dwu jego synom Ziemomysłowi księciu na Inowrocławiu, Władysławowi Łokietkowi ks. na Brześciu, a następnie w r. 1388 wcielone zostało do korony i za panowania Władysława Jagiełły podzielone na dwa województwa brzeskokujawskie i inowrocławskie. Podział ten utrzymał się aż do r. 1772, w którym to ostatnie województwo odpadło do Prus. Za księstwa warszawskiego całe dawne Kujawy należały do departamentu bydgoskiego i formowały w tymże departamencie, złożonym z 10 powiatów, pięć powiatów to jest bydgoski, brzeskokujawski, inowrocławski, kowalski i radziejewski. Po ogłoszeniu Królestwa Polskiego i oddzieleniu ze zwiniętego księstwa warszawskiego, wraz z 327 milami kw. departamentu poznańskiego, 211 takichże mil kw. departamentu bydgoskiego, do nowo utworzonego wielkiego księstwa poznańskiego, znowu część Kujaw została dzielnicą pruską, a druga część ich weszła w skład województwa mazowieckiego, stanowiąc oddzielny obwód brzeskokujawski, złożony z 3 powiatów, później okręgów, to jest brzeskiego, kowalskiego i radziejowskiego. Obwód ten, w skutku ogólnego przemianowania w kraju, zwał się następnie powiatem i jako taki nazwę swą pierwotną kujawskiego dopiero w r. 1848 na włocławski przemienił. Kujawy od niepamiętnych czasów słynęły z wielkiej produkcyi zboża, mianowicie pszenicy, oraz handlu z Gdańskiem prowadzonym, dokąd ziemiopłody spławiano początkowo jeziorem Gopłem, łączącem się z Wartą i Wisłą, a następnie tą ostatnią tylko rzeką. Okolica w ogóle mało leśna, bez odpowiednich łąk i dostatecznego zaludnienia skąpo przemysłowi i rękodziełom oddana, głównie urodzajności żyznej gleby dobrobyt swój zawdzięcza. Lud w niej dorodny, silny, do pracy zdolny i ochoczy, zachował do ostatnich czasów strój tradycyjny, piękny, lubo za kosztowny. Powiat kujawski czyli brzeskokujawski miał siedlisko swe w mieście tegoż nazwiska. Z chwilą organizacyi Królestwa przemianowany na obwód. jeszcze czas niejaki zachował wszelkie swe władze w rzeczonem mieście; z tych następnie biuro komisarza wojewódzkiego w obwód delegowanego przeniesiono do Włocławka a sądy wraz z więzieniem pozostawiono w Brześciu, gdzie do roku 1876, to jest epoki ich zwinięcia, utrzymały się. Jak wyżej powiedziano w r. 1848 stracił tradycyjne wiekowe swe miano kujawskiego i stał się naprzód obwodem a później powiatem włocławskim. W 1867 r. został znowu rozdzielony na dwa powiaty włocławski i nieszawski. Założenie dyecezyi kujawskiej wyznania rzym. katolickiego niewiadomo jakiej sięga epoki i jedynie wiadomo, że około r. 1160 stolica jej z Kruszwicy przeniesioną została do Włocławka i że pierwszym biskupem kujawskim, który tam zamieszkał, był Eaoldus. Jest to rozległa dyecezya, rozciągająca się w trzech guberniach warszawskiej, kaliskiej i piotrkowskiej, a mianowicie w 2 powiatach z pierwszej, w 7 z drugiej i 4ch z trzeciej, w ktorych taż sama liczba jest dekanatów, 337 parafij, 34 filij, do tychże 17 kościołów po zwiniętych klasztorach a 15 z tych jeszcze obsadzonych zakonnikami obu płci. Wedle spisu z r. 1878 ogólna ludność dyecezyi wynosi głów 874183, do obsługi których znajduje się 514 duchownych świeckich a 204 zakonnych. Konsystorzów jest 3, to jest dwa jeneralne we Włocławku i Kaliszu, a jeden feralny w Piotrkowie. Seminaryum jedno we Włocławku. Stolicą biskupią jest to miasto, gdzie mieści się katedra, urzędownie Vladislayiensis zwana, na rezydeacyą zaś sufragana przeznaczonem jest m. Kalisz, gdzie jest kolegiata to miano nosząca. Dyecezya kujawsko kaliska dzieliła się dawniej na dekanaty następujące brzeski, kowalski, izbicki, nieszawski, radziejowski, kaliski, kolski, koniński, lutomierski, Sempoliński, sieradzki, słupecki, sławski, stawiszyński, Szadkowski, uniejowski, wieruszowski, brzeźnicki, częstochowski, krzepicki, piotrkowski, radomski, tuszyński, wieluński. Nazwę K. czytamy w dokumentach dopiero w pierwszej połowie XII wieku; pochodzi ona prawdopodobnie od gleby ob. Kujawa. Karłowicz w Pamięt. fizyogr. II, 1882 pisze W Słowiańszczyźnie zaddrzańskiej było miasto i kraj Kujawa 1012 oraz osada Kujawicy. Na Morawach jest wś Kujaw. Kijów niektórzy cudzoziemcy pisali Kujawa Szafarzyk, Staroż. II, 497. Kolberg z Wójcickiego notuje wyraz kujawa, oznaczający wiatr północny, który gdy wieje, siać nie należy Kuj. I, 93. U Haura Oekonomika 1757, p. 188 jest także wzmianka o wietrze wichrowatym, zwanym kujawa. Kolberg powiada Krak. IV, 304 Chaja, Chajawica, Chujawa, Chujawica, Kujawica, u górali Fujawica, znaczy słota, wietrzna niepogoda, mokra flaga z wiatrem od Myślenic, Zatora. W jego Pieśniach ludu pols. 375 Nr. 216 czytamy piosenkę od Czerniakowa Od Kujawy wiater wieje, Kujawianka żytko sieje. Stęczyński w Tatrach przytacza też wyraz fujawica wznaczeniu zamieci śniegowej; toż samo Goszczyński w Tatrach, 132. Dla ciekawości zanotować można, iż w Wedach spotykamy nazwę pewnego nieurodzaj niosącego dacha Kujawa. Linde podaje parę przysłów o Kujawach pod tym wyrazem a Kolberg zapisał wyrażenie miejscowe Niema Kujaw bez Żuław t. j. bez urodzajnej ziemi, oraz Od Kujaw do Żuław, t. j. czarnoziem od skiby do skiby; Kuj. I, 203. Przymiotnik kujawy oznacza podobno na Kujawach wesoły, dziarski. Bibl.

Kujawy