienia, nad drogą poczt. pomiędzy Zwinogródką, od której w. 18, a m. Szpołą, od którego w. 15 odległa, mk. 1800; wskazują miejsce gdzie był zamek od napaści Tatarów. Cerkiew. Ob. Kozackie. 2. K. , wś, pow. skwyrski, par. prawosł. Borszczahówka, nad rz. Rosią, o 2 w. od Borszczahówki, wprost wsi Zbaraż w pow. taraszczańskim; mk. 210. Dr. T. H. Kniaża, ob. Forpost. Kniaża, węg. Knyazsa, wś, w hr. orawskiem Węg. , nad Orawą, kościół katolicki filialny, gleba urodzajna, 370 mieszk. H. M. Kniaża, rz. , dopływ Szpołki w pow. zwinogródzkim. Kniaża Krynica, mko, pow. lipowiecki, o 50 w. od Lipowca, o 200 od Kijowa. Ma filią paraf, katol. Monastyrzyszcze, dek. humańskiego. Jest to gniazdo rodzinne dra Seweryna Gałęzowskiego 1801 78. Do dóbr K. należą lasy Serwatka, Tuzików z pasieką i sadem, Makarenków, Ług z sadem i pasieką, Zapadne z pasieką a prócz tego futory Tarasa, Dobrzańskiego, Baryluka. Kniażaja, st. dr. żel. griaziecarycyńskiej w gub. tambowskiej. Kniaże, Kniaźpol, małe mko, pow. jampolski, gm. Tymanówka, par. Miastkówka, obok kolei odeskokijowskiej; dom. 150, mk. do 1000, ziemi włościan 1061 dzies. , dworskiej 2511 dzies. , dom modlitwy żydowski, targi co czwartki; gorzelnia, 3 sklepy, 10 rzemieślników. Cerkiew na miejscu, ma 1235 para fian, 45 dzies. ziemi. Grunta równe, czarnoziem. Dr. M. Kniaże, Kniażyce, nazwy wielu wsi na Rusi, oznaczają miejscowości, których mieszkańcy byli uwolnieni w średnich wiekach od różnych uciążliwości prawa ruskiego, ale za to mieli dostarczać księciu podwód, byli więc niejako na wyłączną służbę księcia. Często noszą mieszkańcy nazwy iście książęce, przybran. od nazwisk książąt, którym ich przodkowie służyli, co dawało dawniej powód niektórym pisarzom do uważania ich za podupadłych potomków tych rodów. Mac. Kniaże po rusku Knieże. 1. wś, w pow. złoczowskim, 9 kil. na płn. zach. od sądu powiat. w Złoczowie. Na płn. leżą Skwarzawa i Bełżec, na płn. wsch. Poczapy, na płd. wsch. Boniszyn, na płd. Lackie Małe, na zach. folw. Rozdoły, należący do Olszanicy. Zabudowania wiejskie leżą we wschod. części obszaru, w do Kniażaja Kniaże Knia Kniaźsioło Kniaźpol Kniaźpól Kniaziów Kni Kniażowskie Kniażyce Kniażyca Kniażsioło Kniażowski Kniażowa Kniażpol Kniażołuka Kniażmost Kniażewodce Kniażewo Kniaże Kniaże pole linie małego potoku, uchodzącego do Bugu, a płynącego od płdn. wsch. na płn. zach. do Skwarzawy. W tej części obszaru czyni najwyższe wzniesienie 260 m. Płn. wsch. obszar jest moczarzysty, wznosi się od 248 do 254 m. Celem osuszenia poprowadzono wzdłuż granicy płn. wsch. kanał. Na płd. zach. od zabudowań wznosi się wzgórze Brzezina do 275 m. najwyższe wzniesienie na całym obszarze a na zach. krawędzi obszaru wzgórze Probus do 258 m. Na płd. od tego wzgórza leży t. zw. Przyjazd al. Przejazdy, po rusku Perejizdy, folw. i grupa domów należących do wsi. Przez wieś idzie kolej Karola Ludwika ze stacyi Krasne do Złoczowa. Wchodzi ona tu ze Skwarzawy, idzie na płd. wsch. , potem na wschód, ma stacyą w pobliżu osad wiejskich, a potem idzie na płd. wsch. do Lacka Małego. Urząd telegraficzny i pocztowy w miejscu, o 60 kil. od Lwowa. Własn. więk. Bolesława Augustynowicza, niegdyś Wasilewskich ma roli or. 624 mr. , łąk i ogr. 240 mr. , pastw, 79 mr. , las. 259 mr. ; własn. mniej. roli or. 1165 mr. , łąk i ogr. 773 mr. , pastw. 113 mr. , lasu 23 mr. Według spisu z r. 1880 było 1158 mk. w gminie, 93 na obszarze dwors. 