nie od dyrekcyi naukowej, a zatem najmniej drugie tyle potajemnie się trudni uczeniem dzieci. Fabryk i rękodzielniczych zakładów 1881 r. liczono w guberni kowieńskiej 573. Ważniejsze z nich 1 fabr. do mielenia kości, 1 do topienia sadła, I mydlarnia, 87 garbarń, 1 piłarnia, 4 parowe młyny, 5 fabr. tytuniu, 3 fahr. szpagatu i sznurów, 90 gorzelń, 12 bro warów, 11 fabr. dosycenia miodu, 1 gwoździarnia, 2 fahr. odlewów żelaznych, 3 wyro bów z miedzi, 25 wapniarek, 1 torfiarnia, 1 fabr, powozów, 2 guzików, 1 kosmetyków. Ogólna produkcya rocznie 3, 319 818 rs. Bu dynków w ogóle 2192 mur. i 139445 drewn. ; rzemieślnikówmajstrów 5345, kupców 1011. Zwierząt koni 378817, bydła 523217, owiec 378000, świń 262272. Konie rasy żmujdzkiej najwyżej są cenione w gub. kowieńskiej. W po wiatach nowoaleksandrowskim, wiłkomierskim, poniewieskim oraz części kowieńskiego, spotykają się niekiedy konie poprawnej rosyj skiej rasy, sprowadzane z wewnętrznych gubernij Cesarstwa. Żmujdzkie rysaki, chociaż zwykle małego wzrostu, odznaczają się siłą. wytrwałością, łatwością przekarmienia oraz niezbędnemi przy uprawie roli przymiotami. Większych końskich stadnin gubernia ta nieposiada, małe stadninki spotykają się w po wiatach wiłkomierskim u obywatela Montwiły, nowoaleksandrowskim u Mejsztowicza, rosieńskim u ks. Ogińskich, i w telszewskim u Sakiela. Żmujdzka rasa koni po do mostwach włościańskich coraz bardziej upada. Końskie jarmarki odbywają się tylko w wię kszych nieco miasteczkach. Najważniejsze z nich w Widzach, Kielmach, Kroźach, Niemoksztach, Szadowie, Żagorach, Janiszkach i Szatach. Na jarmarki te zwożą się większą częścią konie żmujdzkiej rasy, aniekiedy i rosyj skiej, i nabywają się tak przez miejscowych mieszkańców jakoteż przez pruskich, kurlandzkich, tudziez, ostatniemi czasy, za pomocą morskiej w Libawie komunikacyi, i przez francuzkich handlarzy. Wystawa koni ma miejsce raz na rok 4 sierpnia w Widzach, oraz 24 czerwca w Rosieniach. Zacząwszy od Jurbor ga a skończywszy na Kretyndze, położonej o 11 tylko wiorst od morza Bałtyckiego, znajdu je się pięć nadgranicznych komór celnych w Jurborku, Taurogach, NowemMieście, Gorżdach i Kretyndze. Dla bardziej prawidło wego zabezpieczenia komunikacyi handlowej z zagranicą, zaprowadzono cały szereg dobrze urządzonych nadgranicznych dróg szosowych. I tak Kretynga oraz Gorźdy połączone są szo są z portowem miastem Memlem, Taurogi z Tylżą, NoweMiasto z HeideKrugiem, a Jnrborg z Tylżą za pomocą wodnej po Niemnie komunikacyi. Oprócz tego, w r. 1876 otworzono w Prusach pomiędzy Memlem a Tylżą równolegle idącą z granicznym rosyjskim kordonem kolej żelazną, która jeszcze bardziej u. łatwia rozwój handlowy między terytoryum gubernii kowieńskiej a Prusami. Powierzchnia gruntu gub. kowieńskiej w ogóle równa, płaska; tylko płn. zachodnia i wschodnia jej częsć wzgórzyste, ale wzgórza to niewielkie, rozdzie lają jedynie kotliny różnych rzeczek. Najwięcej takich wzgórzy piaszczystowydmowych ciągnie się między Minią i Wentą w pow. telszowskim. Średnia ich wysokość npm. 84 saź. najwyższa góra Łopajcie 687, 5 stóp. Są też wzgórza w powiecie szawelskim, głównie na granicy z telszewskim Szatrya koło Łuknik 106 saż. , Girniki niedaleko Kurtowian 85 saż. . Koło Brasławia jest węzeł innych wzgórzy. Koło Taurogów góra Pilkałnas, 117, 6 saż. , najwyższy punkt w gubernii. Pod względem klimatu gub. kow. należy do strefy żyta i lnu, blizkość morza łagodzi zimę, a lato wilgotnem czyni. Średnia temperatura 5. 4 R. Najobfifcsza i najwcześniejsza wegetacya w niemeńskiej dolinie. We względzie geologicznym gub. kow. ma formacye sylurską, dewońską, jurajską, trzeciorzędową i napływową, najrozleglejszą Pam. kniżka za rok 1878. Z minerałów są tu gips zdroje siarczane, lignit, bursztyn, ruda żelazna czerwona, różnobarwne gliny, torf. W wodę gub. kow. obfituje. W pow. nowoaleksandrowskim jest 400 jeziór. Tylko w pow. szawelskim na płn. od Szawel okolica bezwodna. Prawie wszystkie rzeki tej gub. wpadają do Bałtyku albo wprost, albo w haf kuroński i do zatoki ryskiej. Główne rzeki Niemen z Wilią, Niewiażą, Dubissą, Mitwą, Jurą, Minia, Wenta, Bartawa, Musza i Niemunek. Główne jeziora Dryświaty, Drywiaty, Rekijowo, Płotele, Łukszta. Błota Komany i Tirule. Jakkolwiek leżąca blizko morza, gub. kow. oddzielona jest wszakże od niego wązkim pasem gubernii kurlandzkiej. Natura gruntu taka sama jak w innych guberniach litewskich. Większą część gubernii stanowi dawna Zmujdź. Gub. kowieńska jest dość uposażona w koleje; oprócz bowiem dwóch kolei KownoWilno Dyneburg wybudowano świeżo dwie poprzeczne a RadziwiliszkiPoniewież Dyneburg, b Możejki między Szawlami a Libawą MitawaRyga. Pomiędzy temi drogami wymienić jeszcze wypada jednę ważną z Telsz przez TaurogiSzawle do Rygi. W ogóle w gub. jest 45 stacyj pocztowych. Gubernia wiele zyskuje na sąsiedztwie pracowitych i zabiegłych krajów niemieckich, jak Prusy Wschodnie i Kurlandya. Gubernia kowieńska posiada ogółem 7136 właścicieli ziemskich, w tej liczbie 4, 785 szlachty 67, 1685 włościan 23. 5 i 666 mieszczan 9. 5 W Podziale powyższej cyfry na wyznania oką

Kowno