1847. W XVIII w. wychodziło tu pismo polskie też i w r. 1863 Przyjaciel ludu. Miasto oświetlone gazem. Z pośród rozlicznych wyrobów królewieckich, słyną dotąd powszechnie wyroby cukiernicze, mianowicie marcypany, które i za granicą znajdują odbyt. Z tutejszego wyłącznie niemal portu wywozi się bursztyn. Są tu 4 jarmarki na rok. Naprzeciwko Kneiphofu czyli Knipawy, leży cytadela Friedrichsburg, czworogran otoczony fosą i wałami, mieszcząca w sobie kościół i arsenał, a obok niej grobla filozofów Philosophen Damm, gdzie jest dworzec kolei żelaznej wschodniej i pomnik Kanta. Mieszkańcy K. są po naj większej części Niemcami lub zgermanizowanemi Słowianami i Litwinami. Obecne warownie K. znacznie zostały pomnożone i rozprzestrzenione i ciągłego jeszcze doznają umacniania. R. 1843 73 obwiedziono K. wałem długim na 11 kilometrów. Po 1875 r. zbudowano 12 osobnych fortów w okręgu 40 kil, Jestto dośó dość wielka twierdza obozowa, a port K. Piława jest także fortecą. K. był w ręku Rossy an po bitwie pod GrossJaegersdorf, a w ręku Francuzów po Frydlądzie. Dzieje K. wspominają nam, że gród ten przed zbudowaniem zamku u pogańskich Prusaków czyli Sambitów zwał się Tuwangste. R. 1286 Konrad Turberg, mistrz prowincyonalny pruski, dał mieszkańcom pierwszy przywilej. Od 1312 komturat. W r. 1455 g ly powstała część Lobenicht, zamek i część jego okoliczną przezwano Staremmiastem. Kościół św. Mikołaja tak nazwany polski, w którym niegdyś nabożeństwo w polskim języku zawsze się odbywało, jest najstarszą z królewieckich świątyń i założony był w r. 1255, leżał na Staremmieście, równie jak i Dinghaus, w którym niegdyś sądy się odprawiały. Löbenicht w pierwszym przywileju Bertolda Bruhan nazwany jest Nowemmiastem, skąd się pokazuje, że nazwisko Löbenicht jest późniejsze; dzieli się na dwie części, z których pierwsza pospolicie nazywana Górą, druga zaś niższa posiadała ratusz, wielki szpital. z własnym kościołem, który dawniej był klasztorem panien, fundowanym około r. 1346 przez Dusnera Arlberg, w. mistrza, na podziękowanie Bogu za odniesione zwycięstwo nad Litwinami. Knipawa, ze wszystkich części miasta najpóźniejsza, założona była według Hartknocha noty do Duisburga przez Wernera z Urselu, który jej pierwszy przywilej nadał r. 1324. Przez co także zbija się podanie Gwagnina, który czas założenia Knipawy odnosi do r. 1380 i założycielem być mieni w. mistrza krzyżackiego Winryka de Kniprode, od którego także nazwisko swe wziąć miała. Tum tutejszy był początkowo w starem miećcie w kościele św. Ducha i tu został przeniesiony przez Ludera księcia brunświckiego w. mistrza r. 1332. R. 1410 kiedy po zwycięstwie pod Grunwaldem i oblężeniu Malborga, K. razem ze wszystkiemi miastami pruskiemi poddał się Jagielle. R. 1454, kiedy 56 miast i stany pruskie wypowiedziały posłuszeństwo krzyżakom i poddały się rzpltej polskiej, król Kazimierz Jagiellończyk ustanowił w K. stolicę województwa i powierzył ją Augustynowi de Scheue, a mieszczanie zamek królewiecki zburzyli. Tegoż jednakże jeszcze roku, gdy się krzyżacy zbliżyli, mieszkańcy starego i nowego miasta natychmiast im bramy otworzyli i tylko jedna Knipawa wierną Polakom pozostała, a dopiero po dlugiej obronie, nie widząc znikąd posiłków, uległa przemocy. R. 1466, kiedy Prusy ostatecznie się Polakom poddały, tylko ta część, która później nosiła nazwisko Prus książęcych, z K. , jako miastem stołecznem, pozostała przy zakonie krzyżackim, który odtąd hołdował rzpltej. Wielcy mistrze musieli opuścić Malborg, a przenieść się do K. R. 1520 Albrecht, w. mistrz, nie chciał Zygmuntowi I hołdu złożyć, a wojsko polskie pod dowództwem Mikołaja Firleja, odbywszy szczęśliwie wyprawę do Prus, zbliżyło się pod K. , lecz zawarta z królem w Toruniu ugoda, uwolniła miasto od oblężenia. R. 1525, gdy tenże Albrecht wyrzekł się dawnej wiary i ślubów zakonnych, przyjąwszy wiarę reformowaną, został K. stolicą hołdujących wprawdzie Królestwu Polskiemu, ale już dziedzicznych książąt pruskich. R, 1619, przez spadek dziedziczny przeszły Prusy książęce pod panowanie elektorów brandeburskich, w Berlinie rezydujących, a odtąd K. stał się tylko miastem prowincyonalnem. Wał miasto otaczający, w r. 1626 miał 13 4 mili długości, 8 bram i zamykał w sobie wiele ogrodów, staw zamkowy, łąki i role. R. 1649 wielki pomór w K. panował; r. 1656 powstał rozruch w czasie Zielonych Świątek, napadnięto na kościół katolicki i rozmaite zdrożnosci popełniono. Mieszkańcy Polacy wiele wtedy prześladowań wycierpieli, elektor jednakże, jak donosi Cellarius kazał winnych wyszukać i ukarać. R. 1657, gdy przez traktat w Welawie Prusy książęce od hołdownictwa uwolnione zostały, znikła tem samem wszelka polityczna styczność Królewca z rzpltą polską. Por. Starożytności polskie tom I, Poznań, 1842 r. ; Porównaj też art Gąbin i Prusy w tym, Słowniku. Dla znacznego obszaru ziem polskich ważny jest handel K. Dosięgał on w ostatnich latach następującego rozmiaru w milion, rubli metalicz. W 1871 r. 60. 5 przywóz, 541 wywóz; w 1872 r. 64. 3 przyw. , 54. 5 wyw. ; w 1873 r. 76. 4 przyw. , 70. 8 wyw. ; w 1874 r. 78. 0 przyw. , 66. 5 wyw. ; w 1875 r. 86. 5 przyw. , 68. 9 wyw. ; w 1876 r. 64. 7 przyw. , 56. 4 wyw. Cyfry to pokazują, że handel K. do 1876 r. ciągle się

Królewiec

XVIII w

Tum

6 r