370 obrz. rz. kat, reszta gr. kat. Parafia rz. kat. w Złoczowie, gr. kat. w miejscu, należy do dek. złoczowskiego archidyec. lwowskiej. We wsi jest cerkiew, szkoła etat. 1klas. i kasa pożyczkowa gminna z kapitałem 259 zł. 2. K. , wś nad Czeremoszem, pow. śniatyński, par. r. 1. Sniatyn, o 3, 7 ML od st. p. Załucza. Ma 1563 mk. , w tem 51 na obszarze dworskim. Lu. Dz. Kniaże pole, niem. Knispel, ob. Kneze pole. Kniażewo, ross. , ob. Kniaża. Kniażewodce, wieś, pow. grodzieński, na praw. brzegu Niemna, poniżej Łunna. Kniażmost, ob. Księżymost Kniażołuka, ob. Kniaziołuka. Kniażpol mylnie, mko, pow. jampolski. Ob. Kniaża. Kniażowa, szczyt w Tatrach liptowskich, na gruncie gminy Przybyliny, wznoszący, się w odnodze wybiegającej od Tomanowej Polskiej 1979 m. szt. gen. na płd. wsch. , ku dolinie Cichej. Wznosi się 1804 m. npm. szt. gen, . Dług. geog. 37o34 40, szerok. geog. 49 12 30. Ob. Hlinik. Br. G. Kniażowski młyn, w Ceniawie, pow. doliński. Kniażowskie al. Kniaziowskie, Kniażewskie, po rusku Kniażiwskie, wś w pow. doliniańskim, 16 kil. na płd. wsch. od Doliny, 10 kil. na płd. od sądu powiat. i urzędu poczt, w Rożniatowie. Na płn. zach. leżyJanówka, na płn. wschód Demnia i Ceniawa, na płdn. wsch. Duba, na płdn. Duba i Dubszara. Najwyżej wznosi się płd. zach. część obszaru. Ożenowata dochodzi tutaj 710 m. Ku płn. obniża się obszar i w tym kierunku płyną wody do Duby. Znaczniejsze potoki są Smereka, Cieniawka, Pawłowiec. W dolinie ostatniego z tych potoków leżą zabudowania wiejskie. Własn. więk. fundacyi hr. Skarbka ma roli orn. 11, łąk i ogrod. 33, pastw. 150 mr. ; własn. mniej. roli or. 519, łąk i ogr. 812, pastw. 102 mr. Według spisu z r. 1880 było 598 mk. w gminie. Obszar dworski należy do Rożniatowa. Mieszkańcy wyznają obrz. gr. kat. Par. rz. kat. w Rożniatowie, gr. kat. w Janowce. We wsi jest cerkiew, szkoła niezorganizowana i rafinerya nafty. Lu. Dz. Kniażpol, ob. Kniaża. Kniażpol albo Kniażypol, Kniażopol, wś, w pow. dobromilskim, 3 kil. na zach. od sądu powiat. , st. poczt. , kol. i telegr. w Dobromilu. Na płn. zach. leży Kropiwnik, na wsch. Lacko salina i Dobromil ob. Engelsbronn klasztor bazylianów, na płd. zach. Wełykie i Michowo. Przez płd. wsch. część obszaru płynie Wyrwa od płd. zach. z Michowa na płn. wsch. do Dobromila i przyjmuje w obrębie wsi od lew. brz. potok Kim, płynący z sąsiedniego Kropiwnika od płn. zach. na płdn. wsch. , a od praw. brz. małą strugę płynącą od płd. na płn. Na praw. brz. Wyrwy wznosi się lesiste wzgó rze ze szczytem 484 m, wysokim; lesistym jest także narożnik zachodni. Na płn. zach. granicy dochodzi punkt jeden 514 m. Wzdłuż lew. brz. Wyrwy idzie droga 345 m. . W dolinie Kimu leżą zabudowania wiejskie. Własność więk. rząd. ma roli or. 11, łąk i ogr. 2, pastw. 5, lasu 77 mr. ; własność mn. roli or. 630, łąk i ogr. 74, pastw. 179, lasu 431 mr. Według spisu z r. 1880 było 611 mk. w gminie. Obszar dwor. należy do Dobromila. Mieszkańcy wyznają obrz. gr. kat. 6 obrz. rz. kat. . Par. rz. kat. w Dobromilu, gr. kat w miejscu, należy do dek. dobromilskiego. We wsi jest cerkiew i szkoła etat. lklas. K. należał dawniej do dóbr koronnych, do klucza dobromilskiego w ziemi przemyskiej. Lu. Dz. Kniażsioło, ob. Kniesioło, Kniażyca, st. dr. żelaz. dyneburskowiteb skiej, najbliższa Witebska, 11 w. odeń odległa. Kniażyce, dobra, pow. dryssieński, o 20 w. od Dryssy, 3500 mr. obszaru, gleba urodzajna, dwór nad spławną