Szumsk, Białozorka, Kołodne, Katerynburg, Łanowce, Szumbar i Dederkaly dawniej 13ta Oleksiniec. Wiernych liczy 16270. Początkowe dzieje grodu tego są nam nieznane i wzmiankę dopiero o nim mamy 1064 r. , gdy na nim siedzieli Mokosiejowie Deniski, którzy go dobrowolnie oddali Bolesławowi Śmiałemu; następnie ukazuje się, gdy Roman książę włodzimirski, widząc nadchodzącego przeciw sobie Mścisława Dawidowicza, musiał spalić Peremil Boremel i K. , dla uwolnienia reszty swojej włości. Wkrótce jednak zdaje się, iż był odbudowany i dobrze uzbrojony, bo gdy Andrzej Węgierski chciał napowrót odebrać Halicz w 1226 r. i szedł na K. , nie mógł już tego grodu dobyć, a w 1240 r. groźay Baty, zburzywszy Kijów, Kamieniec, Halicz, Włodzimierz i inne grody, odstąpił bez powodzenia od Krzcmieńca. W piętnaście lat później Kuromsza, strażnik tatarski brzegów Dnieprowych, nie był szczęśliwszy od Batyja przy drugim szturmie K. , lecz czego nie mogli orężem dokonać, przymusili to władzom samym zrobić, i Burondaj, następca Kuremszy, nakazał kniaziowi Wasilowi rozrzucić ściany K. i Łucka, co z pokorą wykonano 1261 roku. Odnowicielem K. przy końcu XIII wieku był Mścisław Daniłowicz, który potrafił ładzić jakoś z Tatarami i spokój był na Wołyniu. Gedymin wiel. ks. lit, zawojowawszy w 1320 roku Wołyń, Krzemieniec oddał synowi swemu Jerzemu Narymundowieżowi i chociaż 1340 r. Kazimierz Wielki, objąwszy Halicz na siebie, stsł się panem Wołynia, jednak, chcąc zgody z Litwą, oddał Brześć Kiejstutowi, a Lubartowi Chełm, Łuck i Włodzimierz. Krzemieniec zaś zostawił nadal przy Jerzym, z warunkiem, że zamku fortyfikować nie będzie; wkrótce jednak umowa zerwaną została, Lubart wziął na siebie K. 1366 r, i oddał go znowu zapełnie na własność Kazimierzowi. Od tej pory K. wraz z innemi zamkami Wołynia znajdował się we władaniu Korony, która miała w nim swych urzędników i załogę. Roku 1382 po śmierci Ludwika, króla węgierskiego i polskiego, starostowie grodowi, po większej części Węgrzy, wziąwszy od Lubarta znaczne sumy, wydali wprawdzie jemu zamki, między któremi i krze mieniecki, i od tej pory początek biorą spory o Wołyń, któro dopiero Zygmunt August załatwił. Odstąpiwszy Skirgiełło rządy Litwy Witoldowi, otrzymał 1392 r. od brata swego Władysława Jagiełły twierdzę Krzemieniec, najwarowniejszą z twierdz w tych stronach a takoż i Stożek; po śmierci zaś jego przeszedł znowu K. w ręce Dymitra Korybuta Olgierdowicza, a następnie wielk. ks. Witolda. W r. 1418 Witold, mając w podejrzeniu Świdrygiełłę, osadził go na K. , gdzie był starostą zamkowym Konrad Polak, Swidrygiełło ubił starostę i zemknął do Mołdawii. Zostawszy w roku 1430 wiel. ks. Litwy, począł najeżdżać Ruś polską. W odwecie czterech rycerzy Piotr Szafraniec, podkomorzy krakowski. Piotr Miedziński, Dersław Włostowski i Grzegorz Kordejowicz na czele dwóch tysięcy zbrojnych rzuciło się na K. i chociaż nie ubiegli zamku, lecz za to złupili okolicę i wielkie zapasy żywności do obozu króla przywieźli, Świdrygiełło, choąc nagrodzić szkody, ustanowił w 1431 r. d. 9 maja wójtostwo z nadaniem miastu prawa magdeburskiego, a starostą naznaczył Fedka, księcia Nieświckiego, zagorzałego swego stronnika. Fedko, o cóś poróżniwszy się, zaprzysiągł w 1434 roku wierność królowi z poddaniem K. i Bracławia, prosząc o zachowanie tylko dla siebie ojczystego majątku Zbaraża, Inwentarz zamku krzemienieckiego 1479 roku podaje 3 faklery, a 4 prochnicy, puszek małych 6, a piszczał odna, a wielikich puszek na horodie 4; puszecznoho porochu poł boczki, a szypow hadnych boczka. A czeladi dworneje szto w horodie, 3 parobki a 4 żonki, a 2 diewce, a u dworcy w korolewom mila ot horoda, tam żonka z detmi sama czetwerta, a klacz troje, a woły 3, a żyta pół czetwerty styrty, a u styrtie po 20 kop, a na poli żyta posiejonoho dosyt. A u wołosti czełowiekow pot czetwertasta a na meste dworow trydcat. Zygmunt I, oddając miasto i zamek w posiadanie ks. Janusza, bisk. wileń. , zastrzega przy wilejem 1533 r. , żeby miasto rządziło się magdeburskiem prawem, z apelacyą do Lwowa. Roku 1536 obdarzył mieszczan nowemi dobrodziejstwy i dochód z wagi, kramów, sukiennic, jatek mięsnych, piekarskich, solnych na rzecz miasta przeznaczył, a jako starostwo nadał takowe swej żonie królowej Bonie, z obowiązkiem naprawiania zamku i utrzymywania w nim osady. Przez trzy przywileje z lat 1539, 42 i 46 królowa nadała miastu wiele swobód, i mieszczanie troskliwą nad sobą mieli opiekę; namiestnicy zaś jej Stan. Falczewski i Szczęsny Hercyk wiele się przyczynili do obrony zamku, opatrzenia go w proch i działa. Roku 1546 królowa założyła zspital dla chorych, a następnie 1550 r. nadała na utrzymanie onego dwa łany i na tych to łanach wioska Bonówka później założoną została. Wysłany na lustrowanie zamków wołyńskich 1542 r. djak wielkoksiążęcy Lew Palej Tyszkiewicz, szczegółowy daje opis zamku tutejszego, między innemi powiada most wjazdowy nadpsuty potrzebuje reperacyi, lepiej go umieścić jak uprzednio było przy baszcie Czerlenej, gdyż łatwiejsza obrona; za tym mostem na bastyonie horodnia obszerna, w której za księdza biskupa drabanci mieszkali i msza się odprawiała. Za tą horodnią most zwodzony na łańcuchach, brama, a nad nią wieża wielka i wy

Krzemieniec