pniowe zubożenie żywiołu polskiego. Obecnie mieszkańcy polscy tylko się utrzymali jeszcze na przedmieściach, główna część miasta całkiem zniemczona. W r. 1811 było w 663 domach 4275 mk. ; w r. 1837 w 65 domach 6266 mk 4053 chrześcian, 2213 żydów. W r. 1827 urodził się w K. , na przedmieściu kaliskiem, syn lekarza, Mary an Langiewicz, dyktator z r. 1863. Dodamy jeszcze w końcu kilka uwag o kościołach katolickich. Fara w dzisiejszych rozmiarach stanęła nakładem kasztelana poznańskiego Jana Rozdraźewskiego r. 1597, którego żona Leszczyńska, wyznania braci czeskich, namówiła, że kościół ten oddać przyrzekł jej współwyznawcom. Po jej śmierci rodzina Leszczyńskich domagała się wypełnięnienia obietnicy i stąd powstały spory pomiędzy katolikami a dysydentami; nareszcie ugodzono się, że to wyznanie otrzyma kościół, którego uczestnik zmarły zostanie pierwej do świątyni wniesiony. Umarła pierwsza, katoliczka, nazwiskiem Kitrzyna, którą do kościoła wniesiono dla odprawienia uroczystego pogrzebu. W ten sposób dysydenci zrzekli się pretensyj do fary. Przez czas pewien kościół także szpitalny i kościół św. Piotra przez dziedzica sprzyjającego dysydentom był oddany; katolicy usunęli się do kościołka Maryi Magdaleny za miastem. Gdy katolicy farę odebrali, uczynili ten kościół parafialnym; w roku 1686 wiele ucierpiał przez pożar; następnie zaś ze składek parafian i przyłożenia się patrona Rozdraźewskiego wspanialej go odbudowano i przyozdobiono. Poświęcił go za przyzwoleniem arcybiskupa Łubieńskiego biskup z Kamieńca Podolskiego Andrzej z Leszna Leszczyński. W r. . 1777 nowy pożar znacznie świątynię uszkodził, o czem świadczą jeszcze wewnątrz pozostałe znaki. Wieżę całą pochłonęły płomienie, dopiero w r. 1848 proboszcz i dziekan ks. Wysocki nową w głównej części i z daru księcia Turn i Taxis kosztem swoim wystawił, 135 stóp wysoką, w kształcie piramidy. Z przedmiotów większej wartości zasługuje w tym kościele szczególnie na wzmiankę obraz w wielkim ołtarzu umieszczony, przedstawiający zdjęcie z krzyża Zbawiciela, prócz tego znajduje się pomnik Rozdraźewskiego, kilka portretów na blasze malowanych dawnych dziedziców i ławki chóru kunsztownie rznięte. Drugi kościół katol. w mieście jest św. Piotra, który w wieku XVIII oddany został księżom trynitarzom, fundowanym przez Józefa Potockiego, wojew. kijowskiego, dziedzica K. , stronnika gorliwego Stanisława Leszczyńskiego. Kościół wówczas był opustoszały, dla czego go wypadało naprawić; wystawiono przy nim klasztor, gdzie się później mieściła szkoła powiatowa i gimnazyum. Sam prymas oddał świątynię zakonnikom w czerwcu roku 1731. Była zapewne już bardzo stara, gdyż w czerwcu r. 1767 Ludwika z Mniszchów Potocka, kasztelanowa krakowska, przybywszy na miejsce, położyła kamień węgielny pod nowy murowany kościół dla ks. trynitarzy, który dotąd istnieje. Pod miastem rozkopano cmentarzysko, z którego wydobyto różne przedmioty bronzowe, pomiędzy niemi niezwykłych rozmiarów naramiennik, nadto mniejsze naramienniki, pierścienie na nogi, i pierścień jeden bardzo ciężki massiv. Folwark należy do probostwa, ma 469 mr. rozl. Cztery folw. nal. do miasta, mają prywatnych właścicieli 1 ma 243 mr. rozl; 2 396 mr. ; 3 497 mr. , jest własnością Franciszka Orłowskiego; 4 ma 270 mr. rozl. Księstwo krotoszyńskie ma 54007 mr. rozl. ; liczyło do 1880 r. , 39 miejsc; tegoż roku przybyły jeszcze 3 leśnictwa w pow. krotoszyńskim i cztery w pow. odolanowskim. Miejscowości są 1 Krotoszyn, zamek; 2 Domki krotoszyńskie, KrotoschinDomken, pojedyncza osada; folwarki 3 Baszyn; 4 Benice Benitz; 5 Bożacin; 6 Brzuza; 7 Dąbrowo; 8 Dzielice Dzielitz, 9 Głogowe dom. ; 10 Gorzupia; 11 Grembów; 12 Carlstein; 13 Kobierno; 14 Korytnica; 15 Ligota; 16 Lutogniewo; 17 Maciejewo; 18 Mathildenhof; 19 Nowawieś Neudorf; 20 Nowy folwark Neuvorwerk; 21 Orpiszewo; 22 Osusz; 23 Raciborowo; 24 Rozdraźewo; 25 Smarzew; 26 Sophienhöhe; 27 Świnków; 28 Tomnice; 29 Zamkowy folwark Theresienstein; 30 Ugorzele; 31 Uszków; 32 Wróżew, nadleśnictwo; 33 FriedrichWilhelm Hain; leśnictwa; 34 Hochward; 35 Blankensee; 36 Karl Alexander Ruhe; 37 Maxthal; 38 Theresienlust; cegielnia 39 Stary Krotoszyn AltKrotoschin; nowe leśnictwa a w pow. krotoszyńskim; 40 Birkenhorst; 41 Hopfenfeld; 41 Rhamberg, b w pow. odolanowskim 42 Haide; 43 Schwedenschanze; 44 Steinhaus; 45 Waldwinkel. Dawnych 39 miejsc, księstwa krotoszyńskiego liczą 125 dm. , 2856 mk, 901 ew. , 1955 kat. ; 1090 analf. 2. K. Stary, wś, pow. krotoszyński, 9 dm. , 71 mk; 9 ew. , 162 katol. ; 22 analf. Poczta, tel. , stacya kolei żel. w mieście Krotoszynie o 2 kil. Powiat krotoszyński w południowej części departamentu poznańskiego, pomiędzy 51 37 a 51 59 szer. półn. i pomiędzy 34 46 a 35 25 dług. wschodniej od Ferro położony, graniczy na północ z pow. śremskim i pleszewskim, na wschód z pow. pleszewskim i odolanowskim, na południe z odolanowskim i Szląskiem, na zachód z pow. krobskim. Największa długość pow. ze wschodu na zachód przez Koźmin i Pogorzelę wynosi 44. 3 kil. , największa zaś szerokość z północy na południe przez Krotoszyn 29 kil. ; w części zaś zachodniej, gdzie się powiat rozszerza, przez Borek, Pogorzelę i Kobylin 24 kil. Pow. ma roz

Krotoszyn

XVI

731