Dryssą w pobliżu promu przez tę rzekę. Dziedzictwo Aloizego Swołyńskiego. Przed r. 1585 dziedzictwo Hrehorego Hłaski, później Tychona Iwanowicza Hłaski, kolejno Iwana Danilewicza Skirmunta, Hrehorego ZabielskiegoSzczytta, od Szczytów znowu powróciły do Hłasków. R. 1775 Ignacy Hłasko sprzedał je Adamowi Swołyńskiemu, sędz. ziems. gub. pskow. , w rodzinie którego dotychczas zostają. R. 1811 miały 528 dusz. Folwark Rozalino tu należy. Jest w K. kaplica katol. parafii Zabiały, fundacyi Swołyńskiego 1831 r. M. K. Kniażyce Kniaźyce Kniaźyce, mczko, pow. i gub. mohilewska, o 24 w. od Mohilewa, ma 726 mk. , zarząd gminy liczącej dusz 1640. Był tu kościół i klasztor dominikanów, fundowany 1681 r. przez Konst. Wład. Paca, p. w. św. Mikołaja, 1872 r. przerobiony na cerkiew prawosł. O 1 w. od mka leżą dobra K. , 3000 mr. obszaru, gleba dobra. Dawne dziedzictwo Makowieckich. K. O. Kniażyce po rusku Kniażyczi, wś, w pow. przemyskim, 8 kil. na płd. od Przemyśla, 7 kil. na płn. zach. od sądu powiat, w Niżankowicach. Na płn. leżą Wituszyńce i Grochowce, na wschód Koniuszki ob. Koniuchy, na płd. Kormanice, na zach. Brylińce. Przez środek obszaru płynie od zach. na wsch. nastający tutaj mały potok Malinowiec dopływ Wiaru. W dolinie jego 320 m. na zach. , 287 m. w środku, cerkiew leżą zabudowania wiejskie. Na praw. brz. potoku w stronie płd. zach. leży las Brylińce ze szczytami 433 m, wys. na granicy zach. , opadający do 383 na krańcu wsch. Na wsch. granicy obszaru leży folw. Własn. wiek. ma roli or. 364, łąk i ogr. 38, pastw. 26, lasu 454 mr. ; własn. mniej. roli or. 261, łąk i ogr. 40, p. 16 mr. Według spisu z r. 1880 było 344 mk w gminie, 69 na obszarze dwor. 100 obrz. rz. kat. , reszta gr. kat. . Par. rz. kat. w Niżankowicach, gr. kat. w Grochowcach. We wsi jest cerkiew. Lu. Dz. Kniażycze wś rząd. , w pow. kijowskim, o 8 w. od Jasnogródki, nad Irpeniem. Mieszkańców 798, ziemi 1296 dzies. Kniażyki, wś, pow. lipowiecki, z cybulowskiego majątku od Kordyszów w posagu przezła do Jełowieckich, a Tekla Jełowiecka w posagu wniosła ją w dom Rohozińskich. Ewelina Rohozińska, wychodząc za Walerego Rościszewskiego, dostała tę wieś w posagu; dziś K. są w posiadaniu dzieci Rościszewskiego. Była tu kaplica katol. Paraf. kat. w Monasterzyskach; tamże zarząd polic. ; zarząd gm. w Cybulowie; ludność miejscowa ma cerkiew. Ziemi pszennej dosyć, las dębowy. M. Kniażyn, wieś, pow. żytomierski, par. łac. Cudnów, grecka Turczynówka. Należała do Antoniego Trypolskiego. X M. O. Kniażyń, wieś, pow. dzisieński, gm. Jazno, własn. Obrąpalskich; 142 dzies. ; 16 dusz liczono w r. 1811. R. 1866 było 4 mk. katol. Kniażypol, ob. Kniażpol. Knibawa, niem. Kniebau, r. 1275 Knibawe, rycer, dobra, pow. starogrodzki, nad strugą Drybok, po lew. brz. Wisły, pół mili od Tczewa. Obszaru liczy mr. 700; kat. 135, ew. 21, dm. 9. Par. i poczta w Tczewie, szkoła w Bałdowie. R. 1275 książę Sambor II zapisał wś K. i Bałdowo pobliskie pannom cysterkom, które się osiedlić miały u św. Krzyża w Tczewie. Ponieważ atoli fundacya ta nie doszła do skutku, dobra takie, darowane, cofnięte zostały. Opodal wioski na płdn. stoku piaszczystych wzgórz lew. brz. Wisły około r. 1850 natrafiono na grób skrzynkowy, w którym znaleziono 4 urny, między niemi 2 twarzowe. Ob. Ossowski, Mapa archeol. Prus zachodnich, str. 46. Kulcie, wś, pow. rossieński, par. girtakolska; niedaleko Szymkajć, dawniej własność biskupia, potem rządowa, dziś włościańska. Knicin, po niem. Kenzin, wieś w pow. słupskim, na Pomorzu. Kniebau niem. , ob. Knibawa. Kniegnitz niem. 1. r. 1217 Gneginici, r. 1423 Knegenicz wś, pow. lignicki, par. WahlStadt. 