sko bierze swój początek i imię rzeka Wierzyca Fersefl. ; na bitym trakcie bytowskosta rogrodzkim i nowym gdańskim na Żukowo. Dalej za miastem odłączają się trakty do Chojnic, do Zblewa i do Gdańska starszy i odleglejszy. Obszaru liczy mr. 6677, budynków 548, dm. 267. Ludności było r. 1819 tylko 1140, r. 1865 liczono 4004; katol. 2268, ew. 1305, żyd. 431. W miejscu jest landratura, sąd obwodowy Amtsgericht, rendamt, kasa powiatowa, powiat, kasa pożyczkowa KreisSpar kasse, urząd poczt. I kl. , urząd teleg. ; kościół paraf, katol. , kościół protest. , piękna kaplica nowa zakładowa N. M. P. , synagoga, progi mnazyum, seminaryum katol, nauczycielskie nowozałożone i zbudowane, prywatny zakład wyższy katol. z obszerną pensyą dla dziewcząt, z wielkim komfortem i nader starannie urządzony, księgarnia, drukarnia, introligatornia, szkoła miejska katol. 4klas. , protest. 5klas. ; młyn wodny i wietrzny, 2 słynne browary, 2 farbiarnie. R. 1865 było kupców większych o prawach kupieckich 22, mniejszych 33, traktyerni 16, furmanów 5, podróżnych kupców Hausirer 7, piekarzy 9, rzeźn. 7, piwowarów 2, młynarzów 2, malarz 1, dekarz 1, kowalów 10, krawców 16, szewców 27, kominiarz 1, powrożnik 1, stelmachów 6, stolarzy 10, zdunów 5, zegarmistrz 1, cieśli 3, mularz 1, ślusarzy 4, siodl. 5, garbarzy 4, szkl. 3, blachnierzy 2, kuśnierzy 7, tokarz 1, balwierz 1, bedn. 5. Jarmarki 4 odbywają się corok, kramne i na bydło. Etat dochodów i wydatków rocznych wynosił r. 1865 tal. 6283 komuna złożyła tal. 4373. Do miasta należy posiadłość Kośoierska huta. K. jest jedną z najstarszych osad Pomorza; od niepamiętnych czasów była naczelnem miejscem obszernej ziemi zwanej Pirsna, Pircha, Pirsza. Za książąt pomorskich należały do tego obwodu wioski Żelenino, Bandomino, Neruse, Grabowo, Lubna, Gostome, Korne, Skorewo, Unerase, Sapie, Pirscewo, Golubc, Patuly, Sicorino, Pehuce, Zgorale, Manczewo, Klobucino, Sarewo. R. 1255 mistrz w. krzyżacki Poppo von Osterna, niewiedzieć jakiem prawem, potwierdza stary przywilej kościoła tatejszego farnego, który oddawna przez książąt był nadany archiwum w Peplinie. Roku 1284 książę pomorski Mestwin II zapisał K, wraz z całym obwodem siostrze czyli też siostrzenicy swojej Gertrudzie. W dokumencie powiada, że ma być wolna od książęcych wojewodów, kasztelanów i innych urzędników. Tylko będą płacić zwykłe podatki i stawać w potrzebie do obrony kraju. R. 1312 księżniczka Gertruda sprzedała K. wraz z przyległemi dobrami krzyżakom za 300 grzywien. Na zamku tutejszym utrzymywali krzyżacy swoich wójtów, którzy obwodem zarządzali Podług ksiąg rachunkowych krzyżackich płaciła Kościerzyna, zwana wtedy Bern, czynszu skot. 720. Do miasta należała wieś Costrin, teraz Kośoierska huta, o 54 włókach. Przy zamku mieli krzyżacy, jak zwykle, swój folwark. Dóbr lennych na chełmińskiem prawie wydanych Kölmische Lehnguter było 25, na polakiem prawie wydanych 22, czynszowych wsi 13; młyn w Kaliszu dawał skot. 36, w Kamieniu 48, w Lipuszu 72, Skórzewie 72, w Kościerzynie 432. E. 1419 było z całego obwodu służb wojennych niemieckich Kolmische Dienste 18, polskich 8. R. 1438 niemieckich służb liczono 13, polskich 18. Bo Polski została K. wraz z zamkiem i całym obwodem przyłączona r. 1466. W miejsce krzyżackich wójtów zasiedli teraz kościerscy starostowie niegrodowi. Około r, 1580 trzyma starostwo Mikołaj Kostka, dobry katolik; dlatego tutejszy kościół nie był wydany na pastwę inowiercom. Zresztą w wypadkach wojennych i innych głośniejszych czynach nie brała wiele udziału uboga ta podówczas i oddalona mieścina. Z wojen szwedzkich tylko wiemy, że wtedy kościołek na przedmieściu stojący św. Jerzego zgorzał wraz z częścią miasta. Następnie znowu został odbudowany, ale pod nową już nazwą św. Krzyża i św. Barbary. Także kościół paraf. z drzewa stawiany uległ zniszczeniu. Nowy murowany, który dodziśdnia się znaj duje, stanął gotowy r. 1642, głównie za przy czynieniem się oo. kartuzyan z Kartuz. Z późniejszych czasów, ale już nie wiedzieć roku, jest jeszcze wiadomość, że srogi pożar zagrażał całemu miastu. Kiedy nie było ratunku, mieszczanie udali się tłumem do fary i taki ślub uczynili, że jeżeli ich miasto i kościół za pomocą Bożą ocalony będzie, oni corok na Nawiedzenie M. B. w uroczystej procesyi po wieczne czasy zwiedzać będą obraz cudowny N. M. P. w Trąbkach. Ponieważ prośba dziwnym sposobem wysłuchana została, a pożar, nad spodziewanie wszystkich, zaraz ustał, kościerzanie odprawiali tę procesyą aż do nowszych czasów. Dopiero od r. 1825 zaniechali. R. 1750 donosi kościelna wizytacya, że do jednego wszyscy mieszkańcy w K. byli katolicy; ani jednego żyda nie było, ani protestanta. Począwszy jednak od okupacyi, innowierców coraz więcej przychodziło. Pierwszy luterski kościół założył tu Fryderyk zwany. Wielki. Synagoga żydowska powstała w nowszym czasie. R. 1861 kanonik Prądzyński z Peplina swoim głównie nakładem i ze składek ufundował wyższy zakład wychowawczy dla dziewcząt, który początkowo pp. urszulankom z Poznania pod zarząd oddany został. R. 1863 przejęły po nich ten zakład siostry miłosierdzia z Chełmna. Kształciły przeszło 100 panienek z miasta i okolicy, przez co nieocenione usługi oddały obywatelstwu tutejszemu. W tym czasie zało

Kościerzyna