200 złr. jako roczny dochód z trycalku przeznaczyli dla tego kościoła. Z tych dat wynika niewątpliwie, że w połowie XV w. używano kościoła do służby bożej, atoli do końca tego wieku darami wspierano budowę jego. W r. 1754 dokończono odnowienia kościoła za staraniem spiskiego biskupa, miasta i proboszcza. Kościoł w stylo gockim odznacza się pięknem sklepieniem głównej nawy, pięknymi łukami i pięknie wykończonymi gzymsami. Na ścianach zewnętrznych kośoiół spostrzegać się dają symbolej między nimi żaba, która miała oznaczać, że tu niegdyś było bagno, i głowa św, Jana promieńmi słonecznymi otoczona. Jest to jeden z najpiękniejszych kościołów w Węgrzech. Główną ozdobę kościoła tworzy krzyż Chrystusa w głównym ołtarzu, piękne arcydzieło rzeźbiarskie. Do krzyża tego przywiązaną jest legenda ludowa. Od niego to uzyskał kościół nazwę swą. Dla tego krzyża miano wielkie poszanowanie, czego dowodem i ta okoliczność, że Emeryk Zapolya w r. 1465 ob devotionem specialem erga S. Crucem, in Cuius nomine Eccl. Parochialis fundata est, ówczesnemu proboszczowi płacił rocznie 8 złr. , aby on i jego następcy za jego i potomków dusze dwa razy w tygodniu przed tym krzyżom mszę św. odprawiali. Naprzeciwko ołtarza głównego znajdowały się wygodne siedzenia dla rajców. Po nad tymi siedzeniami wspaniało organy o 26 mutacyach; nad siedzeniami księży mniejsze organy o 9 głosach, darowane r. 1651 przez Jerzego Gunthera Ihre Römisch K. K. Majesiät Diener der Zeit zu Lublau Dreissiger. W uznaniu tej fundacyi pochowano go w kościele nieopodal tego miejsca, gdzie zwykle siadywał w czasie nabożeństwa. W r. 1664 Zacharyasz Gutsmittel darował do kościoła wielki, piękny świecznik. Na chrzcielnicy czytamy napis Jesus Xtus Mariae Filius. Baptismum Ecclesiae S. Crucis fudit. M. 5 Anno Domini 1472. Na pokrywie słowa z pisma św. ,, Lasset die Kindlein zu mir kommen und wehret ihnen nicht, den solchen ist das Reich Gottes. Na dolo widać postaci apostołów, na górze zaś herb miasta. W grobach spoczywają zwłoki członków sławnych rodzin, którzy odznaczyli się męztwem i dostojeństwami. Między innymi znachodzimy tutaj nagrobek Krzysztofa Warkocza z Nobeszyc, którego Stefan Zapolya z Szląska do Węgier sprowadził, mianował starostą kieżmarskim i darował mu wsi Krzyżową Kreutz i Strażkę Nehre, które atoli po zwycięztwie Ferdynandaprzeszły w ręce rodziny Horwata Stansischa de Gradez. Krzysztofor Warkocz um. 9 lut. 1570 r. Jego pierwsza żona Katarzyna, córka Tomasza Tharzi, która towarzyszyła żonie Zapolyi w podróży do Krakowa, gdzie umarła r. 1512, posiada w tym kościele swój nagrobek, Następnie wzniósł Sebastyan Tököly małżonce swej Zuzannie Dóczy, zmarłej w 31 roku życia swego, 9 czerwca 1596, i dzieciom swoim 8 synom, 4 córkom, poprzednio zmarłym, piękny grobowiec. W tym kościele spoczywają zwłoki Sebastyana Tökölego, Łazarza Schwenda i Hieronima Łaskiego, którego wpływ na Spiż i Kieżmarek był znaczny. On to uzyskał w Wiedniu zatwierdzenie przywilejów msta. Anno 1535 hat Hieronymus Lassky der Stadt ihre gerechtigkeit zuwege gebracht, desshalb sie ihm seine darauf gegangenen Unkosten nicht anders wussten zu vergnügen, sondern gaben ihm in Schlagendorf drei Bauern, sammt den Zins des Mayerhofes Z manuskryptu prof. Moisa, Gdy reformacya na Spiżu górę wzięła, miasto K. oświadczyło się za nauką Lutra, skutkiem częgo r. 1533 kościół św. Krzyża przeszedł na użytek protestantów. W r. 1673 niejaki Velkra z polecenia cesarza zjechał do K. w cela odebrania kościoła lutrom a oddania go katolikom. . Po dłuższym oporze i wahaniu się, 24 września tego roku spiski proboszcz poświęcił kościół dla katolików i oddał mnichom paulinom do użytku. Atoli niezadługo zwycięzki Rakoczy obrócił 15 paźdz. 1705 tenże kośoiół znowu na użytek protestantów. Gdy szala zwycięztwa przeszła na stronę generała feldmarszałka, hr. Heistera, który 12 grud. 1709 tryumfalnie wjechał do K. , zniósł tenże w imię cesarza Józefa I wszelkie zarządzenia buntownika Rakoczego, skutkiem czego kośoiół św. Krzyża przeszedł w posiadanie katolickiej gminy, w ręku ktorej do dziś dnia pozostaje. Przy tym kościele jest parafia łacińska. Posiada ona metryki kieżmarczan od r. 1674, jako też metryki filialnych kościołów w Rokusach od r. 1677, w Krzyżu Keresztfalu od r. 1688, w Strażce o d r. 1756. Parafia łacińska liczy w miejscu 1765 dusz rz. kat. Do parafii tej należą Rokusy z 145, Strażka z 183, Krzyż z 327, Forberg z 53, Mały Sławków z 301 duszami rz. kat. ; razem cała par. łac. liczy 2774 dusz rz. kat. 1878. . Kościół paulinów jest mniejszy od św. krzyskiego. W r. 1748 dano nowe sklepienie. Na chórze znajdował się herb paulinów, przedstawiający drzewo palmowe, pod niem dwa lwy a w górze kruk. W miejscu znajduje się także kośoiół protestancki wyzn. augsb. . Liczba prot. w miejscu 1915; doń należy filialny kościołek prot. w Rokusach z 490 prot. 1878. . Początek tego zboru ewang. w K. sięga r. 1533, a metryki 1601. Obecnie gmina protest. wystawiła z kamienia i cegły nowy, ną ukończeniu będący kościół, którego budowa przeszło 200, 000 złr. kosztować ma Heksch. Plany wykonał prof. Hansen z Wiednia. Stary kościół prot. jest drewniany, zbudowany wr. 1717. Olbrzymi jego dach spoczywa n czterech silnych słupach

Kieżmarek