2. K. , r. 1369 Knegenicz, wś, pow. nowotarski na Szląsku, nad Odrą, par. Gloschkau. Do K. należy dwór Finkenberg i kol. Warsine. 3. K. r. 1359 Knegnicz, wieś, pow. lubiński, par. Lubiń. 4. K. , r. 1204 Knegnich, wś, pow. trzebnicki; u stóp góry Donatus, par. Trzebnica, 5. K. Polnish, r. 1327 Knegnicz, 1360 Knignicz, wś, pow. wrocławski, par. Bettlern. 6. K. Gross, r. 1349 Magna Knegnicz, wś, pow. niemczyński, par. Rothschloss, kościół paraf. ew. W pobliżu leśnictwo Hochwald, na górze Spitzberg. 7. K, Klein, r. 1203 Kneyniche, wś nad rz. Czarnąwodą, pow. niemczyński, par. Schlaupitz, u stóp góry Sobótki. Ma kościół paraf. ewang. i liczne młyny. F, S. Kniehina góra w Karpatach szląskich, 3962 stóp wysoka. Kniehynice, ob. Knihynice. Knieja, folw. i os. młyn. nad rz. Wieroicą, powiat noworadomski, gmina i par. Dąbrowa ob. . Folw. ma 3 dm. , 47 mk, 1161 mr. ob szaru 281 mr. ornej; os. młyn. 1 dom, 2 mk. , 10 mr. Br. Ch. Knieja, wś, nad Notecią, pow. szubiński; 15 dm. , 141 mk, 140 ew. , 1 kat. , 16 analf. Poczta w Barcinie o 1 kil; st. kol żel. w Złotnikach Güldenhof o 20 kil M. St. Knieja, niem. Klawitterbude, os. , pow. chojnicki, nad rz. Brdą, w okolicy lesistej i piaszczystej według map wojskowych. Zamieszczona i u Kętrzyńskiego. W skorowidzach urzędowych wioski tej nie napotykamy. Kś. F. Knieja, niem. Kneja, wś, pow. olesiński, par. Zębowice, o pół mili na zachód od Zębo wic. Dominium Zębowice ma tu same lasy, dawniej folw. Warzicow Knie czyli Neuhof. Wś ma 465 mk. w tem 6 ewan. , 5 izrael. , 62 dm. , 67 bud. , tartak dworski, papiernię, tartak gminny Smiałek, pustkowia Paliwodę i Ciąplownię. Jest też szkoła. F. S. Kniesen niem. , ob. Gniazda. Kniesioło al. Kniażsioło, Knieże Sioło, po rusku Kniseło, wś w pow. bóbreckim, 16 kil na płd. wsch. od Bóbrki, 14 kil na płnwsch. od sądu powiat. w Chodorowie, tuż na płdn. zach. od urzędu poczt. w Strzeliskach nowych Na płn. lożą Repechów i Bakowce, na wsch, Kniażyce Kniebau Kniażycze w Kniesioło Knieja Kniehynice Kniehina Knicin Knibawa Kniażypol Kniażyń Kniażyn Kniażyki Strzeliska nowe, na płd. wsch. Hrusiatycze, na płd. zach, Leszczyn i Oryszkowco. Przez śro dek obszaru płynie od płn. na płd. potok Bakowiecki, dopływ Boberki, i zabiera kilka poto ków od lew. i praw. brz. , z których najznaczniejszy potok Berteszowski od praw. brzegu, płynący wzdłuż granicy Berteszowa a Kniesioła. W dolinie pot. Bakowieckiego leżą zabudowania wiejskie, na północ od nich, blisko granicy, grupa domów Oszustowice. Na wschód od zabudowań wiejskich dochodzi jedno wzgó rze 319 m. , na płn. zach. 285 m. Własn. więk. ma roli or. 128, łąk i ogr. 82, pastw. 30 mr. ; własn. mniejsza roli or. 962, łąk i ogr. 132, pastw. 90 mr. Według spisu z r. 1880 było 754 mk. w gminie, 14 na obsz. dwor. blisko 220 mk. obrz. rz. kat. , roszta gr. kat. Parafia rz. katol. w Podkamieniu, gr. katol. w Strzeliskach. Lu. Dz. Kniespel niem. , ob. Kneze pole, Kuiewenbruch niem. , wś, pow. wejherowski, ob. Kniewo. Kniewenzamosten niem. , wś, pow. wejherowski, ob. Zamostne, Kniewo, niem. Kniewenbruch, r. 1400 Kniewen, 1407 Knifen, Neuenwerder, 1678 Kniewskie błoto, włośc. wś, pow. wejherowski, w niskiem błotnistem położeniu nad strugą Redą, przy granicy pruskiej. Obszaru obejmuje włók 63, gburów 13, zagrodn. 