kśł paraf. katol. w Warnowiczach i 8 kśł paraf. katol. w Smelinie. C Okrąg tukumski składają powiaty tukumski i talseński; a do pow. tukumskiego należą parafie tukumska, neuenburska i auceńska; b do talseńskiego zaś parafie kandawska, zabelnska, talseńska i arlaweńska. Okrąg tukumski posiada na wsi tylko 1 kśł paraf. katol. w Liwenhofie z filialną kaplicą w mieście Tukumie. D Okrąg goldyngski składają powiaty goldynski i windawski. a do powiatu goldyngskiego należą tylko dwie parafie goldyngska i frauenburska; b do windawskiego zaś trzy, a mianowicie windawska, piltyńska i dundangska po niem. Dondangen. Okrąg goldyngski liczy tylko 1 parafialny kościół rzym. katolicki w Goldyndze, tudzież kaplicę filialną w Windawie. Nakoniec E Okrąg hazenpocki; składają go powiaty hazenpocki i grobiński; a do powiatu hazenpockiego należy aż 7 parafij, a mianowicie parafia zakonnohazenpocka Kirchspiel OrdensHasenpot, piltyńskohazenpocka Kirchspiel PiltensHasenpot, parafie sakenhauska, alszwangska, neuhauzeńska, amboteńska i gramzdeńska. b do powiatu grobińskiego należą tylko 2 parafie grobińska i durbska. Okrąg hazenpocki liczy 5 rzym. katol. kościołów parafialnych. Temi są 1 kśł paraf. katolicki w Lipawie; 2 kśł paraf. katol. w dobrach rząd. Alszwangen, z filią w Feliksbergu; 3 kśł paraf. katol. w majętności Lenen; 4 kśł paraf. katol. w Altenburgu, z kaplicą filialną w Hazenpocie i 5 kśł paraf. katol. w Połądze. Wyznanie protestanckie zostaje pod zwierzchnictwem superintendentury kurlandzkiej w Mitawie, na czele której, jako prezes, stoi osoba świecka cywilna, wybierana z liczby czterech najwyższych urzędników krajowych eine der 4 höchsten Landeschargen, sam zaś Superintendent kurlandzki zasiada tylko jako wiceprezes w tym protestanckim konsystorzu. Co do kościołów parafialnych rzym. katolickich, powiedzieliśmy już wyżej, iż składają one w K. dwa oddzielne rozległe dekanaty kurlandzki, z rezydencyą dziekana w Szenbergu, i semigalski, z rezydencyą dziekana w Iłukszcie, które zostają pod zwierzchniczą władzą biskupa żmujdzkiego. Najwyższe kierownictwo i nadzór nad całem nauczaniem i wychowaniem w K należy do kuratoryi dorpackiego naukowego okręgu, która je wykonywa przez dyrektora gubernialnego gimnazyum mitawskiego. Oprócz tego najstarszego, bo już w r. 1775 przez księcia Piotra Birona założonego gimnazyum, liczy K. dwa inne gimnazya w Lipawie i Goldyndze, szkołę realną w Mitawie, szkoły powiatowe w Windawie, Goldyndze, Jakobsztacie, Hazenpocie, Tukumie i Bowsku, tudzież znane ogólnie szkoły prywatne w Mita wie, Kandawie i Lipawie; szkół męskich w r. 1880 liczono w K. 32, a żeńskich wyższych i niższych 26; szkół elementarnych mięszanych 14, szkół wiejskich 243, szkół żydowskich 11; ogółem szkół chrześciańskich wyższych i niższych 315, a żydowskich 11. Z gimnazyum mitawskiem połączono są a biblioteka 26, 000 tomów; b zbiory naukowe i c obserwatoryum astronomiczne, koronujące gmach gimnazyalny. Są to pozostałości z owych świetnych czasów, w których Piotr Biron dążył do nadania temu wyższemu zakładowi naukowemu charakteru uniwersyteckiego. Dlatego też już w akcie fundacyjnym z 8 czerwca r. 1775 wyróżnia go od innych gimnazyów nazwą wspaniałą Gymnasium academicum Petrinum. Szczegóły odnoszące się do towarzystw naukowych kurlandzkich znajdzie czytelnik w artykule Mitawa. Tu zaś wyliczymy na zakończenie miasta krajowe. Są one w K. następujące Mitawa, Bowsk, Frydrychsztat, Jakobsztat, Tukum, Goldynga, Windawa, Piltyń, Hazenpot, Lipawa i Grobin. Miasteczka zaś rządowe są Doblena, Kandawa, Zabeln, Talsen i Durben. Co do mieścin prywatnych posiada ich nierównie więcej K. niż rządowych; wchodzą one wszystkie w skład dóbr prywatnych dawnej szlachty rycerskiej. Do najznaczniejszych należy Iłukszta patrz wyzej art. Iłukszta. Z innych zasługują na wzmiankę Szenberg, Połąga i Subocz Szczegóły dotyczące miast portowych K. znajdzie czytelnik w artykułach Lipawa, Połąga i Windawa w tymże Słowniku geograf. XI. Literatura. Po szczegóły obszerniejsze co do orografii i hydrografii Kurlandyi, odsyłamy czytelnika przedewszystkiem do książki dra Rathlefa Orographische und hydrographische Verhältnisse von LivEsth und Kurland, wydanej w Rewlu w r. 1852 i kilkunastu map doń należących, tudzież do najnowszego wydania znakomitego dzieła Bienenstamma, , Neue geographischstat. Beschreibung des Gouvernements Kurland, uzupełnionego przez starszego nauczyciela przy gimnazyum mitawskiem E. A. Pfingstena a wydanego w Mitawie i Lipsku w r. 1841. Szczegóły o przeszłości kraju najobszerniej podaje C. W. Cruse w swem dwutomowem dziele Curland unter den Herzögen, wydanem w Mitawie w r. 1837. Inne źródła zużytkowane przez nas w przeglądzie dziejów Kurlandyi są następujące 1 Jacob Herzog von Kurland, artykuł dra Teodora Schiemana, ogłoszony w Allgemeine deutsche Biographie, tom XIII, str. 540 546. Lipsk 1881. 2, Eine kurländische Colonie, praca H. 8ewigha, ogłoszona w wychodzącem w Rydze czasopiśmie Baltische Monatsschrift, tom XXI nowej seryi tom III, 1872 str. 1 10. 3 Herzog Friedrich Wilhelm von Dr. Theo dor Schiemann, ogłoszone w Baltische Mo

Kurlandya