mowała Małopolska za Bolesława I Lubelskie. Dla zabezpieczenia nowej posiadłości przeniósł Bolesław I stolicę z Gniezna do Krakowa, i odtąd był Kraków głównem miastem Polski aż do r. 1610. Po śmierci Bolesława III Krzywoustego był Kraków stolicą Wielkiego Księstwa, o które z powodu zwierzchnictwa walczyli z sobą dzielnicowi książęta. Granica W. Ks. Krak. ciągnęła się prostą linią od Tatrów do Mstowa, zwracała się na północnywschód po Gidle dziś w pow. noworadomskim, potem ku południowi koło Jędrzejowa i Wiślicy, ztąd ku zachodowi omijając Tarnów, tworzyła wygięcie, a dalej ciągnęła się na wschód i południe po wąwóz dukielski, obejmując ziemie sandecką i biecką. W. Ks. Krak. graniczyło od r. 1139 do 1220 na zachód ze Szląskiem, na północ z Wielkopolską, na wsch. z księstwami sandomierskiem i Czerwoną Rusią, a na południe z Węgrami. Gdy Władysław Łokietek zamienił księstwa na województwa nie zmieniły się granice; później należały do województwa krakowskiego trzy księstwa Zatorskie, Oświęcimskie i Siewierskie i 13 miast spiskich. Oprócz wojewody byli kasztelanowie krakowski, wojnicki, oświecimski, sandecki i biecki, starosta spiski i wielkorządzca zamku królewskiego. Województwo graniczyło na południe z Węgrami, na północ z Wielkopolską, na zachód z wojew. sandomierskiem i Czerwoną Rusią. Ważniejsze miasta były Kraków, Proszowice, Skalbmierz, Książ, Miechów, Pilica, Lelów, Mstów, Częstochowa, Książ, Będzin, Sławków, Olkusz, Siewierz, Oświęcim, Zator, Żywiec, Andrychów, Kęty, Wieliczka, Bochnia, Wiśnicz, Sącz stary i nowy, Tarnów, Biecz, Dembowiec, Muszyna, Kołaczyce, Frysztak i Pilzno. Wojew. krakow. dzieliło się na ośm powiatów krakowski, sandecki, biecki, czohowski, lelowski, szczyrzycki, proszowski i ksiąski. Księstwo, starostwo spiskie i ziemia sandecka miały osobne herby. Wojew. miało w herbie białego orła w czerwonem polu ze złotą koroną na głowie i ze zło temi pręgami na skrzydłach. Jakkolwiek kronikarze wspominają Kraków jako miasto znaczniejsze i ważne kiedy je chwilowo w 1030 r. zdobył Brzetysław czeski, a 1081 r. Węgrzy, to pierwsze wyobrażenie o wielkości i zabudowaniu miasta podaje dopiero Długosz pod 1125 r. , w którym to miasto zniszczył wielki pożar. Wówczas było miasto drewniane, ale miało piękno zabudowania, było bogate owocami handlu, które doń z ościennych krajów sprowadzano, zamożne i świetne. Czy już w owym czasie miało jakie warownie, nie wspominają pisarze; później jednak, kiedy o godność wielkoksiążęcą dobijali się dzielnicowi książęta, musiał być warownem miastem, bo go w r. 1234 nie mógł zdobyć Konrad mazowiecki. W krótce potem nastąpiły trzy straszne napady Mongołów w 1241 r. zdobyli i zniszczyli całe miasto, a tylko zamek i klasztor św. Jędrzeja, obwarowany przez Konrada mazowieckiego, zdołał się im oprzeć; w następnym roku powtórny a niespodziewany napad oddał hordom bogatą zdobycz; w 1260 r. rozbiegli się mieszkańcy, a Mongołowie spalili miasto z wyjątkiem zamku, który się znowu obronił. Dla prowadzenia nowych mieszkańców nadał Krakowowi Bolesław V Wstydliwy prawo magdeburskie tj. saskie sredense, uwalniając ich od wszelkich ciężarów prawa polskiego. Ustanowiony wójt rozmierzył rynek i ulice, bo dotychczas były nieregularne i mieszczanie domami leźli w rynek a 1285 r. oddał Leszek Czarny władzę Niemcom, wynagradzając ich wierność, jaką mu okazali broniąc miasta przeciw Konradowi potwierdził nadanie prawa magdeburskiego i otoczył miasto murami. Od tego czasu miało miasto charakter przeważnie niemiecki i stawało po stronie Czechów i Niemców. To było powodem, że otworzyło bramy Wacławom czeskim i podniosło pod wójtem Albertem bunt przeciw Łokietkowi 1312 r. W walce z królem upadł żywiół obcy, mieszczanie stracili prawo wolnego wyboru burmistrzów prezydentów, consules, których odtąd w liczbie 8 mianował corocznie wielkorządzca krak, z pośród rady. Wówczas rada składała się z 24 członków novi et autiqui consules, w ważniejszych sprawach powoływano czasem jeszcze 40 z pospólstwa Connor 1. o. 545. Grabowski 1. o. 351. Zapewne chęć poskromienia obcego żywiołu skłoniła Łokietka w 1319 r. do przeznaczenia Krakowa na miejsce koronacyjne i stolicę królów. Od tego czasu stało się pierwszem miastem w Polsce, do której liczniej ściągać się zaczęli kupcy z innych państw jakoto z Włoch, Szkocyi, Anglii i Francyi i szlachta. Kazimierz W. 1356 zniósł prawo apelacyi do Halli lub Magdeburga, ustanawiając na zamku trybunał apelacyjny, w którym zasiadali wybrańcy z Krakowa, Sącza, Bochni, Wieliczki, Kazimierza i Olkusza, Prawdopodobnie odtąd zaczęła się walka pierwiastku rodzimego z niemieckim, o której jednak mało wiemy, bo ortyle pisano i potem po niemiecku a nazwiska mieszczan długo jeszcze nie były ustalone. Nazwy niemieckie często się polszczą a polskie niemczą. Kiedy już wcześnie Vierzingów piszą Wierzynkami, to kleparzanin Konicz zmienia nazwę na Kuntze. Taka walka była jednak we wszystkich miastach, więc musiała być i w Krakowie. W końcu XV i na początku XVI w. należał Kraków do grodów najbogatszych i przodujących w postępie i oświacie; wszechnicę zwiedzali cudzoziemcy z odległych krajów, którzy później wyrobili sobie sławne imiona; to też w 35 lat po pierwszem

Kraków