11, katol. 16, ewan. 245, dm. 35. Parafia Góra, szkoła w miejscu, poczta Rybno. Odl. od Wejherowa 1 3 4 mili. Wieś ta, oddawna niemieckim osadnikom holendrom wydana, prowadzi gospodarstwo nizinne; szczególnie odznacza się hodowlą koni. Na początku XV w. w K. liczono włók 35, z tych pustkami leżało 18, dawali czynszu wraz z karczmą 27 m. Hamernia istniała wtedy we wsi. Na wojnę wysyłali 1 zbrojnego. R. 1404 Albrecht von Schwartzburg, mistrz w. krzyżacki, wystawia przywilej dla Klausa von Osze Osie i Henryka Breszlaw; włók było wtedy 40, sołtys miał włók wolnych 5, trzeci fenig od sądów i wolne rybołóstwo; inni dawali od włóki po 3 wiard. , 2 kury na zamek, biskupowi za dziesięciny pół wiardunku, proboszczowi po pół korca żyta i pszenicy. Prawo otrzymali chełmińskie. R. 1425 pisze księga komturska We wsi K. usgelegen haben 2 łaszty zboża w cenie 2 m. R. 1460 w wojnie 13letniej niemieccy tutejsi mieszkańcy znienacka napadli oddział polski i wielu zabili. R. 1611 wojew. Jan Wejher wydał przywilej dla karczmy, której posiadacz Michał Rundtke płaci czynszu 20 zł. i dostawia 4 podwody 4konne do Gdańska; od szarwarków był uwolniony, dla ludzi swoich wolno mu latem piwo warzyć. Ob. Prutz, Kreis Neustadt. E. 1678 donosi lustr. starostwa puckiego We wsi K. mieszkają holendrzy, ludzie wolni; trzymają włók 28 za kontraktem Jana Wejhera, star. puckiego z r. 1599 jure emphit. na lat 60 i za konfirmacyą Zygmunta III króla z r. 1600. Po ekspiracyi zaś lat, późno dosyć, wyprosili sobie prorogacyą do lat 100 od Jana III r. 1677; otrzymali libertacyą czynszu od 10 wł. płonnych i prosili nas conservari, powiadając że żadną miarą od tych płacić nie mogą; inaczej chcą iść precz z tych miejsc, jako ludzie wolni. My zjechaliśmy do tej wsi i uznaliśmy, że siedzą po niemałej części na miejscach błotnych, bagnistych, torfiastych, ani do siania zbóż, ani do łąk dla zbierania siana, ani do pastwy niesposobnych; w długi znaczne przyszli. W tej wsi między holendrami jest łąka 1, którą zowią Kromweze tę trzyma Ernest Krokowski, sędzia ziemski pucki, do lat 60, za kontraktem pana Zawadzkiego, star. puckiego i podkom. parna wskiego z r. 1649 przez Jana Kazimierza aprobowanym; daje z tej łąki kanonu zł. 30. Holen drzy dają ze wszystkiego czynszu zł. 1132. Ob. lustr. star. puckiego w Peplinie. W nisko położonem K. rzeczka Reda często szkody czyniła przez wylewy. Mieszkańcy ślubowali dla tego postawić kościołek we wsi; co też wykonali. Tytuł nadali kościołowi św. Maryi Magdaleny, na utrzymanie zapisali kawał gruntu na 8 korcy wysiewu. Kościołek kniewski został potem przyłączony jako filia do Góry. W czasie reformacyi ludność w K. po większej części zlutrzała; synowie, niepomni ślubu ojców swoich, zaorali rolę kościelną, a kaplica zaniedbana coraz bardziej upadała. R. 1684 stała już tylko jedna ściana, a na początku XVIII w. oglądał po niej Borowski, proboszcz kościerski, dość wysokie fundamenta z kamieni. Starzy ludzie pamiętali jeszcze nabożeństwo, jakie się w niej sprawowało. Ob. Utracone kościoły w dyec. chełmińskiej, str, 219. Kś. F. Kniewskie bioto, wś, pow. wejherowski, ob. Kniewo. Kniezenitz niem. , ob. Książenice. Knieże, ob. Kniaże. Knieże Sioło, ob. Kniesioło, Knifen dok. , ob. Kniewo. Knignicz, ob. Kniegnitz, Knihinicki staw, w północnej stronie Knihinicz, w pow. rohatyńskim, jeden z