Kopanicy półaocnej strumień bezimienny, płynący od Ptaszkowa i Goździehowa, i drugi od wsi Parzęczowa; o milę dalej, K północna mija wieś Ziemin na lewym jej brzegu położoną. Tm Kopanica już wyraźnie jest oddzieloną od koryta Obry; do pow. babimoskiego wchodzi pomiędzy wsiami Faustynowem a Terespolem. Kopanica południowa zaczyna się od rowu poprzeczmego, który ją łączy między Sępienkiem a Bonikowem z Kop, północną, tu i owdzie przerzyna dawne koryto Obry; w kierunku południowo zaohodniai płynie oddalona od Kop. północnej na cwieró miii, pół mili, a nawet całą milę; po prawej mija Prętkowioe, po lewej Kokorzyn, Bialcz, Księginko. Niedaleko ostatniej wsi przyjmuje siramyk Ziemia, płynący od Czacza i Karznic; po lewej leżą dalej wsie Wilkowo i Sałaty Ta dwa trakty przerzynają Kopanicę południową jeden idący z Wielichowa do Szmigla i Leszna, drugi z Wielichowa do Wschowy, poczem rzeka wpływa do pow. babimoskiego. Jeziór jest kilkanaście w pow. , z tych są znaczniejsze pod Karmelinem, Wojnieściem, Zbęchami, Mórką i Cichowem. Ludności było w r. 1880 70322 mk. ; w r. zaś 1875 68247; w r. 1871 66182; 31458 męskiej, 34724 żeńskiej; 8911 ew. , 56392 kat. , 6 chrześcian innych wyznań, 873 żydów. Na milę kwadratową przypada niespełna 3000 mk. , na kilometr kwadratowy cokolwiek nad 50 mk. Powiat należy w w. ks. poznańskiem do drugiej klasy pod względem zaludnienia, wraz z powiatem gnieźnieńskim, wrzesińskim, babimoskim i śremskim. Gmin miejskich ma 6, wiejskich 166, dominialnych 86, ogółem 257; 388 miejscowości, 6596 dm. mk. Ludność pod względem narodowości jest I przeważnie polaka, mianowicie po wsiach prawie wyłącznie polska; w miastach prócz Szmigla także ludność polska co do liczby jeszcze przeważa; pod względem zamożności niemieckożydowska jest dominującą. Miasta powiatu są 1 Czempin, 2 Kościan, 3 Krzywiń Kriewen nad Obrą, 4 Szmigiel, 5 Wielichowo na północnej stronie bagna obrzańskiego. Gminy miejskie miały razem w r. 1875 12168 mk. ; w r. 1871 11840 mk. ; gm. wiejskie liczyły w tymże roku 35009 mk. ; dominialne 19333 mk. Głównemi środkami utrzymania mieszkańców są rolnictwo, chów bydła, różne rzemiosła i handel. Liczba koni i bydła w pow. znacznie przewyższa przecięciową ilość w calem państwie pruskiem. Powiat podzielony jest na 6 mniejszych obwodów czyli komisaryatów 1 czempiński, 2 i 3 dwa Szmigielskie, 4 krzywiński, 5 wielichowski, 6 kościański. W Kościanie aż do nowej organizacyi sądowej z r. 1879 był sąd powiatowy, złożony z dyrektora i siedmiu sędziów. Parafij katolickich jest w pow. 30, protestanckich 4 Katolickie kościoły par. są 1 w Kamieńcu, 2 w Konojadzie, 3 w Łękach Wielkich, 4 w Parzęczewie, 5 w Prochach, 6 w Wielichowie, 7 w Zielęcinie, 8 w Białczu, 9 w Czempinie, 10 wChoryni, 11 w Czaczu, 12 w Głuchowie, 13 w Gołębinie, 14 w Gryżynie, 15 w Kościanie, 16 w Oborzysku, 17 w Rombinie, 18 w Wyskoci, 19 w Wilkowie, 20 w Wojnesci, 21 w Bronikowie, 22 w Buczu, 23 w Czerwonej wsi, 24 w Górce Duchownej, 25 w Szmiglu, 26 w Radomierzu, 27 w Bojanowie Starem, 28 wDalewie, 29 w Krzywiniu, 30 w Lubiniu; protestanckie zaś 1 w Kościanie, 2 w Racocie, 3 w Szmiglu, 4 w Lubiniu. Prócz wymienionych w Kościanie zakładów naukowych w pozostałych miastach pow. są kilko klasowe szkoły elementarne, po wsiach po większe części jednoklasowe; w r. 1871 było jeszcze 18152 analf, na 66182 ogólnej ludności i 19270 dzieci niżej 10 lat. Drukarnia w Kościania Powiat obejmuje 454774 mr. magd. ; większa własność wynosi mniej więcej 268, 068 mr. Do r. 1848 niemcy posiadali 76000 mr. , wliczając w to kro ewszczyzny mr. 2093, dobra króla Niderlandów 11660 i dobra księżnej Pignatelli 20658 mr. Od r. 1848 do r. 1882 w ręce niemieckie przeszło blisko 26000 mr. obszaru. Cegielnie są w Nacławie, w Kościanie, w Szmiglu, w Czaczu, w Lubiniu, w Kopaszewie, w Iłówcu Nitsche, w Racocie, w Szczodrowie, w Wilkowie; młyny parowe w Piechaninie, w Głuchowie i w Szczodrowie, pila w Iłówcu; gorzelnie w Iłówcu, w Kurzej górze, w Piechaninie, w Borowie, w Buczu, w Głuchowie, w Karczewie, w Mikoszkach, w Nowym Dworze Neuhof, w Racocie, w Radomierzu Radomitz, w Rogaczewie, w Szczepowicach, w Szczodrowie, w Zegrowie, w Jerce, w Zbęchach, w Bielewie i w Wielichowie; browary w Czempinie, w Kościanie, w Szmiglu i w Krzywiniu; fabryki cygar, pudeł i zapałek w Kościanie. Gościńce bite są 1 Gościniec poznańskogłogowski pod wsią Piotrowem przechodzi z pow. poznańskiego do kościańskiego, mija miasta Kościan i Szmiglel, i pod Lipnem Leipe wchodzi do pow. wschowskiego; długość w pow. wynosi 38, 5 kil. ; 2 gośc. kościańskogrodziski, prowadzi z Kościana do wsi Ujazdu, odkąd nal. do pow. bukowskiego; długość w pow. 24 kil. ; 3 kośoiańskokunowski idzie z Kościana do wsi Stężycy, gdzie przechodzi do pow. śremskiego; długość 29 kil; 4 g. ze Starego Bojanowa do Rakoniewic, prowadzi z Starego Bojanowa przez Szmigiel i Wielichowo do pow. bukowskiego, do Rakoniewic Rackwitz; dług. 28 kil. nie licząc części od Szmigla do Czacza; 5 g. z Jerki przez Krzywiń do powiatu wsohowskiego, do Osieczna Storchnest; dług, 12, 5 Ml. ; 6 g. z Czempina do Głuchowa, długi 5, 5 kil.

Kościan