nad rz. Kozielniczką, Kosieńcem al. Kocielnią, Zagwoźdżanka, leży pod 5P 35 2 szerok. i 39 12 4 dług. geogr. , o kilka wiorst od Wisły, na szeroko rozłożonej nizinie nadwiślańskiej, odl. 35 w. od Radomia, 85 w. od Warszawy, 5 w. od Garbatki; połączone z Radomiem drogą bitą. Posiadają kościół parafialny ewang. , dom modlitwy, starcz, bóżnicę, dom schronienia dla starców i kalek, dwie szkoły początkowe męską i żeńską, sąd pokoju okr. II, sąd gminny okr. Y, urząd powiat. , notaryat, urząd miejski, urząd gminny, stacyą pocztową, telegraf, aptekę, Z zakładów fabrycznych mieszczą się tu fabryka blachy miedzianej, cynkowej i żelaznej, młyn parowy i wodny amerykański, browar niegdyś słynny, cztery garbarnie, smolarnia. W 1827 r. było tu 243 dm. i 2094 mk. , w 1860 r. 246 dm. 68 mur. i 3000 mk. 1950 żyd. , obecnie 272 dm. 25 mur. , 3750 mk. 1910 męż. , 1840 k. , 2783 mr. ziemi mieszczan i 603 mr. ziemi rządowej. K. , zapewne jedna z najpierwszych osad, założonych śród rozległych puszcz okolicznych, nosiła pierwotnie niezawodnie nazwę Koziniec legowisko kózsarn albo Kozielec stąd nazwa rzeki Kozielniczka. Dawne dokumenta podają nazwę Kozynicze. Założona na ziemi książęcej osada nadaną została jako uposażenie klasztorowi norbertanek w Płocku Kod. dypl. pol. II, 447. Nie mogąc dla oddalenia korzystać należycie z tego nadania wyjednały zakonnice w 1390 r. zamianę tej wsi na wieś Bronisław w Kujawach. Zamianę tę zatwierdził dopiero ostatecznie Kazimierz IV w 1447 r. w Łęczycy. W K. budowano w 1409 r. most, który, spuszczony Wisłą, posłużył do przeprawy wojsk pod Czerwińskiem. Musiał tu istnieć dworzec królewski, skoro w 1466 r. chroni się z całą rodziną król Kazimierz przed morową zarazą i tu w dniu 1 stycznia 1467 r. żona jego Elżbieta powiła syna Zygmunta I. Na pamiątkę tego faktu wzniesiono przed kościołem kolumnę murowaną, na 20 stóp wysoką, z 4 tablicami marmurowemi, na których pomieszczono odpowiednie napisy. Kto i kiedy ją wzniósł niewiadomo; napis jednej z tablic świadczy, iż Hieronim Lubomirski, starosta kozienicki, zrujnowany pomnik kazał odnowić w 1702 r. Wraz z dworcem królewskim stanął tu zapewne mały drewniany kościołek, który do 1559 r. stanowił filią par. Wargocin. W 1549 r. Zygmunt August wydał przywilej Piotrowi Firlejowi woj. ruskietnu, staroście radomskiemu, na założenie w K. miasta na prawie niemieckiem, ze zwykłemi swobodami dla pierwszych osadników. Dopóki królowie przemieszkiwali w Krakowie, to nawiedzali często K. , które służyły za stacyą w podróży na Litwę. Na tem się opierała pierwotna pomyślność K. , które, położone śród piaszczystej, lesistej i niezaludnionej okolicy, me miały warunków trwałego bytu. Gdy lustracya z 1564 r. wykazuje 194 domów z pięknemi ogrodami, to w 1611 r. jest ich tylko 167. W 1656 r. Stefan Czarnecki zniósł pod K. do szczętu oddział Szwedów pod wodzą generała Tornskilda; w odwet za to Rakoczy spalił miasto. Lustracya z 1660 r. wykazuje tylko 20 domów. W 1704 r. ponownie Szwedzi pustoszą odbudowane miasto. W 1781 r, pożar pochłania całą osadę. Zjeżdżający tu często dla łowów królowie August III mianowicie, starali się podtrzymywać walczącą z klęskami ciągłemi osadę. Stanisław August na miejsce starego drewnianego dworca królewskiego wzniósł obszerny murowany pałac i założył ogród, a po spaleniu się miasta zalecił odbudowanie podług nowego planu. Rynek otoczyły murowane kamienice; założono fabrykę broni palnej, do której sprowadzono robotników z Niemiec i Belgii. Tu w 1792 r. stał obozem ks. Józef Poniatowski i tu po złożeniu dowództwa otrzymał od wojska medal z napisem MilesImpera toń, W czerwcu 1809 r. gen. Zajączek stoczył tu walkę z Austryakami. Kościół tutejszy przechodził te same co i miasto koleje; od 1554 r. parafialny, w 1657 r. spalony przez Rakoczego, odbudowany w 1677, na nowo po zrujnowaniu wzniesiony w 1754 przez żonę Augusta III; po wzniesieniu 1869 r. nowego, murowanego, rozebrany plac wcielony do ogrodu dworskiego. Około kościoła założony ogród. Od 1789 do 1799 r. był tu proboszczem znany uczony kś. Franciszek Siarczyński. Folw. K. majorat ma 802 mr. ziemi, 16 dm. , 165 mk. ; na jego gruncie mieści się browar i młyn wodny. Hamernia kozienicka stanowi osobną osadę fabryczną prywatną fabryka miedzi, mającą 2 dm. , 3 mk. i 1 morgę ziemi. Wójtostwo kozienickie, osada włośc, ma 41 dm. , 774 mk. , 48 mr. ziemi. Tu się mieści młyn wodny i 3 garbarnie. Par. K. , dek. kozienicki, ma 5755 dusz. Gmina K. z urzędem w Starejwsi, ma 4960 mk. , 491 dm. , ziemi 8145 mr. w tem ziemi dwor. 1648 mr. ; sąd gm. okr. I i st. poczt, w m. Kozienicach. W skład gminy wchodzą Aleksandrówka, Augustów, Cudów, Dąbrówka, Hamernia, Holendry, Ilinówka, Janów, Katarzynów, Kociołki, Kobylilas, Kozienice folw. , Krasna Dąbrowa, Przejazd, Przejazd smolarnia, Przywóz, Stanisławowice, Starawieś, Wójtostwo pod Dąbrówkami, Wójtostwo pod Kozienicami, i Wymysłów, Leśnictwo rządowe K. z zarządem we wsi Augustów, dzieli się na 5 straży sieciechowska, augustowska, jastrzębska, chinowska, Grzybowy Las. Według Tow. Kred. Ziems. dobra rząd. K. podług wiadomości z r. 1854 składają się z. msta K. , folw. Kozłów i Januszno; wsi Augustów, Kozłów, Jastrzębie, Mąkosy, Zagożdzon, Pionki, Januszno i Kamyk;

Kozienice