największych stawów utworzonych przez rz. Swierz. Należy on do gm. Knihinicz. Od płn. wpada doń Swierz, a na brz. południowym zeń wypływa. Wspaniały ten staw, podobny do jeziora, ma w obwodzie 6080 m. , czyli niemal 7 kil. , długość z półn. na połd. 3 kil, a z zach. na wsch. 1130 m. ; powierzchnia obejmuje przeszło 330 hektarów. Wzniesienie płn. brzegu n. p. m. czyni 249 m. szt. gen. . Staw rybny. Knihinicze, mko, pow. rohatyński, leży nad wielkim stawem, o 10 kil. na zach. od Rohatyna, przestrzeni posiada dwors. 475, włośc. 997 mr. ; ludności rz. kat 58, par. Podkamień, Kniespel Knopk Knihinin gr. kat 922, par, w miejscu, obejmująca lilią Zagórze z 493 par. , razem 1415, dek. choda rowski, dyec. lwowska. Jest tu szkoła etat. o 1 nauczyc, należąca do rady szkolnej okręg. w Rohatynie. Mko to ma 9 jarmarków i targ co poniedziałek, młyn wodny, urząd pocztowy w miejscu. Mko to było około r. 1440 własno ścią Jana Włodkiewicza, kasztelana halickiego. W r. 1451 pisał się Mikołaj Herburt z Knihinicza, w r. 1502 podobnież Fryderyk Herburt. W r. 1615 był tu dziedzicem Walenty Kali nowski, starosta kamieniecki. Później przeszły Knihinicze do, rodziny Cetnerów, dziś są Tustanowskich. B. R. Knihinin wś, pow. stanisławowski, nad Bystrzycą, o 1, 9 kil. na płn. od Stanisławowa, jest jakby przedmieściem tego msta; przestrzeni pos. więk. 30 mr. , włośc. 538; lud. rz. kat. 586, gr. kat, 1193; obiedwie parafie w Stanisławo wie, tamże wszystkie urzędy i st. dr. żel. Kasa pożyczk. gminna z kapitałem 5000 zł. Własn. większą posiada miasto Stanisławów i Mendel Weingarten. B. R. Knibynia, struga, dopływ Dniestru, ma ujście pod Uściem Zielonem. Knihynice al. Kniehynice, po rusku Knihynyczi, wś w pow. rudeckim, 18 kil. na zach, od sądu powiat. i urzędu poczt. w Rudkach. Na płn. leżą Niechowice, na płn. wsch. Kropielniki, na płd. wsch. Wańkowice, na płd. Burczyce stare i Kornice w pow. Samborskim. W środku obszaru leżą zabudowania wiejskie. Płn. część obszaru jest pagórkowata. płd. nizinna, moczarzysta. Wody z całego obszaru płyną na płd. do Błażewki, dopływu Strwiąża. Własność więk. ma roli or. 10, pastw. 2 mr. ; własność mniej. roli or. 359, łąk i ogr. 108, pastw. 6 mr. Według spisu z r. 1880 było 284 mk. w gminie obrz. wyłącznie prawie gr. kat. . Par. rz. kat. w Badenicach, gr. kat. w Laszkach zawiązanych. We wsi jest cerkiew. Lu. Dz. Knipawa, ob. Kneiphof, Knipitten niem. , wś, pow. iławski, stacya poczt. Iława Pruska. Knipstein niem. , wś, pow. licbarski, stac. poczt. Boggenhausen. Knipy, folw. , pow, kowieński, par. Żejmy, okr. polic. Janów, grunta dobre, własność Boicewiczów. J. D. Knis, niem. Gneist, wś, pow. kiedyś ryński, obecnie lecki, na pruskich Mazurach, oddawna przez ludność polską zamieszkana. R. 1539 są tu sami Polacy. R. 1560 sprzedaje książę Olbracht Grzegorzowi Garnmeister 5 wł. sołeckich w K. za 250 grz. celem założenia wsi dannickiej na 55 wł, położonych między Salpikiem, Pogorzelem czyli Koczarkami, Krzyżanami. Dąbrową, Zalesiem, Głąbowem i jeziorem Guber. Ob. Kętrz. , Ludność polska, str. 478. Knischwitz niem. , r. 1383 Kneschitz, 1421 Kneysicz, wś, pow. olawskie par. Alt. Wansen. Kniseło, ob. Kniesioło. Knisenitz niem, , ob. Książenice. Knispel niem. , ob. Knezepole. Knistuszki, wś szl. , pow. wileński, 4 okr. adm. , 68 w. od Wilna, 14 dm. , 117 mk. , z tego 112 katol, 5 żydów 1866. Kniszpole, pole orne w płn. zach. tronie Dziedziłowa, pow. Kamionka Strumiłłowa. Najwyższe wzniesienie 265 m. Knituwa, ob. Wenta. Kilizenitz niem. , ob. Książenice. Knzłówka 1. zaśc. włośc, pow. wileński, 2 okr. adm. , o 69 w. od Wilna, 3 dm. , 39 mk. katol. 