wy i daleko okazalszy zamek zbudował około r. 1303 Godfryd Hohenloho, mistrz w. krzyżacki. Miasto założone zostało r. 1275. R. 1414 miasto strat w wojnie z Polską poniesionych liczyło sobie za 2000 m. , w całej komturyi kowalewskiej było strat za 26000; U młynów spalono, z których miał zamek 40 łasztów zboża dochodu, w kamieniach młyńskich szkody 1200 m. R. 1422 król Władysław Jagiełło znowu nadciągnął w okolicę K. ; z obawy miasto krzyżacy spalili, poczerm zamek po dłuższem oblężeniu poddał się. R. 1446 burmistrz i rada kowalewska nabyła 6 włók ufm Stroncke od wójta w Lipnicy, ku większemu pożytkowi miasta, które to kupno mistrz w. krzyż. Konrad von Erlichshausen potwierdził. Za krzyżaków było K. naczelnem miastem komturyi kowalewskiej. Na zamku tutejszym zasiadali komturowie kowalewscy, z których znani są Rudolf 1278, Otto 1303 1320, Herman von Oppen 1330, Butherus 1333, Jan 1337, Becks 1343, Gereon 1349, Benisch von Schönenberg 1389, graf Albrecht von Sohwarzburg 1389 1392, Arnold von Burgein 1392 1399, Mikoł. von Viltz 1399 1410, Eberhard von Offcersheim 1410, Karól von Walterhausen 14101411, Wilh. von Eppingen 1411 1413, Henryk Marschalk 1413 1415, Eagolhard Krebs 1415 1416, Jan von Menden 1416 1419, Mik. von Bergan 14191421, Hans von Fischborn 1421 1424, Łuk. von Lichtenstein 14241426, Godfryd von Rodenberg 1426 1430, Wincenty von Wirsberg 1430 1436, Wilryk von Greifenstein 1436 1438, Hans von Dobbenek 1438 1442. Ludwik von Erlichshausen 1442 1447. R. 1466 pokojem toruńskim K. do Polski przyłączone, stało się siedzibą starostów kowal, nie mających jurisdykcyi. Każdoczesny wojewoda chełmiński był zarazem i starostą tutejszym. W następnych czasach odprawiały się w K. sądy grodzkie. Wojewoda chełmiński mianował zwykle podwojewodziego, który sądził sądy całego wojowództwa chełmińskiego. Wicewojewoda dobierał sobie do woli pisarza. Akta grodzkie tutejsze, niestety, zaginęły. Także i sejmiki przedsejmowe w K. odbywały się, skąd posłów wysyłano na sejmiki pruskie. W XVI i XVII wieku bywali częściej starostami kowal. Plemięccy, wielcy dobrodzieje tutejszego kościoła, w którym groby swoje mieli przed ołtarzem N. M. P. Nawiedzenia, R. 1667 czytano na nich napis Yiator siste gradum. Monumentum hic Plemieciorum Covaleviensium Praefeotorum Meute preco ore fave. Generosus olim Achacius Plemiecki, Praefectus tabulatum aplavit et insculptus annus 1605. Przeciw Szwedom zawsze mocne było K. R. 1716 konfederaci ponieśli znaczną klęskę pod K. od generała saskiego Bose. Po okupacyi pruskiej K. wiele utraciło na znaczeniu. R. 1815 do powiatu toruńskiego przyłączone. R. 1833 formalnie z rzędu miast wystąpiło. R. 1853 przybył tu pierwszy pastor luterski. Oprócz starej, nieco nisko murowanej fary jak mówią, dlatego żeby zamkowi nie przeszkadzała istniała w K. prepozytura św. Ducha, przy toruńskiej bramie, zaraz za miastem, przez krzyżaków zbudowana, z cmentarzem i szpitalem połączona. Pierwotnie był ten kościół murowany i miewał osobnego proboszcza, praepositus, ztąd nazwa prepozytury. Wskutek reformacyi, a bardziej jeszcze w szwedzkich wojnach, do tyla podupadł, że liche tylko po nim pozostały zwaliska. Około r. 1660 kilku zacnych mieszczan, a szczególnie rodzina Czerwonków, nowy na tem samem miejscu wystawili kościołek, mniejszy teraz, z cegły, kryty dachówką, o dwóch wchodach i jednym ołtarzu, przyłączony wraz z dochodami do kościoła parafialnego. We wsi Bielsku jeszcze po krzyżakach zapisanych było włók 12 na ten kościół. Dwie włóki prawda zaszlamowało jezioro przez wylewy, ale proboszczowi pozwolono za to łowić ryby w jeziorze. Nabożeństwo odprawiało się zwykle w 3 święto Ziel. Swiątek i Bożego Narodz. , a oprócz tego wstępowała tu prooesya w dzień św. Marka i w dnie krzyżowe. R. 1754 kościołek św. Ducha bliski był upadku; w następnych czasach zaniechany. Tylko szpital prastarej krzyżackiej fundacyi z r. 1305 zachował się. Także na tutejszym zamku krzyżackim istniała kaplica pod wezwaniem św. Krzyża od początku. Wizytator Strzesz pisze o niej r. 1670, że z pomiędzy innych podobnych kaplic wielce się odznacza świetnością swoją. W wojnach krzyżackich i szwedzkich niemało ucierpiała; Polacy jednak ciągle ją później naprawiali, tak że długie jeszcze wieki służyła nabożeństwu. Dopiero w połowie XVIII w. bardzo podupadła. Skutkiem późniejszych zmian politycznych zaiszczała do szczętu razem z zamkiem. Warto jeszcze dodać o murach miasta K. , że istniały mniej więcej aż do czasów okupacyi, do tyla jednak słabe, że same się obalały; ztąd powstało przysłowie mocny jak mur w Kowalewie. O parafii kowalewskiej czytamy w dyecez. szemat. Parafia K. liczy dusz 1344; kościoł tyt. św. Mikołaja, patronatu rządowego, niewiedzieć kiedy budowany albo konsekrowany. Przy nim szpital od roku 1305 istnieje dla 4 ubogich; bractwo trzeźw. i św. Anny. Prob. Jan Wróblewski. Wsie parafialne Kowalewo, K. folw. , K. nowe, Pływaozewo, Bielsk, Sierakowo, Gapa i Szychowo. Szkółki katol. dwie i w K. 2kl dzieci katol. 131, w Pływaczewie dzieci 70; 41 katol. dzieci odwiedza szkołę ew. w Bielsku, 35 w Sierakowie. Ob. Steinmann, Der Kreis Thorn,

Kowalewo