Kowno lit. Kaunas, niem. dawniej Kauen, w XV wieku nazywane Caoniaa, Cavoma, Cavna, jedno z najdawniejszych miast Litwy, niegdyś powiatowe wdztwa trockiego, dziś gubernialne, leży u zbiegu Wilii z Niemnem, pod 54 53 5 szer. g. a 21 32 47 dł g. od Paryża, przy drodze żel. z Wierzbołowa do Wilna między Mawruciami a Proweniszkami, o 97 w. od Wilna, o 754 w. od Petersburga; w pobliżu punktu wyjścia drogi żel. libawskiej i przy dawnej szosie petersb. warszaws. do Warszawy przez Wejwery, Maryampol, Suwałki, Augustów, Grajewo, Łomżę, Pałtusk mil 54. Ma przystań na Niemnie; st. poczt. o 3 3 4 w. od stacyi drogi żelaznej. Pod względem administracyjnym dzieli się na trzy części stare miasto, nowy plac i Górę Zieloną; prócz tego policyjnie należy doń t. z. słoboda Wiliam polska, własność prywatna, na praw. brzegu Wilii. Własnego gruntu K. ma 978 dzies. t. j. 446 dzies. . pod domostwami i ulicami, 382 pastwisk i 150 dz. lasu; oraz dwa majątki 2758 dzies. Koszany i Jachniszki z folw. Wołuńce w pow. trockim. Stare miasto leży przy samem ujściu. Wilii, Nowy plan ciągnie się około 2 w. po prawym brzegu rz. Niemna, w dolinie, a Zielona Góra między temi dwiema dzielnicami, po obu brzegach szosy petersburskiej. Najlepiej zabudowana nowa ulica Mikełajewski Prospekt. Domów w mieście 2120, sklepów 340. mieszkańców 39248 w r. 1876 to jest 19281 męż. a 19967 kob. ; 7558 katol. , 25342 izr. , reszta prawosławni i ewang. Za Stanisława Augusta liczyło K. 28000 mk. i miało dwudziestu kilku kupców, przeważnie zbożowych, z których każdy do 20000 dukatów miał w obrocie. Dziś K. ma do 40000 mk. , z przedmieściami trochę więcej. Ale gdy za Stanisława Augusta z owych 28000 głów 78 stanowili słowianie 73 polacy, 4 1 2, rosyanie, 9 było niemców i holendrów, a 13 żydów, dziś około 60 jest żydów, 20 niemców, a reszta przypada na słowian, z których 9 jest rosyan. Była chwila, kiedy zwątpić było można zupełnie o jego przyszłości. Z 28000 mk. ludność miasta spada kolejno na 22000 w r. 1773, dalej na 18000, 16000, w r. 1796 już na 8500 i t. d. , aż w latach 1813 1815 ludność jego waha się między 2000 a. 3000 głów. W r. 1815 K. liczy 2400 mieszkańców w mieście i 500 w tak zwanej Słobodzie Żydowskiej, razem 2900. Od tej chwili dopiero miasto znowu podnosić się zaczyna, ale żywioł polski już się z poprzednią łatwością nie odradza. W r. 1842 liczy już K. 8525 mieszkańców; w r. 1861 ma ich 15207; w r. 1879 znowu się podwaja i przechodzi 40000. Znaczny handel prowadziło K. w czasie wojny krymskiej z powodu blokady portów rosyjskich i ulg udzielonych na lat 25 1842 67 co do opłaty gildyj, powinności wojskowej i pogłównego tym, co się tu z wielkorossyjskich sprowadzali gubernij. Teraz handel nieznaczny, były dwutygodniowy jarmark ś. jański prawie upadł, kolej żel. zmniejszyła miejscowe obroty na korzyść Libawy, tylko w przystani niemnowej są większe składy towarów sól, śledzie przywożonych i wywożonych zboże, len, szmaty, kości, budulec; te ostatnie idą nietylko z kotliny Niemna ale także i z Prypeci. Kościół katol. katedralny śś. Piotra i Pawła, wzniesiony w XV w. niewiadomo przez kogo, struktury gotyckiej, wspaniały, 42 saż. dł. , 17 szer. , 14 wys. , niegdyś administrowany przez augustyanów. Kościół seminaryjny św. Jerzego, zbudowany 1471 przez marsz. Szandziwojewicza. Kościół ś. Gertrudy murowany, także niewiadomo kiedy i przez kogo wystawiony; zarówno jak kościół benedyktynek pod wezw. ś. Mikołaja. Kościół parafialny ś. Trójcy, wzniesiony 1634 z muru przez Aleksandra Massalskiego. Wszystkie te świątynie na Starem mieście. Na nowym planie był kościół karmelitów, 1831 r. zniesiony, murowany klasztor na szpital wojskowy zamieniono. Na cmentarzu kaplica Ukrz. Jezusa Chr. , wzniesiona 1851 z drzewa, kosztem kś. Saulita. Parafia katolicka K. dekanatu kowieńskiego dusz 8981. Dekanat kowieński dyecezyi żmujdzkiej składa się z 10 parafij K. , Kiejdany, Zejmy. SkomleJanów, Kormiało w, Ramszyszki, Wendziagoła, Opitołoki, Bobty i Łabunów, wszystkie w pow. kowieńskim. Filij 5. Wiernych 43312. Parafia prawosł. ma 5 cerkwi, 2158 dusz; par. ewang. augsb. 1024 dusz. Sobór s. Aleksandra Newskiego jest dawnym kościołem jezuickim, r. 1759 zbudowanym, od 1824 na cerkiew zamienionym. Jestto więc, oprócz monasteru w Surdegach, najstarsza cerkiew prawosł, w gub. kowieńskiej, od 1843 do godności soboru wyniesiona. Jezuici utrzymywali tu kolegium i szkoły wyższe. W kolegium tem umarł sławny Daniel Łęczycki. Cerkiew ś. Mikołaja jest także dawnym kościołem do 1830, 1400 r. przez Witolda dla franciszkanów wzniesionym, 1850 na cerkiew przemienionym; stoi nad samym Niemnem, często powodzią nawiedzany, w pobliżu t. z. świątyni Perkuna Tyg. ill. 1872, N. 221. Podobnież do 1831 r. była kościołem katol. zbud. 1678 cerkiew, obok gimnazyum męskiego dziś znajdująca się; dominikanie go zajmowali. Cerkwie na cmentarzu i w więzieniu nowo wzniesiono 1862 i 1867 r. ; cerkiew jednowierców na Zielonej Górze 1871 r. Kościół ewang, z r. 1683, przebudowany 1851. Synagog i domów modlitwy posiada K. 30, t j. 18 murowanych, 12 drewnianych. W K. są trzy zakłady naukowe średnie, a mianowicie gimnazyum męskie, żeńskie, oraz seminaryum dyecozyalne. W gimna

Kowno

Kowno