2. K. al. Kisieliszki, folw. szlach. nad jeziorem Żuwintą, pow. wileński, 2 okr. adm. , o 68 w. od Wilna, 1 dm. , 7 mk. katol. 1866. Knobbowen niem. , Kmbowo, os, pow. ządzborski, st. p. Ządzbork. Knobelsdorf niem. , wś, pow. złotogórsko hajnow8ki, par. Rothbrünnig. Knobenorth niem. , wś, pow. węgoborski, st. p. Kruklanki. Knobloch niem. , wś, pow, braniewski, st. p. Braniewo. Knobowo, ob. Knobbowen Knochenberg niem. , os. , pow. świętosiekierski, st. p. Bladiau. Knochenstein niem. , folw. , pow. kłajpedzki, st. p. Kłajpeda. Knockstein niem, ob. Knoksztyn, Knoeppelsdorf niem. , wś. i dobra, pow. królewiecki, st. p. Troempau. Knoksztyn, niem. Glockctein, w dok. KnockStein, Knogstin, wś, pow. reszelski, 2 milo od m. Reszla, na polskiej dawniej Warmii; przy wsi jezioro zwało się także Knoksztyn, drugie dalsze Sayn. Wieś K. oddawna należała do warmińskich biskupów; założona około roku 1333 do 1342 przez Henryka de Luter, starostę biskupiego. R. 1357 bisk. Jan przywilej jego potwierdza. Włók było 60 nad jeziorem Knogstin, prawo chełmińskie. Sołtys Thaysot otrzymał 6 włók, sądy małe, 1 3 z wielkich, pół czynszu z karczmy, miał prawo łowić ryby na własną potrzebę małemi narzędziami w jeziorze Sayn, strzelać w lesie i na polu zające, lisy i inną dziczyznę. Kościół kiedy się tu pobuduje weźmie i włóki. Od reszty dawać nam będą po pół marki 2 k. owsa i 4 kury. Tytuł kościoła św. Jan Chrzciciel; prawo patronatu było biskupie. Po rozbiorze Polski rząd pruski zabrał tę wieś i wydał na własność prywatną. Knoll, góra na Spiżu, niedaleko Nowej Wsi, 3954 st. n. p. m. Knopen niem. , wś, pow. licbarski, st. p. Dobremiasto. Knopka, folw. do dóbr Osie, pow. sycowski. Knopsbruch niem. , os. , pow. licbarski, st. p. Dobre miasto. Knorowo, według Kętrzyńskiego miejscewośó w pow. kościerskim. Dzisiejsze spisy urzędowe jej nie podają. Knorrwalde niem. leśnictwo, pow. braniewski, st. p. Braniewo. Knorydy, wś, pow. bielski, gub. grodz. , rozległości włók 30, w tem 5 włók lasu, o 8 wiorst od kolei. W. W. Knubowo, wś, pow. piński, w 3 okr. polic, gm. Chojno, mk, 73. Kś. M. Knur, potok łączny, wytryska spod lasu Koniuchami zwanego, na granicy gmin Ludwikówki i Nastasowa, wpow. tarnopolskim; płynie wzdłuż całego swego biegu tąż granicą i we wsi Ludwikówce wpada do Świniuchy, dopływu Seretu. Długość biegu 6 kil Br. O. Knurów, wś, pow. nowotarski, nad potokiem Kuurówką, na południowym stoku Gorców, na północ Dunajca, graniczy ód zach. i płd. z Harklową, od wsch. z Szlembarkiem, a od płn. z obszarem Ochotnicy. Od Nowego targu na wschód oddalona w prostym kierunku o 10 kil. Zachodni kraniec wsi 593 m. Loschan. Pagórek między wsią a Dunajcem 603. 5 m, Loschan, wzgórze na północ od wsi, przy drodze do Ustrzyka, w odległości 873 m. od wsi, ma 737 m. npm. Szczyt Gorców, Bukowinką zwany, wznoszący się w płnc. stronie wsi, na granicy Knurowa i Ochotnicy, 936 m. szt. gen. . K. należał do starostwa nowotarskiego. W r. 1777 było dm. 42, mk. 237; w r. 1799 dm. 53, mk 314; w r. 1824 dm. 52, mk. 301; w r. 1869 dm. 59, mk 395; według obliczenia z r. 1880 wieś liczy mk. 389. Należy do par, łać. w Harklowej, odległej o 3 kil. Obszar mniejszej posiadłości roli ornej 588, łąk i ogr. 117, pastw. 310, lasów 323 mr. austr, Z końcem wieku XVIII Knurów, Szlembarg i Harklowa należały Justynie Cisowskiej, wydanej za Radeckiego. Stanisław Radecki posiadał je r. 1790. W r 1517 Katarzyna Nieswojowska Nyeswoyowska, żona Stanisława Nieswojowskiego, odstąpiła za 50 fi. mon. polskiej wsi Szlembark i Knurów, Andrzejowi Rogowskiemu, dziedzicowi Rogów, a r. 1532 Stanisław Niedźwiedźki odstąpił Jędrzejowi Rogowskiemu, dziedzicowi Rogów, zapis, który ma super villas Szlembark et Knurów, od Andrzeja Nieswojowskiego, dziedzica Sroczkowa, nomine perpetuae emptionis sibi venditas et inscriptas, Knurowa, niem. Knurrow, wś i dobra, pow. rybnicki, par. Gierałtowice, w płn. wschodnim zakącie powiatu, nad strugą, dopływem Birawki. Dobra, własność von Paczyńskiego, mają 1491 mr. gruntu a wś 924 mr. gruntu; 776 mk. , w tem 8 ewang, , 82 dm. , 53 bud. , 143 osad, kościół filialny, szkołę, 3 młyny. Knie wymienia jako attynencye K. leśniczów kę Angelow, folwarki Fohlung, Krywałd, Kulę. F. S. Knurowlec, wś, pow, ostrowski, gm. i par, Brańszczyk. W 1827 roku było tu 16 dm. , 165 mk Knarówka, potok górski, wytryska w obr. gminy Knurowa, w pow. nowotarskim, z Gor ców, z zachodnich ich działów, na granicy tejże gm. z gm. Harklową. Potok płynie na południe i południowy wschód; na obszarze Harklowej wpada z lew. brz. do Dunajca, Długość biegu 5 kil. przeszło. Z lew. brz. zabiera on potok Ostry Wostry, może Bystry, płynący z pod Bukowinki, szczytu w Gorcach 936 m. , Br. G. Knurrow niem. , ob. Knurowa. Knychówek, dawniej Knychów, wś, pow. sokołowski, gm. Korczew, par. Knychówek. Leży w dolinie nad rzeczką Jeziorną. Kościół i par. erygowali 1480 r. Przecław i Kordula Korczewscy, dziedzice Korczewa; drew. , 1631 r. rozebrany. Obecny murowany z 1668 r. fundacyi Krzysztofo Wiesiołowskiego, marsz. w. ks. lit. , dziedzica dóbr Bartkowa. W 1827 r. było tu 8 dm. , 50 mk. , obecnie 6 dm. , 83 mk. , 192 mr. obszaru. Par. K. dek. sokołowski, 3679 dusz. Knypawa, ob. Kneipenhof. Kliysen niem. , ob. Gniazda. Knysz, na Rusi imano pieroga. okrągłego, z cebulą prażonego; ztąd przezwisko, które dało początek nazwie Knyszyn i t. p. Knyszewicze, wś w pow. sokólskim gub. grodz. , o 14 w. od Sokółki, chat 60. Knyszkowce, wś, pow. latyczowski, gm. Bachmatówka, par. Proskurów, nad rz. Sam cem, o parę wiorst od dworca stacyi dr. żel. odeskowołoczyskiej Proskurów. Ma 100 dm. , 1200 mk. , 711 dzies. ziemi włościańskiej, 627 dz. dworskiej, 34 cerkiewnej. Cerkiew p. w. ś. Paraski ma 596 parafian j. Należała do Żurowskich, dziś Chwalibogów. Lr. M. Knyszyn, wś, pow. pińczowski, gm. i par. Sancygniów. Do 1608 r. K. stanowił oddzielną parafią. Knyszyn, miasto w pow. białostockim, n. rz. Jaskrzanką, o 1011 wiorst od Petersburga, o 99 od Grodna a o 25 w. od Białego Stoku odległe; 2790 mk. Stacya kolei żelaznej brzesko grajewskiej, na pół drogi między Grajewem a Białymstokiem, o 51 w. od Grajewa. W liczbie ludności 40 prawosł. , 857 katol. , 83 ewang. , 1797 izr. , 13 mahom. St, poczt. K. leży o 6 w. od st. dr. ż. brz. graj. K. Paraf. kościół kat. św. Jana Ewang. , z muru 1520 r. wzniesiony przez ks. Mikołaja Radziwiłła. Parafia katol. dekanatu białostockiego dusz 6563. Filia w Krypnie. K. należał do Radziwiłłów; z tych Mikołaj książę na Goniądzu Knurowa Knopsbruch i Modelach, biskup żmudzki, miasto to dato wał królowi Zygmuntowi I Syn jego, Zygmunt August, jako królewicz z upodobaniem